Archieven: DBNL

Lily Hunter+
Het karakter moet spreken
Schrijversportretten van Hanna Elkan

Bij recent onderzoek naar de briefwisseling tussen A. Roland Holst en H. Marsman dook haar naam ineens op: Hanna Elkan, portretfotografe te Amsterdam. In een brief van oktober 1930 schreef Roland Holst: ‘Hanna Elkan breekt haar woord als zij mij, naast wie ook, tentoonstelt.’ Waar zou dit betrekking op hebben? In het Letterkundig Museum worden twee foto’s van Roland Holst bewaard die gemaakt zijn door Hanna Elkan. Waren die misschien te zien op de ‘Internationale Portrettentoonstelling’, die op 12 September 1930 in de Haagse Pulchri Studio was geopend? We weten het niet, zoals we van Hanna Elkan zoveel niet weten.

Speurwerk in het Letterkundig Museum leverde vervolgens een verrassende rij portretfoto’s van andere schrijvers op, die hierachter voor het eerst bijeen gepubliceerd worden. Uit de pose van de geportretteerden spreekt een zekere vertrouwdheid, die doet vermoeden dat Hanna Elkan goed thuis was in de letterkundige wereld. Dat maakt nog nieuwsgieriger naar het antwoord op de vraag: wie was Hanna Elkan?

Psyche

Zo scherp als de afdrukken van haar foto’s zijn, zo onscherp is het beeld dat van Elkan zelf is overgeleverd. Gegevens over haar zijn schaars, publicaties over haar werk zijn er niet en de herinnering aan haar is vrijwel vervlogen. Schrijven over Elkan is als het aaneenplakken van snippers van een in vele stukken gescheurde foto: een compleet portret levert het niet op.

We weten dat zij in 1893 geboren werd in Berlijn, als telg van een joodse familie. Kreeg zij in die stad een opleiding in de fotografie, en zo ja, bij wie? Tussen maart 1924 en September 1926 verbleef Hanna Elkan in Nederland. Ze lijkt zich toen al vooral in toneel- en theaterkringen te hebben bewogen. Het tijdschrift Spel en dans. Geïllustreerd maandblad voor tooneel, opera, dans en film drukte in december 1924 een reeks door haar gemaakte foto’s van de Duitse danseres Gertrud Leistikow af. Die foto’s – met daarop de danseres ten voeten uit – maakte Elkan vermoedelijk in opdracht van Leistikow zelf, die ze gretig voor publicitaire doeleinden gebruikte.

Op 9 juni 1928 keerde Elkan terug naar ons land, met het voornemen zich definitief als zelfstandig fotografe in Amsterdam te vestigen. Bij de gemeente gaf zij als tijdelijk verblijfadres Marnixstraat 400 op: hier woonde de acteur en voordrachtskunstenaar Paul Huf sr. met zijn gezin, recht tegenover de artiesteningang van de Stadsschouwburg aan het Leidseplein. Elkan en Huf zullen elkaar uit de bühnewereld gekend hebben.

In September van datzelfde jaar slaagde zij erin – als eerste vrouw in ons land – een eigen fotoatelier te openen, aan de Van Baerlestraat 80, naast de huidige boekhandel Premsela, op een steenworp afstand van het Concertgebouw. Haar atelier werd in de jaren dertig naar adviezen van Huf sr. gemoderniseerd volgens de – toen moderne – architectuurinzichten van De Stijl. Bij de opening ervan in 1928 hield zij een expositie van eigen werk, dat overwegend uit portretfoto’s bestond. Het Amsterdamse dagblad Het Volk oordeelde welwillend: ‘Er is niet slechts een gevoelige plaat, doch ook een gevoelige ziel voor noodig, om een waarlijk artistieke foto te maken. […] Zoo ontstaat er een fotografie, die de psyche der menschen tracht te benaderen en uit te drukken.’ Het is niet meer na te gaan welke portretten er op deze tentoonstelling te zien zijn geweest. Waren dat wellicht de foto’s van bekende componisten en musici die in haar nalatenschap werden aangetroffen? Vele kunstenaars die het Concertgebouw bezochten, lieten zich even verderop in het atelier van Hanna Elkan vereeuwigen. Zo zijn er foto’s teruggevonden van onder anderen Sergej Prokofjev, Maurice Ravel, Alexander Glazoenov, Bruno Walter, Sergej Rachmaninov en Igor Stravinsky.

Over haar persoonlijke omstandigheden in die jaren weten wij niets. Wilde ze in Nederland blijven uit vrees voor de onheilspellende politieke geluiden uit Berlijn? Kende ze, buiten Paul Huf, veel vrienden in Amsterdam? Kon ze haar brood verdienen met haar foto-opdrachten? Zeker is dat Elkan in 1934 aangesteld werd als vaste fotografe van ‘Het Groot Nederlandsch Tooneel’, het vooruitstrevende toneelgezelschap onder leiding van Johan de Meester, Frits van Dijk en Paul Huf sr. In de jaren die volgden, publiceerde zij in Wij Spelen, het tijdschrift van het toneelgezelschap, zeer fraaie portretten van – nu goeddeels vergeten – acteurs en actrices.

Was het misschien Paul Huf sr. die Hanna Elkan ook in contact bracht met schrijvers en dichters? Zoals bekend, had de toneelspeler Huf vriendschappelijke omgang met letterkundigen als Lodewijk van Deyssel, Anton van Duinkerken, Anthonie Donker, Adriaan Roland Holst en Charles Nypels. Hij trachtte in de jaren dertig iets bij te verdienen met de verkoop van grammofoonplaten waarop te horen was hoe hij stukken proza en poëzie voordroeg. Het bedrag van vijfentwintig gulden die de platen van Huf kostten – ‘compleet in goud-bedrukte band, met tekstboek en toelichting’ – was echter niet voor iedereen op te brengen. Op 8 September 1934 schreef Roland Holst aan zijn vriend de dichter Jan Engelman: ‘Die platen van Huf zou ik graag hooren, maar ik zit helaas te hopeloos krap om ze aan te schaffen.’

Alles wijst erop dat Elkan een stoet aan literatoren in haar atelier heeft ontvangen. Naast de (veelal ongedateerde) fotoportretten uit het Letterkundig Museum, die hier afgedrukt staan – van Anton van Duinkerken, Clara Eggink, Jan Engelman, Henriëtte van Eyk, Emmy van Lokhorst, Adriaan Roland Holst en J.W.F. Werumeus Buning – zijn er foto’s bekend van de dichter-criticus Victor E. van Vriesland, de schrijver Kees van Bruggen, de drukker-uitgever Charles Nypels, de journalist en schrijver Johan Luger en de historicus Jan Romein. Ook de dichter J.C. Bloem is

mogelijk in Elkans atelier geweest. Op 14 juni 1934 schreef hij aan Jan Engelman, in die tijd werkzaam bij het katholieke dagblad De Tijd: ‘Ik voel er heel veel voor om eens een dag naar Amsterdam te gaan om door H.E. gefotografeerd te worden, mits wij elkaar dan na afloop van je krant kunnen treffen.’ Een paar dagen later verzocht hij Engelman een afspraak met ‘de fotografe’ te maken. Is die afspraak wel doorgegaan? Tot op heden zijn er helaas geen Elkan-foto’s van Bloem boven water gekomen.

Waarom lieten de schrijvers zich door Hanna Elkan fotograferen? Vermoedelijk gebeurde dat in opdracht van een uitgever – nogal wat geportretteerden zaten bij dezelfde uitgeverij, Em. Querido – of van een krant of tijdschrift. Zo stond het portret van Werumeus Buning – uit de reeks hierna – in 1929 in de letterkundige almanak Erts afgedrukt en in april 1930 in het tijdschrift Het Tooneel. En de foto van Anton van Duinkerken, uit juni 1934, werd als illustratie opgenomen in Van Alberdingk Thijm tot Van Duinkerken en Kuyle. Overzicht van de jonge katholieke letterkunde in Nederland (1935) van Frans van Oldenburg Ermke. Van Duinkerken zelf bezat overigens van zijn fotoportret een originele afdruk, gesigneerd door Hanna Elkan. Van de overige schrijversportretten is vooralsnog geen andere afdruk dan het origineel bekend, al kan nauwelijks worden aangenomen dat zulke uitzonderlijke foto’s niet in publicaties gebruikt zouden zijn. Ze zijn in ieder geval zeldzaam genoeg om een plaats in De Parelduiker te krijgen.

Het werk van Hanna Elkan kan gerekend worden tot de nabloei van het picturalisme, de stroming waarbij de fotografie voor het eerst bewust en nadrukkelijk als autonome en artistieke expressievorm gehanteerd werd. Elkan zelf wees echter enkele belangrijke principes van deze ‘kunstfotografie’, waarbij het erom ging artistieke foto’s te maken met alle creatieve en technische mogelijkheden, af. In een korte beschouwing van haar hand, verschenen in 1934 in Wij Spelen, verklaarde zij stellig: ‘Wij, fotografen, zijn gebonden aan de werkelijkheid der optiek en wij moeten nimmer trachten op bedriegelijke wijze de teekening of het schilderij na te bootsen. Gelukkig neemt dit modeverschijnsel al weer af. De moderne zakelijke mensch heeft al gauw ingezien, dat een foto geen knoeierig plaatje wezen moet.’ Ze was – net als haar onlangs overleden Frans-Duitse collega Gisèle Freund, die enkele Parijse

schrijvers vereeuwigde – van oordeel dat fotograferen geen kunst was maar een vak, en wel een vermoeiend vak: ‘Het vermoeiendste is, mijn “patiënten” voor de lens te laten vergeten, hoe zij zelf het liefst op de foto er uit willen zien. Want een portret dat zou lijken op het beeld, dat iemand van zichzelf droomt, is een slecht portret. […] De fotografie moet niets anders zijn dan de poging het karakter van den geportretteerde in zijn trekken zoo volledig mogelijk vast te leggen. De grootste inspanning nu bij het maken van een foto is, zij het maar een kort oogenblik, dat karakter te laten spreken.’ Wellicht kan Elkan met enig recht een aarzeiende voorloopster genoemd worden van de ‘Nieuwe Fotografie’. Haar fotografiekunst is echter altijd in de schaduw blijven staan van die van collega’s als Eva Besnyö, Carel Blazer en Emmy Andriesse. Haar naam komt in geen enkel handboek voor.

Oorlog

Eind 1937 vond er in de Openbare Leeszaal van het kunstenaarsdorp Laren nog een expositie plaats van werk van Hanna Elkan. Naast kinderportretten waren er foto’s te zien van vooraanstaande kunstenaars en bekende Larense figuren, enkele architectuuropnamen en wat reclamewerk. De tentoonstelling zal zo goed als zeker Elkans laatste in ons land zijn geweest. Bij het uitbreken van de oorlog in het oosten, begin September 1939, voerde de Nederlandse overheid opnieuw een visumplicht voor Duitsers in. In Elkans paspoort staat te lezen dat zij zich bij wet van 9 november 1939 tot Nederlandse liet naturaliseren. Tijdens de oorlog heeft ze ondergedoken gezeten, al is niet bekend waar. Opmerkelijk genoeg maakte zij in 1942 fotoportretten van de – toen zes – kinderen van Anton van Duinkerken, die de katholieke dichter en criticus tijdens zijn detentie in het gijzelaarskamp Sint Michielsgestel kreeg toegestuurd. Elkan overleefde de oorlog en zette daarna enige tijd haar fotopraktijk in Amsterdam voort. In 1948 nam zij opnieuw een drastisch besluit: uit vrees voor het rode gevaar in Europa emigreerde zij naar Chili, waar zij al familie had wonen. Hanna Elkan bleef daar werkzaam als fotografe, maar haar foto’s van toen hebben volgens kenners niet meer zulke hoogtepunten bereikt als haar werk van voor de oorlog. Zij overleed in Chili in 1967.

Enkele jaren geleden verdiepte de Amsterdamse fotograaf Paul Huf jr. zich in Hanna Elkan. Zij was tot haar dood met Hufs ouders blijven corresponderen en stond nog goed in zijn geheugen. Huf reisde zelfs af naar Chili en kwam daar een nicht van Elkan, Ilse Behrens-Simons, op het spoor. Van haar ontving hij al het bewaard gebleven fotomateriaal van Elkan, dat uit de vooroorlogse periode vooral componistenportretten bevatte. Huf schonk de afdrukken – negatieven zijn er niet overgeleverd – op zijn beurt aan het Maria Austria Instituut in Amsterdam. Daar leiden ze nu het kommervolle bestaan van ongeziene parels in een gesloten oester.

 

Met dank aan Paul Huf jr., Sjoerd van Faassen (Letterkundig Museum), Hans Rooseboom (Rijksmuseum), Hans Zonnevijlle (Nederlands Foto Archtef) en Bernard Asselbergs.

Rob Schouten+
De eenzame lust tot oogsten
Een herinnering aan E.B. de Bruyn

‘Niemand, die het vermoedde: men wist alleen, dat hij een middelmatig ambtenaar was geweest, dat hij las, dat hij rookte, en dat hij wel eens vuile dingen gedaan had. Verder was hij zijn eigen geheim.’
(Louis Couperus, Van oude menschen, de dingen die voorbijgaan)

E.B. de Bruyn leerde ik in februari 1991 persoonlijk kennen door vliegangst. Geen vliegangst van mij of van hem – daarvoor waren we allebei wat te kosmopolitisch – maar van Peter de Boer, destijds redacteur van De Arbeiderspers en trouwens ook van Maatstaf. De Boer was eigenlijk de aangewezen man om vanuit Amsterdam de redactie te voeren over het als deel 175 in de Privé-Domeinreeks te verschijnen Uit een leven van E.B. de Bruyn. Maar de auteur woonde in Malaga, het was nauwelijks doenlijk het allemaal schriftelijk of over de telefoon af te handelen, temeer omdat daarvoor de zesentachtigjarige De Bruyn kennelijk steeds zijn huis, waarin hij niet over telefoon beschikte, uit moest om ergens in een kale gang of een naargeestig zaaltje zijn uitgever te woord te staan. Daarom moest Peter de Boer ernaartoe, maar die had nog nooit gevlogen en zag ertegenop. Theo Sontrop, directeur van De Arbeiderspers en verder een van de meest verlichte mensen die ik ooit heb ontmoet, kon er kennelijk wel inkomen en ontwikkelde zelfs een tijdelijk en plaatsvervangend bijgeloof dat er met een vliegtuig waarin een zo transpirerende man zat, ook wel iets zou gebeuren en dus moest er maar iemand anders naar Malaga. Het waren trouwens werkelijk onrustige tijden voor een vliegdoop. De Amerikanen waren in oorlog met Irak, op alle Europese vliegvelden heerste er verhoogde waakzaamheid in verband met de vrees voor aanslagen en overal was extra politie op de been.

Voor mij was het verzoek van Sontrop om als een soort stand-in redacteur met de mij door de uitgeverij opgedragen lijst voorstellen en amendementen voor De Bruyns autobiografie naar Malaga af te reizen een buitenkansje. Ik was er nooit geweest, het was er mooi weer terwijl het in Nederland naar oud gebruik kwakkelde, ze stopten me in een redelijk comfortabel hotel, ik kreeg genoeg zakgeld om ook nog wat voor mijn net geboren dochtertje mee terug te nemen, het was kortom een klein snoepreisje. Bovendien was ik als lezer en redacteur van Maatstaf wel geïnteresseerd geraakt in die

curieuze oude heer, die sinds een paar jaar zijn memoires in ons blad publiceerde en daarmee een volstrekt authentieke ‘Welt von Gestern’ wist op te roepen.

Ik had eerlijk gezegd geen flauw idee wie ik er aan zou treffen, de fotootjes die ik in het typoscript aantrof, zeiden me weinig meer dan dat het om een hoogbejaarde ging. Mijn enige naar een beeld van zijn karakter neigende indrukken van De Bruyn – buiten de door ons gepubliceerde herinneringen – bestonden uit een paar polemieken in De Revisor, waarin hij zich voor mijn gevoel als een lastig bijtertje had gedragen. Zo trok hij van leer tegen Charles Vergeers vertaling van Strato van Sardeis’ Knapenliedboek en schreef er een ietwat gymnasiale persiflage – ‘Vertalerskrakeel’ – op, in de oude traditie van berijmde pennentwisten, waarin hij Vergeer bijvoorbeeld over zijn eigen (De Bruyns) persoon in de mond legt:

Ook Frans van Doorens Martialis-vertalingen moesten het ontgelden, of niet zozeer de vertalingen alswel de interpretaties. Kennelijk ontwaarde De Bruyn in Van Dooren een soort homofoob, getuige zijn sneer in een stukje ‘Mosterd na de maaltijd’: ‘Eindelijk beduidt non futuit geenszins dat de patiënt impotent is maar slechts dat zijn sexuele neiging niet naar de bijslaap met vrouwen uitgaat. De identificatie van verwijfd en/of homofiel met impotent is even naïef als de veel verbreide mening dat b.v. transvestiten per se homosexueel zijn. Dokters en bordeelhouders weten wel beter. Hier hebben we Van Dooren op zijn slechtst, hij uit zijn afkeer in de meest afgesleten en populaire clichés.’ Daarop publiceerde De Bruyn in 1979 bij

De Arbeiderspers zijn eigen vertaling van driehonderd Martialis-epigrammen. Bij al deze vertalersproblemen kreeg ik sterk het gevoel dat De Bruyn nog een paar andere punten wilde scoren, namelijk als grotere kenner van allerlei soorten seksualiteit. In zijn eigen autobiografische geschriften was hij er tamelijk onduidelijk over, maar de homoseksuele inslag leek mij onmiskenbaar.

Overigens riepen die herinneringen van De Bruyn van alles en nog wat in mij wakker, en ze doen dat nog steeds. Emile Bonaventura de Bruyn kwam op 10 januari 1905 in Breda ter wereld en zijn jeugd als katholiek patriciërszoontje in een groot huis deed mij om een of andere reden denken aan de dagen bij mijn grootouders, of meer misschien nog aan de veronderstelde dagen van mijn moeder bij die grootouders, haar ouders, in Arnhem. De beschrijving van zijn tijd op het jongensinternaat De Ruwenberg leek een soort historische invulling van een boek als Van Deyssels De kleine republiek, het fotootje van de jonge De Bruyn, verkleed als Napoleon, had alles weg van eenzelfde soort plaatje van de jonge Vestdijk, verkleed als soldaatje, en verwees ook verder naar de tijd dat men jongetjes nog als bijvoorbeeld matroosje uitdoste. De Bruyns langdurige maar ook wat ongerichte ‘Wanderjahre’ na zijn nogal mislukte schooltijd, die vage verrichtingen in het interbellum, zijn merkwaardige contacten met allerhande vreemde globetrotters, avonturiers en tot armoede vervallen adel, het lange verblijf in Frankrijk, Engeland en Marokko, het riep allemaal een allang vergane maar door mij toch nog net aangeraakte wereld op, die danig tot mijn verbeelding sprak.

Misschien kwam het ook doordat ik net zelf getrouwd was met iemand met een stamboom van jewelste, allerlei merkwaardige allianties met vorstenhuizen en veel weggeraakte landgoederen. Hoe het ook zij, het eerste wat ik opmerkte aan de verzorgingsflat in Malaga waar De Bruyn bleek te wonen, was dat er nogal wat oude adel in opgeborgen was: op de naambordjes ontwaarde ik in de gauwigheid een Von Kinsky, een Von Rantzau en zelfs een heuse Tascher de la Pagerie. Met een opmerking over die laatste kwam ik zo ongeveer binnen, nadat ik mij door de intercom gemeld had.

‘Zo, u woont hier mooi,’ zei ik met een goedkeurende blik, ‘en op stand. Ik zag

zelfs een Tascher de la Pagerie.’ Misschien was het niet mooi om zo het ijs te breken, maar ik voelde sinds mijn morganatisch huwelijk wel dat het geen kwaad kon zulke namen te kennen bij iemand van wie de moeder een jonkvrouw De Roy van Zuydewijn was. Inderdaad raakten we ondanks het immense leeftijdsverschil van een halve eeuw, via de tweede echtgenote van Napoleon, direct op dreef. Binnen een half uur had hij mij de attracties van zijn huis laten zien, voornamelijk bestaande uit zijn niet al te grote maar zorgvuldige collectie klassieken, opgeborgen in oude kasten, die ik zelf voor geen goud in huis had willen hebben, maar die precies bij hem pasten. Het staat trouwens ook allemaal in zijn autobiografie: ‘Ik zit te schrijven aan een antieke bolpoottafel die ook mijn vader nog tot schrijftafel heeft gediend en achter mij staat de hoge open eiken bibliotheek die hij in 1914 liet maken en die nog steeds een genot voor mijn oog is omdat zij voornamelijk de best gebonden boeken bevat maar vooral omdat we samen aan heel wat gevaren ontsnapt zijn sinds zij mijn eigendom werd in 1923. Met zes kleinere kastjes vormt zij een beknopt museum van de intellectuele en artistieke voortbrengselen die in de laatste zeventig jaar mijn belangstelling kregen, behielden of verloren.’ Precies dat was het wat ik te zien kreeg.

Eerlijk gezegd viel zijn huis mij behoorlijk tegen. Ik had geloof ik een soort koloniale woning verwacht, met kamers en nog eens kamers, een veranda, weet ik veel, maar het was toch niet veel meer dan een tamelijk grote bejaardenflat, met een klein slaapkamertje en een nog kleiner keukentje, want het eten werd voor de

deftige oudjes centraal geregeld. Alles was er donker, zoals het bij mensen van zijn leeftijd hoorde. Eenzaam ook, kreeg ik de indruk. Hij vond het geweldig dat er iemand voor hem alleen uit Amsterdam kwam. De laatste jaren was hij zelf niet veel meer in Nederland geweest en onmiddellijk kreeg ik een verhaal te horen over een stel malafide neven die nog wel belangstelling voor hem leken te hebben, maar alleen vanwege wat kunstspulletjes, wist hij. Ik probeerde de onbekende neven nog wat halfslachtig te verdedigen – hoe wist hij dat en niet alle aandacht was toch uit op gewin – maar voor hem stond het vast: ze waren uit op z’n schamele bezittingen.

Tot dan toe was Emile de Bruyn voornamelijk een vriendelijke, hoffelijke, curieuze oude heer gebleken, maar in zijn reactie op de neven bespeurde ik iets kwaadaardigs, dat ik ook uit zijn polemieken had opgesnoven: hij voelde zich in iets te kort gedaan, al was onduidelijk wat precies. Er zat ook iets onuitsprekelijks in zijn houding, alsof er in zijn leven geheimen waren die dat moesten blijven. Over wat voor bezittingen had hij het eigenlijk? Zijn besmuikte openhartigheid deed me denken aan wat hij, zonder genade voor zichzelf, over een jeugdportretje van hemzelf had opgemerkt: ‘Inderdaad moet ik toegeven dat ik op portretjes uit die dagen – we noemden dat “tiptopjes” – iets onplezierigs uitstraal, niet precies iets gluiperigs maar iets wat de Fransen secret noemen, iets geslotens waaraan de kinderlijke onschuld, de zorgeloze vrolijkheid geheel ontbrak.’ Dat voelde je eigenlijk voortdurend bij hem.

Aan de andere kant was hij er ook allemaal wel weer helder over. Ik ben mislukt, vertelde hij mij ongeveer direct na aankomst, ik deug nergens voor en ik heb ook eigenlijk mijn hele leven lang nooit iets nuttigs verricht. Ik wist dat hij eindeloos op kosten van allerlei familiekapitaal gestudeerd had, een paar jaar lesgegeven en ten slotte ergens als agronomisch vertaler zijn pensioen was ingerold. Nee, van een spectaculaire maatschappelijke carrière, zoals bij zijn patriciërsafkomst scheen te horen, was het niet gekomen en zijn dichterschap was ook nooit goed op dreef geraakt – enkele bundeltjes waren bibliofiel gepubliceerd – maar hij was op late leeftijd toch een gewaardeerd scribent geworden. Nou nou, hoorde ik mij zelf sussen, we zijn toch allemaal erg onder de indruk van uw stukken voor Maatstaf en als vertaler hoeft u zich toch ook niet te schamen. En ik roemde zijn Martialis-vertalingen, waarin hij zich zo’n ongeremde libertijn had betoond:

Ik vertelde hem ook dat ik niet alleen onder de indruk was van zijn memoires, maar er ook zo nu en dan nogal om had moeten lachen, met name om een passage waarin hij zich kennelijk in een Haagse seksshop had gewaagd om een Lolita-achtig tijdschrift te kopen, waarbij hij een merkwaardig soort consumentenwantrouwen ontwikkelde: ‘Bij sommige plaatjes bekroop mij ook de verdenking van trucage: Lolita moest ouder zijn dan werd voorgegeven. Een ogenblik meende ik zelfs met een aangepast en bijgewerkt dwergvrouwtje van doen te hebben.’ Kostelijk, zou mijn vader gezegd hebben (maar dan over andere zaken). Maar hoe ik hem ook prees, hij was en bleef grondig mislukt en scheen daar zelfs een soort behagen in te scheppen.

Nadat ik hem namens de uitgeverij wat juist verschenen boeken had overhandigd, die merkwaardig leken te gaan detoneren bij de overwegend klassieke banden in zijn boekenkasten, togen we aan het werk. Mijn voornaamste opdracht was hem ervan te overtuigen dat er een paar hoofdstukken, die hij wel in Maatstaf had gepubliceerd, beter niet in het te verschijnen boek konden worden opgenomen, om diverse redenen, omdat we ze wat minder geslaagd vonden maar ook omdat hij er ietwat wazige politieke connecties en ideeën op na scheen te houden, die niet uit de verf kwamen en waarbij je als lezer het onaangename gevoel had ergens niet achter te mogen komen. Ook moest ik hem een nieuwe titel aansmeren. Verder was het als zo vaak: stukken die wij wat armzaliger vonden, moesten wijken onder het mom van de beoogde lengte van het boek. Aan het kwalitatieve bezwaar gaven we een kwantitatieve uitleg.

De onderhandelingen gingen als verwacht. De Bruyn gaf zich niet zomaar gewonnen, hij sputterde wat tegen; ik probeerde het achterste van mijn tong (of liever gezegd Sontrops tong waarmee ik sprak) zo lang mogelijk niet te laten zien, om de oude man niet onnodig te kwetsen, en uiteindelijk werden we het toch steeds wel vrij gemakkelijk eens. Hij bleef voornamelijk verbaasd over de aandacht die zo’n uitgeverij voor hem opbracht: de geschenken, het etentje waarop ik ‘m trakteerde, de drie dagen die we voor de redactie van zijn boek hadden uitgetrokken, al pauzeerden we ook ruimschoots…

Vanuit zijn huis keek je uit op een weide, die naar beneden glooide, richting Middellandse Zee. Als ik me niet vergis, hoorde die bij De Bruyns appartementengebouw, maar er speelden jonge kinderen op. ‘Ik kijk er graag naar,’ zei De Bruyn ongevraagd, ‘niks bijzonders hoor, maar ik zie heel wat liever die soepele lijven dan al die ouwe lijken hier in huis.’ Niks bijzonders hoor, op een of andere manier scheen hij alert te zijn op alle mogelijke seksuele verdenkingen uit zijn omgeving. Het was iets wat ik ook al in zijn polemieken had beproefd, hij suggereerde dingen zonder er helemaal mee voor de draad te komen. Tussen neus en lippen door had hij mij ook al wel duidelijk gemaakt dat hij niet afkerig was van mannen, om dat direct op zijn manier ook weer te nuanceren door ook goed met vrouwen te kunnen opschieten. Ja, hij hield dan misschien van mannen, maar, zo bezwoer hij mij ongevraagd, hij had het nooit met ze gedaan. Nooit had hij een mannenachterste

betreden. Ik zal ongetwijfeld wat verstandig-schaapachtig hebben gelachen bij deze ontboezemingen, wat moest ik ervan zeggen? Had het maar wel gedaan, dacht ik in mijn hart. Emile de Bruyn scheen het slachtoffer te zijn van een oud repressief klimaat waarin zijn soort seksualiteit niet alleen not done, maar ook nog zo’n beetje verboden was. Onuitgenodigd ontkende hij ongedane beschuldigingen. Nee, hij was niet zoals Komrij, kennelijk de naam die in dit verband moest vallen, en ook aan die Marokkaanse jongen uit het laatste hoofdstuk van zijn boek, M’Bark, had hij zich nooit vergrepen, al dacht ik natuurlijk van wel. Hij had trouwens gelijk, toen ik dat hoofdstuk las had ik steeds gedacht dat er iets verzwegen werd, een duister soort betrekking met die Marokkaan, die wel twee keer trouwde maar daarnaast een wel bijzonder aanhankelijke knecht bleef en toen opeens na een duister incident wegbleef. Misschien speelde ook wel het roerende verhaal van Jan Hanlo over zijn betrekkingen met een Marokkaans jongetje in Go to the mosk door mijn hoofd. En eigenlijk had ik in Uit een leven steeds het gevoel dat De Bruyn openhartig over van alles was behalve zijn seksuele gevoelens. Niet dat hij kinderachtig zweeg. Zeker niet, de lezer kreeg te horen van het erotische gestoei met het daghitje Kaatje, het gezwollen paarse mannengeslacht dat hem op jeugdige leeftijd was getoond, het Lolita-blaadje dat hij als oude man kocht. Maar waar je niet achter kwam, was wat hij erbij voelde. Erotische belangstelling te over, maar geen enkele geilheid. Die pudeur hoorde kennelijk een beetje bij zijn leeftijd, zijn generatie. Zo schrijft hij ergens in het hoofdstuk over zijn internaatstijd op De Ruwenberg over factoren die zijn leven beïnvloed zouden hebben, op de volgende pythische manier: ‘Dat waren, om niet in raadsels te blijven spreken, factoren van erotische aard, die niet of tenminste niet in dezelfde mate zouden hebben bestaan indien ik een gezinsopvoeding had genoten.’ Veel wijzer word je daar niet van, of wil hier gewoon gezegd zijn dat het kostschoolleven bij de paters een homoseksuele inslag bevordert?

Besmuiktheid, een zekere beschaafde schaamte weerhield hem ervan man en paard te noemen. Misschien maakt die eigenschap ook juist wel de eigenaardige charme van zijn geschreven herinneringen uit. Ze gaan niet alleen over de wereld van gisteren, maar ze ademen die tijd ook: sierlijke, omschrijvende taal voor wat in het echt veel erger, avontuurlijker en heftiger moet zijn geweest, denk je wel eens.

Het geldt ook voor zijn gedichten. In het door mij uit zijn hoofd geprate hoofdstuk ‘On her majesty’s service’ staat een passage die iets vertelt over De Bruyns poëtische ambities. Tijdens een sollicitatiegesprek in Rabat laat hij vallen dat hij ook poëzie schrijft: ‘toen hij vroeg of dat alles was voegde ik eraan toe dat ik auteur was van gedichten die in bepaalde kringen wel gewaardeerd werden. Dit ontlokte aan de hereboer een onbedwingbare lachbui. Hij had blijkbaar nooit gehoord van Washington Irving, Morand, Claudel, Saint John Perse en zoveel anderen die de diplomatieke carrière met een literaire verenigden. Niet dat ik me met grote schrijvers en dichters of met ambassadeurs wilde vergelijken, maar de zeer be-

scheiden positie van vice-consul honorair in een plaats waar het niet krioelde van de Nederlanders leek me best verenigbaar met die van slechts in zeer beperkte kring bekende dichter.’

De Bruyn zag zichzelf, bij al zijn beleefde bescheidenheid, wel degelijk als een schrijver en dichter, zij het een ernstig gemankeerd exemplaar, want hij realiseerde zich dat de tijd en de modes zijn literaire wereld allang hadden achterhaald alvorens hij er ooit in kon opbloeien. Ergens tijdens onze redactionele sessies haalde hij uit een kast een cahier met al zijn gedichten te voorschijn, en gaf het aan mij mee, zodat ik er een beetje zorg voor kon dragen. Ik weet niet wat hij er precies van verwachtte. Dat ik ze alsnog zou publiceren, bijvoorbeeld in Maatstaf, dat immers zijn memoires eer aan deed? Dat ik een exemplaar bij het Letterkundig Museum zou bezorgen? Ik heb er voorlopig niets mee gedaan, het schrift rust nog altijd in mijn poëziekast en wellicht ben ik niet de enige, want op het schutblad prijkt de aantekening ‘6e exemplaar’. Het geheel lijkt het meest op een als eenheid geplande dichtbundel, het draagt de titel Vergeelde bladen, gedichten van E.B. van IJpelaar – conform zijn geheimzinnige inslag bediende E.B. de Bruyn zich graag van pseudoniemen, zoals hij ook elders wel eens iets onder de naam Karel E. van Reym publiceerde – en aan het geheel gaat een karakteristiek motto van Stefan George vooraf: ‘Für jeden kommt Begierde nach der Ernte’.

Vergeelde bladen bestaat uit vier afdelingen, ‘Vloed’, ‘Eros’, ‘Bezinning’ en ‘Ebbe’. De zorgvuldig gedateerde gedichten beginnen in 1923 – De Bruyn was toen achttien – en het laatste gedicht moet hij hebben herzien vlak voordat ik mijn opwachting maakte, want het is gedateerd januari 1991. Duidelijk is dat de revolutie er niet in uitbreekt, het riekt naar Tachtigers en erger, het is tot in het onpersoonlijke gesublimeerde melancholie:

Maar een klein zelfportretje zit er toch wel in, met die ternauwernood maar ten koste van alles bedwongen lichamelijke verlangens, die van hem een stroeve, eenzame geest hadden gemaakt. Dat malle verlangen naar zuiverheid en reinheid, dat hem er kennelijk ook toe had gebracht mij te melden dat hij nooit echt seks had gehad.

Het hoogtepunt van zijn ontboezemingen moest echter nog komen. De laatste middag van onze werkzaamheden, een schemerachtig uur voordat ik naar het vliegveld moest vertrekken, haalde hij opnieuw een cahier vanachter de klassieke banden te voorschijn, zoals iemand die op het punt staat te vertrekken nog even wat confronterends de kamer in roept alvorens de deur achter zich dicht te trekken.

‘Het zal je wel niet interesseren,’ zei hij – ik ontkende dit – ‘maar ik wilde je dit nog laten zien.’ Hij opende het schrift en voor mij ontvouwde zich een zorgvuldig bijgehouden fotoalbum van plaatjes die hij uit seksblaadjes had geknipt. Niet zomaar geknipt, maar aandachtig langs de randjes, met een vaste hand langs de borsten en de pikken. Het was een allermerkwaardigst pornografisch allegaartje, een libertijnse oecumene: kleine meisjes zoals hij die in zijn memoires had beschreven, maar ook gewone mannen en gewone vrouwen, daarnaast weer hermafrodieten, een enkele sm-scène. Maar nergens zag je ze ‘dat hele erge’ doen, om met Van Deyssel te spreken. Het waren allemaal keurige bloteriken, net voor of na de daad. En hij had meer van zulke albums, die ik, nu ik er toch belangstelling voor bleek te hebben, ook te zien kreeg.

Het ontroerde mij nogal, die oude man met z’n eenzaamheid, z’n klassieke bibliotheek en z’n vieze boekjes, die op een of andere manier toch ook door de tand des tijds schenen te zijn aangeknaagd. Maar ik wist toch ook niet helemaal hoe te reageren en dus deed ik alsof ik wel vaker in de seksboekjes van zesentachtigjarigen rondneusde. ‘Waar haalt u ze vandaan,’ vroeg ik. Nou, dat was niet makkelijk, gaf hij toe en hij noemde een sekswinkeltje in Torremolinos. En hij wees me op een blonde adonis met veel spieren en een flink geslachtsdeel. ‘Dat doet me nou wel wat,’ zei hij, ‘ja, jou misschien niet, maar voor hem voel ik wel wat.’

Zo zaten we daar, in de laatste uren van ons samenzijn, gebogen over zijn smoezelige collectie erotica, tot de taxi me kwam halen. Ik heb hem niet meer gezien. Wel kwam ik niet veel later, bij toeval, nog een neef van hem tegen – een van de neven? – die iets hoogs bij Buitenlandse Zaken is en die me vertelde hoe hij als kind altijd gewaarschuwd was voor oom Miel, die er vieze praktijken op na scheen te houden. In de jaren die volgden kreeg De Bruyn nog een enkel dichtbundeltje gepubliceerd bij een kleine uitgever. Ook schreef hij mij nog een veelkantige brief als reactie op mijn bloemlezing met masturbatiepoëzie, Met de hand,

die hem maar half scheen te bevallen en waar hij omtrent ieder gedicht wel iets scherps had te melden. En opnieuw merkte ik dat het niet zozeer de vertalingen of de gedichten zelf waren die hem wakker schudden, maar de beschreven feiten, alsof ik van het eigenlijke masturberen en de psychologie ervan niks wist. Het was het laatste teken dat ik van hem ontving, de polemische brief sneeuwde onder in een verhuizing en het volgende dat ik nog van hem hoorde was dat hij op 27 november 1999 in Spanje overleden was, op ruim 94-jarige leeftijd. Een pietepeuterig berichtje in de krant, dat was alles wat er van hem restte.

[2000/1]

Frans Oerlemans en Peter Janzen+
‘Ik ben niet graag op een berg’
Arnold Ising, toneelspeler van Tachtig

Op 11 oktober 1890 schrijft Lodewijk van Deyssel vanuit Bergen op Zoom, waar hij sinds een jaar domicilie houdt, aan de Gooise arts Frederik van Eeden: ‘De gesprekken, die ik in mijn leven gevoerd heb en die ik voor mij vruchtbaar zou kunnen noemen, zijn er misschien in ’t geheel twintig geweest, en wel met Erens, Ising en Kloos. Deze kombinatie is ridikuul, ik erken het, maar het is een feit zo.’1 Met dit drietal dus – Willem Kloos, dé dichter van zijn generatie en de onbetwiste leider van De Nieuwe Gids; Frans Erens, korte tijd secretaris van Van Eeden en medewerker van diezelfde Nieuwe Gids; en Arnold Ising, een op de planken weinig belovend talent – voerde de zesentwintigjarige Van Deyssel in bijna tien jaar tijd zo’n beetje twintig fatsoenlijke gesprekken. Hoe het de dichter Kloos na 1890 verging, is bekend. De jurist Erens zou zich later met zijn Vervlogen jaren ontpoppen tot de chroniqueur van Tachtig. En de laatste van de drie, Ising, speelde niet alleen ‘komedie’, maar onderhield ook van 1883 tot aan zijn dood in 1904 een intensieve correspondentie met Karel Alberdingk Thijm, bekend als Lodewijk van Deyssel. Na Isings dood speelde Van Deyssel lange tijd met de gedachte de briefwisseling te publiceren, maar tot een uitgave kwam het tijdens zijn leven niet meer. Pas in 1968 gaf de Van Deyssel-vorser Harry G.M. Prick uitvoering aan Thijms voornemen.2

Arnold Ising jr. – door zijn vrienden Nol genoemd – doet als chroniqueur van Tachtig weinig voor Erens onder. Zijn brieven, zowel aan Van Deyssel als aan anderen, zijn trefzeker, geestig en vol roddel en achterklap: ‘Leve de Nieuwe Gids en Van der Goes en Willem Kloos en Albertje, die knappe dichter, die luimige verzenmaker, die geestige criticus. Hij begrijpt alles, hij weet alles. Hiep! Hiep! hoera! Ik ben bij het Nederlandsch Tooneel, ook zo’n plezierige inrichting, maar van comedie spelen heb ik geen verstand. Zij houden mij omdat mijn oude heer Lid van de Commissie in Den Haag is en ze kunnen Den Haag niet missen. Van der Goes, die heeft ten minste: L’art de dire, Leve de pieren! “Over de opleiding van jonge tooneelspelers” Brochure. Van der Goes – Versluys. Ook geen luis! Zie je, ik ben er zoo bij, omdat ik nu ergens anders bij ben, goddank dat ze me nog wat geld geven,

anders was ’t heelemaal hongerlijden. En dan heb ik een boel vrienden – allemaal litteraire guiten, maar ik heb er geen verstand van, zie je – ik bemoei er me niet mee.’3 Zijn woorden hebben ons beeld van Tachtig voor een belangrijk deel ingekleurd. Alleen dat al is genoeg reden aandacht te schenken aan de man die, afkomstig uit een voornaam Haags milieu, zich weliswaar houterig over het toneel bewoog, maar zwierig door het leven ging: de toneelspeler en schrijver Arnold Paul Constant Ising (1857-1904).

Auditie

Op zondag 9 april 1876, een stralende dag, spoort de achttienjarige Haagse gymnasiast Arnold Ising naar de hoofdstad. Om twee uur wordt hij, met nog een paar jongelieden, op de toneelschool aan de Prinsengracht verwacht om een proeve van bekwaamheid af te leggen. De secretaris van de nieuwe Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel, J.H. Rössing, heeft hem enkele fragmenten gestuurd om in te studeren. Mevrouw Kleine-Gartman, de beroemde tragédienne, is zijn tegenspeelster. Ondanks alle twijfels die men heeft, mag hij komen, want ‘hij bezit het heilige vuur van een kunstenaarsziel’. Wel moet er aan zijn spel nog flink worden geschaafd en het liefst zag men hem zijn gymnasium afmaken. Dat zat er echter niet in.4 ‘Geheel ongeschikt voor studie,’ had het oordeel van de rector van het Gymnasium Haganum geluid. De leerling Ising ‘scheen maar door eene gedachte geleid te worden om zich namelijk voor ’t tooneel te bekwamen’.5 Met nog wat

andere jongelui van het Nederlandsch Tooneel wordt hij als vakleerling tussen dertien- en veertienjarigen op de Amsterdamse toneelschool geplaatst.6 Hij haakt echter al heel snel af. Over het niveau van de toneelschool was vader Ising toch al niet te spreken. Gesouffleerd door zijn zoon schrijft hij het hoofdbestuur een brief op poten. De lessen in schermen, dansen, grimeren, kostumeren en hogere mimiek voldoen absoluut niet aan de eisen die men in Den Haag stelt.7 Het zal Ising jr. zijn leven lang achtervolgen.

En zo zit dan in september 1876 de jonge Ising op kamers aan de Amsterdamse Ruysdaelkade. Duizend gulden ’s jaars ontvangt de ‘jeune premier’.8 In de Haagse schouwburg presenteert bij de opening van het nieuwe toneelseizoen zowel de Vereeniging als Arnold Ising zich voor het eerst aan het publiek. De Romeinse overste Lucanus – in een vleeskleurige tricot en maillot, met sandalen aan zijn voeten en vergulde armbanden rinkelend aan de polsen – had voor zijn rol maar weinig gerepeteerd. Half augustus zat hij nog bij zijn ouders. Zijn hospes, de acteur Spoor, begreep er maar niets van. Waar bleef hij toch?9 Een dag na de Haagse première staat hij in Amsterdam.10 Het is het begin van een hopeloze loopbaan vol nietszeggende rollen. Ook de recensies zijn niet misselijk. De toneelspeler is zwaarlijvig, heeft een spraakgebrek en beweegt zich houterig over het toneel. In feite is hij totaal ongeschikt.11

Ising sr. is in alle staten: ‘Mijn jongen doet alle moeite om de verkeerde aanwensels te overwinnen.’ Arnold heeft wel degelijk gevoel, schrijft hij Taco H. de Beer, redacteur van Het Nederlandsch Tooneel: ‘Laatst zag ik hem nog in de Vrouwenhater, maar toen was hij vol strekt niet koel. […] Dus, wat ik u bidden mag, laat de beschuldiging van totale ongeschiktheid niet op mijn jongen rusten. Hij verdient het niet.’12 Nog vele jaren later bemoedigt hij zijn zoon: ‘We hebben je duidelijk kunnen verstaan, en je grime, kostuum, houding en gebaar goed bevonden. Misschien kon de toon iets of wat minder hoog geweest zijn.’13 Ten faveure van zijn zoon mobiliseert hij zelfs zijn Haagse kennissen. Zijn vriend Carel Vosmaer schrijft in december 1887 aan de toneelcriticus A.C. Loffelt: ‘Amice, Ising kwam mij vanochtend een vriendendienst vragen, dien ik hem niet wil weigeren, terwijl ik aan den anderen kant een beroep doe op uw welwillendheid. Het betreft zijn zoon, den acteur. Hij erkende uw recht van kritiek, erkende dat zijn zoon niet het talent van onze eerste artisten heeft, maar hij was zo diep getroffen daarover dat tegenover aanmerkingen op zijn fouten, niet ook de verzachting werd vermeld, van groote toewijding, studie, rolvastheid, goede typering.’ Vosmaer dringt er namens Ising sr. bij Loffelt op aan de kritieken wat te verzachten. Immers, ‘er komt noch iets bij: hij kan geen andere loopbaan kiezen, – zijn carrière en leven hangen ervan af’.14 Maar verdiend of niet, bij Isings overlijden denken de heren critici er nog altijd hetzelfde over: ‘De acteur miste het “feu sacré”, “het temperament”, onmisbaar voor het tooneel.’ Ising, die zijn professie serieus nam, was koud maar wel volhardend en vol plichtsbesef.15

josephine de groot In het midden van de negentiende




eeuw verkeerde het toneel in een toestand van verval. Als kermisklanten voerden de acteurs hun kunstjes op en het publiek, zeker het volk in de engelenbak, gedroeg zich luidruchtig. Herhaaldelijk werd er naar het podium geschreeuwd. Dat men tijdens de voorstelling meegebrachte etenswaar nuttigde, was heel gewoon. Het beschaafde publiek in de zaal kreeg dan de etensresten op het geachte hoofd.16 Met de oprichting van het Toneelverbond – met een eigen tijdschrift en toneelschool – kwam daar een eind aan; het bracht althans een aanzet tot vernieuwing. Achter de schermen speelde de gegoede burgerij in talloze commissies en besturen een voorname rol. In Den Haag, waar Ising sr. zich in zulke commissies ophield, had ook koning Willem iii belangstelling voor het theater. Dat was mooi meegenomen. De koning subsidieerde het nieuwe gezelschap en verleende het een paar jaar later zelfs het predikaat ‘koninklijk’.17

Nu was de majesteit niet de enige met een passie voor het toneel en ook in zijn belangstelling voor de jeugdige toneelspeelsters stond hij niet alleen. Isings Amsterdamse vrienden Jacques Perk, Frank van der Goes, Henry Samson en Maurits Mendes da Costa deelden deze hartstocht. Vooral de aantrekkelijke Josephine de Groot – ’s konings ‘Hof-cantatrice’, die in 1878 met groot succes als tragédienne debuteerde aan het Leidseplein en vervolgens door majesteits bemoeienis bij de Vereeniging werd geëngageerd – benevelde de jongelui volledig. Niet zo verwonderlijk, want zij had een goed figuur, een aardig gezichtje en een plezierige stem. De kritiek, meegesleept door het hoera-geschreeuw van haar aanbidders, was zeer lovend.18 Jacques Perk achtervolgde haar met gelegenheidsgedichten en Frank van der Goes, de negentienjarige criticus van De Amsterdammer, bestreed Josephines belagers te vuur en te zwaard in zijn kolommen. De aankomend arts Henry Samson, door Van der Goes erop uitgestuurd om Josephine de Groot te bewonderen, kon de opwinding van de aanbidders daarentegen maar moeilijk delen.19 Samson had immers een heel ander belang, luisterend naar de naam Mientje Bouret, actrice en aankomend echtgenote. Ook de toneelkenner Mendes da Costa vond die Josephine de Groot achteraf maar niks: een echte aanstelster. Vooral die vervelende manier van lipjes likken vond hij erg voorspelbaar.20 De anders zo hoffelijke dichter W.J. Hofdijk bracht haar, zo werd in de wandelgangen gefluisterd, de doodsteek toe. Toen koning Willem iii zijn jonge bruid Emma voor de eerste keer meetroonde naar het Leidseplein, stelde Hofdijk in de drukke koffiekamer van de Amsterdamse Stadsschouwburg vast dat op die avond mevrouw Kleine ‘groot’ en juffrouw De

Groot ‘klein’ was geweest.21 Josephines ster straalde er voorlopig niet minder om. De jongelui hingen aan haar lippen. Korte tijd stond Arnold Ising met mejuffrouw De Groot op de planken en alleen door Nols onverschilligheid kwam het niet tot een liefdesavontuur.22

Wanneer juffrouw De Groots glans verbleekt en Van der Goes, niet langer verblind door haar schoonheid, zelfs kritisch over haar schrijft, verdwijnt zij spoedig met een Amsterdamse bankier van het toneel.23

Van Pimpelen

‘Ising van den Stadsschouwburg is een mijner intiemen,’ schrijft Jacques Perk in mei 1879 aan zijn vriend Chap van Deventer in Dordrecht.24 Sinds hun ontmoeting bij Frank van der Goes aan de Amsterdamse Prinsengracht, een jaar eerder, gaan ze intensief met elkaar om.25 De aankomend dichter neemt zijn vriend in bescherming als de recensenten weer eens over hem heen vallen en hekelt in een van zijn gelegenheidsgedichten diens criticasters.26 Lang heeft hun vriendschap niet geduurd. Perk overlijdt al in 1881. Bij diezelfde Van der Goes ontmoet Ising in januari 1883 Lodewijk van Deyssel; het is het begin van een levenslange vriendschap. Als toneelrecensenten waren Van der Goes en Van Deyssel in de Amsterdamse theaterwereld goed thuis en beiden hadden een scherp oog voor de aantrekkelijkheden van de actrices. Terwijl Van der Goes tevergeefs op jacht was naar Josephine de Groot, belandde Van Deyssel in de armen van de weduwe Theo Frenkel-Bouwmeester. Dat werd nog een hele affaire, die hem noodzaakte in oktober 1883 spoorslags naar Parijs te verdwijnen, met in zijn kielzog Van der Goes, om zijn relatie met de actrice te ontvluchten.27

Ondertussen amuseert Arnold Ising zich in de hoofdstad met een liefje bij madame Fatma, in een bordeel aan de Spuistraat. Net als de andere heren is hij daar kind aan huis. In – niet eerder gepubliceerde – brieven schrijft hij Van der Goes: ‘Ik heb een lief konterfeitsel van Betsy gekregen, verdere aanduiding is voor een liefhebbend liederrijk hart overbodig.’ Ising vervolgt zijn nogal cryptische relaas: ‘Zeg van Pimpelen [de kastelein] dat hij m’n kwitantie per ommegaande zal ontvangen. En dat Betsy zoo terug is. Laat den hopeloze je verstandig gezicht niet zien, anders zou hij wellicht vragen hoe het uiterlijk zoo tegenstrijdig kon zijn met het innnerlijk.’ In café Willemsen op de Heiligeweg treffen ze elkaar, achter de rug om van Van Deyssel: ‘Je zult het druk hebben. Toch zeg ik je dat wij vanavond op den Heiligen Weg komen, daar wij het jongensachtig geschater en de daarmee stemmenden liefhebberijen des Heeren Van Deyssel voor een keer willen ontvlieden. Zorg dat je duiten krijgt, dan zegent God je en ben ik je dankbaar.’28

Een maand later verneemt Van der Goes van zijn vriend Ising dat deze na een avond op de planken ’s nachts ‘in Venus’ armen’ ligt, en verder: ‘Onder talrijke merkwaardige mededeelingen, die het dartel stoeien en koozen verpoosden, trof er mij een bijzonder: “De dikke” – met deze bloemrijke woorden werd uw geachte vriend Van Rinsum [een oude schoolvriend van Van der Goes] aangeduid – heeft

zijn oude genegenheid voor je liefdenrijk lieve zielsvriendinnen opgestoofd en is ook aan het zoeken naar een baan voor haar […]. En na een nacht die vele geneuchten opleverde,’ zo eindigt Ising zijn brief, ‘toog ik naar Den Haag. De onzedelijkheid die deze brief kenmerkt, levert het bewijs dat ik er gekomen ben, want ik zit buiten en daar het hard geregend heeft, wordt mijn papier gedoopt.’29

Van der Goes dingt, op zoek naar een meer serieuze relatie, naar de gunsten van Henriëtte Perk, zuster van zijn overleden vriend. Als hij in de zomer van 1884 enige tijd met de familie Perk in Scheveningen verblijft, schrijft Ising hem: ‘De sop mijner fantazie wou ik wel gieten over de kool uwer kromme sprongen, wanneer ge, gestreeld door de kitteling der Scheveningse lucht, bedenkt hetgeen ge in uw mars voert binnen het met bedenkelijk vunzige dampen bezwangerd Amsterdam.’30 Helder is dit briefje niet. Wat is er aan de hand? Met Henriëtte Perk flaneerde Van der Goes over het terrein van de Wereldtentoonstelling, die in die zomer een grote aantrekkingskracht had op de Amsterdamse beau monde.31 Maar helaas. Nog geen maand later is het met de prille liefde gedaan en is Ising er om hem te troosten. ‘Beste Franc. Heel erg heb ik met je te doen. Nu komt ’t er opaan je ferm te houden en te toonen dat je karakter hebt. Je denkt nu: “ik kan mij er niet overheen zetten.” ’t Gaat echter wel als je maar wilt en over enige dagen zult ge al wel beter zijn dan nu. De zaak is mij duister. Was de hele familie Perk dan mal. Ze hebben je met vlag en wimpel ingehaald en wisten niet hoe gauw ze maar ja zouden zeggen. Stemde Jet toe om haar ouders plezier te doen? En heeft ze nu ineens in Diekirch waar ze je niet zag, gemerkt dat ze te weinig met je overeenstemde. […] Ik wil je troosten zoveel ik kan. Een dergelijk geval had ik ook in mijn leven en ik begrijp er dus alles van. Groet Kloos.’32

Ook Ising zocht, net als zijn vriend, steeds weer tevergeefs naar wat meer vastigheid. Op een mooie stille avond in april 1885 spreekt Arnold Ising op zijn kamer aan de Nieuwezijds Voorburgwal heel vertrouwelijk met Frans Erens over zijn verlangens. Hij mist de liefde van een vrouw en het geluk in zijn leven.33

Willemijntje Otte

Dan loopt in de zomer van 1885 Willemijntje Otte zijn wereld binnen. Geen dochter van een dominee, maar een boerendochter van 23 uit Maartensdijk.34 Nol sleept al zijn vrienden vol trots bij zijn Mina langs en ontvangt hen bij voorkeur ’s avonds op haar kamer: ‘ik heb een literair artistiek soireetje bij Mina aan huis georganiseerd. Daar had je Van der Goes, en Van Deventer, en Hein Boeken en Verwey…’35 Komt Van Deyssel, dan verdwijnt Mina stilletjes naar achter. ‘Mijn waarde Vriend,’ leest Van Deyssel, ‘het sneeuwt, de kachel brandt, Marie Tudor is af en Mina boos. Wees dus zo goed om terstond een partijtje met mij te komen schaken.’36

Aan de Binnensingel in Den Haag, bij de deftige familie Ising – zijn vader was naast Kamerstenograaf, literator en historicus ook redacteur van De Nederlandsche Spektator en voorzitter van het bekende Haagse letterkundig genootschap Oefening

Kweekt Kennis – is men niet gelukkig met zoonliefs amourette. Als represaille weigert de oude Ising diens kleermakersrekening te betalen, want zonder minnares, zo redeneert senior, zou Arnold nu niet op zwart zaad zitten. Maar ook hier verzacht de tijd de scherpe kantjes: ‘Dag Nol, onze beste groeten (ook voor Mina) en heel veel zoenen.’37

Ising en Mina betrekken samen in de zomer van juni 1890 een antichambre, zitkamer, slaapkamer en keuken, aan de Amsterdamse Prinsengracht op de hoek met de Spiegelgracht. Heel gerieflijk, laat hij Van Deyssel weten. Van trouwen komt het, ondanks Mina’s zeuren, niet. Dan werd het ruzie en sjouwde Ising door de Nes. Want Mina is goed en wel, maar je wilt ook wel eens wat anders. Als hij dan met een ‘dame’ naar boven gaat, komt hét er niet van. Hoe dat kon, begreep hij zelf niet.38 Ook Mina heeft zo haar pleziertjes. De schilder Breitner wil haar graag als zijn model en maakt alvast wat naaktfoto’s. Er wordt in de vriendenkring flink geroddeld over haar en Breitner, maar Ising blijft er lauw onder. Het is inmiddels maart 1893 en Ising lijkt een man in bonis.

In de regel was het salaris van een toneelspeler geen vetpot. Maar Ising maakte carrière, niet op de planken maar achter de schermen. Hij volgde als secretaris van de Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel zijn vriend Rössing op. ‘Geluk gewenst met de verlossing uit je bange nooden voor je benoeming als mijn opvolger,’ schreef Rössing hem op 13 april 1888. ‘Eindelijk heeft men dan in jou de grooten diensten van je “ouden heer” eenigszins erkend. Vergeet noch dat Schimmel valsch is, vooral als je denkt dat hij het goed met je meent; laat je door Wertheim niet gebruiken, die heult en lacht als hij er munt uit kan slaan: hij is de grootste toneelspeler van het land.’39 Hij was gewaarschuwd: zijn vrienden ook. Krap bij

kas als zij altijd waren, vroegen zij de nieuwe secretaris regelmatig geld te leen. Waarom altijd bij mij, vraagt Ising zich in een brief aan zijn vader wanhopig af. ‘Waarom ze jou altoos geld te leen vragen?,’ reageert zijn vader, ‘misschien wel omdat je zoo gezet bent en ze daarom denken, dat je ’t goed hebt en altans geen hongerlijder zijt.’40 En gezet was hij. De actrice Jacqueline Royaards herinnerde zich dat zij Ising bij Van Deyssel voor het eerst zou ontmoeten. ‘Thijm was bang dat zijn omvang mij niet zou bevallen en daarom overdreef hij tegen mij zijn dikte zó, dat ik Ising bijna slank vond.’41

Heel genoeglijk resideerde de dikke man in de Stadsschouwburg, in zijn secretariskamer met drie boekenkasten en twee schrijftafels, totdat in de vroege ochtend van de twintigste februari 1890 de hele santenkraam in rook opging. De ‘houten kast’ aan het Leidseplein stond in lichterlaaie. Kort daarop kwam ook Isings aanstelling onder vuur te liggen. ‘In de Oprechte Haarlemmer Courant,’ schrijft hij aan Van Deyssel, ‘lees ik het volgende: […] dat ik mijn Secretarisbaantje zou neerleggen, terwijl de Heer Herman Heyermans Jr. […] mijn opvolger zou zijn. Eenige andere bladen hadden de vriendelijkheid dit bericht over te nemen. De Heer Herman Heyermans Jr. is kortgeleden uit Rotterdam hier aangekomen.’ Het schijnt niet zo te boteren tussen Heijermans en het toneelwereldje, ‘en hoewel deze heeren mij niet beminnen, vonden zij het plotseling en eenparig raadzaam mijn partij te trekken’.42 Ising lekt: Heijermans’ ophanden zijnde benoeming brengt hij voortijdig de wereld in en stelt zo zijn baantje voor enige tijd veilig. Maar nooit zou het meer worden wat het was. ‘Ik word behandeld als een oud heertje, dien een baantje wordt toegestopt,’ klaagt Ising tegen zijn vriend Witsen. ‘Ik ben eigenlijk onmo-

gelijk als acteur en als administratieklerkje, ze willen me geloof ik bibliothecaris maken.’43 Naast acteur en secretaris was Ising ook een verdienstelijk vertaler en zijn jaarinkomen schommelde zo rond de f 2500,-. Een bedrag dat overeenkwam met de jaarwedde van een docent aan het gymnasium. Niet gek voor een toneelspeler die niet acteren kon.

Met de première van Isings vertaling van Madame Sans-Gêne, van Sardou en Moreau, wordt op 1 september 1894 de nieuwe Schouwburg aan het Leidseplein officieel geopend. Na een jarenlange zwerftocht langs Amsterdamse theaters wordt dit de nieuwe behuizing van de Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel. Het succes lacht Ising toe, maar niet voor lang: zijn positie blijft onzeker. In mei 1896 laat hij opgelucht aan Witsen weten: ‘Ik kom nu weer op mijn troon als litterair secretaris, met een kamer voor mij alleen en mijn vroeger salaris – dat is f 150,- meer dan ik nu krijg.’44 Samen met Mina en de twee katten betrekt hij, na het overlijden van zijn ouders, in september 1900 het pand Prinsengracht 300. Lang zal hij van zijn nieuwe woning niet genieten.

Omstrengeld

‘Waar is de tijd, beste Arnold,’ vraagt Jan Hofker, die als Delang in De Nieuwe Gids zijn impressionistische schetsen publiceerde, ‘waar is de tijd, dat ik mij sierde met Erens’ hoofddeksel, hem tegelijk verontrustende en door den roof van dien typische hoed en door de hevigheid waarmee ik de mijnen over de slapen drukte. Die tijd was de tijd dat Chap [Van Deventer] zijn sloffen verloor, Wim [Witsen] uit de vensters schoot op oudejaarsavond en gij in den morgenschemer met kransen omhangen over de hoogte van een brug kwam opdagen.’45

Dat was de tijd dat de aanstormende intelligentsia het letterkundig gezelschap Flanor oprichtte en Ising met Rössing de ‘Tooneelspelers Vereeniging Het Jonge Holland’ stichtte. Dat was de tijd dat Van Deventer wakker werd in een politiecel en Witsen met Hein Boeken Die Port van Cleve uitrolde. Isings vereniging blijft steken in goede bedoelingen.46 Flanor, met heuse statuten – de jongelui maakten er geen rommeltje van – had een wat langere adem. Ising, die een blauwe maandag lid was, hield in februari 1882 een lezing over de toneelkritiek in Nederland. De kritiek is van een bedenkelijk niveau, die zich zelden boven het alledaagse verheft.47 Dat moet anders, stelt de jonge acteur geestdriftig. Maar als de negentiende eeuw ten einde loopt, heeft ook Ising zijn strijdlust en elan verloren.

Het vele reizen wordt hem na zijn veertigste tot een last. In zijn brieven spreekt een teleurgesteld en vermoeid man: ‘Gisteren ochtend stond ik in donker op te Enschede, moest toen ook naar Den Haag, en kwam gisteren avond om half een t’huis. Ik ben heusch blij als ik eens even niet naar een trein hoef. Het is ellendig, maar ik ben omstrengeld door Het Tooneel. In provincieplaatsen ben ik soms ’s nachts, ook aan het Tooneel. Dan slaapt een tooneelspeler op de zelfde kamer als ik. Opstaan doe ik met het Tooneel en naar bed gaan met het Toneel. […] Vroeger kwam ik wel eens in een soort extase, opgewekt door een glaasje, maar ik kan er niet meer tegen. Van diners moet ik niets meer hebben, want dan word ik misselijk en de cognac is totaal afgeschaft. Ik kan niets doen dan zwalken aan het tooneel, dat mijn belangstelling verloren heeft. […] Aan den schouwburg heb ik weinig meer in te brengen. De H.H. van den Raad van Beheer regeeren zelf en weten alles veel beter dan ik. […] Ik zorg voor de boeken, de kranten, de advertenties, de locale berichten, de aanplakbiljetten en laat stukken ter lezing komen. Hoe ik ze vind, kan niemand schelen. […] O, ja, ik speel wel eens komedie en dan word ik òf uitgescholden, òf doodgezwegen. Het is komiek dat ik aan het Tooneel verzeild ben geraakt!

Maar ik deugde eigenlijk nergens voor.’48

Op z’n vierenveertigste, als hij al een kwarteeuw aan het toneel is, begint voor Ising het grote sukkelen. ‘De dokter constateerde dat mijn lever gezwollen is en mijn ademhaling wordt belemmerd,’ schrijft hij Van Deyssel, ‘misschien heb ik ook suikerziekte, maar dit werd nog niet uitgemaakt. Ik heb pijnen gehad in schouders die nu zijn geweken.’49 Zijn vriend en Dageraadsman Jan ten Bokkel reageert geschokt: ‘Sakkerloot, Nol, je bent erg ziek geweest. Dat is niet om mee te lachen, zoals je ’t beschrijft. Lever, hart, ademhalingsorganen, je noemt al zoo wat.’50

Drie jaar later stierf Nol Ising toch nog onverwachts, tijdens zijn vakantie. Het was zijn grootste creatie, aldus toneelcollega Jacqueline Royaards. Alles leek geënsceneerd voor een volmaakte slotscène. Een hevig onweer barst los als de twee geliefden, Nol en Mina, alleen op anderhalf uur gaans boven Garmisch-Partenkirchen verblijven: ‘Mien, Mien, ik sterf.’ Ising zakt ineen en overlijdt aan een hartaanval. In de ene versie – die van zijn Leeuwardense vriend Ten Bokkel – waakte Mina zes lange uren bij het ontzielde lichaam van haar geliefde.51 Maar volgens Frans Erens trok Mina eropuit om hulp te halen en trof zij bij haar terugkomst Isings lijk overdekt met zwermen vliegen: het was die dag gloeiend heet.52 Een jaar eerder had Ising nog aan Van der Goes geschreven: ‘Ik ben niet graag op een berg.’53

‘Beste N[ol] & M[ina], in de hoop dat deze kaart je hier of daar inhaalt, een paar nieuwtjes,’ schrijft Mendes da Costa op 24 juni 1904 vanuit Amsterdam, ‘met Hein [Boeken] is het in Alkmaar weer mis. Niet op de nominatie. Hij moet het nu maar opgeven. Zaterdag dineerde ik met Van Leeuwen en notaris Vriesendorp en Johan de Meester en diens vrouw in Americain hotel. Ik zat nu niet precies aan een en hetzelfde tafeltje, maar veel scheelde het toch niet. Adio M.’54 ‘Maussies’ nieuwtjes zullen Ising niet bereiken. Het kaartje werd de morgen na Isings dood aan het Hotel Sonnenbiehl bezorgd. Ten Bokkel doet Van Deyssel, die als zoveel anderen te laat geïnformeerd werd, verslag van het overlijden en de begrafenis: ‘Waarde Karel, Gisterenmorgen hebben we Nol begraven; er waren Mina, broer Jan, Witsen, Hofker, Breitner en ik. Nol is zonder noemenswaardige pijn gestorven, staande. Hij viel, maar waarschijnlijk was hij toen al dood. Mina had het hard te verantwoorden, zij was met hem in de bergen, 1 1/2 uur boven Garmisch, geheel alleen. Van 6 1/2-11 1/2 ’s avonds is ze daar met hem gebleven, onder regen en onweer, toen eindelijk de dragers uit Garmisch kwamen met een baar.’55

Tot slot

Zijn oude vriend en collega Rössing zit, als medewerker van Het Nieuws van den Dag, een week later bij Mina aan de Prinsengracht. ‘Zijne [Isings] plaats was ledig. Er zaten Karel Alberdingk Thijm en Frank van der Goes, trouwe beproefde vrienden, in zijne woonkamer. Meewarig luisterend naar het droef vertellen van den dood van Ising, door haar, die zijn leven als een zon beschenen en gekoesterd heeft.’56 Mina – nooit getrouwd met Ising, maar voor de vrienden wel degelijk de vrouw van Nol – erfde niets van haar Nokkie. Maar door de hulp van Isings vrienden kon Mina Otte in het grachtenhuis blijven, met de twee katten en te midden van haar vertrouwde spullen en herinneringen. ‘Ach lieve vriend, ik voel mij toch zo vreeselijk alleen, het woord alleen is er niets bij, ik kan het niet zeggen, hoe of ik mij voel,’ schrijft ze Karel Alberdingk Thijm een halfjaar na het overlijden van haar geliefde. ‘Ik zie hem aldoor met zijn lachend lief gezicht, zonder dat ik hem pakken of kussen kan. Dan zie ik hem weer met een bedrukt en vol zorg gezicht, op de rustbank zitten zonder dat ik hem kan troosten […] ik kan hem niet in mijn armen drukken, kan mijn hoofje niet tegen het zijne aanvleien, ik hoor zijn lieve stem niet meer, zoo’n stem als er maar een op de wereld was, die mij de liefste woordjes toe fluisterde, o kon ik ze nog eens hooren.’57 Ook Van Deyssel mist zijn vriend. Aan Witsen, die op verjaardagsvisite wil komen, schrijft hij in september 1906: ‘Het komt mij namelijk voor dat wij dan meer aan elkaar zouden hebben en dat een dan vanzelf intiemer samenzijn ook meer de traditie handhaaft der samenkomsten met onzen diep betreurden vriend, die vroeger altijd als eenige gast dan ten onzen verscheen.’ 58

Bijna twintig jaar na Isings dood overlijdt op 10 juli 1923 Mina Otte. Ze vindt haar laatste rustplaats bij haar geliefde Nol, op de Haagse begraafplaats Nieuw Eykenduynen. Isings oude vriend Ten Bokkel voert haar laatste wil uit en brengt Isings kunstverzameling – met daarin zeldzaam werk van onder anderen Witsen, Karsen, Maris, Mauve en Israëls – in Amsterdam onder de hamer.59

Het graf van de Isings op Nieuw Eykenduynen wordt in 1971 geruimd.60 Zo verwaait het leven van de man die meende nergens voor te deugen en het maar wat komiek vond dat hij bij het toneel verzeild was geraakt.

[2000/1]

Frans Oerlemans en Peter Janzen+
‘Ik ben niet graag op een berg’
Arnold Ising, toneelspeler van Tachtig

Op 11 oktober 1890 schrijft Lodewijk van Deyssel vanuit Bergen op Zoom, waar hij sinds een jaar domicilie houdt, aan de Gooise arts Frederik van Eeden: ‘De gesprekken, die ik in mijn leven gevoerd heb en die ik voor mij vruchtbaar zou kunnen noemen, zijn er misschien in ’t geheel twintig geweest, en wel met Erens, Ising en Kloos. Deze kombinatie is ridikuul, ik erken het, maar het is een feit zo.’1 Met dit drietal dus – Willem Kloos, dé dichter van zijn generatie en de onbetwiste leider van De Nieuwe Gids; Frans Erens, korte tijd secretaris van Van Eeden en medewerker van diezelfde Nieuwe Gids; en Arnold Ising, een op de planken weinig belovend talent – voerde de zesentwintigjarige Van Deyssel in bijna tien jaar tijd zo’n beetje twintig fatsoenlijke gesprekken. Hoe het de dichter Kloos na 1890 verging, is bekend. De jurist Erens zou zich later met zijn Vervlogen jaren ontpoppen tot de chroniqueur van Tachtig. En de laatste van de drie, Ising, speelde niet alleen ‘komedie’, maar onderhield ook van 1883 tot aan zijn dood in 1904 een intensieve correspondentie met Karel Alberdingk Thijm, bekend als Lodewijk van Deyssel. Na Isings dood speelde Van Deyssel lange tijd met de gedachte de briefwisseling te publiceren, maar tot een uitgave kwam het tijdens zijn leven niet meer. Pas in 1968 gaf de Van Deyssel-vorser Harry G.M. Prick uitvoering aan Thijms voornemen.2

Arnold Ising jr. – door zijn vrienden Nol genoemd – doet als chroniqueur van Tachtig weinig voor Erens onder. Zijn brieven, zowel aan Van Deyssel als aan anderen, zijn trefzeker, geestig en vol roddel en achterklap: ‘Leve de Nieuwe Gids en Van der Goes en Willem Kloos en Albertje, die knappe dichter, die luimige verzenmaker, die geestige criticus. Hij begrijpt alles, hij weet alles. Hiep! Hiep! hoera! Ik ben bij het Nederlandsch Tooneel, ook zo’n plezierige inrichting, maar van comedie spelen heb ik geen verstand. Zij houden mij omdat mijn oude heer Lid van de Commissie in Den Haag is en ze kunnen Den Haag niet missen. Van der Goes, die heeft ten minste: L’art de dire, Leve de pieren! “Over de opleiding van jonge tooneelspelers” Brochure. Van der Goes – Versluys. Ook geen luis! Zie je, ik ben er zoo bij, omdat ik nu ergens anders bij ben, goddank dat ze me nog wat geld geven,

anders was ’t heelemaal hongerlijden. En dan heb ik een boel vrienden – allemaal litteraire guiten, maar ik heb er geen verstand van, zie je – ik bemoei er me niet mee.’3 Zijn woorden hebben ons beeld van Tachtig voor een belangrijk deel ingekleurd. Alleen dat al is genoeg reden aandacht te schenken aan de man die, afkomstig uit een voornaam Haags milieu, zich weliswaar houterig over het toneel bewoog, maar zwierig door het leven ging: de toneelspeler en schrijver Arnold Paul Constant Ising (1857-1904).

Auditie

Op zondag 9 april 1876, een stralende dag, spoort de achttienjarige Haagse gymnasiast Arnold Ising naar de hoofdstad. Om twee uur wordt hij, met nog een paar jongelieden, op de toneelschool aan de Prinsengracht verwacht om een proeve van bekwaamheid af te leggen. De secretaris van de nieuwe Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel, J.H. Rössing, heeft hem enkele fragmenten gestuurd om in te studeren. Mevrouw Kleine-Gartman, de beroemde tragédienne, is zijn tegenspeelster. Ondanks alle twijfels die men heeft, mag hij komen, want ‘hij bezit het heilige vuur van een kunstenaarsziel’. Wel moet er aan zijn spel nog flink worden geschaafd en het liefst zag men hem zijn gymnasium afmaken. Dat zat er echter niet in.4 ‘Geheel ongeschikt voor studie,’ had het oordeel van de rector van het Gymnasium Haganum geluid. De leerling Ising ‘scheen maar door eene gedachte geleid te worden om zich namelijk voor ’t tooneel te bekwamen’.5 Met nog wat

andere jongelui van het Nederlandsch Tooneel wordt hij als vakleerling tussen dertien- en veertienjarigen op de Amsterdamse toneelschool geplaatst.6 Hij haakt echter al heel snel af. Over het niveau van de toneelschool was vader Ising toch al niet te spreken. Gesouffleerd door zijn zoon schrijft hij het hoofdbestuur een brief op poten. De lessen in schermen, dansen, grimeren, kostumeren en hogere mimiek voldoen absoluut niet aan de eisen die men in Den Haag stelt.7 Het zal Ising jr. zijn leven lang achtervolgen.

En zo zit dan in september 1876 de jonge Ising op kamers aan de Amsterdamse Ruysdaelkade. Duizend gulden ’s jaars ontvangt de ‘jeune premier’.8 In de Haagse schouwburg presenteert bij de opening van het nieuwe toneelseizoen zowel de Vereeniging als Arnold Ising zich voor het eerst aan het publiek. De Romeinse overste Lucanus – in een vleeskleurige tricot en maillot, met sandalen aan zijn voeten en vergulde armbanden rinkelend aan de polsen – had voor zijn rol maar weinig gerepeteerd. Half augustus zat hij nog bij zijn ouders. Zijn hospes, de acteur Spoor, begreep er maar niets van. Waar bleef hij toch?9 Een dag na de Haagse première staat hij in Amsterdam.10 Het is het begin van een hopeloze loopbaan vol nietszeggende rollen. Ook de recensies zijn niet misselijk. De toneelspeler is zwaarlijvig, heeft een spraakgebrek en beweegt zich houterig over het toneel. In feite is hij totaal ongeschikt.11

Ising sr. is in alle staten: ‘Mijn jongen doet alle moeite om de verkeerde aanwensels te overwinnen.’ Arnold heeft wel degelijk gevoel, schrijft hij Taco H. de Beer, redacteur van Het Nederlandsch Tooneel: ‘Laatst zag ik hem nog in de Vrouwenhater, maar toen was hij vol strekt niet koel. […] Dus, wat ik u bidden mag, laat de beschuldiging van totale ongeschiktheid niet op mijn jongen rusten. Hij verdient het niet.’12 Nog vele jaren later bemoedigt hij zijn zoon: ‘We hebben je duidelijk kunnen verstaan, en je grime, kostuum, houding en gebaar goed bevonden. Misschien kon de toon iets of wat minder hoog geweest zijn.’13 Ten faveure van zijn zoon mobiliseert hij zelfs zijn Haagse kennissen. Zijn vriend Carel Vosmaer schrijft in december 1887 aan de toneelcriticus A.C. Loffelt: ‘Amice, Ising kwam mij vanochtend een vriendendienst vragen, dien ik hem niet wil weigeren, terwijl ik aan den anderen kant een beroep doe op uw welwillendheid. Het betreft zijn zoon, den acteur. Hij erkende uw recht van kritiek, erkende dat zijn zoon niet het talent van onze eerste artisten heeft, maar hij was zo diep getroffen daarover dat tegenover aanmerkingen op zijn fouten, niet ook de verzachting werd vermeld, van groote toewijding, studie, rolvastheid, goede typering.’ Vosmaer dringt er namens Ising sr. bij Loffelt op aan de kritieken wat te verzachten. Immers, ‘er komt noch iets bij: hij kan geen andere loopbaan kiezen, – zijn carrière en leven hangen ervan af’.14 Maar verdiend of niet, bij Isings overlijden denken de heren critici er nog altijd hetzelfde over: ‘De acteur miste het “feu sacré”, “het temperament”, onmisbaar voor het tooneel.’ Ising, die zijn professie serieus nam, was koud maar wel volhardend en vol plichtsbesef.15

josephine de groot In het midden van de negentiende




eeuw verkeerde het toneel in een toestand van verval. Als kermisklanten voerden de acteurs hun kunstjes op en het publiek, zeker het volk in de engelenbak, gedroeg zich luidruchtig. Herhaaldelijk werd er naar het podium geschreeuwd. Dat men tijdens de voorstelling meegebrachte etenswaar nuttigde, was heel gewoon. Het beschaafde publiek in de zaal kreeg dan de etensresten op het geachte hoofd.16 Met de oprichting van het Toneelverbond – met een eigen tijdschrift en toneelschool – kwam daar een eind aan; het bracht althans een aanzet tot vernieuwing. Achter de schermen speelde de gegoede burgerij in talloze commissies en besturen een voorname rol. In Den Haag, waar Ising sr. zich in zulke commissies ophield, had ook koning Willem iii belangstelling voor het theater. Dat was mooi meegenomen. De koning subsidieerde het nieuwe gezelschap en verleende het een paar jaar later zelfs het predikaat ‘koninklijk’.17

Nu was de majesteit niet de enige met een passie voor het toneel en ook in zijn belangstelling voor de jeugdige toneelspeelsters stond hij niet alleen. Isings Amsterdamse vrienden Jacques Perk, Frank van der Goes, Henry Samson en Maurits Mendes da Costa deelden deze hartstocht. Vooral de aantrekkelijke Josephine de Groot – ’s konings ‘Hof-cantatrice’, die in 1878 met groot succes als tragédienne debuteerde aan het Leidseplein en vervolgens door majesteits bemoeienis bij de Vereeniging werd geëngageerd – benevelde de jongelui volledig. Niet zo verwonderlijk, want zij had een goed figuur, een aardig gezichtje en een plezierige stem. De kritiek, meegesleept door het hoera-geschreeuw van haar aanbidders, was zeer lovend.18 Jacques Perk achtervolgde haar met gelegenheidsgedichten en Frank van der Goes, de negentienjarige criticus van De Amsterdammer, bestreed Josephines belagers te vuur en te zwaard in zijn kolommen. De aankomend arts Henry Samson, door Van der Goes erop uitgestuurd om Josephine de Groot te bewonderen, kon de opwinding van de aanbidders daarentegen maar moeilijk delen.19 Samson had immers een heel ander belang, luisterend naar de naam Mientje Bouret, actrice en aankomend echtgenote. Ook de toneelkenner Mendes da Costa vond die Josephine de Groot achteraf maar niks: een echte aanstelster. Vooral die vervelende manier van lipjes likken vond hij erg voorspelbaar.20 De anders zo hoffelijke dichter W.J. Hofdijk bracht haar, zo werd in de wandelgangen gefluisterd, de doodsteek toe. Toen koning Willem iii zijn jonge bruid Emma voor de eerste keer meetroonde naar het Leidseplein, stelde Hofdijk in de drukke koffiekamer van de Amsterdamse Stadsschouwburg vast dat op die avond mevrouw Kleine ‘groot’ en juffrouw De

Groot ‘klein’ was geweest.21 Josephines ster straalde er voorlopig niet minder om. De jongelui hingen aan haar lippen. Korte tijd stond Arnold Ising met mejuffrouw De Groot op de planken en alleen door Nols onverschilligheid kwam het niet tot een liefdesavontuur.22

Wanneer juffrouw De Groots glans verbleekt en Van der Goes, niet langer verblind door haar schoonheid, zelfs kritisch over haar schrijft, verdwijnt zij spoedig met een Amsterdamse bankier van het toneel.23

Van Pimpelen

‘Ising van den Stadsschouwburg is een mijner intiemen,’ schrijft Jacques Perk in mei 1879 aan zijn vriend Chap van Deventer in Dordrecht.24 Sinds hun ontmoeting bij Frank van der Goes aan de Amsterdamse Prinsengracht, een jaar eerder, gaan ze intensief met elkaar om.25 De aankomend dichter neemt zijn vriend in bescherming als de recensenten weer eens over hem heen vallen en hekelt in een van zijn gelegenheidsgedichten diens criticasters.26 Lang heeft hun vriendschap niet geduurd. Perk overlijdt al in 1881. Bij diezelfde Van der Goes ontmoet Ising in januari 1883 Lodewijk van Deyssel; het is het begin van een levenslange vriendschap. Als toneelrecensenten waren Van der Goes en Van Deyssel in de Amsterdamse theaterwereld goed thuis en beiden hadden een scherp oog voor de aantrekkelijkheden van de actrices. Terwijl Van der Goes tevergeefs op jacht was naar Josephine de Groot, belandde Van Deyssel in de armen van de weduwe Theo Frenkel-Bouwmeester. Dat werd nog een hele affaire, die hem noodzaakte in oktober 1883 spoorslags naar Parijs te verdwijnen, met in zijn kielzog Van der Goes, om zijn relatie met de actrice te ontvluchten.27

Ondertussen amuseert Arnold Ising zich in de hoofdstad met een liefje bij madame Fatma, in een bordeel aan de Spuistraat. Net als de andere heren is hij daar kind aan huis. In – niet eerder gepubliceerde – brieven schrijft hij Van der Goes: ‘Ik heb een lief konterfeitsel van Betsy gekregen, verdere aanduiding is voor een liefhebbend liederrijk hart overbodig.’ Ising vervolgt zijn nogal cryptische relaas: ‘Zeg van Pimpelen [de kastelein] dat hij m’n kwitantie per ommegaande zal ontvangen. En dat Betsy zoo terug is. Laat den hopeloze je verstandig gezicht niet zien, anders zou hij wellicht vragen hoe het uiterlijk zoo tegenstrijdig kon zijn met het innnerlijk.’ In café Willemsen op de Heiligeweg treffen ze elkaar, achter de rug om van Van Deyssel: ‘Je zult het druk hebben. Toch zeg ik je dat wij vanavond op den Heiligen Weg komen, daar wij het jongensachtig geschater en de daarmee stemmenden liefhebberijen des Heeren Van Deyssel voor een keer willen ontvlieden. Zorg dat je duiten krijgt, dan zegent God je en ben ik je dankbaar.’28

Een maand later verneemt Van der Goes van zijn vriend Ising dat deze na een avond op de planken ’s nachts ‘in Venus’ armen’ ligt, en verder: ‘Onder talrijke merkwaardige mededeelingen, die het dartel stoeien en koozen verpoosden, trof er mij een bijzonder: “De dikke” – met deze bloemrijke woorden werd uw geachte vriend Van Rinsum [een oude schoolvriend van Van der Goes] aangeduid – heeft

zijn oude genegenheid voor je liefdenrijk lieve zielsvriendinnen opgestoofd en is ook aan het zoeken naar een baan voor haar […]. En na een nacht die vele geneuchten opleverde,’ zo eindigt Ising zijn brief, ‘toog ik naar Den Haag. De onzedelijkheid die deze brief kenmerkt, levert het bewijs dat ik er gekomen ben, want ik zit buiten en daar het hard geregend heeft, wordt mijn papier gedoopt.’29

Van der Goes dingt, op zoek naar een meer serieuze relatie, naar de gunsten van Henriëtte Perk, zuster van zijn overleden vriend. Als hij in de zomer van 1884 enige tijd met de familie Perk in Scheveningen verblijft, schrijft Ising hem: ‘De sop mijner fantazie wou ik wel gieten over de kool uwer kromme sprongen, wanneer ge, gestreeld door de kitteling der Scheveningse lucht, bedenkt hetgeen ge in uw mars voert binnen het met bedenkelijk vunzige dampen bezwangerd Amsterdam.’30 Helder is dit briefje niet. Wat is er aan de hand? Met Henriëtte Perk flaneerde Van der Goes over het terrein van de Wereldtentoonstelling, die in die zomer een grote aantrekkingskracht had op de Amsterdamse beau monde.31 Maar helaas. Nog geen maand later is het met de prille liefde gedaan en is Ising er om hem te troosten. ‘Beste Franc. Heel erg heb ik met je te doen. Nu komt ’t er opaan je ferm te houden en te toonen dat je karakter hebt. Je denkt nu: “ik kan mij er niet overheen zetten.” ’t Gaat echter wel als je maar wilt en over enige dagen zult ge al wel beter zijn dan nu. De zaak is mij duister. Was de hele familie Perk dan mal. Ze hebben je met vlag en wimpel ingehaald en wisten niet hoe gauw ze maar ja zouden zeggen. Stemde Jet toe om haar ouders plezier te doen? En heeft ze nu ineens in Diekirch waar ze je niet zag, gemerkt dat ze te weinig met je overeenstemde. […] Ik wil je troosten zoveel ik kan. Een dergelijk geval had ik ook in mijn leven en ik begrijp er dus alles van. Groet Kloos.’32

Ook Ising zocht, net als zijn vriend, steeds weer tevergeefs naar wat meer vastigheid. Op een mooie stille avond in april 1885 spreekt Arnold Ising op zijn kamer aan de Nieuwezijds Voorburgwal heel vertrouwelijk met Frans Erens over zijn verlangens. Hij mist de liefde van een vrouw en het geluk in zijn leven.33

Willemijntje Otte

Dan loopt in de zomer van 1885 Willemijntje Otte zijn wereld binnen. Geen dochter van een dominee, maar een boerendochter van 23 uit Maartensdijk.34 Nol sleept al zijn vrienden vol trots bij zijn Mina langs en ontvangt hen bij voorkeur ’s avonds op haar kamer: ‘ik heb een literair artistiek soireetje bij Mina aan huis georganiseerd. Daar had je Van der Goes, en Van Deventer, en Hein Boeken en Verwey…’35 Komt Van Deyssel, dan verdwijnt Mina stilletjes naar achter. ‘Mijn waarde Vriend,’ leest Van Deyssel, ‘het sneeuwt, de kachel brandt, Marie Tudor is af en Mina boos. Wees dus zo goed om terstond een partijtje met mij te komen schaken.’36

Aan de Binnensingel in Den Haag, bij de deftige familie Ising – zijn vader was naast Kamerstenograaf, literator en historicus ook redacteur van De Nederlandsche Spektator en voorzitter van het bekende Haagse letterkundig genootschap Oefening

Kweekt Kennis – is men niet gelukkig met zoonliefs amourette. Als represaille weigert de oude Ising diens kleermakersrekening te betalen, want zonder minnares, zo redeneert senior, zou Arnold nu niet op zwart zaad zitten. Maar ook hier verzacht de tijd de scherpe kantjes: ‘Dag Nol, onze beste groeten (ook voor Mina) en heel veel zoenen.’37

Ising en Mina betrekken samen in de zomer van juni 1890 een antichambre, zitkamer, slaapkamer en keuken, aan de Amsterdamse Prinsengracht op de hoek met de Spiegelgracht. Heel gerieflijk, laat hij Van Deyssel weten. Van trouwen komt het, ondanks Mina’s zeuren, niet. Dan werd het ruzie en sjouwde Ising door de Nes. Want Mina is goed en wel, maar je wilt ook wel eens wat anders. Als hij dan met een ‘dame’ naar boven gaat, komt hét er niet van. Hoe dat kon, begreep hij zelf niet.38 Ook Mina heeft zo haar pleziertjes. De schilder Breitner wil haar graag als zijn model en maakt alvast wat naaktfoto’s. Er wordt in de vriendenkring flink geroddeld over haar en Breitner, maar Ising blijft er lauw onder. Het is inmiddels maart 1893 en Ising lijkt een man in bonis.

In de regel was het salaris van een toneelspeler geen vetpot. Maar Ising maakte carrière, niet op de planken maar achter de schermen. Hij volgde als secretaris van de Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel zijn vriend Rössing op. ‘Geluk gewenst met de verlossing uit je bange nooden voor je benoeming als mijn opvolger,’ schreef Rössing hem op 13 april 1888. ‘Eindelijk heeft men dan in jou de grooten diensten van je “ouden heer” eenigszins erkend. Vergeet noch dat Schimmel valsch is, vooral als je denkt dat hij het goed met je meent; laat je door Wertheim niet gebruiken, die heult en lacht als hij er munt uit kan slaan: hij is de grootste toneelspeler van het land.’39 Hij was gewaarschuwd: zijn vrienden ook. Krap bij

kas als zij altijd waren, vroegen zij de nieuwe secretaris regelmatig geld te leen. Waarom altijd bij mij, vraagt Ising zich in een brief aan zijn vader wanhopig af. ‘Waarom ze jou altoos geld te leen vragen?,’ reageert zijn vader, ‘misschien wel omdat je zoo gezet bent en ze daarom denken, dat je ’t goed hebt en altans geen hongerlijder zijt.’40 En gezet was hij. De actrice Jacqueline Royaards herinnerde zich dat zij Ising bij Van Deyssel voor het eerst zou ontmoeten. ‘Thijm was bang dat zijn omvang mij niet zou bevallen en daarom overdreef hij tegen mij zijn dikte zó, dat ik Ising bijna slank vond.’41

Heel genoeglijk resideerde de dikke man in de Stadsschouwburg, in zijn secretariskamer met drie boekenkasten en twee schrijftafels, totdat in de vroege ochtend van de twintigste februari 1890 de hele santenkraam in rook opging. De ‘houten kast’ aan het Leidseplein stond in lichterlaaie. Kort daarop kwam ook Isings aanstelling onder vuur te liggen. ‘In de Oprechte Haarlemmer Courant,’ schrijft hij aan Van Deyssel, ‘lees ik het volgende: […] dat ik mijn Secretarisbaantje zou neerleggen, terwijl de Heer Herman Heyermans Jr. […] mijn opvolger zou zijn. Eenige andere bladen hadden de vriendelijkheid dit bericht over te nemen. De Heer Herman Heyermans Jr. is kortgeleden uit Rotterdam hier aangekomen.’ Het schijnt niet zo te boteren tussen Heijermans en het toneelwereldje, ‘en hoewel deze heeren mij niet beminnen, vonden zij het plotseling en eenparig raadzaam mijn partij te trekken’.42 Ising lekt: Heijermans’ ophanden zijnde benoeming brengt hij voortijdig de wereld in en stelt zo zijn baantje voor enige tijd veilig. Maar nooit zou het meer worden wat het was. ‘Ik word behandeld als een oud heertje, dien een baantje wordt toegestopt,’ klaagt Ising tegen zijn vriend Witsen. ‘Ik ben eigenlijk onmo-

gelijk als acteur en als administratieklerkje, ze willen me geloof ik bibliothecaris maken.’43 Naast acteur en secretaris was Ising ook een verdienstelijk vertaler en zijn jaarinkomen schommelde zo rond de f 2500,-. Een bedrag dat overeenkwam met de jaarwedde van een docent aan het gymnasium. Niet gek voor een toneelspeler die niet acteren kon.

Met de première van Isings vertaling van Madame Sans-Gêne, van Sardou en Moreau, wordt op 1 september 1894 de nieuwe Schouwburg aan het Leidseplein officieel geopend. Na een jarenlange zwerftocht langs Amsterdamse theaters wordt dit de nieuwe behuizing van de Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel. Het succes lacht Ising toe, maar niet voor lang: zijn positie blijft onzeker. In mei 1896 laat hij opgelucht aan Witsen weten: ‘Ik kom nu weer op mijn troon als litterair secretaris, met een kamer voor mij alleen en mijn vroeger salaris – dat is f 150,- meer dan ik nu krijg.’44 Samen met Mina en de twee katten betrekt hij, na het overlijden van zijn ouders, in september 1900 het pand Prinsengracht 300. Lang zal hij van zijn nieuwe woning niet genieten.

Omstrengeld

‘Waar is de tijd, beste Arnold,’ vraagt Jan Hofker, die als Delang in De Nieuwe Gids zijn impressionistische schetsen publiceerde, ‘waar is de tijd, dat ik mij sierde met Erens’ hoofddeksel, hem tegelijk verontrustende en door den roof van dien typische hoed en door de hevigheid waarmee ik de mijnen over de slapen drukte. Die tijd was de tijd dat Chap [Van Deventer] zijn sloffen verloor, Wim [Witsen] uit de vensters schoot op oudejaarsavond en gij in den morgenschemer met kransen omhangen over de hoogte van een brug kwam opdagen.’45

Dat was de tijd dat de aanstormende intelligentsia het letterkundig gezelschap Flanor oprichtte en Ising met Rössing de ‘Tooneelspelers Vereeniging Het Jonge Holland’ stichtte. Dat was de tijd dat Van Deventer wakker werd in een politiecel en Witsen met Hein Boeken Die Port van Cleve uitrolde. Isings vereniging blijft steken in goede bedoelingen.46 Flanor, met heuse statuten – de jongelui maakten er geen rommeltje van – had een wat langere adem. Ising, die een blauwe maandag lid was, hield in februari 1882 een lezing over de toneelkritiek in Nederland. De kritiek is van een bedenkelijk niveau, die zich zelden boven het alledaagse verheft.47 Dat moet anders, stelt de jonge acteur geestdriftig. Maar als de negentiende eeuw ten einde loopt, heeft ook Ising zijn strijdlust en elan verloren.

Het vele reizen wordt hem na zijn veertigste tot een last. In zijn brieven spreekt een teleurgesteld en vermoeid man: ‘Gisteren ochtend stond ik in donker op te Enschede, moest toen ook naar Den Haag, en kwam gisteren avond om half een t’huis. Ik ben heusch blij als ik eens even niet naar een trein hoef. Het is ellendig, maar ik ben omstrengeld door Het Tooneel. In provincieplaatsen ben ik soms ’s nachts, ook aan het Tooneel. Dan slaapt een tooneelspeler op de zelfde kamer als ik. Opstaan doe ik met het Tooneel en naar bed gaan met het Toneel. […] Vroeger kwam ik wel eens in een soort extase, opgewekt door een glaasje, maar ik kan er niet meer tegen. Van diners moet ik niets meer hebben, want dan word ik misselijk en de cognac is totaal afgeschaft. Ik kan niets doen dan zwalken aan het tooneel, dat mijn belangstelling verloren heeft. […] Aan den schouwburg heb ik weinig meer in te brengen. De H.H. van den Raad van Beheer regeeren zelf en weten alles veel beter dan ik. […] Ik zorg voor de boeken, de kranten, de advertenties, de locale berichten, de aanplakbiljetten en laat stukken ter lezing komen. Hoe ik ze vind, kan niemand schelen. […] O, ja, ik speel wel eens komedie en dan word ik òf uitgescholden, òf doodgezwegen. Het is komiek dat ik aan het Tooneel verzeild ben geraakt!

Maar ik deugde eigenlijk nergens voor.’48

Op z’n vierenveertigste, als hij al een kwarteeuw aan het toneel is, begint voor Ising het grote sukkelen. ‘De dokter constateerde dat mijn lever gezwollen is en mijn ademhaling wordt belemmerd,’ schrijft hij Van Deyssel, ‘misschien heb ik ook suikerziekte, maar dit werd nog niet uitgemaakt. Ik heb pijnen gehad in schouders die nu zijn geweken.’49 Zijn vriend en Dageraadsman Jan ten Bokkel reageert geschokt: ‘Sakkerloot, Nol, je bent erg ziek geweest. Dat is niet om mee te lachen, zoals je ’t beschrijft. Lever, hart, ademhalingsorganen, je noemt al zoo wat.’50

Drie jaar later stierf Nol Ising toch nog onverwachts, tijdens zijn vakantie. Het was zijn grootste creatie, aldus toneelcollega Jacqueline Royaards. Alles leek geënsceneerd voor een volmaakte slotscène. Een hevig onweer barst los als de twee geliefden, Nol en Mina, alleen op anderhalf uur gaans boven Garmisch-Partenkirchen verblijven: ‘Mien, Mien, ik sterf.’ Ising zakt ineen en overlijdt aan een hartaanval. In de ene versie – die van zijn Leeuwardense vriend Ten Bokkel – waakte Mina zes lange uren bij het ontzielde lichaam van haar geliefde.51 Maar volgens Frans Erens trok Mina eropuit om hulp te halen en trof zij bij haar terugkomst Isings lijk overdekt met zwermen vliegen: het was die dag gloeiend heet.52 Een jaar eerder had Ising nog aan Van der Goes geschreven: ‘Ik ben niet graag op een berg.’53

‘Beste N[ol] & M[ina], in de hoop dat deze kaart je hier of daar inhaalt, een paar nieuwtjes,’ schrijft Mendes da Costa op 24 juni 1904 vanuit Amsterdam, ‘met Hein [Boeken] is het in Alkmaar weer mis. Niet op de nominatie. Hij moet het nu maar opgeven. Zaterdag dineerde ik met Van Leeuwen en notaris Vriesendorp en Johan de Meester en diens vrouw in Americain hotel. Ik zat nu niet precies aan een en hetzelfde tafeltje, maar veel scheelde het toch niet. Adio M.’54 ‘Maussies’ nieuwtjes zullen Ising niet bereiken. Het kaartje werd de morgen na Isings dood aan het Hotel Sonnenbiehl bezorgd. Ten Bokkel doet Van Deyssel, die als zoveel anderen te laat geïnformeerd werd, verslag van het overlijden en de begrafenis: ‘Waarde Karel, Gisterenmorgen hebben we Nol begraven; er waren Mina, broer Jan, Witsen, Hofker, Breitner en ik. Nol is zonder noemenswaardige pijn gestorven, staande. Hij viel, maar waarschijnlijk was hij toen al dood. Mina had het hard te verantwoorden, zij was met hem in de bergen, 1 1/2 uur boven Garmisch, geheel alleen. Van 6 1/2-11 1/2 ’s avonds is ze daar met hem gebleven, onder regen en onweer, toen eindelijk de dragers uit Garmisch kwamen met een baar.’55

Tot slot

Zijn oude vriend en collega Rössing zit, als medewerker van Het Nieuws van den Dag, een week later bij Mina aan de Prinsengracht. ‘Zijne [Isings] plaats was ledig. Er zaten Karel Alberdingk Thijm en Frank van der Goes, trouwe beproefde vrienden, in zijne woonkamer. Meewarig luisterend naar het droef vertellen van den dood van Ising, door haar, die zijn leven als een zon beschenen en gekoesterd heeft.’56 Mina – nooit getrouwd met Ising, maar voor de vrienden wel degelijk de vrouw van Nol – erfde niets van haar Nokkie. Maar door de hulp van Isings vrienden kon Mina Otte in het grachtenhuis blijven, met de twee katten en te midden van haar vertrouwde spullen en herinneringen. ‘Ach lieve vriend, ik voel mij toch zo vreeselijk alleen, het woord alleen is er niets bij, ik kan het niet zeggen, hoe of ik mij voel,’ schrijft ze Karel Alberdingk Thijm een halfjaar na het overlijden van haar geliefde. ‘Ik zie hem aldoor met zijn lachend lief gezicht, zonder dat ik hem pakken of kussen kan. Dan zie ik hem weer met een bedrukt en vol zorg gezicht, op de rustbank zitten zonder dat ik hem kan troosten […] ik kan hem niet in mijn armen drukken, kan mijn hoofje niet tegen het zijne aanvleien, ik hoor zijn lieve stem niet meer, zoo’n stem als er maar een op de wereld was, die mij de liefste woordjes toe fluisterde, o kon ik ze nog eens hooren.’57 Ook Van Deyssel mist zijn vriend. Aan Witsen, die op verjaardagsvisite wil komen, schrijft hij in september 1906: ‘Het komt mij namelijk voor dat wij dan meer aan elkaar zouden hebben en dat een dan vanzelf intiemer samenzijn ook meer de traditie handhaaft der samenkomsten met onzen diep betreurden vriend, die vroeger altijd als eenige gast dan ten onzen verscheen.’ 58

Bijna twintig jaar na Isings dood overlijdt op 10 juli 1923 Mina Otte. Ze vindt haar laatste rustplaats bij haar geliefde Nol, op de Haagse begraafplaats Nieuw Eykenduynen. Isings oude vriend Ten Bokkel voert haar laatste wil uit en brengt Isings kunstverzameling – met daarin zeldzaam werk van onder anderen Witsen, Karsen, Maris, Mauve en Israëls – in Amsterdam onder de hamer.59

Het graf van de Isings op Nieuw Eykenduynen wordt in 1971 geruimd.60 Zo verwaait het leven van de man die meende nergens voor te deugen en het maar wat komiek vond dat hij bij het toneel verzeild was geraakt.

Ronald Spoor
Du Perrons Russen

In De Parelduiker 99/4 laat de slavist Kees Verheul in een mooi essay met stimulerende opmerkingen zijn licht schijnen over twee Russische personages uit Du Perrons grote roman Het land van herkomst: Goeraëff- geënt op de grafisch ontwerper Alexandre Alexeïeff – en prins Obolenski – die in een fait divers onder zijn eigen naam voorkomt. Van beide figuren schetst Verheul fraaie miniaturen. Hij koos beide ballingen, omdat hem bekende studies teleurstellend weinig concreets over deze lotgenoten van de Indische Parijzenaar Ducroo boden. Hem moet dan het artikel ‘Een keten van verbeelding: Du Perron-Alexeïeff-Green’ van Herman Verhaar en mij in Maatstaf (1995) 7 (juli), p. 4-13, ontgaan zijn. Op p. 12-13 hebben wij dezelfde informatie over Alexeïeff verstrekt als Verheul. Bovendien hebben wij de driehoekige vulkaan op het omslagvignet van Alexeïeff, die de driehoekige Eiffeltoren bekroont, herkend als de vulkaan Salak, door Du Perron als driehoekig omschreven in Het land van herkomst. Volgens onze bronnen was Alexeïeff van lage Russische adel. In ons artikel hebben wij de relatie geanalyseerd tussen de prenten van Alexeïeff

en Du Perrons onvoltooide epische gedicht De grijze dashond. Verheul heeft gebruikgemaakt van de door F. Bulhof en G.J. Dorleijn bezorgde uitgave van Het land van herkomst uit 1996. Deze belangrijke uitgave geeft de tekst in de oorspronkelijke spelling met weggelaten varianten, Du Perrons eigen commentaar voor zijn in de roman optredende vriend Jan Greshoff en toelichtingen van de tekstbezorgers. Bulhof en Dorleijn hebben in hun Aantekeningen op p. 729 wel gebruikgemaakt van ons artikel, maar dit niet verantwoord. Verheul werd dan ook niet geholpen doordat Bulhof en Dorleijn hun Bibliografie vrij arbitrair hebben ingedeeld in Receptie (Recensies bij het verschijnen van de eerste druk, p. 1005-1007, Latere recensies en studies, p. 1007-1016, en Geraadpleegde werken, p. 1017-1028). Ons artikel is vermeld op p. 1016. Deze indeling wekt ten onrechte de indruk dat beide editeurs de artikelen uit de afdeling Receptie niet geraadpleegd hebben voor hun annotatie.

Verheul heeft wel een interessante nouveauté: de mededeling dat Alexeïeff een onuitgegeven geschrift, L’oubli, heeft nagelaten. Hij speculeert terecht dat Alexeïeff hierin ook over Du Perron geschreven kan hebben. Verheul deelt ons niet mee, waar het manuscript zich bevindt, ondanks het contact dat hij met de familie opgebouwd heeft. Dit vraagt om verder onderzoek.

Kees Verheul zou zijn aandacht ook kunnen uitstrekken tot andere Russische ballingen als de bekende schrijver Zamjatin en bij uitbreiding tot de in Rusland geboren vriend Andrea Caffi, met wie Du Perron in Parijs contact

onderhield. In zijn essay toont Verheul ook verder een fijne neus voor Du Perrons Russische connecties te hebben, waar hij wijst op het belang van Lermontov en Poesjkin. Vanzelfsprekend willen wij uitgebreid van hem in geschrifte vernemen, waaruit dit belang bestond en welke gevolgen dit heeft gehad. Na voltooiing van Het land van herkomst bestudeerde Du Perron eind 1935 in de oude Bibliothèque Nationale in Parijs de Russische geschiedenis van de negentiende eeuw voor een verhaal van vijfendertig bladzijden, dat hij nooit geschreven heeft (E. du Perron, Brieven vi, p. 87). Ook Tolstoj, Ljeskov en Lermontov las hij daarvoor tot kort voor zijn vertrek naar Nederlands-Indië in het najaar van 1936 (idem, p. 255). Andere besognes in onze toenmalige Oost-Aziatische bezitting weerhielden Du Perron van de voltooiing van deze novelle.

Bij Verheuls artikel is ook een afbeelding opgenomen van het doorschoten exemplaar van Het land van herkomst met het handgeschreven commentaar van Du Perron voor Jan Greshoff. Deze afbeelding geeft echter niet het origineel met het goed leesbare handschrift van Du Perron in zwarte inkt weer, maar het handgeschreven afschrift van het Letterkundig Museum in blauwe inkt, eertijds gemaakt door Gerrit Borgers’ medewerker Ellen Warmond. Sinds kort bezit het Letterkundig Museum dankzij de schenking van Simone Dubois het origineel.

Naschrift Kees Verheul

Het artikel van Ronald Spoor en Herman Verhaar is mij inderdaad ontgaan door de gesuggereerde oorzaken. Ik hoop mijn schade binnenkort in te halen en een verwijzing naar het artikel te kunnen verwerken in de geplande boekversie van mijn stuk. Het lijkt me mooi als degenen die iets weinig bekends over Du Perron weten – hoe gering ook in mijn geval – hun informatie met elkaar delen. De tegemoetkomende toon van het Laagwater-stuk doet mij daarom, bij alle kritiek, plezier. Wat Zamjatin en anderen betreft, het onderwerp van mijn bijdrage is niet meer dan het expliciet vermelde: de Russische romanfiguren. Een uitputtende inventaris van Du Perrons biografische contacten en mentale raakpunten in het algemeen is een toekomstige taak. Maar niet per se voor mij.

Laagwater

Jos van Waterschoot
Perlentaucher fürchten den Modder nicht

Op 2 november 1999 verscheen in de Frankfurter Allgemeine Zeitung een artikel met de kop ‘Perlentaucher fürchten den Modder nicht’. Het betrof hier een bespreking van de Duitse vertaling van Multatuli’s Woutertje Pieterse, uitgebracht onder de titel Die Abenteuer des kleinen Walther. De recensent, Stephan Wackwitz, hemelt Multatuli en zijn werk op, en vergelijkt hem met onder anderen Goethe, Sterne, Jean Paul en Joyce. Over het boek zegt hij onder meer dat het een montage is, een ‘Bildungsroman’ met ‘lange, geestrijke essayistische uitweidingen en korte, evenzeer geestrijke aforistische bliksemschichten’. Hij merkt op dat Multatuli in feite de monologue intérieur heeft uitgevonden, vijftig jaar voor haar ‘officiële’ verschijning in de wereldliteratuur, en prijst de schrijver als ‘onuitputtelijk’.

Maar hij heeft ook wat te mopperen op de nieuwe uitgave, waarvoor de vertaling van Wilhelm Spohr (1868-1959) uit 1900 werd gebruikt en waaraan een goede inleiding ontbreekt. En die kritiek is terecht, want menige toespeling op historische feiten en kennis van de Amsterdamse situatie in de negentiende eeuw roept bij veel Nederlanders al de nodige vragen op, laat staan bij Duitse lezers. En ook zou een geheel nieuwe vertaling passend zijn geweest, aangezien de Duitse taal de nodige ontwikkelingen heeft doorgemaakt. Het Duits van Spohr was weliswaar in zijn eigen tijd fris en zeer modern, maar dat was een eeuw geleden.

De tekst was in Nederland pas in 1890 als zelfstandig boek verschenen, drie jaar na Multatuli’s overlijden. Zijn weduwe, Mimi Hamminck Schepel, had de Wouter-fragmenten uit de Ideën genomen en tot een roman samengevoegd, overigens tegen de wens van wijlen haar echtgenoot in, die de Wouter-geschiedenis nooit apart had willen uitgeven. Spohr, die jarenlang intensief met Mimi correspondeerde, was de eerste die Woutertje Pieterse in het Duits vertaalde. Ongeveer tegelijkertijd met Spohr deed Karl Mischke hetzelfde. Blijkbaar was het mogelijk dat er twee uitgaven naast elkaar bestonden. Van Spohrs vertaling ver-

scheen in 1936 een tweede druk en in 1965 nog eens een bewerking bij Manesse Verlag in Zwitserland.

In 1955 waagde men zich in de ddr aan een socialistisch gekleurde vertaling en bewerking. Bij uitgeverij Neues Leben in Oost-Berlijn verscheen Woutertje Pieterse, die Geschichte eines holländischen Jungen. Aardig is de inleiding, waarin ook wordt opgemerkt dat Multatuli de arbeidersbeweging in eigen land weliswaar mondig heeft gemaakt, maar uiteindelijk toch niet heeft kunnen loskomen van zijn kleinburgerlijke afkomst. Dat punt van kritiek was niet bepaald een vondst: Multatuli heeft zichzelf op verscheidene plaatsen in zijn werken en brieven zo getypeerd.

Al deze vertalingen wijzen erop dat de Duitstalige lezers het boek wel konden waarderen. Zo ook Sigmund Freud, die alle werken van Multatuli in de Spohr-vertaling in zijn bibliotheek had staan en lovend over de schrijver sprak. Hij noemde hem ‘een groot denker en mensenvriend’ en was uitermate geboeid door Multatuli’s kijk op de seksualiteit, de emancipatie van de vrouw en de opvoeding van het kind. In Peter Brückners Sigmund Freuds Privatlektüre (1975), een studie over het boekenbezit van Freud, zijn heel wat pagina’s gewijd aan een vergelijking van Multatuli’s denkbeelden met die van de beroemde psychoanalyticus.

De geschiedenis van de nieuwe uitgave van Kleinen Walther begint in 1993. In dat jaar richtten de Zwitser Daniel Bruckner en de Duitser Arnold Thünker een uitgeverij op die hun beider naam zou gaan dragen. Het eerste boek dat bij deze bevlogen, jonge uitgevers verscheen, was een nieuwe vertaling van de Max Havelaar, gemaakt door Martina den Hertog-Vogt. Zij was het ook die veel werk van Harry Mulisch heeft vertaald, waaronder De ontdekking van de hemel, dat als Die Entdeckung des Himmels in

Duitsland een bestseller werd. In 1994 werd de Max Havelaar gevolgd door een nieuwe vertaling van de Minnebrieven, van de hand van dezelfde vertaalster. Terwijl de Havelaar binnen een jaar twee drukken kende, in totaal zesduizend exemplaren, werden de Minnebriefe al snel verramsjt bij de boekhandelsketen Hugendubel. Van de Havelaar is inmiddels bij Ullstein Verlag een pocketuitgave op de markt gekomen die het goed schijnt te doen. Als Bruckner & Thünker Verlag tijd van leven had gehad, was het beslist ook tot een uitgave van Woutertje Pieterse gekomen, maar in 1997 staakte de uitgeverij vooralsnog haar activiteiten. Dat weerhield Arnold Thünker er niet van door te gaan met het project dat hij al in 1995 gestart was: het bewerken van de oude Spohr-vertaling van Woutertje Pieterse. Hij typte het hele boek over – nagenoeg duizend bladzijden – en greep in de tekst in waar hem dat nodig leek. Via zijn contacten in de uitgeverswereld wist hij het boek onder te brengen bij Dumont Verlag, waar men een nieuwe weg is ingeslagen en de aandacht aan het verleggen is van reisboeken naar literatuur uit binnen- en buitenland. Zo verscheen bij deze Keulse uitgeverij naast Multatuli ook Dirk van Weelden. Pogingen een voorwoord te laten schrijven door de in Duitsland uiterst populaire Cees Nooteboom of Harry Mulisch strandden.

Stephan Wackwitz is dus enthousiast over Multatuli en komt superlatieven te kort om de in Nederland nog maar nauwelijks gelezen schrijver te prijzen voor zijn kunde en kunst. Het is te hopen dat meer journalisten en andere belangstellenden zijn voorbeeld volgen en dat de ‘kleine Walther’ wereldwijd zijn weg naar de lezer zal vinden.

Laagwater

Jos van Waterschoot
Perlentaucher fürchten den Modder nicht

Op 2 november 1999 verscheen in de Frankfurter Allgemeine Zeitung een artikel met de kop ‘Perlentaucher fürchten den Modder nicht’. Het betrof hier een bespreking van de Duitse vertaling van Multatuli’s Woutertje Pieterse, uitgebracht onder de titel Die Abenteuer des kleinen Walther. De recensent, Stephan Wackwitz, hemelt Multatuli en zijn werk op, en vergelijkt hem met onder anderen Goethe, Sterne, Jean Paul en Joyce. Over het boek zegt hij onder meer dat het een montage is, een ‘Bildungsroman’ met ‘lange, geestrijke essayistische uitweidingen en korte, evenzeer geestrijke aforistische bliksemschichten’. Hij merkt op dat Multatuli in feite de monologue intérieur heeft uitgevonden, vijftig jaar voor haar ‘officiële’ verschijning in de wereldliteratuur, en prijst de schrijver als ‘onuitputtelijk’.

Maar hij heeft ook wat te mopperen op de nieuwe uitgave, waarvoor de vertaling van Wilhelm Spohr (1868-1959) uit 1900 werd gebruikt en waaraan een goede inleiding ontbreekt. En die kritiek is terecht, want menige toespeling op historische feiten en kennis van de Amsterdamse situatie in de negentiende eeuw roept bij veel Nederlanders al de nodige vragen op, laat staan bij Duitse lezers. En ook zou een geheel nieuwe vertaling passend zijn geweest, aangezien de Duitse taal de nodige ontwikkelingen heeft doorgemaakt. Het Duits van Spohr was weliswaar in zijn eigen tijd fris en zeer modern, maar dat was een eeuw geleden.

De tekst was in Nederland pas in 1890 als zelfstandig boek verschenen, drie jaar na Multatuli’s overlijden. Zijn weduwe, Mimi Hamminck Schepel, had de Wouter-fragmenten uit de Ideën genomen en tot een roman samengevoegd, overigens tegen de wens van wijlen haar echtgenoot in, die de Wouter-geschiedenis nooit apart had willen uitgeven. Spohr, die jarenlang intensief met Mimi correspondeerde, was de eerste die Woutertje Pieterse in het Duits vertaalde. Ongeveer tegelijkertijd met Spohr deed Karl Mischke hetzelfde. Blijkbaar was het mogelijk dat er twee uitgaven naast elkaar bestonden. Van Spohrs vertaling ver-

scheen in 1936 een tweede druk en in 1965 nog eens een bewerking bij Manesse Verlag in Zwitserland.

In 1955 waagde men zich in de ddr aan een socialistisch gekleurde vertaling en bewerking. Bij uitgeverij Neues Leben in Oost-Berlijn verscheen Woutertje Pieterse, die Geschichte eines holländischen Jungen. Aardig is de inleiding, waarin ook wordt opgemerkt dat Multatuli de arbeidersbeweging in eigen land weliswaar mondig heeft gemaakt, maar uiteindelijk toch niet heeft kunnen loskomen van zijn kleinburgerlijke afkomst. Dat punt van kritiek was niet bepaald een vondst: Multatuli heeft zichzelf op verscheidene plaatsen in zijn werken en brieven zo getypeerd.

Al deze vertalingen wijzen erop dat de Duitstalige lezers het boek wel konden waarderen. Zo ook Sigmund Freud, die alle werken van Multatuli in de Spohr-vertaling in zijn bibliotheek had staan en lovend over de schrijver sprak. Hij noemde hem ‘een groot denker en mensenvriend’ en was uitermate geboeid door Multatuli’s kijk op de seksualiteit, de emancipatie van de vrouw en de opvoeding van het kind. In Peter Brückners Sigmund Freuds Privatlektüre (1975), een studie over het boekenbezit van Freud, zijn heel wat pagina’s gewijd aan een vergelijking van Multatuli’s denkbeelden met die van de beroemde psychoanalyticus.

De geschiedenis van de nieuwe uitgave van Kleinen Walther begint in 1993. In dat jaar richtten de Zwitser Daniel Bruckner en de Duitser Arnold Thünker een uitgeverij op die hun beider naam zou gaan dragen. Het eerste boek dat bij deze bevlogen, jonge uitgevers verscheen, was een nieuwe vertaling van de Max Havelaar, gemaakt door Martina den Hertog-Vogt. Zij was het ook die veel werk van Harry Mulisch heeft vertaald, waaronder De ontdekking van de hemel, dat als Die Entdeckung des Himmels in

Duitsland een bestseller werd. In 1994 werd de Max Havelaar gevolgd door een nieuwe vertaling van de Minnebrieven, van de hand van dezelfde vertaalster. Terwijl de Havelaar binnen een jaar twee drukken kende, in totaal zesduizend exemplaren, werden de Minnebriefe al snel verramsjt bij de boekhandelsketen Hugendubel. Van de Havelaar is inmiddels bij Ullstein Verlag een pocketuitgave op de markt gekomen die het goed schijnt te doen. Als Bruckner & Thünker Verlag tijd van leven had gehad, was het beslist ook tot een uitgave van Woutertje Pieterse gekomen, maar in 1997 staakte de uitgeverij vooralsnog haar activiteiten. Dat weerhield Arnold Thünker er niet van door te gaan met het project dat hij al in 1995 gestart was: het bewerken van de oude Spohr-vertaling van Woutertje Pieterse. Hij typte het hele boek over – nagenoeg duizend bladzijden – en greep in de tekst in waar hem dat nodig leek. Via zijn contacten in de uitgeverswereld wist hij het boek onder te brengen bij Dumont Verlag, waar men een nieuwe weg is ingeslagen en de aandacht aan het verleggen is van reisboeken naar literatuur uit binnen- en buitenland. Zo verscheen bij deze Keulse uitgeverij naast Multatuli ook Dirk van Weelden. Pogingen een voorwoord te laten schrijven door de in Duitsland uiterst populaire Cees Nooteboom of Harry Mulisch strandden.

Stephan Wackwitz is dus enthousiast over Multatuli en komt superlatieven te kort om de in Nederland nog maar nauwelijks gelezen schrijver te prijzen voor zijn kunde en kunst. Het is te hopen dat meer journalisten en andere belangstellenden zijn voorbeeld volgen en dat de ‘kleine Walther’ wereldwijd zijn weg naar de lezer zal vinden.

Lisette Lewin
Vader en zonen
Brieven opgedoken van Herman Heijermans sr.+

Onlangs vertelde ik mijn achternicht Amieke Heinen-Bierenbroodspot dat ik over onze gezamenlijke overgrootvader Herman Heijermans sr. wilde schrijven.1 Vijf jaar geleden is haar moeder, Mathilde Bierenbroodspot-Heijermans (‘tante Til’), hoogbejaard overleden. Zij was de dochter van Louis Heijermans, de jongste broer van de schrijver. Amieke herinnerde zich dat ze in haar moeders nalatenschap brieven had gezien van Heijermans sr. aan haar opa Louis (‘Lou’), die ook zouden gaan over het conflict met haar moeders oom Herman Heijermans. Met hun originaliteit en welhaast fanatieke werkdrift en ambitie, maar ook in hun moeilijke, autoritaire, koppige karakters, leken vader en zoon Herman zoveel op elkaar dat ze bijna waren voorbestemd om te botsen. Vader Herman was een man van de oude eeuw; de zoons gingen met hart en ziel op in de nieuwe die op komst was.2

Lou, de adressant van vaders brieven, was student medicijnen en woonde samen met zijn negen jaar oudere broer in de Amsterdamse Pijp, destijds een nieuwe buurt, waar veel artiesten, bohème en ander ongeregeld volk met chronisch geldgebrek op ‘kamertjes’ woonden bij hospita’s die de armzalige huur hard nodig hadden. Amieke stuurde me de drie brieven toe, die tot dusverre alleen in de familie waren gelezen. Ze verschijnen hier voor de eerste maal in druk.

In de stijgbeugel

Op 28 februari 1893 kwam Louis naar Amsterdam en trok in bij zijn oudste broer op de Ceintuurbaan. Herman woonde daar samen met een student medicijnen, vertelde Louis in november 1934, tien jaar na de dood van de schrijver.3 De naam van de student noemde hij niet, terwijl het toch om zijn latere zwager ging: Herman Daniël de Haas, ook uit Rotterdam. Deze Herman zou op 2 juni 1898 trouwen met Clara, een zusje van Herman en Louis Heijermans. Het waren mijn grootouders.4

Op 1 juli 1892 was Herman Heijermans jr., zevenentwintig jaar oud, naar Amsterdam verhuisd. Hij was geboren op 3 december 1864, als oudste zoon met drie oudere zusters. Na hem kwamen nog zes broertjes en zusjes.5

Vader Heijermans, geboren 1824, was door zijn vader Jeremias, musicus en een

eminent figuur in ‘Israëlitisch’ Rotterdam, artistiek-onconventioneel opgevoed. Op zijn drieëntwintigste werd hij journalist, bij de Nieuwe Rotterdamsche Courant,6 waar hij tot zijn drieëntachtigste in 1907 zou blijven. Hij was (raads)verslaggever, toneel- en muziekrecensent. Ook was hij enig redacteur van Het Zondagsblad, dat hij zelf grotendeels vol schreef, tot zijn negenenzeventigste. Daarnaast redigeerde hij het moppenblad De Humorist, een soort De Lach. Voor humoristische zijsprongen gebruikte hij de nom-de-plume Falkland.

In 1857, drieëndertig jaar oud, trouwde hij met de 24-jarige Matilda Moses Spiers. Haar voorouders waren rijk geworden met de handel in textiel en zuidvruchten. Van vaderskant was de familie Brits, van moederskant Frans. Haar ouders dreven een chique zaak in Engelse mode. Moeder Heijermans voelde zich de arme tak, was ziekelijk door de vele bevallingen, afgetobd door haar kinderschaar. De sfeer in huis was bedrukt. De kinderen moesten stil zijn omdat vader werkte of sliep. In het dorpse Rotterdam was vader Heijermans een opmerkelijke figuur, stram rechtop, onberispelijk gekleed7 in een ‘bijna militaire houding’, ‘de kop hoog’, in een ‘terugwijzen van allen, die den verslaggever als een dienstknecht van de heeren beschouwden,’ vertelt Louis.

Herman jr. wilde schrijver worden, en voorlopig de journalistiek in. Als scholier schreef hij gedichten en verhaaltjes. Terwijl hij voor zijn eindexamen zat, schreef hij een ‘treurspel’, dat hij met een aandoenlijke opdracht van kinderlijke deemoed en liefde aan zijn vader overhandigde. Vader nam het aan, plaatste wel eens een stukje van Herman in een van zijn bladen, maar daar moest het bij blijven. In schrijverij was het brood te schraal. Voor zijn intelligente oudste zoon had hij andere plannen. Die zou rijk worden in de handel, op gelijke voet komen met de welvarende kooplieden en notabelen, de elite van de stad, wat hem zelf nooit was gelukt.

Na zijn eindexamen, zomer 1883, kwam Herman in dienst van de Wissel- en Effectenbank op de Blaak. Vader was verrukt, aldus Louis. Stel je voor, zijn zoon bij

die deftige bank. Herman ‘had den voet in den stijgbeugel’. In die tijd kwam ‘de trots van de familie’ weer aandragen met het eerste bedrijf van een nieuw ‘treurspel’. Vader ‘achtte het zijn plicht’ zijn zoon te ‘genezen’ en verscheurde het. De gebeurtenis liet diepe sporen na. In de opmerkelijk openhartige, autobiografische roman Kamertjeszonde, geschreven in 1896, komt bij de ik-figuur Alfred Spier een zekere Mozes Aäron Scherpenzaal langs, die ook wel lijkt op de schijver zelf. ‘Scherp’ denkt er over thuis weg te lopen, maar zijn moeder is een goed mens. ‘Als zij ‘r niet was, had ik hèm al lang laten stikken! […] Hij is gewoonweg ’n vreemde voor me, ’n leèlijke vreemde […] ‘k Zie geen onderscheid tusschen hem en de klerken… […] Toen ’t eerste bedrijf van m’n treurspel af was, heeft hij ’t verscheurd… Ik weet wel dat ’t niks was, dat ’t vòl zat van Kloos, Perk, maar ‘r wàren mooie regels in en ik hield er van… Dàt vergeef ik ‘m nooit, al wordt-ie honderd jaar! Dat was ’n ploertenstreek! Nou werk ‘k stiekum, als ’n jongen die snoept, verberg ’t manuscript dàn hier, dàn daar.’

‘Scherp’ loopt thuis weg, overnacht bij Spier, kan niet slapen en schrijft zijn vader een brief waarin hij onder andere meedeelt: ‘In den handel ga ik nooit meer en u verlang ik nooit – tweemaal nooit, dat klinkt niet, hè? – nooit meer te zien, daar ik nimmer vergeten zal, dat u het eerste bedrijf van mijn treurspel verscheurd heeft.’

Na drie jaar maakte Herman promotie. Als vertrouwensman van de bank, die in de firma belangen had, werd hij geplaatst bij de groothandel in lompen en oude metalen Cohen & Mok. Hij raakte verloofd met de dochter van een handelsconcurrent, een orthodoxe jood. Met geld geholpen door de aanstaande schoonfamilie, begon Herman zelf een groothandel in lompen. Nu speelde zijn karakter hem parten. Hij was eigenwijs, dacht het beter te weten dan de doorgewinterde concurrenten. Louis: ‘Op veilingen bleef hij hardnekkig doorbieden en men liet “dien aap” veel te duur koopen.’

Het ging mis. ‘Mijn God, die druk en ellende; een failliet en dat in Rotterdam!, de ongelooflijke schande voor de familie, voor den naam van vader Heijermans, een vernielde schoone droom, een ellendige toekomst, verbreken van het engagement.’ Alles werd gedaan om te redden; moeders erfenis van haar ouders werd geofferd. De andere familie sprang bij. ‘In het gezin heerschte een begrafenisstemming, donderwolken waren niet van de lucht; de kleintjes waren muisstil.’

De Gids plaatste in 1892 een novelle die Herman had ingestuurd: ’n Jodenstreek?. Het gaf hem de moed de stap te wagen naar Amsterdam.

Cabotintijd

‘Vrij van Rotterdam, als een snoek in open water,’ zo leefde Herman in de hoofdstad, volgens zijn broer Louis. Eerst stuurde hij het en der stukjes in. Vanaf het eerste nummer van De Telgraaf, op 1 januari 1893, schreef hij voor deze ‘nieuwetijdse’ krant toneelkritieken als ‘Gerrit’ of ‘Gerritje’. Op 15 december 1894 verscheen Samuel Falklands eerste ‘schets’.8 Vader Heijermans beschouwde het als diefstal dat zijn zoon er met zijn nom-de-plume vandoor was gegaan en liet dat

tussen de regels duidelijk merken in zijn Zondagsblad.9 Pas jaren later, toen alles was bijgelegd, kreeg hij ook hier vrede mee.

‘Het was een verrukking,’ vertelt Louis over hun nieuwe leven. Ze vonden een ‘met kunst- en vliegwerk ingericht benedenhuisje’ aan de Burmanstraat, aan de andere kant van De Pijp. Op het Waterlooplein kocht Herman een los bad. Hij stopte de afvoergaten dicht en spoot het vol met een gummislang uit de keukenkraan. Na gebruik werd het gevaarte via het keukenraam in de tuin omgekieperd. Grote bonje met de buren. ’s Nachts werd gewerkt, tegen de ochtend het bed opgezocht en tussen twaalf en twee ’s middags begon de dag. In het begin van de maand aten ze buitenshuis, ‘werd de buidel dun’ dan werd het de gaarkeuken en aan het eind van de maand gaf de kruidenier in de straat krediet. ‘Wat een cabotintijd!’ [komediantenleven] Als de cafés, zoals Mast op het Rembrandtplein, dichtgingen: ‘réunie dan bij den een, dan bij den ander! Nog hoor ik Royaards’ bulderstem, als hij voordroeg, Frans Mijnssen mediteeren, de diepe stem van Orelio.’ Eerst ging de hele troep langs La Fuente, de viswinkel in de Van Woustraat, om in te slaan. In Kamertjeszonde staat het allemaal beschreven, ook Spiers afkeer van het gezuip, het nachtbraken, de liederlijkheid, het allegaartje van would-be-artiesten en actricetjes, die halve hoertjes waren, een gezelschap dat hij toch niet missen kan. Heijermans zelf observeerde, luisterde en vond er stof voor zijn ‘Falklandjes’.

Op een ochtend werd er gebeld. Voor de broers was het nog nacht. Ze schrokken wakker. Wie kon dat zijn? Was het weer eens een ‘berenleider’ [schuldeiser]? Maar nee, het was zondag. Voorzichtig keek Louis om de hoek van de voorkamer, door een ruit van de voordeur, zag een knikkende paardenkop. ‘Herman, er belt een paard!’ Het was de hoofdredacteur van De Telegraaf, A.L.J. Obreen, die te paard de stoep op was gereden en zijn medewerker wilde spreken. Kort daarop belt in een ‘Falklandje’ een paard aan, stapt naar binnen, brandt zijn tong aan de biefstukpan en trapt alles kort en klein.

Op dinsdag 25 april 1893 ging in de Rotterdamsche Groote Schouwburg Heijermans’ eerste toneelstuk, het Ibsen-achtige drama Dora Kremer, in première. Vader, moeder, broers, zusters en zelfs de meid zaten vooraan in de loge. Lou maakt zich bijna veertig jaar later nog woedend op het publiek en de recensenten: ‘Het was een koor van smalen.’

‘De avond na den schouwburg, het deed mij thuis denken aan het accoord na de mislukte zakencarrière. Herman was geknauwd, kapot, vooral woest; tijdens den terugreis naar Amsterdam spraken wij geen woord – vol waren we beiden.’

Met zijn tweede toneelstuk, Ahasverus, zogenaamd ‘van Ivan Jelakovitsch, vrij naar het Russisch, door W.v.D.’ misleidde hij het recensentendom, dat er vierkant intuinde en het stuk de hemel in prees. Zelfs vader amuseerde zich ermee in Het Zondagsblad. Als Ghetto, Schakels en Op Hoop van Zegen in Rotterdam werden opgevoerd, kwam hij kijken. Eén keer moest hij zelfs in een uitverkochte zaal in het middenpad zitten, ‘tegen betaling natuurlijk,’ zoals hij per brief liet weten.10

Last of verdriet

‘Je hoorde vader z’n neus snuiten, ’n paar maal hard, zooals die meer dee als die last of verdriet van z’n kinderen had,’ overpeinst Alfred Spier, op bladzijde 2 van Kamertjeszonde. ‘Last of verdriet van z’n kinderen’ had vader Heijermans bijvoorbeeld omdat ze socialist waren geworden. De felste was Marie, Hermans vijf jaar oudere zuster, die trouwde met Jan de Roode, journalist en mede-oprichter van Het Volk. Samen waren ze te vinden op partijvergaderingen en congressen. Met Albert Hahn werd Marie ‘partij-kunstenaar’ van de sdap. Direct bij de oprichting in 1894 van dit partijtje, afsplitsing van de Sociaal-Democratische Bond, had Lou zich als lid gemeld. Herman aarzelde, maar meldde zich aan in 1897.

‘Last of verdriet’ had vader ook om de manier waarop zijn oudste zoon zijn bloedeigen volksstam portretteerde. Inderdaad lijkt het soms Volk en Vaderland wel. Een staaltje uit Kamertjeszonde: ‘Aan ’t strand was ’t vol. Heel vervloekt-mondain Haagje luierde in badstoelen. Je had er geldpatsers, deftige Geheimraths, joden-families met jodenpa, jodenma en een half dozijn bij-de-pinken jodenkindjes, […] rijk geworden slagers, in één woord, het gewoon strandproletariaat, dat voor dure centen lucht koopt.’

‘Last of verdriet’. Het is de vraag welke slag harder is aangekomen bij de teleurgestelde vader: de geliefde met wie zijn oudste zoon in de nazomer van 1895 was gaan hokken, of diens ‘roman’ over deze liefde, Kamertjeszonde, waarin nauwelijks meer van de werkelijkheid is veranderd dan de namen. Voordat het in 1899 in boekvorm verscheen, had vader het ongetwijfeld al gelezen, ten tijde dat hij de nu boven water gekomen brieven schreef; Heijermans plaatste het in afleveringen als de ‘herinneringen van K. [Koos] Habbema’, in 1897 in zijn eigen tijdschrift, De Jonge Gids.

Hermans geliefde Marie kwam uit een rondreizend muzikantengezin en was zo goed als analfabeet. Op haar negentiende was ze met een diamantbewerker getrouwd. Omdat de toestand in de branche verslechterde, was haar man in 1894 scheepgegaan naar Amerika om fortuin te zoeken voor Marie en hun twee dochtertjes. Af en toe stuurde hij geld, maar veel te weinig. Noodgedwongen was ze eigenlijk nooit opgehouden met haar oude beroep, pikante liedjes zingen en dansen in variétés, tot ranzig vermaak van heren, met wat bijverdiensten na afloop in herdersuurtjes. Hermans idealisme, het verheffen van een ‘gevallen’ jonge vrouw, naar de mode van die tijd, en de ‘vrije liefde’ komen neer op getob in morsige kamertjes, viezigheid waarin gegeten en gedronken wordt, soms walgelijk realistisch beschreven, in een stuitend domme burgerlijke omgeving. De vijandigheid van de buitenwereld drijft hen nog steviger in elkaars armen, in bed en ten slotte in de echt.11

Op oudejaarsdag stappen Alfred en Georgine – in Kamertjeszonde – in de trein naar Rotterdam. Hij is in geen maanden ‘thuis’ geweest en vindt dat hij op oudjaar niet weg kan blijven. Georgine stalt hij zo lang in een hotel, bij kennissen uit haar vroeger leven. ‘’t Was de éerste maal dat ik haar als maitres behandelde.’ Bij het

ouderlijk huis doet een dienstmeisje dat hij niet kent open. Daar is de ‘lange, breede, klassieke gang, koud van marmer-witheid met den donker-purperen looper’. Daar zijn de zusters, daar is moeder. ‘’k Zoende haar op de twee wangen, mijn ouwe goeie moeder.’ Om elf uur begint het souper in de burgerdeftige ‘eetzaal’. De tafel is gedekt met het zware zilveren bestek, het witte servies met blauwe randen, kristallen glazen, alles van een ‘welgedane, zacht-vriendelijke weelderigheid’, onder het rode licht van de gasbranders. Voor ons lezers is het ontroerend zo in-vergenoegd als vader erbij zit, ‘zich inknuffelend in den leunstoel’, ‘de tafel rondziend met blije genoegelijkheid in de oogen nu de vier eendebouten de algemeene attentie hadden’. Zo schraal als de gewone maaltijden waren, zo gul pakte hij uit voor gasten, dan kocht hij overdadig veel in. Alfred zit er vervreemd bij, vindt de tafelgesprekken banaal, is met zijn gedachten bij Georgine. ‘’t Déé me niks – dat lekker eten – ’t dee me niks dat “gezellig” samenzijn – zoo huiselijk – zoo feestelijk – in den familiekring. […] Als je bericht kreeg dat-ze dóód waren – zou ’t je wat doen? – zou ’t je wat dòèn?’

‘Wat zegt onze schrijver er van?’ vraagt een bezoeker. ‘Als hij zoo iets zei,’ oordeelt de schrijver hard, ‘won-ie ’t hart van vader, die boeken schrijven ’n nutteloos ding vond, maar na ’n paar krantenrecensies, waarijn zijn naam met “lof” met “veel lof” genoemd werd, nooit verzuimde voor te stellen: “Mijn zoon… de schrijver.”’ Na tafel blijven de ouders met Jules [Louis?] en Alfred nog even napraten. De ouders vissen naar Alfreds vermeende ‘maitres’. ‘In mijn jeugd,’ begint vader gemoedelijk walmend achter zijn sigaar… ‘Vertel nou maar niks van jouw jeugd, ouwe Don-Juan!’ bitst moeder. ‘In mijn jèugd,’ vervolgt vader: – ‘heb ik ’t hof gemaakt – maar in de vórmen – vóóral geen collage. – Collage dat’s ’t ergste en begin vóóral niks met getrouwde vrouwen.’

Het verhaal eindigt ermee dat de rechter Georgines twee dochtertjes toewijst aan de vader, die ze meeneemt naar Amerika. Alfred en Georgine – Herman en Marie – likken hun wonden en beginnen een nieuw leven in Wijk aan Zee, waar tussen 9 september en 15 december 1896 Kamertjeszonde wordt geschreven.

Omdat ze ‘in zonde’ leefden, wilden winkeliers in het dorp niet leveren, hoorde ik als kind al van mijn vader. Op 30 maart 1898 zijn ze getrouwd. Heijermans plakte het trouwboekje op de ruiten, met aan weerskanten een plakkaat met pijlen en het opschrift buren!!! buren!!! Mijn opa Herman de Haas vond de roman choquant. Op een ochtend tegen een uur of elf was hij als jonge, elegante dokter met koets op huisbezoek in de straat waar zijn zwager Herman woonde. Die stak juist de straat over, in kamerjas en op sloffen, met een kan in de hand, op weg naar de melkboer. Opa wendde het hoofd af en groette niet. Mijn vader, die Kamertjeszonde na zijn komst in de familie las, vond het in die tijd ook een hoogst onfatsoenlijk boek.

Bondsdokter

‘Na ons samenwonen zijn we uit elkaar gedreven…’ schrijft Lou. Ook hij vond in 1895 de liefde, tweeëntwintig jaar oud, met de 17-jarige Amieke

Filarski, nichtje van de bekende schilder van de




Bergense School Dirk Filarski. In de Rotterdamse familie werd ze met open armen ontvangen, maar toen ze ‘moesten’ trouwen, hield vader Heijermans Lou’s studietoelage in, zodat hij geld moest lenen. Herman sprong bij. Amieke volgde een verpleegstersopleiding om haar man later in zijn praktijk te helpen.

Louis Heijermans geldt als pionier op het gebied van de sociale geneeskunde. Kort na de Eerste Wereldoorlog werd hij directeur van de Amsterdamse Geneeskundige Dienst, die onder zijn leiding fuseerde met de Gezondheidsdienst. Hij was medeoprichter van het arbeiderssanatorium voor tbc-patiënten Zonnestraal en bondsdokter van de diamantbewerkersbond andb, in 1894 opgericht door zijn grote vriend Henri Polak. De vrienden trokken er vaak samen op uit, de natuur in.

In de Jodenhoek, waar epidemieën heersten als tbc, de pest en de oogziekte trachoom, was dokter Heijermans een vertrouwde verschijning. In 1931 verscheen van hem bij Querido De zorg voor onze gezondheid in het dagelijksch leven, een bundel ‘opstellen’ die eerder waren verschenen in de ‘hygiënische kroniek’ van het dagblad Het Volk. Volgens hem bestaat er onder joden een laag sterftecijfer. Dat komt, legt hij uit, doordat joden weinig alcohol drinken, goed eten en hun voedsel zindelijk bereiden, volgens rituele voorschriften, indachtig het bijbelwoord uit Leviticus xx: ‘Zindelijk en heilig zult ge zijn, verontreinigt u niet,’ en andere religieuze reinheidsvermaningen, zoals het handen wassen voor elke maaltijd. Ook de besnijdenis bevordert in sterke mate de hygiëne, want ‘de voorhuid heeft geen enkel nut en brengt louter gevaren en nadeel’. ‘Mochten wij de tijd nog eens beleven, dat de besnijdenis algemeen werd ingevoerd, zooals de inenting tegen de pokken, doch los van rituaal.’

Mijn achternicht Amieke, die acht was toen haar opa stierf, kan zich hem nog goed herinneren; ze waren buren. In het huis heerste een progressieve sfeer, ‘ze zaten op de grond’. In de badkamer oefende hij met halters, waarbij hij uit volle borst aria’s uit La Traviata en Tosca zong. Hij had een mooie stem, herinnert zich ook Hermans oudste dochter Hermine, met wie hij in familiekring Schubert-recitals gaf, bijvoorbeeld op oudejaarsavonden als de familie daar bijeenkwam.12

Als voorzitter van een commissie voor sociale verzekeringen van de Volkenbond in Genève, ontving Louis in Amsterdam een paar keer een delegatie artsenstatistici van de Volkenbond, onder leiding van de beminnelijke, jonge dokter Louis Destouches, die als de schrijver L.-F. Céline beroemd zou worden en berucht om zijn collaboratie en felle antisemitisme. Van dat laatste had Destouches in

1924 blijkbaar nog geen last, toen hij op vrijdag en zaterdag 21 en 22 november bij de jood Heijermans op bezoek was. Het evenement was volgens de pers een groot succes. Zo onthaalde dr. Heijermans de delegatie op een rondvaart.13 De gastheer moet met zijn gedachten elders zijn geweest. Op zaterdag de tweeëntwintigste, toen de delegatie afscheid nam, stierf in Zandvoort zijn broer Herman na een gruwelijk ziekbed aan tongkanker.

Lou overleed in 1938, vijfenzestig jaar oud.

Zaterdag [ca. 1897]

Waarde Louis,

 

Ge hadt me dat lange sermoen kunnen besparen. Dinsdag verliet ik Amsterdam en Woensdag ontving ik je brief. Hoe anders kon dit dan mij bevreemden? Herhaaldelijk bovendien spraken wij van het examen en nooit hebt ge of heeft Herman van geld gesproken. Ge schrijft zelf dat Herman je verzocht heeft te zwijgen en je

hebt gezwegen. Het is juist daarover dat ik me beklaag. Ik kan niet dulden dat mijne zoons, om welke redenen dan ook, tegenover mij achterhoudend zijn. Wilt je daarnaar in den vervolge gedragen. En nu uit met deze zaak. Ik heb geen oogenblik getwijfeld aan de juistheid van je opgaaf maar blijf het ongehoord noemen dat men van jonge arme studenten f50 vordert voor het afnemen van een natuurkundig voor-examen. Dat daaraan natuurlijk niets te doen is, schreef ik je direct.

Heden verzond ik je een postwissel van f50. Meldt me wanneer je denkt te Rotterdam te komen, want ik weet nu niet of ik je den 15^den weer f30 moet zenden.

Die geldquaestie heb je je niet aantetrekken. Het spreekt van zelf dat je, om te kunnen studeeren, onderhouden moet worden.

Zeg aan Herman dat er geruchten loopen in engen kring dat hij de schrijver is van Ahasverus. Juffrouw Brandel heeft er Ida naar gevraagd, die ontkende. Er bestaat grond voor het vermoeden dat Max Einthoven aan het kletsen is geweest. Het beste zal, dunkt me, zijn de zaak op zijn beloop te laten tot na Parijs. Wordt het daar onder zijn naam opgevoerd of onder dien van den Rus? Laat hij me dat eens melden en me een ex. Dora Kremer zenden zoodra het boek gereed is. In het Zondagsblad heb ik het artikel van Kalf overgenomen. Zie er ook in verslag Industrieschool met den lof aan Ida gebracht.

De kanarie zit weder te broeden op 5 eieren. Zal wel weer misloopen, vrees ik.

Anders geen nieuws.

De postwissel adresseerde ik 2/4, omdat je schreef nog 10 dagen daar te blijven.

Dezen brief adreseer ik opzettelijk aan het nieuwe adres. Een van beiden komt je dan zeker in handen.

 

Vale

Heijermans
In haast

Rotterdam 22 Maart 98

Waarde Loe.

 

Ik ben als een geslagen man. Niet slechts dat Herman met zijne maîtresse gaat trouwen, maar hij heeft de schandelijke onbeschoftheid gehad ons eerst eergisteren, zonder meer, kennis te geven dat hij op 30 dezer zijn huwelijk sluit. Na al het leed dat hij ons berokkend heeft, komt er nu niet alleen zulk een huwelijk bij, maar geeft hij daarvan zijne ouders eerst kennis acht dagen te voren. En toch, wij hadden hem het verleden nooit verweten; hij verkeerde met ons op hartelijken voet, was bij mijn jubilé president van de tafel en bezocht ons ook nog een paar maanden geleden, als wanneer hij bij ons vroolijk dineerde. Nu is hij ook socialist geworden. Dat zijn huwelijk ons tegenstaat zal je wellicht bevroeden, maar dat een zoon, die reeds zooveel op zijn kerfstok heeft, nu zijne ouders de gruwelijke beleediging heeft aangedaan hen geheel te ignoreeren en hen eenvoudig kennis te geven van zijn huwelijk een paar dagen voor het gesloten wordt, dat is de droppel die de emmer doet overloopen. Ik heb hem reeds mijne meening geschreven en zal het nogmaals doen. Voor mij is hij dood.

Waarom ik je dat schrijf? Om je dringend te verzoeken 29 Maart te Rotterdam te zijn en twee dagen te blijven. Je kunt dan als je wilt de boeken van het Genootschap in orde brengen tegen een klein of groot honorarium. Ik wil de feitelijke zekerheid hebben dat jij, als représentant van de familie noch bij de trouwplechtigheid,

noch bij de eene of andere fuif tegenwoordig zult zijn. Dat zou ik naar de wijze waarop hij ons heeft behandeld niet kunnen verdragen.

Beste Loe, weiger mijn verzoek niet, want ik zweer je dat ik anders 30 Maart te Amsterdam zal zijn en dat het tot een publiek schandaal komt. De krasse nooten zullen je getuigen dat mijne verbittering geen grenzen kent en dat ik tot uitersten bereid ben. Ik ben oud en gebrekkig maar mijn énergie is nog ongetemd.

Wees zo goed mij per omgaande je toestemmend antwoord te doen toekomen. Dat zal me wellicht eenigzins calmeeren.

 

Je liefhebbende vader Heijermans

Rotterdam 9 Februari 1900

Lieve Loe.

 

Door Chef hooren wij dat je klaagt niets van ons te vernemen, maar jongen lief je vergist je zelf erg, want nog geen tien dagen geleden heb je nieuws van Leen [Hélène, ll] en mij gehoord, hier alles bij het oude, papa en ik hoesten wel minder maar wij zijn toch geen jonge menschen meer. Deze week ontvingen wij een aardige opgewekte brief van Amieke, het kind was zoo vermoeid van het waken dat zij er geheel van onder de indruk was, maar overigens was de brief lief en kinderlijk geschreven, en daarbij behoef ik je niet te zeggen dat een zekeren Mijnheer Lou er de hoofdrol in speelt. En nu Lou hoe ben je over je wasch tevreden, hoe worden je overhemden gestreken en wie onderhoudt je sokken als dezelve maar goed onderhouden worden, je weet Lou al die dingen interesseren mij. Marie vertelde mij dat alhoewel je het druk in het gasthuis hebt, je er dik tegen in wordt, schrijf als je er de tijd toe vinden kunt hoe het je overigens gaat.

Van hier een daagje te komen zal wel natuurlijk geen sprake van zijn. Heb je Clara en Herman [de Haas, ll] al gezien, je begrijpt dat zij er de tijd niet toe konden vinden, in hun enorme verhuisrommel zoo ook in Clara’s positie, ’t is voor haar al heel iets, en zeer bij de hand van haar zich er zoo door geworsteld te hebben, als zij zich maar niet te veel vermoeid heeft, enfin Herman zal wel op haar gepast hebben, daar ben ik niet bang voor, zoo Marie je verteld zal hebben, hebben Jan [de Roode, ll] en zij jullie verdieping gehuurd tegen 15 Maart, ik ben blij dat zij een woning hebben, en vooral jullie vorige woning. En nu Lou houdt je goed. Leen zal je ook eenige woorden schrijven.

Een hartelijke zoen van je liefhebbende moeder

 

H.

Zaterdag.

Beste Loe.

 

Daar je moeder papier onbeschreven heeft gelaten te mijnen behoeve, dient deze om je te berichten dat ik, naar ik uit vadertrots wil hopen als gevolg van je poeders, de hoest heelemaal kwijt was, doch nu door de ingevallen vorst, ben ik op nieuw verkouden en begin ik weer te hoesten. Als het erger wordt, bestel ik een tweede editie van je poeders bij den apotheker.

Volgens het oordeel van deskundigen, bij name van Dr. van der Haenen, ben je thans in eene uitmuntende leer- en oefenschool, die voor je volgende carrière van het uiterste gewicht kan wezen indien je door intelligente en nauwgezette plichtsbetrachting je naam weet te vestigen. Aan intelligentie ontbreekt het geen van mijne kinderen, ook aan jouw niet. Nu kan men een knap, ervaren arts zijn zonder dien sprank van hoogere intelligentie te bezitten, maar als men die bezit dan ligt er nog veel braak op het terrein van de genees- en heelkunde, dat een wezenlijk knap man voor een deel ontginnen kan. Al is het dan ook maar een onnoemelijk klein deel, dan ook is er reputatie en fortuin en nu ben ik optimist genoeg om te verwachten dat jij in die richting een bod zult doen, edoch als je wilt dat ik van je succes getuige zal zijn dan dient ge je te haasten want ik loop naar de 76 en, dat is het vermakelijkste, ik begin te voelen dat ik oud en gebrekkig word.

Laat me je ook nog dit zeggen zonder dat je eigenliefde in het spel komt: de meeste van mijne kinderen zijn niet alleen intelligent, maar zijn tevens al te veel idealistisch gezind, geneigd om te overdrijven en zich door schier ontembare onafhankelijkheid te laten leiden. Wacht je bovenal voor dat laatste. Bij het begin maken van carrière heeft men noodig vriendschap èn waardeering te wekken en daartoe is het in de eerste plaats noodig op uiterst goeden voet te staan en te blijven staan met supérieuren en collega’s. Vergeet dat vooral niet.

Het blaadje is vol, anders verveelde ik je nog meer met mijne vaderlijke adviezen. Van Chef vernam ik dat je gezond bent en dik en vet wordt. Adio! H.

Rob Delvigne
The good, the bad and the ugly
Roland Holst, Wichman en Bloem in Utrecht+

Begin 1912 schreef Adriaan Roland Holst een brief aan zijn vriend Marius Brinkgreve, waarin hij hem




liet weten onmogelijk ‘op de Kring’ te kunnen komen. Toen deze brief in 1981 werd opgenomen in Brieven aan Marius Brinkgeve, plaatste editeur Margaretha H. Schenkeveld hier een voetnoot bij: ‘Roland Holst was in deze tijd lid van “De Kring”, mogelijk een vereniging van letterkundigen uit Utrecht en omgeving, waarover we geen nadere gegevens hebben kunnen vinden.’ (p. 205) Het was deze voetnoot die de wrevel van de schrijver en publicist Martin Koomen wekte. ‘Het volmaakte voorbeeld van een nutteloze voetnoot,’ luidde zijn kwalificatie.1 De voetnoot brengt de lezer inderdaad niet verder, maar is toch niet nutteloos. Had de bezorgster de voetnoot weggelaten, dan zou de lezer zich hebben afgevraagd of er niet iets te vertellen viel over deze Kring. Bovendien moest voorkomen worden dat de lezer denkt aan de kunstenaarssociëteit in Amsterdam; die werd pas in 1923 geopend. Maar over de Utrechtse Kring zijn, anders dan de voetnoot suggereert, wel degelijk nadere gegevens te vinden.

Marius Brinkgreve (1888-1966) studeerde klassieke talen en werkte geregeld mee aan het Utrechtse studentenweekblad Vox studiosorum. In de aflevering van 26 september 1912 stond een artikel van zijn hand: ‘Waarom men lid moet worden van den Litterair-Historischen Kring’. Het is een opwekking aan (nieuwe) studenten in de letteren en geschiedenis lid te worden van deze vereniging van vakgenoten aan de Utrechtse ‘litterarische faculteit’. Studiebevordering was daarbij het eerste doel: ‘het mogelijk maken, onderhouden en bevorderen van gedachtenwisseling tusschen studenten in de letteren en de geschiedenis’. Gezelligheid werd niet

geschuwd, maar de Kring was geen gezelligheidsvereniging; hij had geen band met het Utrechtsch Studenten Corps. Helaas lijken er geen archivalia van deze Kring bewaard te zijn gebleven, en dat is extra jammer omdat aanstormende literaire talenten als A. Roland Hoist, J.C. Bloem en Erich Wichman zich voor de Kring hebben ingespannen. Overgeleverd is alleen de eerste zin van het eerste notulenboek, die geciteerd werd in de Vox van 22 april 1915: ‘Na afloop van de Faculteitsvergadering op Dinsdag 5 Februari 1907 is bijeengekomen ’n constitueerende vergadering van den Litterair-Historischen Kring, onder leiding van den Heer [H.F.M.] Huybers.’

The good

Eind 1909 ontdekte Adriaan Roland Holst (1888-1976), student in Oxford, de oud-Ierse mythologie. Hij las een Engelse vertaling van de Keltische sage The voyage of Bran, son of Febal. ‘Die bladzijden lezende werd het mij letterlijk of oude herinneringen in mij ontwaakten, en een mij toen verder verdiepen in de Keltische mythologie bevestigde dit tot een gevoel van eindelijk mijn thuisweg te hebben gevonden,’ schreef hij in 1944.2 Hij bewerkte de sage tot ‘De zeetocht van Bran, zoon van Febal’ en liet op 17 februari 1910 aan Brinkgreve weten: ‘Je moest eens zien in orde te brengen dat ik het dan op jullie letterkundige vereeniging kom voordragen met een verklarende voorrede.’3 Op 29 april hield Holst inderdaad zijn voordracht, waaraan een wandeltocht op 19 april vooraf was gegaan om hem ‘met zijn publiek kennis te laten maken’.4 Blijkbaar viel de belangstelling vooraf tegen, want in de Vox van 28 april 1910 kondigde M. Brinkgreve de lezing met enige bombarie aan: ‘Het schijnt niet ondienstig in ruimer kring bekend te maken, dat in den avond van Vrijdag 29 April A. Roland Holst, de belangrijkste der jongste Nederlandsche woordkunstenaars, voor de letterkundige fakulteit van het u.s.c. een lezing zal houden, bestaande uit een inleiding op en vertaling van de Ierse sage “de reis van Bran”. De vergadering, waarin ieder geïntroduceerd kan worden, zal een gedenkwaardige gebeurtenis zijn.’ Ook al is in de oproep sprake van het Utrechtsch Studenten Corps, toch neem ik aan dat de lezing plaatsvond voor de Litterair-Historische Kring, waarvoor Brinkgreve zich zo verdienstelijk maakte. In de Utrechtsche Studenten-almanak voor 1911 is het verslag van de literaire faculteit opgenomen over het studiejaar 1909-1910 en daar komt de Kring op p. 310 ter sprake: ‘Als gewoonlijk zullen wij [zijn] werkzaamheden “onder ons” hier niet nader bespreken, slechts één avond zij in het bijzonder herdacht: die, waarop de jonge dichter A. Roland Holst ons met zijn zuivere en diepe kunst innig ontroerde.’ Gedenkwaardig was deze avond dus zeker geworden, ook al hoefde het voor Holsts toehoorders niet de eerste keer geweest te zijn dat ze met deze Ierse sage kennismaakten. Voor dezelfde Kring had een jaar eerder, op 16 februari 1909, de indoloog Hendrik Kern een lezing gehouden over ‘Eenige dagen uit het oude Ierland’, waarbij hij onder meer de reis van Brandaan ter sprake bracht, zo blijkt uit de Vox van twee dagen later. Gedenkwaardig was vooral de keer (of keren) dat Roland

Holst eigen poëzie voorlas. Op 16 maart 1914 hield hij een lezing over ‘Het leven en de woordkunst’ voor het Corpsgezelschap Panta Noèta; Brinkgreve adviseerde hem daarbij over het te vragen honorarium.5 Hij las vervolgens twee eigen gedichten voor; ‘het warme applaus, dat hierop volgde, was zeker alleszins verdiend,’ aldus de Vox van 19 maart. In een aflevering van enkele maanden daarvoordie van 9 oktober 1913 – haalde ‘n.a.s.’ in een bespreking van De belijdenis van de stilte herinneringen op aan een voordracht van Holst: ‘Eéns heb ik hem zijn gedichten horen lezen. Het was een vreemde, drukke avond. In ’t kleine, donker-gehouden zaaltje zaten we dicht bij elkaar […]. Voor en over het toneel draafden de gastheren-kunstenaars heen en weer, druk-arrangerend podium, doek en vleugel voor ’t volgende nummer van het programma, dat zij, leden van de Litterair-Historiese kring, voor hun genodigden ten uitvoer brachten. […] Voor het meerendeel waren het voor ons, Utrechtse studenten, bekende typen, gezichten die we dageliks ontmoeten op P.H. [de Corpssociëteit] of langs de straat, vrolike, geestige lui, alle met een of ander hun karakteristiek attribuut, samen vormend ’n soort clubje van jong-artistieken, waarvan de een minder, de ander zich reeds meer naam heeft gemaakt in kleiner of groter kring. Hun gezichten zie ik bijna dageliks […], zijn gezicht heb ik na die éne keer nooit meer aanschouwd. En toch staat het mij nog helder voor ogen, dat stille, diepe gelaat met de innemend-zachte ogen, daarboven het dichte, golvende, blonde haar van de jonge dichter. En nòg hoor ik de zachte, welluidende stem, waarmee hij bidt tot de schemering om verkoeling en troost voor hen die iets schoons uit hun leven verloren hebben. Het was mij iets goddeliks, die stem, die woorden, zacht-klankvol uitgietend zijn droeve stemming van eenzaam-gaande, levend van zalige herinneringen, over ons, die allen stil werden en nadenkend toen hij sprak.’ Holsts voordracht maakte deel uit van




een programma; het zal hier dus niet de lezing van april 1910 betroffen hebben. De beschrijving van het programma doet denken aan een feestavond, bijvoorbeeld ter gelegenheid van een diesviering. Ook het feit dat de organisatoren een karakteristiek attribuut bij zich droegen, doet eerder aan zo’n bonte avond denken. Van de diesavond van 1913 is een beschrijving en een programma overgeleverd. De feestcommissie van de Kring hield op 28 februari 1913 een cabaretavond in De Uil, de kelder van Maison Schmitz aan de Nieuwe Gracht. De door de dichter en kunstenaar Erich Wichman ontworpen uitnodigingskaart vermeldde: ‘Men kleedt zich naar persoonlijkheid’. Een ooggetuige daarover: ‘Een slagzinnetje, dat succesvol bleek. Sommigen vermomden zich als bohémien, anderen trokken een carnavalskostuum aan. Velen evenwel kwamen, zoals ze er iedere dag uitzagen. De kroon spande Jany Roland Holst, die in een onberispelijke Biedermeierdracht verscheen, welke hem buitengewoon goed stond.’6 Onderdeel van het programma was een voordracht van ‘Les poètes: Jacques Bloem, François Pauwels, A. Roland-Holst’. Tijdens het souper na afloop speechten deze drie op rijm, spontaan; aldus dezelfde bron.7

The bad

Blijvender dan zo’n cabaretavond was het feestnummer van Vox, 28 februari 1913, dat de student kunstgeschiedenis Erich Wichman (1890-1929) bij die gelegenheid samenstelde. Voor de hoogdravende inleiding daarvan waren hij en Brinkgreve verantwoordelijk. Gepubliceerd en ongepubliceerd werk werd opgenomen van J.C. Bloem, A. Roland Holst, de rechtenstudenten François Pauwels en Jan slagter, Annie salomons, Marius Brinkgreve en Wichman zelf. Van Roland Holst werden zowel eerder gepubliceerde gedichten opgenomen – onder meer uit de bundel Verzen, die in de Vox van 8 februari 1912 was besproken – als ook het gedicht ‘Zwerversliefde’ (‘Laten wij zacht zijn voor elkander, kind’), dat pas in Voorbij de wegen (1920) gebundeld zou worden, met een kleine variant in de zestiende regel. Wichman publiceerde in het feestnummer enkele gedichten onder het pseudoniem Knickebeintje die niet onopgemerkt bleven. Het Algemeen Handelsblad van 8 maart 1913 wijdde een bespreking aan Vox en signaleerde een navolger van Speenhoff: ‘Speenhoff is onnavolgbaar […] maar Knickebeintje, als hij er eentje op

heeft, bereikt heel wat.’ De recensie werd met enige trots overgenomen in de Vox van 13 maart 1913; daarna volgde een bespreking van de dichtbundel De parelduiker van J.J. de Stoppelaar. Het pseudoniem had Wichman al eerder gebruikt. In 1912 verscheen een bloemlezing uit de Amsterdamse studentenpoëzie, verzorgd door François Pauwels: Io vivat! Knickebeintje was daarin met zes gedichten vertegenwoordigd. Het gedicht op bladzijde 28 heeft bij de titel een voetnoot: ‘Historisch’; mijn voetnoot erbij moet luiden dat Henri Borel een schrijver-criticus was van het weeë soort.

In dit geval greep Wichman mis, maar vaak wist hij zijn lusten bij het vrouwelijke geslacht wel bot te vieren, waarbij hij Holsts vermaan om zacht te zijn voor elkander niet altijd ter harte nam. Hij kon een meisje met wie hij graag naar bed wilde, via het balkon benaderen en met een pistool bedreigen, vertelde Pauwels later.8 De met minder uiterlijk schoon gezegende J.C. Bloem wijdde een gedicht aan hem, dat hij nooit heeft gepubliceerd (en in zijn voetspoor de bezorgers van de wetenschappelijke editie van zijn Gedichten ook niet): ‘Vuile, vieze gonococcen / Die in overmaat krioelt / Onder de besmette rokken / Waar d’infecte Erich woelt […] / Weer hebt gij uw prooi gevonden / In den genialen knaap / En hij boet zijn vele zonden / Op de plaats van zijn Priaap […] / Ja, de man in wie d’orkanen / Dikwijls woedden van de geest, / Lette niet op wijs vermanen, / Heeft zijn liezen stukgekeesd. / Muze, neem

hem in uw hoede: / Snijd hem af, al is ’t niet leuk, / Snijd hem af zijn vuile roede / – Dan is ’t uit met dat geneuk!’9 Wichman had een glazen oog en moest oppassen dat hij niet door syfilis het licht in zijn goede oog zou verliezen, een lot dat collega-schrijver Reinier van Genderen Stort in die jaren wél trof.

Het is duidelijk dat Wichman zelfs voor studentenbegrippen een opvallende verschijning was. Hij werd door Pauwels beschreven in de roman Griffioen (1946): ‘Hij droeg witte slobkousen, ’n zorgvuldig gestrikt dasje en ’n opzichtig geruit costuum. Het steile blonde haar was glad naar achteren gekamd, maar het was zóó lang, dat ’t in z’n hals omkrulde als bij ’n vrouw. […] Hij droeg ’n gouden lorgnet voor twee zonderlinge oogen van ongewoon Delftsch blauw: het ééne leefde, maar het andere was van glas en keek star als ’n poppenoog.’ (p. 48) ‘’n Genie of een krankzinnige?’ vraagt de hoofdpersoon zich af, zeker nadat Weckmann – zoals hij hier heet – zijn glazen oog uit de oogkas wipt en het hem voorhoudt. ‘De bloederige oogholte grijnsde hem aan als een versche wond.’ (p. 56) Niet alleen zijn voorkomen, ook zijn gedrag was excentriek. Een typerende anekdote: ‘Wichman hield ervan de aandacht te trekken door op een paard door de Utrechtse binnenstad te rijden en men vertelde zelfs, dat hij er geen been in zag met paard en al een woning binnen te gaan, waarvan de deur toevallig open stond en waar een relatie van hem op kamers woonde.’10

The ugly

De poëzie van Bloem die in de Utrechtse studentenpers verscheen, is door A.L. Sötemann consciëntieus verantwoord in het ‘Chronologisch overzicht van Bloems gedienten’ in Een dichter en zijn wereld; over J.C. Bloem.11 Bloem (1887-1966) was een trouw medewerker aan de Utrechtsche Studenten-almanak. Aan de afleveringen voor 1911, ’12, ’13, ’14 en ’16 – dus tijdens zijn gehele studietijd van 1909 tot 1916 – heeft hij gedichten bijgedragen. En ook zijn vriend Jan Slagter, redacteur van Vox, vroeg voor zijn tijdschrift niet vergeefs om bijdragen van Bloem. Voor het al genoemde feestnummer bij de zesde dies in 1913 had Bloem een gedicht afgestaan, en ook aan de bijbehorende feestavond nam hij deel. In het ongedateerde feestnummer van Vox uit 1921 haalde Slagter herinneringen op aan hun gemeenschappelijke studietijd, naar aanleiding van het verschijnen van Bloems debuutbundel Het verlangen. ‘Je werk heb je eens voorgelezen – weet je nog – op dien Cabaret-avond van Den Uil, dien we in elkaar hadden gezet onder de voortreffelijke leiding van den vuurspuwenden, blonden Germaan, Erich Wichman.’ Daar treffen we ze bij elkaar: de beau garçon Roland Holst, de artistiekeling Wichman en Bloem, die aldus door Slagter wordt beschreven: ‘Je haar bleef kort, te kort zelfs’, ‘met je korte beige overjas en je kaasbolletje ’n tikje scheef’. Vooral roemde hij Bloems belezenheid; ‘altijd herinner ik me dien avond van de Litterair-Historische Kring, toen jij ons inwijdde in Charles Guérin, dien fijnen, zachten droomer vol weemoed’. Dat zou in 1911 geweest kunnen zijn. Van begin dat jaar dateert een brief van Bloem aan P.N. van Eyck met de zinsnede: ‘Ik ben op het oogenblik in een groote bewondering voor

Ch. Guérin.’12 Maar die bewondering was er ook al eerder, gezien het ongepubliceerde gedicht ‘I.M. Charles Guérin’, dat van 27 januari 1908 dateert.13

In de Vox van 22 april 1915, het extra nummer bij de achtste dies van de Kring, staat opnieuw een gedicht van Bloem. Hij nam dus zeker deel aan het Utrechtse studentenleven. Volgens Wichman schreef Bloem zijn mooiste gedichten ‘toen wij in Café Burgerlust te Utrecht achter de potten [drank] zaten’.14 In de almanak staat steeds het adres van zijn ouders in Amersfoort als zijn huisadres opgegeven, maar Bloem heeft ook op verschillende adressen in Utrecht op kamers gewoond, op Korte Nieuwstraat 33 en Voorstraat 20. Slagter herinnerde zich hun omgang zo: ‘Voor je vrienden bleef je de hartelijke, eenvoudige kerel. Wie je bundel leest, zal niet dadelijk kunnen vatten, hoe je ons hebt laten lachen vaak om je tallooze grappen, je sprankelende gesprekken.’ Maar vooral zal Bloem herinnerd worden om zijn gedichten. Dat geldt natuurlijk ook voor Adriaan Roland Holst en, wie weet, voor Erich Wichman, schepper van het onsterfelijke poëem ‘De Profundis’, dat verscheen in de Vox van 23 oktober 1913: ‘Tot tranen toe ben ik bekommerd: / nu kan ik nooit meer naar den Lommerd, / omdat mijn heele inventaris / al daar is.’

Op 1 november 1927 zou Roland Holst nogmaals voor de Kring optreden. Hij las er zijn opstel ‘Sirenische kunst’15 voor, alsmede enige gedichten en prozawerk, aldus de Vox van twee dagen later. Enige maanden eerder had H. Marsman voor dezelfde club een lezing gehouden over de generatie van 1910. ‘Van de dichters van deze generatie is A. Roland Holst de grootste. Zijn proza (bewerking van Iersche sagen en De afspraak) rekent spr. tot het beste proza van de laatste 20 jaren,’ liet de Vox van 7 april 1927 weten. Sindsdien is er wel wat veranderd in de appreciatie van Holsts werk. Zijn proza wordt nu niet meer belangrijk gevonden, en de poëzie van generatiegenoot Bloem is in populariteit die van Roland Holst voorbijgestreefd. The ugly heeft the good verslagen.

Jan Paul Hinrichs
‘Voor geen geld wil ik Rusland terugzien’
De weduwe van Daniil Charms aan het woord+

‘Een nog verschrikkelijker tijd is voor mij aangebroken. Bij [uitgeverij] Detizdat hebben ze aan een paar van mijn kindergedichten aanstoot genomen en zijn ze begonnen me kapot te maken. […] Ik voel dat er iets geheimzinnigs, boosaardigs gebeurt. We hebben niets te eten. We hebben vreselijke honger,’ aldus de in 1905 geboren Russische schrijver Daniil Charms in een dagboeknotitie van 1 juni 1937. Het is de tijd dat talloze burgers van de Sovjet-Unie willekeurig door de politie worden opgepakt om vervolgens te worden vermoord of naar Siberië gestuurd. Daniil Charms overleeft deze tijd nog. Anderen uit zijn Leningradse omgeving verdwenen. Onder hen was Esther, zijn eerste vrouw, van wie hij inmiddels gescheiden was. Nadat de inval van Duitse troepen in de zomer van 1941 aanleiding had gegeven voor een nieuwe arrestatiegolf onder ‘verdachte elementen’ en ‘vijanden van het volk’, zat Charms al spoedig in het gevang. Hij zou nog maar enkele maanden leven, tot 2 februari 1942. Waar en hoe hij gestorven is, weten we niet met zekerheid.

Publicatie van Charms’ aan slapsticks herinnerende verhalen, absurdistische toneelstukken en gedichten was tijdens zijn leven ondenkbaar. Zijn vriend Jakov Droeskin wist zijn manuscripten tijdens het Duitse beleg van Leningrad te redden, waarna vanaf de jaren zestig zijn werk druppelsgewijs is gedrukt. Zowel in Rusland als in het Westen groeide de bohémien Charms uit tot een cultfiguur, populair bij kunstenaars, avant-garde toneelgezelschappen en bibliofielen. Gouden tijden beleefden Russische Charms-fans in de nadagen van de Sovjet-Unie, toen nog niet al zijn werk in eigen land gedrukt mocht worden en zij het recht letterlijk in eigen hand namen. Zo ontstonden de wonderlijkste privé-edities. De mooiste Russische uitgave die ik ken is die in één exemplaar, waarbij een verhaal van Charms is gekerfd in het leer van een laars. Het grootste deel van zijn nagelaten werk is nu gepubliceerd, maar de lezers wachten nog op het verschijnen van het vierde (en laatste) deel van het verzameld werk dat sinds 1997 in Sint-Petersburg verschijnt (zie De Parelduiker 97/2). Het is de bedoeling dat hierin Charms’ brieven en dagboeknotities komen. Ondertussen beschikken we wel over de memoires van zijn tweede vrouw

en weduwe, Marina Doernovo. Alleen al het feit dat zij




nog leeft, is verrassend, als men bedenkt dat Charms bijna zestig jaar geleden is gestorven.

In mijn nawoord bij Ik zat op het dak, de Charms-bundel die in 1999 bij uitgeverij Atlas verscheen, staat in het kort het levensverhaal van deze vrouw. In ongeveer gelijke bewoordingen kon men dit ook al lezen in Nederlandse Charms-edities uit 1988 en 1993. De lezer wist al dat ze na de Tweede Wereldoorlog in Venezuela terecht was gekomen. Maar nu is Marina Doernovo voor het eerst zelf uitvoerig aan het woord gekomen. De Russische literator Vladimir Glotser heeft haar in 1996 in Valencia, een stad ten westen van Caracas, opgezocht en haar herinneringen opgetekend. In het oktobernummer 1999 van het tijdschrift Novy mir staan de herinneringen afgedrukt onder de titel ‘Mijn man Daniil Charm’, met een korte inleiding en enig commentaar van Glotser. Toen hij haar bezocht, was ze ongeveer negentig jaar oud.

 

Marina Malitsj – zoals haar meisjesnaam luidt – weet niet veel van haar vroegste jeugd. Er is sprake van een moeder die vlak na haar geboorte vertrok, waarna ze door een tante werd opgevoed. Een dochter van deze tante, Olga, die dus eigenlijk haar nicht was, beschouwde ze als haar zus. Charms, inmiddels gescheiden van zijn eerste vrouw, maakte deze Olga het hof, maar trouwde in 1934 uiteindelijk met Marina. Een huwelijksfeest is er niet geweest. Ze gingen wonen in Charms’ kamer op de tweede verdieping in de Leningradse Majakovskistraat (straatnummer 11, woning 8). Deze kamer bevond zich in een appartement dat ooit in zijn geheel aan de vader van Charms had toebehoord. De vader woonde er nog, alsmede Charms’ zuster en haar man. Inmiddels was het appartement tot een ‘communale’ woning geworden en woonden er ook anderen. Marina en Charms hadden een kamer die de helft besloeg van één grote kamer. Er was een afscheiding gemaakt die men geen muur mocht noemen. In deze alleszins gehorige kamer stond een ottomane die te klein was voor twee personen: ze sliepen volgens Marina ook wel op de grond. Verder stonden er een tafel en een harmonium. Een speurtocht naar deze communale woning, die als gevolg van een bominslag in de Tweede Wereldoorlog vermoedelijk van indeling is veranderd, heb ik beschreven in het nawoord bij de Charms-bundel Tsjak (Plantage, 1993).

Marina had kennelijk geen vaste baan. Het echtpaar leefde van de honoraria voor de kinderversjes en verhaaltjes van Charms. Ook scheen hij – en dat heb ik niet eerder gelezen – wel eens op zondagochtend in een pionierspaleis voor kinderen op te treden. Charms, zo vertelt ze, schreef in bed of zittend in het venster. Al zijn

werk – ook dat voor volwassenen dat pas lang na zijn dood gepubliceerd kon worden – las hij haar voor. Ze sliepen lang uit, maar op vele tijden kon bezoek onaangekondigd langskomen. Er is ook sprake van een huishondje. Marina bevestigt veel van wat vermoed werd: bijvoorbeeld dat Charms kinderen haatte en dat hij nogal religieus was ingesteld. Hij bezat een collectie boeken over occultisme, yoga en boeddhisme. Ook was hij een rusteloze vrouwenjager. Hij had een druk uitgaansleven, waar zij buiten stond. Ze verklaart dat ze zijn gedrag wel moest accepteren, omdat ze geen alternatief had.

Er is een keer sprake van een boottocht op de Wolga: over ‘excursies’ van de notoire stadsmens Charms hadden we niet eerder gehoord. Wel wisten we van zijn excentrieke kleding. Die viel volgens Marina zo op dat kinderen op straat soms steentjes naar hem gooiden. Ook schenen ‘waakzame’ kinderen hem eens op grond van zijn kleding als ‘spion’ te hebben aangegeven bij de politie. Zijn lidmaatschapskaart van de Schrijversbond redde hem toen nog. ‘Hij kleedde zich altijd merkwaardig: een jasje dat een kleermaker speciaal voor hem had genaaid, altijd een schone kraag, slobkousen, een kort afgeknipte broek. Niemand liep in dat soort kleren en hij liep er altijd zo bij. Altijd met een grote lange pijp in de mond. Hij rookte ook op straat. In zijn hand een wandelstok. Aan een vinger een grote ring met een steen, een Siberische steen, geel als ik het wel heb. […] Ik denk dat hij iets te ver ging in zijn rol.’

Marina beschrijft Charms’ wonderlijke invallen: ‘Op een nacht – ik sliep al – maakte Danja me wakker en zei dat we op ratten gingen jagen. Er waren in het huis helemaal geen ratten, maar hij had bedacht dat we achter ze aan moesten. Daarvoor moesten we ons op een speciale manier kleden. Ik herinner me niet meer wat ik aan had en wat Danja aan had. Maar het was duidelijk geen uitgaanskleding en zelfs niet iets waar we gewoonlijk in liepen, maar afgedragen, gescheurde spullen. Daarin moesten we op de ratten gaan jagen, die er bij ons niet waren. We waren al klaar voor de jacht en overal ratten gaan zoeken, toen midden onder het spel mensen bij ons langskwamen. Er werd vreselijk op de deur getrommeld en we moesten opendoen. We vertoonden ons aan de gasten in die vreemde aanblik die hen hooglijk verbaasde. Waar gingen die in de nacht naar toe? Danja vertelde niet waar we zojuist nog mee bezig waren, maar zei dat we ergens heen gingen voor huishoudelijke aangelegenheden en ons daarom zo eenvoudig mogelijk hadden gekleed.’

Charms besefte volgens Marina dat hem uiteindelijk arrestatie wachtte: ‘Hij

voorvoelde dat we moesten vluchten.




Hij wilde dat we geheel zouden verdwijnen, samen te voet het bos in zouden gaan om daar verder te leven. We namen dan alleen de bijbel en Russische sprookjes mee. Overdag bewogen we ons zo dat men ons niet zag. En als het donker werd, gingen we langs hutten en vroegen om eten, als de gastheer iets had. En uit dank voor eten en onderkomen zou hij sprookjes vertellen. Bij hem leefde dat gevoel, die wens die hij had uitgesproken in het gedicht “Een man verliet een keer zijn huis”. Dat zat bij hem schijnbaar in zijn binnenste, in zijn ziel.’ En Marina citeert een paar regels uit dit beroemde gedicht, dat in een kindertijdschrift was verschenen en hem op een officieus publicatieverbod en honger kwam te staan (zie de dagboekaantekening aan het begin van dit stuk): ‘Eens liep hij in de morgenstond / Het bos in en sindsdien, / Van dat moment, / Van dat moment, / Heeft niemand hem gezien.’

Uniek is Marina’s relaas van Charms’ arrestatie op 23 augustus 1941. Zij was daarbij aanwezig. In Ik zat op het dak schreef ik hierover: ‘Volgens de overlevering werd hij afgevoerd in een Zwarte Raaf die bij zijn woning stond geparkeerd, nadat de huismeester hem had gevraagd even beneden te komen en hij half aangekleed en op zijn pantoffels aan dit verzoek gehoor had gegeven.’ Marina kende deze versie ook. Dit is haar herinnering aan die dag:

‘Op een dag was Danja erg nerveus.

Het was zaterdag. Om een uur of tien of elf in de morgen ging de bel in het appartement. We rilden, omdat we wisten dat het de gpoe was en we al voorvoelden dat er nu iets vreselijks zou gebeuren.

Danja zei: “Ik weet dat het voor mij is…”

Ik zeg: “Mijn God! Waarom denk je dat?”

Hij zei: “Ik weet het.”

We zaten in ons kamertje als in een gevangenis, we konden niets doen.

Ik ging opendoen.

In het trappenhuis stonden drie kleine vreemde figuren.

Ze zochten hem.

Ik geloof dat ik zei: “Hij is naar de bakker.”

Ze zeiden: “Goed. We wachten.”

Ik kwam terug in de kamer en zeg: “Ik weet niet wat ik moet doen…”

We keken door het raam. Beneden stond een automobiel. We twijfelden er niet aan dat het voor hem was.

We moesten de deur openen. Ze stormden nu heel grof, vreselijk grof naar binnen en grepen hem. En begonnen hem af te voeren.

Ik zei: “Nemen jullie mij! Nemen jullie mij ook mee.”

Ze zeiden: “Goed, laat haar meegaan.”

Hij beefde. Het was heel erg.

Onder begeleiding gingen we de trap af.

Ze duwden hem de auto in. Daarna duwden ze ook mij erin.

We sidderden beiden. Het was een nachtmerrie.

We reden tot aan het Grote Huis [hoofdkwartier van de geheime dienst aan de Litejni Prospekt]. Ze parkeerden de auto niet vlak voor de ingang maar ietsje ervan af, zodat de mensen niet zagen dat ze hem meevoerden. We moesten nog een paar passen lopen. Ze hielden Danja heel stevig vast, maar tegelijkertijd deden ze alsof hij zelf zo liep.

We kwamen in een of andere ontvangstruimte. Daar namen ze hem met z’n tweeën te pakken en bleef ik alleen achter. We konden elkaar alleen nog aankijken.

Daarna heb ik hem nooit meer gezien.’

 

Het vervolg is ook bekend: een huiszoeking. Onbekend was evenwel dat Marina daarbij aanwezig was en dat ze nog altijd het document bezit dat haar na afloop was uitgereikt. Het blijkt dat de huiszoeking op die drieëntwintigste augustus 1941 plaatsvond tussen 13.00 en 14.45 uur, door twee agenten in aanwezigheid van de huismeester Ibragim Sjakirzjanovitsj Kildejev. Het document dat Glotser bij zijn tekst afdrukt, bevat een lijst van in beslag genomen spullen: ‘1) 22 brieven in opengescheurde enveloppen, 2) 5 notitieboeken met allerlei aantekeningen, 3) 4 verschillende religieuze boeken, 4) een boek in een vreemde taal, 5) 3 blaadjes correspondence, 6) een foto.’

Het blijkt dus dat er handgeschreven aantekeningen van Charms zijn meegenomen. Maar Marina’s verhaal maakt niet duidelijk waar zich de rest van het archief van Charms bevond op grond waarvan Jakov Droeskin decennia later de publicaties van zijn werk voor ‘volwassenen’ in gang zette. Toen Marina begin februari 1942 aan het loket van een gevangenis in Leningrad een pakje wilde afgeven, hoorde ze dat Charms op 2 februari was gestorven. Overigens wist ze niet eens met zekerheid dat hij daar zat; er waren geruchten dat hij naar Novosibirsk was overgebracht.

Enige tijd later kon Marina het belegerde Leningrad verlaten. Ze werd tewerkgesteld op de Kaukasus. In een sovchoze zorgde ze voor koeien en paarden, totdat de Duitsers het gebied bezetten. De joden in het dorp werden op een nacht doodgeschoten. Uiteindelijk stemde ze ermee in om in Duitsland te gaan werken, waar ze in Potsdam als huishoudelijke hulp bij Duitse families terechtkwam. Ze overleefde de slag om Berlijn. Toen een geallieerde commissie haar na de Duitse capitulatie ondervroeg, gaf ze zich naar eigen zeggen op grond van haar goede kennis van het Frans uit voor een Française. Ze werd op transport gesteld naar Parijs, waar ze haar ware identiteit bekendmaakte. Uiteindelijk mocht ze in Frankrijk blijven en voegde ze zich in Nice bij haar moeder, die ze nooit had gezien. In de Franse pers moeten volgens haar reportages hebben gestaan over haar aankomst in Nice: ‘Denk je eens in: na decennia ontmoet een moeder voor de eerste keer haar dochter, die eerst gered werd uit Sovjet-Rusland en daarna uit Duitse krijgsgevangenschap!’

Marina begon een verhouding met de vijfentwintig jaar oudere echtgenoot van haar moeder, kreeg een kind van hem en keerde terug naar Parijs. Uiteindelijk emigreerde ze naar Venezuela, waar een halfjaar later haar stiefvader zich bij haar voegde. Daar scheidde ze van deze man en hertrouwde ze met een Rus, Joeri Doernovo. Een jaar of twintig dreef ze in Valencia een internationale boekwinkel. Nog altijd moet ze in die stad leven, ongeveer drieënnegentig jaar oud. Heimwee naar Rusland heeft ze niet. Glotser eindigt zijn reportage met een verzuchting van Marina: ‘Voor geen geld, voor niets – wat men me ook geeft, wat voor ringen, briljanten – wil ik Rusland nog een keer van mijn leven terugzien!’

Het is niet ondenkbaar dat Marina Doernovo het auteursrecht bezit (of bezat) op het werk van Daniil Charms. Eén keer is ze op haar rechten gaan staan, waardoor een Duitse Charms-vertaling uit 1970 door S. Fischer Verlag uit de handel is genomen. Sindsdien beschouwen uitgevers over de hele wereld het werk van Charms als een vrij domein.