Archief: DBNL

Marco Entrop+
Thé dansant met de Vijftigers
Het tweede debuut van Til Brugman

Til Brugman (1888-1958) is geen klinkende naam binnen de Nederlandse letterkunde. Haar plaats in de literatuurgeschiedenis is even bescheiden als de lengte van haar bibliografie. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog publiceerde zij enkele romans en novellen, die destijds al nauwelijks aandacht kregen en tegenwoordig goeddeels vergeten zijn. Hoewel zij in 1952 de Marianne Philipsprijs ontving – het merendeel van haar werk moest toen zelfs nog verschijnen -, heeft deze onderscheiding weinig aan haar literaire status kunnen veranderen. Toch raakte Til Brugman niet volledig in de vergetelheid.

In lesbische kringen beleefde Til Brugman in de jaren tachtig een korte revival, doordat tijdschriften als Lover, Diva en Lust & Gratie artikelen aan haar wijdden of zelfs een geheel nummer. Deze hernieuwde aandacht voor de schrijfster resulteerde een paar jaar later in een biografische schets van de hand van Marleen Slob, die tot nu toe het meest uitvoerige overzicht biedt van haar leven en werk.1

Uit al deze publicaties komt ondubbelzinnig naar voren dat Brugman in de eerste plaats aandacht verdient omdat ze een boeiend leven heeft geleid, en niet zozeer vanwege haar betekenis voor de literatuur. De belangstelling voor dat leven richt zich voornamelijk op de jaren twintig en dertig, toen Brugman nauwe en vriendschappelijke betrekkingen onderhield met kunstenaars van de internationale avant-garde. Volgens de Berlijnse dadaïste Hannah Höch, gedurende negen jaar haar geliefde, was Til Brugman met de halve wereld bevriend en met de andere helft bekend. Zij was bevriend met Piet Mondriaan, kende Theo van Doesburg en al die anderen van De Stijl. Via hen kwam ze weer in contact met buitenlandse kunstenaars als de Duitser Kurt Schwitters en de Rus El Lissitzky.

Typographische gedichte

Uit die periode dateert ook het interessantste deel van Brugmans letterkundige werk – haar gedichten en grotesken. Honderden grotesken heeft Brugman geschreven, waarvan ze er slechts een handvol wist te publiceren. Hetzelfde lot was haar gedichten beschoren, met dit verschil dat haar werkzaamheid binnen dit genre altijd veel ingetogener is geweest. Toch dankt

Brugman juist aan die paar gedichten haar (internationale) reputatie van dadaïste.2

Haar debuut maakte Brugman in De Stijl van mei-juni 1923 met het ‘klankvers’ ‘R’, als onderdeel van een artikel van Theo van Doesburg – alias I.K. Bonset – over de moderne Nederlandse dichtkunst. In het zesde nummer van Merz (oktober 1923), het dadaïstische tijdschrift van Kurt Schwitters, verscheen haar gedicht ‘Weg’. Een Franstalig gedicht van haar hand ten slotte, ‘Engin d’amour’, werd afgedrukt in de zesde aflevering van Manomètre (augustus 1924), een avant-gardeblad uit Lyon.

Pogingen meer dan deze drie gedichten gepubliceerd te krijgen heeft Brugman wel ondernomen, maar telkens zonder resultaat. Zo stelde zij medio 1924 aan Lissitzky voor samen een uitgave te maken, met gedichten van haar en foto- en typografie van hem. Het zou gaan om in totaal vijftien klankgedichten, welk aantal al snel gereduceerd werd tot tien en uiteindelijk tot nul, want na enige tijd werd niets meer van het plan vernomen.3

Hannah Höch is haar vriendin ook een keer te hulp geschoten, toen zij het verzoek kreeg een beeldende bijdrage te leveren aan Die Frau als Künstlerin (Berlijn 1928). Höch heeft geprobeerd ‘typographische Gedichte’ van Brugman dit boek binnen te loodsen, maar samensteller Hans Hildebrandt heeft haar aanbeveling niet gehonoreerd.4

Postuum zijn er wel – merendeels bibliofiele – uitgaven van de poëzie van Brugman tot stand gekomen, al moesten haar gedichten daarvoor uit vrijwel alle hoeken en gaten tevoorschijn worden gehaald. In 1981 bundelde W. de Graaf vijf klankgedichten: de drie door Brugman zelf gepubliceerde verzen, aangevuld met twee ‘uit haar rommelige nalatenschap’ opgediepte typoscripten. Acht jaar later gaf hij nog eens vier onbekende ‘rabbelverzen’ van Brugman uit, nonsensgedichten uit de jaren 1926 en 1927, die zij had opgedragen aan vier kunstvrienden. Marion

Brandt verzorgde in 1995 het voorlopig slotakkoord van deze literaire sprokkeling. Zij zette alle tot dan toe bekende gedichten bij elkaar en voegde er een paar ‘nieuwe’ aan toe, twee door Brugman in het Frans geschreven liefdesgedichten voor Hannah Höch.5 Met het aantal van elf gedichten leek de reconstructie van Brugmans poëtisch oeuvre afgerond. Toch is er meer.

De vijftigers

Nadat in de zomer van 1924 ‘Engin d’amour’ in Manomètre was verschenen, zou Til Brugman geen poëzie meer hebben gepubliceerd. Dat wordt althans in de literatuur over haar steeds aangenomen. Er moest weliswaar ruim een kwarteeuw in tijd overheen gaan, maar in 1951 wist Brugman wel degelijk enkele gedichten geplaatst te krijgen. Ze zijn terug te vinden in de dualist en in Sense and sentences, twee tijdschriftjes die zich ophielden in de marge van de toenmalige literaire orde.6

In de jaren rond 1950 wemelde het in het milieu van jonge Amsterdamse dichters en schrijvers – met als centrale ontmoetingsplaats Café Eijlders nabij het Leidseplein – van de tijdschriften, blaadjes en literaire pamfletten, meestal eenvoudig uitgegeven en in slechts enige tientallen exemplaren gedrukt, gestencild of gehectografeerd. Het waren de jaren waarin de experimentele kunstenaars te hoop liepen tegen de traditie in de schilderkunst. In hun voetspoor maakten de toekomstige Vijftigers zich op voor een revolte tegen de gezapigheid van de Nederlandse dichtkunst en haar vertegenwoordigers. Zij deden dat in bijna evenzoveel organen als er dichters waren.

Van zowel de dualist als Sense and sentences was de oprichting het initiatief geweest van de dichter-schrijver Niels Augustin (1928). In december 1947 begon hij met de dualist, dat, opgezet als maandblad, na twee nummers alweer ter ziele leek, maar in februari 1951 plotseling weer opdook. De meeste kopij leverde Augustin zelf aan, onder wisselende pseudoniemen. Een regelmatige medewerker was de dichter Karel Grazell, die zich eveneens achter verschillende namen schuilhield. Verder is het optreden van Simon Vinkenoog in de dualist het vermelden waard. Vinkenoog publiceerde een gedicht in het vierde en tevens laatste nummer, dat medio maart 1951 werd verspreid.

Ook Sense and sentences heeft zijn eerste jaargang nooit volgemaakt. Van de twaalf geplande afleveringen zijn er maar vier verschenen, tussen oktober 1951 en februari 1952. In januari 1952 stelde Augustin ‘op veelvuldig verzoek’ – de eerste drie nummers waren uitverkocht – een speciaal nummer samen ‘uit het voornaamste dat in de afgelopen drie nummers van “sense and sentences” verscheen’. Dit compilatienummer telde niet mee voor het abonnement.

Sence and sentences had internationale aspiraties. Zo bevatte het tijdschrift niet alleen gedichten in het Nederlands, maar ook in het Duits, Frans en Engels. De kern van het medewerkersbestand werd weer gevormd door Augustin en Grazell, aangevuld met een paar nieuwe krachten, onder wie de Braak-redacteuren Remco

Campert en Lucebert. Van de laatste prijkt prominent in het hart van nummer vier zijn fameuze programmatische gedicht ‘verdediging van de 50-ers’.

Klankzin

Met haar tweeënzestig jaar was Til Brugman in dit gezelschap van jonge, aanstormende dichters iemand van een vorige generatie, en vergeleken bij hen zelfs een arrivée in de letteren. Brugman was bijvoorbeeld veertig jaar ouder dan Niels Augustin en had al een roman, een novelle en een kinderboek op haar naam staan. Daarnaast was zij een regelmatige medewerker van De Nieuwe Stem en van Kroniek van Kunst en Kultuur. Toch moet Brugman zich er thuis hebben gevoeld. In dit jeugdig elan heeft zij ongetwijfeld veel herkend van haar eigen ‘vlegeljaren’, te midden van de dadaïsten.

Augustin kende Brugman doordat zij een kennis was van zijn ouders, Elisabeth en Felix Augustin.7 Brugman publiceerde in het derde nummer van de dualist twee gedichten. Ze nam de draad op waar zij hem in 1924 had laten liggen, door allereerst ‘Engin d’amour’ opnieuw af te laten drukken. Zo fraai typografisch als dat destijds in Manomètre was gedaan, was natuurlijk niet mogelijk, gezien de eenvoudige middelen waarmee de redactie het tijdschrift maakte. In machineschrift is geprobeerd die publicatie zo goed en zo kwaad als het ging te benaderen. Het tweede gedicht, getiteld ‘she he’, had Brugman niet eerder gepubliceerd. Welbeschouwd was dit gedicht dus haar eerste poëziepublicatie sinds zevenentwintig jaar.8 Al ging het hierbij niet om nieuw werk.

Brugman schijnt ooit een uitgave persklaar te hebben gemaakt van haar gedichten uit de jaren 1917 tot 1922. Die bundel had zij de titel Klankzin meegegeven. Bevatte deze verzameling dezelfde gedichten als het materiaal dat zij begin 1925 aan Lissitzky had overgelegd of heeft zij later een nieuwe selectie gemaakt? Het manuscript van Klankzin is zoekgeraakt, kwijtgemaakt, wellicht vernietigd. In elk geval werd het na haar dood niet aangetroffen in haar literaire boedel. Hoewel het gissen blijft naar de precieze inhoud, mag toch worden aangenomen dat Brugman haar in de jaren twintig in druk verschenen verzen niet buiten dit corpus teksten heeft gehouden en dat het in 1951 gepubliceerde werk eveneens uit deze bundel afkomstig is.

da-da ra-ra Anno 1951 was Klankzin nog in Brugmans bezit. Zij diepte het manuscript weer op, omdat er in de zomer van dat jaar een grote overzichtstentoonstelling van de Stijl-groep zou worden gehouden in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Door de samenstellers van de expositie was zij benaderd voor informatie.

In een van de zalen van het Stedelijk die voor de tentoonstelling waren ingericht, was een wand gereserveerd voor het werk van de literatoren van De Stijl. De ‘Da-Da- en Ra-Ra-poëten,’ zoals zij in De Tijd van 7 juli 1951 meesmuilend werden omschreven, ‘die hun, ook op typografisch verantwoorde wijze, gewrochte klank-formaties bij de moderne mens trachten te doen aansluiten’.

Klankgedichten van I.K. Bonset, Antony Kok en Til Brugman werden in vergrote reproducties geëxposeerd. Op een overzichtsfoto van de tentoonstelling is nog net ‘Letterklankbeelden iv (in dissonanten)’ van Bonset uit De Stijl van november 1921 te onderscheiden. In vitrines lag literair drukwerk opengeslagen. Met welk gedicht of gedichten Brugman was vertegenwoordigd, kan bij gebrek aan documentatie niet exact worden vastgesteld. Over haar bijdrage worden geen mededelingen gedaan in de catalogus die de tentoonstelling begeleidde, noch in een van de vele besprekingen die er naar aanleiding van de Stijl-expositie in de kranten verschenen.

De tentoonstellingsmakers zullen ervoor hebben gekozen Brugmans gedicht ‘R’ in uitvergrote vorm te brengen. Het was tenslotte het onweerlegbare bewijs dat zij aan De Stijl had meegewerkt, haar enige publicatie ook in dit tijdschrift. En juist deze presentatie ontlokte een ietwat zure reactie aan een van de mede-exposanten. De Duitse Stijl-kunstenaar Friedrich Vordemberge-Gildewart toonde zich lichtelijk ontstemd, omdat een van zijn schilderijen niet was geëxposeerd, terwijl hij het speciaal voor dat doel in bruikleen had gegeven. Op 27 januari 1952 schreef hij aan de voorzitter van de tentoonstellingscommissie, prof.ir. J.H. van den Broek: ‘in plaats daarvan wordt een gedicht van till brugman op groot formaat geplaatst notabene: till brugman is nooit lid van de “stijl” geweest.’9

Thé dansant

Brugman komt inderdaad niet voor op de lijst van ‘Principieele medewerkers’ die Van Doesburg bij het tienjarig bestaan van De Stijl in 1927 in zijn tijdschrift afdrukte, in tegenstelling tot Vordemberge-Gildewart. Ook al is haar inbreng bescheiden geweest, Brugman hoorde er wel degelijk bij. Haar poëzie volgde immers zowel naar de letter als naar de geest de Nieuwe Beelding, die De Stijl ook op het gebied van de literatuur voorstond. Het vouwblad de stijl 1917-1931, dat als publieksinformatie door het Stedelijk Museum was uitgegeven, bevestigde dit. Hoewel in de tekst uitsluitend werd gerefereerd aan de ‘Klankbeelden’ van Antony Kok, ging het daarover beweerde evenzeer op voor de klankgedichten van Til Brugman: ‘zij laten zien hoe de dichter van “De Stijl” de klank op even elementaire wijze beeldend gebruikte als de schilders en architecten dit met lijn en kleur deden’. In plaats van ‘dichter’ hoefde alleen maar ‘dichteres’ gelezen te worden.

Het is beslist geen toeval geweest dat Til Brugman in 1951 plotseling haar

comeback als dichteres maakte. Dankzij de Stijl-tentoonstelling was haar poëzie weer even actueel geworden. Voor veel jonge dichters uit die tijd, in het bijzonder de experimentele, betekende het geëxposeerde werk ook vaak een eerste kennismaking met de literatuur van de Nederlandse avant-garde uit de jaren twintig. Het is dan ook niet verwonderlijk dat juist zij Brugman uitnodigden in hun blaadjes te publiceren.

Na ‘Engin d’amour’ en ‘she he’ stond Brugman aan Niels Augustin nog één gedicht af.10 In het derde nummer van Sense and sentences verscheen het ultrakorte vers ‘thé’, dat ook is opgenomen in het zogenaamde compilatienummer. Met dit tot dusver onopgemerkt gebleven gedicht is de reconstructie van haar poëtisch oeuvre weer wat opgeschoten. En misschien wel voltooid, tenzij de bundel Klankzin alsnog boven water komt. Na 1951 zweeg Brugman opnieuw als dichteres. Blijkbaar heeft niemand haar meer ten dans gevraagd.

[2000/2]

Hans Olink+
Een talent moet men ontmoedigen
Lucebert bij Brecht in Oost-Berlijn

Het was een decadent feest, zeker voor die tijd. De eerste week van 1956 waren De Bezige Bij-uitgevers Wim Schouten en Geert Lubberhuizen naar Berlijn gekomen, om hun vriend J.B. Charles (pseudoniem van Willem Nagel) te bezoeken. Charles verbleef er op uitnodiging van een Berlijnse professor, die hem had verteld dat hij Duitsland en de Duitsers het beste vanuit Berlijn kon doorgronden. Charles nam zijn twee vrienden op de avond van hun aankomst direct op sleeptouw. Het drietal begaf zich naar de oostelijke zone van de stad, waar een kunstenaarsfeestje zou worden gehouden op het atelier van een communistische tekenaar.

Zowel Charles als Schouten verbaasde zich jaren later nog over wat er zich op dat feestje had afgespeeld. Tussen lelijke bronzen beeldhouwwerken van stalinistische werkers bewogen zich aantrekkelijke vrouwen, half bloot, met sexy netkousen. Het laatste wat de drie musketiers hadden verwacht. Franse champagne, dansen op Louis Armstrong. ‘Merkwaardige omstandigheden, naar het ons leek, in een communistische kunstenaarswereld,’ memoreerde Schouten in Een vak vol boeken. ‘Het is iets om wel even bij stil te staan,’ schreef Charles in Van het kleine koude front: ‘23 jaar lang mag hier geen jazz gehoord worden, eerst omdat die door negers gespeeld wordt en amerikaans is, later omdat het amerikaans is en de fortschrittliche ziel onwaardig. Nu is dan besloten dat het geen kwaad kan.’

Er waren nog twee landgenoten op het feest: de schilder-dichter Lucebert en zijn vrouw Tony. Volgens Schouten liep Lucebert rond in een zwarte coltrui. En na enige uren zou hij eenzaam op een rechte stoel hebben gezeten, terwijl hij voortdurend zachtjes riep: ‘Heil Hitler, Heil Hitler.’ Charles noteerde een ietwat andere herinnering: ‘L.[ucebert] begint een kommanderende ss-er na te schreeuwen, enkele gasten gaan verbijsterd weg, wij blijven tot het laatst.’

In de Haagse Post refereerde Lucebert ruim twintig jaar later tegenover Jan Brokken aan hetzelfde ‘oudejaarsfeest’. Hij had in Oost-Berlijn al vaker schrijversfeestjes meegemaakt en zich geërgerd aan de dienstmeisjes met witte kapjes, die kniebuiginkjes maakten en de aanwezige feestvierders onderdanig aanspraken met ‘gnädige

Frau’ en ‘gnädiger Herr’. Hij waande zich in het Pruisen van de jaren twintig. Op het bewuste feest was hij zó kwaad geworden, dat hij was opgesprongen en naar de keuken gebeend, waar de dienstmeisjes aan tafel zaten. Hij nodigde hen uit. ‘Liebe Mädchen, kommen sie doch tanzen und trinken, wir leben in einem Arbeiter- und Bauernstaat, kommen sie doch.’ Maar de meisjes schoven zenuwachtig op hun stoelen heen en weer: ‘Das dürfen wir nicht.’ Lucebert: ‘Toen werd ik zo godvergetes kwaad dat ik naar de zitkamer rende en schreeuwde: wat is dit voor een arbeiders- en boerenstaat, de meiden zitten godverdomme in de keuken. Sieg Heil, dat is het, Sieg Heil, Sieg Heil, Sieg Hitler. De schrijvers keken me aan en mompelden: hij is dronken.’

Op de weg terug naar Amsterdam gingen Schouten en Lubberhuizen nog even bij Lucebert in Oost-Berlijn langs, een bezoek waaraan Schouten de herinnering bewaarde dat de ‘opgedrongen mistroostigheid’ het leven er voor Lucebert ‘niet vrolijker’ op maakte. Hij ‘kwam tot niets en kroop in zijn bed’.

Wat deed de Nederlandse kunstenaar in Oost-Berlijn? In een stad die hem blijkbaar niet gelukkig maakte? In een systeem dat hem zijn bed in dreef? Het antwoord op die vraag is te vinden in datzelfde Haagse Post-interview: Lucebert was er op uitnodiging van Bertolt Brecht.

Nieuwe aardappelen

Chausseestraße 125, Berlin-Mitte, voorjaar 2000. In het archief van het Brecht-Haus, het voormalige woonhuis van Bertolt Brecht (1898-1956) en zijn vrouw Helene Weigel (1900-1971), neem ik zijn correspondentie door. Brieven van Brecht aan de autoriteiten over Luceberts verblijf in de hoofdstad van de ddr. Zakelijke, soms felle epistels. Dan stuit ik op een boekje uit Brechts nalatenschap. Het is Luceberts dichtbundel Apocrief/De analphabetische naam, voor het eerst verschenen in 1952. Vol verbazing dat ik het hier aantref, blader ik het door. Mijn oog valt op Brechts slordige, wijdlopige handschrift achterin de bundel. Het is – zo blijkt – een gedicht waarin hij de balans opmaakt van zijn belevenissen in het eerste halfjaar van 1954, voorafgegaan door een aforisme:

[zo is het: in de jeugd heeft men niet genoeg geld, om geld te maken /1954 / ik kreeg mijn deel van de nieuwe aardappelen, de augurken, de asperges, de aardbeien / ik zag de seringen van Buckow, het marktplein van Brugge / en de grachten van Amsterdam / ik las de brieven van Voltaire en Mao’s opstel over de tegenspraak / ik betrok het theater aan de Schiffbauerdamm / ik genoot de vriendelijkheid van de lieflijke Y.K. / en maakte de Krijtkring / ik kocht een groen bootje / de Shakespeare-uitgave van dr. Johnson / en (voor Weigel) een sieraad uit Sumatra.]

Hoe kwam Brecht in het bezit van Luceberts bundel? En waarom schreef hij hierin dit vers, dat in deze versie niet voorkomt in zijn verzamelde gedichten?

Uitnodiging

Anno 1954 was Lucebert (ps. van Lubertus Jacobus Swaanswijk, 1924-1994) een van de meest besproken dichters in Nederland. ‘Geruchtmakend,’ zoals Jan Spierdijk op 30 maart van dat jaar in De Telegraaf beweerde – letterlijk geruchtmakend met blaadjes als Cobra, Blurb en Braak. De aan de Amsterdamse Lauriergracht geboren autodidact had toen al enkele dichtbundels op zijn naam staan: Triangel in de jungle/De dieren der democratie (1951), De Amsterdamse school (1952), Van de afgrond en de luchtmens (1953) en het kort daarvoor met de Amsterdamse Poëzieprijs bekroonde Apocrief.

Op een middag in het late voorjaar van 1954 werd Lucebert gebeld door de fotografe Gerda Goedhart, een door huwelijk tot Nederlandse genaturaliseerde Tsjechische en in de laatste levensjaren van Brecht verbonden aan diens toneelgezelschap Berliner Ensemble. Ze vroeg of Lucebert die avond naar het restaurant Le chat qui pelote aan het eind van de Zeedijk in Amsterdam kon komen. Bertolt Brecht wilde hem ontmoeten. Brecht was in Amsterdam voor een internationaal pen-congres.

Volgens de schrijver Theun de Vries – in zijn door Hans van de Waarsenburg opgetekende herinneringen – was híj degene die Lucebert had voorgedragen. Op het pen-congres had Brecht De Vries gevraagd of hij een Nederlandse schrijver of dichter kende die De Spaanse Brabander van Bredero voor hem kon bewerken, zodat hij het stuk op zijn repertoire kon zetten. De Vries informeerde daarop bij Lucebert, eveneens aanwezig op het congres, of wellicht hij iets voor die opdracht voelde.

‘Toen ik Brecht sprak, had hij mijn bundel Apocrief op zak,’ vertelde Lucebert later. De Duitse toneelschrijver-regisseur-dichter sprak tot zijn verrassing, en die van zijn vrouw Tony, heel behoorlijk Nederlands. ‘Om de een of andere reden had mijn poëzie hem buitengewoon getroffen.’ Dat was de reden dat Brecht hem uitnodigde naar Berlijn te komen. Lucebert had er wel oren naar. Hij leefde in kommervolle omstandigheden. Met twee kinderen – een derde was op komst – op een zolderkamertje in Amsterdam. Een van de vele die ze al versleten hadden. Zelfs over een atelier beschikte hij niet. Om aan de bittere armoede te ontkomen, had hij een baantje bij Bruynzeel, maar veel soelaas bood dat niet. En veel perspectief had hij ook niet, want de gemeente Amsterdam weigerde hem in de contraprestatie op te nemen.

Op 26 augustus 1954 stelde Brecht tijdens




een vergadering van de Akademie der Künste het agendapunt ‘Künstlerischer und wissenschaftlicher Nachwuchs (Meisterschüler und Assistenten)’ aan de orde. Er zouden zich diverse jonge toneelschrijvers, dichters en schrijvers uit het buitenland (West-Duitsland, de volksdemocratieën, Nederland, Zweden, Polen) bij zijn Berliner Ensemble hebben gemeld, om in de ddr één of twee jaren onder hem te werken. Het zou een uitstekende gelegenheid zijn hen die kans te geven. Het bestuur reageerde instemmend. De academie zou het project – Arbeitsgemeinschaft für Zeitgenossische Dramatik – financieren, met dien verstande dat de vier tot vijf toneelschrijvers of dichters onder direct toezicht van Brecht zouden werken.

Niet lang daarna ontving Lucebert een officiële uitnodiging. Nog hetzelfde jaar zou de jonge kunstenaar vanuit zijn woonplaats Bergen (n-h) aan zijn gastheer schrijven: ‘Lieber Brecht, ja sehr gern wollen wir, meine Frau und ich zu Ihnen hinüber kommen. Aber sie bekommen schon jetzt eine ganz grosse Familie: zwei Kinder, Brecht [Luceberts één jaar oude zoontje Brecht Ezra, ho] und ein 5-jähriges Mädchen aus der ersten Ehe meiner Frau, dass das Gericht uns hat zugewiesen; und nächstes Jahr kommt vielleicht das Dritte! Gerda Goedhart sagte mir, dass dies Alles keine Probleme zu schaffen brauchst und ich hoffe sie hat Recht. Als alles wirklich in der Ordnung ist, können wir in Dezember abreisen. Jedoch haben wir zuerst Visa nötig, wird dies von Deutschland aus geregelt?’

Het zou nog bijna een jaar duren voor hun overkomst een feit was. De raderen van de ddr-bureaucratie maalden tergend langzaam. Brecht moest alle zeilen bijzetten om de komst van Lucebert mogelijk te maken. In een brief (28 oktober 1954) aan de Akademie der Künste liet Brecht zijn assistente Käthe Rulicke vragen, hoe de deelnemers aan Brechts ‘Dichterklasse’ aan een woning moesten komen, ‘zonder dat zij de ddr-nationaliteit verwerven’. Dat gold voor de twee buitenlandse genodigden: de West-Duitse, uit München afkomstige Peter Hacks en de Nederlander Lucebert. Meer buitenlanders hadden zich niet gemeld.

Om de komst van de ‘Meisterschüler’ te versnellen, schreef Brecht ministerpresident Otto Grotewohl aan op 20 januari 1955. Hij legde uit dat hij hun werkzaamheden zou bewaken en zou proberen hen ‘ideologisch te vormen’, en wel uitgaande van ‘serieuze marxistische dramaturgie op materialistisch-dialectische basis’. Een dergelijke werkwijze zou de ddr wat beeldvorming aangaat, geen windeieren leggen in het buitenland, meende hij. Lucebert prees hij als ‘een van de meest begaafde Hollandse dichters’, die ‘meerdere prijzen verwierf’.

Herhaaldelijk wees Brecht op de ideologische voordelen die de overkomst van de ‘Meisterschüler’ zou bieden. Tegenover Arthur Pieck, minister voor personele zaken, benadrukte hij ‘de culturele uitstraling’ van de ddr in het Westen (1 februari 1955). Het Berliner Ensemble was, schreef hij, door gastspelen, door de verslagen van buitenlandse correspondenten en door reizende kunstenaars in korte tijd internationaal bekend geworden. En ‘het bericht dat begaafde jonge kunstenaars uit München en Amsterdam hier komen voor de studie van het theater, zal meer uitwerking hebben dan men in eerste instantie zou denken, afgezien van het feit dat de jonge mensen weer terug zullen gaan als ze bij ons aangemoedigd zijn’. Derhalve vroeg hij voor Lucebert een vierkamerwoning.

Al een week later kreeg Brecht antwoord. Pieck was ook van mening dat er snel gehandeld moest worden. Hij zou zijn best doen. Maar weer een week later ontving Brecht een brief van een ambtenaar, met de mededeling dat Pieck geen invloed kon uitoefenen op woonruimte voor Lucebert. Slechts het gemeentebestuur van Berlijn was bevoegd daarover een beslissing te nemen. Maar het was duidelijk dat eerst het woningvraagstuk moest worden opgelost, alvorens het gezin Lucebert kon overkomen. Op dezelfde dag nog, 18 februari 1955, schreef Brecht aan staatssecretaris Geyer: ‘Het zou goed zijn als nu de mogelijkheid zou worden geschapen dat de begaafde kunstenaars uit München en Amsterdam snel kunnen overkomen.’ En wederom gebruikte hij als argument dat hun wereldbeschouwing in die twee jaar beslissend zou kunnen worden beïnvloed.

Op 12 april 1955 kreeg Brecht een brief van het bureau van de burgemeester van Groß-Berlin, waarin een woning werd beloofd. Maar dan doemen weer andere moeilijkheden op. Het honorarium dat Lucebert is toegezegd – twaalfhonderd Ostmarken per maand – kan niet worden uitbetaald (3 juni 1955). Het ministerie van financiën heeft de aanvraag van de Akademie der Künste afgewezen. Voor Brecht een reden drie dagen later weer in de pen te klimmen. Woedend vroeg hij de minister van financiën om een verklaring. De minister-president en de minister van cultuur hadden de aanvraag van de Akademie tenslotte ondersteund. De uitgenodigde schrijvers stonden al in de startblokken en hadden al een woning toegewezen gekregen. Brecht was niet van plan, schreef hij, het project aan het oordeel van de minister te onderwerpen. Als hij meer inlichtingen wilde, moest hij maar informeren bij zijn ambtgenoten. Bureaucratische vertraging zou hij niet meer accepteren: ‘Het gaat om een internationale, culturele aangelegenheid en ik ben niet van plan mijn aanzien door u te laten ondergraven.’

Vijfkamerwoning

Op 20 september 1955 kon het gezin Lucebert eindelijk naar Oost-Berlijn afreizen. Ze hadden weinig te verliezen. In Nederland leefden ze onder de armoedegrens en in de ddr zou Lucebert die twaalfhonderd Ostmarken per maand ontvangen – een grote weelde, ook voor niet-ddr-begrippen. ‘Maar Lucebert had niets met het systeem,’ zegt zijn weduwe Tony Swaanswijk-Koek nu.

‘We waren links gericht, maar kritisch. Het was vooral uit nieuwsgierigheid dat we naar de ddr gingen.’

Die nieuwsgierigheid sloeg al snel om in verbazing. Toen de trein in Marienborn aan de Oost-Duitse grens halt hield, begon de confrontatie met het systeem. Luidruchtige luidsprekers, stugge beambten. De Nederlandse kranten die ze bij zich hadden, werden afgenomen door de douane, als verderfelijke contrabande. Uren later rolde de trein het Berlijnse Ostbahnhof binnen. ‘De aankomst viel me al zwaar tegen,’ vertelde Lucebert aan Brokken. ‘Een leeg perron en een uitgestorven stad die stonk naar puin en geroosterd mensenvlees. Een unheimische sfeer.’ Een dame van de partij begeleidde hen naar Café Bärenschänke aan de Friedrichstraße, waarboven zich hun hotelkamer bevond. Ze brachten er de nacht door. En omdat er de volgende dag niets gebeurde, ging Lucebert bij de politie om opheldering vragen. Daarop verscheen de begeleidster weer ten tonele. De kinderen moesten achterblijven op de hotelkamer en Tony dacht: ‘Mijn God, waar zijn we nu aan begonnen’.

Die dag kregen ze een huis met vijf kamers toegewezen op de Herthaplatz, in de Berlijnse wijk Niederschönhausen, niet ver van het regeringscentrum. Een enorme luxe, waar het gemiddelde gezin slechts één kamer had. ‘We voelden ons opgelaten,’ herinnert Tony zich. Bij de politie kregen ze legitimatiepapieren en een bonkaart, een zogenaamde Intelligenzkarte. Vervolgens moest zij meubels uitzoeken in een huis waarvan de deuren verzegeld waren. De vrouw verbrak de zegels en toen Tony naar binnen ging, zag ze de borden en de lege eierdoppen nog op tafel staan. Klaarblijkelijk waren de bewoners diezelfde morgen gearresteerd, of gevlucht. Ze schrok zo dat zij geen meubel wilde meenemen. Doch na lang aandringen koos ze een bed uit. Later vulden ze hun meubilair aan. Het geld voor de aanschaf zou hen worden voorgeschoten door hun beschermengel Brecht.

In het huis werden ze met een ‘mengeling van afstandelijkheid en neerbuigende beleefdheid’ benaderd. De buren verkeerden in de veronderstelling dat hun nieuwe medebewoners, omdat ze over vijf kamers beschikten, relaties op hoog niveau moesten hebben. ‘Ze wilden bij ons in een goed blaadje komen, omdat ze ervan uitgingen dat we invloed hadden,’ aldus Tony. Met zijn Intelligenzkarte kreeg Lucebert veel meer voedsel en kolen dan de gemiddelde ddr-burger. Het gezin kon zelfs de beschikking krijgen over dienstmeisjes, maar onwennig wezen ze dat aanbod af. Ze hadden er geen behoefte aan en bovendien ‘geen zin om te commanderen’. En als ze bezoek kregen, moesten ze dat melden aan een bewoner in het pand – een soort blokoudste – die waarschijnlijk een directe telefoonverbinding met de geheime veiligheidsdienst de Stasi had. En dan de arrestaties. Soms, op klaarlichte dag, waren ze er op straat getuige van dat burgers werden gearresteerd. ‘De sfeer was beklemmend, mensen waren bang.’ Zo kan Tony zich nog herinneren dat er bij vrienden bij wie ze op bezoek waren, een boek over Picasso in de kast stond – een verboden boek. ‘Er werd zeer geheimzinnig over gedaan. Stiekem werd het ingekeken. Nee, het viel niet mee. Je merkte in alles dat wij een andere taal spraken.’

Oogkleppen

Brecht bezat de capaciteit een scala aan medewerkers om zich heen te verzamelen: regisseurs, vriendinnen, stagiaires en Meisterschüler. Tijdens de bijeenkomsten bij hem thuis spraken de aanwezige schrijvers, regisseurs en acteurs over theater, kunst en architectuur.

Lucebert woonde die bijeenkomsten meer dan eens bij. Ook bezocht hij wel de repetities van Brechts stukken, in diens Theater am Schiffbauerdamm. ‘Dat maakte diepe indruk op me. Hij stond met twee of drie regisseurs in een constante dialoog. De regie voerde hij ook met drie of vier mensen. En met de spelers. Dan werd er nog driftig geschrapt in de tekst. Dat was heel, heel interessant.’ Ondanks het feit dat er nauwelijks over de politieke situatie in de ddr werd gesproken, kreeg Lucebert de indruk dat Brecht uitstekend op de hoogte was van het functioneren van het systeem. ‘Brecht was een idealist maar ook een cynicus,’ verklaarde Lucebert later. ‘Hij voelde zich oud, had last van zijn hart, [maar] hij geloofde misschien nog wel in het ideaal.’ Tegelijkertijd liet hij zijn vrouw of de Putzfrau Hollandse sigaren en goeie boter in West-Berlijn halen.

Lucebert verbaasde zich over de ‘noviteiten en alle verdere westerse invloeden’ in huize Brecht. De Zweedse meubelen van de beste kwaliteit Sapeli-hout, de stapels Time en Life, de Engelse en Amerikaanse pockets, de echte Bohnenkaffee. Soms, als ze bij Brecht en zijn vrouw Helene Weigel op bezoek waren, in aanwezigheid van componisten, regisseurs en architecten, sprak Lucebert, aldus Tony, zijn afschuw uit over de weelde der kunstenaars. Maar Brecht had zijn antwoord klaar: ‘Ik heb liever dat de kunstenaars hier corrupt zijn dan in het Westen.’ De armoedige, ondergeschikte positie van de arbeiders deed Brecht niets. ‘Hij keek eroverheen.’

Brecht had zijn twijfels. Maar ‘hij had toentertijd al heel scherp door wat er loos was,’ zei Lucebert in de Haagse Post. ‘Meermalen heb ik hem in het openbaar, op vergaderingen en congressen, zich horen keren tegen de partijbonzen en fel hekelde hij de kleine gehoorzame schrijvertjes van het Schriftsteller-Verband. Maar altijd werden zijn redevoeringen met applaus beantwoord: hij kon niets meer fout doen. Ik ben er zeker van dat Brecht, als hij was blijven leven […], uit de partij zou zijn gestapt, zeker na de gebeurtenissen in 1968, in Praag.’

Veel contact met Brecht persoonlijk had Lucebert niet. Af en toe ging hij met Tony naar een voorstelling van het Berliner Ensemble. Ze zagen er Mutter Courage en de Kreidekreis en verbaasden zich over de vele westerse auto’s die kwamen voorrijden. ‘De Oost-Berlijnse arbeiders zag je er niet. Het was een eiland in Oost-Berlijn.’ Brecht woonde vlak bij het theater. In zijn snelle auto, volgens Lucebert een ‘blitzsnelle’ sportwagen die wel 250 kilometer per uur kon rijden, ‘Italiaans merk waarschijnlijk’, reed hij iedere dag, een paar honderd meter maar, van zijn huis naar het theater. ‘Daar kwam hij in een enclave met een eigen sfeer. Het deed me denken aan Saint-Germain-des-Prés, met meisjes die allemaal op z’n Parijs’ waren uitgedost.’

Bertolt Brecht sloot zich overal voor af. ‘Hij had grote kleppen voor de ogen. Hij trok zich terug in zijn ivoren toren.’ In tegenstelling tot zijn vrouw Helene, die

wel met de werkelijkheid werd geconfronteerd. Als toneelspeelster en zakenvrouw kwam zij terdege in aanraking met het gewone volk. Meer dan eens uitte zij zich kritisch. Brecht werd dan rázend. ‘Je mocht niets zeggen over wat daar passeerde.’ De toneelschrijver had zich grote macht verworven. Hij had zijn tentakels in vele geledingen van het systeem en dankzij zijn contacten macht in het Zentral Komitee. ‘Door zijn positie,’ aldus de voormalige Meisterschüler, ‘was hij ongemerkt de Mackie Messer uit zijn eigen Dreigroschenoper geworden.’

Brecht droeg er zorg voor dat zijn gasten niets te kort kwamen. Toen het rantsoen kolen van Lucebert dreigde op te raken, vroeg hij in een brief (21 oktober 1955) aan het Ministerium für Handel und Versorgung om ‘Bewilligung von Sonderkohlenscheine’. Ook regelde hij voor hem een telefoonaansluiting via het Fernsprechungsamt (1 november 1955) en schreef hij in november 1955 een pissige brief aan het ‘Amt für Zoll und Kontrolle des Warenverkehrs’, nadat een levensmiddelenpakket uit Nederland volkomen door elkaar gehusseld was aangekomen en bovendien door de douane schandelijk was belast.

Lucebert verklaarde later in Dwars door puinstof heen dat hij zich ongemakkelijk voelde met zijn bevoorrechte positie. Hij had zich bij Brecht erover beklaagd: ‘Het is vreselijk hier, dit is helemaal geen Arbeiter- und Bürgerstaat, maar een echte Favoritenkongsi die zichzelf verrijkt en dat arme volk laat verhongeren. Hoe zit dat?’ Daarop zou Brecht hebben geantwoord: ‘Het is beter dat de intelligentsia zich hier corrumpeert dan in het kapitalistische Westen.’ Hieraan terugdenkend concludeert Lucebert: ‘Een marxistische uitleg van het systeem, mogen we wel zeggen.’

Komeet

Voelde Lucebert zich nauwelijks verwant met het systeem, ook de atmosfeer stond hem niet aan. Volgens de andere deelnemer aan de Internationale Meisterklasse, de Münchener dichter dr. Peter Hacks, miste Lucebert de ‘Straßenkaffees’, zoals in Parijs. Zulke cafés ontbraken volkomen in het Oost-Berlijnse straatbeeld van de jaren vijftig. Maar ‘de Hollander’ had nog iets tegen: hij zag eruit als een bohémien. ‘Men houdt hier niet van Wanderkünstler. Je moest een beroep hebben.’

Nu was de verhouding met Hacks, door Lucebert consequent ‘Hacke Peter’ (Peter gehakt) genoemd, ook niet innig. Sterker nog: Hacks mócht hem niet en interesseerde zich niet voor zijn werk. De sinds zijn Meisterschüler-tijd in de ddr gebleven schrijver bewaart geen opgewekte herinneringen aan zijn toenmalige collega. Omgekeerd, aldus Hacks, vond Lucebert hem met zijn blonde haar en blauwe ogen eruitzien als een ss‘er. ‘Dus klikte het niet tussen ons.’ Op zijn beurt bekritiseerde Hacks het uiterlijk van de Nederlandse dichter als dat van een

‘geüniformeerde existentialist’ – zwarte broek, zwarte pullover, ‘zelfs’s zomers’.

Daarentegen is Claus Küchenmeister, een van de regisseurs die bij het Berliner Ensemble werkten, beter te spreken over Lucebert. Hij en zijn vrouw Vera bewaren prettige herinneringen aan Lucebert en zijn gezin. Met hun kinderen kwamen ze regelmatig in Küchenmeisters woning op bezoek. De Berlijnse regisseur was indertijd deelnemer aan de Meisterklasse van Brecht, waarvoor hij, anders dan Lucebert, ‘slechts vijfhonderd Ostmarken’ ontving.

Samen met Lucebert woonde hij de ‘Proben’ van en de discussies met Brecht bij, veelal in gezelschap van de componist Hanns Eisler en de zanger Ernst Busch. En bij Brecht thuis genoten ze van de gerechten van Helene Weigel, die hij zich herinnert van haar uitspraak: ‘Mijn bijdrage aan Brechts werk is mijn kookkunst geweest.’

Lucebert en Küchenmeister werden geacht samen De Spaanse Brabander – een exemplaar van het stuk werd hem nog nagezonden door de dichter Jacques Bloem – voor Brecht te bewerken, met uitzicht op een opvoering door het Berliner Ensemble. ‘Maar we hebben er nauwelijks aan gewerkt. Misschien heeft Brecht hem te weinig gestimuleerd, òf te veel ontmoedigd.’ Het motto van Brecht luidde: ‘Eine Begabung muß man entmutigen.’

In de Haagse Post vertelde Lucebert over zijn werkzaamheden: ‘Brecht wilde een Duits dichter van me maken.’ In Nederland, in die provincieplaats Amsterdam, kon hij niet tot zijn recht komen. Hij moest in het Duits gaan schrijven, drong Brecht aan en stelde een werkplan voor hem op. ‘We behoorden tot de Schriftstellerkreis,’ zegt Küchenmeister. Het ging er meer om dat we rustig konden werken. Daarvoor kregen we dat stipendium.’ Maar Küchenmeister betwijfelt of Lucebert veel gewerkt heeft. ‘Er war da,’ zegt hij. ‘Hij kwam als een komeet en hij verdween als een komeet. Maar hij heeft zijn sporen in onze ziel nagelaten.’

In zijn fotoboek Het hart van de zoeker zou Lucebert later vertellen over hun contact: ‘Die [Küchenmeister] vroeg me de allereerste keer of ik ook schilderde – hij had een broer die naar het Westen was gevlucht, omdat hij net als een kind schilderde. Toen wist ik genoeg.’

‘Ik heb veertig jaar met Lucebert geleefd,’ zegt Tony Swaanswijk, ‘maar hij heeft nog nooit zo weinig gedaan als in die periode. Nog nooit voelde hij zich zo slecht.’ Toch liet Brecht Lucebert met rust, hoewel hij ‘waarschijnlijk de bedoeling [had] om ons te vormen’. ‘Zo was die man; een echte moralist, een opvoeder. Maar hij heeft mij daar niet mee lastiggevallen.’

Gevallen heilige

In het tijdschrift Das Magazin verzorgde de ddr-tekenaar Herbert Sandberg een maandelijkse rubriek waarin hij tekenaars en hun spotprenten, cartoons of tekeningen portretteerde, onder de titel ‘Der freche Zeichenstift’. In het maartnummer van 1956 was ‘Lucebert Swaanswyk’ aan de beurt. De Nederlander, die vooral als dichter bekend was, behoorde volgens Sandberg tot het type der jonge

progressieve kunstenaars ‘voor wie het niet bevredigend is steeds een en dezelfde werkzaamheid uit te oefenen’. Als fotograaf legde Lucebert ‘niet slechts toevalligheden vast die hij technisch geraffineerd weet te reproduceren, maar componeert dat wat hij ziet; dat betekent dat hij als kunstenaar en realist datgene uitkiest wat hem in die situatie als typisch voorkomt’. Maar het liefst zou de leerling van Mart Stam, die op de Amsterdamse kunstnijverheidsschool de grafiekklas volgde, muurschilderingen maken. ‘De muurschildering heeft de toekomst,’ tekende Sandberg uit Luceberts mond op, ‘in het atelier heeft de kunstenaar bij ons slechts de vrijheid – te verhongeren.’ Een uitspraak die in de ddr in de smaak moet zijn gevallen.

Natuurlijk refereerde Sandberg in zijn portret aan de Hollandse schildertraditie. Als jonge vader moest Lucebert geld verdienen met het fabriceren van Hollandse landschappen in ateliers waar gezellen ‘aan de lopende band’ kopieerden. Als proef moest hij zo’n ‘meesterwerk’ afschilderen. Het verveelde hem en daarom maakte hij het ‘kleuriger en levendiger’. Waarop de meester hem toegevoegd zou hebben: ‘nooit zal uit u een echte kunstenaar worden’.

‘Luceberts schilderijen, gedichten en niet in de laatste plaats zijn groteske karikaturen,’ aldus Sandberg, ‘geven de en gros-kunstenaar echter geen gelijk. Ook als karikaturist blijft Lucebert dichter. Fantasievol vindt hij situaties die vaak onwerkelijk voorkomen, maar altijd een poëtische charme hebben. Dat onderscheidt hem van de meeste tekenaars die we tot nu toe voorstelden.’ In Das Magazin drukte Sandberg een serie tekeningen van Lucebert af. Tekeningen die hij waarschijnlijk voor deze speciale gelegenheid vervaardigde. Luceberts aanwezigheid in de ddr ging sowieso niet helemaal onopgemerkt voorbij. Want ook in de Berliner Zeitung (6 december 1955) stond een tekening van zijn hand afgedrukt: een sinterklaas die onder zijn paard ligt. Het is een illustratie bij een verhaal dat Lucebert schreef naar aanleiding van een jeugdervaring: ‘Der gefallene Heilige’.

Ruïne

De sfeer in de arbeiders- en boerenstaat werd voor het gezin Lucebert steeds beklemmender. De kunstenaar voelde zich er niet gelukkig. Twee jaar had hij kunnen blijven, maar na een maand of vijf was de maat vol. Er was een arrestatie voor nodig voordat het besluit viel weg te gaan.

Op een winterse middag, begin 1956 – vertelde Lucebert aan Brokken – liep hij op straat en ontwaarde een met sneeuw bedekte ruïne – een fraai stilleven. Hij haalde zijn camera te voorschijn en drukte af. Ineens stond er ‘een man in een overall’ naast hem, kennelijk een arbeider, die hem gebood mee te komen. Het was een grote sterke vent, waardoor Lucebert zonder protest meeliep naar de portiersloge van een nabijgelegen fabriek, alwaar de man de portier opdracht gaf de politie te bellen. Even later zat Lucebert in een cel waar hij urenlang moest blijven. Tegen de avond kwam er een man zijn cel binnen – ‘Hoedje op, lange lodenjas aan, aktetas onder de arm. M’n hart stond stil. Dat is het, dacht ik. Gestapo, gestapo. En dan dat benepen stemmetje. Bitte, kommen Sie mal mit.’

De verhoormethode was even simpel als Orwelliaans. ‘Waarom zit u hier eigenlijk?’ vroeg de man. ‘Waarom ik hier zit,’ zei Lucebert, ‘dat weet ik óók niet.’ Lucebert vertelde dat hij slechts een foto had willen maken en toen tot zijn verbazing was aangehouden. Tijdens het verhoor belde de man wat ‘heen en weer’, zonder daar veel wijzer van te worden. Toen hem gevraagd werd wat hij in Berlijn deed, vertelde Lucebert dat hij op uitnodiging van Brecht bezig was met een toneelstuk. Wederom ongeloof. Daarop belde de man de schrijversbond en vijf minuten later mocht Lucebert zijn cel verlaten, zichzelf gelukkig prijzend dat hij zo’n goede referentie had kunnen opgeven.

De volgende dag liet Lucebert Brecht weten dat hij weg wilde. Dat zowel zijn vrouw als hij heimwee had naar Nederland. Brecht – ‘een beminnelijk en intelligent man’ – had al snel door wat er aan de hand was. ‘Opeens begon hij te schreeuwen. Zijn ogen puilden uit. Hij liep rood aan. Hij… hij bood me een kans die ik niet aannam. Ik zou mijn capaciteiten vergooien in dat dorp Amsterdam. Wat was ik voor een kerel. Hij was woedend, woedend. Het is een van de allerellendigste momenten uit mijn leven geweest.’

Tony Swaanswijk heeft een ietwat andere versie van de bewuste arrestatie. ‘Hij moest de nacht in een cel doorbrengen op beschuldiging van spionage,’ zegt ze. De volgende dag zou hij door Bertolt Brecht uit zijn cel zijn gehaald. Zijzelf had – zonder bericht – een doodsbange nacht achter de rug. Toen Lucebert de volgende dag naar Brecht toeging om te zeggen dat hij het voor gezien hield, zou een woedende Brecht hem hebben toegevoegd dat hij het niet genoeg had geprobeerd. ‘Je laatje lokken door de etalages van het Westen,’ waren zijn woorden. ‘Brecht zag zijn eigen kritiek op het systeem terug in Lucebert, vandaar dat hij zo fel reageerde.’

Het zou nog enkele weken duren voor Lucebert en zijn gezin een uitreisvisum kregen. Begin maart 1956 keerden ze in Nederland terug.

Volgens Theun de Vries kwam Lucebert ‘ontgoocheld’ in ons land terug. Hij was toch ‘niet de man voor Brecht’ gebleken. ‘Op een aantal punten waren ze het roerend eens, maar er waren ook zeer grote verschillen tussen hen.’ Toen De Vries er later met Brecht in Berlijn over sprak, konden ze er om lachen, ‘aangezien ik hem niet de ware Jozef had aanbevolen’. Desondanks zou Brecht zich bij die gelegenheid lovend over zijn voormalige Meisterschüler hebben uitgelaten – ‘ungeheur begabt’.

Waarheid

In zijn bundel Amulet, uitgekomen in het jaar dat volgde op zijn Oost-Duitse avontuur, blikte Lucebert op die episode terug in het gedicht ‘gross-berlin 1956’:

Hoewel Lucebert in verschillende interviews iets over zijn verblijf bij Brecht in Berlijn heeft losgelaten – in het ene meer dan in het andere – is er nauwelijks over gepubliceerd. Alleen Jos Joosten wijdde in 1992 een artikel aan dit onderwerp in het speciale Lucebert-nummer van Bzzlletin. Joosten staat vooral stil bij de invloed van Brecht op het werk van Lucebert. Net als hier veelvuldig is gedaan, baseert hij zich voor de gegevens over het verblijf in hoofdzaak op het gesprek van Lucebert met Jan Brokken uit 1978. Daarbij valt op dat naarmate die episode verder achter hem kwam te liggen, Lucebert steeds kritischer over zijn tijd in de ddr ging oordelen. Het interview van Brokken is op dat punt onthullend. In 1956, tweeëntwin-

tig jaar eerder, had Lucebert immers een opvallend ander geluid laten horen. Koud terug in Nederland liet Lucebert zich interviewen door zowel De Waarheid (24 maart 1956) als De Telegraaf (14 april 1956). Wat zat er nu werkelijk achter zijn terugkomst? De politieke situatie, de atmosfeer of zijn arrestatie? Of wellicht een combinatie van deze factoren?

De ‘speciale verslaggever’ van De Telegraaf wist te melden dat het niet de politieke constellatie was: ‘Oost-Berlijn is Oost-Berlijn, maar voor Lucebert maakte het niet veel verschil; maar het is een stad en dat maakte wèl verschil.’ Lucebert ‘kon niet meer wennen in de grote stad – en dan nog een stad, waar men nog op elk moment aan de oorlog herinnerd wordt, waar, zoals hij het tegen ons uitdrukte “geen huis zonder een kogelgat te vinden is”.’ Als we De Telegraaf én Lucebert mogen geloven, waren het de Duitsers die hem tegenstonden – ‘er wonen Duitsers, die allemaal Duits spreken en die bitter weinig geleerd hebben van de oorlog: nou ja, ze hebben die oorlog dan verloren, maar ze zijn nog wel het beste en het grootste volk en Hitler was misschien wel een slechte kerel, maar de joden waren ook niet zo best… Dat is de taal, die Lucebert daar vaak heeft horen spreken en dat was niet prettig.’ Lucebert voelde meer voor Bulgarije. Hij was er het jaar daarvoor een maand geweest, op uitnodiging van de Bulgaarse schrijversbond, samen met de schrijvers Hans Redeker en Sonja Prins. Brecht had de vereiste toestemming van de ‘Volkspolizei’ geregeld, zoals blijkt uit een door hem geschreven verzoek van 1 oktober 1955. In Bulgarije was hij misschien wél gebleven, ‘want dat is een heerlijk land, met weinig industrie en een prettig klimaat’ en met ‘vrolijke mensen’.

Volgens Lucebert werden kunstenaars in de ddr goed beloond. Toen de journalist opperde dat zoiets slechts gebeurde als men het regiem welgevallig was, zou Lucebert hebben geglimlacht: ‘Het zijn bijna allemaal overtuigde marxisten […]. Maar verder maakt het niet zoveel verschil als bij ons. De kunstenaar moet in verband staan met zijn volk en dat is bij ons net zo goed als daar. Daar zowel als hier kun je maken wat je wilt; of het uitgegeven wordt is een andere zaak. Hier legt men zakelijke normen aan en daar ideologische. Maar in de grond van de zaak blijft het hetzelfde: het werk in kwestie moet ergens een weerklank vinden.’

Lucebert kraakte het systeem niet af tegenover de verslaggever van De Telegraaf. Dat had hij evenmin gedaan tegenover Ber Hulsing van De Waarheid. Lucebert, zo begint Hulsing het interview, ‘had een behoorlijk huis met een atelier in een mooie omgeving. Hij kon gaan en staan waar hij wou. Hij fotografeerde veel, en van alles. […]. Hij tekende veel. Hij verkocht werk.’ Kortom, alles was mogelijk. Op de vraag of hij daar abstract werkte, antwoordde Lucebert ontkennend. Abstracte kunst lag hem eigenlijk niet. ‘Het werk van de belangrijkste moderne meesters is zo concreet als maar in de kunst mogelijk is. De abstracten die zich niet dienstbaar willen of kunnen maken aan architectuur of industriële vormgeving, worden lege, eenzame aestheten, die uitdrukkingsloze, decoratieve doekjes schilderen voor een museum of een vuilnisvat.’ Zijn werk daar was dus niet abstract, ‘maar op moderne wijze concreet’.

In de ddr, aldus Lucebert, bestond een levendige belangstelling voor allerlei kunstuitingen en ging men het debat niet uit de weg. ‘Kort na de oorlog moest alles socialistisch realistisch zijn volgens bepaalde, sterk academische, reproducerende opvattingen. Wie zo begon had succes. Maar anderen werkten rustig door, eerst geïsoleerd, want ze kenden elkaar nog niet. Het normale kunstleven moest in het nieuwe Duitsland eerst nog groeien. Maar nu is alles ruimer. Er zijn verschillende groepen, er is in het kunstleven een strijd van meningen, er is critiek, en daardoor zijn er grote perspectieven. Het leeft.’ Als voorbeeld haalde hij een West-Duitse kunstenaar aan die naar Oost-Berlijn was gekomen en over wie discussie was ontstaan. Toch was hij professor geworden en werd zijn werk, hoewel modern, gewoon uitgegeven. ‘Dat zou in West-Duitsland niet kunnen,’ constateerde Lucebert.

Vele Oost-Duitsers weigeren nog altijd te geloven dat in hun land discussie en vrije meningsuiting zoveel mogelijk worden gestimuleerd, volgens Lucebert. Je kan er zonder problemen naar allerlei buitenlandse radiostations luisteren. Een satirisch blad als Eulenspiegel mag gewoon verschijnen. Lucebert hield het hun keer op keer voor. ‘Ze begrepen het niet, want bij hen zit de angst die ze hadden voor de landadel uit het feodale Pruisen, en voor Hitler, er nog altijd in. Ze leven in een angst die nergens op berust, en die psychose wordt van bovenaf bestreden.’ De klant heeft medezeggenschap in alle staatswinkels. ‘Als er één dwang op het volk wordt uitgeoefend, dan is het de dwang om zelf te leren denken. Voor ons is dat een onpleizierige ervaring, want hier zou de vrije mening en de critiek vanzelf loskomen. Daar niet. Het is zoals Brecht eens zei: Met dit historische verleden is het volk nog neurotisch. De verhalen over onvrijheid komen van de mensen, die hun nieuwe toestand nog niet begrijpen, en de propaganda van het Westen heeft daarop nog een funeste invloed, maar wie verder kijkt ziet dat alles wat in het Oosten gebeurt meer houdbaar is, dan dat van het Westen.’ Lucebert gaf toe dat hij zich aanvankelijk ook had verbaasd over die vrije meningsuiting. Achteraf vond hij het vanzelfsprekend. ‘Ik heb een enorm respect voor de mensen, die daar aan het nieuwe werken. Wat ik persoonlijk belangrijk vind is dit: Het nazisme is er als politieke factor volkomen vernietigd.’

Dat de kunstenaar vervroegd terugkeerde naar Nederland, kwam doordat hij en zijn gezin ‘Nederlanders in den vreemde’ waren, ‘en de aantrekkingskracht van Amsterdam en Bergen heeft niets met politiek, maar alles met gehecht zijn aan eigen land en volk te maken,’ verklaarde de communistische partijkrant. Aan het slot van het interview kwam ook nog even Luceberts reis naar Bulgarije ter sprake. ‘Een heerlijk land, een vrolijk volk, heel anders ingesteld, losser,’ noteerde Hulsing tussen gedachtestreepjes. Lucebert maakte er ‘onbelemmerd’ foto’s, ook van ‘minder vleiende onderwerpen’, zoals de zigeuners. Er werd hen niets in de weg gelegd, ook al zagen de Bulgaarse autoriteiten liever dat zij hun nomadenbestaan opgaven. Er werden pogingen ondernomen ze te winnen voor een ‘normaal leven’, geheel vrijwillig, want ze waren ‘vrij om te blijven die ze zijn’.

Het is niet geheel duidelijk of Hulsing hier zíjn mening, die van de autoriteiten of die van Lucebert weergaf. De tekst van het artikel staat in ieder geval niet tussen aanhalingstekens. Als Lucebert hiermee zijn eigen mening vertolkte, dan kwam die in ieder geval overeen met de officiële ideologie, in het kader waarvan de zigeuners aangepast moesten worden aan het ‘normale leven’ van de arbeidersklasse. En hoe kon Lucebert de verslaggever van De Waarheid melden dat hij ‘onbelemmerd’ foto’s kon maken, terwijl hij in 1987 in Het hart van de zoeker verkondigde dat hij in Bulgarije gearresteerd werd tijdens het fotograferen? Heeft De Waarheid zijn eventuele opmerking hierover verzwegen en verdraaid? Of heeft Lucebert er niet over gesproken? Als we er vanuit gaan dat zowel De Waarheid als De Telegraaf zijn mening correct heeft weergegeven, waarom verdedigde Lucebert dan de staat waar hij het niet kon uithouden? Hoffelijkheid jegens zijn voormalige gastheer? Dwarsigheid tegenover betweterige journalisten? Of wilde hij zijn teleurstelling niet laten blijken?

Ruim twintig jaar later in de Haagse Post was Lucebert, zoals gezegd, in ieder geval een stuk kritischer. Hij veroordeelde de voorkeursbehandeling van hemzelf en andere kunstenaars en intellectuelen, de Pruisische mentaliteit die hem aan de Gestapo deed herinneren.

Nog weer tien jaar daarna, in de avond van zijn leven, blikte Lucebert weer wat genuanceerder terug op Brecht en zijn Berlijnse tijd. ‘Hoewel ik me toen doodongelukkig voelde,’ liet hij in 1987 optekenen in Het hart van de zoeker, ‘zag ik toch wel in dat het een interessante ervaring was. Brecht belegde bijeenkomsten in zijn salon met allerlei verschillende mensen, schrijvers, architecten en andere disciplines; mensen als Paul Dessau, Helene Weigel, Peter Hacks. Uiteraard waren die gesprekken interessant. Brecht was overigens toen al ziek, hij stierf anderhalve maand nadat ik was gerepatrieerd. Gelukkig was ik op tijd terug, want wat had ik moeten doen zonder zijn protectie?’

En in Dwars door puinstof heen (1997) werd Lucebert over zijn leermeester aldus geciteerd: ‘Ondertussen was Brecht voor ons wel beschadigd, ja. We begrepen zijn situatie wel; hij had daar een droom verwezenlijkt met behulp van die regering. Geld speelde geen rol. Hij had geen beperkt budget voor dat theater, alle kosten konden achteraf worden gedeclareerd. Dus hij kon de gekste en de dolste dingen verzinnen. Dat is voor iedere theatermaker het paradijs op aarde.’

In zijn gesprek met Brokken relativeerde Lucebert zijn eigen houding aanzienlijk: ‘Als ik nu een heel verhaal ophang over de miserabele materiële en menselijke toestanden in Oost-Berlijn, en dat ik daarom Brecht de rug toekeerde, wek ik misschien de indruk dat ik degeen was met het zuivere zieltje en de schone handen en dat Brecht de karakterloze dienaar van een corrupt regime was. Maar zo was het niet. Brecht [zag] toentertijd heel scherp wat er niet deugde. Brecht spuide kritiek, hekelde, ageerde, handelde. En wat deed ik? Niets. Ik durfde in de toch veilige omgeving van Brecht nauwelijks mijn mond open te doen.’

Benauwdheid, kortzichtigheid, gebrek aan moed en ‘die typische vorm van Hollands provincialisme’ en wereldvreemdheid waren er de oorzaak van dat Lucebert er niets opstak. ‘En er viel van Brecht zelf en zijn naaste omgeving heel wat te leren en ik zat almaar op mijzelf teruggetrokken te mokken en uit te roepen hoe slecht die wereld daar wel was. Ik… ik wil best nu nog van de daken roepen dat in de ddr en in een heleboel andere zich socialistisch noemende landen vrijheid en recht met de voeten worden getreden, maar daartegen heeft Brecht zich steeds gekeerd en dat heb ik toen niet willen inzien.’ Nee, aan zijn Berlijnse tijd dacht Lucebert zelden terug. Of hij moest eraan herinnerd worden, zoals die keer dat hij een film zag over Brechts huis aan de Chausseestraße 125, het huidige Brecht-museum: ‘Daar stonden tot mijn stomme verbazing allemaal Biedemeier-meubeltjes. Helemaal veranderd! Alles wat die mensen maar beliegen konden, belogen ze.’

Bronnen

Anoniem, ‘“Duitsers hebben weinig geleerd van de oorlog”. Dichter Lucebert voortijdig terug uit Oost-Berlijn’, in: De Telegraaf, 14 april 1956.

Bertolt Brecht, Die Gedichte von Bertolt Brecht in einem Band (Frankfurt am Main 1997).

-, Brieven aan diverse ddr-autoriteiten, Bertolt-Brecht-Archiv, Berlijn. Met bijzondere dank aan directeur Erdmut Wizisla.

Jan Brokken, ‘Lucebert de Keizer in ballingschap’, in: Haagse Post, 22 april 1978, p. 44-53.

J.B. Charles, Van het kleine koude front (Amsterdam 3 1963).

Hans Groenewegen [red.], Licht is de wind der duisternis. Over Lucebert (Groningen 1999).

H.J.A. Hofland en Tom Rooduijn, Dwars door puinstof heen. Grondleggers van de naoorlogse literatuur. Met een documentaire over de Vijftigers op cd (Amsterdam 1997).

Ber Hulsing, ‘Lucebert terug na vijf maanden in de ddr’, in: De Waarheid, 24 maart 1956.

Jos Joosten, ‘Over de grens tussen werkelijkheid en woorden. Luceberts Oostberlijnse verblijf bij Bertolt Brecht’, in: Bzzlletin, jrg. 21 (1991-1992), nr. 196-197, p. 25-33.

Lucebert, Amulet (Amsterdam 8 1979).

-, Het hart van de zoeker. Foto’s (Amsterdam 1987).

Hans Mayer, Erinnerung an Brecht (Frankfurt am Main 1996).

Protokoll. Zu Punkt iii: Arbeitsplan 1954/55, Akademie der Künste ddr, zaa 17, 26 augustus 1954 (Bertolt-Brecht-Archiv).

Herbert Sandberg, ‘Ein junger Mann aus Holland’, in: Das Magazin, Heft 3, maart 1956.

Wim Schouten, Een vak vol boeken. Herinneringen aan veertig jaar leven in en om de uitgeverij (Amsterdam 1988).

Jan Spierdijk, ‘De Dolle Keizer thuis een stille dichter’, in: De Telegraaf, 30 maart 1954.

Willemijn Stokvis, Cobra. Geschiedenis, voorspel en betekenis van een beweging in de kunst van na de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 4 1990).

Hans van de Waarsenburg, Voetsporen door de tijd: Theun de Vries, portret van een kunstenaar (Amsterdam 1984).

Interviews met Peter Hacks (23 maart 2000), Claus Küchenmeister (27 maart 2000), Martin Pohl (14 april 2000), Tony Swaanswijk-Koek (17 april 2000) en Theun de Vries (10 mei 2000).

[2000/2]

Hans Olink+
Een talent moet men ontmoedigen
Lucebert bij Brecht in Oost-Berlijn

Het was een decadent feest, zeker voor die tijd. De eerste week van 1956 waren De Bezige Bij-uitgevers Wim Schouten en Geert Lubberhuizen naar Berlijn gekomen, om hun vriend J.B. Charles (pseudoniem van Willem Nagel) te bezoeken. Charles verbleef er op uitnodiging van een Berlijnse professor, die hem had verteld dat hij Duitsland en de Duitsers het beste vanuit Berlijn kon doorgronden. Charles nam zijn twee vrienden op de avond van hun aankomst direct op sleeptouw. Het drietal begaf zich naar de oostelijke zone van de stad, waar een kunstenaarsfeestje zou worden gehouden op het atelier van een communistische tekenaar.

Zowel Charles als Schouten verbaasde zich jaren later nog over wat er zich op dat feestje had afgespeeld. Tussen lelijke bronzen beeldhouwwerken van stalinistische werkers bewogen zich aantrekkelijke vrouwen, half bloot, met sexy netkousen. Het laatste wat de drie musketiers hadden verwacht. Franse champagne, dansen op Louis Armstrong. ‘Merkwaardige omstandigheden, naar het ons leek, in een communistische kunstenaarswereld,’ memoreerde Schouten in Een vak vol boeken. ‘Het is iets om wel even bij stil te staan,’ schreef Charles in Van het kleine koude front: ‘23 jaar lang mag hier geen jazz gehoord worden, eerst omdat die door negers gespeeld wordt en amerikaans is, later omdat het amerikaans is en de fortschrittliche ziel onwaardig. Nu is dan besloten dat het geen kwaad kan.’

Er waren nog twee landgenoten op het feest: de schilder-dichter Lucebert en zijn vrouw Tony. Volgens Schouten liep Lucebert rond in een zwarte coltrui. En na enige uren zou hij eenzaam op een rechte stoel hebben gezeten, terwijl hij voortdurend zachtjes riep: ‘Heil Hitler, Heil Hitler.’ Charles noteerde een ietwat andere herinnering: ‘L.[ucebert] begint een kommanderende ss-er na te schreeuwen, enkele gasten gaan verbijsterd weg, wij blijven tot het laatst.’

In de Haagse Post refereerde Lucebert ruim twintig jaar later tegenover Jan Brokken aan hetzelfde ‘oudejaarsfeest’. Hij had in Oost-Berlijn al vaker schrijversfeestjes meegemaakt en zich geërgerd aan de dienstmeisjes met witte kapjes, die kniebuiginkjes maakten en de aanwezige feestvierders onderdanig aanspraken met ‘gnädige

Frau’ en ‘gnädiger Herr’. Hij waande zich in het Pruisen van de jaren twintig. Op het bewuste feest was hij zó kwaad geworden, dat hij was opgesprongen en naar de keuken gebeend, waar de dienstmeisjes aan tafel zaten. Hij nodigde hen uit. ‘Liebe Mädchen, kommen sie doch tanzen und trinken, wir leben in einem Arbeiter- und Bauernstaat, kommen sie doch.’ Maar de meisjes schoven zenuwachtig op hun stoelen heen en weer: ‘Das dürfen wir nicht.’ Lucebert: ‘Toen werd ik zo godvergetes kwaad dat ik naar de zitkamer rende en schreeuwde: wat is dit voor een arbeiders- en boerenstaat, de meiden zitten godverdomme in de keuken. Sieg Heil, dat is het, Sieg Heil, Sieg Heil, Sieg Hitler. De schrijvers keken me aan en mompelden: hij is dronken.’

Op de weg terug naar Amsterdam gingen Schouten en Lubberhuizen nog even bij Lucebert in Oost-Berlijn langs, een bezoek waaraan Schouten de herinnering bewaarde dat de ‘opgedrongen mistroostigheid’ het leven er voor Lucebert ‘niet vrolijker’ op maakte. Hij ‘kwam tot niets en kroop in zijn bed’.

Wat deed de Nederlandse kunstenaar in Oost-Berlijn? In een stad die hem blijkbaar niet gelukkig maakte? In een systeem dat hem zijn bed in dreef? Het antwoord op die vraag is te vinden in datzelfde Haagse Post-interview: Lucebert was er op uitnodiging van Bertolt Brecht.

Nieuwe aardappelen

Chausseestraße 125, Berlin-Mitte, voorjaar 2000. In het archief van het Brecht-Haus, het voormalige woonhuis van Bertolt Brecht (1898-1956) en zijn vrouw Helene Weigel (1900-1971), neem ik zijn correspondentie door. Brieven van Brecht aan de autoriteiten over Luceberts verblijf in de hoofdstad van de ddr. Zakelijke, soms felle epistels. Dan stuit ik op een boekje uit Brechts nalatenschap. Het is Luceberts dichtbundel Apocrief/De analphabetische naam, voor het eerst verschenen in 1952. Vol verbazing dat ik het hier aantref, blader ik het door. Mijn oog valt op Brechts slordige, wijdlopige handschrift achterin de bundel. Het is – zo blijkt – een gedicht waarin hij de balans opmaakt van zijn belevenissen in het eerste halfjaar van 1954, voorafgegaan door een aforisme:

[zo is het: in de jeugd heeft men niet genoeg geld, om geld te maken /1954 / ik kreeg mijn deel van de nieuwe aardappelen, de augurken, de asperges, de aardbeien / ik zag de seringen van Buckow, het marktplein van Brugge / en de grachten van Amsterdam / ik las de brieven van Voltaire en Mao’s opstel over de tegenspraak / ik betrok het theater aan de Schiffbauerdamm / ik genoot de vriendelijkheid van de lieflijke Y.K. / en maakte de Krijtkring / ik kocht een groen bootje / de Shakespeare-uitgave van dr. Johnson / en (voor Weigel) een sieraad uit Sumatra.]

Hoe kwam Brecht in het bezit van Luceberts bundel? En waarom schreef hij hierin dit vers, dat in deze versie niet voorkomt in zijn verzamelde gedichten?

Uitnodiging

Anno 1954 was Lucebert (ps. van Lubertus Jacobus Swaanswijk, 1924-1994) een van de meest besproken dichters in Nederland. ‘Geruchtmakend,’ zoals Jan Spierdijk op 30 maart van dat jaar in De Telegraaf beweerde – letterlijk geruchtmakend met blaadjes als Cobra, Blurb en Braak. De aan de Amsterdamse Lauriergracht geboren autodidact had toen al enkele dichtbundels op zijn naam staan: Triangel in de jungle/De dieren der democratie (1951), De Amsterdamse school (1952), Van de afgrond en de luchtmens (1953) en het kort daarvoor met de Amsterdamse Poëzieprijs bekroonde Apocrief.

Op een middag in het late voorjaar van 1954 werd Lucebert gebeld door de fotografe Gerda Goedhart, een door huwelijk tot Nederlandse genaturaliseerde Tsjechische en in de laatste levensjaren van Brecht verbonden aan diens toneelgezelschap Berliner Ensemble. Ze vroeg of Lucebert die avond naar het restaurant Le chat qui pelote aan het eind van de Zeedijk in Amsterdam kon komen. Bertolt Brecht wilde hem ontmoeten. Brecht was in Amsterdam voor een internationaal pen-congres.

Volgens de schrijver Theun de Vries – in zijn door Hans van de Waarsenburg opgetekende herinneringen – was híj degene die Lucebert had voorgedragen. Op het pen-congres had Brecht De Vries gevraagd of hij een Nederlandse schrijver of dichter kende die De Spaanse Brabander van Bredero voor hem kon bewerken, zodat hij het stuk op zijn repertoire kon zetten. De Vries informeerde daarop bij Lucebert, eveneens aanwezig op het congres, of wellicht hij iets voor die opdracht voelde.

‘Toen ik Brecht sprak, had hij mijn bundel Apocrief op zak,’ vertelde Lucebert later. De Duitse toneelschrijver-regisseur-dichter sprak tot zijn verrassing, en die van zijn vrouw Tony, heel behoorlijk Nederlands. ‘Om de een of andere reden had mijn poëzie hem buitengewoon getroffen.’ Dat was de reden dat Brecht hem uitnodigde naar Berlijn te komen. Lucebert had er wel oren naar. Hij leefde in kommervolle omstandigheden. Met twee kinderen – een derde was op komst – op een zolderkamertje in Amsterdam. Een van de vele die ze al versleten hadden. Zelfs over een atelier beschikte hij niet. Om aan de bittere armoede te ontkomen, had hij een baantje bij Bruynzeel, maar veel soelaas bood dat niet. En veel perspectief had hij ook niet, want de gemeente Amsterdam weigerde hem in de contraprestatie op te nemen.

Op 26 augustus 1954 stelde Brecht tijdens




een vergadering van de Akademie der Künste het agendapunt ‘Künstlerischer und wissenschaftlicher Nachwuchs (Meisterschüler und Assistenten)’ aan de orde. Er zouden zich diverse jonge toneelschrijvers, dichters en schrijvers uit het buitenland (West-Duitsland, de volksdemocratieën, Nederland, Zweden, Polen) bij zijn Berliner Ensemble hebben gemeld, om in de ddr één of twee jaren onder hem te werken. Het zou een uitstekende gelegenheid zijn hen die kans te geven. Het bestuur reageerde instemmend. De academie zou het project – Arbeitsgemeinschaft für Zeitgenossische Dramatik – financieren, met dien verstande dat de vier tot vijf toneelschrijvers of dichters onder direct toezicht van Brecht zouden werken.

Niet lang daarna ontving Lucebert een officiële uitnodiging. Nog hetzelfde jaar zou de jonge kunstenaar vanuit zijn woonplaats Bergen (n-h) aan zijn gastheer schrijven: ‘Lieber Brecht, ja sehr gern wollen wir, meine Frau und ich zu Ihnen hinüber kommen. Aber sie bekommen schon jetzt eine ganz grosse Familie: zwei Kinder, Brecht [Luceberts één jaar oude zoontje Brecht Ezra, ho] und ein 5-jähriges Mädchen aus der ersten Ehe meiner Frau, dass das Gericht uns hat zugewiesen; und nächstes Jahr kommt vielleicht das Dritte! Gerda Goedhart sagte mir, dass dies Alles keine Probleme zu schaffen brauchst und ich hoffe sie hat Recht. Als alles wirklich in der Ordnung ist, können wir in Dezember abreisen. Jedoch haben wir zuerst Visa nötig, wird dies von Deutschland aus geregelt?’

Het zou nog bijna een jaar duren voor hun overkomst een feit was. De raderen van de ddr-bureaucratie maalden tergend langzaam. Brecht moest alle zeilen bijzetten om de komst van Lucebert mogelijk te maken. In een brief (28 oktober 1954) aan de Akademie der Künste liet Brecht zijn assistente Käthe Rulicke vragen, hoe de deelnemers aan Brechts ‘Dichterklasse’ aan een woning moesten komen, ‘zonder dat zij de ddr-nationaliteit verwerven’. Dat gold voor de twee buitenlandse genodigden: de West-Duitse, uit München afkomstige Peter Hacks en de Nederlander Lucebert. Meer buitenlanders hadden zich niet gemeld.

Om de komst van de ‘Meisterschüler’ te versnellen, schreef Brecht ministerpresident Otto Grotewohl aan op 20 januari 1955. Hij legde uit dat hij hun werkzaamheden zou bewaken en zou proberen hen ‘ideologisch te vormen’, en wel uitgaande van ‘serieuze marxistische dramaturgie op materialistisch-dialectische basis’. Een dergelijke werkwijze zou de ddr wat beeldvorming aangaat, geen windeieren leggen in het buitenland, meende hij. Lucebert prees hij als ‘een van de meest begaafde Hollandse dichters’, die ‘meerdere prijzen verwierf’.

Herhaaldelijk wees Brecht op de ideologische voordelen die de overkomst van de ‘Meisterschüler’ zou bieden. Tegenover Arthur Pieck, minister voor personele zaken, benadrukte hij ‘de culturele uitstraling’ van de ddr in het Westen (1 februari 1955). Het Berliner Ensemble was, schreef hij, door gastspelen, door de verslagen van buitenlandse correspondenten en door reizende kunstenaars in korte tijd internationaal bekend geworden. En ‘het bericht dat begaafde jonge kunstenaars uit München en Amsterdam hier komen voor de studie van het theater, zal meer uitwerking hebben dan men in eerste instantie zou denken, afgezien van het feit dat de jonge mensen weer terug zullen gaan als ze bij ons aangemoedigd zijn’. Derhalve vroeg hij voor Lucebert een vierkamerwoning.

Al een week later kreeg Brecht antwoord. Pieck was ook van mening dat er snel gehandeld moest worden. Hij zou zijn best doen. Maar weer een week later ontving Brecht een brief van een ambtenaar, met de mededeling dat Pieck geen invloed kon uitoefenen op woonruimte voor Lucebert. Slechts het gemeentebestuur van Berlijn was bevoegd daarover een beslissing te nemen. Maar het was duidelijk dat eerst het woningvraagstuk moest worden opgelost, alvorens het gezin Lucebert kon overkomen. Op dezelfde dag nog, 18 februari 1955, schreef Brecht aan staatssecretaris Geyer: ‘Het zou goed zijn als nu de mogelijkheid zou worden geschapen dat de begaafde kunstenaars uit München en Amsterdam snel kunnen overkomen.’ En wederom gebruikte hij als argument dat hun wereldbeschouwing in die twee jaar beslissend zou kunnen worden beïnvloed.

Op 12 april 1955 kreeg Brecht een brief van het bureau van de burgemeester van Groß-Berlin, waarin een woning werd beloofd. Maar dan doemen weer andere moeilijkheden op. Het honorarium dat Lucebert is toegezegd – twaalfhonderd Ostmarken per maand – kan niet worden uitbetaald (3 juni 1955). Het ministerie van financiën heeft de aanvraag van de Akademie der Künste afgewezen. Voor Brecht een reden drie dagen later weer in de pen te klimmen. Woedend vroeg hij de minister van financiën om een verklaring. De minister-president en de minister van cultuur hadden de aanvraag van de Akademie tenslotte ondersteund. De uitgenodigde schrijvers stonden al in de startblokken en hadden al een woning toegewezen gekregen. Brecht was niet van plan, schreef hij, het project aan het oordeel van de minister te onderwerpen. Als hij meer inlichtingen wilde, moest hij maar informeren bij zijn ambtgenoten. Bureaucratische vertraging zou hij niet meer accepteren: ‘Het gaat om een internationale, culturele aangelegenheid en ik ben niet van plan mijn aanzien door u te laten ondergraven.’

Vijfkamerwoning

Op 20 september 1955 kon het gezin Lucebert eindelijk naar Oost-Berlijn afreizen. Ze hadden weinig te verliezen. In Nederland leefden ze onder de armoedegrens en in de ddr zou Lucebert die twaalfhonderd Ostmarken per maand ontvangen – een grote weelde, ook voor niet-ddr-begrippen. ‘Maar Lucebert had niets met het systeem,’ zegt zijn weduwe Tony Swaanswijk-Koek nu.

‘We waren links gericht, maar kritisch. Het was vooral uit nieuwsgierigheid dat we naar de ddr gingen.’

Die nieuwsgierigheid sloeg al snel om in verbazing. Toen de trein in Marienborn aan de Oost-Duitse grens halt hield, begon de confrontatie met het systeem. Luidruchtige luidsprekers, stugge beambten. De Nederlandse kranten die ze bij zich hadden, werden afgenomen door de douane, als verderfelijke contrabande. Uren later rolde de trein het Berlijnse Ostbahnhof binnen. ‘De aankomst viel me al zwaar tegen,’ vertelde Lucebert aan Brokken. ‘Een leeg perron en een uitgestorven stad die stonk naar puin en geroosterd mensenvlees. Een unheimische sfeer.’ Een dame van de partij begeleidde hen naar Café Bärenschänke aan de Friedrichstraße, waarboven zich hun hotelkamer bevond. Ze brachten er de nacht door. En omdat er de volgende dag niets gebeurde, ging Lucebert bij de politie om opheldering vragen. Daarop verscheen de begeleidster weer ten tonele. De kinderen moesten achterblijven op de hotelkamer en Tony dacht: ‘Mijn God, waar zijn we nu aan begonnen’.

Die dag kregen ze een huis met vijf kamers toegewezen op de Herthaplatz, in de Berlijnse wijk Niederschönhausen, niet ver van het regeringscentrum. Een enorme luxe, waar het gemiddelde gezin slechts één kamer had. ‘We voelden ons opgelaten,’ herinnert Tony zich. Bij de politie kregen ze legitimatiepapieren en een bonkaart, een zogenaamde Intelligenzkarte. Vervolgens moest zij meubels uitzoeken in een huis waarvan de deuren verzegeld waren. De vrouw verbrak de zegels en toen Tony naar binnen ging, zag ze de borden en de lege eierdoppen nog op tafel staan. Klaarblijkelijk waren de bewoners diezelfde morgen gearresteerd, of gevlucht. Ze schrok zo dat zij geen meubel wilde meenemen. Doch na lang aandringen koos ze een bed uit. Later vulden ze hun meubilair aan. Het geld voor de aanschaf zou hen worden voorgeschoten door hun beschermengel Brecht.

In het huis werden ze met een ‘mengeling van afstandelijkheid en neerbuigende beleefdheid’ benaderd. De buren verkeerden in de veronderstelling dat hun nieuwe medebewoners, omdat ze over vijf kamers beschikten, relaties op hoog niveau moesten hebben. ‘Ze wilden bij ons in een goed blaadje komen, omdat ze ervan uitgingen dat we invloed hadden,’ aldus Tony. Met zijn Intelligenzkarte kreeg Lucebert veel meer voedsel en kolen dan de gemiddelde ddr-burger. Het gezin kon zelfs de beschikking krijgen over dienstmeisjes, maar onwennig wezen ze dat aanbod af. Ze hadden er geen behoefte aan en bovendien ‘geen zin om te commanderen’. En als ze bezoek kregen, moesten ze dat melden aan een bewoner in het pand – een soort blokoudste – die waarschijnlijk een directe telefoonverbinding met de geheime veiligheidsdienst de Stasi had. En dan de arrestaties. Soms, op klaarlichte dag, waren ze er op straat getuige van dat burgers werden gearresteerd. ‘De sfeer was beklemmend, mensen waren bang.’ Zo kan Tony zich nog herinneren dat er bij vrienden bij wie ze op bezoek waren, een boek over Picasso in de kast stond – een verboden boek. ‘Er werd zeer geheimzinnig over gedaan. Stiekem werd het ingekeken. Nee, het viel niet mee. Je merkte in alles dat wij een andere taal spraken.’

Oogkleppen

Brecht bezat de capaciteit een scala aan medewerkers om zich heen te verzamelen: regisseurs, vriendinnen, stagiaires en Meisterschüler. Tijdens de bijeenkomsten bij hem thuis spraken de aanwezige schrijvers, regisseurs en acteurs over theater, kunst en architectuur.

Lucebert woonde die bijeenkomsten meer dan eens bij. Ook bezocht hij wel de repetities van Brechts stukken, in diens Theater am Schiffbauerdamm. ‘Dat maakte diepe indruk op me. Hij stond met twee of drie regisseurs in een constante dialoog. De regie voerde hij ook met drie of vier mensen. En met de spelers. Dan werd er nog driftig geschrapt in de tekst. Dat was heel, heel interessant.’ Ondanks het feit dat er nauwelijks over de politieke situatie in de ddr werd gesproken, kreeg Lucebert de indruk dat Brecht uitstekend op de hoogte was van het functioneren van het systeem. ‘Brecht was een idealist maar ook een cynicus,’ verklaarde Lucebert later. ‘Hij voelde zich oud, had last van zijn hart, [maar] hij geloofde misschien nog wel in het ideaal.’ Tegelijkertijd liet hij zijn vrouw of de Putzfrau Hollandse sigaren en goeie boter in West-Berlijn halen.

Lucebert verbaasde zich over de ‘noviteiten en alle verdere westerse invloeden’ in huize Brecht. De Zweedse meubelen van de beste kwaliteit Sapeli-hout, de stapels Time en Life, de Engelse en Amerikaanse pockets, de echte Bohnenkaffee. Soms, als ze bij Brecht en zijn vrouw Helene Weigel op bezoek waren, in aanwezigheid van componisten, regisseurs en architecten, sprak Lucebert, aldus Tony, zijn afschuw uit over de weelde der kunstenaars. Maar Brecht had zijn antwoord klaar: ‘Ik heb liever dat de kunstenaars hier corrupt zijn dan in het Westen.’ De armoedige, ondergeschikte positie van de arbeiders deed Brecht niets. ‘Hij keek eroverheen.’

Brecht had zijn twijfels. Maar ‘hij had toentertijd al heel scherp door wat er loos was,’ zei Lucebert in de Haagse Post. ‘Meermalen heb ik hem in het openbaar, op vergaderingen en congressen, zich horen keren tegen de partijbonzen en fel hekelde hij de kleine gehoorzame schrijvertjes van het Schriftsteller-Verband. Maar altijd werden zijn redevoeringen met applaus beantwoord: hij kon niets meer fout doen. Ik ben er zeker van dat Brecht, als hij was blijven leven […], uit de partij zou zijn gestapt, zeker na de gebeurtenissen in 1968, in Praag.’

Veel contact met Brecht persoonlijk had Lucebert niet. Af en toe ging hij met Tony naar een voorstelling van het Berliner Ensemble. Ze zagen er Mutter Courage en de Kreidekreis en verbaasden zich over de vele westerse auto’s die kwamen voorrijden. ‘De Oost-Berlijnse arbeiders zag je er niet. Het was een eiland in Oost-Berlijn.’ Brecht woonde vlak bij het theater. In zijn snelle auto, volgens Lucebert een ‘blitzsnelle’ sportwagen die wel 250 kilometer per uur kon rijden, ‘Italiaans merk waarschijnlijk’, reed hij iedere dag, een paar honderd meter maar, van zijn huis naar het theater. ‘Daar kwam hij in een enclave met een eigen sfeer. Het deed me denken aan Saint-Germain-des-Prés, met meisjes die allemaal op z’n Parijs’ waren uitgedost.’

Bertolt Brecht sloot zich overal voor af. ‘Hij had grote kleppen voor de ogen. Hij trok zich terug in zijn ivoren toren.’ In tegenstelling tot zijn vrouw Helene, die

wel met de werkelijkheid werd geconfronteerd. Als toneelspeelster en zakenvrouw kwam zij terdege in aanraking met het gewone volk. Meer dan eens uitte zij zich kritisch. Brecht werd dan rázend. ‘Je mocht niets zeggen over wat daar passeerde.’ De toneelschrijver had zich grote macht verworven. Hij had zijn tentakels in vele geledingen van het systeem en dankzij zijn contacten macht in het Zentral Komitee. ‘Door zijn positie,’ aldus de voormalige Meisterschüler, ‘was hij ongemerkt de Mackie Messer uit zijn eigen Dreigroschenoper geworden.’

Brecht droeg er zorg voor dat zijn gasten niets te kort kwamen. Toen het rantsoen kolen van Lucebert dreigde op te raken, vroeg hij in een brief (21 oktober 1955) aan het Ministerium für Handel und Versorgung om ‘Bewilligung von Sonderkohlenscheine’. Ook regelde hij voor hem een telefoonaansluiting via het Fernsprechungsamt (1 november 1955) en schreef hij in november 1955 een pissige brief aan het ‘Amt für Zoll und Kontrolle des Warenverkehrs’, nadat een levensmiddelenpakket uit Nederland volkomen door elkaar gehusseld was aangekomen en bovendien door de douane schandelijk was belast.

Lucebert verklaarde later in Dwars door puinstof heen dat hij zich ongemakkelijk voelde met zijn bevoorrechte positie. Hij had zich bij Brecht erover beklaagd: ‘Het is vreselijk hier, dit is helemaal geen Arbeiter- und Bürgerstaat, maar een echte Favoritenkongsi die zichzelf verrijkt en dat arme volk laat verhongeren. Hoe zit dat?’ Daarop zou Brecht hebben geantwoord: ‘Het is beter dat de intelligentsia zich hier corrumpeert dan in het kapitalistische Westen.’ Hieraan terugdenkend concludeert Lucebert: ‘Een marxistische uitleg van het systeem, mogen we wel zeggen.’

Komeet

Voelde Lucebert zich nauwelijks verwant met het systeem, ook de atmosfeer stond hem niet aan. Volgens de andere deelnemer aan de Internationale Meisterklasse, de Münchener dichter dr. Peter Hacks, miste Lucebert de ‘Straßenkaffees’, zoals in Parijs. Zulke cafés ontbraken volkomen in het Oost-Berlijnse straatbeeld van de jaren vijftig. Maar ‘de Hollander’ had nog iets tegen: hij zag eruit als een bohémien. ‘Men houdt hier niet van Wanderkünstler. Je moest een beroep hebben.’

Nu was de verhouding met Hacks, door Lucebert consequent ‘Hacke Peter’ (Peter gehakt) genoemd, ook niet innig. Sterker nog: Hacks mócht hem niet en interesseerde zich niet voor zijn werk. De sinds zijn Meisterschüler-tijd in de ddr gebleven schrijver bewaart geen opgewekte herinneringen aan zijn toenmalige collega. Omgekeerd, aldus Hacks, vond Lucebert hem met zijn blonde haar en blauwe ogen eruitzien als een ss‘er. ‘Dus klikte het niet tussen ons.’ Op zijn beurt bekritiseerde Hacks het uiterlijk van de Nederlandse dichter als dat van een

‘geüniformeerde existentialist’ – zwarte broek, zwarte pullover, ‘zelfs’s zomers’.

Daarentegen is Claus Küchenmeister, een van de regisseurs die bij het Berliner Ensemble werkten, beter te spreken over Lucebert. Hij en zijn vrouw Vera bewaren prettige herinneringen aan Lucebert en zijn gezin. Met hun kinderen kwamen ze regelmatig in Küchenmeisters woning op bezoek. De Berlijnse regisseur was indertijd deelnemer aan de Meisterklasse van Brecht, waarvoor hij, anders dan Lucebert, ‘slechts vijfhonderd Ostmarken’ ontving.

Samen met Lucebert woonde hij de ‘Proben’ van en de discussies met Brecht bij, veelal in gezelschap van de componist Hanns Eisler en de zanger Ernst Busch. En bij Brecht thuis genoten ze van de gerechten van Helene Weigel, die hij zich herinnert van haar uitspraak: ‘Mijn bijdrage aan Brechts werk is mijn kookkunst geweest.’

Lucebert en Küchenmeister werden geacht samen De Spaanse Brabander – een exemplaar van het stuk werd hem nog nagezonden door de dichter Jacques Bloem – voor Brecht te bewerken, met uitzicht op een opvoering door het Berliner Ensemble. ‘Maar we hebben er nauwelijks aan gewerkt. Misschien heeft Brecht hem te weinig gestimuleerd, òf te veel ontmoedigd.’ Het motto van Brecht luidde: ‘Eine Begabung muß man entmutigen.’

In de Haagse Post vertelde Lucebert over zijn werkzaamheden: ‘Brecht wilde een Duits dichter van me maken.’ In Nederland, in die provincieplaats Amsterdam, kon hij niet tot zijn recht komen. Hij moest in het Duits gaan schrijven, drong Brecht aan en stelde een werkplan voor hem op. ‘We behoorden tot de Schriftstellerkreis,’ zegt Küchenmeister. Het ging er meer om dat we rustig konden werken. Daarvoor kregen we dat stipendium.’ Maar Küchenmeister betwijfelt of Lucebert veel gewerkt heeft. ‘Er war da,’ zegt hij. ‘Hij kwam als een komeet en hij verdween als een komeet. Maar hij heeft zijn sporen in onze ziel nagelaten.’

In zijn fotoboek Het hart van de zoeker zou Lucebert later vertellen over hun contact: ‘Die [Küchenmeister] vroeg me de allereerste keer of ik ook schilderde – hij had een broer die naar het Westen was gevlucht, omdat hij net als een kind schilderde. Toen wist ik genoeg.’

‘Ik heb veertig jaar met Lucebert geleefd,’ zegt Tony Swaanswijk, ‘maar hij heeft nog nooit zo weinig gedaan als in die periode. Nog nooit voelde hij zich zo slecht.’ Toch liet Brecht Lucebert met rust, hoewel hij ‘waarschijnlijk de bedoeling [had] om ons te vormen’. ‘Zo was die man; een echte moralist, een opvoeder. Maar hij heeft mij daar niet mee lastiggevallen.’

Gevallen heilige

In het tijdschrift Das Magazin verzorgde de ddr-tekenaar Herbert Sandberg een maandelijkse rubriek waarin hij tekenaars en hun spotprenten, cartoons of tekeningen portretteerde, onder de titel ‘Der freche Zeichenstift’. In het maartnummer van 1956 was ‘Lucebert Swaanswyk’ aan de beurt. De Nederlander, die vooral als dichter bekend was, behoorde volgens Sandberg tot het type der jonge

progressieve kunstenaars ‘voor wie het niet bevredigend is steeds een en dezelfde werkzaamheid uit te oefenen’. Als fotograaf legde Lucebert ‘niet slechts toevalligheden vast die hij technisch geraffineerd weet te reproduceren, maar componeert dat wat hij ziet; dat betekent dat hij als kunstenaar en realist datgene uitkiest wat hem in die situatie als typisch voorkomt’. Maar het liefst zou de leerling van Mart Stam, die op de Amsterdamse kunstnijverheidsschool de grafiekklas volgde, muurschilderingen maken. ‘De muurschildering heeft de toekomst,’ tekende Sandberg uit Luceberts mond op, ‘in het atelier heeft de kunstenaar bij ons slechts de vrijheid – te verhongeren.’ Een uitspraak die in de ddr in de smaak moet zijn gevallen.

Natuurlijk refereerde Sandberg in zijn portret aan de Hollandse schildertraditie. Als jonge vader moest Lucebert geld verdienen met het fabriceren van Hollandse landschappen in ateliers waar gezellen ‘aan de lopende band’ kopieerden. Als proef moest hij zo’n ‘meesterwerk’ afschilderen. Het verveelde hem en daarom maakte hij het ‘kleuriger en levendiger’. Waarop de meester hem toegevoegd zou hebben: ‘nooit zal uit u een echte kunstenaar worden’.

‘Luceberts schilderijen, gedichten en niet in de laatste plaats zijn groteske karikaturen,’ aldus Sandberg, ‘geven de en gros-kunstenaar echter geen gelijk. Ook als karikaturist blijft Lucebert dichter. Fantasievol vindt hij situaties die vaak onwerkelijk voorkomen, maar altijd een poëtische charme hebben. Dat onderscheidt hem van de meeste tekenaars die we tot nu toe voorstelden.’ In Das Magazin drukte Sandberg een serie tekeningen van Lucebert af. Tekeningen die hij waarschijnlijk voor deze speciale gelegenheid vervaardigde. Luceberts aanwezigheid in de ddr ging sowieso niet helemaal onopgemerkt voorbij. Want ook in de Berliner Zeitung (6 december 1955) stond een tekening van zijn hand afgedrukt: een sinterklaas die onder zijn paard ligt. Het is een illustratie bij een verhaal dat Lucebert schreef naar aanleiding van een jeugdervaring: ‘Der gefallene Heilige’.

Ruïne

De sfeer in de arbeiders- en boerenstaat werd voor het gezin Lucebert steeds beklemmender. De kunstenaar voelde zich er niet gelukkig. Twee jaar had hij kunnen blijven, maar na een maand of vijf was de maat vol. Er was een arrestatie voor nodig voordat het besluit viel weg te gaan.

Op een winterse middag, begin 1956 – vertelde Lucebert aan Brokken – liep hij op straat en ontwaarde een met sneeuw bedekte ruïne – een fraai stilleven. Hij haalde zijn camera te voorschijn en drukte af. Ineens stond er ‘een man in een overall’ naast hem, kennelijk een arbeider, die hem gebood mee te komen. Het was een grote sterke vent, waardoor Lucebert zonder protest meeliep naar de portiersloge van een nabijgelegen fabriek, alwaar de man de portier opdracht gaf de politie te bellen. Even later zat Lucebert in een cel waar hij urenlang moest blijven. Tegen de avond kwam er een man zijn cel binnen – ‘Hoedje op, lange lodenjas aan, aktetas onder de arm. M’n hart stond stil. Dat is het, dacht ik. Gestapo, gestapo. En dan dat benepen stemmetje. Bitte, kommen Sie mal mit.’

De verhoormethode was even simpel als Orwelliaans. ‘Waarom zit u hier eigenlijk?’ vroeg de man. ‘Waarom ik hier zit,’ zei Lucebert, ‘dat weet ik óók niet.’ Lucebert vertelde dat hij slechts een foto had willen maken en toen tot zijn verbazing was aangehouden. Tijdens het verhoor belde de man wat ‘heen en weer’, zonder daar veel wijzer van te worden. Toen hem gevraagd werd wat hij in Berlijn deed, vertelde Lucebert dat hij op uitnodiging van Brecht bezig was met een toneelstuk. Wederom ongeloof. Daarop belde de man de schrijversbond en vijf minuten later mocht Lucebert zijn cel verlaten, zichzelf gelukkig prijzend dat hij zo’n goede referentie had kunnen opgeven.

De volgende dag liet Lucebert Brecht weten dat hij weg wilde. Dat zowel zijn vrouw als hij heimwee had naar Nederland. Brecht – ‘een beminnelijk en intelligent man’ – had al snel door wat er aan de hand was. ‘Opeens begon hij te schreeuwen. Zijn ogen puilden uit. Hij liep rood aan. Hij… hij bood me een kans die ik niet aannam. Ik zou mijn capaciteiten vergooien in dat dorp Amsterdam. Wat was ik voor een kerel. Hij was woedend, woedend. Het is een van de allerellendigste momenten uit mijn leven geweest.’

Tony Swaanswijk heeft een ietwat andere versie van de bewuste arrestatie. ‘Hij moest de nacht in een cel doorbrengen op beschuldiging van spionage,’ zegt ze. De volgende dag zou hij door Bertolt Brecht uit zijn cel zijn gehaald. Zijzelf had – zonder bericht – een doodsbange nacht achter de rug. Toen Lucebert de volgende dag naar Brecht toeging om te zeggen dat hij het voor gezien hield, zou een woedende Brecht hem hebben toegevoegd dat hij het niet genoeg had geprobeerd. ‘Je laatje lokken door de etalages van het Westen,’ waren zijn woorden. ‘Brecht zag zijn eigen kritiek op het systeem terug in Lucebert, vandaar dat hij zo fel reageerde.’

Het zou nog enkele weken duren voor Lucebert en zijn gezin een uitreisvisum kregen. Begin maart 1956 keerden ze in Nederland terug.

Volgens Theun de Vries kwam Lucebert ‘ontgoocheld’ in ons land terug. Hij was toch ‘niet de man voor Brecht’ gebleken. ‘Op een aantal punten waren ze het roerend eens, maar er waren ook zeer grote verschillen tussen hen.’ Toen De Vries er later met Brecht in Berlijn over sprak, konden ze er om lachen, ‘aangezien ik hem niet de ware Jozef had aanbevolen’. Desondanks zou Brecht zich bij die gelegenheid lovend over zijn voormalige Meisterschüler hebben uitgelaten – ‘ungeheur begabt’.

Waarheid

In zijn bundel Amulet, uitgekomen in het jaar dat volgde op zijn Oost-Duitse avontuur, blikte Lucebert op die episode terug in het gedicht ‘gross-berlin 1956’:

Hoewel Lucebert in verschillende interviews iets over zijn verblijf bij Brecht in Berlijn heeft losgelaten – in het ene meer dan in het andere – is er nauwelijks over gepubliceerd. Alleen Jos Joosten wijdde in 1992 een artikel aan dit onderwerp in het speciale Lucebert-nummer van Bzzlletin. Joosten staat vooral stil bij de invloed van Brecht op het werk van Lucebert. Net als hier veelvuldig is gedaan, baseert hij zich voor de gegevens over het verblijf in hoofdzaak op het gesprek van Lucebert met Jan Brokken uit 1978. Daarbij valt op dat naarmate die episode verder achter hem kwam te liggen, Lucebert steeds kritischer over zijn tijd in de ddr ging oordelen. Het interview van Brokken is op dat punt onthullend. In 1956, tweeëntwin-

tig jaar eerder, had Lucebert immers een opvallend ander geluid laten horen. Koud terug in Nederland liet Lucebert zich interviewen door zowel De Waarheid (24 maart 1956) als De Telegraaf (14 april 1956). Wat zat er nu werkelijk achter zijn terugkomst? De politieke situatie, de atmosfeer of zijn arrestatie? Of wellicht een combinatie van deze factoren?

De ‘speciale verslaggever’ van De Telegraaf wist te melden dat het niet de politieke constellatie was: ‘Oost-Berlijn is Oost-Berlijn, maar voor Lucebert maakte het niet veel verschil; maar het is een stad en dat maakte wèl verschil.’ Lucebert ‘kon niet meer wennen in de grote stad – en dan nog een stad, waar men nog op elk moment aan de oorlog herinnerd wordt, waar, zoals hij het tegen ons uitdrukte “geen huis zonder een kogelgat te vinden is”.’ Als we De Telegraaf én Lucebert mogen geloven, waren het de Duitsers die hem tegenstonden – ‘er wonen Duitsers, die allemaal Duits spreken en die bitter weinig geleerd hebben van de oorlog: nou ja, ze hebben die oorlog dan verloren, maar ze zijn nog wel het beste en het grootste volk en Hitler was misschien wel een slechte kerel, maar de joden waren ook niet zo best… Dat is de taal, die Lucebert daar vaak heeft horen spreken en dat was niet prettig.’ Lucebert voelde meer voor Bulgarije. Hij was er het jaar daarvoor een maand geweest, op uitnodiging van de Bulgaarse schrijversbond, samen met de schrijvers Hans Redeker en Sonja Prins. Brecht had de vereiste toestemming van de ‘Volkspolizei’ geregeld, zoals blijkt uit een door hem geschreven verzoek van 1 oktober 1955. In Bulgarije was hij misschien wél gebleven, ‘want dat is een heerlijk land, met weinig industrie en een prettig klimaat’ en met ‘vrolijke mensen’.

Volgens Lucebert werden kunstenaars in de ddr goed beloond. Toen de journalist opperde dat zoiets slechts gebeurde als men het regiem welgevallig was, zou Lucebert hebben geglimlacht: ‘Het zijn bijna allemaal overtuigde marxisten […]. Maar verder maakt het niet zoveel verschil als bij ons. De kunstenaar moet in verband staan met zijn volk en dat is bij ons net zo goed als daar. Daar zowel als hier kun je maken wat je wilt; of het uitgegeven wordt is een andere zaak. Hier legt men zakelijke normen aan en daar ideologische. Maar in de grond van de zaak blijft het hetzelfde: het werk in kwestie moet ergens een weerklank vinden.’

Lucebert kraakte het systeem niet af tegenover de verslaggever van De Telegraaf. Dat had hij evenmin gedaan tegenover Ber Hulsing van De Waarheid. Lucebert, zo begint Hulsing het interview, ‘had een behoorlijk huis met een atelier in een mooie omgeving. Hij kon gaan en staan waar hij wou. Hij fotografeerde veel, en van alles. […]. Hij tekende veel. Hij verkocht werk.’ Kortom, alles was mogelijk. Op de vraag of hij daar abstract werkte, antwoordde Lucebert ontkennend. Abstracte kunst lag hem eigenlijk niet. ‘Het werk van de belangrijkste moderne meesters is zo concreet als maar in de kunst mogelijk is. De abstracten die zich niet dienstbaar willen of kunnen maken aan architectuur of industriële vormgeving, worden lege, eenzame aestheten, die uitdrukkingsloze, decoratieve doekjes schilderen voor een museum of een vuilnisvat.’ Zijn werk daar was dus niet abstract, ‘maar op moderne wijze concreet’.

In de ddr, aldus Lucebert, bestond een levendige belangstelling voor allerlei kunstuitingen en ging men het debat niet uit de weg. ‘Kort na de oorlog moest alles socialistisch realistisch zijn volgens bepaalde, sterk academische, reproducerende opvattingen. Wie zo begon had succes. Maar anderen werkten rustig door, eerst geïsoleerd, want ze kenden elkaar nog niet. Het normale kunstleven moest in het nieuwe Duitsland eerst nog groeien. Maar nu is alles ruimer. Er zijn verschillende groepen, er is in het kunstleven een strijd van meningen, er is critiek, en daardoor zijn er grote perspectieven. Het leeft.’ Als voorbeeld haalde hij een West-Duitse kunstenaar aan die naar Oost-Berlijn was gekomen en over wie discussie was ontstaan. Toch was hij professor geworden en werd zijn werk, hoewel modern, gewoon uitgegeven. ‘Dat zou in West-Duitsland niet kunnen,’ constateerde Lucebert.

Vele Oost-Duitsers weigeren nog altijd te geloven dat in hun land discussie en vrije meningsuiting zoveel mogelijk worden gestimuleerd, volgens Lucebert. Je kan er zonder problemen naar allerlei buitenlandse radiostations luisteren. Een satirisch blad als Eulenspiegel mag gewoon verschijnen. Lucebert hield het hun keer op keer voor. ‘Ze begrepen het niet, want bij hen zit de angst die ze hadden voor de landadel uit het feodale Pruisen, en voor Hitler, er nog altijd in. Ze leven in een angst die nergens op berust, en die psychose wordt van bovenaf bestreden.’ De klant heeft medezeggenschap in alle staatswinkels. ‘Als er één dwang op het volk wordt uitgeoefend, dan is het de dwang om zelf te leren denken. Voor ons is dat een onpleizierige ervaring, want hier zou de vrije mening en de critiek vanzelf loskomen. Daar niet. Het is zoals Brecht eens zei: Met dit historische verleden is het volk nog neurotisch. De verhalen over onvrijheid komen van de mensen, die hun nieuwe toestand nog niet begrijpen, en de propaganda van het Westen heeft daarop nog een funeste invloed, maar wie verder kijkt ziet dat alles wat in het Oosten gebeurt meer houdbaar is, dan dat van het Westen.’ Lucebert gaf toe dat hij zich aanvankelijk ook had verbaasd over die vrije meningsuiting. Achteraf vond hij het vanzelfsprekend. ‘Ik heb een enorm respect voor de mensen, die daar aan het nieuwe werken. Wat ik persoonlijk belangrijk vind is dit: Het nazisme is er als politieke factor volkomen vernietigd.’

Dat de kunstenaar vervroegd terugkeerde naar Nederland, kwam doordat hij en zijn gezin ‘Nederlanders in den vreemde’ waren, ‘en de aantrekkingskracht van Amsterdam en Bergen heeft niets met politiek, maar alles met gehecht zijn aan eigen land en volk te maken,’ verklaarde de communistische partijkrant. Aan het slot van het interview kwam ook nog even Luceberts reis naar Bulgarije ter sprake. ‘Een heerlijk land, een vrolijk volk, heel anders ingesteld, losser,’ noteerde Hulsing tussen gedachtestreepjes. Lucebert maakte er ‘onbelemmerd’ foto’s, ook van ‘minder vleiende onderwerpen’, zoals de zigeuners. Er werd hen niets in de weg gelegd, ook al zagen de Bulgaarse autoriteiten liever dat zij hun nomadenbestaan opgaven. Er werden pogingen ondernomen ze te winnen voor een ‘normaal leven’, geheel vrijwillig, want ze waren ‘vrij om te blijven die ze zijn’.

Het is niet geheel duidelijk of Hulsing hier zíjn mening, die van de autoriteiten of die van Lucebert weergaf. De tekst van het artikel staat in ieder geval niet tussen aanhalingstekens. Als Lucebert hiermee zijn eigen mening vertolkte, dan kwam die in ieder geval overeen met de officiële ideologie, in het kader waarvan de zigeuners aangepast moesten worden aan het ‘normale leven’ van de arbeidersklasse. En hoe kon Lucebert de verslaggever van De Waarheid melden dat hij ‘onbelemmerd’ foto’s kon maken, terwijl hij in 1987 in Het hart van de zoeker verkondigde dat hij in Bulgarije gearresteerd werd tijdens het fotograferen? Heeft De Waarheid zijn eventuele opmerking hierover verzwegen en verdraaid? Of heeft Lucebert er niet over gesproken? Als we er vanuit gaan dat zowel De Waarheid als De Telegraaf zijn mening correct heeft weergegeven, waarom verdedigde Lucebert dan de staat waar hij het niet kon uithouden? Hoffelijkheid jegens zijn voormalige gastheer? Dwarsigheid tegenover betweterige journalisten? Of wilde hij zijn teleurstelling niet laten blijken?

Ruim twintig jaar later in de Haagse Post was Lucebert, zoals gezegd, in ieder geval een stuk kritischer. Hij veroordeelde de voorkeursbehandeling van hemzelf en andere kunstenaars en intellectuelen, de Pruisische mentaliteit die hem aan de Gestapo deed herinneren.

Nog weer tien jaar daarna, in de avond van zijn leven, blikte Lucebert weer wat genuanceerder terug op Brecht en zijn Berlijnse tijd. ‘Hoewel ik me toen doodongelukkig voelde,’ liet hij in 1987 optekenen in Het hart van de zoeker, ‘zag ik toch wel in dat het een interessante ervaring was. Brecht belegde bijeenkomsten in zijn salon met allerlei verschillende mensen, schrijvers, architecten en andere disciplines; mensen als Paul Dessau, Helene Weigel, Peter Hacks. Uiteraard waren die gesprekken interessant. Brecht was overigens toen al ziek, hij stierf anderhalve maand nadat ik was gerepatrieerd. Gelukkig was ik op tijd terug, want wat had ik moeten doen zonder zijn protectie?’

En in Dwars door puinstof heen (1997) werd Lucebert over zijn leermeester aldus geciteerd: ‘Ondertussen was Brecht voor ons wel beschadigd, ja. We begrepen zijn situatie wel; hij had daar een droom verwezenlijkt met behulp van die regering. Geld speelde geen rol. Hij had geen beperkt budget voor dat theater, alle kosten konden achteraf worden gedeclareerd. Dus hij kon de gekste en de dolste dingen verzinnen. Dat is voor iedere theatermaker het paradijs op aarde.’

In zijn gesprek met Brokken relativeerde Lucebert zijn eigen houding aanzienlijk: ‘Als ik nu een heel verhaal ophang over de miserabele materiële en menselijke toestanden in Oost-Berlijn, en dat ik daarom Brecht de rug toekeerde, wek ik misschien de indruk dat ik degeen was met het zuivere zieltje en de schone handen en dat Brecht de karakterloze dienaar van een corrupt regime was. Maar zo was het niet. Brecht [zag] toentertijd heel scherp wat er niet deugde. Brecht spuide kritiek, hekelde, ageerde, handelde. En wat deed ik? Niets. Ik durfde in de toch veilige omgeving van Brecht nauwelijks mijn mond open te doen.’

Benauwdheid, kortzichtigheid, gebrek aan moed en ‘die typische vorm van Hollands provincialisme’ en wereldvreemdheid waren er de oorzaak van dat Lucebert er niets opstak. ‘En er viel van Brecht zelf en zijn naaste omgeving heel wat te leren en ik zat almaar op mijzelf teruggetrokken te mokken en uit te roepen hoe slecht die wereld daar wel was. Ik… ik wil best nu nog van de daken roepen dat in de ddr en in een heleboel andere zich socialistisch noemende landen vrijheid en recht met de voeten worden getreden, maar daartegen heeft Brecht zich steeds gekeerd en dat heb ik toen niet willen inzien.’ Nee, aan zijn Berlijnse tijd dacht Lucebert zelden terug. Of hij moest eraan herinnerd worden, zoals die keer dat hij een film zag over Brechts huis aan de Chausseestraße 125, het huidige Brecht-museum: ‘Daar stonden tot mijn stomme verbazing allemaal Biedemeier-meubeltjes. Helemaal veranderd! Alles wat die mensen maar beliegen konden, belogen ze.’

Bronnen

Anoniem, ‘“Duitsers hebben weinig geleerd van de oorlog”. Dichter Lucebert voortijdig terug uit Oost-Berlijn’, in: De Telegraaf, 14 april 1956.

Bertolt Brecht, Die Gedichte von Bertolt Brecht in einem Band (Frankfurt am Main 1997).

-, Brieven aan diverse ddr-autoriteiten, Bertolt-Brecht-Archiv, Berlijn. Met bijzondere dank aan directeur Erdmut Wizisla.

Jan Brokken, ‘Lucebert de Keizer in ballingschap’, in: Haagse Post, 22 april 1978, p. 44-53.

J.B. Charles, Van het kleine koude front (Amsterdam 3 1963).

Hans Groenewegen [red.], Licht is de wind der duisternis. Over Lucebert (Groningen 1999).

H.J.A. Hofland en Tom Rooduijn, Dwars door puinstof heen. Grondleggers van de naoorlogse literatuur. Met een documentaire over de Vijftigers op cd (Amsterdam 1997).

Ber Hulsing, ‘Lucebert terug na vijf maanden in de ddr’, in: De Waarheid, 24 maart 1956.

Jos Joosten, ‘Over de grens tussen werkelijkheid en woorden. Luceberts Oostberlijnse verblijf bij Bertolt Brecht’, in: Bzzlletin, jrg. 21 (1991-1992), nr. 196-197, p. 25-33.

Lucebert, Amulet (Amsterdam 8 1979).

-, Het hart van de zoeker. Foto’s (Amsterdam 1987).

Hans Mayer, Erinnerung an Brecht (Frankfurt am Main 1996).

Protokoll. Zu Punkt iii: Arbeitsplan 1954/55, Akademie der Künste ddr, zaa 17, 26 augustus 1954 (Bertolt-Brecht-Archiv).

Herbert Sandberg, ‘Ein junger Mann aus Holland’, in: Das Magazin, Heft 3, maart 1956.

Wim Schouten, Een vak vol boeken. Herinneringen aan veertig jaar leven in en om de uitgeverij (Amsterdam 1988).

Jan Spierdijk, ‘De Dolle Keizer thuis een stille dichter’, in: De Telegraaf, 30 maart 1954.

Willemijn Stokvis, Cobra. Geschiedenis, voorspel en betekenis van een beweging in de kunst van na de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 4 1990).

Hans van de Waarsenburg, Voetsporen door de tijd: Theun de Vries, portret van een kunstenaar (Amsterdam 1984).

Interviews met Peter Hacks (23 maart 2000), Claus Küchenmeister (27 maart 2000), Martin Pohl (14 april 2000), Tony Swaanswijk-Koek (17 april 2000) en Theun de Vries (10 mei 2000).

Hans Renders
Luceberts echte debuut

In mei 1950 brachten Remco Campert en Rudy Kousbroek het eerste nummer uit van Braak, het ‘maandelijks cahier voor proza, poëzie en critiek’. Met ingang van het derde nummer werd de tweekoppige redactie uitgebreid met Lucebert en Bert Schierbeek. Als redactionele mededeling stond in dat derde nummer vermeld dat de redactie van

zins was min of meer bibliofiel uitgevoerde en geïllustreerde dichtbundels uit te gaan geven in de zogenaamde Braak-reeks. Het leek bij een aankondiging te zijn gebleven, totdat Rudy Kousbroek in 1971 in een artikel onder de kop ‘De analphabetische naam ii’ in nrc Handelsblad schreef dat als eerste deeltje van de Braak-reeks wel degelijk een bundel van Lucebert in Parijs – waar Campert en Kousbroek toen woonden – was samengesteld en ook al gezet, ‘maar als gevolg van gebrek aan contanten bij de drukker’ was blijven liggen. Een paar jaar later is Kousbroek nog eens gaan informeren bij de drukkerij, ‘maar er was toen al geen spoor meer van terug te vinden’. De analphabetische naam verscheen in juni 1952 bij De Bezige Bij als onderdeel van de bundel Apocrief/De analphabetische naam. Waar onderzoekers meestal alleen maar van kunnen dromen, is nu gebeurd. Het verloren gewaande exemplaar van de Braak-reeksproefdruk heb ik vijftig jaar na dato kunnen traceren bij een verzamelaar.

De eerste bundel die van Lucebert gepubliceerd werd, Triangel in de jungle/de dieren der democratie, bij A.A.M. Stols in 1951, was als het aan Lucebert gelegen had, de tweede geweest, en Apocrief/De analphabetische naam de eerste. Daarom wordt die laatste bundel doorgaans het ‘historisch debuut’ van Lucebert genoemd. In de omvangrijke ‘Lucebertkunde’ is men er altijd vanuit gegaan dat de dichter het manuscript van Apocrief/De analphabetische naam in 1951 bij De Bezige Bij heeft ingeleverd. De uitgeverij wist niet goed raad met deze kopij. En een van de directeuren, Wim Schouten, vond dat ‘die baardaap’ maar even moest wachten, zo citeerde Wim Wennekes in zijn biografie van die andere Bijdirecteur, Geert Lubberhuizen. Schierbeek – hij was net redacteur van De Bezige Bij geworden – schreef verontwaardigd in een interne notitie (bewaard in het Bij-archief) dat zijn uitgeverij de elders uitgegeven gedichten van Hans Andreus, W.F. Hermans, Hans Lodeizen en Leo Vroman had kunnen krijgen. De Bezige Bij had ‘ook belangstelling aan de dag kunnen leggen voor een weliswaar niet au serieux (gelukkig maar) tijdschriftje’: Braak. Als uitgeverij moet je ruiken dat ‘uit zulke zo genaamde “pest-blaadjes” de talenten van later komen’.

In de bestuursvergadering van een maand later pleit Schierbeek nog eens voor meer aandacht voor de avant-garde, want daaruit ‘komen ten slotte de mensen van de toekomst voort’. Ter illustratie noemt hij Lucebert, waarop voorzitter Victor van Vriesland zegt ‘dat deze meer een soort chef d’école dan een oorspronkelijk kunstenaar is. Hij heeft iets waar de jongsten in geloven, en de jongsten weten het altijd beter dan wij bejaarde

anatomische onderdelen.’ De lezer mag zelf kiezen welk onderdeel de heer Van Vriesland bij deze gelegenheid in de mond nam, schreef Richter Roegholt in zijn studie over de geschiedenis van De Bezige Bij. Van Vriesland werd serieuzer genomen dan Schierbeek, zodat Luceberts manuscript van Apocrief voorlopig onuitgegeven bleef. Ondertussen maakte Lucebert kennis met de Haagse uitgever Stols, die aangaf een bundel van hem te willen uitgeven. Dat werd Triangel in de jungle/de dieren der democratie, verschenen in november 1951.

Op zichzelf klopt het gangbare verhaal over het ‘historisch debuut’ wel. Het is duidelijk dat De Bezige Bij aarzelde Lucebert in het fonds op te nemen en dat Bert Schierbeek druk moest uitoefenen om een besluit te forceren. Toch moet de ontstaansgeschiedenis van Luceberts debuut genuanceerd worden.

De analphabetische naam was oorspronkelijk bedoeld om afzonderlijk, los van Apocrief, gepubliceerd te worden als deel 1 in de Braak-reeks. Dus nog voor er sprake was van publicatie bij De Bezige Bij. Alles voor de uitgave lag al klaar. In 1971 schreef Kousbroek dat het manuscript ‘twee weken voor Pasen 1951’ naar Parijs is gestuurd om daar te worden gedrukt. Waarom herinnert iemand zich vijfentwintig jaar later dat een manuscript twee weken voor Pasen naar Parijs is gestuurd? Kousbroek weet nog eens vijfentwintig jaar later niet meer waarom hij zich dat toen herinnerde. Ook niet waarom zijn artikel indertijd ‘De analfabetische naam ii’ heette. Waar slaat dat ‘ii’ op?

Anja de Feijter schrijft in haar proefschrift over het ‘historisch debuut’ van Lucebert: ‘Misschien komt deze vroegere versie ooit nog boven water, wat met het oog op de compositie van de bundel als geheel buitengewoon interessant zou zijn.’ Zij schrijft verder dat de derde afdeling in de latere bundel de getekende naam ‘haar bestaan als het ware aan de vertraging bij de uitgeverij’ dankt. ‘Ze is in haar geheel van latere datum en is pas aan de bundel toegevoegd toen bij De Bezige Bij positief over de uitgave was beslist.’ De Feijter, maar ook de editeur van Luceberts Verzamelde gedichten, C.W. van de Watering, en andere onderzoekers na hem – er is veel over deze kwestie gepubliceerd -, is stellig in haar mededeling hieromtrent: ‘Pas toen daarna bij De Bezige Bij tot uitgave was beslist, is de bundel gekomplementeerd met een derde afdeling, de serie beeldende gedichten de getekende naam.’ Waarom de bundel niet aangevuld kan zijn met de derde én de tweede afdeling, vraagt De Feijter zich niet af. Toch is het zo gegaan. Lucebert stuurde De analphabetische naam, inclusief de getekende naam voor de Braak-reeks in op het moment dat hij al wist dat De Bezige Bij Apocrief zou gaan uitgeven. Hij wist dat in elk geval, maar waarschijnlijk al eerder, vanaf 5 april 1951, want toen meldde hij het in een brief aan Stols. Nu het unieke exemplaar van die proefdruk boven water is gekomen, kan worden vastgesteld dat alle onderzoekers het mis hadden. ‘Twee weken voor Pasen 1951’ stuurde Lucebert De analphabetische naam én de getekende naam naar Parijs. Op pagina 18 van Triangel in de jungle/de dieren der democratie schrijft Lucebert:

Nu wordt duidelijk waarom Rudy Kousbroek – door Lucebert abusievelijk r.h.k. genoemd in plaats van H.R.K. – zich het tijdstip van versturen zo goed herinnerde. Lucebert dichtte erover omdat die zending van twee weken voor Pasen in Parijs in beslag was genomen door de politie. Lucebert had de envelop waarin hij de kopij voor de Braak-reeks aan Kousbroek in Parijs verstuurde, verluchtigd met een tekening van een ‘ongevaarlijk gele vogelvrouw’. En zoals bijna alle Parijse conciërges in die tijd politie-informanten waren, zeker als zij met hun boze oog op buitenlandse bewoners moesten letten, belde mevrouw de conciërge van Kousbroek naar de politie toen ze die verdachte zending uit Amsterdam in de bus zag vallen. Kousbroek kreeg van een Franse officier van justitie te horen dat zijn scabreuze post in beslag genomen was in verband met ‘de politiecensuur’. Lucebert stuurde de kopij van De analphabetische naam nogmaals – hiermee is dat ‘ii’ in de titel van Kousbroeks krantenartikel verklaard -, dit keer in een kuise envelop. Kousbroek liet de kopij zetten bij Rotaphot, Rue Ballu (bij Place de Clichy). Verder dan een proefdruk kwam het niet. Het opgedoken exemplaar van deze Braak-reeksproefdruk is, evenals het tijdschrift zelf, in facsimile opgenomen in mijn binnenkort te verschijnen monografie van Braak.

Laagwater

Lisette Lewin
Sidderend geheugen

Bij uitgeverij Kok in Kampen verscheen begin dit jaar een gebonden herdruk van Palestina, een bundel prozastukjes van Jacob Israël de Haan. Een lofwaardig initiatief van de Maatschappij tot Nut der Israëlieten, die honderdvijftig jaar bestaat. Vorig jaar had de Amsterdamse antiquaar Louis Putman Mijn belijdend lied uitgegeven, een selectie uit De Haans ‘joodse’ poëzie, met een in memoriam uit 1939 door P.N. van Eyck. In 1994 verscheen bij de Amsterdamse boekhandel De Verbeelding een herdruk van de bundel Kwatrijnen uit 1924, met gedichten die onsterfelijk zijn in hun eenvoud en die als geheel een verhaal vertellen van euforie, ontgoocheling, eenzaamheid en wanhoop. De dichter begon ze te schrijven op reis naar Palestina, vanaf januari 1919.

Palestina is een ‘authentieke kopie’ van het gelijknamige boek dat in 1925 bij Em. Querido verscheen, met een bedroefde inleiding van De Haans zuster Carry van Bruggen, een jaar nadat haar broer was vermoord. ‘Hij paste niet bij de menschen en daarom hebben ze hem uit hun midden, uit de wereld verwijderd.’ Palestina is een reisreportage, in ‘feuilleton’, die De Haan begin 1921 schreef. Hij heeft dan veertien dagen vakantie van de Rechtsschool in Jeruzalem, waar hij college geeft. Op zondagochtend 16 januari vertrekt hij, met zijn vriend Abdoel Salaäm, in een rijtuig met twee mooie paarden en een koetsier. Hij geniet van de tocht, in het lenteachtige weer. Ze komen door het ‘tooverland’ van Hebron, vervolgens gaat het over de grote karavaanweg door de woestijn zuidwaarts naar Beer-Sheva, dan naar Gaza en Ashdod. ‘Allah heeft ons héél lief gehad,’ prijst hij, als de reis voorspoedig verloopt. Het lieflijke Arabische knaapje Moussa brengt hem ‘met zijn pootjes’ in verrukking. ’Het is alles héél mooi. En soms zou men wenschen dat het zoo blijven kon. Maar het is heel leeg van volk.’

Men zou wensen dat er eens een verzameling verscheen van alle bijna vierhonderd ‘feuilletons’ van De Haan uit zijn Palestijnse tijd, merendeels voor het Algemeen Handelsblad geschreven. Deze verslagjes – die hij zelf als broodschrijverij beschouwde – vormen een hoogtepunt in zijn werk en in de beschrijving van het toenmalige Palestina, poëtisch, betoverend maar ook dodelijk scherp en bijna zonder uitzondering met superieure humor, die hem zelfs niet in de steek laat als hij serieus met de dood wordt bedreigd: ‘Hoe wonderlijk is de drie-en-twintigste, wanneer men den vier-en-twintigste wordt doodge-

schoten. […] Hoe goedhartig staat daar het mooie cijfer: 25. En ik ben niet dood.’

Het is dan mei 1923. Nog ruim een jaar heeft hij te leven.

De recent verschenen druk van Palestina verschilt in zoverre van die van 1925 dat de huidige is voorzien van een leeslintje en een voorwoord van Dick Houwaart, secretaris van voornoemde Maatschappij tot Nut der Israëlieten. Dit ‘Woord vooraf’ van vier bladzijdjes verschaft amper informatie en verspilt kostbare ruimte aan gemeenplaatsen, zoals dat het Palestina van toen erg veranderd is en thans een ‘voor een deel een bijna Amerikaanse, industriële natie’ is geworden, ‘vol lawaai, vol leven en problemen’, maar dat de ‘verbondenheid van het joodse volk met Eretz Israël’ onwankelbaar is. Allemaal goed en wel, als Houwaart niet met de deur in huis was gevallen met de mededeling: ‘Het was in 1999 vijfenzeventig jaar geleden dat Jacob Israël de Haan op 30 juni 1924 in Jeruzalem door een Arabier werd vermoord.’

Hoe kan het de secretaris van de Maatschappij tot Nut der Israëlieten zijn ontgaan, dat de joodse dichter helemaal niet door een Arabier is vermoord maar door een commando van de Hagana, de verdedigingsorganisatie van de zionisten? Reeds in 1985 berichtten de Nederlandse kranten dat de moordenaar, Awraham Tehomi, op de Israëlische televisie gedetailleerd had verteld hoe hij met een kameraad De Haan had opgewacht en zelf had geschoten. In 1991 herhaalde hij dat relaas in het vpro-programma Het eind dat niemand keren kan. Houwaart prijst zelfs ‘het mooie boek’ van dr. Jaap Meijer: diens De Haan-biografie De zoon van een gazzen uit 1967 – die Houwaart Zoon van een gazzan noemt. Daarin doet Meijer, die in Israël de politierapporten las, het verhaal van de moord al uit de doeken. Houwaart heeft dat ‘mooie boek’, dat ‘zeker een herdruk waard is’, beslist niet gelezen. En wie het ook niet heeft gelezen, is Hans Werkman, die in zijn bespreking van de herdruk van Palestina – in het Nederlands Dagblad van 14 april 2000 – prompt de miskleun van Houwaart voetstoots overschreef. Zo gaat zo’n blunder een eigen leven leiden.

Beter geen voorwoord dan zo’n voorwoord.

 

Als vroom joods jongetje groeide Jacob Israël de Haan op in Zaandam, in een arm gezin van een godsdienstonderwijzer. Op 31 december 1881 was hij in Smilde geboren. Op zijn veertiende ging hij met een beurs naar de Rijkskweekschool voor onderwijzers in Haarlem, waar hij zowel in de klas als daarbuiten zeer eenzaam was, zijn geloof verloor, gedichten schreef en contact zocht met Frederik van Eeden. In 1900, achttien jaar oud, verhuisde hij naar Amsterdam, waar hij hulponderwijzer werd in De Pijp. In 1904 verscheen zijn roman Pijpelijntjes, een even amusante als benauwende beschrijving van het wonen tussen kleinburgers, met het voor die tijd ongehoord openhartige verhaal van een homoseksuele passie. Aan de verschijning ervan beleefde de schrijver weinig plezier. Het boek bracht een literaire rel teweeg. Arts en schrijver Arnold Aletrino, die meende zichzelf in een van de figuren uit het boek te herkennen, kocht met De Haans vriendin, de gemeentearts Johanna van Maarseveen, bijna de hele oplage op, om te vernietigen. Vrienden braken met hem. De affaire kostte De Haan zijn baan als onderwijzer. Ook het dagblad Het Volk, waar hij medewerker van was, gaf hem zijn congé. Hij raakte in een geestelijke crisis en trouwde

met Johanna. In 1908 verscheen zijn veel schokkender erotische roman Pathologieën, die minder opzien baarde maar vernietigende recensies kreeg. In 1916 promoveerde hij in de rechtswetenschappen op ‘significa’, een nieuw vak, dat juridische termen een menselijke, emotionele inhoud wilde geven. Met een neiging tot hysterie en een dwingende behoefte ergens bij te horen, keerde hij, na een korte dweperij met Jezus, terug tot de joodse orthodoxie. Met aan fanatisme grenzende geestdrift werd hij zionist en lid van de Mizrachie, de religieuze afdeling van de Nederlandse Zionistenbond. Op het station uitgezwaaid door een delegatie zionisten vertrok hij op 4 januari 1919 naar Palestina, na een afscheidstournee en een spectaculaire afscheidsbijeenkomst in Amsterdam met redevoeringen. Na zoveel publiciteit was een snelle terugkeer welhaast onmogelijk, voor zijn eigen reputatie en die van de goede zaak.

De vreugde onder de achtergebleven zionisten, dat een hunner voor het lezerspubliek van het Algemeen Handelsblad kond zou doen van de opbouw van het joodse land, maakte al snel plaats voor wrange teleurstelling. Zelf leed de dichter van meet af aan onder kwellend heimwee, zoals hij toegaf in brieven aan Frederik van Eeden en Albert Verwey. Als je zijn gevoel voor humor deelde, schreef J.C. Bloem, kon je alles van hem velen. Maar met humor en ironie kwam je in deze maatschappij niet ver. De kordate pionierster Mirjam de Leeuw-Gerzon noemt hem in haar memoires ‘onuitstaanbaar’ en vertelt hoe hij onder zionisten allengs een paria werd. De Haan raakte bevriend met een felle tegenstander van het zionisme, de orthodoxe rabbijn Chaïm Sonnenfeld, afkomstig uit Slowakije. Deze had in het jaar van De Haans aankomst, 72 jaar oud, de Raad van Asjkenazische Joden opgericht, om zich met de vromen die al veel langer in het land woonden, te verweren tegen de zionistische overheersing. Voordat hij in Palestina op reis gaat, brengt de dichter met zijn Arabische gezelschap een bezoek aan het ‘kleine kamerhuisje’ van de talmoedgeleerde, die hij als een heilige vader vereert. ‘De oude rabbijn, héél zacht, voert het gesprek langs mooie en langs goede woorden. Hij spreekt nooit van iemand kwaad.’

Als woordvoerder van een delegatie pleitte De Haan in februari 1922 voor de Asjkenazische Raad bij de Britse persmagnaat Lord Northcliffe die Palestina bezocht en die bij de joden bekendstond als een gevreesd antisemiet. Zo bezat hij aandelen in een beruchte Russische antisemitische krant. Northcliffe kon De Haan goed gebruiken en bood hem een correspondentschap aan bij een van zijn bladen, de veelgelezen sensatiekrant Daily Mail. Als dat zou doorgaan, voorzagen de zionisten, zou dat voor hen de nekslag kunnen betekenen en kwam zelfs de Balfour-verklaring in gevaar. Er bestond de voortdurende dreiging van de Arabieren, de tegenwerking van het Britse mandaatbestuur en de afweer van joden in landen waar het hun goed ging. Zelf brachten deze Palestina-pioniers voor hun ideaal – een eigen land voor de joden – grote offers, tot hun gezondheid aan toe; ze sjouwden stenen en ploeterden in de felle zon in malariamoerassen om er akkers van te maken. Ze waren bereid te sneuvelen om een kibboets te verdedigen. Merendeels kwamen ze uit het rabiaat jodenvijandige Rusland, zoals De Haans moordenaar, die in 1902 in Odessa was geboren.

De dichter brak in 1922 officieel met de zionisten. De sfeer werd sinister. Op straat

werd hij uitgescholden en met stenen bekogeld. Hij kreeg dreigbrieven. Opgelucht dat hij ‘niet dood’ is, gaat hij eind mei 1923 met de rabbijn naar Transjordanië, op bezoek bij emir Abdoellah, en laat zich met een Arabische hoofddoek als ‘emir’ fotograferen.

Eind januari 1924 gaan ze nog eens, wanneer Abdoellahs vader, koning Hoessein van Mekka, er ook is. Op 26 juni 1924 veroordeelt een geheim veemgericht de dichter ter dood. ’Als een dolle hond’ werd hij afgemaakt, vertelde in het vpro-programma de 89-jarige Tehomi, die zelf allang niet meer in Israël woonde.

 

Waar komt dat reeds lang ontzenuwde, maar blijkbaar hardnekkige fabeltje vandaan dat een Arabier de moordenaar is, waar ook voorwoordschrijver Houwaart weer intuinde? Carry van Bruggen verdacht dadelijk de zionisten, maar destijds waren er inderdaad ook geruchten dat de moord een Arabische wraakactie was. De dichter was immers verklaard homoseksueel en had voor de Handelsblad-lezers nimmer verhuld hoe de ‘lokkende blote pootjes’ van de kleine Machmoeds en Hassans hem opwonden. Ook inspireerde Adil, zijn Arabische buurman en jongste broer van zijn reisgenoot in Palestina, hem tot hogere poëzie. ‘O, zal de nacht ook voor hem leeg en heet zijn, / Die naast mij rijdt, Adil, een stoute knaap?’ Zijn feuilletonlezers kregen evenwel een prozaïscher portret: ‘Hij is een brave kerel. Maar lui, heel lui.’

Het is hoogst onwaarschijnlijk, zo niet uitgesloten dat De Haan zijn erotische begeerte in Palestina in praktijk bracht en daarmee zijn reputatie in de Hollandse kolonie en de vaderlijke liefde van de rabbijn op het spel zou hebben gezet. Menigmaal klaagt hij in een geheim kwatrijn over eenzame nachten, kwelt zich vol wroeging met de herinnering aan iets van lang geleden, ’menig stout feest’, ‘mijn lijf niets dan één sidderend geheugen’.

Laagwater

Lisette Lewin
Sidderend geheugen

Bij uitgeverij Kok in Kampen verscheen begin dit jaar een gebonden herdruk van Palestina, een bundel prozastukjes van Jacob Israël de Haan. Een lofwaardig initiatief van de Maatschappij tot Nut der Israëlieten, die honderdvijftig jaar bestaat. Vorig jaar had de Amsterdamse antiquaar Louis Putman Mijn belijdend lied uitgegeven, een selectie uit De Haans ‘joodse’ poëzie, met een in memoriam uit 1939 door P.N. van Eyck. In 1994 verscheen bij de Amsterdamse boekhandel De Verbeelding een herdruk van de bundel Kwatrijnen uit 1924, met gedichten die onsterfelijk zijn in hun eenvoud en die als geheel een verhaal vertellen van euforie, ontgoocheling, eenzaamheid en wanhoop. De dichter begon ze te schrijven op reis naar Palestina, vanaf januari 1919.

Palestina is een ‘authentieke kopie’ van het gelijknamige boek dat in 1925 bij Em. Querido verscheen, met een bedroefde inleiding van De Haans zuster Carry van Bruggen, een jaar nadat haar broer was vermoord. ‘Hij paste niet bij de menschen en daarom hebben ze hem uit hun midden, uit de wereld verwijderd.’ Palestina is een reisreportage, in ‘feuilleton’, die De Haan begin 1921 schreef. Hij heeft dan veertien dagen vakantie van de Rechtsschool in Jeruzalem, waar hij college geeft. Op zondagochtend 16 januari vertrekt hij, met zijn vriend Abdoel Salaäm, in een rijtuig met twee mooie paarden en een koetsier. Hij geniet van de tocht, in het lenteachtige weer. Ze komen door het ‘tooverland’ van Hebron, vervolgens gaat het over de grote karavaanweg door de woestijn zuidwaarts naar Beer-Sheva, dan naar Gaza en Ashdod. ‘Allah heeft ons héél lief gehad,’ prijst hij, als de reis voorspoedig verloopt. Het lieflijke Arabische knaapje Moussa brengt hem ‘met zijn pootjes’ in verrukking. ’Het is alles héél mooi. En soms zou men wenschen dat het zoo blijven kon. Maar het is heel leeg van volk.’

Men zou wensen dat er eens een verzameling verscheen van alle bijna vierhonderd ‘feuilletons’ van De Haan uit zijn Palestijnse tijd, merendeels voor het Algemeen Handelsblad geschreven. Deze verslagjes – die hij zelf als broodschrijverij beschouwde – vormen een hoogtepunt in zijn werk en in de beschrijving van het toenmalige Palestina, poëtisch, betoverend maar ook dodelijk scherp en bijna zonder uitzondering met superieure humor, die hem zelfs niet in de steek laat als hij serieus met de dood wordt bedreigd: ‘Hoe wonderlijk is de drie-en-twintigste, wanneer men den vier-en-twintigste wordt doodge-

schoten. […] Hoe goedhartig staat daar het mooie cijfer: 25. En ik ben niet dood.’

Het is dan mei 1923. Nog ruim een jaar heeft hij te leven.

De recent verschenen druk van Palestina verschilt in zoverre van die van 1925 dat de huidige is voorzien van een leeslintje en een voorwoord van Dick Houwaart, secretaris van voornoemde Maatschappij tot Nut der Israëlieten. Dit ‘Woord vooraf’ van vier bladzijdjes verschaft amper informatie en verspilt kostbare ruimte aan gemeenplaatsen, zoals dat het Palestina van toen erg veranderd is en thans een ‘voor een deel een bijna Amerikaanse, industriële natie’ is geworden, ‘vol lawaai, vol leven en problemen’, maar dat de ‘verbondenheid van het joodse volk met Eretz Israël’ onwankelbaar is. Allemaal goed en wel, als Houwaart niet met de deur in huis was gevallen met de mededeling: ‘Het was in 1999 vijfenzeventig jaar geleden dat Jacob Israël de Haan op 30 juni 1924 in Jeruzalem door een Arabier werd vermoord.’

Hoe kan het de secretaris van de Maatschappij tot Nut der Israëlieten zijn ontgaan, dat de joodse dichter helemaal niet door een Arabier is vermoord maar door een commando van de Hagana, de verdedigingsorganisatie van de zionisten? Reeds in 1985 berichtten de Nederlandse kranten dat de moordenaar, Awraham Tehomi, op de Israëlische televisie gedetailleerd had verteld hoe hij met een kameraad De Haan had opgewacht en zelf had geschoten. In 1991 herhaalde hij dat relaas in het vpro-programma Het eind dat niemand keren kan. Houwaart prijst zelfs ‘het mooie boek’ van dr. Jaap Meijer: diens De Haan-biografie De zoon van een gazzen uit 1967 – die Houwaart Zoon van een gazzan noemt. Daarin doet Meijer, die in Israël de politierapporten las, het verhaal van de moord al uit de doeken. Houwaart heeft dat ‘mooie boek’, dat ‘zeker een herdruk waard is’, beslist niet gelezen. En wie het ook niet heeft gelezen, is Hans Werkman, die in zijn bespreking van de herdruk van Palestina – in het Nederlands Dagblad van 14 april 2000 – prompt de miskleun van Houwaart voetstoots overschreef. Zo gaat zo’n blunder een eigen leven leiden.

Beter geen voorwoord dan zo’n voorwoord.

 

Als vroom joods jongetje groeide Jacob Israël de Haan op in Zaandam, in een arm gezin van een godsdienstonderwijzer. Op 31 december 1881 was hij in Smilde geboren. Op zijn veertiende ging hij met een beurs naar de Rijkskweekschool voor onderwijzers in Haarlem, waar hij zowel in de klas als daarbuiten zeer eenzaam was, zijn geloof verloor, gedichten schreef en contact zocht met Frederik van Eeden. In 1900, achttien jaar oud, verhuisde hij naar Amsterdam, waar hij hulponderwijzer werd in De Pijp. In 1904 verscheen zijn roman Pijpelijntjes, een even amusante als benauwende beschrijving van het wonen tussen kleinburgers, met het voor die tijd ongehoord openhartige verhaal van een homoseksuele passie. Aan de verschijning ervan beleefde de schrijver weinig plezier. Het boek bracht een literaire rel teweeg. Arts en schrijver Arnold Aletrino, die meende zichzelf in een van de figuren uit het boek te herkennen, kocht met De Haans vriendin, de gemeentearts Johanna van Maarseveen, bijna de hele oplage op, om te vernietigen. Vrienden braken met hem. De affaire kostte De Haan zijn baan als onderwijzer. Ook het dagblad Het Volk, waar hij medewerker van was, gaf hem zijn congé. Hij raakte in een geestelijke crisis en trouwde

met Johanna. In 1908 verscheen zijn veel schokkender erotische roman Pathologieën, die minder opzien baarde maar vernietigende recensies kreeg. In 1916 promoveerde hij in de rechtswetenschappen op ‘significa’, een nieuw vak, dat juridische termen een menselijke, emotionele inhoud wilde geven. Met een neiging tot hysterie en een dwingende behoefte ergens bij te horen, keerde hij, na een korte dweperij met Jezus, terug tot de joodse orthodoxie. Met aan fanatisme grenzende geestdrift werd hij zionist en lid van de Mizrachie, de religieuze afdeling van de Nederlandse Zionistenbond. Op het station uitgezwaaid door een delegatie zionisten vertrok hij op 4 januari 1919 naar Palestina, na een afscheidstournee en een spectaculaire afscheidsbijeenkomst in Amsterdam met redevoeringen. Na zoveel publiciteit was een snelle terugkeer welhaast onmogelijk, voor zijn eigen reputatie en die van de goede zaak.

De vreugde onder de achtergebleven zionisten, dat een hunner voor het lezerspubliek van het Algemeen Handelsblad kond zou doen van de opbouw van het joodse land, maakte al snel plaats voor wrange teleurstelling. Zelf leed de dichter van meet af aan onder kwellend heimwee, zoals hij toegaf in brieven aan Frederik van Eeden en Albert Verwey. Als je zijn gevoel voor humor deelde, schreef J.C. Bloem, kon je alles van hem velen. Maar met humor en ironie kwam je in deze maatschappij niet ver. De kordate pionierster Mirjam de Leeuw-Gerzon noemt hem in haar memoires ‘onuitstaanbaar’ en vertelt hoe hij onder zionisten allengs een paria werd. De Haan raakte bevriend met een felle tegenstander van het zionisme, de orthodoxe rabbijn Chaïm Sonnenfeld, afkomstig uit Slowakije. Deze had in het jaar van De Haans aankomst, 72 jaar oud, de Raad van Asjkenazische Joden opgericht, om zich met de vromen die al veel langer in het land woonden, te verweren tegen de zionistische overheersing. Voordat hij in Palestina op reis gaat, brengt de dichter met zijn Arabische gezelschap een bezoek aan het ‘kleine kamerhuisje’ van de talmoedgeleerde, die hij als een heilige vader vereert. ‘De oude rabbijn, héél zacht, voert het gesprek langs mooie en langs goede woorden. Hij spreekt nooit van iemand kwaad.’

Als woordvoerder van een delegatie pleitte De Haan in februari 1922 voor de Asjkenazische Raad bij de Britse persmagnaat Lord Northcliffe die Palestina bezocht en die bij de joden bekendstond als een gevreesd antisemiet. Zo bezat hij aandelen in een beruchte Russische antisemitische krant. Northcliffe kon De Haan goed gebruiken en bood hem een correspondentschap aan bij een van zijn bladen, de veelgelezen sensatiekrant Daily Mail. Als dat zou doorgaan, voorzagen de zionisten, zou dat voor hen de nekslag kunnen betekenen en kwam zelfs de Balfour-verklaring in gevaar. Er bestond de voortdurende dreiging van de Arabieren, de tegenwerking van het Britse mandaatbestuur en de afweer van joden in landen waar het hun goed ging. Zelf brachten deze Palestina-pioniers voor hun ideaal – een eigen land voor de joden – grote offers, tot hun gezondheid aan toe; ze sjouwden stenen en ploeterden in de felle zon in malariamoerassen om er akkers van te maken. Ze waren bereid te sneuvelen om een kibboets te verdedigen. Merendeels kwamen ze uit het rabiaat jodenvijandige Rusland, zoals De Haans moordenaar, die in 1902 in Odessa was geboren.

De dichter brak in 1922 officieel met de zionisten. De sfeer werd sinister. Op straat

werd hij uitgescholden en met stenen bekogeld. Hij kreeg dreigbrieven. Opgelucht dat hij ‘niet dood’ is, gaat hij eind mei 1923 met de rabbijn naar Transjordanië, op bezoek bij emir Abdoellah, en laat zich met een Arabische hoofddoek als ‘emir’ fotograferen.

Eind januari 1924 gaan ze nog eens, wanneer Abdoellahs vader, koning Hoessein van Mekka, er ook is. Op 26 juni 1924 veroordeelt een geheim veemgericht de dichter ter dood. ’Als een dolle hond’ werd hij afgemaakt, vertelde in het vpro-programma de 89-jarige Tehomi, die zelf allang niet meer in Israël woonde.

 

Waar komt dat reeds lang ontzenuwde, maar blijkbaar hardnekkige fabeltje vandaan dat een Arabier de moordenaar is, waar ook voorwoordschrijver Houwaart weer intuinde? Carry van Bruggen verdacht dadelijk de zionisten, maar destijds waren er inderdaad ook geruchten dat de moord een Arabische wraakactie was. De dichter was immers verklaard homoseksueel en had voor de Handelsblad-lezers nimmer verhuld hoe de ‘lokkende blote pootjes’ van de kleine Machmoeds en Hassans hem opwonden. Ook inspireerde Adil, zijn Arabische buurman en jongste broer van zijn reisgenoot in Palestina, hem tot hogere poëzie. ‘O, zal de nacht ook voor hem leeg en heet zijn, / Die naast mij rijdt, Adil, een stoute knaap?’ Zijn feuilletonlezers kregen evenwel een prozaïscher portret: ‘Hij is een brave kerel. Maar lui, heel lui.’

Het is hoogst onwaarschijnlijk, zo niet uitgesloten dat De Haan zijn erotische begeerte in Palestina in praktijk bracht en daarmee zijn reputatie in de Hollandse kolonie en de vaderlijke liefde van de rabbijn op het spel zou hebben gezet. Menigmaal klaagt hij in een geheim kwatrijn over eenzame nachten, kwelt zich vol wroeging met de herinnering aan iets van lang geleden, ’menig stout feest’, ‘mijn lijf niets dan één sidderend geheugen’.

Arno van der Valk+
De laatste resten tropisch Zweden
Met W.F. Hermans op excursie

‘Een oord om een nieuwe roman te schrijven,




maar vandaag geen tijd.’ Zo luidt de handgeschreven tekst op een briefkaart die W.F. Hermans op 1 augustus 1960 aan zijn Amsterdamse uitgever Geert van Oorschot stuurde.1 Hermans verbleef op dat moment in Noord-Zweden, waar hij een geologisch congres bijwoonde en deelnam aan een overladen excursieprogramma. Die nieuwe roman waarvan hij repte, zou er uiteindelijk toch komen, en wel in 1966, onder de titel Nooit meer slapen. Zoals bekend is daarin vooral de weerslag te vinden van de geologische expeditie die Hermans in 1961 – samen met Torbjørn Fjellang, Per Akselsen en Harald Skålvoll – naar de Noorse provincie Finnmark ondernomen heeft. Maar gek genoeg is nooit eerder uitgezocht welke verhaalelementen Hermans voor zijn roman ontleend heeft aan zijn bezoek aan Zweden, ruim een jaar voor hij naar Noorwegen ging. En dat terwijl de schrijver zelf ooit in een interview liet weten dat de ideeën voor Nooit meer slapen mede ontstaan zijn tijdens wandelingen door het Zweedse noorden.2

Naar Zweden

Op 29 februari 1960 liet W.F. Hermans per brief aan het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap weten dat hij het negentiende Internationaal Geologisch Congres, die zomer te houden in Stockholm, niet kon bezoeken. Een paar maanden later echter meldde prof. Jan Piet Bakker, Hermans’ leermeester aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam, in een brief aan de congresleiding (van 17 juni) de komst van dr. W.F. Hermans. Bakker, die de Nederlandse delegatie aanvoerde, verontschuldigde zich in enkele handgeschreven regels bij zijn

vriend prof. Gunnar Hoppe voor de late inschrijving, veroorzaakt door vertraging op het meebetalende Ministerie van Onderwijs. Hoppe zou de promovendus van zijn vriend Bakker nog van dichtbij meemaken, want behalve aan het algemene congres in Stockholm nam Hermans ook deel aan een symposium en een excursie onder Hoppes leiding.3

Kennelijk heeft Hermans zich op het laatste moment bedacht. Waarom hij van gedachten veranderde, is niet bekend. Heeft hij misschien de kosten van minimaal achthonderd kronen voor de excursie, het symposium en de reis binnen Zweden – alles tweede klas – toch gesubsidieerd kunnen krijgen? Voorafgaand aan het congres in Stockholm zou hij in Abisko (Noord-Zweden) nog een symposium bijwonen over glaciale morfologie en periglaciale processen. Maar allereerst werd de deelnemers aanbevolen ter voorbereiding een Lule-, Kebnekaise- of Kårsa-excursie te maken. Hermans’ keus viel op de Lule-excursie, waarvan het doel was inzicht te krijgen in de ijsrecessie in de subarctische omgeving van de rivier de Lule, waar de glaciale vormen nog goed bewaard waren.

Nergens in Hermans’ wetenschappelijk werk blijkt echter belangstelling voor de in Zweden te bestuderen onderwerpen. Zijn proefschrift – Description et genèse des dépôts meubles de surface et du relief de l’Oesling (1955) – behelst een sedimentologische studie van een gebied in Luxemburg; de openbare les bij de aanvaarding van zijn lectorschap in de fysische geografie uit 1958 had als onderwerp het zonale beginsel in de geografie; en in het door hem geschreven studieboek Erosie (1960) worden de begrippen periglaciale en glaciale erosie slechts genoemd.4 Zijn interesse in het verschijnsel erosie kan hooguit een bijrol hebben gespeeld in zijn overweging naar Zweden te gaan. In de ongerepte natuur zijn immers de natuurlijke vormen van erosie uitstekend waarneembaar. Maar wellicht gingen de gedachten van Hermans dezelfde kant uit als die van Oskar Ossegal in De tranen der acacia’s: ‘Wat was wetenschap voor hem? Het willen weten van dingen waar men nieuwsgierig naar zijn moest om er belang in te stellen.’

Lule-excursie

De Lule-excursie stond onder leiding van Gunnar Hoppe en Bo Strömberg. Als assistent van Hoppe was Strömberg belast met het reserveren van restaurants, het tellen van de deelnemers na iedere busstop, het vasthouden van kaarten tijdens excursies en het vertalen van Hoppes woorden voor degenen die de Engelse taal niet goed machtig waren. Hij kan zich tegenwoordig nog maar weinig van de excursie herinneren. In zijn beleving was de voorbereidende reis met Hoppe, een maand eerder, veel indrukwekkender. Niettemin waren alle deelnemers aan de Lule-excursie het er achteraf over eens dat zij een bijzondere tocht hadden meegemaakt. Aan de hand van overgeleverde excursiehandleidingen, publicaties en speciaal voor dit artikel opgetekende herinneringen van de deelnemers is het mogelijk de Lule-excursie en het Abisko-symposium goeddeels te reconstrueren.

Op vrijdag 22 juli 1960 werd er voor de deelnemers aan de excursie een kennis-

makingsbijeenkomst gehouden om 14.00 u. in Hotel Terminus te Stockholm. De treinkaartjes en excursiehandleidingen werden uitgedeeld, waarna de nachttrein naar het hoge noorden vertrok. Gedurende de avond was er gelegenheid op kosten van de cursusleider in de restauratiewagon te dineren, waarbij er expliciet gemeld werd dat het bier – in het drooggelegde Zweden – bij de prijs inbegrepen was. Daar stond wel de verplichting tegenover kennis te nemen van de excursiehandleiding.

In de trein bevonden zich ook de deelnemers aan de andere excursies, die later eveneens het symposium in Abisko zouden bijwonen. Een bont gezelschap geleerden: twintigers als Barry Bishop, Peter J. Williams en Jack Ives, die zijn promotor Brian Bird mocht vergezellen, naast gezaghebbende geleerden als Jan Dylik, Bob F. Black, Just Gjessing, Valter Schytt, Ronnie Peel, Vaughan Lewis, David L. Linton, Anders Rapp, Gunnar Østrem en natuurlijk Gunnar Hoppe. Stuk voor stuk geologen die zowel in Europa als in de Verenigde Staten het (peri)glaciale onderzoek decennialang zouden domineren.

Bij het ontwaken bevond men zich in de eindeloze bossen van Norrland. Na het ontbijt in de stationsrestauratie van Boden ving de excursie aan met een bezoek aan enkele doodijsgaten in de omgeving. In Nooit meer slapen spelen die doodijsgaten een belangrijke rol: Alfred Issendorf wil op gezag van zijn promotor onderzoeken of de nagenoeg ronde gaten in de morene en in de veengronden, die algemeen voor doodijsgaten gehouden worden, geen meteoorkraters zijn. Na de bezichtiging ondernam men de vier kilometer lange wandeling naar de Kalottberg van Snöberget, over een vochtig terrein met een hoogteverschil van tweehonderd meter. De muggen, waartegen gewaarschuwd was, zorgden voor niet al te veel overlast. Het was dag na dag uitzonderlijk mooi weer in Noord-Zweden.

Om 18.30 u. stond de aankomst in Vuollerin gepland, waar men in het plaatselijke hotel dineerde – en ook hier was het bier inbegrepen. Hierna hield een vertegenwoordiger van het staatsenergiebedrijf een lezing over de plannen voor stuwdammen en elektriciteitsturbines in het gebied van de rivier de Luie. Die nacht deelde Hermans een kamer met de enige excursiedeelnemer uit Noorwegen, Torbjørn Fjellang. Het zou het begin van een vriendschap worden. Fjellang heeft model gestaan voor de figuur Arne in Nooit meer slapen.

De volgende ochtend, zondag 24 juli, ontbeet men gezamenlijk en vertrok men volgens een strak schema naar Staraberget, voor een blik over de vallei van de Lule. Op weg naar de glaciale afwateringskanalen te Solmyran passeerde het gezelschap voor het eerst de poolcirkel. In dit landschap vertelde Gunnar Hoppe over de plaatselijke Samen (ook wel Lappen genoemd). In 1945 had hij een sociaal-geografisch proefschrift gepubliceerd over de wegen in de provincie Norbotten, in heden en verleden. Tijdens zijn tocht door Finnmark in 1961 zou Hermans Samen fotograferen. Zij duiken later op in Nooit meer slapen.5

Na de lunch kreeg het gezelschap een rondleiding over de bouwplaats van een – in 1963 in gebruik genomen – waterkrachtcentrale in Stora Lule älv. Laat in de

middag bereikte men Jokkmokk, waar overnacht werd. Op hun kamer spraken Fjellang en Hermans die avond over poolexpedities, Noorse en Nederlandse ontdekkingsreizigers en de poolzee, om ten slotte uit te komen bij de Vikingen en hun contacten met het vasteland van Europa. Het was het soort gesprekken dat ook voorkomt in Nooit meer slapen.

Het hoogtepunt van de volgende dag was de fenomenale boottocht van drie uur naar Saltoluokta. Toentertijd was dat de enige manier om Saltoluokta Turiststation te bereiken. Onderweg moest bij de stroomversnellingen van Jaurekaske een kilometer gelopen en van boot gewisseld worden. Ter wille van de geleerde dames en heren werd de bagage door de bemanning gebracht. Een ervaring die Hermans later in Noorwegen nogmaals zou hebben en die een plaats zou krijgen in Nooit meer slapen.

Op dinsdag en woensdag stonden er dagtochten naar de kloof Ahos Kårso en de glaciale afzettingen bij Petsaure op het programma. Voor deze excursies had de Sveriges Geologiska Undersökning een luchtfoto beschikbaar gesteld. Zowel in de excursiehandleiding als in zijn publicaties had Hoppe gewezen op de grote betekenis van luchtfoto’s voor het interpreteren van glaciale landschappen. Een gemak dat Alfred in Nooit meer slapen niet mocht kennen, maar zijn tegenstrever Mikkelsen wel. Niet voor niets is ‘Mikkel’ de Noorse benaming voor Reinaert de Vos.

Beide excursiedagen deden een zwaar beroep op het fysieke uithoudingsvermogen van de deelnemers. De tien en twintig kilometer lange wandeltochten voerden weliswaar door makkelijk terrein – slechts circa driehonderd meter hoogteverschil – maar er moesten wel enkele ondiepe kreken doorwaad worden. Harald

Skålvoll, een van het trio met wie Hermans een jaar later door Finnmark zou trekken, vertelt: ‘Hermans had de eerste dag moeite ons bij te houden. Het was duidelijk dat hij niet gewend was in deze terreinomstandigheden te lopen met zware bepakking. Bij het oversteken van een van de riviertjes is hij zelfs gevallen, maar gelukkig raakte hij niet gewond.’6 Iets dergelijks overkomt Alfred in Nooit meer slapen. Overigens was Bo Strömberg tijdens de excursie iedereen de baas. Tot verrassing van zijn tochtgenoten toverde Strömberg die dinsdag zesentwintig flesjes bier uit zijn rugzak. Vier, vijf uur lang had hij voor ieder excursielid een flesje bier door de bergen gedragen!

De ochtend van donderdag 28 juli mocht iedereen een uurtje uitslapen, omdat men de vorige avond laat per trein in Kiruna gearriveerd was. Als slot van de Lule-excursie werd een bezoek gebracht aan de ijzerertsmijnen van Luossavaare-Kirunavaare ab, waar het bedrijf een lunch verzorgde. Vanuit Kiruna nam men de trein naar Abisko, op dat moment de enige manier om deze plaats te bereiken.

Symposium

Het symposium vond plaats in het Abisko Turiststation, een uitstekende accommodatie in een spectaculaire arctische omgeving, met keuze uit twee klassen van overnachting, prima eten, ruime sauna’s en – volgens Jack Ives – mooie blonde serveersters. In de recreatieruimte van het hotel was een tentoonstelling ingericht van zeer recente of zelfs nog ongepubliceerde artikelen over de onderzoeksonderwerpen.

Op de eerste symposiumdag, vrijdag 29 juli, ondernam men na voordrachten door de Zweedse excursieleiders Sten Rudberg, Karl-Gustav Holdar en Anders Rapp een korte excursie naar de canyon recht tegenover het Turiststation. Door deze kloof stroomt de Abisko-rivier het meer in. Men heeft er een prachtig uitzicht over de rivierdelta. Voorafgaand aan de voordrachten van de Amerikaanse gasten H.T.U. Smith, Troy L. Péwé en Bob F. Black maakte men kennis met het ‘symposium in het veld’, een op dat moment nieuwe formule voor congressen. ’s Avonds werden de vijftig geleerden warm gemaakt voor de excursie van de komende dag, waarin men tijdens een twaalf kilometer lange voettocht door bergachtig gebied een goed beeld van het landschap zou krijgen. Onderweg werd dit beeld ‘verfijnd’ door vergelijking van het huidige landschap met een vijftig jaar oude foto.

Voor de zondag stond een excursie naar Narvik (Noorwegen) gepland. Voor zover niet gestoord door de vele tunnels en overkappingen namen de deelnemers al vanuit de trein een aantal bijzondere geologische verschijnselen waar. Vervolgens kon na een korte wandeling naar de gondelbaan Fjellheisen vanaf het Fagernesfjellet (1007 meter) hetzelfde berglandschap, de stad en het Ototfjord overzien worden. Hier werden herinneringen opgehaald aan de zeeslag die de geallieerden twintig jaar eerder van de Kriegsmarine verloren hadden.

Barry Bishop en Ronnie Peel, zo herinnert Jack Ives zich, verlieten het gezelschap na de picknick in de bergen, om via een lange omweg naar het station te lopen. De

Amerikaanse fotograaf en bergbeklimmer Bishop claimde dat hij door de National Geographic Society voor een stoomcursus geomorfologie naar het symposium was gestuurd, opdat hij drie jaar later de ngs-vlag op de Mount Everest zou kunnen zetten. Iedereen dacht dat het een grap was, maar Barry Bishop verschool de waarheid in een grap. Hij mengde zich tijdens het symposium niet in de discussies, inbeslaggenomen als hij was door het klimmen over keien en richels.

Toen er later die dag nog even tijd leek om te zwemmen voordat de trein kwam, waren slechts enkele heren bereid Barry Bishop in het ijskoude water te volgen. Onder hen natuurlijk Gunnar Hoppe, die in 1941 Norrlands zwemkampioen was geweest. Hun zwembad was een klein meer omzoomd met schrale wilgenstruiken. De heren legden hun kleren zorgvuldig tussen de wilgen en namen bij gebrek aan zwembroeken naakt een duik. Uiteraard kwam de trein een paar minuten te vroeg, waarop de naaktzwemmers werden aangegaapt door een paar honderd uit de coupéramen hangende Zweedse toeristen. Onkreukbare professoren, ineengedoken en met de handen laag, worstelden zich naar de wilgenbosjes op de oever, waar ze in haast probeerden hun kleren uit het zicht aan te krijgen. Barry Bishop verliet echter fier het water, met rechte rug, schijnbaar onverstoorbaar onder het luid geroep van de toeristen.

Zo maakte Hermans kennis met Barry C. Bishop, die hij model liet staan voor de figuur Brandel in Nooit meer slapen: een vriendelijke jongen die overal om lacht, een optimist die nooit ruzie maakt. Met zijn schalkse lach was Bishop zowel geliefd bij de fatsoenlijke professoren als de vrolijke serveersters. De bevroren voeten waarmee Brandel van de Nilgiri terugkeert, heeft Hermans eveneens aan Bishop ontleend.7 In 1963 maakte Bishop daadwerkelijk deel uit van het eerste Amerikaanse team dat de top van de Mount Everest bereikte. De terugtocht was dermate zwaar dat zijn tenen en beide pinken geamputeerd moesten worden.

Op maandag 1 augustus werd na een eerste ronde voordrachten onder leiding van de plantenecoloog G. Sandberg een korte excursie ondernomen, waarop hij aan de hand van vergelijkend fotomateriaal uit de jaren dertig en veertig de invloed van recente klimaatsverandering aantoonde. Op deze dag is de al eerder genoemde briefkaart gestempeld die Hermans naar zijn uitgever Van Oorschot stuurde. In het proces Hermans versus Van Oorschot in 1954 citeerde de verdediger van Van Oorschot, mr. Verdaasdonk, de tekst van Hermans om te bewijzen dat de schrijver wel degelijk op goede voet stond met zijn uitgever, óók nadat deze de eerste – omstreden – contracten voor vertalingen van De donkere kamer van Damocles had afgesloren.8

De excursie naar Kärkevagge van dinsdag 2 augustus noemt Jack Ives het hoogtepunt van zijn reis naar Zweden. Bij halteplaats Låktatjåkka begon men een twaalf kilometer lange wandeling. Men liep door de Kärkevagge, een zeer indrukwekkend vijf kilometer lang dal, waarin over de bodem ongeveer tien meter grote, kubusvormige rotsblokken verspreid liggen, die door de gletsjer uit de wanden zijn ge-

plukt. Achter in het dal bevinden zich een zeer steile wand en een kraterachtig rond meer, Rissajaurre, op 812 meter. Was het hier dat Hermans inspiratie opdeed voor de meteorietentheorie van Alfred Issendorf?

Tijdens de lunchpauze aan het meer namen enkele deelnemers een duik in het heldere water. Opmerkelijk daarbij was dat je tot een diepte van ruim 34 meter kon kijken. Deze zwempartij keert terug in Nooit meer slapen. Alfred denkt: ‘Twee jaar geleden hebben wij samen deelgenomen aan een excursie in Zweeds Lapland, naar het meer Rissajaurre. De Zweedse geologen die de excursie leidden, hadden verteld dat het meer Rissajaurre veertig meter diep is en het water zo helder, dat je de bodem kon zien als je er in zwom. Toen we bij dat meer Rissajaurre kwamen, waren Brandel en ik de enigen van de hele groep die erin sprongen. Het water, afkomstig van de sneeuw op de hellingen er omheen, was maar enkele graden boven nul. Daarom bleven de anderen liever aan de kant staan.’9 Of Hermans ook in werkelijkheid tot de zwemmers behoorde, is niet bekend: niemand kan het zich herinneren.

Woensdag 3 augustus genoot men een laatste maal van het arctische landschap tijdens een achttien kilometer lange wandeling van Låktatjåkka naar Björkliden. Halverwege de tocht bezochten de meeste deelnemers de top van de Låktatjåkko op 1412 meter, met uitzicht op Zwedens hoogste berg, Kebnekaise (2117 meter). Donderdag 4 augustus besloot men het symposium met vijf lezingen, waarna men de volgende dag naar het Internationaal Geografische Congres in Stockholm afreisde.

Over Hermans’ ervaringen tijdens het congres valt bitter weinig te melden; niemand heeft Hermans in Stockholm kunnen betrappen op de wijze waarop hij – zie Koningin Eenoog – zelf een zoenend stelletje betrapte met zijn fotocamera. Wel weten we – uit Boze brieven van Bijkaart (1977) – dat hij Zweedse deelnemers gevraagd heeft naar hun opinie over filmregisseur Ingmar Bergman. Die luidde: ‘Bergman? Die wordt in het buitenland verschrikkelijk overschat.’ Na het congres in Stock-

holm verbleef Hermans enkele dagen in Asker, bij Torbjørn Fjellang en zijn vrouw Berit. Fjellang zegt over het ontstaan van de vriendschap: ‘Ik denk dat een reden was dat mijn familie en ik geen idee hadden van zijn reputatie als auteur in Nederland.’ En dat is toch curieus als je bedenkt dat Hermans, volgens Fjellang zelf, tijdens zijn verblijf in Asker een ontmoeting had met zijn Noorse uitgever over de vertaling van De donkere kamer van Damocles.10

Meet as colleagues

De Poolse hoogleraar Jan




Dylik was diep onder de indruk van het symposium en schuwde in zijn evaluatie grote woorden niet: ‘Zij die elkaar ontmoetten in Abisko zullen “deelnemers” blijven in een gemeenschappelijke ervaring, en de kameraadschap in Abisko zal groeien en zich ontwikkelen in de vorm van uitwisselingen van brieven, ervaringen en standpunten. Dat zal de postkantoren veel extra werk bezorgen, maar zal zonder twijfel de ontwikkeling van wetenschap stimuleren en naties dichter bij elkaar brengen.’11 Inderdaad blijken deelnemers tot op de dag van vandaag contact met elkaar te hebben.

Ook volgens Gunnar Hoppe werden de excursie en het symposium gekenmerkt door een zeer vriendelijke sfeer, wat Hoppe toeschrijft aan het natuurschoon. Anders Rapp ziet de vriendelijkheid in een duidelijk historisch perspectief: ‘It became a very inspiring international meeting, where former refugees and soldiers from the battlefields and prisons of the second world war could meet as colleagues in geomorphology.’12

Natuurlijk waren er spanningen, hoewel goed verborgen. Zo vond Jan Dylik, die tijdens de oorlog in het verzet in Warschau had gezeten, het moeilijk te verdragen dat de Duitse professor Jürgen Hövermann een pet van de Wehrmacht droeg. Een misverstand, zo bleek later, want Hövermann droeg alleen maar een boswachterspet. Hövermanns nimmer wisselende outfit – die boswachterspet met bijbehorende jas en knickerbocker – gaf aanleiding tot geroddel onder de geleerden. Er waren meer politieke kanten aan de excursie. De Oost-Duitse professor Johannes Fürchtegott Gellert schijnt zijn landgenoot Ludwig Bauer onder controle te hebben moeten houden. Beide heren waren op dienstreis en Gellert had als delegatieleider eigenlijk alleen de opdracht het symposium in Abisko bij te wonen. Aangezien Noorwegen navo-lid was, hadden de Oost-Duitsers van hun opdrachtgevers geen toestemming gekregen Narvik te bezoeken. Toen Bauer desondanks meeging naar Narvik, werden hem verwijten gemaakt door Gellert, die deze overtreding vervolgens aan de ‘staatliche Organen’ van de ddr meldde – overigens zonder nadelige gevolgen voor de betrokkene.

In de door Dylik verwoorde hoop dat de ontmoeting naties dichter bij elkaar zou brengen, klinkt de echo van de Koude Oorlog door. De contacten waren hard nodig in de jaren van afsluiting door het IJzeren Gordijn. Er bestond aan beide kanten vanzelfsprekend militaire belangstelling voor alles wat er op cartografisch gebied gebeurde. Een van de deelnemers aan de excursie en het symposium was de geograaf en cia-agent George S. Walochik. Nadat hij tijdens de oorlog aan militaire acties in Europa had meegedaan, kwam hij terecht bij de Amerikaanse geheime dienst. Vanaf 1950 diende hij achttien maanden in West-Duitsland, waarna hij zijn werk als geografisch analist in de vs voortzette, met als specialisatie de geografie van Oost-Europa en de Sovjet-Unie.

De toenmalige politieke verhoudingen worden ook duidelijk in een interview met de Hongaarse delegatieleider prof. Alexander Rado, onder de kop ‘Storspion på Kongress i Stockholm’ verschenen in de Dagens Nyheter van 9 augustus 1960. Deze cartograaf stond gedurende het congres onder bescherming van de Zweedse veiligheidsdienst. Hij maakte in de jaren dertig zeer gedetailleerde kaarten voor vliegmaatschappijen als de sas en de klm. Tussen 1941 en 1944 leidde hij vanuit zijn bureau in Genève de sovjetspionage in Duitsland en Italië. In 1945 verdween hij plotseling op mysterieuze wijze in Caïro. Na officieel te zijn doodgemeld, bracht hij tien jaar door in Siberische strafkampen. Terug in zijn vaderland sloeg hij een politieke functie af en was hij vanaf het najaar van 1956 hoogleraar cartografie en economische geografie aan de Universiteit van Boedapest. Nadat prof. J.P. Bakker en prof. António Ribeiro in de General Assembly van het congres betoogd hadden dat politiek binnen de International Geographical Union (igu) ongewenst was – op het moment dat Rusland de benoeming van prof. Carl Troll als voorzitter van de igu afkeurde omdat hij een exponent van West-Duitsland zou zijn – repliceerde juist deze Alexander Rado dat Carl Troll inderdaad een politieke figuur was, omdat hij had meegewerkt aan een atlas waarin de grenzen van de ddr ‘onjuist’ aangegeven zouden staan.13

Maar ook in deze beladen context – die in dubbelzinnigheid goed aansluit op Hermans’ romanwerkelijkheid – zijn de geraadpleegde deelnemers unaniem in hun waardering voor de sfeer en de betekenis van de bijeenkomst. En Hermans? Hoe heeft hij de reis beleefd?

Land zonder één berg

Aan het bestaan van brieven en andere documenten van Hermans over zijn ervaringen in Zweden hoeft niet getwijfeld te worden. Wel aan de bereidheid van rechthebbenden inzage hierin te verlenen. We zullen het vooralsnog moeten doen met afgeleide informatie.

In Nooit meer slapen wil de Noorse professor Nummedal – die volgens de schrijver in een interview ‘wel getikt is, maar ook dingen zegt die waar zijn’ – Alfred doen geloven dat de Nederlandse geologie een onbeduidende plaats inneemt, aangezien de enige doelstelling het voorkomen van natte voeten lijkt: ‘Maar waar blijven

het diepe inzicht en de natuurlijke vertrouwdheid met de grote problemen, als iemand zijn opleiding krijgt in een laag landje van modder en klei, zonder één berg?’14 Voelde Hermans zich klein in het gezelschap van kopstukken op dit vakgebied? Feit is dat van de hier geraadpleegde deelnemers – voornamelijk professoren! – behalve Torbjørn Fjellang en John Tedrow zich niemand Hermans kan herinneren. Volgens Tedrow is dat niet verwonderlijk: ‘Hij was altijd goedgekleed, heel zwijgzaam en beschaafd, maar in mijn herinnering nam hij zelden deel aan velddiscussies.’ Gunnar Østrem, die in het bezit is geweest van de cassetteopnamen van de voordrachten en discussies, kan zich niet herinneren dat Hermans iets heeft gezegd. In tegenstelling tot andere niet-Zweden wordt Hermans in geen enkele publicatie over de excursie of het symposium aangehaald.

Eenmaal terug in Groningen schreef Hermans tussen 10 en 14 november 1960 het verhaal ‘Nooit meer slapen’.15 Het wordt niet duidelijk waarom de ik-figuur nu juist in Stockholm verblijft. Hella Haasse heeft geopperd dat het verhaal een voorstudie op de roman Nooit meer slapen zou zijn. Zo bezien is de reis naar Zweden een voorstudie geweest op de Finnmarktrip in Noorwegen.16 Hoe belandde Hermans in 1961 in Noorwegen?

In de jaren vijftig zwierf Torbjørn Fjellang door Finnmark, waar hij een nog nauwelijks onderzocht gebied stukje bij beetje in kaart bracht. Op 12 april 1961 nodigde Fjellang Hermans per brief uit in juli met hem onderzoek te doen naar geologische fenomenen in Finnmark. Hermans’ interesse in de periglaciale geomorfologie was vermoedelijk gewekt in Zweden, waar hij een vreemde eend in de bijt bleek doordat hij in deze tak van onderzoek maar weinig gepresteerd had. Mogelijk was hij als wetenschapper op een dood punt aangeland en op zoek naar inspiratie. Hij vroeg een beurs van de navo aan en ging op Fjellangs uitnodiging in. Hun veldwerk kwam voort uit hun ervaringen in Zweden en staat los van Hermans’ eerdere wetenschappelijke werk. Het onderzoek richtte zich op glaciale geomorfologie. In dat opzicht kan Alfreds zoeken naar meteorietinslagen nauwelijks een realistische bezigheid genoemd worden. Realistisch in Nooit meer slapen is wel het gebruik van luchtfoto’s. Uitspraken van Alfreds promotor Sibbelee – ‘luchtfoto’s zijn vanzelfsprekend een must bij het moderne onderzoek. Daar kom je niet onderuit.’ – en van Oftedahl – ‘Op een luchtfoto zie je alles honderdmaal beter, je ziet honderdmaal meer dan iemand die op de grond staat, tussen de struiken en tot z’n knieën in het moeras.’ – illustreren de wetenschappelijke mode van die tijd.17 En ook Oftedahls woorden over de status van luchtfoto’s als militaire geheimen – ‘En dan nog wel luchtfoto’s van Finnmark, vlak bij de Russische grens! ’t Is allemaal nonsens waarschijnlijk, want de Russen hoeven heus onze luchtfoto’s niet te stelen, die maken ze zelf wel.’ – zijn geloofwaardige tekens van de tijd.

Voorbereiding

Hermans heeft het nodige lees- en studiewerk voor Nooit meer slapen verricht. De veilingcatalogus van Van Gendt Book Auctions uit 1995 met boeken

uit Hermans’ nalatenschap laat zien welke belangstelling hij voor Noord-Scandinavië had en welke bronnen hij gebruikt zou kunnen hebben. In het hoofdstuk ‘Rocks and Land Forms’ uit Norway North of 65 markeren door Hermans aangebrachte strepen op pagina 29, 31, 33 en 35 gegevens over gebieden waar hij in 1961 geweest is.18 In de literatuuraanbevelingen bij dit hoofdstuk wordt gewezen op het standaardwerk Geology of Norway (1960) onder redactie van Olaf Holtedahl, gepubliceerd onder auspiciën van de Norges Geologiske Undersøkelse (ngu). Ook dit boek met bijbehorende kaarten had Hermans in zijn bezit en heeft hij voorzien van de nodige aantekeningen.19 Is Holtedahl soms de Oftedahl die Alfred ontmoet in de nieuwbouw van de ngu? Of is die naam misschien ontleend aan een ándere medewerker aan Geology of Norway, die nota bene werkelijk Oftedahl blijkt te heten? Deze Christoffer Oftedahl was van 1952 tot 1957 verbonden aan de ngu, weliswaar niet als directeur van het Råstofflaboratorium zoals zijn naamgenoot in Nooit meer slapen, maar als staatsgeoloog. De ngu verhuisde overigens in 1962 officieel van Oslo naar Trondheim, zodat de voorstelling in het boek goed klopt met de werkelijkheid: bij zijn bezoek in 1961 aan Trondheim kan Hermans, net als Alfred, in bouwwerkzaamheden terecht zijn gekomen.

Achterin Hermans’ exemplaar van Norway North of 65 zat een ‘Sonderdruck’ uit de Mainzer Geographische Studien uit 1961, bevattende een verhandeling ‘Über die Erosion von unter Eis fliessendem Wasser’ van Wolf Tietze. Hierin corrigeerde Hermans met pen op pagina 130 een fout in een tabel over metingen in de Indals-Älv, een rivier in Noord-Zweden. In het boek Of Gods and Giants. Norse Mythology zijn op pagina 10 alle verwijzingen naar de Noorse mythologie uit Nooit meer slapen terug te vinden.20

Medelijden

Het bleef bij gestreep in andermans werk, want opvallend genoeg ontbreekt een wetenschappelijke publicatie waarin Hermans’ ervaringen in Zweden en Noorwegen een plaats hebben gekregen. Opmerkelijk omdat Hermans in feite aan het begin van zijn wetenschappelijke carrière stond en hij zijn naam in de geologische wereld nog moest vestigen. Vooral ook opmerkelijk omdat hij zichzelf zo professorabel vond. Zelfs Hermans’ onderzoek in Finnmark heeft geen vervolg op papier gekregen: ‘Een publicatie hierover is in voorbereiding, maar ondervindt helaas, voornamelijk van Noorse kant, nogal wat technische moeilijkheden,’ zei hij op 15 januari 1965 tijdens een lezing voor de Fysisch-Geografische Werkgroep in Utrecht.21 Dirk Baartse vermoedt dat het Noorse Geologische Instituut uitgerekend geen luchtfoto’s ter beschikking wilde stellen.22

Geen publicatie dus. Wel hield Hermans na terugkomst een lezing voor de eerste Amsterdamse studentenvereniging voor fysisch-geografen Lulofs en sprak hij op 22 maart 1965 op uitnodiging van de Amsterdamse lezingencommissie van het Koninklijke Nederlands Aardrijkskundig Genootschap in een van de collegezalen van de Oudemanhuispoort te Amsterdam over ‘Glaciale verschijnselen in

Lapland en Finnmarken’.23 Volgens de toenmalige secretaris van de inviterende commissie, dr. W.F. Heinemeijer, was het een voordracht zonder jeu.24 Misschien gebruikte Hermans voor deze lezing wel lichtbeelden, want op enkele kaarten in Geology of Norway staat gekrabbeld ‘gedeelte binnen potloodlijn reproduceren (dia)’.

Zijn wetenschappelijke nieuwsgierigheid dreef Hermans naar Zweden, maar de reis heeft hem in wetenschappelijk opzicht uiteindelijk niets opgeleverd. Was hij teleurgesteld dat hij niet kon publiceren? Het geeft te denken dat hij zelf naar aanleiding van Nooit meer slapen gezegd heeft ‘dat er in de wetenschap vaak heel weinig wordt bereikt met heel veel moeite’. Gaf Hermans misschien professor Nummedal gelijk, die meende dat de geografie er niet is om praktische problemen op te lossen, maar om een alles overkoepelende samenhang te laten zien? Daar leent een roman zich beter voor dan een wetenschappelijk artikel: een roman moet immers niet verklaren, maar laten zien.25 Aan Hermans’ gefnuikte wetenschapsambitie danken we de magistrale roman Nooit meer slapen. De schrijver had zelf al een afweging gemaakt: ‘alleen een gecultiveerde begaafdheid kan tot indrukwekkende prestaties leiden, het willen doen van dingen waar men niet voor in de wieg gelegd is, blijft altijd gepruts en wekt hoogstens het medelijden van het nageslacht op’.26

Met dank aan Norges Geologiske Undersøkelse, Norsk Polannstitut, Wim van der Beek, Ludwig Bauer, Brian Bird, Rob Delvigne, Torbjørn Fjellang, Staffan Helmfrid, Gunnar Hoppe, Jürgen Hövermann, Jack Ives, Fransje Poll, John C.F. Tedrow, Bo Stromberg, Peter J. Williams, Gunnar Østrem en JaapJan Zeeberg.

Peter-Paul de Baar+
Die jongen wás het waard
In memoriam Rob Grootendorst

Wat had de grote, gemoedelijke Theo Thijssen gemeen




met het kleine bijtertje Ischa Meijer? Ze konden allebei prachtig schrijven. Ze koesterden beiden een brandende liefde voor Amsterdam. Ze hadden beiden een bijzondere band met de Reestraat. En ze werden beiden ‘bezorgd’ door Rob Grootendorst.

Op dinsdagmorgen 29 februari namen we afscheid van Rob Grootendorst (Schiedam 1944-Amsterdam 2000) in het crematorium van de Nieuwe Oosterbegraafplaats – waar op dinsdag 28 december 1943 Theo Thijssen werd begraven. Een klein jaar tevoren had Rob te horen gekregen dat hij kanker had. Hij was toen net 55 jaar geworden en een aantal maanden eerder benoemd tot hoogleraar in de taalbeheersing van het Nederlands. Dat vakgebied – waarop hij een internationale autoriteit was – ging hem zeer ter harte: zijn specialisme was de argumentatieleer, de spelregels voor een goede discussie. Redelijkheid was voor hem een fundamenteel principe. Dat had voor hem niks te maken met slappe compromissen, wel met het vermijden van demagogie.

Als neerlandicus doceerde Grootendorst niet de letterkunde, maar die interesseerde hem wel levendig. Hij had weinig op met de pretentieuze woordkramers en systeembouwers die hun prestige ontleenden aan de lengte van hun zinnen en het aantal door hun discipelen vastgestelde betekenislagen. Hij was meer een liefhebber van wat stripkenners ‘de klare lijn’ noemen: Nescio, Willem Elsschot en vooral Theo Thijssen. In oktober 1984 getuigde hij daarvan in Het Oog in ’t Zeil, waarin hij twee interviews met Theo Thijssen publiceerde en van een inleiding voorzag. Een derde interview – uit 1929 – was zoekgeraakt, meldde hij toen, en hij loofde honderd gulden uit aan degene die het terugvond.

In Thijssens werk bewonderde Rob de trefzekere formulering van het algemeen

menselijke. Dat verwoordde Thijssen al in zijn proloog van Kees de jongen: ‘En ach, zo absoluut ónbekend zal Kees toch óók voor velen niet zijn. Ik maak me sterk, als ik ’n beetje op slag weet te komen met deze beschrijving, dat sommige lezers af en toe zullen zeggen: “O, díe jongen? Nee maar, nou herinner ik me toch óók wel; zeker, die heb ik ook gekend; ’t is een tijdlang zelfs een speciaal vriendje van me geweest!”’ Rob herkende zichzelf meer dan gemiddeld in Thijssen en Thijssens literaire alter ego’s. Zoals de vader van Theo Thijssen en een paar van zijn romanhelden schoenmaker waren, zo was ook Rob de zoon van een kleine middenstander, om precies te zijn een Schiedamse ijscoman. Na de kweekschool in Rotterdam werd Rob onderwijzer, alweer net als Theo Thijssen. Een goeie, daar ga ik blindelings van uit. Want wie hem later aan de universiteit meemaakte, weet dat hij een docent uit duizenden was: helder, deskundig, levendig, aardig en zeer betrokken bij het wel en wee van zijn leerlingen, zijn studenten.

IJscoman én schoolmeester zijn mooie vakken, maar Rob droomde van meer. En ook dát had hij met Theo Thijssen gemeen. En natuurlijk ook met Kees Bakels, die dagdroomde over Rosa Overbeek en zijn toekomstige roem als fluitist, violist, schilder ofzeekapitein. In 1966 zegde Rob Grootendorst, toen 22 jaar, zijn baan op en ging in Amsterdam Nederlands studeren. Daar werd hij begin jaren zeventig wetenschappelijk medewerker en in 1998 hoogleraar. Hij speelde in zijn vrije tijd verdienstelijk trompet, met Miles Davis als zijn grote voorbeeld. Net als Thijssen was Rob boomlang, ook hij had oren van formaat en ook hij kon geweldig relativeren. Ten slotte vond Rob ook zijn eigen Rosa Overbeek: Jet Greebe. Met haar ging hij – kan het mooier? – wonen bij de hoek van de Reestraat, de straat waar Thijssen het romantische slot van Kees de jongen situeerde.

Van zijn liefde voor Theo Thijssen gaf Rob al vroeg blijk. Als student schreef hij in 1970 een kleine scriptie over De waarderingeschiedenis van Theo Thijssens literaire werk. Een jaar later bewerkte hij die tot een artikel in Tirade, onder de prachtige titel ‘Kees de jongen en de Grote Pers’. Typerend voor Rob is dat hij daarin vooral de mythe wilde ontzenuwen dat Theo Thijssen in zijn tijd zwaar miskend was. Samen met zijn jeugdvriend Marten Scholten maakte hij vervolgens een mooie selectie uit Thijssens losse schetsen, onder de titel Meneer-zèlf komt een uurtje en andere verhalen. En tegelijk voorzag hij desgevraagd Ischa Meijer, toen nog bij Het Parool, van munitie voor een mooi journalistiek portret van Thijssen in die krant. Dat Ischa prompt een unieke klassenfoto en een even uniek interview met Thijssen zoekmaakte, was natuurlijk jammer, maar stond een mooie vriendschap niet in de weg.

In 1976 vroeg Thijs Wierema aan Rob een aflevering over Theo Thijssen te maken van het – door Thijs en Bas Lubberhuizen opgerichte – kwartaalschrift De Engelbewaarder, verbonden aan het literair café waarvan Bas de baas was. Dat boekje is tot op de dag van vandaag de meestomvattende Thijssen-biografie, al ben ik druk bezig daar wat aan te veranderen; dat heb ik Rob beloofd. Meteen trad Rob samen met Jet toe tot de redactie van het blad.

Een volgende mijlpaal was 1979, honderd jaar na Thijssens geboorte, toen op initiatief van uitgever Geert van Oorschot op de Lindengracht een standbeeld van Theo Thijssen werd onthuld. Hans Bayens maakte het en Rob was secretaris-penningmeester van het comité dat de benodigde zeventigduizend gulden vergaarde, naast Simon Carmiggelt, Remco Campert en Gerben Hellinga.

In 1986 bedacht diezelfde Hans Bayens dat er nu toch maar eens een gedenksteen moest komen in de gevel van Thijssens geboortehuis in de Eerste Leliedwarsstraat. Rob werd weer in het complot betrokken. Dat leidde tot de oprichting van de Stichting Theo Thijssen – met Rob als inspirerend voorzitter -, een jaar later tot het boekje Het Amsterdam van Theo Thijssen en vervolgens tot een reddingsactie van het geboortehuis, dat de gemeente wilde slopen. Die actie slaagde wonderwel, en zo kon burgemeester Patijn op 11 maart 1995 onder overweldigende belangstelling het Theo Thijssen Museum openen.

Minstens zo belangrijk was echter het feit dat Rob, samen met mij, de kans kreeg het Verzameld Werk van Theo Thijssen te bezorgen. In de honderden uren die wij al ‘bezorgend’ samen achter Robs computer doorbrachten, hebben we heel wat gegniffeld bij het lezen en tegenlezen van Thijssens teksten. Er waren van die zinnetjes waar Rob altijd weer om begon te giechelen. Zoals om de scène waarin Kees net een begeerde nieuwe postzegel, de Grote Pers, heeft veroverd en fantaseert over de bewonderende reactie van een échte postzegelkenner: ‘Gééf hem toch een groter album, die jongen is het waard, dat is een geboren postzegelverzamelaar…’ Een geboren postzegelverzamelaar: die bewust potsierlijke uitdrukking maakte Rob, zoals hij het zelf uitdrukte, érg gelukkig. Halverwege de jaren negentig werd Rob ook de vaste ‘bezorger’ van het werk van Ischa Meijer, met name van diens Dikke Man-columns, waarin Rob incidenteel opdook als ‘Weledelzeergeleerde Vriend’.* Meijer – ook een groot Thijssen-fan – woonde jaren naast Rob en Jet op de Prinsengracht, en later om de hoek in de Reestraat. De Dikke Man voor altijd droeg hij op ‘Voor Jet en Rob van om de hoek’.

Gelukkig maakte Rob nog mee dat zijn vraag uit Het Oog in ’t Zeil van 1984 werd beantwoord. Het was Parelduiker-redacteur Maurits Verhoeff die in 1997 het vermiste interview met Thijssen boven water haalde en het in dit blad publiceerde. Dat deed Rob intens genoegen. Al kon hij die honderd gulden niet meer – zoals hij in 1984 speels had gedreigd – terugvorderen bij degene die het interview ooit had zoekgemaakt.

Hora est Schrijvers en proefschriften (6)

Igor Cornelissen Jaap Meijer+

Toen Jaap Meijer op donderdag 2 oktober 1941 aan de




Universiteit van Amsterdam zijn proefschrift verdedigde, was de isolering van de Nederlandse joden – de voorbereiding van hun vervolging en beoogde totale vernietiging – in volle gang. De promotie was, weten we nu terugblikkend, een unicum. Een jood die in de stad met – toen nog – tien procent joodse burgers promoveerde op een bij uitstek joods onderwerp: Isaac da Costa’s weg naar het christendom. Met een ondertitel die aan duidelijkheid niets te raden overliet: ‘Bijdrage tot de geschiedenis der joodsche problematiek in Nederland’. Nu zal dit geval van overgang – ‘het entreebewijs tot de Europese cultuur,’ zoals Heinrich Heine het voordien had geformuleerd – de meerderheid van de op dat moment in de hoofdstad wonende joden een zorg zijn geweest. Zij hadden andere besognes aan hun hoofd.

Nog geen maand voor Meijers promotie had de bezetter nieuwe maatregelen afgekondigd: joden mochten niet meer in openbare parken en plantsoenen lopen, hen werd de toegang tot bioscopen ontzegd en evenmin mochten ze zich ophouden in restaurants, schouwburgen, sportinrichtingen, bibliotheken, leeszalen en musea. Dit blijkens een verordening van de Duitse bezetter die op 15 september in de dagbladen verscheen. Eerder dat jaar had de Februaristaking plaatsgevonden, het massale protest van de Amsterdamse bevolking tegen de anti-joodse maatregelen en de wegvoe-

ring van circa vierhonderd jonge Amsterdamse joden naar het kamp Mauthausen, dat, gezien de snelle doodsberichten, al snel Mordhausen werd genoemd.

Een van de eerste door de Duitsers getroffen maatregelen was de eis dat alle ambtenaren de zogenoemde ariërverklaring zouden tekenen: de scherpe scheiding tussen ‘de anderen’ en de joden. Meijers promotor prof. dr. J.M. (Jan) Romein had, zoals bijna allen, die verklaring in november 1940 getekend. En hij had daar – zoals zijn vrouw Annie Romein-Verschoor in haar memoires schreef – zijn hele leven spijt van.1 Het nam niet weg dat op die 2de oktober 1941 de promovendus in zijn persoonsbewijs met een J (voor Jood) was gemerkt en dat Romein had aangegeven niet tot het vervolgde ‘ras’ te behoren.

De in 1912 geboren, uit Winschoten afkomstige, Jakob Meijer heeft het zijn promotor allerminst kwalijk genomen. In de in 1946 bij Joachimsthal verschenen handelseditie van zijn proefschrift bedankt hij – Romeins eerste promovendus – zijn leidsman voor diens buitengewone medewerking ‘onder wel uitermate moeilijke en riskante omstandigheden’. Het was niet de plaats om over die omstandigheden en de dramatische gevolgen uit te weiden. Jaap Meijer heeft dat, vooral onder zijn dichterspseudoniem Saul van Messel, vele malen gedaan toen hij op wrange manier de ondergang van de joodse gemeenschappen in de mediene (provincie) in herinnering riep. Een verleden dat nog slechts in woorden was te vangen.

Van die problematiek kon in het proefschrift van Meijer (nog) geen sprake zijn. De deportaties naar de gaskamers in Polen zouden pas in de zomer van 1942 beginnen en dat Meijer met zijn vrouw Liesje Voet en hun in februari 1943 geboren zoon Israël Chajim (Ischa) in Bergen-Belsen (nog net geen vernietigingskamp) terechtkwamen, kon hij niet weten. Hooguit vermoeden. Zijn proefschrift kon in 1941 slechts in een oplage van tweehonderd exemplaren verschijnen bij de drukkerij van de andb, de beroemde diamantbewerkersbond, waarvan zijn schoonvader Isaac Voet bestuurder was.2

Legende

De van origine Portugese jood Isaac da Costa liet zich in 1822 dopen. Hij werd onder invloed van zijn grote voorbeeld Willem Bilderdijk protestant. Een uitgelezen onderwerp, want een uitdaging, voor de bewuste jood én zionist Jakob Meijer, die als dertienjarige – na zijn barmitswa – naar Amsterdam was gekomen om op suggestie van de plaatselijke rabbijn er de lessen op het Nederlandsch Israelitisch Seminarium te volgen. De opmaat tot een religieuze loopbaan. Meijer voltooide de studie aan het seminarie in 1938, werd echter geen rabbijn maar bleef colleges volgen aan de Universiteit van Amsterdam, waar Hajo Brugmans voor geschiedenis en David Cohen voor oude geschiedenis onder zijn hoogleraren waren. Meijer ‘deed’ ook Nederlandse taal- en letterkunde.

Jaap Meijer was iemand die Isaac da Costa ‘aankon’, anders gezegd: Meijer, strijdbaar, leergierig en ambitieus, zoals hij de rest van zijn leven zou blijven, was ‘geëquipeerd’. De dichter Isaac da Costa (1798-1860) werd binnen de protestantse

beweging van het Réveil een boegbeeld, maar binnen de joodse kring, hoe verscheiden ook en al vroeg assimilerend, afgeschreven. Of, zoals Meijer het later formuleerde: een man die het jodendom integraal over de drempel van de achttiende eeuw had moeten heffen ‘en die over vormkracht in voldoende mate had beschikt, om dit jodendom – ook voor de maatschappelijke en intellectuele kopgroepen – aanvaardbaar te maken, hebben we niet gehad. De Isaac da Costa, die deze Joodse Bilderdijk had kunnen zijn, heeft ons reeds vroeg verlaten.’3

Aanvankelijk had Jaap Meijer een volledige biografie van Da Costa willen schrijven. Door de ‘tijdsomstandigheden’, de bezetting dus, moest hij zich echter beperken tot Isaacs jeugd, afkomst en bekering. Niet voor de eerste en niet voor de laatste maal zou Meijer zich storten op wat hij ‘een legende’ noemde. De jeugd van de dichter was, anders dan Da Costa’s eerste biograaf W.G.C. Byvanck had beweerd, niet eenzaam. Byvanck steunde weliswaar op uitingen van Da Costa zelf, maar het gebruik van autobiografische gegevens als historisch materiaal is, aldus Meijer, ‘uitermate riskant’. Voor Byvanck paste de eenzame jeugd in het beeld van een vader die, gehecht aan het Huis van Oranje, terneergeslagen was over de Franse Revolutie. Die omwenteling had de Emancipatie van de joden met zich meegebracht. Vader Daniël Haim da Costa, zo reconstrueerde Meijer de ‘Da Costa-legende’, constateerde dat de Emancipatie afbreuk zou doen aan de bevoorrechting van de Portugese joden boven de Hoogduitse groep zoals die voor 1795 bestond. Dit had – nog steeds volgens de legende – geleid tot een sombere sfeer in het huis waarin Isaac opgroeide; in een geest, tegengesteld aan die van de tijd.

Het zou hier te ver voeren Meijers dissertatie gedetailleerd te ontleden, maar van sleutelbelang lijkt zijn derde stelling, die luidde dat Da Costa’s doop in plaats van assimilatorische tendenties juist nationaal-joodse kenmerken vertoonde. Meijer bleef Da Costa als jood zien en het is niet voor niets dat hij benadrukte dat Da Costa kort voor zijn doop in 1822 bij de dood van zijn vader alle joodse rouwvoorschriften in acht had genomen. Isaac da Costa bleef ondanks zijn doop voor Meijer een jood wiens dichterschap ‘voorlopig’ zelfs tot het verleden ging behoren. ‘De Sefardische romantiek heeft plaats moeten maken voor de strakheid der Dordtsche canons.’ Jaren later zou Meijer het nog stelliger formuleren: de kampioen van het Nederlandse neocalvinistische Réveil werd een ‘voorloper van het zionisme’.4

Een doorlopend thema in de dissertatie is de overtuiging dat de Emancipatie wel tot assimilatie van het Nederlandse jodendom moest leiden. Mét alle (negatieve) gevolgen van dien. Want die gelijkschakeling zou in de twintigste eeuw leiden tot een verdere vervlakking van joodse kennis en wetenschap als waarmee Jaap Meijer als seminarist werd geconfronteerd. Lang na de oorlog citeert hij met instemming zijn jeugdvriend van het seminarie Menachem Bolle, die voor 1940 naar Palestina was vertrokken: ‘Het Nederlandse Jodendom was aan het begin van de 20e eeuw al geheel verschrompeld; voor joodse studie had men geen cent over…’5 Het waten ook Meijers eigen ervaringen.

Deze thema’s komen in Meijers werk regelmatig terug. Vaak in polemische vorm tegen andere wetenschappers die er volgens Jaap Meijer weinig of niets van hadden begrepen. Opgemerkt moet worden dat Meijer volgens zijn niet weinige tegenstanders eerst zelf legenden en mythen schiep om ze vervolgens te kunnen bestrijden.

Haast

Van recensies, laat staan een polemiek over Meijers proefschrift kon uiteraard geen sprake zijn. Wel zijn bewaard gebleven de aantekeningen die Jan Romein gebruikte voor zijn promotierede. De promovendus had wat in het algemeen niet wenselijk is: haast, ‘in uw omstandigheden begrijpelijk en ik zal de laatste zijn U dit te verwijten. Integendeel.’ Een van de verdiensten van het proefschrift was, ging Romein verder, dat men de haast er niet aan afzag. Wie de vierhonderdzestig noten doornam – vele daarvan ‘kleine verhandelingen’ – kreeg nog meer respect voor de jonge doctor. Diens archiefonderzoek was uitputtend geweest. Natuurlijk had Romein ook kritische opmerkingen, maar die konden niet anders dan uitmonden in een felicitatie. Romein wenste Jaap Meijer een lang en gelukkig leven – ‘gelukkiger dan het nu kan zijn’ – toe in dienst van de ‘gemene wetenschap en in dienst van ons aller gemeenzame vaderland’.

Het waren heel gewone woorden, maar tegen de achtergrond van de zich voltrekkende ramp kregen ze een dubbele lading. Ze moeten Jaap en Liesje diep getroffen hebben.6

Paranimf Joop Voet – een broer van Liesje – noteerde in zijn naoorlogse aantekeningen dat de promotie ‘een der weinige prettige dagen in de bezettingstijd’ was geweest. Hier promoveerde iemand die al bakkersgezel was; in de joodse geschiedenis waren trouwens vaker vreemde combinaties voorgekomen.7 ’s Avonds ‘aan

de Amsteldijk’ – waar Liesjes ouders woonden en het jonge gezin Meijer inwoonde – was er nog een etentje geweest ‘en famille’. Liesje Meijer-Voet had daarvoor alle gehamsterde blikjes gebruikt. Niet minder belangrijk is de constatering van Joop Voet dat zijn zwager op een ‘door en door’, ja ‘gewaagd’ joods onderwerp was gepromoveerd. Er was veel belangstelling geweest voor de plechtigheid.8

In het door hemzelf in 1947 opgerichte Maandblad voor de Geschiedenis der Joden in Nederland werd Jaap Meijer licht gekritiseerd door de schrijver Sam Goudsmit, die Da Costa in het proefschrift te mild behandeld vond. Da Costa miste niet alleen de onbegrensdheid van geest van Heine, maar ook diens ontwapenende zelfspot. Da Costa ‘laat ons geen vreugde na, alleen geestelijk meelij. En dat is niet veel. Mijnenwege mogen Bilderdijk en zijn temperamentvolle dominees zich aan hem verlustigen.’9

Casus

Waarom en hoe Meijer zich op Da Costa stortte, zal wel altijd onbekend blijven. Kwam de injectie van zijn promotor of werd zijn belangstelling gewekt door zijn hoogleraar in de neerlandistiek Nico Donkersloot? Ik sluit niet uit dat ‘de casus’ Da Costa hem al lang via joodse gesprekspartners was gaan interesseren. Meijer moet het boekje van Justus Tal hebben gekend, Jood en Jodendom in Christen-omgeving (Rotterdam 1917), waarin (ook) aandacht wordt besteed aan joden die zich, vaak onder dwang, lieten dopen. Onder hen – bij Tal nebenbei – Da Costa, van wie rabbijn Tal wil aannemen dat het bij hem ‘echt schijnt geweest te zijn’.10

In de door Adriaan K. Offenberg samengestelde bibliografie van zijn geschriften – opgenomen in het boek dat Meijer ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag werd aangeboden – staan negentien publicaties vermeld die dateren van vóór zijn proefschrift. Ze gaan over joodse onderwerpen, dat zeker, en suggereren een militante geest, met verwijzingen naar de actuele politiek. Zoals een artikel tegen het regeringsbesluit geen vreemdelingen meer toe te laten. Een korte bijdrage voor Tikwath van februari 1940 behandelt ‘De ondergang van het Poolsche Jodendom’. Hoe visionair! Of is realistisch een beter woord? Andere stukken gaan over de zin of het ‘beleven’ van de joodse geschiedenis, nog in juli 1940, in het begin van de bezetting, toen het allemaal nogal leek mee te vallen. Maar nergens een spoor van Isaac da Costa. Meijers biograaf heeft veel uit te zoeken.

Bakker

Jaap – ‘Jokkob’ in het Grunnings, zoals opdrachten in boeken en pamfletten aan mij laten zien – Meijer was opgegroeid in een arm, orthodox joods gezin. Hij heeft die jeugd met warmte herdacht. Liefde is een te zwak woord. En juist in dat milieu gruwde men van een bekeerling, iemand die overging tot een geloof dat de joden altijd had vervolgd. Zeker in Meijers jeugd was het gebruik nog in zwang om over een gesjmadde (gedoopte) sjiwwe te gaan zitten, wat wil zeggen dat men de treurdagen in acht nam, inclusief het as strooien over het hoofd, alsof het om een gestorvene ging.11

Toen Jaap Meijer promoveerde, had hij kort daarvoor een bakkersdiploma gehaald. Als het ooit tussen ons ter sprake zou zijn gekomen – maar dat kwam het niet – zou het onderwerp ‘bakker en historicus’ – hij had beslist een mooiere, allitererende titel hebben bedacht – een prachtig ‘caput’ zijn geweest, een term die Jaap Meijer in geschrifte vaak gebruikte. Een bakker produceert eerste levensbehoeften, een historicus kan niet zonder geschiedenis, de loopplank waarop wij ons bewegen. Volgens Meijers leerlinge dr. Lea Dasberg was hij zich, in tegenstelling tot de meerderheid van de Nederlandse joden, bewust van de naderende catastrofe en was dát de reden zich te bekwamen in een handwerk dat altijd van pas kon komen, zowel tijdens exil als vervolging. Zijn eerste beroep kan ook te maken hebben met Meijers plannen zich in Palestina te vestigen.12 Zoon Job Meijer herinnert zich dat zijn vader hem, jaren na de oorlog, vol trots vertelde dat hij het bakkersvak daadwerkelijk een jaar had uitgeoefend. Dat moet dan in 1940 en/of begin 1941 zijn geweest. In de herfst van 1941 werd Jaap Meijer, na de verplichte scheiding in het onderwijs, aangesteld als leraar geschiedenis op het Joodsch Lyceum te Amsterdam. Een van zijn leerlingen daar was Anne Frank.

Weerwoord

Na zijn terugkomst uit het concentratiekamp legde Jaap Meijer een ongelooflijke publicitaire werklust aan de dag. Naast zijn leraarschap – eerst in Gouda, later aan het Coornhert Lyceum in Haarlem – publiceerde hij in tijdschriften, schreef hij veel boeken – onder meer biografieën van Jacob Israël de Haan en

W.A. Paap, Het verdwenen ghetto en de Encyclopaedia Sefardica Neerlandica, waarvan slechts één deel verscheen13 – en gaf hij, soms in eigen beheer, gedichten uit. Over de handelseditie van zijn proefschrift, die – zoals gezegd – in 1946 het licht zag, concludeerde de gezaghebbende criticus dr. C.G.N, de Vooys in De Nieuwe Taalgids van maart 1948: ‘Deze studie, reeds in 1941 als Amsterdamse proefschrift verschenen en in zeer beperkt aantal exemplaren gedrukt, verdiende ten volle deze herdruk.’

In 1953 vertrok het gezin Meijer naar Suriname, vermoedelijk wegens de dreiging dat uit de Koude Oorlog een nieuwe wereldoorlog zou ontstaan. Kort daarvoor was in het communistische Tsjechoslowakije een schijnproces tegen voormalige partijleiders gevoerd met een duidelijk antisemitische ondertoon.

In Paramaribo, waar Meijer leraar en rabbijn was, kreeg hij een aflevering van De Nieuwe Taalgids uit 1951 onder ogen waarin prof. dr. W.J.H. Caron van de Vrije Universiteit een scherpe aanval op Meijers dissertatie lanceerde.14 Dat hij het artikel van Caron drie jaar na publicatie ontving, belette Meijer niet terug te slaan. Op zijn minst was de kwantiteit opmerkelijk. Zijn weerwoord, Martelgang of cirkelgang. Isaac da Costa als joods romanticus – telt 113 pagina’s.15 Wel een uitgebreid antwoord op Carons tien pagina’s in De Nieuwe Taalgids.

In zijn dagelijkse rubriek ‘De Dikke Man’ in Het Parool vertelde Ischa Meijer jaren later hoe zijn vader ‘gewoonweg niet zonder wetenschappelijke ruzie kon’. Op een snikhete morgen was een collega van Meijer met het artikel van Caron aangekomen en vader Meijer had direct gereageerd: ‘Die Caron neem ik te grazen.’ Jaap Meijer liet zijn reactie op eigen kosten drukken in een oplage van vijfhonderd exemplaren, waarvan hij er eentje aan prof. Caron stuurde. Vele weken later kwam de reactie – slechts één zinnetje – uit Amsterdam: ‘Zeer geachte heer, dit was niet mijn bedoeling.’ Vader Jaap had het keer op keer luidkeels – ‘berstens toe vervuld van een irritant soort triomfantelijk sarcasme’ – geciteerd. Ischa had naar eigen zeggen direct begrepen dat die zin van Caron heel goed bedoeld kon zijn als een: ‘Zeer geachte heer, ik heb met uw relaas mijn reet afgeveegd.’16

Jezus

Hiermee leek Meijers bemoeienis met Da Costa wel goeddeels afgelopen. Wat hem bleef boeien was de figuur van Jezus. Zo hadden Isaac da Costa en Jaap Meijer toch nog een gemeenschappelijk ijkpunt.

Na zijn verhuizing naar Amsterdam had Meijer Jesus von Nazareth (1930) van de joodse historicus Yoseph Klausner gelezen. Het was zijn eerste – en positieve – confrontatie met het historisch fenomeen. ‘Jesus war Jude und blieb es bis seinem letzten Atemzug…,’ schreef Klausner. In Meijers ouderlijk huis werd slechts in negatieve zin over Jezus gesproken. Meestal als ‘de tole’ (van het Hebreeuwse taloej = de gehangene). Uit de cyclus ‘wat was er joods aan jezus’, afkomstig uit zijn debuutbundel zeer zeker en zeker zeer (1967), nam Meijer een paar gedichten over in zijn bundel golgotha met rente (Heemstede 1988).17 Nieuw daarin was:

[mool/mohel: (Hebreeuws) besnijder; gevatter: (Jiddisch) degene die het kind tijdens de besnijdenis vasthoudt]

Zo was Jaap Meijer, vijf jaar voor zijn plotselinge dood in 1993, bij het hoofdthema van zijn proefschrift terug. Isaac da Costa was, net als de anonieme non, tot een ander geloof overgegaan. Ze waren jood gebleven. Zoals Jezus. Wat veranderde aan het lot? ‘Wat bindt ons joden tezaam?’ Naar het antwoord heeft Jaap Meijer zijn hele leven gezocht. Hij kwam er op zijn minst dichtbij.

Hora est Schrijvers en proefschriften (6)

Igor Cornelissen Jaap Meijer+

Toen Jaap Meijer op donderdag 2 oktober 1941 aan de




Universiteit van Amsterdam zijn proefschrift verdedigde, was de isolering van de Nederlandse joden – de voorbereiding van hun vervolging en beoogde totale vernietiging – in volle gang. De promotie was, weten we nu terugblikkend, een unicum. Een jood die in de stad met – toen nog – tien procent joodse burgers promoveerde op een bij uitstek joods onderwerp: Isaac da Costa’s weg naar het christendom. Met een ondertitel die aan duidelijkheid niets te raden overliet: ‘Bijdrage tot de geschiedenis der joodsche problematiek in Nederland’. Nu zal dit geval van overgang – ‘het entreebewijs tot de Europese cultuur,’ zoals Heinrich Heine het voordien had geformuleerd – de meerderheid van de op dat moment in de hoofdstad wonende joden een zorg zijn geweest. Zij hadden andere besognes aan hun hoofd.

Nog geen maand voor Meijers promotie had de bezetter nieuwe maatregelen afgekondigd: joden mochten niet meer in openbare parken en plantsoenen lopen, hen werd de toegang tot bioscopen ontzegd en evenmin mochten ze zich ophouden in restaurants, schouwburgen, sportinrichtingen, bibliotheken, leeszalen en musea. Dit blijkens een verordening van de Duitse bezetter die op 15 september in de dagbladen verscheen. Eerder dat jaar had de Februaristaking plaatsgevonden, het massale protest van de Amsterdamse bevolking tegen de anti-joodse maatregelen en de wegvoe-

ring van circa vierhonderd jonge Amsterdamse joden naar het kamp Mauthausen, dat, gezien de snelle doodsberichten, al snel Mordhausen werd genoemd.

Een van de eerste door de Duitsers getroffen maatregelen was de eis dat alle ambtenaren de zogenoemde ariërverklaring zouden tekenen: de scherpe scheiding tussen ‘de anderen’ en de joden. Meijers promotor prof. dr. J.M. (Jan) Romein had, zoals bijna allen, die verklaring in november 1940 getekend. En hij had daar – zoals zijn vrouw Annie Romein-Verschoor in haar memoires schreef – zijn hele leven spijt van.1 Het nam niet weg dat op die 2de oktober 1941 de promovendus in zijn persoonsbewijs met een J (voor Jood) was gemerkt en dat Romein had aangegeven niet tot het vervolgde ‘ras’ te behoren.

De in 1912 geboren, uit Winschoten afkomstige, Jakob Meijer heeft het zijn promotor allerminst kwalijk genomen. In de in 1946 bij Joachimsthal verschenen handelseditie van zijn proefschrift bedankt hij – Romeins eerste promovendus – zijn leidsman voor diens buitengewone medewerking ‘onder wel uitermate moeilijke en riskante omstandigheden’. Het was niet de plaats om over die omstandigheden en de dramatische gevolgen uit te weiden. Jaap Meijer heeft dat, vooral onder zijn dichterspseudoniem Saul van Messel, vele malen gedaan toen hij op wrange manier de ondergang van de joodse gemeenschappen in de mediene (provincie) in herinnering riep. Een verleden dat nog slechts in woorden was te vangen.

Van die problematiek kon in het proefschrift van Meijer (nog) geen sprake zijn. De deportaties naar de gaskamers in Polen zouden pas in de zomer van 1942 beginnen en dat Meijer met zijn vrouw Liesje Voet en hun in februari 1943 geboren zoon Israël Chajim (Ischa) in Bergen-Belsen (nog net geen vernietigingskamp) terechtkwamen, kon hij niet weten. Hooguit vermoeden. Zijn proefschrift kon in 1941 slechts in een oplage van tweehonderd exemplaren verschijnen bij de drukkerij van de andb, de beroemde diamantbewerkersbond, waarvan zijn schoonvader Isaac Voet bestuurder was.2

Legende

De van origine Portugese jood Isaac da Costa liet zich in 1822 dopen. Hij werd onder invloed van zijn grote voorbeeld Willem Bilderdijk protestant. Een uitgelezen onderwerp, want een uitdaging, voor de bewuste jood én zionist Jakob Meijer, die als dertienjarige – na zijn barmitswa – naar Amsterdam was gekomen om op suggestie van de plaatselijke rabbijn er de lessen op het Nederlandsch Israelitisch Seminarium te volgen. De opmaat tot een religieuze loopbaan. Meijer voltooide de studie aan het seminarie in 1938, werd echter geen rabbijn maar bleef colleges volgen aan de Universiteit van Amsterdam, waar Hajo Brugmans voor geschiedenis en David Cohen voor oude geschiedenis onder zijn hoogleraren waren. Meijer ‘deed’ ook Nederlandse taal- en letterkunde.

Jaap Meijer was iemand die Isaac da Costa ‘aankon’, anders gezegd: Meijer, strijdbaar, leergierig en ambitieus, zoals hij de rest van zijn leven zou blijven, was ‘geëquipeerd’. De dichter Isaac da Costa (1798-1860) werd binnen de protestantse

beweging van het Réveil een boegbeeld, maar binnen de joodse kring, hoe verscheiden ook en al vroeg assimilerend, afgeschreven. Of, zoals Meijer het later formuleerde: een man die het jodendom integraal over de drempel van de achttiende eeuw had moeten heffen ‘en die over vormkracht in voldoende mate had beschikt, om dit jodendom – ook voor de maatschappelijke en intellectuele kopgroepen – aanvaardbaar te maken, hebben we niet gehad. De Isaac da Costa, die deze Joodse Bilderdijk had kunnen zijn, heeft ons reeds vroeg verlaten.’3

Aanvankelijk had Jaap Meijer een volledige biografie van Da Costa willen schrijven. Door de ‘tijdsomstandigheden’, de bezetting dus, moest hij zich echter beperken tot Isaacs jeugd, afkomst en bekering. Niet voor de eerste en niet voor de laatste maal zou Meijer zich storten op wat hij ‘een legende’ noemde. De jeugd van de dichter was, anders dan Da Costa’s eerste biograaf W.G.C. Byvanck had beweerd, niet eenzaam. Byvanck steunde weliswaar op uitingen van Da Costa zelf, maar het gebruik van autobiografische gegevens als historisch materiaal is, aldus Meijer, ‘uitermate riskant’. Voor Byvanck paste de eenzame jeugd in het beeld van een vader die, gehecht aan het Huis van Oranje, terneergeslagen was over de Franse Revolutie. Die omwenteling had de Emancipatie van de joden met zich meegebracht. Vader Daniël Haim da Costa, zo reconstrueerde Meijer de ‘Da Costa-legende’, constateerde dat de Emancipatie afbreuk zou doen aan de bevoorrechting van de Portugese joden boven de Hoogduitse groep zoals die voor 1795 bestond. Dit had – nog steeds volgens de legende – geleid tot een sombere sfeer in het huis waarin Isaac opgroeide; in een geest, tegengesteld aan die van de tijd.

Het zou hier te ver voeren Meijers dissertatie gedetailleerd te ontleden, maar van sleutelbelang lijkt zijn derde stelling, die luidde dat Da Costa’s doop in plaats van assimilatorische tendenties juist nationaal-joodse kenmerken vertoonde. Meijer bleef Da Costa als jood zien en het is niet voor niets dat hij benadrukte dat Da Costa kort voor zijn doop in 1822 bij de dood van zijn vader alle joodse rouwvoorschriften in acht had genomen. Isaac da Costa bleef ondanks zijn doop voor Meijer een jood wiens dichterschap ‘voorlopig’ zelfs tot het verleden ging behoren. ‘De Sefardische romantiek heeft plaats moeten maken voor de strakheid der Dordtsche canons.’ Jaren later zou Meijer het nog stelliger formuleren: de kampioen van het Nederlandse neocalvinistische Réveil werd een ‘voorloper van het zionisme’.4

Een doorlopend thema in de dissertatie is de overtuiging dat de Emancipatie wel tot assimilatie van het Nederlandse jodendom moest leiden. Mét alle (negatieve) gevolgen van dien. Want die gelijkschakeling zou in de twintigste eeuw leiden tot een verdere vervlakking van joodse kennis en wetenschap als waarmee Jaap Meijer als seminarist werd geconfronteerd. Lang na de oorlog citeert hij met instemming zijn jeugdvriend van het seminarie Menachem Bolle, die voor 1940 naar Palestina was vertrokken: ‘Het Nederlandse Jodendom was aan het begin van de 20e eeuw al geheel verschrompeld; voor joodse studie had men geen cent over…’5 Het waten ook Meijers eigen ervaringen.

Deze thema’s komen in Meijers werk regelmatig terug. Vaak in polemische vorm tegen andere wetenschappers die er volgens Jaap Meijer weinig of niets van hadden begrepen. Opgemerkt moet worden dat Meijer volgens zijn niet weinige tegenstanders eerst zelf legenden en mythen schiep om ze vervolgens te kunnen bestrijden.

Haast

Van recensies, laat staan een polemiek over Meijers proefschrift kon uiteraard geen sprake zijn. Wel zijn bewaard gebleven de aantekeningen die Jan Romein gebruikte voor zijn promotierede. De promovendus had wat in het algemeen niet wenselijk is: haast, ‘in uw omstandigheden begrijpelijk en ik zal de laatste zijn U dit te verwijten. Integendeel.’ Een van de verdiensten van het proefschrift was, ging Romein verder, dat men de haast er niet aan afzag. Wie de vierhonderdzestig noten doornam – vele daarvan ‘kleine verhandelingen’ – kreeg nog meer respect voor de jonge doctor. Diens archiefonderzoek was uitputtend geweest. Natuurlijk had Romein ook kritische opmerkingen, maar die konden niet anders dan uitmonden in een felicitatie. Romein wenste Jaap Meijer een lang en gelukkig leven – ‘gelukkiger dan het nu kan zijn’ – toe in dienst van de ‘gemene wetenschap en in dienst van ons aller gemeenzame vaderland’.

Het waren heel gewone woorden, maar tegen de achtergrond van de zich voltrekkende ramp kregen ze een dubbele lading. Ze moeten Jaap en Liesje diep getroffen hebben.6

Paranimf Joop Voet – een broer van Liesje – noteerde in zijn naoorlogse aantekeningen dat de promotie ‘een der weinige prettige dagen in de bezettingstijd’ was geweest. Hier promoveerde iemand die al bakkersgezel was; in de joodse geschiedenis waren trouwens vaker vreemde combinaties voorgekomen.7 ’s Avonds ‘aan

de Amsteldijk’ – waar Liesjes ouders woonden en het jonge gezin Meijer inwoonde – was er nog een etentje geweest ‘en famille’. Liesje Meijer-Voet had daarvoor alle gehamsterde blikjes gebruikt. Niet minder belangrijk is de constatering van Joop Voet dat zijn zwager op een ‘door en door’, ja ‘gewaagd’ joods onderwerp was gepromoveerd. Er was veel belangstelling geweest voor de plechtigheid.8

In het door hemzelf in 1947 opgerichte Maandblad voor de Geschiedenis der Joden in Nederland werd Jaap Meijer licht gekritiseerd door de schrijver Sam Goudsmit, die Da Costa in het proefschrift te mild behandeld vond. Da Costa miste niet alleen de onbegrensdheid van geest van Heine, maar ook diens ontwapenende zelfspot. Da Costa ‘laat ons geen vreugde na, alleen geestelijk meelij. En dat is niet veel. Mijnenwege mogen Bilderdijk en zijn temperamentvolle dominees zich aan hem verlustigen.’9

Casus

Waarom en hoe Meijer zich op Da Costa stortte, zal wel altijd onbekend blijven. Kwam de injectie van zijn promotor of werd zijn belangstelling gewekt door zijn hoogleraar in de neerlandistiek Nico Donkersloot? Ik sluit niet uit dat ‘de casus’ Da Costa hem al lang via joodse gesprekspartners was gaan interesseren. Meijer moet het boekje van Justus Tal hebben gekend, Jood en Jodendom in Christen-omgeving (Rotterdam 1917), waarin (ook) aandacht wordt besteed aan joden die zich, vaak onder dwang, lieten dopen. Onder hen – bij Tal nebenbei – Da Costa, van wie rabbijn Tal wil aannemen dat het bij hem ‘echt schijnt geweest te zijn’.10

In de door Adriaan K. Offenberg samengestelde bibliografie van zijn geschriften – opgenomen in het boek dat Meijer ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag werd aangeboden – staan negentien publicaties vermeld die dateren van vóór zijn proefschrift. Ze gaan over joodse onderwerpen, dat zeker, en suggereren een militante geest, met verwijzingen naar de actuele politiek. Zoals een artikel tegen het regeringsbesluit geen vreemdelingen meer toe te laten. Een korte bijdrage voor Tikwath van februari 1940 behandelt ‘De ondergang van het Poolsche Jodendom’. Hoe visionair! Of is realistisch een beter woord? Andere stukken gaan over de zin of het ‘beleven’ van de joodse geschiedenis, nog in juli 1940, in het begin van de bezetting, toen het allemaal nogal leek mee te vallen. Maar nergens een spoor van Isaac da Costa. Meijers biograaf heeft veel uit te zoeken.

Bakker

Jaap – ‘Jokkob’ in het Grunnings, zoals opdrachten in boeken en pamfletten aan mij laten zien – Meijer was opgegroeid in een arm, orthodox joods gezin. Hij heeft die jeugd met warmte herdacht. Liefde is een te zwak woord. En juist in dat milieu gruwde men van een bekeerling, iemand die overging tot een geloof dat de joden altijd had vervolgd. Zeker in Meijers jeugd was het gebruik nog in zwang om over een gesjmadde (gedoopte) sjiwwe te gaan zitten, wat wil zeggen dat men de treurdagen in acht nam, inclusief het as strooien over het hoofd, alsof het om een gestorvene ging.11

Toen Jaap Meijer promoveerde, had hij kort daarvoor een bakkersdiploma gehaald. Als het ooit tussen ons ter sprake zou zijn gekomen – maar dat kwam het niet – zou het onderwerp ‘bakker en historicus’ – hij had beslist een mooiere, allitererende titel hebben bedacht – een prachtig ‘caput’ zijn geweest, een term die Jaap Meijer in geschrifte vaak gebruikte. Een bakker produceert eerste levensbehoeften, een historicus kan niet zonder geschiedenis, de loopplank waarop wij ons bewegen. Volgens Meijers leerlinge dr. Lea Dasberg was hij zich, in tegenstelling tot de meerderheid van de Nederlandse joden, bewust van de naderende catastrofe en was dát de reden zich te bekwamen in een handwerk dat altijd van pas kon komen, zowel tijdens exil als vervolging. Zijn eerste beroep kan ook te maken hebben met Meijers plannen zich in Palestina te vestigen.12 Zoon Job Meijer herinnert zich dat zijn vader hem, jaren na de oorlog, vol trots vertelde dat hij het bakkersvak daadwerkelijk een jaar had uitgeoefend. Dat moet dan in 1940 en/of begin 1941 zijn geweest. In de herfst van 1941 werd Jaap Meijer, na de verplichte scheiding in het onderwijs, aangesteld als leraar geschiedenis op het Joodsch Lyceum te Amsterdam. Een van zijn leerlingen daar was Anne Frank.

Weerwoord

Na zijn terugkomst uit het concentratiekamp legde Jaap Meijer een ongelooflijke publicitaire werklust aan de dag. Naast zijn leraarschap – eerst in Gouda, later aan het Coornhert Lyceum in Haarlem – publiceerde hij in tijdschriften, schreef hij veel boeken – onder meer biografieën van Jacob Israël de Haan en

W.A. Paap, Het verdwenen ghetto en de Encyclopaedia Sefardica Neerlandica, waarvan slechts één deel verscheen13 – en gaf hij, soms in eigen beheer, gedichten uit. Over de handelseditie van zijn proefschrift, die – zoals gezegd – in 1946 het licht zag, concludeerde de gezaghebbende criticus dr. C.G.N, de Vooys in De Nieuwe Taalgids van maart 1948: ‘Deze studie, reeds in 1941 als Amsterdamse proefschrift verschenen en in zeer beperkt aantal exemplaren gedrukt, verdiende ten volle deze herdruk.’

In 1953 vertrok het gezin Meijer naar Suriname, vermoedelijk wegens de dreiging dat uit de Koude Oorlog een nieuwe wereldoorlog zou ontstaan. Kort daarvoor was in het communistische Tsjechoslowakije een schijnproces tegen voormalige partijleiders gevoerd met een duidelijk antisemitische ondertoon.

In Paramaribo, waar Meijer leraar en rabbijn was, kreeg hij een aflevering van De Nieuwe Taalgids uit 1951 onder ogen waarin prof. dr. W.J.H. Caron van de Vrije Universiteit een scherpe aanval op Meijers dissertatie lanceerde.14 Dat hij het artikel van Caron drie jaar na publicatie ontving, belette Meijer niet terug te slaan. Op zijn minst was de kwantiteit opmerkelijk. Zijn weerwoord, Martelgang of cirkelgang. Isaac da Costa als joods romanticus – telt 113 pagina’s.15 Wel een uitgebreid antwoord op Carons tien pagina’s in De Nieuwe Taalgids.

In zijn dagelijkse rubriek ‘De Dikke Man’ in Het Parool vertelde Ischa Meijer jaren later hoe zijn vader ‘gewoonweg niet zonder wetenschappelijke ruzie kon’. Op een snikhete morgen was een collega van Meijer met het artikel van Caron aangekomen en vader Meijer had direct gereageerd: ‘Die Caron neem ik te grazen.’ Jaap Meijer liet zijn reactie op eigen kosten drukken in een oplage van vijfhonderd exemplaren, waarvan hij er eentje aan prof. Caron stuurde. Vele weken later kwam de reactie – slechts één zinnetje – uit Amsterdam: ‘Zeer geachte heer, dit was niet mijn bedoeling.’ Vader Jaap had het keer op keer luidkeels – ‘berstens toe vervuld van een irritant soort triomfantelijk sarcasme’ – geciteerd. Ischa had naar eigen zeggen direct begrepen dat die zin van Caron heel goed bedoeld kon zijn als een: ‘Zeer geachte heer, ik heb met uw relaas mijn reet afgeveegd.’16

Jezus

Hiermee leek Meijers bemoeienis met Da Costa wel goeddeels afgelopen. Wat hem bleef boeien was de figuur van Jezus. Zo hadden Isaac da Costa en Jaap Meijer toch nog een gemeenschappelijk ijkpunt.

Na zijn verhuizing naar Amsterdam had Meijer Jesus von Nazareth (1930) van de joodse historicus Yoseph Klausner gelezen. Het was zijn eerste – en positieve – confrontatie met het historisch fenomeen. ‘Jesus war Jude und blieb es bis seinem letzten Atemzug…,’ schreef Klausner. In Meijers ouderlijk huis werd slechts in negatieve zin over Jezus gesproken. Meestal als ‘de tole’ (van het Hebreeuwse taloej = de gehangene). Uit de cyclus ‘wat was er joods aan jezus’, afkomstig uit zijn debuutbundel zeer zeker en zeker zeer (1967), nam Meijer een paar gedichten over in zijn bundel golgotha met rente (Heemstede 1988).17 Nieuw daarin was:

[mool/mohel: (Hebreeuws) besnijder; gevatter: (Jiddisch) degene die het kind tijdens de besnijdenis vasthoudt]

Zo was Jaap Meijer, vijf jaar voor zijn plotselinge dood in 1993, bij het hoofdthema van zijn proefschrift terug. Isaac da Costa was, net als de anonieme non, tot een ander geloof overgegaan. Ze waren jood gebleven. Zoals Jezus. Wat veranderde aan het lot? ‘Wat bindt ons joden tezaam?’ Naar het antwoord heeft Jaap Meijer zijn hele leven gezocht. Hij kwam er op zijn minst dichtbij.