Archief: DBNL

Léon Hanssen+
Geluk gaat altijd gekleed als ongeluk
Over de dood van de wiskundige L.E.J. Brouwer

Tijdens mijn onderzoek naar het leven en werk van Menno ter Braak kwam ik in contact met een vrouw die in 1929 een – zoals Ter Braak het noemde – ‘romantische geschiedenis’ met hem beleefd had. Deze episode heb ik beschreven in hoofdstuk 33 van het eerste deel van mijn Ter Braak-biografie. Aangezien het de uitdrukkelijke wens van de toen hoogbejaarde – maar inmiddels overleden – vrouw was, anoniem te blijven, heb ik haar identiteit in de biografie niet onthuld en ik zal dat ook hier niet doen. Er was geen reden op deze kwestie terug te komen, als zij mij na een van onze gesprekken niet een boekje had meegegeven met daarin een indrukwekkende brief. Deze beschrijft het tragische einde door een auto-ongeval van de wereldberoemde wiskundige L.E.J. Brouwer. Het boekje was diens Leven, kunst en mystiek uit 1905, de tekst van een aantal lezingen van Brouwer voor studenten te Delft.

Na zijn proefschrift Over de grondslagen van de wiskunde (1907) – waarvan deze lezingen aanvankelijk de filosofische proloog moesten vormen – maakte Brouwer snel carrière. In 1913 werd hij benoemd tot gewoon hoogleraar aan de universiteit van Amsterdam. Hij bleef deze universiteit altijd trouw. Zijn inaugurale rede uit 1912 had tot onderwerp de grondslagen van de wiskunde en droeg de titel Intuïtionisme en Formalisme. Brouwer was een tegenstander van de zogenaamd formalistische school in de wiskunde: wiskunde als een formeel spel met symbolen, waarin geen tegenspraken dienen voor te komen. Hij beschouwde deze gangbare soort ‘als een waardeloos gebouw van woorden, dat nergens mee correspondeert,’ aldus Rudy Kousbroek, die in 1982 een reeks artikelen over deze geleerde publiceerde en daarmee aan zijn herontdekking bijdroeg.1 Brouwer benoemde zijn eigen standpunt als intuïtionisme: wiskunde is een mentale activiteit van de mens.

In 1922 richtte Brouwer met onder anderen Frederik van Eeden en Gerrit Mannoury de Signifische Kring op, met als doel de bestudering van de ‘leer der verstandhoudingsmiddelen’. Met zijn vriend Van Eeden had hij een aantal jaren eerder ook het initiatief genomen tot het Internationale Instituut voor Wijsbegeerte te Amersfoort, dat bedoeld was als een ‘vernieuwde waardebepaling der leevens-ele-

menten van individu en maatschappij’.2 Brouwer onderhield vanaf zijn studententijd een ‘privévriendschap’ met de socialistische dichter Carel Adama van Scheltema, die duurde tot het overlijden van de laatste in mei 1924. Hun briefwisseling werd zestig jaar later in de ‘Privé-Domeinserie’ bezorgd door Brouwers biograaf D. van Dalen, onder de titel Droeve snaar, vriend van mij. Als we H.P.L. Wiessing – in zijn memoires Bewegend portret3 – mogen geloven, was Brouwer aan het eind van de jaren twintig alleen nog maar in de wiskunde geinteresseerd om iets anders dan wiskunde, ‘namelijk om het heldere licht, dat ze soms werpt op algemene lévensvragen’. Het liefst had hij zijn gedachten geheel de vrije loop gelaten: ‘Iedere gebondenheid aan een vak brengt, zul je toegeven, mee, dat je gedachtenwereld een zekere verminking ondergaat.’ Waarom hij wiskundige was geworden en geen kunstenaar, vroeg Wiessing hem op een wandeling door Laren en Blaricum: ‘de samenleving lijkt mij van kunstenaars veel meer schendende concessies te eisen dan de wetenschap’.

Het amper honderd bladzijden tellende werkje Leven, kunst en mystiek werd mij door de vriendin van Ter Braak geschonken omdat zij het als een soort pendant beschouwde van het – veel omvangrijkere – boek waaraan Ter Braak in 1929 werkte: Het carnaval der burgers. Inderdaad zijn er interessante parallellen tussen deze essays te trekken, waaraan als dritte im Bunde Carry van Bruggens Prometheus toegevoegd kan worden. Ik heb deze vergelijking beproefd in een lezing voor het E. du Perron Genootschap op een zomerse dag te Bergen en hoef haar hier niet te herhalen.4 Leven, kunst en mystiek is lange tijd opgevat als een soort Fremdkörper in het oeuvre van de wiskundige Brouwer – het werd zelfs in zijn bibliografieën weggelaten -, maar wordt tegenwoordig steeds meer herwaardeerd als de sleutel tot zijn werk en leven. Omdat mijn exemplaar bovendien een getuigenis over de dood van Brouwer bleek te bevatten, is het des te interessanter de inhoud van het essay kort te memoreren.

Leven, kunst en mystiek

Brouwer geloofde in een fundamentele levenseenheid, die zich in de concrete realiteit telkens in ontelbare verschijnselen afsplitst. De mens is een daarvan. Hij heeft echter de oerharmonie tussen de verschijnselen verstoord door zich meester te maken van de aarde ten koste van de aarde. De huidige mens is nog slechts intellect, geen lichaam, geen natuur, uitsluitend brein. De maatschappij geruigt daardoor van een grote tragedie: de behoefte aan menselijke communicatie en de onmogelijkheid daarvan, omdat woorden abstracte tekens

zijn en wezenlijk tekortschieten. Wat is er aan het verval van de levenseenheid te doen? Niets, de mens moet zich erbij neerleggen. Het lot, door Brouwer aangeduid met de boeddhistische term ‘het voldongen Karma’, zegt: verzoen je met de wereld, verander haar niet. De verlichte geesten die deze transcendente waarheid hebben gevonden, blijven volkomen passief. Zij prediken geen waarheid en negeren genot, bezit en prestige. Deze hoogste mogelijkheid wordt door Brouwer in de slotpassage van Leven, kunst en mystiek als volgt aangeduid:

Maar alleen, die weet, niets te bezitten niets te kunnen bezitten en geen vastheid bereikbaar, en in berusting zich overgeeft, die alles opoffert, die alles geeft, die niets meer weet en niets meer wil en niets meer weten wil, die alles laat gaan en verwaarloost, hem wordt alles gegeven en opent zich de wereld van vrijheid, van pijnlooze contemplatie, van – niets.

Deze mogelijkheid is slechts weggelegd voor een uiterst gering aantal verlichte geesten in de geschiedenis, voor de godsdienststichters die zo wijs waren zelf te zwijgen. De in feite uiterst cynische en bijna onverdraaglijke kerngedachte van Brouwer luidt dat onvolmaaktheid en leugenachtigheid de conditio sine qua non van de wereld vormen, want: ‘was de wereld volmaakt, dan zou ze er niet zijn’. Waarheid en geluk, de kenmerken van God, verschijnen op aarde in het kleed van dwaasheid en ongeluk. Dat is niet spijtig, dat is noodzakelijk. Er kan namelijk alleen maar een eenheid zijn op basis van een hopeloze vergruizing, een oneindige diaspora. De waarste verbeelding van de menselijke geschiedenis is daarom de tragedie.

De opdracht

Bergen (nh) was ook de plaats waar ik de bewuste vrouw enkele keren in een bejaardenhuis had bezocht. Zij had jaren in een huis dicht bij zee gewoond en ze vertelde hoe heerlijk het leven hier was geweest; over haar gewoonte elke dag een bad in de golven te nemen, bij zonneschijn, mist of zachte regen. Het leek altijd mooi weer te zijn geweest in Bergen. Helaas kon zij mijn lezing niet meer bijwonen, die speciaal hier gehouden werd omdat E. du Perron op 14 mei 1940, de avond van de capitulatie, te Bergen overleden was na een aanval van angina pectoris. Door in mijn voordracht een verbinding te leggen tussen de onderwerpen die haar zo na aan het hart lagen – Ter Braaks Het carnaval der burgers en L.E.J. Brouwers Leven, kunst en mystiek – kreeg ik het gevoel het geschonken boek als het ware terug te brengen naar de plaats waar ik het ooit ontvangen had.

De eigenaresse had het boekje destijds ingebonden of laten inbinden, waarbij aan de rechter- en bovenkant een stuk van de marge moest worden afgesneden. Hierdoor was het met inkt vermelde jaartal waarop zij het boek in haar bezit had gekregen, niet meer helemaal leesbaar: Juli 191?. Het exemplaar vertoont verschillende sporen van gebruik, onder andere een symbolische tekening van de zichzelf berustende levenseenheid. Maar ook bevat het een ongedateerde brief waarin de

dood van de auteur van het boek beschreven wordt. Deze tekst was het tweede geschenk van de bezitster; met een stille wenk droeg zij mij op de inhoud ervan ooit openbaar te maken. Verder ontving ik een envelop met een aantal tamelijk recente krantenartikelen over Brouwer: een geheel aan de geniale geleerde gewijde bijlage van Vrij Nederland uit 1981, plus de genoemde reeks artikelen van Rudy Kousbroek. Daaronder was ook Kousbroeks beschrijving van een bezoek aan het graf van Brouwer en de plek waar de wiskundige zo tragisch om het leven kwam: ‘waar een zwarte weg linksaf gaat en waar de beuken aan de laan overgaan in olmen’.5 Ik kende deze publicaties en had ze nu dubbel, maar de eigenaresse wilde per se dat ik ze meenam.

In de Vrij Nederland-bijlage gaf de Utrechtse hoogleraar Dirk van Dalen een biografische schets, getiteld L.E.J. Brouwer en de eenzaamheid van het gelijk6. De slotalinea vermeldt dat de 85-jarige Brouwer op 2 december 1966 ’s avonds door zijn laatste levenspartner Cor Jongejan gevraagd werd een sinterklaaspakje naar een gezin in zijn woonplaats Blaricum te brengen. ‘Toen hij, gewikkeld in een snel omgeslagen grauwe deken de Torenlaan overstak, werd hij door een auto gegrepen.’ Meer informatie was in dit korte bestek niet te verwachten. Uit dezelfde publicatie viel echter op te maken dat Van Dalen een biografie van Luitzen Egbertus Jan (‘Bertus’) Brouwer (1881-1966) voorbereidde. Het eerste deel van dit kapitale werk kon in 1999 worden begroet: The Dawning Revolution.7 In afwachting van de biografie moest ik op onregelmatige tijden denken aan de brief die in mijn exemplaar van Leven, kunst en mystiek verstopt zat. Ik twijfelde echter of mijn informatie voor de biograaf rele-

vant genoeg was, zocht enigszins halfslachtig en dus tevergeefs naar zijn adres en werkte intussen hard aan mijn eigen biografie van Menno ter Braak. Bij het ordenen en opbergen van materiaal na het voltooien hiervan, kwam de bedoelde brief weer te voorschijn. De brief is geschreven door Gerda Holdert-Van Sijll, de echtgenote van de op dat moment 84-jarige Theodoor Holdert, die van 1912 tot 1917 secretaris was geweest van Frederik van Eeden.

De schepper van De kleine Johannes had Brouwer in het najaar van 1915 leren kennen en legde zijn indruk van diens persoon vast in zijn dagboek: ‘Gister at ik met Borel bij professor Brouwer, de mathematicus. Een sympathiek man, met de aardige kinderlijke manieren van een geniaal mensch. Wonderlijk is het dat zoo vaak mathematische begaafdheid samengaat met vrijheid van oordeel en eedel karakter.’ Ook raakte Van Eeden diep onder de indruk van Brouwers Leven, kunst en mystiek: ‘Die vervullen mij zeer.’8 Met een knipoog naar de auteur publiceerde hij in september en oktober 1916 in De Groene Amsterdammer een artikelenreeks onder de titel ‘Een machtig brouwsel’.9 De honderd bladzijden van Brouwers essay behoorden volgens hem tot het machtigste, maar ook verschrikkelijkste wat het Hollandse proza tot dan toe had opgeleverd. Van Eeden vond ze schoon, diep en vol waarheid: ‘Maar ze zijn fel revolutionair, volstrekt vijandig aan onze geheele maatschappij. Ze gaan reegelrecht in teegen de orde, het geloof en het recht der menschen.’ Hij zag een diepe verwantschap met zijn eigen werk: ‘Dokter Cijfer en Pluizer, uit de kleine Johannes, zijn de twee representanten van dezelfde valsche satanische machten, natuur-weetenschap en intellect, die de menschheid onder hun tirannie ten verderve voeren.’ Van Eeden vond het ‘ongelooflijk’ dat dit boekje in zijn ‘lieven, stillen omslag’ onopgemerkt was gebleven: ‘Een verbijsterend bewijs van de weezenlooze vaagheid, de suffe slender, de ontoebereekenbaarheid der meenigte.’

Ik herlas de brief en besloot de inhoud ervan uit te typen, de wens van de schenkster indachtig. De tekst10 volgt hieronder, met de hoop dat zij bijdraagt aan de kennis van het leven van de grote wiskundige en mysticus L.E.J. Brouwer.

Lieve**,
Ja, ik kan me zoo begrijpen dat je de dood van Bertus iets deed, ons ook, vooral Theo was erg ontsteld. Wij verloren al wel heel veel van onze lieve vrienden en dat zijn mensen die zoo met je gevoelsleven verweven zijn dat je ’t nu nog steeds niet bevatten kunt. Ze zijn er ook nog net zoo, je ziet ze alleen niet. Je kunt niet meer zoo direct ’t contact hebben van ’t leven van alle dag, de heerlijke natuur, de frischheid van een zonnemorgen, een boek dat je samen verstaat, de kinderen met alle problemen, waarvan je ieder detail kende en besprak, ’t is alles weg, maar ’t leeft toch in je. Een mens is een wonder-ding. Al die ouwe photo’s, ik zal wat voor je opzoeken en hier in sluiten.
De laatste tijd was Bertus heelemaal in praten, praten, praten vervallen, over de meest onbenullige dingen die werden uitgeraffeld, dat was echt een afwijking,

maar dat neemt niet weg dat hij juist weer heelemaal opkrabbelde, na z’n hartbezwaren en met de jongeren weer veel van doen had. Over reizen sprak hij weer en Cor was de eenige werkelijke steun nu nog in z’n leven. Ook had hij een beetje vervolgingswaanzin zou je ’t kunnen noemen. Alles was altijd weg en dat was de Maffia die dat opknapte en eigenlijk is dit plotselinge afknappen goed, hij heeft geen angsten meer gehad en alles ging zoo snel dat hij niet tot bewustzijn (en pijn hebben) heeft kunnen komen. Alleen een beetje te vroeg, hij wilde nog van alles doen, ook voor z’n wiskunde-werken.
De dag voor Sinterklaas zei Cor, ik heb pakjes voor de apotheek gemaakt en ga ze even brengen. Bertus zei dan ga ik even naar m’n nichtje aan de overkant. Toen Cor terug kwam lag hij verminkt in ’t ziekenhuis – dood. Hij stak over, een jong meisje dat te hard reed raakte hem en hij werd daardoor op ’t andere wegdek geslingerd met schedelbasisfractuur en toen nog eens door auto’s overreden.
Wij hopen alleen dat die smak met de beschadiging van z’n hoofd hem al bewusteloos maakte, en hij dus met één flits is weggeweest. ’t Is afschuwelijk, dat broze dunne lange lijf zoo te zien vernielen. Cor is erg bedroefd, maar ook flink, alle dingen aan ’t opruimen naar advocaten en notaris. Belasting was in drie jaar niet betaald, al z’n bezittingen met zware hypotheken en voordat dit uitgezocht is, zal nog wel een jaartje duren. Als je hem beide en vroeg hoe ’t ging was ’t altijd ‘aan ’t einde van de week kun je mijn dood en mijn faillissement verwachten’ – maar niemand geloofde ’t. Alleen Tine die met Cor zou erven geloofde ’t wel. En hoe dit alles afloopt weet niemand.

Maar wat was ’t een bijzondere figuur, behulpzaam in alles – maar o, wee, als hij tégen je was. Een scherpe vijand hoor. ’t Mooie van z’n wezen vond ik ’t totale gevoel van mens zijn, géén rang, geen stand, alleen maar ’t wezen mens telde hij. Hij had een goed gevoel voor ‘dikke dal’ de werkster en alles wat eenvoudig en echt was.
Met veel liefs en een omhelzing van Gerda

Naschrift

Tussen 1905 en 1966 liggen zes decennia, waarin Brouwer het tot de grootste Nederlandse wiskundige sedert Simon Stevin en Christiaan Huygens schopte. Zij brachten hem internationale erkenning, maar niet voor het vroege werk Leven, kunst en mystiek dat hij destijds als de ouverture tot zijn wiskundige denkbeelden had bedoeld. Het werd sindsdien nooit meer herdrukt. Toch blijkt Brouwer in zijn laatste publicaties naar de uitgangspunten ervan te zijn teruggekeerd. Achteraf valt te begrijpen waarom de brief over zijn einde juist in dit boekje terecht moest komen. Zij vormden immers de documentatie van de eenheid van zijn leven, als de verbeelding van de zich in alles uitdrukkende tragedie van de schepping. Een tragedie die volgens Brouwer om inzicht en onthechting vraagt. De eigenaresse van het boekje en van de brief vertrouwde mij toe dat het Menno ter Braak naar haar mening daaraan ontbroken had. Ook dat was een reden voor haar mij deze documenten te schenken.

[2001/1]

Francis Bulhof+
De hardnekkige monoloog van een onmogelijk man
De kronkelwegen van Anton Koch alias Adolf ter Haghe

Kort voor de Tweede Wereldoorlog stond de Indische auteur Johann Anthon Koch (1900-1946) heel even volop in de belangstelling. Dat was in 1939, toen hij onder de schrijversnaam Adolf ter Haghe de roman Iboe Indonesia publiceerde. Hierin citeerde hij letterlijk uit de pleitrede die Soekarno had gehouden in het in 1930 tegen hem gevoerde proces. Het taboewoord ‘Indonesia’ in de titel was al voldoende om het Nederlands-Indische gouvernement in de hoogste staat van alarm te brengen. Iboe Indonesia werd in Indië verboden en Koch werd geschorst als leraar Nederlands aan de Bandoengse hbs.

Meer dan een schoorvoetend sympathisant van het Indonesische nationalisme in de nadagen van de koloniale overheersing is Koch echter nooit geweest. Maar dat is toch al heel wat, wanneer we in aanmerking nemen dat hij in zijn Amsterdamse studententijd enige tijd een volgeling van Mussolini was. Ook in de literatuur veranderde Anton Koch verscheidene keren van koers. Hij begon als dichter en redacteur van Propria Cures, het weekblad dat voornamelijk door leden van het Amsterdams studentencorps werd volgeschreven. Later publiceerde hij in Elsevier’s Maandschrift en Den Gulden Winckel. Hij schreef een proefschrift over Constantijn de Grote en zou de auteur worden van twee gedichtenbundels en twee romans. Maar wat deze antipode van Menno ter Braak ook aanraakte, het veranderde terstond in lood.

Arnold Meerman

Kochs vroegste claim to fame, zijn vriendschap met E. du Perron in Bandoeng rond 1919, sloeg na enkele jaren om in wederzijdse onvrede. Als aankomende dichters leerden zij elkaar kennen in de periode van Du Perrons ‘barbarenvriendschappen’ met Edy Batten en de gebroeders Tissing (Arthur Hille en de Odinga’s in Het land van herkomst). Vlak daarop, in de eerste maanden van 1919, kreeg Du Perrons dichterschap een sterke impuls door zijn, voornamelijk epistolaire, relatie met het onderwijzeresje Hester Pino (Meta in Een voorbereiding). En hoewel deze adolescentenperiode in Het land van herkomst uitvoerig aan bod komt, rept Du Perron daar met geen woord van Anton Koch. Kennelijk was deze vriend in 1935,

toen Het land van herkomst verscheen, een gepasseerd station.

Anno 1921 was dat nog anders. Nadat beiden naar Nederland waren gekomen – Koch in 1920 om medicijnen te gaan studeren in Amsterdam, Du Perron in 1921 om Europeaan te worden in Brussel -, werd het contact hervat. Du Perron bezocht Anton Koch vrijwel direct na aankomst en hij nodigde hem in de kerstvakantie uit naar België.1 Daar stelde hij zijn vriend voor aan Clairette Petrucci, op wie hij een week of wat tevoren dodelijk verliefd was geworden.2 Koch wist enigszins hoe het hoorde, terwijl Du Perron graag de ongelikte beer uithing. Dat verklaart wat Du Perron op 6 januari 1922 aan Clairette schreef: ‘Toen we na de thee bij jou waren weggegaan heeft mijn vriend me uitgelegd dat ik me niet behoorlijk had gedragen en ik heb moeten toegeven dat hij gelijk had.’ [vertaling fb] Hij voegde bij deze brief een kopie van zijn gedicht ‘Ik heb de pest aan die zoo erg moderne schaar’, dat in De behouden prullemand (1925) is opgedragen aan ‘Anton K, die het volgende sonnet eerst gestolen maar daarna verbeterd heeft – of andersom.’3

Een halfjaar later waren beide vrienden twee weken op Montmartre. Daar ontstond wederzijds flink wat irritatie. Samen reisden ze terug naar Brussel om op 3 juli 1922 hun opwachting bij Clairette te maken. Vervolgens gingen ze naar Den Haag, vanwaar Du Perron op 16 juli 1922 aan zijn muze schreef: ‘Anton (je vroeg immers hoe het met hem ging) wordt geregeld kwaad op me omdat ik absoluut weiger om hem luidkeels uit te roepen tot de grootste lyrische dichter van onze eeuw.’ [vertaling fb]

Iets van deze vriendschap is terechtgekomen in Een voorbereiding, de jeugdroman die Du Perron in 1922 begonnen was te schrijven. Koch figureert daarin als Arnold Meerman, student in de medicijnen en dichter, maar hij komt als romanfiguur niet echt uit de verf. Het is alsof de schrijver na enkele inleidende passages zijn interesse voor hem heeft verloren. In de kunstenaarswereld van Montmartre leidt Meerman op de achtergrond nog wel een steriel bestaan als ijkpunt voor Kristiaan Watteyns (= Du Perrons) dichterschap.4 De beschrijving van Meermans uiterlijk doet al weinig goeds verwachten, maar Watteyns afkeer geldt vooral Meermans

zelfoverschatting, wanneer die beweert: ‘Ik zeg je: ik ben Poëet en durf alles laten lezen wat ik geschreven heb! En ik zal eens een beroemd Poëet zijn, al schimp je nu op mijn verzen in Eigen Haard5, en een heerlijk groot Poëet, en dan zal ik spotten met jou, die niet durft zijn wat je bent. Eens zal ik je mijn heerlijke dichtbundels voorleggen die iedereen zal kennen […] Ik streef er alleen nog naar de beste lyricus te worden van Europa.’6

Nadat Menno ter Braak eind 1930 Du Perron had leren kennen, zette hij zich aan de lectuur van Een voorbereiding, dat in 1927 was verschenen. De vrienden moeten hebben gepraat over wie wie was in die roman. Ter Braak herinnerde zich Koch nog uit beider Amsterdamse tijd en vond hem goed getypeerd: ‘Arnold Meerman is zoo “precies” naar het leven geteekend, dat ik, die den man zelf ken, je van “copieerlust des dagelijkschen levens” beticht, terwijl “de” lezer zal zeggen: “Schromelijk gechargeerd!” Ik vraag me af, of je de dikke waanzin van Anton’s krankjoreme allures niet te klakkeloos hebt “ingelascht”; de figuur wordt niet aannemelijk, ik kan dat juist precies zeggen, omdat ik het origineel ken.’7 Ter Braaks impressie betreft waarschijnlijk de onmogelijke Anton Koch die hij in de jaren 1926-1928 had leren kennen, niet de prille dichter wiens verzen hij in Propria Cures had gelezen in zijn eerste studiejaar. Niet dat Du Perron de vroege Koch niet ridicuul vond, maar toch probeerde hij drie dagen later Ter Braaks oordeel enigszins bij te stellen: ‘De “Anton”-kwestie is bijzaak; ik moet indertijd gemeend hebben – hierin ook gesterkt door wat ik kende van Coster – dat alle Hollandsche jongeren zoo idioot waren, dat hij representatief was, en niet, in levenden lijve reeds, caricaturaal.’

Familie

Johann Anthon Koch stamde uit een doktersgeslacht. Zijn grootvader (1836-1910) begon als dorpsdokter in het Friese Workum. Daar werden uit zijn eerste huwelijk zes kinderen geboren. Na de dood van zijn vrouw verliet hij Workum, studeerde een jaar in Wenen, hertrouwde en vestigde zich in Woudsend, aan de andere kant van de Fluessen. Daar kreeg hij er in zijn tweede huwelijk nog zes kinderen bij. Van dit laatste zestal is de Indische journalist D.M.G. Koch (1881-1960) de bekendste geweest. Hij werd in zijn Delftse studententijd onder invloed van professor B.H. Pekelharing sociaal-democraat en vertrok na een onafgemaakte studie in 1907 naar Indië, waar hij actief werd als publicist en politiek commentator. Van 1938 tot 1942 was hij de ziel van het legendarische tijdschrift Kritiek en Opbouw, waaraan Du Perron en Willem Walraven talrijke bijdragen leverden, maar dat, behalve door de hoogstens tweehonderd abonnees, door vrijwel niemand werd gelezen.

D.M.G. Koch was niet de enige zoon die de weg naar Java vond. Zijn veel oudere halfbroer uit het eerste zestal, Johann Anthon (1864), was hem voorgegaan. Hij werd arts, promoveerde in 1890 in Freiburg op Ein Beitrag zur Diagnose und Behandlung der Harnblasencarcinome en vertrok naar Indië, waar hij trouwde met Juliette de la Parra (Paramaribo 1874). Hun jongste zoon Johann Anthon – om wie het hier gaat – werd op 20 november 1900 op Soerabaja geboren.

Al vroeg reisden de kinderen met hun moeder naar Nederland, terwijl hun vader in de kolonie achterbleef. Komend uit Gouda werd Anton Koch op 26 januari 1916 in het album van het Gymnasium Haganum ingeschreven en in de vierde klas geplaatst. De rector vond hem ‘niet heel sympathiek’, maar Anton doorliep moeiteloos de drie hoogste klassen en deed op zijn zeventiende eindexamen. De later door hem gekozen schuilnaam Ter Haghe geeft aan hoezeer hij gevormd werd door deze korte periode in Den Haag. Woonachtig in het deftige Statenkwartier, paste de jonge dichter in spe zich aan bij de bourgeoisie van deze welgestelde, Indische buurt. De latere schommelingen in zijn politieke opvattingen zijn wellicht te begrijpen als innerlijk ongecoördineerd verzet tegen de bourgeoiswereld waarin hij was opgegroeid.

Na zijn eindexamen volgde een lang verblijf in Bandoeng, waar zijn vader zich intussen had gevestigd als ‘directeur van een chirurgisch gynaecologische kliniek’. Hoe lang die Indische periode precies heeft geduurd, is niet meer na te gaan. In ieder geval ging Anton Koch pas in september 1920 in Amsterdam medicijnen studeren. Hij werd lid van het studentencorps en van het dispuut Breero. Hij was een jaargenoot van de rechtenstudent A.A.M. Stols, die in het dispuut Hebe onderdak vond.

Idiot splendide

Al snel sloot Anton Koch zich aan bij kompanen van bedenkelijke allure. De Club der jong-conservatieven, die hij samen met acht anderen eind november 1921 oprichtte, was allereerst als studentikoze provocatie bedoeld. In hun programma werd gepleit voor drievoudig stemrecht voor doctorandi, besnoeiing van het vrouwenkiesrecht en versterking van de macht van de Kroon en de Eerste Kamer.8 Nog geen maand na Mussolini’s mars naar Rome, die eind oktober, begin november 1922 plaatsvond, verscheen Kochs jaargenoot en mederedacteur van Propria Cures Jules van Wessem verkleed als de Duce op de sociëteit nia. Zo’n gezellig fascistenavondje mag dan een ludieke studentengrap zijn geweest, het tekent een mentaliteit die destijds ook in Propria Cures tot uitdrukking kwam.

Het eerste gedicht dat Anton Koch bijdroeg aan Propria Cures heette ‘Noodlotje’ en verscheen vlak na zijn groentijd, op 16 oktober 1920. Er volgden in zijn eerste jaar nog een tiental, in zijn tweede jaar een kleine twintig; sommige eenvoudig van taal en thema, eigenlijk helemaal niet zo talentloos geschreven, andere nogal dreinerig en Tachtiger-achtig. Het week allemaal niet zoveel af van de probeersels waarmee Henrik Scholte en Dick Binnendijk op dezelfde bladzijden debuteerden.

In zijn tweede jaar ontwikkelde Anton Koch zich tot ‘prominent student’. Dat is vooral af te lezen aan een ware anti-Kochcampagne die in Propria Cures losbarstte. De ‘P.C. Cocktail’ van 26 november 1921 werd omgedoopt tot ‘P.C. Kochtail’, waarin hij een ‘idiot splendide’ werd genoemd. De week daarop (3 december 1921) sloeg hij terug met het manifest van de Club der jong-conservatieven. In de ‘P.C. Cocktail’ van datzelfde nummer vreesde men voor een bomaanslag van Koch op de sociëteit

nia. Er werden gedichten op hem gemaakt waarin hij ter wille van het rijm vergeleken wordt met maarschalk Foch en Vincent van Gogh. Hij verweerde zich met een niet-onverdienstelijk Frans sonnet dat rondom het woord ‘splendide’ is opgebouwd.

De Amsterdamshe Studentenalmanak die in januari 1922 uitkwam, wijdde een varium aan hem, zo spraakmakend was hij in corpskringen geworden: ‘Ik vond mijzelf een reukvat vol hooge en oorspronkelijke ideeën, en daar ik een zekere vaardigheid bezat in het bijeenscharrelen van rijmklanken, zoo fabriceerde ik er verzen van.’9 Op 4 februari 1922 gispte een inzender de ‘Kochiaanse kinder-kakkineuziteit’. Het was al Koch wat de klok sloeg. Tijd om hem in de redactie van Propria Cures op te nemen.

Dat gebeurde ook. Op 25 februari 1922 deed hij zijn intrede en samen met Henrik Scholte speelde hij er vier maanden lang een hoofdrol. In die redactie zetelden maar liefst drie ‘jong-conservatieven’ en een edelfascist. De later zo bekende vertaalster van Russische literatuur Aleida Schot was het enige redactielid dat zich niet aan rechts-radicale praat te buiten ging. Er heersten op papier wilde zeden in het groepje: ‘Spoedig was ook reeds gebleken, dat Anton en ondergeteekende niet meer samen aan één tafel konden zitten, wegens dichter-nijd, maar toen eenmaal een venijnige knokpartij had plaatsgegrepen vonden beiden een modus vivendi in de gezamenlijke oprichting van een Literaire Kroniek,’ aldus Henrik Scholte in een opgeklopte nabetrachting.10

In de eerste Literaire Kroniek (18 maart 1922) leverde Koch een bijdrage over Rilke, maar op 8 april kondigde het blad aan dat die week Kochs Literaire Kroniek achterwege moest blijven wegens ‘een vrij-ernstige verwonding aan zijne rechterhand’. Knokpartij, bomaanslag of andere euveldaad, zo ernstig was de blessure niet of zijn gedicht ‘Aan de smart’ stond wel in dat nummer. Bovendien bevatte het een positieve, hoewel ietwat wollige recensie van zijn hand van J.E. Stokvis, Van wingewest naar zelfbestuur in Nederlandsch-Indië. De voornaamste stelling van deze Indische sociaal-democraat vatte Koch instemmend samen met: ‘Indonesië voor de Indonesiërs’. Dit ook qua woordkeus progressieve geluid was een eerste barst in zijn autoritaire façade.

Helaas voor hem liep Kochs redacteurschap spoedig vast op de klippen van een mislukte medicijnenstudie. Hij had misschien wat te veel tijd in het blaadje gestoken. Na juni 1922 publiceerde hij nog maar heel weinig en eind september verdween zijn naam geruisloos uit de lijst van redactieleden en uit de kolommen van Propria Cures.

Begin en einde van Kochs glorietijd in Propria Cures vielen samen met bezoeken die hij aan Du Perron en Clairette Petrucci bracht. In december 1921 vormden de anti-Kochcampagne en het jong-conservatieve programma de achtergrond van het eerste bezoek. Tijdens het volgende bezoek, in juli 1922, vormde Kochs duperro-

nesk aandoende gedicht ‘Schoon vrouwenhaar’ in het lustrumnummer van Propria Cures het voorlopig slotakkoord van zijn dichterschap. Van al deze woelingen heeft Du Perron niets geregistreerd.

Du Perron heeft nog meer niet opgemerkt. Het kan namelijk chronologisch niet anders dan dat Anton Koch verstek liet gaan bij het lustrum van de universiteit, dat van 19 tot 23 juni 1922 werd gevierd. Zo’n feestweek met roeiwedstrijden, kermesse d’été, concert, toneeluitvoering en galabal aan de zijde van een Amsterdamse joffer of andere lustrumdame, was destijds het hoogtepunt in het bestaan van een lid van het studentencorps. Niets van dat alles: met achterlating van ‘schoon vrouwenhaar’ had Anton Koch in die dagen samen met Du Perron zijn intrek genomen in een vlooienhotel op Montmartre. Hij ergerde daar zijn vriend mateloos doordat hij niet het minste initiatief toonde. Du Perron schreef tenminste klagerig aan Clairette dat Anton met geweld overal moest worden heengesleept, naar de Eiffeltoren, naar het Quartier Latin, naar het Louvre. Geen wonder, de toevallige toerist Koch moet zwaar gedeprimeerd zijn geweest. Zijn lustrum was in het water gevallen, zijn studie was mislukt en zijn vriend vertelde hem telkens weer dat hij niet de grootste dichter van Nederland was.

Adolf ter Haghe

Na deze drukke Propria Cures-maanden werd het stil rond Anton Koch. Weliswaar stond in de Amsterdamsche Studentenalmanak voor 1923 nog een verslag van de Club der jong-conservatieven, met de vermelding: ‘lijf-poëet: Anton’, maar daar bleef het bij.11 Onder zijn nieuwe schrijversnaam, Adolf ter Haghe, stuurde hij gedichten naar Elsevier’s Maandschrift en De Vrije Bladen. Soms werden ze geplaatst. In een briefje aan C.J. Kelk, dat hij met Haghe’se bluf ondertekende als ‘medisch student’ – wat hij al twee jaar niet meer was -, meldde hij zich op 27 januari 1925 aan als aspirant-lid van ‘De Distelvinck’, de vriendenkring rond De Vrije Bladen.

Een jaar later, op 30 januari 1926, keerde hij met twee gedichten terug naar Propria Cures. De week daarop publiceerde hij er weer twee, maar tegen één daarvan, een wat vrije bewerking van Baudelaires ‘L’Albatros’, kwam een kritisch ingezonden stuk van ene D. de Geus. Dat had De Geus beter niet kunnen doen, want Koch reageerde op krankzinnig hoge toon tegen deze student ‘die met zoo’n belachelijke kwasterigheid aan het zwetsen durft te slaan’. Na deze onwaardige tirade van anderhalve bladzij (20 februari 1926) hield hij zich even koest: pas op 1 juni 1927 stond er weer een gedicht van Ter Haghe in Propria Cures: ‘Aan ’t klavier’. In de tussentijd was Anton Koch aan een nieuwe studie begonnen. In het jaar 1926-1927 werd hij voor het eerst weer in de Almanak vermeld, nu als neerlandicus.

In deze periode bracht Koch zijn eerste dichtbundel in gereedheid. Op 3 november 1927 schreef hij een brief aan Ter Braak, waarin hij ‘Waarde Menno’ de inhoud meedeelt van Adolf ter Haghes dichtbundel Uit ravijnen omhoog, die op het punt stond bij de gerenommeerde uitgever P.N. van Kampen in Amsterdam te verschijnen. Met

een ietwat overtrokken gevoel van eigenwaarde schreef hij dat zijn bundel bedoeld was als een ‘geschenk van Liefde aan de Mensheid’. Dit humanitaire geluid was een tweede barst in zijn autoritaire façade. Ter Braak zal geen raad geweten hebben met de zelfoverschatting van deze dichter, die bovendien het predikaat ‘lit. cand.’ onder zijn handtekening plaatste. Anderhalf jaar later wist Du Perron er wel raad mee, toen hij op zijn Friese ontdekkingsreis bij Jacques Bloem en diens toenmalige echtgenote Clara Eggink logeerde. Aan Roland Holst schreef hij dat ze ‘ma foi, soms krom zaten van het lachen (o.a. over de gedichten van dien jongen Koch van wien ik je wel eens vertelde en die nu gepubliceerd schijnt te hebben onder den schuilnaam Adolf ter Haghe)’.12

In 1929 bracht Koch een uniek academisch wapenfeit op zijn naam: op 30 mei zakte hij voor het doctoraalexamen Nederlands, maar vijf maanden later, op 31 oktober, legde hij met succes het doctoraal geschiedenis af.13 Naar eigen zeggen werkte hij in de jaren daarna aan een letterkundige dissertatie bij professor C.G.N. de Vooys in Utrecht14, maar daar is nooit iets van gekomen. Hij promoveerde daarentegen op 27 maart 1931 in de geschiedenis.

Aan Studiën over den tijd van Constantijn den Grooten, een proefschrift van 95 bladzijden, had zijn promotor H. Brugmans – dezelfde die enkele jaren tevoren Menno ter Braak het predicaat ‘cum laude’ had toegekend – hem gerust wat langer mogen laten werken. Het maakt een buitengewoon geleerde indruk, maar meer dan een samenvatting van wat Koch in duistere Latijnse bronnen had aangetroffen, is het niet. Dat hij die bronnen heeft ontsloten, is zeker zijn verdienste, maar zijn betoog sluit aan bij een discussie uit de jaren zestig (van de negentiende eeuw, wel te verstaan) en niet bij een moderne probleemstelling.

Adat

Anton Koch was inmiddels getrouwd. Er kwamen vier kinderen, van wie de oudste, Johan Anton, nog in Amsterdam werd geboren. De daaropvolgende dochter kwam op 16 oktober 1931 in Bandoeng ter wereld. Hieruit valt op te maken dat hij vrijwel onmiddellijk na zijn promotie naar Bandoeng is vertrokken, waar hij leraar werd aan de hbs, dezelfde school waar Du Perron vijftien jaar tevoren zijn echec beleefde.

Du Perrons hilariteit over Koch was inmiddels omgeslagen in medelijden. Aan zijn oude jaargenoot A.A.M. Stols had Anton Koch kennelijk enkele gedichten

voorgelegd ter opname in het tijdschrift Helikon. Om raad gevraagd reageerde Du Perron op 15 februari 1933: ‘Wat een zielige historie, met die arme Anton Koch! Dat je zóó moet leuren met je literatuur […] Ik ben er werkelijk naar van geworden. Neem maar iets op in Helikon, om den armen kerel een dienst te bewijzen: hij schijnt te denken dat zijn toekomstige roem er van afhangt – in Nederland, ondanks het zeer “cosmopolitische” van de gedichten. De Tropische Avond lijkt me het minst bête.’15 Er verscheen vervolgens geen enkel gedicht van Koch in Helikon.

Anton Koch liet hierop de poëzie voorlopig liggen en wendde zich tot het proza. In 1935 verscheen onder zijn schrijversnaam Adolf ter Haghe Adat. Roman uit het Javaansche volksleven. ‘Adat’, dat waren de stelsels van gewoonten in de Indische archipel, die door de Nederlanders werden ondersteund om islamitische rechtstelsels de wind uit de zeilen te nemen. Adat gaat niet over adat, maar over zwoele, tropische liefdesperikelen in een vissersdorp aan de noordkust van Java. Seksuele driften worden daar met de dood bekocht. Er komen geen blanken in voor, alleen maar Javanen en een enkele Indo, en die willen allemaal de veertienjarige Soewarti tot vrouw. Zij drijft de hele desa tot jaloezie en dat kost haar uiteindelijk het leven.

Hoewel de intrige meer past rond de soirées dansantes van het Hôtel des Indes op Weltevreden, is Adat sociologisch een interessant experiment. Koch verpakt zijn verhaal niet in etnografische details, zoals destijds in de koloniale literatuur vaak voorkwam, maar probeert de Javanen te schetsen als deelhebbend aan het algemeen menselijk patroon van gevoelens en emoties. Doordat op die manier afgerekend wordt met destijds gangbare kolonialistische theorieën over het sociale en psychologische dualisme in de Indische samenleving, doet deze roman inhoudelijk merkwaardig modern aan.

Toch is de lectuur van Adat geen onverdeeld genoegen, alleen al door het afgekloven Tachtigers-proza. De psychologische diepgang is minimaal, de sfeertekening clichématig. Rob Nieuwenhuys weerde Adat daarom misschien uit zijn Oost-Indische spiegel, in de alinea die hij aan Adolf ter Haghe wijdde.16 Een scherp criticus als Willem Walraven was er niettemin ongewoon positief over: ‘de beschrijving van het leven dezer eenvoudige zielen in hun hutjes bij de zee leek mij zo goed en zuiver dat ik het boekje toen als een klein kunstwerk heb gezien’.17

Iboe Indonesia

Anton Kochs tweede roman, Iboe Indonesia (Moeder Insulinde). Roman van een utopist (1939), is stilistisch al evenmin een meesterwerk. Na de eerste zin: ‘Twee kinderen, blond en bruin, en een grijze, langarmige aap stuiven binnen, plotse explosies van leven in het stille doodsche studeervertrek,’ zullen weinig lezers zich geroepen voelen hun lectuur voort te zetten. De critici vielen dan ook met wellust over zinnen als: ‘Met zijn borende ogen röntgent hij het geheimste van je ziel.’ Maar politiek gezien was deze roman destijds een van de zeer weinige waarin het Indonesische nationalisme au sérieux werd genomen.

Een sleutelroman kan Iboe niet worden genoemd. Wel is het zo dat enkele romanfiguren

oppervlakkige overeenkomsten vertonen met personen uit Kochs naaste omgeving of uit het openbare leven. De centrale figuur is Lize, de Indische vrouw van de journalist Martien van Westen. Zijn achternaam heeft een opgelegde symbolische betekenis, maar zijn voornaam, soms afgekort tot ‘Mar’, verwijst op een directe manier, en dus helemaal niet symbolisch, naar de oom van Anton Koch, de journalist D.M.G., ‘Marcel’ genoemd, dikwijls afgekort tot ‘Mar’. De Van Westens hebben een dochtertje dat ernstig aan malaria lijdt en daarom veel doktershulp nodig heeft. Die wordt gegeven door de broer van Martien, de arts Arnold van Westen, wiens situatie gelijk is aan die van Anton Kochs vader. Ook hij is achtergelaten door zijn vrouw en drie kinderen. Hij is verliefd op Lize, die hij manipuleert met zijn medische kennis. Misschien daarom ook geeft zij de voorkeur aan een charismatische Javaanse tovenaar. Er is een huisvriend, de schilder-vijgezel Caspar Dekking, die ook de steun van Lize zoekt, en misschien wel meer. En er is nog iemand die een oog op Lize heeft laten vallen: de krantensatraap Wansink, de baas van Mar van Westen. In hem valt de journalist H.C. Zentgraaff te herkennen.

Een vierde persoon die lang geleden Lize begeerde – een soortgelijk verhaal deed destijds over Soekarno de ronde -, is de nationalist Halim18, die nu in de gevangenis zit. Deze verbitterde Indonesiër houdt voor de rechter een pleidooi dat tot in details overeenkomt met de rede die Soekarno in 1930 voor de Bandoengse Landraad hield. Dat is overigens onmiddellijk opgemerkt: een recensie in het Algemeen Handelsblad van 6 juli 1939 verwijst al naar het Soekarno-proces. Halim wordt in Iboe Indonesia door de met hem meelevende Mar van Westen in de gevangenis bezocht. Ook hier levert de realiteit een basis voor de roman: D.M.G. Koch kende

Soekarno van de Bandoengse studieclub, waarvan zij beiden lid waren. Hij had in het begin grote bewondering voor hem. Toch laat Ter Haghe zijn boek beginnen met een waarschuwing ‘Ter vermijding van misverstand’, waarin hij de lezer aanspoort zijn roman niet als een sleutel- of tendensroman te zien.

Nationalisme en kolonialisme strijden met elkaar in Iboe Indonesia, net als de westerse arts en de inheemse waterdokter. Maar medicus of magiër, journalist of nationalist, iedereen heeft iets met Lize, die daarin sprekend lijkt op Soewarti in Adat. De titel Iboe Indonesia, ontleend aan Soekarno’s pleitrede, en Kochs multatuliaanse parafrase daarvan, Moeder Insulinde, geven aan de roman al vanaf het titelblad een psychoanalytische lading. In Kochs beide romans is overigens een hoofdrol weggelegd voor de mannenfantasie van de indolente femme fatale, die als een spin in haar web op slachtoffers loert, terwijl ze bij nader inzien juist zelf het machtloze middelpunt is van een collectieve dagdroom. Een fikse dosis oriëntalisme à la Edward Saïd completeert de fantasie.

Op 2 juli 1938 was Koch met zijn gezin met verlof naar Nederland gegaan.19 In juni van het jaar daarop keerde hij terug naar Indië. Aan boord las hij diverse kranten en vond hij zichzelf en zijn boek in het middelpunt van de belangstelling. Iboe Indonesia werd wegens de politieke inhoud verboden in Indië; Koch werd onmiddellijk geschorst en later overgeplaatst naar de Middelbare Handelsschool in Soerabaja.

Het verbod werd in de koloniale pers met instemming ontvangen. Alleen Kritiek en Opbouw bood een zwak tegengeluid, maar dat betrof niet zozeer de literaire merites van het boek. Op 1 juli 1939 schreef Willem Walraven daarin een artikel dat bepaald niet een positief pleidooi inhoudt voor de toelating van Iboe Indonesia: ‘Mij leek dit boek een saai en vrij vermoeiend product, dat ik dan ook niet geheel en al heb ten einde kunnen brengen […]. Naar deze verboden vrucht zullen m.i. weinigen hunkerend grijpen. Zij is daartoe te weinig verlokkend en belooft te weinig genietingsvreugde. Zelfs al had de procureur-generaal zich nooit met dit werk bemoeid, dan zou het vermoedelijk toch door de critiek zijn gekraakt. En niet geheel en al ten onrechte.’

Op de achtergrond, zonder dat het publiek er kennis van kon nemen, kwam Du Perron zijn verloren vriend toen al enige tijd te hulp. Hij had allereerst in maart 1939 tot twee keer toe Rob Nieuwenhuys aangespoord iets over Koch te schrijven, maar die ging daar niet op in.20 Drie maanden later liet Du Perron tegenover Fred Batten iets los over de verstoorde vriendschapsband met Anton Koch: ‘De man is zeer gebeten op me en denkt aan een ‘veete’21, hoewel ik hem duidelijk gezegd heb dat ik niets tegen hem had en alleen maar niet met hem om kon gaan, omdat de nederl. literatuur voor hem één schrijver telt: Ter Haghe en deze schrijver mij niet interesseert, zoodat we, als we elkaar zagen, niets dan ruzie zouden hebben. Hij heeft daarop een giftig briefje vol bedankjes toch teruggeschreven, en ik heb hem maar met rust gelaten, want het is een zielepoot. Moge Iboe Indonesia hem ‘roem’

brengen, al was ’t maar 14 dagen lang en al was ’t alleen maar omdat de pelisie het boek alweer verboden heeft voor deze kolonie.’22 In het openbaar reageerde Du Perron, in Kritiek en Opbouw van 16 juli 1939, uitsluitend op het boekverbod: ‘ik zal dr Koch-ter Haghe noch zijn boek hier verdedigen, omdat ik het talent van deze auteur zo ongeveer ken en het boek in kwestie niet’. Twee weken later wees hij op het efemere karakter van de gewraakte politieke boodschap: ‘En dat Iboe Indonesia van Ter Haghe, over vijftig jaar gelezen, volstrekt onbegrijpelijk zal zijn als ontvlammer van zoveel verontwaardiging.’23 Maar over de eventuele literaire kwaliteiten van het boek bewaarde hij publiekelijk het stilzwijgen.

Hardnekkige monologen

Koch had de poëzie nog niet geheel achter zich gelaten. In 1939 verscheen zijn tweede dichtbundel, Hardnekkige monologen. Iboe Indonesia was toen al verboden, zoals blijkt uit het gedicht ‘Toen ik als politiek verdachte op Java terugkwam’ (p. 21). Naast enkele reprises uit Uit ravijnen omboog is in deze bundel ‘Tropische avond’ te vinden (p. 16), dat Du Perron in 1933 als het beste gedicht voor Helikon beschouwde. Opvallend in deze bundel is een gedicht dat fel in verzet komt tegen de Duitse jodenvervolging. Koch heeft nu definitief voor de verdrukten gekozen: ‘Hun ramen door razenden ingeslagen. / Hun meubels verwoest door barbarengeweld. / Hun huisbaas moest hen de straat opjagen, / daar ’t kruis met haken erbarmloos kwelt.’ (p. 60).

In de maanden voor de Japanse bezetting schreef Anton Koch in De Indische Courant een aantal stukken over koloniale bellettrie. Hij trad daarmee in het voetspoor van Du Perron, die hij evenwel, ten onrechte, als zijn nemesis was gaan zien. Op 31 mei 1941 stortte A. ter Haghe de fiolen van zijn toorn uit over Het land van herkomst, dat hij, zeker ook boos omdat hij er niet in voorkwam, een verwarde anekdotenverzameling noemde: ‘Uit dit werk spreekt een even negatief ingestelde, ja satanische geest als uit enkele latere werken van Du Perrons vriend Ter Braak. Alleen is er bij den laatste meer zuiverheid en helderheid, bij den eerste meer zwoele vertroebeling te vinden. Dus een verhouding als tusschen Lucifer, den overste der duivelen, en Asmodus, den

geest van onreinheid en roddelarij.’24 Dit is de monomane alleenspraak van Anton Koch, ruim een jaar nadat een oneindig satanischer geest de dood had veroorzaakt van twee schrijvers die hij eens tot zijn vrienden had gerekend.

Ook Anton Koch werd het slachtoffer van de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Japanse bezetting kwam hij terecht in verscheidene kampen. Die heeft hij overleefd, maar de daar geleden ontberingen leidden tot een vroege dood in 1946.

Anton Koch heeft zich voortdurend met grote energie op glad ijs begeven, in de letteren, in de geschiedwetenschap, in de politiek en in zijn vriendschappen. Op al deze terreinen heeft hij bijna iedereen eerst overdonderd en vervolgens tegen zich ingenomen. In de poëzie en in de literaire kritiek, waarmee hij bescheiden begonnen was, overschreeuwde hij zich telkens weer. In de politiek bracht zijn onevenwichtigheid hem eerst dicht bij het fascisme en daarna in het tegenovergestelde kamp van het anti-kolonialisme. Zijn twee romans zijn langzamerhand onleesbaar geworden. Niettemin, nu een deel van de literatuurwetenschap naarstig zoekt naar een nieuwe canon waarin zulke begrippen als ‘gender’ en ‘macht’ de lectuur bepalen, worden Adat en Iboe Indonesia interessant als documenten van een verloren levensvisie.

Koch kende genoeg mensen om een centrale figuur te worden in de letterkunde van het interbellum: Henrik Scholte, Dick Binnendijk, Alexander Stols, Menno ter Braak en ook Du Perron. Maar op den duur vervreemdde hij zich van iedereen. De kritiek heeft hem bovendien grotendeels links laten liggen. Daardoor kwam deze anti-Ter Braak, die zijn standpunten uitsluitend scheen te kiezen pour épater le bourgeois, niet verder dan hardnekkige monologen.

Bronnen

Brieven, manuscripten en documenten van en over Koch-Ter Haghe bevinden zich in het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag (lmd).

Adolf ter Haghe, Uit ravijnen omhoog (P.N. van Kampen, Amsterdam 1928).

Adolf ter Haghe, ‘Luc Durtain. Een kosmopoliet’. In: Den Gulden Winckel, juli 1930, p. 170-171.

Adolf ter Haghe, ‘Publius Vergilius Maro. Een tweeduizendjarig jubilaris’. In: Den Gulden Winckel, oktober 1930, p. 232-234.

Johann Anthon Koch, Studiën over den tijd van Constantijn den Grooten (Mork, Dordrecht 1931).

A. ter Haghe, Adat. Roman uit het Javaansche volksleven (A.C. Nix en Co, Bandoeng [1935]).

Adolf ter Haghe, Iboe Indonesia (Moeder Insulmde). Roman van een utopist (Elsevier, Amsterdam 1939).

A. ter Haghe, Hardnekkige monologen (Mees, Santpoort 1939).

Amsterdamsche Studentenalmanak, 1920-1930.

Briefwisseling Ter Braak-Du Perron. 4 delen (Van Oorschot, Amsterdam 1962-1967).

C. van Dijk, Alexandre A.M. Stols, een documentatie (Walburg Pers, Zutphen 1992).

D.M.G. Koch, Levensschets en Bibliografie ter gelegenheid van zijn 70ste verjaardag samengesteld door D. de Vries, aangeboden door Jajasan Pembangunan [Djakarta 1956].

Rob Nieuwenhuys, Oost-Indische spiegel (Querido, Amsterdam 1978).

E. du Petron, De behouden prullemand. ‘gedrukt in april 1925 in 12 exemplaren’ (uitgegeven in eigen beheer).

E. du Perron, Een voorbereiding (Dinger, Bussum 1917 [=1927]).

E. du Perron, ‘Aux armes, citoyens!’ In: Kritiek en Opbouw, 16 juli 1939, p. 170-172. Ook in: Verzameld werk vii, p. 113-115.

E. du Perron, ‘Eerste dagen van het Bataviaasch Genootschap’. In: Bataviaasch Nieuwsblad, 5 augustus 1939. Ook in Verzameld werk vii, p. 179-187.

E. du Perron, Brieven. 9 delen (Van Oorschot, Amsterdam 1977-1990).

E. du Perron, Verzameld werk. 7 delen (Van Oorschot, Amsterdam 1955-1959).

J.H.W. Veenstra, ‘Du Perrons Indische leerjaren’. In: Maatstof 31 (1983), p. 52-63.

Willem Walraven, ‘Het verboden boek’. In: Kritiek en Opbouw, 1 juli 1939, p. 152-153.

[2001/1]

Francis Bulhof+
De hardnekkige monoloog van een onmogelijk man
De kronkelwegen van Anton Koch alias Adolf ter Haghe

Kort voor de Tweede Wereldoorlog stond de Indische auteur Johann Anthon Koch (1900-1946) heel even volop in de belangstelling. Dat was in 1939, toen hij onder de schrijversnaam Adolf ter Haghe de roman Iboe Indonesia publiceerde. Hierin citeerde hij letterlijk uit de pleitrede die Soekarno had gehouden in het in 1930 tegen hem gevoerde proces. Het taboewoord ‘Indonesia’ in de titel was al voldoende om het Nederlands-Indische gouvernement in de hoogste staat van alarm te brengen. Iboe Indonesia werd in Indië verboden en Koch werd geschorst als leraar Nederlands aan de Bandoengse hbs.

Meer dan een schoorvoetend sympathisant van het Indonesische nationalisme in de nadagen van de koloniale overheersing is Koch echter nooit geweest. Maar dat is toch al heel wat, wanneer we in aanmerking nemen dat hij in zijn Amsterdamse studententijd enige tijd een volgeling van Mussolini was. Ook in de literatuur veranderde Anton Koch verscheidene keren van koers. Hij begon als dichter en redacteur van Propria Cures, het weekblad dat voornamelijk door leden van het Amsterdams studentencorps werd volgeschreven. Later publiceerde hij in Elsevier’s Maandschrift en Den Gulden Winckel. Hij schreef een proefschrift over Constantijn de Grote en zou de auteur worden van twee gedichtenbundels en twee romans. Maar wat deze antipode van Menno ter Braak ook aanraakte, het veranderde terstond in lood.

Arnold Meerman

Kochs vroegste claim to fame, zijn vriendschap met E. du Perron in Bandoeng rond 1919, sloeg na enkele jaren om in wederzijdse onvrede. Als aankomende dichters leerden zij elkaar kennen in de periode van Du Perrons ‘barbarenvriendschappen’ met Edy Batten en de gebroeders Tissing (Arthur Hille en de Odinga’s in Het land van herkomst). Vlak daarop, in de eerste maanden van 1919, kreeg Du Perrons dichterschap een sterke impuls door zijn, voornamelijk epistolaire, relatie met het onderwijzeresje Hester Pino (Meta in Een voorbereiding). En hoewel deze adolescentenperiode in Het land van herkomst uitvoerig aan bod komt, rept Du Perron daar met geen woord van Anton Koch. Kennelijk was deze vriend in 1935,

toen Het land van herkomst verscheen, een gepasseerd station.

Anno 1921 was dat nog anders. Nadat beiden naar Nederland waren gekomen – Koch in 1920 om medicijnen te gaan studeren in Amsterdam, Du Perron in 1921 om Europeaan te worden in Brussel -, werd het contact hervat. Du Perron bezocht Anton Koch vrijwel direct na aankomst en hij nodigde hem in de kerstvakantie uit naar België.1 Daar stelde hij zijn vriend voor aan Clairette Petrucci, op wie hij een week of wat tevoren dodelijk verliefd was geworden.2 Koch wist enigszins hoe het hoorde, terwijl Du Perron graag de ongelikte beer uithing. Dat verklaart wat Du Perron op 6 januari 1922 aan Clairette schreef: ‘Toen we na de thee bij jou waren weggegaan heeft mijn vriend me uitgelegd dat ik me niet behoorlijk had gedragen en ik heb moeten toegeven dat hij gelijk had.’ [vertaling fb] Hij voegde bij deze brief een kopie van zijn gedicht ‘Ik heb de pest aan die zoo erg moderne schaar’, dat in De behouden prullemand (1925) is opgedragen aan ‘Anton K, die het volgende sonnet eerst gestolen maar daarna verbeterd heeft – of andersom.’3

Een halfjaar later waren beide vrienden twee weken op Montmartre. Daar ontstond wederzijds flink wat irritatie. Samen reisden ze terug naar Brussel om op 3 juli 1922 hun opwachting bij Clairette te maken. Vervolgens gingen ze naar Den Haag, vanwaar Du Perron op 16 juli 1922 aan zijn muze schreef: ‘Anton (je vroeg immers hoe het met hem ging) wordt geregeld kwaad op me omdat ik absoluut weiger om hem luidkeels uit te roepen tot de grootste lyrische dichter van onze eeuw.’ [vertaling fb]

Iets van deze vriendschap is terechtgekomen in Een voorbereiding, de jeugdroman die Du Perron in 1922 begonnen was te schrijven. Koch figureert daarin als Arnold Meerman, student in de medicijnen en dichter, maar hij komt als romanfiguur niet echt uit de verf. Het is alsof de schrijver na enkele inleidende passages zijn interesse voor hem heeft verloren. In de kunstenaarswereld van Montmartre leidt Meerman op de achtergrond nog wel een steriel bestaan als ijkpunt voor Kristiaan Watteyns (= Du Perrons) dichterschap.4 De beschrijving van Meermans uiterlijk doet al weinig goeds verwachten, maar Watteyns afkeer geldt vooral Meermans

zelfoverschatting, wanneer die beweert: ‘Ik zeg je: ik ben Poëet en durf alles laten lezen wat ik geschreven heb! En ik zal eens een beroemd Poëet zijn, al schimp je nu op mijn verzen in Eigen Haard5, en een heerlijk groot Poëet, en dan zal ik spotten met jou, die niet durft zijn wat je bent. Eens zal ik je mijn heerlijke dichtbundels voorleggen die iedereen zal kennen […] Ik streef er alleen nog naar de beste lyricus te worden van Europa.’6

Nadat Menno ter Braak eind 1930 Du Perron had leren kennen, zette hij zich aan de lectuur van Een voorbereiding, dat in 1927 was verschenen. De vrienden moeten hebben gepraat over wie wie was in die roman. Ter Braak herinnerde zich Koch nog uit beider Amsterdamse tijd en vond hem goed getypeerd: ‘Arnold Meerman is zoo “precies” naar het leven geteekend, dat ik, die den man zelf ken, je van “copieerlust des dagelijkschen levens” beticht, terwijl “de” lezer zal zeggen: “Schromelijk gechargeerd!” Ik vraag me af, of je de dikke waanzin van Anton’s krankjoreme allures niet te klakkeloos hebt “ingelascht”; de figuur wordt niet aannemelijk, ik kan dat juist precies zeggen, omdat ik het origineel ken.’7 Ter Braaks impressie betreft waarschijnlijk de onmogelijke Anton Koch die hij in de jaren 1926-1928 had leren kennen, niet de prille dichter wiens verzen hij in Propria Cures had gelezen in zijn eerste studiejaar. Niet dat Du Perron de vroege Koch niet ridicuul vond, maar toch probeerde hij drie dagen later Ter Braaks oordeel enigszins bij te stellen: ‘De “Anton”-kwestie is bijzaak; ik moet indertijd gemeend hebben – hierin ook gesterkt door wat ik kende van Coster – dat alle Hollandsche jongeren zoo idioot waren, dat hij representatief was, en niet, in levenden lijve reeds, caricaturaal.’

Familie

Johann Anthon Koch stamde uit een doktersgeslacht. Zijn grootvader (1836-1910) begon als dorpsdokter in het Friese Workum. Daar werden uit zijn eerste huwelijk zes kinderen geboren. Na de dood van zijn vrouw verliet hij Workum, studeerde een jaar in Wenen, hertrouwde en vestigde zich in Woudsend, aan de andere kant van de Fluessen. Daar kreeg hij er in zijn tweede huwelijk nog zes kinderen bij. Van dit laatste zestal is de Indische journalist D.M.G. Koch (1881-1960) de bekendste geweest. Hij werd in zijn Delftse studententijd onder invloed van professor B.H. Pekelharing sociaal-democraat en vertrok na een onafgemaakte studie in 1907 naar Indië, waar hij actief werd als publicist en politiek commentator. Van 1938 tot 1942 was hij de ziel van het legendarische tijdschrift Kritiek en Opbouw, waaraan Du Perron en Willem Walraven talrijke bijdragen leverden, maar dat, behalve door de hoogstens tweehonderd abonnees, door vrijwel niemand werd gelezen.

D.M.G. Koch was niet de enige zoon die de weg naar Java vond. Zijn veel oudere halfbroer uit het eerste zestal, Johann Anthon (1864), was hem voorgegaan. Hij werd arts, promoveerde in 1890 in Freiburg op Ein Beitrag zur Diagnose und Behandlung der Harnblasencarcinome en vertrok naar Indië, waar hij trouwde met Juliette de la Parra (Paramaribo 1874). Hun jongste zoon Johann Anthon – om wie het hier gaat – werd op 20 november 1900 op Soerabaja geboren.

Al vroeg reisden de kinderen met hun moeder naar Nederland, terwijl hun vader in de kolonie achterbleef. Komend uit Gouda werd Anton Koch op 26 januari 1916 in het album van het Gymnasium Haganum ingeschreven en in de vierde klas geplaatst. De rector vond hem ‘niet heel sympathiek’, maar Anton doorliep moeiteloos de drie hoogste klassen en deed op zijn zeventiende eindexamen. De later door hem gekozen schuilnaam Ter Haghe geeft aan hoezeer hij gevormd werd door deze korte periode in Den Haag. Woonachtig in het deftige Statenkwartier, paste de jonge dichter in spe zich aan bij de bourgeoisie van deze welgestelde, Indische buurt. De latere schommelingen in zijn politieke opvattingen zijn wellicht te begrijpen als innerlijk ongecoördineerd verzet tegen de bourgeoiswereld waarin hij was opgegroeid.

Na zijn eindexamen volgde een lang verblijf in Bandoeng, waar zijn vader zich intussen had gevestigd als ‘directeur van een chirurgisch gynaecologische kliniek’. Hoe lang die Indische periode precies heeft geduurd, is niet meer na te gaan. In ieder geval ging Anton Koch pas in september 1920 in Amsterdam medicijnen studeren. Hij werd lid van het studentencorps en van het dispuut Breero. Hij was een jaargenoot van de rechtenstudent A.A.M. Stols, die in het dispuut Hebe onderdak vond.

Idiot splendide

Al snel sloot Anton Koch zich aan bij kompanen van bedenkelijke allure. De Club der jong-conservatieven, die hij samen met acht anderen eind november 1921 oprichtte, was allereerst als studentikoze provocatie bedoeld. In hun programma werd gepleit voor drievoudig stemrecht voor doctorandi, besnoeiing van het vrouwenkiesrecht en versterking van de macht van de Kroon en de Eerste Kamer.8 Nog geen maand na Mussolini’s mars naar Rome, die eind oktober, begin november 1922 plaatsvond, verscheen Kochs jaargenoot en mederedacteur van Propria Cures Jules van Wessem verkleed als de Duce op de sociëteit nia. Zo’n gezellig fascistenavondje mag dan een ludieke studentengrap zijn geweest, het tekent een mentaliteit die destijds ook in Propria Cures tot uitdrukking kwam.

Het eerste gedicht dat Anton Koch bijdroeg aan Propria Cures heette ‘Noodlotje’ en verscheen vlak na zijn groentijd, op 16 oktober 1920. Er volgden in zijn eerste jaar nog een tiental, in zijn tweede jaar een kleine twintig; sommige eenvoudig van taal en thema, eigenlijk helemaal niet zo talentloos geschreven, andere nogal dreinerig en Tachtiger-achtig. Het week allemaal niet zoveel af van de probeersels waarmee Henrik Scholte en Dick Binnendijk op dezelfde bladzijden debuteerden.

In zijn tweede jaar ontwikkelde Anton Koch zich tot ‘prominent student’. Dat is vooral af te lezen aan een ware anti-Kochcampagne die in Propria Cures losbarstte. De ‘P.C. Cocktail’ van 26 november 1921 werd omgedoopt tot ‘P.C. Kochtail’, waarin hij een ‘idiot splendide’ werd genoemd. De week daarop (3 december 1921) sloeg hij terug met het manifest van de Club der jong-conservatieven. In de ‘P.C. Cocktail’ van datzelfde nummer vreesde men voor een bomaanslag van Koch op de sociëteit

nia. Er werden gedichten op hem gemaakt waarin hij ter wille van het rijm vergeleken wordt met maarschalk Foch en Vincent van Gogh. Hij verweerde zich met een niet-onverdienstelijk Frans sonnet dat rondom het woord ‘splendide’ is opgebouwd.

De Amsterdamshe Studentenalmanak die in januari 1922 uitkwam, wijdde een varium aan hem, zo spraakmakend was hij in corpskringen geworden: ‘Ik vond mijzelf een reukvat vol hooge en oorspronkelijke ideeën, en daar ik een zekere vaardigheid bezat in het bijeenscharrelen van rijmklanken, zoo fabriceerde ik er verzen van.’9 Op 4 februari 1922 gispte een inzender de ‘Kochiaanse kinder-kakkineuziteit’. Het was al Koch wat de klok sloeg. Tijd om hem in de redactie van Propria Cures op te nemen.

Dat gebeurde ook. Op 25 februari 1922 deed hij zijn intrede en samen met Henrik Scholte speelde hij er vier maanden lang een hoofdrol. In die redactie zetelden maar liefst drie ‘jong-conservatieven’ en een edelfascist. De later zo bekende vertaalster van Russische literatuur Aleida Schot was het enige redactielid dat zich niet aan rechts-radicale praat te buiten ging. Er heersten op papier wilde zeden in het groepje: ‘Spoedig was ook reeds gebleken, dat Anton en ondergeteekende niet meer samen aan één tafel konden zitten, wegens dichter-nijd, maar toen eenmaal een venijnige knokpartij had plaatsgegrepen vonden beiden een modus vivendi in de gezamenlijke oprichting van een Literaire Kroniek,’ aldus Henrik Scholte in een opgeklopte nabetrachting.10

In de eerste Literaire Kroniek (18 maart 1922) leverde Koch een bijdrage over Rilke, maar op 8 april kondigde het blad aan dat die week Kochs Literaire Kroniek achterwege moest blijven wegens ‘een vrij-ernstige verwonding aan zijne rechterhand’. Knokpartij, bomaanslag of andere euveldaad, zo ernstig was de blessure niet of zijn gedicht ‘Aan de smart’ stond wel in dat nummer. Bovendien bevatte het een positieve, hoewel ietwat wollige recensie van zijn hand van J.E. Stokvis, Van wingewest naar zelfbestuur in Nederlandsch-Indië. De voornaamste stelling van deze Indische sociaal-democraat vatte Koch instemmend samen met: ‘Indonesië voor de Indonesiërs’. Dit ook qua woordkeus progressieve geluid was een eerste barst in zijn autoritaire façade.

Helaas voor hem liep Kochs redacteurschap spoedig vast op de klippen van een mislukte medicijnenstudie. Hij had misschien wat te veel tijd in het blaadje gestoken. Na juni 1922 publiceerde hij nog maar heel weinig en eind september verdween zijn naam geruisloos uit de lijst van redactieleden en uit de kolommen van Propria Cures.

Begin en einde van Kochs glorietijd in Propria Cures vielen samen met bezoeken die hij aan Du Perron en Clairette Petrucci bracht. In december 1921 vormden de anti-Kochcampagne en het jong-conservatieve programma de achtergrond van het eerste bezoek. Tijdens het volgende bezoek, in juli 1922, vormde Kochs duperro-

nesk aandoende gedicht ‘Schoon vrouwenhaar’ in het lustrumnummer van Propria Cures het voorlopig slotakkoord van zijn dichterschap. Van al deze woelingen heeft Du Perron niets geregistreerd.

Du Perron heeft nog meer niet opgemerkt. Het kan namelijk chronologisch niet anders dan dat Anton Koch verstek liet gaan bij het lustrum van de universiteit, dat van 19 tot 23 juni 1922 werd gevierd. Zo’n feestweek met roeiwedstrijden, kermesse d’été, concert, toneeluitvoering en galabal aan de zijde van een Amsterdamse joffer of andere lustrumdame, was destijds het hoogtepunt in het bestaan van een lid van het studentencorps. Niets van dat alles: met achterlating van ‘schoon vrouwenhaar’ had Anton Koch in die dagen samen met Du Perron zijn intrek genomen in een vlooienhotel op Montmartre. Hij ergerde daar zijn vriend mateloos doordat hij niet het minste initiatief toonde. Du Perron schreef tenminste klagerig aan Clairette dat Anton met geweld overal moest worden heengesleept, naar de Eiffeltoren, naar het Quartier Latin, naar het Louvre. Geen wonder, de toevallige toerist Koch moet zwaar gedeprimeerd zijn geweest. Zijn lustrum was in het water gevallen, zijn studie was mislukt en zijn vriend vertelde hem telkens weer dat hij niet de grootste dichter van Nederland was.

Adolf ter Haghe

Na deze drukke Propria Cures-maanden werd het stil rond Anton Koch. Weliswaar stond in de Amsterdamsche Studentenalmanak voor 1923 nog een verslag van de Club der jong-conservatieven, met de vermelding: ‘lijf-poëet: Anton’, maar daar bleef het bij.11 Onder zijn nieuwe schrijversnaam, Adolf ter Haghe, stuurde hij gedichten naar Elsevier’s Maandschrift en De Vrije Bladen. Soms werden ze geplaatst. In een briefje aan C.J. Kelk, dat hij met Haghe’se bluf ondertekende als ‘medisch student’ – wat hij al twee jaar niet meer was -, meldde hij zich op 27 januari 1925 aan als aspirant-lid van ‘De Distelvinck’, de vriendenkring rond De Vrije Bladen.

Een jaar later, op 30 januari 1926, keerde hij met twee gedichten terug naar Propria Cures. De week daarop publiceerde hij er weer twee, maar tegen één daarvan, een wat vrije bewerking van Baudelaires ‘L’Albatros’, kwam een kritisch ingezonden stuk van ene D. de Geus. Dat had De Geus beter niet kunnen doen, want Koch reageerde op krankzinnig hoge toon tegen deze student ‘die met zoo’n belachelijke kwasterigheid aan het zwetsen durft te slaan’. Na deze onwaardige tirade van anderhalve bladzij (20 februari 1926) hield hij zich even koest: pas op 1 juni 1927 stond er weer een gedicht van Ter Haghe in Propria Cures: ‘Aan ’t klavier’. In de tussentijd was Anton Koch aan een nieuwe studie begonnen. In het jaar 1926-1927 werd hij voor het eerst weer in de Almanak vermeld, nu als neerlandicus.

In deze periode bracht Koch zijn eerste dichtbundel in gereedheid. Op 3 november 1927 schreef hij een brief aan Ter Braak, waarin hij ‘Waarde Menno’ de inhoud meedeelt van Adolf ter Haghes dichtbundel Uit ravijnen omhoog, die op het punt stond bij de gerenommeerde uitgever P.N. van Kampen in Amsterdam te verschijnen. Met

een ietwat overtrokken gevoel van eigenwaarde schreef hij dat zijn bundel bedoeld was als een ‘geschenk van Liefde aan de Mensheid’. Dit humanitaire geluid was een tweede barst in zijn autoritaire façade. Ter Braak zal geen raad geweten hebben met de zelfoverschatting van deze dichter, die bovendien het predikaat ‘lit. cand.’ onder zijn handtekening plaatste. Anderhalf jaar later wist Du Perron er wel raad mee, toen hij op zijn Friese ontdekkingsreis bij Jacques Bloem en diens toenmalige echtgenote Clara Eggink logeerde. Aan Roland Holst schreef hij dat ze ‘ma foi, soms krom zaten van het lachen (o.a. over de gedichten van dien jongen Koch van wien ik je wel eens vertelde en die nu gepubliceerd schijnt te hebben onder den schuilnaam Adolf ter Haghe)’.12

In 1929 bracht Koch een uniek academisch wapenfeit op zijn naam: op 30 mei zakte hij voor het doctoraalexamen Nederlands, maar vijf maanden later, op 31 oktober, legde hij met succes het doctoraal geschiedenis af.13 Naar eigen zeggen werkte hij in de jaren daarna aan een letterkundige dissertatie bij professor C.G.N. de Vooys in Utrecht14, maar daar is nooit iets van gekomen. Hij promoveerde daarentegen op 27 maart 1931 in de geschiedenis.

Aan Studiën over den tijd van Constantijn den Grooten, een proefschrift van 95 bladzijden, had zijn promotor H. Brugmans – dezelfde die enkele jaren tevoren Menno ter Braak het predicaat ‘cum laude’ had toegekend – hem gerust wat langer mogen laten werken. Het maakt een buitengewoon geleerde indruk, maar meer dan een samenvatting van wat Koch in duistere Latijnse bronnen had aangetroffen, is het niet. Dat hij die bronnen heeft ontsloten, is zeker zijn verdienste, maar zijn betoog sluit aan bij een discussie uit de jaren zestig (van de negentiende eeuw, wel te verstaan) en niet bij een moderne probleemstelling.

Adat

Anton Koch was inmiddels getrouwd. Er kwamen vier kinderen, van wie de oudste, Johan Anton, nog in Amsterdam werd geboren. De daaropvolgende dochter kwam op 16 oktober 1931 in Bandoeng ter wereld. Hieruit valt op te maken dat hij vrijwel onmiddellijk na zijn promotie naar Bandoeng is vertrokken, waar hij leraar werd aan de hbs, dezelfde school waar Du Perron vijftien jaar tevoren zijn echec beleefde.

Du Perrons hilariteit over Koch was inmiddels omgeslagen in medelijden. Aan zijn oude jaargenoot A.A.M. Stols had Anton Koch kennelijk enkele gedichten

voorgelegd ter opname in het tijdschrift Helikon. Om raad gevraagd reageerde Du Perron op 15 februari 1933: ‘Wat een zielige historie, met die arme Anton Koch! Dat je zóó moet leuren met je literatuur […] Ik ben er werkelijk naar van geworden. Neem maar iets op in Helikon, om den armen kerel een dienst te bewijzen: hij schijnt te denken dat zijn toekomstige roem er van afhangt – in Nederland, ondanks het zeer “cosmopolitische” van de gedichten. De Tropische Avond lijkt me het minst bête.’15 Er verscheen vervolgens geen enkel gedicht van Koch in Helikon.

Anton Koch liet hierop de poëzie voorlopig liggen en wendde zich tot het proza. In 1935 verscheen onder zijn schrijversnaam Adolf ter Haghe Adat. Roman uit het Javaansche volksleven. ‘Adat’, dat waren de stelsels van gewoonten in de Indische archipel, die door de Nederlanders werden ondersteund om islamitische rechtstelsels de wind uit de zeilen te nemen. Adat gaat niet over adat, maar over zwoele, tropische liefdesperikelen in een vissersdorp aan de noordkust van Java. Seksuele driften worden daar met de dood bekocht. Er komen geen blanken in voor, alleen maar Javanen en een enkele Indo, en die willen allemaal de veertienjarige Soewarti tot vrouw. Zij drijft de hele desa tot jaloezie en dat kost haar uiteindelijk het leven.

Hoewel de intrige meer past rond de soirées dansantes van het Hôtel des Indes op Weltevreden, is Adat sociologisch een interessant experiment. Koch verpakt zijn verhaal niet in etnografische details, zoals destijds in de koloniale literatuur vaak voorkwam, maar probeert de Javanen te schetsen als deelhebbend aan het algemeen menselijk patroon van gevoelens en emoties. Doordat op die manier afgerekend wordt met destijds gangbare kolonialistische theorieën over het sociale en psychologische dualisme in de Indische samenleving, doet deze roman inhoudelijk merkwaardig modern aan.

Toch is de lectuur van Adat geen onverdeeld genoegen, alleen al door het afgekloven Tachtigers-proza. De psychologische diepgang is minimaal, de sfeertekening clichématig. Rob Nieuwenhuys weerde Adat daarom misschien uit zijn Oost-Indische spiegel, in de alinea die hij aan Adolf ter Haghe wijdde.16 Een scherp criticus als Willem Walraven was er niettemin ongewoon positief over: ‘de beschrijving van het leven dezer eenvoudige zielen in hun hutjes bij de zee leek mij zo goed en zuiver dat ik het boekje toen als een klein kunstwerk heb gezien’.17

Iboe Indonesia

Anton Kochs tweede roman, Iboe Indonesia (Moeder Insulinde). Roman van een utopist (1939), is stilistisch al evenmin een meesterwerk. Na de eerste zin: ‘Twee kinderen, blond en bruin, en een grijze, langarmige aap stuiven binnen, plotse explosies van leven in het stille doodsche studeervertrek,’ zullen weinig lezers zich geroepen voelen hun lectuur voort te zetten. De critici vielen dan ook met wellust over zinnen als: ‘Met zijn borende ogen röntgent hij het geheimste van je ziel.’ Maar politiek gezien was deze roman destijds een van de zeer weinige waarin het Indonesische nationalisme au sérieux werd genomen.

Een sleutelroman kan Iboe niet worden genoemd. Wel is het zo dat enkele romanfiguren

oppervlakkige overeenkomsten vertonen met personen uit Kochs naaste omgeving of uit het openbare leven. De centrale figuur is Lize, de Indische vrouw van de journalist Martien van Westen. Zijn achternaam heeft een opgelegde symbolische betekenis, maar zijn voornaam, soms afgekort tot ‘Mar’, verwijst op een directe manier, en dus helemaal niet symbolisch, naar de oom van Anton Koch, de journalist D.M.G., ‘Marcel’ genoemd, dikwijls afgekort tot ‘Mar’. De Van Westens hebben een dochtertje dat ernstig aan malaria lijdt en daarom veel doktershulp nodig heeft. Die wordt gegeven door de broer van Martien, de arts Arnold van Westen, wiens situatie gelijk is aan die van Anton Kochs vader. Ook hij is achtergelaten door zijn vrouw en drie kinderen. Hij is verliefd op Lize, die hij manipuleert met zijn medische kennis. Misschien daarom ook geeft zij de voorkeur aan een charismatische Javaanse tovenaar. Er is een huisvriend, de schilder-vijgezel Caspar Dekking, die ook de steun van Lize zoekt, en misschien wel meer. En er is nog iemand die een oog op Lize heeft laten vallen: de krantensatraap Wansink, de baas van Mar van Westen. In hem valt de journalist H.C. Zentgraaff te herkennen.

Een vierde persoon die lang geleden Lize begeerde – een soortgelijk verhaal deed destijds over Soekarno de ronde -, is de nationalist Halim18, die nu in de gevangenis zit. Deze verbitterde Indonesiër houdt voor de rechter een pleidooi dat tot in details overeenkomt met de rede die Soekarno in 1930 voor de Bandoengse Landraad hield. Dat is overigens onmiddellijk opgemerkt: een recensie in het Algemeen Handelsblad van 6 juli 1939 verwijst al naar het Soekarno-proces. Halim wordt in Iboe Indonesia door de met hem meelevende Mar van Westen in de gevangenis bezocht. Ook hier levert de realiteit een basis voor de roman: D.M.G. Koch kende

Soekarno van de Bandoengse studieclub, waarvan zij beiden lid waren. Hij had in het begin grote bewondering voor hem. Toch laat Ter Haghe zijn boek beginnen met een waarschuwing ‘Ter vermijding van misverstand’, waarin hij de lezer aanspoort zijn roman niet als een sleutel- of tendensroman te zien.

Nationalisme en kolonialisme strijden met elkaar in Iboe Indonesia, net als de westerse arts en de inheemse waterdokter. Maar medicus of magiër, journalist of nationalist, iedereen heeft iets met Lize, die daarin sprekend lijkt op Soewarti in Adat. De titel Iboe Indonesia, ontleend aan Soekarno’s pleitrede, en Kochs multatuliaanse parafrase daarvan, Moeder Insulinde, geven aan de roman al vanaf het titelblad een psychoanalytische lading. In Kochs beide romans is overigens een hoofdrol weggelegd voor de mannenfantasie van de indolente femme fatale, die als een spin in haar web op slachtoffers loert, terwijl ze bij nader inzien juist zelf het machtloze middelpunt is van een collectieve dagdroom. Een fikse dosis oriëntalisme à la Edward Saïd completeert de fantasie.

Op 2 juli 1938 was Koch met zijn gezin met verlof naar Nederland gegaan.19 In juni van het jaar daarop keerde hij terug naar Indië. Aan boord las hij diverse kranten en vond hij zichzelf en zijn boek in het middelpunt van de belangstelling. Iboe Indonesia werd wegens de politieke inhoud verboden in Indië; Koch werd onmiddellijk geschorst en later overgeplaatst naar de Middelbare Handelsschool in Soerabaja.

Het verbod werd in de koloniale pers met instemming ontvangen. Alleen Kritiek en Opbouw bood een zwak tegengeluid, maar dat betrof niet zozeer de literaire merites van het boek. Op 1 juli 1939 schreef Willem Walraven daarin een artikel dat bepaald niet een positief pleidooi inhoudt voor de toelating van Iboe Indonesia: ‘Mij leek dit boek een saai en vrij vermoeiend product, dat ik dan ook niet geheel en al heb ten einde kunnen brengen […]. Naar deze verboden vrucht zullen m.i. weinigen hunkerend grijpen. Zij is daartoe te weinig verlokkend en belooft te weinig genietingsvreugde. Zelfs al had de procureur-generaal zich nooit met dit werk bemoeid, dan zou het vermoedelijk toch door de critiek zijn gekraakt. En niet geheel en al ten onrechte.’

Op de achtergrond, zonder dat het publiek er kennis van kon nemen, kwam Du Perron zijn verloren vriend toen al enige tijd te hulp. Hij had allereerst in maart 1939 tot twee keer toe Rob Nieuwenhuys aangespoord iets over Koch te schrijven, maar die ging daar niet op in.20 Drie maanden later liet Du Perron tegenover Fred Batten iets los over de verstoorde vriendschapsband met Anton Koch: ‘De man is zeer gebeten op me en denkt aan een ‘veete’21, hoewel ik hem duidelijk gezegd heb dat ik niets tegen hem had en alleen maar niet met hem om kon gaan, omdat de nederl. literatuur voor hem één schrijver telt: Ter Haghe en deze schrijver mij niet interesseert, zoodat we, als we elkaar zagen, niets dan ruzie zouden hebben. Hij heeft daarop een giftig briefje vol bedankjes toch teruggeschreven, en ik heb hem maar met rust gelaten, want het is een zielepoot. Moge Iboe Indonesia hem ‘roem’

brengen, al was ’t maar 14 dagen lang en al was ’t alleen maar omdat de pelisie het boek alweer verboden heeft voor deze kolonie.’22 In het openbaar reageerde Du Perron, in Kritiek en Opbouw van 16 juli 1939, uitsluitend op het boekverbod: ‘ik zal dr Koch-ter Haghe noch zijn boek hier verdedigen, omdat ik het talent van deze auteur zo ongeveer ken en het boek in kwestie niet’. Twee weken later wees hij op het efemere karakter van de gewraakte politieke boodschap: ‘En dat Iboe Indonesia van Ter Haghe, over vijftig jaar gelezen, volstrekt onbegrijpelijk zal zijn als ontvlammer van zoveel verontwaardiging.’23 Maar over de eventuele literaire kwaliteiten van het boek bewaarde hij publiekelijk het stilzwijgen.

Hardnekkige monologen

Koch had de poëzie nog niet geheel achter zich gelaten. In 1939 verscheen zijn tweede dichtbundel, Hardnekkige monologen. Iboe Indonesia was toen al verboden, zoals blijkt uit het gedicht ‘Toen ik als politiek verdachte op Java terugkwam’ (p. 21). Naast enkele reprises uit Uit ravijnen omboog is in deze bundel ‘Tropische avond’ te vinden (p. 16), dat Du Perron in 1933 als het beste gedicht voor Helikon beschouwde. Opvallend in deze bundel is een gedicht dat fel in verzet komt tegen de Duitse jodenvervolging. Koch heeft nu definitief voor de verdrukten gekozen: ‘Hun ramen door razenden ingeslagen. / Hun meubels verwoest door barbarengeweld. / Hun huisbaas moest hen de straat opjagen, / daar ’t kruis met haken erbarmloos kwelt.’ (p. 60).

In de maanden voor de Japanse bezetting schreef Anton Koch in De Indische Courant een aantal stukken over koloniale bellettrie. Hij trad daarmee in het voetspoor van Du Perron, die hij evenwel, ten onrechte, als zijn nemesis was gaan zien. Op 31 mei 1941 stortte A. ter Haghe de fiolen van zijn toorn uit over Het land van herkomst, dat hij, zeker ook boos omdat hij er niet in voorkwam, een verwarde anekdotenverzameling noemde: ‘Uit dit werk spreekt een even negatief ingestelde, ja satanische geest als uit enkele latere werken van Du Perrons vriend Ter Braak. Alleen is er bij den laatste meer zuiverheid en helderheid, bij den eerste meer zwoele vertroebeling te vinden. Dus een verhouding als tusschen Lucifer, den overste der duivelen, en Asmodus, den

geest van onreinheid en roddelarij.’24 Dit is de monomane alleenspraak van Anton Koch, ruim een jaar nadat een oneindig satanischer geest de dood had veroorzaakt van twee schrijvers die hij eens tot zijn vrienden had gerekend.

Ook Anton Koch werd het slachtoffer van de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Japanse bezetting kwam hij terecht in verscheidene kampen. Die heeft hij overleefd, maar de daar geleden ontberingen leidden tot een vroege dood in 1946.

Anton Koch heeft zich voortdurend met grote energie op glad ijs begeven, in de letteren, in de geschiedwetenschap, in de politiek en in zijn vriendschappen. Op al deze terreinen heeft hij bijna iedereen eerst overdonderd en vervolgens tegen zich ingenomen. In de poëzie en in de literaire kritiek, waarmee hij bescheiden begonnen was, overschreeuwde hij zich telkens weer. In de politiek bracht zijn onevenwichtigheid hem eerst dicht bij het fascisme en daarna in het tegenovergestelde kamp van het anti-kolonialisme. Zijn twee romans zijn langzamerhand onleesbaar geworden. Niettemin, nu een deel van de literatuurwetenschap naarstig zoekt naar een nieuwe canon waarin zulke begrippen als ‘gender’ en ‘macht’ de lectuur bepalen, worden Adat en Iboe Indonesia interessant als documenten van een verloren levensvisie.

Koch kende genoeg mensen om een centrale figuur te worden in de letterkunde van het interbellum: Henrik Scholte, Dick Binnendijk, Alexander Stols, Menno ter Braak en ook Du Perron. Maar op den duur vervreemdde hij zich van iedereen. De kritiek heeft hem bovendien grotendeels links laten liggen. Daardoor kwam deze anti-Ter Braak, die zijn standpunten uitsluitend scheen te kiezen pour épater le bourgeois, niet verder dan hardnekkige monologen.

Bronnen

Brieven, manuscripten en documenten van en over Koch-Ter Haghe bevinden zich in het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag (lmd).

Adolf ter Haghe, Uit ravijnen omhoog (P.N. van Kampen, Amsterdam 1928).

Adolf ter Haghe, ‘Luc Durtain. Een kosmopoliet’. In: Den Gulden Winckel, juli 1930, p. 170-171.

Adolf ter Haghe, ‘Publius Vergilius Maro. Een tweeduizendjarig jubilaris’. In: Den Gulden Winckel, oktober 1930, p. 232-234.

Johann Anthon Koch, Studiën over den tijd van Constantijn den Grooten (Mork, Dordrecht 1931).

A. ter Haghe, Adat. Roman uit het Javaansche volksleven (A.C. Nix en Co, Bandoeng [1935]).

Adolf ter Haghe, Iboe Indonesia (Moeder Insulmde). Roman van een utopist (Elsevier, Amsterdam 1939).

A. ter Haghe, Hardnekkige monologen (Mees, Santpoort 1939).

Amsterdamsche Studentenalmanak, 1920-1930.

Briefwisseling Ter Braak-Du Perron. 4 delen (Van Oorschot, Amsterdam 1962-1967).

C. van Dijk, Alexandre A.M. Stols, een documentatie (Walburg Pers, Zutphen 1992).

D.M.G. Koch, Levensschets en Bibliografie ter gelegenheid van zijn 70ste verjaardag samengesteld door D. de Vries, aangeboden door Jajasan Pembangunan [Djakarta 1956].

Rob Nieuwenhuys, Oost-Indische spiegel (Querido, Amsterdam 1978).

E. du Petron, De behouden prullemand. ‘gedrukt in april 1925 in 12 exemplaren’ (uitgegeven in eigen beheer).

E. du Perron, Een voorbereiding (Dinger, Bussum 1917 [=1927]).

E. du Perron, ‘Aux armes, citoyens!’ In: Kritiek en Opbouw, 16 juli 1939, p. 170-172. Ook in: Verzameld werk vii, p. 113-115.

E. du Perron, ‘Eerste dagen van het Bataviaasch Genootschap’. In: Bataviaasch Nieuwsblad, 5 augustus 1939. Ook in Verzameld werk vii, p. 179-187.

E. du Perron, Brieven. 9 delen (Van Oorschot, Amsterdam 1977-1990).

E. du Perron, Verzameld werk. 7 delen (Van Oorschot, Amsterdam 1955-1959).

J.H.W. Veenstra, ‘Du Perrons Indische leerjaren’. In: Maatstof 31 (1983), p. 52-63.

Willem Walraven, ‘Het verboden boek’. In: Kritiek en Opbouw, 1 juli 1939, p. 152-153.

Marco Goud
Residentienieuws

Op mijn artikel over vier onbekende voordrachten van P.C. Boutens in De Parelduiker 2000/2 heb ik inmiddels twee aanvullingen gevonden. Ik kwam op het spoor van deze lezingen door een catalogus (nr. 100) van enkele jaren geleden van de Utrechtse antiquaar André Swertz. Hierin bood Swertz in de afdeling ‘P.C. Boutens en zijn kring’ onder meer het volgende boekje aan: Enkele gedichten voor te draden in ‘Pulchri Studio’ op 10 April 1908, gedrukt bij De Swart & Zoon, ‘s-Gravenhage. De toelichting erbij luidde: ‘Programmaboekje gedrukt op geschept papier en onvindbaar in de ons toegankelijke bibliografieën of gespecialiseerde catalogi. […] Uitermate zeldzaam.’ Ik ging er destijds van uit dat de gedichten niet door Boutens zélf waren voorgedragen. Onlangs bleek mij echter, toen ik de Haagse krant Het Vaderland erop nasloeg, dat Boutens op die avond bij Pulchri ook zélf had voorgedragen. Ik citeer het verslagje uit Het Vaderland van 11 april 1908 (Ochtendblad):

Gisteravond zegde Boutens voor een klein, uitgezocht gezelschap in de groote expositiezaal van Pulchri eenige zijner verzen. Mej. Martha Gosschalk droeg zijn ‘De Zalige Jonkvrouw en Beatrijs’ voor.
Het zeldzame genot de verzen van dezen man van wien bijna elk geschreven woord een daad van zuiver dichterschap is, naar bedoeling te hooren zeggen, hield zijn gehoor ongeveer twee uur in gespannen aandacht bevangen.
Voor het overige verwijzen wij naar het verslag in onze editie van 27 Februari, dat volkomen dezelfde causerie bespreekt.

Natuurlijk werd ik door die verwijzing naar een éérdere lezing nog nieuwsgieriger. Er was dus nóg een onbekende voordracht van Boutens! Inderdaad vond ik in Het Vaderland van 27 februari 1908 (Tweede Avondblad) onder het kopje ‘Residentienieuws’ het volgende interessante verslag:

Op uitnoodiging van den Bond van Ned[erlandsche] Ond [erwijzers] heeft dr. P.C. Boutens gisterenavond een voordracht gehouden, het eerste deel van den avond wijdende aan den dichter Dante Gabriël Rossetti, en het tweede deel aan zijn eigen werk.

Dr. B. begon met een korte inleiding voor het tweede deel: Het is ontzettend moeilijk voor een dichter, om zijn eigen werk bij het publiek in te leiden. Ieder gedicht is zijn eigen, en daarom kan hij zelfs niet gissen welke moeilijkheden er voor anderen in kunnen liggen. ‘Een dichter dicht zijn verzen zoo eenvoudig mogelijk, zóó, als een kind een verhaaltje met zijn eigen woordjes vertelt. Voor kinderen en voor dichters beiden is redeneeren uit den booze.’
Toen overgaande tot Rossetti, gaf hij eerst een korte levensbeschrijving van den 18e-eeuwschen [sic] dichter, die ‘in al zijn openbaringen meer ziel dan geest is’, en las daarna eenige zijner gedichten voor.
In het tweede gedeelte van den avond las dr. Boutens eenige verzen uit den bundel ‘Stemmen’ (‘Aan den kruisweg’, ‘De wolk’, ‘Lethe’, ‘Aan de schoonheid’). Of las ze, zooals haast ieder dichter zijn eigen verzen leest, d.w.z. hij sprak met zichzelf, tot zichzelf.
Na de pauze droeg mej. Martha Gosschalk Bouten’s [sic] ‘Zuster Beatrijs’ voor. Ze zei de verzen als muziek, deed alle schoonheden tot in de kleinste bijzonderheden tot haar recht komen.

Interessant is dat in dit verslag enkele citaten van Boutens worden gegeven. Het is opmerkelijk om te lezen dat Boutens, die zeker niet bekend staat als een dichter van eenvoudige of toegankelijke gedichten, gezegd heeft dat een dichter zijn verzen zo eenvoudig mogelijk dicht, zoals een kind een verhaaltje vertelt. Helaas zijn de teksten van Boutens’ inleidende woorden niet overgeleverd (zoals ik in mijn vorige artikel ook moest schrijven over Boutens’ lezingen over Maurice Maeterlinck). Ik had heel graag willen weten wat Boutens verteld heeft over de Engelse dichterschilder Dante Gabriel Rossetti (1828-1882). Rossetti richtte, met een aantal andere kunstenaars, in 1848 de Pre-Raphaelite Brotherhood op. Boutens voelde zich zeer verwant met Rossetti, zoals blijkt uit zijn vertalingen. Deze liet hij in 1906 als luxe privé-uitgave drukken onder de titel Vijf gedichten van Dante Gabriël Rossetti door Eduard Verbeke te Brugge, in een oplage van 32 exemplaren. Boutens nam deze vertalingen later op in zijn bundel Carmina (1912). J.C. Bloem heeft zich (in de nrc van 9 juni 1923) over Boutens als vertaler van Rossetti zeer lovend uitgelaten: ‘Iedere aandachtige lezer van Boutens herinnert zich ongetwijfeld de meesterlijke vertaling, die hij van Rossetti’s “The portrait” heeft gemaakt, welke in den bundel Carmina te vinden is. Om van een zoo schoon gedicht van zoo groot een dichter een zoo uitnemende vertaling te maken, moet men in de eerste plaats natuurlijk zelf een uitstekend en ervaren dichter zijn, maar bovendien bewijst zoo’n keuze uiteraard een zekere verwantschap met het gekozene.’ Over Boutens en Rossetti valt uiteraard meer te zeggen, maar dat valt buiten het bestek van dit aanvullende stukje.1

Over de voordrachtskunstenares Martha Gosschalk is maar weinig bekend. In 1908 was zij, volgens een notitie van de eerste eigenaar van het Pulchri-programmaboekje – ene J. van Teylingen – 18 jaar.2 Boutens kende Martha Gosschalk al voor zijn Haagse lezingen in 1908. Hij schreef namelijk op 26 mei 1907 aan Lodewijk van Deyssel: ‘Een vrouwelijke bekende van me, Mej. Gosschalk alhier, die zich op het voordragen van poëzie toelegt, zoude gaarne na Uwe jaarvergadering een enkel gedicht van mij zeggen. Bestaat daar mogelijkheid voor?’ Boutens doelde op de jaarlijkse algemene vergadering van de Vereeniging van Letterkundigen op 3 juni 1907 in Hotel Américain te Amsterdam. Uit het verslag van deze vergadering in de Mededeelingen. Officiëel Orgaan der Vereeniging van Letterkundigen (nr. 8, augustus 1907)

blijkt dat Boutens zijn zin niet heeft gekregen. Er werd geen gedicht van hem voorgedragen. Wel droeg Willem Royaards een gedeelte voor uit Gorters Mei, en Eduard Verkade uit Shakespeare’s Macbeth in de vertaling van Jac. van Looy.3

Overigens schreef Boutens enkele weken voor de eerste Haagse voordrachtavond aan Van Deyssel op 6 februari 1908: ‘Het speet mij, dat ik er geen moed of lust toe kon vinden, het Rotterdamsche publiek op Uw ophanden litteratuuravond over mezelf te onderhouden. Zooals ik den Heer Mijnssen reeds schreef, vind ik het volkomen goed dat Mevr. v. Looy verzen van me voordraagt, ik zal dat zelfs gaarne komen hooren, indien slechts een ander over mij spreken wil.’ Op 3 maart 1908 schreef Boutens aan Van Deyssel: ‘En worden in Rotterdam nog gedichten van mij door Mevr. v. Looy ten gehoore gebracht?’ Het is mij niet bekend of de voordracht door Titia van Looy-Van Gelder in Rotterdam is doorgegaan. Maar uit Boutens’ brieven aan Van Deyssel blijkt wel dat hij er nogal geïnteresseerd in was dat zijn werk werd voorgedragen. Het is opmerkelijk dat Boutens op 6 februari 1908 nog aan Van Deyssel liet weten niet zelf te willen voordragen of over zichzelf te willen vertellen in Rotterdam, terwijl hij dat op 26 februari van datzelfde jaar wél deed in Den Haag! Wellicht voelde hij zich meer thuis in de stad waar hij sinds 1904 woonde. Of misschien werd hem een aantrekkelijk honorarium geboden.

Terug naar Martha Gosschalk. In de mij bekende lexica over toneel en voordrachtskunst heb ik niets over haar kunnen vinden. Wél komt haar naam voor in de studie Muzentempels. Multidisciplinaire kunstkringen in Nederland tussen 1880 en 1914 (1998) van A.B.G.M. van Kalmthout. Daaruit blijkt dat Gosschalk behoorde tot de oprichters van het Haagse genootschap ‘Kunst aan Allen’. Ook valt daarin te lezen dat zij op 25 januari 1910 voor de Rotterdamsche Kunstkring onder meer gedichten van Boutens heeft voorgedragen. Uit een aanbevelingsbrief van W.G.C. Byvanck van 23 januari 1909 aan een bestuurslid van de Rotterdamsche Kunstkring valt iets op te maken over Gosschalks manier van voordragen: ‘[…] de drie malen dat ik Juffr. Gosschalk’s voordrachten hoorde, [verkeerde] ik telkens onder den indruk […] dat hier een natuurlijke begaafdheid zich paarde aan ernstige studie en krachtigen wil. Het optreden was altoos hoogst eenvoudig, maar dadelijk kwam men onder de bekoring der zeer rein gedragen voordracht; en niet alleen was het de buigzaamheid van de stem die behaagde, maar ook het volledig begrip van de wedergave, de zuivere nuanceering tegelijk van gedachte en geluid.’4 Hoe het Martha Gosschalk na 1910 is vergaan, en of zij nog contact heeft gehad met Boutens, is mij helaas niet bekend.

Nu we eenmaal weten dat Boutens, behalve de eerder door mij genoemde lezingen en voordrachten, nóg twee lezingen heeft gehouden, wordt het steeds merkwaardiger dat de nrc in 1918 nog schreef – naar aanleiding van Boutens’ lezing voor de Rotterdamsche Kring – dat Boutens voor het eerst een lezing voor publiek hield. Immers, het moet toen al minstens de zesde keet geweest zijn dat hij dat deed! En wellicht heeft Boutens nóg vaker voorgedragen of lezingen gehouden. Wie weet wat et nog meer opgedoken wordt.

Laagwater

Marco Entrop
Regel-maat

Niels Augustin kan het kennelijk niet laten. In De Parelduiker 2000/2 wijdde ik enkele alinea’s aan zijn tijdschriftjes de dualist en sense and sentences, in verband met de daarin gepubliceerde klankgedichten van Til Brugman. Beide blaadjes waren door hem in de jaren rond 1950 in eigen beheer uitgegeven. Nu, een halve eeuw later, is Augustin een nieuw tijdschriftavontuur begonnen. Sinds september verschijnt in Middelburg zijn ‘14-daags poëzie-pamflet’ regel-maat. En het is alsof de tijd vijftig jaar heeft stilgestaan.

Halverwege de vorige eeuw wemelde het in Amsterdam van de tijdschriftjes, blaadjes en literaire pamfletten, volgeschreven en uitgegeven door jonge dichters, in een nieuwe lente op zoek naar een nieuw geluid. Augustin was van hen ontegenzeglijk de kampioen tijdschriftenmaker. Naast de dualist en sense and sentences gaf hij Spleen, Paris ’51 en Paris ’53 uit – publicaties met een meestal eenmalig karakter – en in later jaren nog MSS en Tomorrow?. Bovendien was Augustin ook verantwoordelijk voor de uitgave van Cahier Eylders, het ‘huisorgaan’ van het gelijknamige Leidseplein-café. Op deze plek schoolde het onstuimige dichtersvolk wekelijks




– zo niet dagelijks – samen, om met alcoholische luidruchtigheid de revolutie in de poëzie te verkondigen. Wat hen voor ogen stond, was een poëzie die volslagen anders klonk dan de gedichten die werden afgescheiden door de Aafjes, de Hoorniks en de Vasalissen, onder wier bundels de naoorlogse Nederlandse dichtkunst bijkans zwichtte van gezapigheid. In hun tijdschriftjes lieten de Experimentelen – een geuzennaam was reeds voorhanden – zien hóe anders het moest.

Pas met het verschijnen van Braak en Blurb zouden de experimentele dichters hun werkelijke podia bestijgen. Met hun komst wordt althans het begin van de Beweging van Vijftig doorgaans ‘officieel’ gemarkeerd. Door Hans Renders is dit beeld in zekere mate gecorrigeerd in zijn studie Braak. Een kleine mooie revolutie tussen Cobra en Atonaal. Volgens hem vormen de blaadjes van Augustin, samen met die van anderen, ‘een verborgen voorgeschiedenis’ van de Beweging van Vijftig en kunnen ze als ‘trapveldje van een jonge garde’ worden beschouwd. Nu Renders hem ook als een van de aanstichters van die ‘kleine mooie revolutie’ had geboekstaafd, besloot Augustin zijn oude stiel weer op te pakken en een nieuw tijdschrift te beginnen.

Als uitgever en enige redacteur leverde Augustin vroeger zelf altijd de meeste kopij aan, dikwijls geschreven onder pseudoniem, want dan leek het of het blad meer medewerkers had. Die waren er overigens wel, Karel Grazell bijvoorbeeld, en ook enkele bekender geworden Vijftigers. Simon Vinkenoog publiceerde in de dualist en in Spleen, Remco Campert in sense and sentences, evenals Lucebert.

Vermenigvuldigd met behulp van doorslagpapier, stencilmachine of hectograaf, oogden de tijdschriftjes eenvoudig en zelfs voor die tijd tamelijk tot soms zeer primitief. Dat kon ook nauwelijks anders: ze moesten met weinig geld tot stand komen en vooral betaalbaar blijven. Een halfjaarabonnement op (het maandblad) de dualist kostte in 1947 één gulden. Vijf jaar later was de abonnementsprijs voor zes nummers van sense and sentences vijfendertig cent duurder.

Ook nu toont de jongste tijdschriftuitgave van Augustin uiterst eenvoudig. Van eigentijds schrijfgerei als de pc en de printer heeft de maker zich niet bediend. Augustin heeft regel-maat op de ouderwetse, hem vertrouwde manier vervaardigd: met de typemachine – net als vijftig jaar geleden. De enige ‘nieuwigheid’ die hij zich heeft veroorloofd, is het gebruik van een fotokopieerapparaat. Het stelde hem onder meer in staat illustraties op te nemen en het omslag in kleur af te drukken.

Op het omslag van het eerste nummer van regel-maat staat de afbeelding – een tekening van Jean Cocteau – die ook het eerste nummer van de dualist sierde. Daarmee slaat Augustin meteen een brug naar het verleden, zijn verleden. Want in regel-maat wil hij de gedichten herdrukken die eerder in al die verschillende tijdschriftjes van hem hebben gestaan, afgewisseld met recent werk en met dat van anderen. Op dat punt is er eveneens niets veranderd. Zo werkte Augustin vroeger ook al. In de dualist en sense and sentences werden bijdragen regelmatig gerecycled.

Voor het eerste nummer van regel-maat – dat telkens bestaat uit vier in elkaar gevouwen, halve a4-tjes in een omslagje – maakte Augustin een keuze uit zijn poëzie uit de eerste drie nummers van de dualist. In zijn vroegste werk had hij zich nog niet helemaal aan de traditie weten te ontworstelen, zoals blijkt uit het volgende gedicht uit 1947, waarmee het nummer opent:

Maar in ‘in de cultus van de eigenvrouw’, dat het nummer besluit, is al een veel moderner geluid te horen. Augustin publiceerde dit gedicht in 1951 onder zijn pseudoniem Niek

Fels. De invloed van Lucebert is onmiskenbaar, meteen al in de eerste strofe:

Recent werk van zijn hand, zowel in het Nederlands als in het Engels, geeft Augustin prijs in het derde nummer, dat voor de ene helft is gevuld met poëzie en voor de andere helft met illustraties van Sietse Hoeksma. Dit derde nummer verscheen begin oktober, vóór nummer twee, dat wegens technische problemen even op zich moest laten wachten. Wat dat betreft doet het blad zijn naam weinig eer aan. Maar het is wel weer helemaal des Augustins. Zoals ook de wijze van abonneren. Een jaarabonnement op regel-maat (26 nummers) kost tachtig gulden, maar je kunt ook kiezen voor ‘het unieke geen abonnement’. Je ontvangt dan van tijd tot tijd een nummer gratis.

Laagwater

Marco Entrop
Regel-maat

Niels Augustin kan het kennelijk niet laten. In De Parelduiker 2000/2 wijdde ik enkele alinea’s aan zijn tijdschriftjes de dualist en sense and sentences, in verband met de daarin gepubliceerde klankgedichten van Til Brugman. Beide blaadjes waren door hem in de jaren rond 1950 in eigen beheer uitgegeven. Nu, een halve eeuw later, is Augustin een nieuw tijdschriftavontuur begonnen. Sinds september verschijnt in Middelburg zijn ‘14-daags poëzie-pamflet’ regel-maat. En het is alsof de tijd vijftig jaar heeft stilgestaan.

Halverwege de vorige eeuw wemelde het in Amsterdam van de tijdschriftjes, blaadjes en literaire pamfletten, volgeschreven en uitgegeven door jonge dichters, in een nieuwe lente op zoek naar een nieuw geluid. Augustin was van hen ontegenzeglijk de kampioen tijdschriftenmaker. Naast de dualist en sense and sentences gaf hij Spleen, Paris ’51 en Paris ’53 uit – publicaties met een meestal eenmalig karakter – en in later jaren nog MSS en Tomorrow?. Bovendien was Augustin ook verantwoordelijk voor de uitgave van Cahier Eylders, het ‘huisorgaan’ van het gelijknamige Leidseplein-café. Op deze plek schoolde het onstuimige dichtersvolk wekelijks




– zo niet dagelijks – samen, om met alcoholische luidruchtigheid de revolutie in de poëzie te verkondigen. Wat hen voor ogen stond, was een poëzie die volslagen anders klonk dan de gedichten die werden afgescheiden door de Aafjes, de Hoorniks en de Vasalissen, onder wier bundels de naoorlogse Nederlandse dichtkunst bijkans zwichtte van gezapigheid. In hun tijdschriftjes lieten de Experimentelen – een geuzennaam was reeds voorhanden – zien hóe anders het moest.

Pas met het verschijnen van Braak en Blurb zouden de experimentele dichters hun werkelijke podia bestijgen. Met hun komst wordt althans het begin van de Beweging van Vijftig doorgaans ‘officieel’ gemarkeerd. Door Hans Renders is dit beeld in zekere mate gecorrigeerd in zijn studie Braak. Een kleine mooie revolutie tussen Cobra en Atonaal. Volgens hem vormen de blaadjes van Augustin, samen met die van anderen, ‘een verborgen voorgeschiedenis’ van de Beweging van Vijftig en kunnen ze als ‘trapveldje van een jonge garde’ worden beschouwd. Nu Renders hem ook als een van de aanstichters van die ‘kleine mooie revolutie’ had geboekstaafd, besloot Augustin zijn oude stiel weer op te pakken en een nieuw tijdschrift te beginnen.

Als uitgever en enige redacteur leverde Augustin vroeger zelf altijd de meeste kopij aan, dikwijls geschreven onder pseudoniem, want dan leek het of het blad meer medewerkers had. Die waren er overigens wel, Karel Grazell bijvoorbeeld, en ook enkele bekender geworden Vijftigers. Simon Vinkenoog publiceerde in de dualist en in Spleen, Remco Campert in sense and sentences, evenals Lucebert.

Vermenigvuldigd met behulp van doorslagpapier, stencilmachine of hectograaf, oogden de tijdschriftjes eenvoudig en zelfs voor die tijd tamelijk tot soms zeer primitief. Dat kon ook nauwelijks anders: ze moesten met weinig geld tot stand komen en vooral betaalbaar blijven. Een halfjaarabonnement op (het maandblad) de dualist kostte in 1947 één gulden. Vijf jaar later was de abonnementsprijs voor zes nummers van sense and sentences vijfendertig cent duurder.

Ook nu toont de jongste tijdschriftuitgave van Augustin uiterst eenvoudig. Van eigentijds schrijfgerei als de pc en de printer heeft de maker zich niet bediend. Augustin heeft regel-maat op de ouderwetse, hem vertrouwde manier vervaardigd: met de typemachine – net als vijftig jaar geleden. De enige ‘nieuwigheid’ die hij zich heeft veroorloofd, is het gebruik van een fotokopieerapparaat. Het stelde hem onder meer in staat illustraties op te nemen en het omslag in kleur af te drukken.

Op het omslag van het eerste nummer van regel-maat staat de afbeelding – een tekening van Jean Cocteau – die ook het eerste nummer van de dualist sierde. Daarmee slaat Augustin meteen een brug naar het verleden, zijn verleden. Want in regel-maat wil hij de gedichten herdrukken die eerder in al die verschillende tijdschriftjes van hem hebben gestaan, afgewisseld met recent werk en met dat van anderen. Op dat punt is er eveneens niets veranderd. Zo werkte Augustin vroeger ook al. In de dualist en sense and sentences werden bijdragen regelmatig gerecycled.

Voor het eerste nummer van regel-maat – dat telkens bestaat uit vier in elkaar gevouwen, halve a4-tjes in een omslagje – maakte Augustin een keuze uit zijn poëzie uit de eerste drie nummers van de dualist. In zijn vroegste werk had hij zich nog niet helemaal aan de traditie weten te ontworstelen, zoals blijkt uit het volgende gedicht uit 1947, waarmee het nummer opent:

Maar in ‘in de cultus van de eigenvrouw’, dat het nummer besluit, is al een veel moderner geluid te horen. Augustin publiceerde dit gedicht in 1951 onder zijn pseudoniem Niek

Fels. De invloed van Lucebert is onmiskenbaar, meteen al in de eerste strofe:

Recent werk van zijn hand, zowel in het Nederlands als in het Engels, geeft Augustin prijs in het derde nummer, dat voor de ene helft is gevuld met poëzie en voor de andere helft met illustraties van Sietse Hoeksma. Dit derde nummer verscheen begin oktober, vóór nummer twee, dat wegens technische problemen even op zich moest laten wachten. Wat dat betreft doet het blad zijn naam weinig eer aan. Maar het is wel weer helemaal des Augustins. Zoals ook de wijze van abonneren. Een jaarabonnement op regel-maat (26 nummers) kost tachtig gulden, maar je kunt ook kiezen voor ‘het unieke geen abonnement’. Je ontvangt dan van tijd tot tijd een nummer gratis.

Hora est Schrijvers en proefschriften (8)

Greetje Heemskerk H.J. Friedericy+

Op 2 december 1962 noteert Gerard Kornelis van het




Reve, die na het vertrek van vriend Wimie nog geen nieuw krantenabonnement heeft genomen: ‘Vandaar dat sommig nieuws mij niet, en ander nieuws mij met grote vertraging door mondelinge overlevering, bereikt. Zo verneem ik vandaag pas, dat de schrijver F., cultureel attaché van Nederland in Londen, na een hartaanval is overleden. Het bericht dompelt mij geruime tijd in aandachtig en weemoedig gepeins.’ Van het Reve had de bewuste schrijver, H.J. Friedericy, enkele maanden eerder ontmoet in het Schotse Edinburgh. Friedericy was daar om namens de Nederlandse ambassade in Londen een filmfestival bij te wonen. Van het Reve was een van de genodigden op de ‘International Writers Conference’. In zijn ‘Brief uit Edinburgh’ doet hij verslag van hun ontmoeting op straat: ‘Ik herken hem niet onmiddellijk, wat voor mij heel gewoon is, maar de betrokkene gemakkelijk aanstoot zou kunnen geven. F. laat niets merken, een man waar ik nog niet goed uit wijs kan, maar in elk geval iemand die genoeg heeft meegemaakt om zich over bijzaken niet meer op te winden, moe, skepties, maar gelukkig niet cynies.’1 Wie was die vermoeide en sceptische schrijver F.?

Heerlijk leven

Vermoeid en sceptisch was de jonge bestuursambtenaar Herman Jan (Han) Friedericy (1900-1962) bepaald niet toen hij zich op 6 mei 1922 in Genua inscheepte op het ss Jan Pieterszoon Coen richting Batavia. In De eerste etappe, het brievenboek dat een jaar voor zijn dood verscheen en dat gebaseerd is op de authentieke

brieven die hij in die jaren aan zijn ouders in Geldrop schreef, doet hij verslag van zijn reis en zijn latere verblijf op het eiland Celebes (het huidige Sulawesi). Van begin af aan is duidelijk hoe Friedericy genict. Al tijdens de bootreis organiseert hij feesten en wedstrijden en draait hij met een medepassagier een cabaretvoorstelling in elkaar. En bij aankomst op Zuid-Celebes stort hij zich vol overgave op zijn werk als ambtenaar bij het Binnenlands Bestuur. ‘Het leven is heerlijk,’ jubelt hij in een brief aan zijn ouders.

De eerste etappe is Friedericy’s meest persoonlijke boek geworden, de meest directe literaire vorm waarin hij zijn ervaringen op Zuid-Celebes optekent. Zijn andere werken – nog twee romans en een verhalenbundel – spelen zich eveneens af in dit buitengewest van Nederlands-Indië. Ook in deze vertellingen zijn Friedericy’s eigen ervaringen eenvoudig terug te vinden, maar hier houdt de auteur toch meer afstand tot zijn personages. Friedericy bleef graag een beetje op afstand, ook in het dagelijks leven. Mensen die hem gekend hebben, roemen zijn geweldige vertelkunst, zijn talent voor toneelspelen en zijn groot gevoel voor humor. Hij was echter ook een emotioneel en gevoelig man met – volgens Vasalis, die in haar Leidse studiejaren met hem bevriend raakte – ‘een melancholisch trekje. Dat was ook aan zijn gezicht in rust te zien’.2

Het is waarschijnlijk niet toevallig dat het initiatief tot publicatie van de brieven kwam van Friedericy’s vrouw Lout. Vele jaren na de dood van haar schoonmoeder kreeg zij de bijna tachtig bewaard gebleven brieven in handen en begon ze over te tikken. Het is evenmin toevallig dat Friedericy bij het verschijnen van De eerste etappe, in december 1961, onzekerder was dan ooit over de ontvangst.3 Het is des te schrijnender dat dit boek het minst positief werd ontvangen. Zo schrijft Kees Fens op 10 februari 1962 – in hetzelfde jaar dat hij met Jessurun d’Oliviera en Oversteegen het tijdschrift Merlyn zou oprichten, waarvan de redactie zich geen groot liefhebber van egodocumenten betoont – in De Tijd/Maasbode: ‘De conclusie kan dus zijn, dat de documentaire waarde van het boek, die boven nog voorlopig de belangrijkste kant ervan werd genoemd, de enige verdienste ervan is. Literair is het boek aan zijn eigen middelen bezweken.’ En Rob Nieuwenhuys meent bij het verschijnen van het Verzameld werk (1984) te moeten vergoelijken: ‘Toch is De eerste etappe voor verschillende lezers en critici een “teleurstelling” geweest na het vorige werk, maar men heeft deze brieven van 1922, 1923, 1924 enzovoort – waarschijnlijk omdat men niet in de authenticiteit van de brieven kon geloven – steeds in de verkeerde volgorde van de chronologische verschijning beoordeeld, niet als jeugdwerk, maar als een vervolg op zijn roman Bontorio (1947), op zijn verhalenbundel Vorsten, vissers en boeren (1957) en De raadsman (1958) – terwijl ze toch niet anders gezien mogen worden dan als een vroeg symptoom van zijn schrijverschap.’ Nieuwenhuys maakt later in een radiovraaggesprek met Gerrit Jan Zwier meer expliciet wat er volgens hem aan De eerste etappe mankeert: de tegenwoordige lezer zal Friedericy’s ‘hoogdravende woorden’ over de ethische politiek opvatten als opschepperij, terwijl je ze moet zien als

ironische uitspraken. De eerste etappe is, aldus Rob Nieuwenhuys, doortrokken van ironie. Hij zat er hier echter naast.4

Gezagsherstel

Op donderdag 26 oktober 1933, des namiddags om vier uur, promoveerde Friedericy aan de Leidse universiteit op zijn proefschrift De standen bij de Boegineezen en Makassaren.5 Zijn promotor was de antropoloog J.P.B. de Josselin de Jong, ‘die zich wereldfaam verwierf als stichter van de Leidse structuralistische school op etnologisch gebied’.6 Friedericy had in 1930, na ruim acht jaar bestuurservaring op Celebes, weer in de Leidse collegebanken plaatsgenomen voor zijn nastudie en promotie. Pas sinds september 1922 kende de Leidse universiteit de studie Indologie; daarvoor deden ambtenaren die naar Nederlands-Indië werden uitgezonden eindexamen voor de Nederlands-Indische Administratieve Dienst, een driejarige niet-universitaire opleiding. Aangezien ook Friedericy al voor 1922 zijn opleiding had genoten, werd hij in de gelegenheid gesteld om tijdens zijn Europees verlof de vervolgstudie te doen. Hij kreeg een vrijstelling voor het kandidaatsexamen Indologie.

In Friedericy’s Leidse jaren, dus vanaf 1918 tijdens zijn driejarige opleiding en zeker ook later in de jaren 1930-1933, stond de Leidse universiteit bekend als een tempel van de ethische politiek. De hoogleraren Van Vollenhoven en Snouck Hurgronje, beiden voorstander van een ‘ethische richting’ in het koloniaal beleid, pleitten voor beter onderwijs aan Indonesiërs en voor een grotere mate van autonomie van lokale rechtsgemeenschappen en van Nederlands-Indië binnen het Koninkrijk der Nederlanden. Het waren tumultueuze jaren waarbij de progressieve opstelling van de ethische hoogleraren argwanend werd gevolgd door het Nederlandse bedrijfsleven. Dit alles mondde in 1925 zelfs uit in de oprichting van de studierichting Indologie aan de universiteit van Utrecht. Deze studierichting – gevestigd met steun van het Nederlandse bedrijfsleven – werd al snel spottend ‘de oliefaculteit’ genoemd. De Utrechtse Studenten kregen daar bij prof.dr. F.C. Gerretson, die bij het Ministerie van Koloniën en de Koninklijke Petroleum Maatschappij werkzaam was geweest, ingeprent dat de Nederlanders ‘door de historie waren geroepen om in Indië te heersen’.7 Friedericy had tijdens zijn jaren op Celebes direct te maken gehad met de nieuwe inzichten van de Leidse ethici. Diende hij zich aanvankelijk onder assistent-resident Van Prehn nog hoofdzakelijk bezig te houden met irrigatie, wegenaanleg en bruggenbouw, vanaf 1924 kwam, met de komst van de ethische

gouverneur A.J.L. Couvreur, het accent te liggen op reorganisatie van het bestuur. Couvreur maakte zich op Celebes sterk voor ontvoogding en decentralisatie en streefde naar een bestuursvorm waarbij meer aansluiting werd gezocht bij de traditionele verhoudingen binnen de inlandse maatschappij. Han Friedericy kwam op het gouverneursbureau in Makassar te werken. En hoewel hij al eerder kennis had gemaakt met de opvattingen van de ethici, zou hij nu pas echt beïnvloed worden door hun denkbeelden. Aan zijn ouders schrijft hij: ‘Reorganisatie, reorganisatie – het is al reorganisatie wat wij horen. En de practici in dit Gewest houden hun hart vast bij deze hervormingsplannen; zij zijn beangst, dat de komende veranderingen de gedurende de laatste vijftien tot twintig jaar gegroeide verbanden te snel uiteen zullen scheuren.’8 Na deze ‘vorming’ op het gouverneurskantoor mocht Friedericy het zelf gaan proberen. In mei 1925 verhuisde hij als controleur voor de onderafdeling Gowa naar Soenggoeminasa. Deze periode zou later centraal staan in zijn roman De raadsman. Friedericy moest een begin maken met een nieuw bestuur op historische grondslag en verdiepte zich hiertoe vol enthousiasme in de Gowase geschiedenis. Tot 1905 was Gowa een zelfstandig rijk geweest, slechts door een contract aan de Nederlanders gebonden. In de jaren 1905 en 1906 was het Nederlands leger echter naar Zuid-Celebes getrokken om de vorsten van Gowa en Bone op de knieën te dwingen. Daarna was er door de Nederlanders een bestuursvorm geïnstalleerd naar Javaans model. De oude machtsstructuur werd vernietigd, het rijk werd verdeeld in allerlei districten waarover Hoofden werden aangesteld met een te lage rang om werkelijk gezag te kunnen uitoefenen. Friedericy herstelde het bestuur op historische grondslag door een telg uit het Gowase vorstenhuis als nieuwe vorst voor te dragen. Op 23 oktober 1926 schrijft hij aan zijn ouders: ‘Na twintig jaar is dus eindelijk een band gelegd tussen het, in de ogen van de Makassaren, nog altijd invloedrijkste vorstengeslacht en het Nederlands bestuur, de Kompeni.’9

Het is natuurlijk niet verwonderlijk dat iemand met zulke ervaringen bij zijn terugkeer aan de Leidse universiteit – het bolwerk van de ethische politiek – teruggrijpt op zijn ervaringen en opgedane kennis in Zuid-Celebes (zijn enige buitenlandervaring tot dan toe) en het oude standenstelsel van de Boeginezen en de Makassaren tot onderwerp van zijn proefschrift kiest. Het herstel van het oude gezag op historische grondslag op Zuid-Celebes was gedurende deze jaren een hot item. Tijdens Friedericy’s studieverlof zou ook in Bone het oude vorstengeslacht in ere hersteld worden. A.A. Cense, die op dat moment aldaar werkzaam was als ‘ambtenaar voor de beoefening van de Indische talen’, schreef een minutieus verslag van de inhuldiging van de vorst Mappanjoeki op 2 april 1931, die geheel was gebaseerd op eeuwenoude tradities.10 Friedericy, die in zijn proefschrift Mappanjoeki noemt als iemand met wie hij tijdens zijn verblijf op Celebes op vriendschappelijke voet stond, heeft het verslag van Cense vrijwel zeker onder ogen gehad. Hoezeer het aanhalen van de banden met de oude Gowase en Bonese vorstengeslachten

paste in het streven van de Leidse ethici, blijkt wel uit het feit dat van de inhuldiging van de nieuwe vorst in Bone zelfs een film werd gemaakt. Op vrijdag 12 februari 1932 vond in het Koloniaal Instituut te Amsterdam de première plaats van deze Celebes-film.

In het proefschrift worden grofweg drie hoofdgroepen in de Boeginese en Makassaarse maatschappij onderscheiden, te weten ‘de vorstentelgen van het zuiverste bloed’, de groep der vrijen en de groep der slaven. De Nederlanders waren in 1906 geheel voorbijgegaan aan deze maatschappij-indeling; alleen ‘de vorstentelgen van het zuiverste bloed’ kwamen voor een gezagsdragende functie in aanmerking, anderen konden alleen maar mislukken. ‘Als iemand door het Europeesch bestuur aan het hoofd van een gemeenschap wordt gesteld en hij is de gelijke in bloed van de onder hem gestelde hoofden der kleinere gemeenschappen, dan zal hij weinig gezag hebben. Is hij de mindere, dan zal hij geen gezag hebben,’ stelt Friedericy in zijn 161 pagina’s tellende dissertatie.11 Hij baseerde zich hier op een van de belangrijkste geschriften uit de Boeginese letterkunde, de Latowa, ‘een verzameling van gezegden van oude Boegineesche vorsten en wijzen over allerlei onderwerpen, doch vooral over de verplichtingen van vorsten en hoofden jegens hunne onderdanen en van dezen ten opzichte van genen’. Daarnaast ook op enkele bestuursambtelijke stukken van collega’s, maar vooral toch op zijn eigen ervaringen en bevindingen tijdens zijn verblijf op Zuid-Celebes. Herhaaldelijk worden beweringen gestaafd met voorbeelden uit zijn eigen tijd, het betoog is doorspekt met opmerkingen als ‘nog steeds’, ‘zoolang ik in Gowa gediend heb’ en ‘mij zelf zijn in het geheel geen voorbeelden bekend’. Veel aandacht is er ook voor kleding, huizenbouw en omgangsvormen, aangezien ook hierin het standsverschil tot uiting komt. Zo is geel de kleur van de adel, woont een adellijke bewoner in een huis met vijf bij vijf palen, zitten vorstinnen wanneer zij paardrijden op zeven kussens, enzovoort. Tal van details die later in zijn literair werk gebruikt zouden worden. Friedericy toont zich hier, net als in zijn romans, een scherp en intelligent waarnemer. Aan het eind merkt hij verontschuldigend op: ‘De grootste moeilijkheid, die de samenstelling dezer verhandeling medebracht, was het feit, dat ik, het materiaal in Zuid-Celebes zelf verzamelende, van den waren ethnograaf alleen het enthousiasme bezat. Ik was volstrekt ongeschoold.’12 Hij kon daarmee niet voorkomen dat er later nog vrij ernstige kritiek op het proefschrift werd geuit. H.Th. Chabot, die eind jaren veertig veldonderzoek op Zuid-Celebes verrichtte, meent: ‘Friedericy verzamelde zijn materiaal in de kringen van de adel. Het beeld dat hij van de standenorganisatie geeft, is in vele opzichten het beeld, dat men van de samenleving krijgt, indien men deze beziet door de bril van de adel.’13 Hij spreekt in zijn studie Verwantschap, stand en sexe in Zuid-Celebes Friedericy dan ook op verschillende punten tegen.14

Bissu

Na zijn promotie zou Friedericy opnieuw naar Indië vertrekken, naar Sumatra en Java dit keer. Pas tijdens zijn interneringsjaren in verschillende Japanse

kampen zou hij tot het schrijven van literair werk




komen. ‘Een vlucht uit de realiteit,’ noemde hij het later tegenover een journalist. Zijn kennis en inzichten uit zijn proefschrift kon hij het beste kwijt in de historische roman Bontorio, de laatste generaal.

Het is de geschiedenis van Mappa, een Boeginees uit de adellijke stand. Aan de hand van Mappa’s levensloop beschrijft Friedericy de gang van zaken aan het Bonese vorstenhof, de aanval van de Hollanders op Bone in 1905 en de ethische politiek van de Nederlanders zo’n vijftien tot twintig jaar later. Jan Limburg maakte eerder al een vergelijking tussen Friedericy’s proefschrift en Bontorio, de laatste generaal.15 Allerlei terloops lijkende aanduidingen en beschrijvingen van de romanpersonages blijken directe verwijzingen te zijn naar de status van het personage. Een opmerking dat de Hollanders na de oorlog in 1905 het paleis van de koning eerst naar Makassar lieten verslepen en vervolgens weer in Watampone lieten terugzetten, maar dan zonder de palen – het statussymbool voor de adellijke bewoner – wint door kennis van Friedericy’s proefschrift dan ook veel aan betekenis.16 Ook spelen de bissu’s een belangrijke rol in Bontorio, het zijn de priesters behorend tot de groep der vrijen, die belast zijn met de zorg van de regalia of rijkssieraden. Friedericy beschrijft in zijn roman de bissu als een ‘man in wiens lichaam een vrouwelijke ziel huist’, hij gaat gekleed ‘in de rode losse jurk van de maagden’, draagt ‘een zwart glimmend meisjeskapsel, op de grenzen – aan slapen en voorhoofd – bijgeschilderd met zwarte lak en heeft paarsrood geverfde lippen’.

Hoezeer de traditie is verankerd in de Bonese maatschappij, merkte ik zelf in 1990, toen ik op 17 augustus in het plaatsje Watampone op Zuid-Celebes de feestelijkheden bijwoonde ter gelegenheid van de viering van het uitroepen van de onafhankelijkheid, de Proklamasi, vijfenveertig jaar eerder door Soekarno. Ik werkte voor het Letterkundig Museum aan een tentoonstelling over drie ‘Indische’ auteurs – Friedericy, Maria Dermoût en Beb Vuyk17 – en was op Sulawesi op zoek naar sporen van Friedericy. Op een speciaal voor de gelegenheid opgesteld podium, toevallig recht tegenover het oude woonhuis van Friedericy dat nu was ingericht als politiepost, voerde die avond een tiental jongens – gekleed en opgemaakt zoals beschreven in Bontorio – de bissu-dans uit. Het vormde voor iedereen het hoogtepunt van de avond. Ik zat met m’n rug naar het onverlichte huis en keek met de ogen van Friedericy. Het zou hem goed hebben gedaan als hij had kunnen zien hoe die culturele traditie, die hij met zoveel historisch besef liefdevol had beschreven, in 1990 weer springlevend was. Tijdens zijn verblijf op Celebes was de rol van de bissu’s immers uitgespeeld, maar in 1931 bij de inhuldiging van de nieuwe vorst van Bone werd de traditie in ere hersteld. Zowel in het verslag van ambtenaar Cense als in de Celebes-

film komen die bissu’s uitgebreid aan bod. Heeft Friedericy zich bij het schrijven aan zijn roman misschien op deze bronnen gebaseerd? Hij kende zoiets als de bissudans immers niet uit eigen ervaring.

En dat wij vrienden blijven

In 1947 verscheen Bontorio, de laatste generaal bij uitgeverij Contact. Friedericy schrijft aan Fred Batten, toenterijd werkzaam bij de uitgeverij: ‘Ik heb bijna negen jaar tussen de Boeginezen en de Makassaren geleefd en van de eerste dag af hebben mij land en volk geboeid. Als men mij vraagt waar ik het gelukkigst geweest ben, dan denk ik, dat ik zal antwoorden: op Zuid-Celebes. Dat land is mij in het bloed gaan zitten […].’18 Op een foto uit 1946 staat Friedericy afgebeeld in uniform. Hij is dan na een jarenlang verblijf in Japanse kampen werkzaam bij de rapwi, een organisatie met een militair karakter die zich bezighoudt met de repatriëring van de vele duizenden Indonesiërs die tijdens de oorlogsjaren door de Japanse bezetter als dwangarbeider naar andere delen van Zuidoost-Azië zijn gevoerd. Hij kijkt met een doffe, vermoeide blik in de lens en staat ineens niet meer zo heel ver af van de beschrijving die Van het Reve jaren later van hem zou geven; moe en sceptisch, iemand die zich over bijzaken niet meer kan opwinden.

In de daaropvolgende jaren verrichtte Friedericy voornamelijk voorlichtingswerk omtrent ‘de Indonesische kwestie’ in Nederland, bij het Ministerie van Overzeesche Gebiedsdelen, en in New York, bij het Netherlands Information Bureau for Indonesian Affairs. Vooral in Amerika keerde de publieke opinie zich tegen het Nederlands beleid ten aanzien van Indonesië. Friedericy had de ondankbare taak het standpunt van Nederland toe te lichten. In zijn voorlichting legde hij, in overeenstemming met het officiële Nederlandse standpunt, de nadruk op de incompe-

tentie van het Indonesische Republikeinse




bewind en het belang van een duurzame samenwerking tussen Nederland en Indonesië. Hij moest zich hiervoor wel geweld aandoen. Uit brieven aan P.J.A. Idenburg, directeur van het Kabinet van de Gouverneur-Generaal in Batavia, blijkt dat Friedericy al in 1946 een warm voorstander was van overleg met Soekarno en dat hij zich ergerde aan ‘altijd dezelfde groep en dezelfde pers, die hierover moord en brand schreeuwt’. Over Soekarno: ‘Als men nu duidelijk laat uitkomen, dat deze man […] voor vele Indonësiers de nationale figuur bij uitnemendheid is, niet vergeleken mag worden met Mussert, naar een democratische republiek wil, geen fascist is en ook geen communist is (ik weet niet of het allemaal waar is, maar ik stel me voor, dat Indië ons dit kan laten weten) dan geloof ik, dat een groot deel van het publiek zal zeggen “Toe dan maar”.’19

Het zou echter allemaal heel anders lopen. Nederland zou in de jaren daarna tot twee keer toe overgaan tot een politionele actie – in juli 1947 en in december 1948 – om Indonesië op de knieën te dwingen. De internationale afkeuring was compleet. Pas op 27 december 1949 legde de Nederlandse regering zich bij de feiten neer. Aan Friedericy werd op 1 januari 1950 eervol ontslag uit de Nederlands-Indische dienst verleend.

Friedericy heeft de gewelddadige manier waarop de onafhankelijkheid van Indonesië tot stand is gekomen, altijd diep betreurd. Hij had gehoopt op een verzelfstandiging in een goede verstandhouding, maar die goede verstandhouding was ook lang ná de onafhankelijkheid van Indonesië ver te zoeken. Eind 1957 werd er in Indonesië zelfs een anti-Nederlandse week gehouden, waarbij Nederlanders uit restaurants, winkels, bioscopen en andere openbare gelegenheden werden geweerd.20 Al snel daarna werden alle Nederlandse bedrijven genationaliseerd. Ook tijdens mijn eigen bezoek aan Sulawesi zag ik nog een gevolg van deze anti-Nederlandse maatregelen. In Soenggoeminasa ontmoette ik Hamzah Daëng Tompo. Hij had Friedericy in de jaren twintig nog meegemaakt, aangezien Friedericy nogal eens bij Hamzahs vader, de Karaëng [vorst] van Borongloe, over de vloer kwam. Toen Soekarno eind jaren vijftig verordonneerde dat alle Nederlandse boeken verbrand zouden worden, was Hamzah zijn kennissen langsgegaan, zogenaamd omdat hij ‘wel wat brandhout kon gebruiken’. Trots toonde hij zijn verzameling Nederlandse boeken, veelal schrijvers uit het interbellum.21

Friedericy was in januari 1958 aan een nieuwe roman begonnen, De raadsman. Hierin beschrijft hij met veel liefde de verhouding tussen een jong bestuursambtenaar, Toewan Petoro [lees: Friedericy], en zijn ondergeschikte, Toewan Anwar. Toewan Petoro is afkomstig van het gouverneurskantoor in Makassar, hij toont een diepe belangstelling voor volk en land, maar voelt zich nog onervaren in zijn nieuwe functie. Hij gaat regelmatig te rade bij zijn ondergeschikte. Op een warme avond gaat het gesprek op de voorgalerij over de toekomst van Indië. Door de vertrouwensrelatie die tussen de twee mannen is ontstaan, spreekt Toewan Anwar vrijuit. Het lijkt hem voor de toekomst van Indië van belang dat de macht weer bij de belangrijkste vorstenhuizen komt te liggen. Verder moet er heel goed onderwijs komen, er moeten irrigatiewerken worden aangelegd en ook moet er goede landbouwvoorlichting gegeven worden. Toewan Petoro, in de roman Carel geheten, luistert aandachtig en antwoordt dat het volgens hem geen generatie meer kan duren voordat Nederland en Indië uiteengaan. ‘Hij zei “generatie” en dacht daarbij aan een halve eeuw tot zestig jaar. Hij dacht ook aan wat zijn Gouverneur hem in een gesprek had gezegd: “Carel, voor ons is de grote opgaaf dit land zó goed te besturen, dat de onherroepelijke scheiding, die niet meer zo ver weg is als de meeste Hollanders denken, zonder bloedvergieten plaats vindt. En dat wij vrienden blijven.”’22 De roman werd in juni 1958 voltooid. In September van dat jaar werden de laatste Nederlanders door Soekarno het land uitgeknikkerd.

Hora est Schrijvers en proefschriften (8)

Greetje Heemskerk H.J. Friedericy+

Op 2 december 1962 noteert Gerard Kornelis van het




Reve, die na het vertrek van vriend Wimie nog geen nieuw krantenabonnement heeft genomen: ‘Vandaar dat sommig nieuws mij niet, en ander nieuws mij met grote vertraging door mondelinge overlevering, bereikt. Zo verneem ik vandaag pas, dat de schrijver F., cultureel attaché van Nederland in Londen, na een hartaanval is overleden. Het bericht dompelt mij geruime tijd in aandachtig en weemoedig gepeins.’ Van het Reve had de bewuste schrijver, H.J. Friedericy, enkele maanden eerder ontmoet in het Schotse Edinburgh. Friedericy was daar om namens de Nederlandse ambassade in Londen een filmfestival bij te wonen. Van het Reve was een van de genodigden op de ‘International Writers Conference’. In zijn ‘Brief uit Edinburgh’ doet hij verslag van hun ontmoeting op straat: ‘Ik herken hem niet onmiddellijk, wat voor mij heel gewoon is, maar de betrokkene gemakkelijk aanstoot zou kunnen geven. F. laat niets merken, een man waar ik nog niet goed uit wijs kan, maar in elk geval iemand die genoeg heeft meegemaakt om zich over bijzaken niet meer op te winden, moe, skepties, maar gelukkig niet cynies.’1 Wie was die vermoeide en sceptische schrijver F.?

Heerlijk leven

Vermoeid en sceptisch was de jonge bestuursambtenaar Herman Jan (Han) Friedericy (1900-1962) bepaald niet toen hij zich op 6 mei 1922 in Genua inscheepte op het ss Jan Pieterszoon Coen richting Batavia. In De eerste etappe, het brievenboek dat een jaar voor zijn dood verscheen en dat gebaseerd is op de authentieke

brieven die hij in die jaren aan zijn ouders in Geldrop schreef, doet hij verslag van zijn reis en zijn latere verblijf op het eiland Celebes (het huidige Sulawesi). Van begin af aan is duidelijk hoe Friedericy genict. Al tijdens de bootreis organiseert hij feesten en wedstrijden en draait hij met een medepassagier een cabaretvoorstelling in elkaar. En bij aankomst op Zuid-Celebes stort hij zich vol overgave op zijn werk als ambtenaar bij het Binnenlands Bestuur. ‘Het leven is heerlijk,’ jubelt hij in een brief aan zijn ouders.

De eerste etappe is Friedericy’s meest persoonlijke boek geworden, de meest directe literaire vorm waarin hij zijn ervaringen op Zuid-Celebes optekent. Zijn andere werken – nog twee romans en een verhalenbundel – spelen zich eveneens af in dit buitengewest van Nederlands-Indië. Ook in deze vertellingen zijn Friedericy’s eigen ervaringen eenvoudig terug te vinden, maar hier houdt de auteur toch meer afstand tot zijn personages. Friedericy bleef graag een beetje op afstand, ook in het dagelijks leven. Mensen die hem gekend hebben, roemen zijn geweldige vertelkunst, zijn talent voor toneelspelen en zijn groot gevoel voor humor. Hij was echter ook een emotioneel en gevoelig man met – volgens Vasalis, die in haar Leidse studiejaren met hem bevriend raakte – ‘een melancholisch trekje. Dat was ook aan zijn gezicht in rust te zien’.2

Het is waarschijnlijk niet toevallig dat het initiatief tot publicatie van de brieven kwam van Friedericy’s vrouw Lout. Vele jaren na de dood van haar schoonmoeder kreeg zij de bijna tachtig bewaard gebleven brieven in handen en begon ze over te tikken. Het is evenmin toevallig dat Friedericy bij het verschijnen van De eerste etappe, in december 1961, onzekerder was dan ooit over de ontvangst.3 Het is des te schrijnender dat dit boek het minst positief werd ontvangen. Zo schrijft Kees Fens op 10 februari 1962 – in hetzelfde jaar dat hij met Jessurun d’Oliviera en Oversteegen het tijdschrift Merlyn zou oprichten, waarvan de redactie zich geen groot liefhebber van egodocumenten betoont – in De Tijd/Maasbode: ‘De conclusie kan dus zijn, dat de documentaire waarde van het boek, die boven nog voorlopig de belangrijkste kant ervan werd genoemd, de enige verdienste ervan is. Literair is het boek aan zijn eigen middelen bezweken.’ En Rob Nieuwenhuys meent bij het verschijnen van het Verzameld werk (1984) te moeten vergoelijken: ‘Toch is De eerste etappe voor verschillende lezers en critici een “teleurstelling” geweest na het vorige werk, maar men heeft deze brieven van 1922, 1923, 1924 enzovoort – waarschijnlijk omdat men niet in de authenticiteit van de brieven kon geloven – steeds in de verkeerde volgorde van de chronologische verschijning beoordeeld, niet als jeugdwerk, maar als een vervolg op zijn roman Bontorio (1947), op zijn verhalenbundel Vorsten, vissers en boeren (1957) en De raadsman (1958) – terwijl ze toch niet anders gezien mogen worden dan als een vroeg symptoom van zijn schrijverschap.’ Nieuwenhuys maakt later in een radiovraaggesprek met Gerrit Jan Zwier meer expliciet wat er volgens hem aan De eerste etappe mankeert: de tegenwoordige lezer zal Friedericy’s ‘hoogdravende woorden’ over de ethische politiek opvatten als opschepperij, terwijl je ze moet zien als

ironische uitspraken. De eerste etappe is, aldus Rob Nieuwenhuys, doortrokken van ironie. Hij zat er hier echter naast.4

Gezagsherstel

Op donderdag 26 oktober 1933, des namiddags om vier uur, promoveerde Friedericy aan de Leidse universiteit op zijn proefschrift De standen bij de Boegineezen en Makassaren.5 Zijn promotor was de antropoloog J.P.B. de Josselin de Jong, ‘die zich wereldfaam verwierf als stichter van de Leidse structuralistische school op etnologisch gebied’.6 Friedericy had in 1930, na ruim acht jaar bestuurservaring op Celebes, weer in de Leidse collegebanken plaatsgenomen voor zijn nastudie en promotie. Pas sinds september 1922 kende de Leidse universiteit de studie Indologie; daarvoor deden ambtenaren die naar Nederlands-Indië werden uitgezonden eindexamen voor de Nederlands-Indische Administratieve Dienst, een driejarige niet-universitaire opleiding. Aangezien ook Friedericy al voor 1922 zijn opleiding had genoten, werd hij in de gelegenheid gesteld om tijdens zijn Europees verlof de vervolgstudie te doen. Hij kreeg een vrijstelling voor het kandidaatsexamen Indologie.

In Friedericy’s Leidse jaren, dus vanaf 1918 tijdens zijn driejarige opleiding en zeker ook later in de jaren 1930-1933, stond de Leidse universiteit bekend als een tempel van de ethische politiek. De hoogleraren Van Vollenhoven en Snouck Hurgronje, beiden voorstander van een ‘ethische richting’ in het koloniaal beleid, pleitten voor beter onderwijs aan Indonesiërs en voor een grotere mate van autonomie van lokale rechtsgemeenschappen en van Nederlands-Indië binnen het Koninkrijk der Nederlanden. Het waren tumultueuze jaren waarbij de progressieve opstelling van de ethische hoogleraren argwanend werd gevolgd door het Nederlandse bedrijfsleven. Dit alles mondde in 1925 zelfs uit in de oprichting van de studierichting Indologie aan de universiteit van Utrecht. Deze studierichting – gevestigd met steun van het Nederlandse bedrijfsleven – werd al snel spottend ‘de oliefaculteit’ genoemd. De Utrechtse Studenten kregen daar bij prof.dr. F.C. Gerretson, die bij het Ministerie van Koloniën en de Koninklijke Petroleum Maatschappij werkzaam was geweest, ingeprent dat de Nederlanders ‘door de historie waren geroepen om in Indië te heersen’.7 Friedericy had tijdens zijn jaren op Celebes direct te maken gehad met de nieuwe inzichten van de Leidse ethici. Diende hij zich aanvankelijk onder assistent-resident Van Prehn nog hoofdzakelijk bezig te houden met irrigatie, wegenaanleg en bruggenbouw, vanaf 1924 kwam, met de komst van de ethische

gouverneur A.J.L. Couvreur, het accent te liggen op reorganisatie van het bestuur. Couvreur maakte zich op Celebes sterk voor ontvoogding en decentralisatie en streefde naar een bestuursvorm waarbij meer aansluiting werd gezocht bij de traditionele verhoudingen binnen de inlandse maatschappij. Han Friedericy kwam op het gouverneursbureau in Makassar te werken. En hoewel hij al eerder kennis had gemaakt met de opvattingen van de ethici, zou hij nu pas echt beïnvloed worden door hun denkbeelden. Aan zijn ouders schrijft hij: ‘Reorganisatie, reorganisatie – het is al reorganisatie wat wij horen. En de practici in dit Gewest houden hun hart vast bij deze hervormingsplannen; zij zijn beangst, dat de komende veranderingen de gedurende de laatste vijftien tot twintig jaar gegroeide verbanden te snel uiteen zullen scheuren.’8 Na deze ‘vorming’ op het gouverneurskantoor mocht Friedericy het zelf gaan proberen. In mei 1925 verhuisde hij als controleur voor de onderafdeling Gowa naar Soenggoeminasa. Deze periode zou later centraal staan in zijn roman De raadsman. Friedericy moest een begin maken met een nieuw bestuur op historische grondslag en verdiepte zich hiertoe vol enthousiasme in de Gowase geschiedenis. Tot 1905 was Gowa een zelfstandig rijk geweest, slechts door een contract aan de Nederlanders gebonden. In de jaren 1905 en 1906 was het Nederlands leger echter naar Zuid-Celebes getrokken om de vorsten van Gowa en Bone op de knieën te dwingen. Daarna was er door de Nederlanders een bestuursvorm geïnstalleerd naar Javaans model. De oude machtsstructuur werd vernietigd, het rijk werd verdeeld in allerlei districten waarover Hoofden werden aangesteld met een te lage rang om werkelijk gezag te kunnen uitoefenen. Friedericy herstelde het bestuur op historische grondslag door een telg uit het Gowase vorstenhuis als nieuwe vorst voor te dragen. Op 23 oktober 1926 schrijft hij aan zijn ouders: ‘Na twintig jaar is dus eindelijk een band gelegd tussen het, in de ogen van de Makassaren, nog altijd invloedrijkste vorstengeslacht en het Nederlands bestuur, de Kompeni.’9

Het is natuurlijk niet verwonderlijk dat iemand met zulke ervaringen bij zijn terugkeer aan de Leidse universiteit – het bolwerk van de ethische politiek – teruggrijpt op zijn ervaringen en opgedane kennis in Zuid-Celebes (zijn enige buitenlandervaring tot dan toe) en het oude standenstelsel van de Boeginezen en de Makassaren tot onderwerp van zijn proefschrift kiest. Het herstel van het oude gezag op historische grondslag op Zuid-Celebes was gedurende deze jaren een hot item. Tijdens Friedericy’s studieverlof zou ook in Bone het oude vorstengeslacht in ere hersteld worden. A.A. Cense, die op dat moment aldaar werkzaam was als ‘ambtenaar voor de beoefening van de Indische talen’, schreef een minutieus verslag van de inhuldiging van de vorst Mappanjoeki op 2 april 1931, die geheel was gebaseerd op eeuwenoude tradities.10 Friedericy, die in zijn proefschrift Mappanjoeki noemt als iemand met wie hij tijdens zijn verblijf op Celebes op vriendschappelijke voet stond, heeft het verslag van Cense vrijwel zeker onder ogen gehad. Hoezeer het aanhalen van de banden met de oude Gowase en Bonese vorstengeslachten

paste in het streven van de Leidse ethici, blijkt wel uit het feit dat van de inhuldiging van de nieuwe vorst in Bone zelfs een film werd gemaakt. Op vrijdag 12 februari 1932 vond in het Koloniaal Instituut te Amsterdam de première plaats van deze Celebes-film.

In het proefschrift worden grofweg drie hoofdgroepen in de Boeginese en Makassaarse maatschappij onderscheiden, te weten ‘de vorstentelgen van het zuiverste bloed’, de groep der vrijen en de groep der slaven. De Nederlanders waren in 1906 geheel voorbijgegaan aan deze maatschappij-indeling; alleen ‘de vorstentelgen van het zuiverste bloed’ kwamen voor een gezagsdragende functie in aanmerking, anderen konden alleen maar mislukken. ‘Als iemand door het Europeesch bestuur aan het hoofd van een gemeenschap wordt gesteld en hij is de gelijke in bloed van de onder hem gestelde hoofden der kleinere gemeenschappen, dan zal hij weinig gezag hebben. Is hij de mindere, dan zal hij geen gezag hebben,’ stelt Friedericy in zijn 161 pagina’s tellende dissertatie.11 Hij baseerde zich hier op een van de belangrijkste geschriften uit de Boeginese letterkunde, de Latowa, ‘een verzameling van gezegden van oude Boegineesche vorsten en wijzen over allerlei onderwerpen, doch vooral over de verplichtingen van vorsten en hoofden jegens hunne onderdanen en van dezen ten opzichte van genen’. Daarnaast ook op enkele bestuursambtelijke stukken van collega’s, maar vooral toch op zijn eigen ervaringen en bevindingen tijdens zijn verblijf op Zuid-Celebes. Herhaaldelijk worden beweringen gestaafd met voorbeelden uit zijn eigen tijd, het betoog is doorspekt met opmerkingen als ‘nog steeds’, ‘zoolang ik in Gowa gediend heb’ en ‘mij zelf zijn in het geheel geen voorbeelden bekend’. Veel aandacht is er ook voor kleding, huizenbouw en omgangsvormen, aangezien ook hierin het standsverschil tot uiting komt. Zo is geel de kleur van de adel, woont een adellijke bewoner in een huis met vijf bij vijf palen, zitten vorstinnen wanneer zij paardrijden op zeven kussens, enzovoort. Tal van details die later in zijn literair werk gebruikt zouden worden. Friedericy toont zich hier, net als in zijn romans, een scherp en intelligent waarnemer. Aan het eind merkt hij verontschuldigend op: ‘De grootste moeilijkheid, die de samenstelling dezer verhandeling medebracht, was het feit, dat ik, het materiaal in Zuid-Celebes zelf verzamelende, van den waren ethnograaf alleen het enthousiasme bezat. Ik was volstrekt ongeschoold.’12 Hij kon daarmee niet voorkomen dat er later nog vrij ernstige kritiek op het proefschrift werd geuit. H.Th. Chabot, die eind jaren veertig veldonderzoek op Zuid-Celebes verrichtte, meent: ‘Friedericy verzamelde zijn materiaal in de kringen van de adel. Het beeld dat hij van de standenorganisatie geeft, is in vele opzichten het beeld, dat men van de samenleving krijgt, indien men deze beziet door de bril van de adel.’13 Hij spreekt in zijn studie Verwantschap, stand en sexe in Zuid-Celebes Friedericy dan ook op verschillende punten tegen.14

Bissu

Na zijn promotie zou Friedericy opnieuw naar Indië vertrekken, naar Sumatra en Java dit keer. Pas tijdens zijn interneringsjaren in verschillende Japanse

kampen zou hij tot het schrijven van literair werk




komen. ‘Een vlucht uit de realiteit,’ noemde hij het later tegenover een journalist. Zijn kennis en inzichten uit zijn proefschrift kon hij het beste kwijt in de historische roman Bontorio, de laatste generaal.

Het is de geschiedenis van Mappa, een Boeginees uit de adellijke stand. Aan de hand van Mappa’s levensloop beschrijft Friedericy de gang van zaken aan het Bonese vorstenhof, de aanval van de Hollanders op Bone in 1905 en de ethische politiek van de Nederlanders zo’n vijftien tot twintig jaar later. Jan Limburg maakte eerder al een vergelijking tussen Friedericy’s proefschrift en Bontorio, de laatste generaal.15 Allerlei terloops lijkende aanduidingen en beschrijvingen van de romanpersonages blijken directe verwijzingen te zijn naar de status van het personage. Een opmerking dat de Hollanders na de oorlog in 1905 het paleis van de koning eerst naar Makassar lieten verslepen en vervolgens weer in Watampone lieten terugzetten, maar dan zonder de palen – het statussymbool voor de adellijke bewoner – wint door kennis van Friedericy’s proefschrift dan ook veel aan betekenis.16 Ook spelen de bissu’s een belangrijke rol in Bontorio, het zijn de priesters behorend tot de groep der vrijen, die belast zijn met de zorg van de regalia of rijkssieraden. Friedericy beschrijft in zijn roman de bissu als een ‘man in wiens lichaam een vrouwelijke ziel huist’, hij gaat gekleed ‘in de rode losse jurk van de maagden’, draagt ‘een zwart glimmend meisjeskapsel, op de grenzen – aan slapen en voorhoofd – bijgeschilderd met zwarte lak en heeft paarsrood geverfde lippen’.

Hoezeer de traditie is verankerd in de Bonese maatschappij, merkte ik zelf in 1990, toen ik op 17 augustus in het plaatsje Watampone op Zuid-Celebes de feestelijkheden bijwoonde ter gelegenheid van de viering van het uitroepen van de onafhankelijkheid, de Proklamasi, vijfenveertig jaar eerder door Soekarno. Ik werkte voor het Letterkundig Museum aan een tentoonstelling over drie ‘Indische’ auteurs – Friedericy, Maria Dermoût en Beb Vuyk17 – en was op Sulawesi op zoek naar sporen van Friedericy. Op een speciaal voor de gelegenheid opgesteld podium, toevallig recht tegenover het oude woonhuis van Friedericy dat nu was ingericht als politiepost, voerde die avond een tiental jongens – gekleed en opgemaakt zoals beschreven in Bontorio – de bissu-dans uit. Het vormde voor iedereen het hoogtepunt van de avond. Ik zat met m’n rug naar het onverlichte huis en keek met de ogen van Friedericy. Het zou hem goed hebben gedaan als hij had kunnen zien hoe die culturele traditie, die hij met zoveel historisch besef liefdevol had beschreven, in 1990 weer springlevend was. Tijdens zijn verblijf op Celebes was de rol van de bissu’s immers uitgespeeld, maar in 1931 bij de inhuldiging van de nieuwe vorst van Bone werd de traditie in ere hersteld. Zowel in het verslag van ambtenaar Cense als in de Celebes-

film komen die bissu’s uitgebreid aan bod. Heeft Friedericy zich bij het schrijven aan zijn roman misschien op deze bronnen gebaseerd? Hij kende zoiets als de bissudans immers niet uit eigen ervaring.

En dat wij vrienden blijven

In 1947 verscheen Bontorio, de laatste generaal bij uitgeverij Contact. Friedericy schrijft aan Fred Batten, toenterijd werkzaam bij de uitgeverij: ‘Ik heb bijna negen jaar tussen de Boeginezen en de Makassaren geleefd en van de eerste dag af hebben mij land en volk geboeid. Als men mij vraagt waar ik het gelukkigst geweest ben, dan denk ik, dat ik zal antwoorden: op Zuid-Celebes. Dat land is mij in het bloed gaan zitten […].’18 Op een foto uit 1946 staat Friedericy afgebeeld in uniform. Hij is dan na een jarenlang verblijf in Japanse kampen werkzaam bij de rapwi, een organisatie met een militair karakter die zich bezighoudt met de repatriëring van de vele duizenden Indonesiërs die tijdens de oorlogsjaren door de Japanse bezetter als dwangarbeider naar andere delen van Zuidoost-Azië zijn gevoerd. Hij kijkt met een doffe, vermoeide blik in de lens en staat ineens niet meer zo heel ver af van de beschrijving die Van het Reve jaren later van hem zou geven; moe en sceptisch, iemand die zich over bijzaken niet meer kan opwinden.

In de daaropvolgende jaren verrichtte Friedericy voornamelijk voorlichtingswerk omtrent ‘de Indonesische kwestie’ in Nederland, bij het Ministerie van Overzeesche Gebiedsdelen, en in New York, bij het Netherlands Information Bureau for Indonesian Affairs. Vooral in Amerika keerde de publieke opinie zich tegen het Nederlands beleid ten aanzien van Indonesië. Friedericy had de ondankbare taak het standpunt van Nederland toe te lichten. In zijn voorlichting legde hij, in overeenstemming met het officiële Nederlandse standpunt, de nadruk op de incompe-

tentie van het Indonesische Republikeinse




bewind en het belang van een duurzame samenwerking tussen Nederland en Indonesië. Hij moest zich hiervoor wel geweld aandoen. Uit brieven aan P.J.A. Idenburg, directeur van het Kabinet van de Gouverneur-Generaal in Batavia, blijkt dat Friedericy al in 1946 een warm voorstander was van overleg met Soekarno en dat hij zich ergerde aan ‘altijd dezelfde groep en dezelfde pers, die hierover moord en brand schreeuwt’. Over Soekarno: ‘Als men nu duidelijk laat uitkomen, dat deze man […] voor vele Indonësiers de nationale figuur bij uitnemendheid is, niet vergeleken mag worden met Mussert, naar een democratische republiek wil, geen fascist is en ook geen communist is (ik weet niet of het allemaal waar is, maar ik stel me voor, dat Indië ons dit kan laten weten) dan geloof ik, dat een groot deel van het publiek zal zeggen “Toe dan maar”.’19

Het zou echter allemaal heel anders lopen. Nederland zou in de jaren daarna tot twee keer toe overgaan tot een politionele actie – in juli 1947 en in december 1948 – om Indonesië op de knieën te dwingen. De internationale afkeuring was compleet. Pas op 27 december 1949 legde de Nederlandse regering zich bij de feiten neer. Aan Friedericy werd op 1 januari 1950 eervol ontslag uit de Nederlands-Indische dienst verleend.

Friedericy heeft de gewelddadige manier waarop de onafhankelijkheid van Indonesië tot stand is gekomen, altijd diep betreurd. Hij had gehoopt op een verzelfstandiging in een goede verstandhouding, maar die goede verstandhouding was ook lang ná de onafhankelijkheid van Indonesië ver te zoeken. Eind 1957 werd er in Indonesië zelfs een anti-Nederlandse week gehouden, waarbij Nederlanders uit restaurants, winkels, bioscopen en andere openbare gelegenheden werden geweerd.20 Al snel daarna werden alle Nederlandse bedrijven genationaliseerd. Ook tijdens mijn eigen bezoek aan Sulawesi zag ik nog een gevolg van deze anti-Nederlandse maatregelen. In Soenggoeminasa ontmoette ik Hamzah Daëng Tompo. Hij had Friedericy in de jaren twintig nog meegemaakt, aangezien Friedericy nogal eens bij Hamzahs vader, de Karaëng [vorst] van Borongloe, over de vloer kwam. Toen Soekarno eind jaren vijftig verordonneerde dat alle Nederlandse boeken verbrand zouden worden, was Hamzah zijn kennissen langsgegaan, zogenaamd omdat hij ‘wel wat brandhout kon gebruiken’. Trots toonde hij zijn verzameling Nederlandse boeken, veelal schrijvers uit het interbellum.21

Friedericy was in januari 1958 aan een nieuwe roman begonnen, De raadsman. Hierin beschrijft hij met veel liefde de verhouding tussen een jong bestuursambtenaar, Toewan Petoro [lees: Friedericy], en zijn ondergeschikte, Toewan Anwar. Toewan Petoro is afkomstig van het gouverneurskantoor in Makassar, hij toont een diepe belangstelling voor volk en land, maar voelt zich nog onervaren in zijn nieuwe functie. Hij gaat regelmatig te rade bij zijn ondergeschikte. Op een warme avond gaat het gesprek op de voorgalerij over de toekomst van Indië. Door de vertrouwensrelatie die tussen de twee mannen is ontstaan, spreekt Toewan Anwar vrijuit. Het lijkt hem voor de toekomst van Indië van belang dat de macht weer bij de belangrijkste vorstenhuizen komt te liggen. Verder moet er heel goed onderwijs komen, er moeten irrigatiewerken worden aangelegd en ook moet er goede landbouwvoorlichting gegeven worden. Toewan Petoro, in de roman Carel geheten, luistert aandachtig en antwoordt dat het volgens hem geen generatie meer kan duren voordat Nederland en Indië uiteengaan. ‘Hij zei “generatie” en dacht daarbij aan een halve eeuw tot zestig jaar. Hij dacht ook aan wat zijn Gouverneur hem in een gesprek had gezegd: “Carel, voor ons is de grote opgaaf dit land zó goed te besturen, dat de onherroepelijke scheiding, die niet meer zo ver weg is als de meeste Hollanders denken, zonder bloedvergieten plaats vindt. En dat wij vrienden blijven.”’22 De roman werd in juni 1958 voltooid. In September van dat jaar werden de laatste Nederlanders door Soekarno het land uitgeknikkerd.

Richter Roegholt+
Bittere tand
Een episode uit het leven van Gerard van het Reve

Direct na de oorlog vond ik, negentien jaar oud,




een kamer in een oud huis aan de Nieuwe Herengracht in Amsterdam. Hoofdhuurder was Jan Kolthek, een centrale figuur in de anarchistische beweging en redacteur van Socialisme van Onderop. Hier waren Greet van Amstel met haar man Lo Lopes Cardozo en hun dochter Sonja ondergedoken geweest en weggehaald. Alle deuren van het huis waren stukgetrapt. Geleidelijk werden alle kamers van het huis verhuurd. Voorjaar 1950 kwamen Karl en Judith Polak-Siliava op driehoog-achter wonen. Over hen heeft Karel van het Reve na hun dood in 1992 een van zijn columns ‘Achteraf’ in He Parool geschreven, die in 1999 onder dezelfde titel gebundeld zijn. Aan hun komst was het een en ander voorafgegaan.

Emigranto

Op een avond in het voorjaar van 1949 kwam ik thuis en trof bij Jantje Kolthek een vergadering aan van ernstige mannen, geestverwanten van de anarchistische beweging. (Geen typische arbeiders, eerder kleine ondernemers, een drukker, een marktkoopman, een boekhouder en dergelijke.) Zij hadden een probleem. Er was een geestverwante uit Parijs gekomen, die naar Duitsland moest, maar geen papieren had. De vergadering kende wel een contact dicht bij de grens. Je moest met de trein naar Arnhem en dan met een bus naar een villa. Als je daar aanbelde, zou iemand haar verder helpen. Ik was 23 en zag hier de kans me nuttig te maken voor de geweldloze beweging van de vrijheid, die eens de staatsgrenzen overbodig zou maken. Ik sprak Frans en kon de vreemdeling begeleiden, de beweging betaalde de reiskosten.

De volgende dag trof ik Judith Siliava, een kleine joodse vrouw met een volmaakt prachtige boezem. Ik nam toen nog aan dat ze alleen Frans sprak, en dat ze een koerier was, die een idealistische boodschap moest overbrengen. We namen trein en bus, bij de villa deed niemand open en we gingen onverrichter zake terug. Er was echter iets geks aan de hand. Al die tijd hadden we gezelschap van Karl Polak, een psycholoog die ik kende van de nachtelijke Filmliga-voorstellingen in Kriterion, die ons met argusogen observeerde. Na thuiskomst ging ik mijns weegs en zij bleven bij elkaar. Hoe Karl Judith had leren kennen, weet ik niet. Waarschijnlijk was Judiths eerste contact in Amsterdam Isolde Abas geweest, die toen met Karl samenwoonde op Reguliersgracht 109. Dan zal daar de vonk tussen hen zijn overgesprongen. Karl wou twee dingen voorkomen: dat Judith erin zou slagen naar

Duitsland verder te reizen, en dat ik het met haar zou aanleggen. Nou ja, de reis mislukte naar zijn (en haar?) wens, en ik was veel te jong voor haar.

Een jaar later woonden ze getrouwd en wel op het kamertje van vier bij vier meter boven ons, waar Renate Rubinstein de winter daarvoor (november ’48-13 april ’49) nog had gewoond. De kamer was slechts door een planken vloer van ons gescheiden. Er was geen warm stromend water en er was geen kast. De kleren hingen aan een roede achter een gordijn. Er werd – zoals in elke kamer van ons huis – met kolen gestookt, drietjes in zakken van 90 cent, en de zak kostte een dubbeltje, dus die werd gespaard om opnieuw te worden gevuld. Karl had een zoon van ongeveer tien jaar en Judith had er een van zeventien jaar; als een van hen kwam logeren, werd er een gummi luchtbed opgeblazen, dat overdag onder het grote bed werd geschoven. Judith kwam uit Berlijn en was tijdens het Derde Rijk naar Frankrijk uitgeweken. Haar zoon was geheel Franstalig. Judiths Nederlands bleef tot het eind doorspekt met vreemde woorden. Een van haar stelregels werd in het Frans afgevuurd: ‘Quand on a couché ensemble, ce n’est pas une raison pour se tutoyer.’ Er woonden nog drie vrouwen in ons huis met een Duitstalige achtergrond, die de talen verhaspelden. Karl zei dat zij ‘emigranto’ spraken.

Karl en Judith waren een jaar of vijf ouder dan wij en waren ex-communisten. Hun bed schudde dag en nacht, zij waren buitensporig grof in de mond, wat onder het mom van ‘elitair’ werd gepresenteerd, en bespraken alle denkbare perversiteiten die Havelock Ellis had beschreven of had kunnen beschrijven. En ze draaiden de hele dag Bach-cantates. Een Duitse vriendin die bij ons logeerde, verzuchtte hierover: ‘Wie kann eine solche Frau Bach lieben?’ Karl en Judith waren principiële, stugge bietsers. Als je hun iets had geleend, een tientje of een boek, en je vroeg het terug, was je een ‘geiler geiziger gieraard’ (dat was ‘emigranto’). Ze waren voor een rijksdaalder getrouwd, die ze van Jantje Kolthek hadden geleend. Jantje was dan wel anarchist, maar hij kon het niet verkroppen dat ze hem die knaak nooit teruggaven. Hij vond het luizenbossen. Dat was een terugkerend thema als hij te veel had gedronken.

Het was echt een heel gek echtpaar. Karl – de voornaam kwam van Karl Liebknecht – noemde zich Van Polen ‘omdat Polak zo joods klonk’. Hij was grafoloog en stond zo ook in het telefoonboek, maar wilde niet werken en al helemaal niet werken voor geld. Een zakenman die geen personeel wilde aannemen zonder een grafologisch rapport van Karl, bleef soms uren op de trap zitten, want, zei hij, ‘Karl moet toch een keer naar de wc’. Ze leefden van een uitkering van iemand die voor het grootkapitaal werkte en zijn schuldgevoelens hierover met dat geld afkocht. Ik denk dat die man in Karl iets herkende dat van Sartre afkomstig was: ‘un pur’, iemand die maatschappelijk onbezoedeld was; die rol speelde Karl blijkbaar met succes. Omdat het de carrièrekansen van de schenker zou schaden als ooit uitkwam dat hij geld gaf aan een ex-communist, werd dat geld op mijn rekening gestort. Dat leidde iedere maand tot strubbelingen, als ze op dat te verwachten

geld een voorschot van mij wilden. Die schenker is inderdaad later professor geworden.

Je kan wel zeggen dat de tijd met Karl en Judith iets heel speciaals had. We gingen met z’n allen wandelen langs de Amstel of met de trein naar Zandvoort, of Judith en Truusje (mijn vrouw) stoofden gevulde gans op z’n Oost-Europees. Of de meisjes liepen naar de Albert Cuyp en kochten palingen, die ze niet lieten schoonmaken. Toen Truusje de palingen wilde wassen, schoten ze uit de teil pijlsnel door de hele kamer. Judith ving ze en had de moed ze te onthoofden. Vriendinnen belden elkaar op als er in De Pijp schoenen voor twee gulden per paar te koop waren. En er was op de Kromme Waal een mevrouw die reuzenpakken kleren uit Amerika kreeg. Daar gingen ze in een groepje naar toe en kochten een jurk voor een gulden.

Geschreven exhibitionisme

Karl Polak was bevriend met Gerard van het Reve. Het huis op Reguliersgracht 109, waar hij met Isolde Abas had gewoond, was van Nannie Aberson. Daar was de vader van de jongens Van het Reve in de oorlog ondergedoken geweest. Nannie Aberson treedt in De avonden op als een ‘tante die eigenlijk geen tante is’. Bovendien zal Isolde Abas Gerard en zijn vrouw Hanny Michaëlis hebben gekend, omdat zij ook van het Vossius Gymnasium kwam.

Karl en Gerard hadden hun ex-communisme gemeen. En zij hadden een zeldzame Wahlverwantschaft, die voor het oog dreef op de reeds genoemde ‘elitaire’ vuilbekkerij en op kinderkamergrappen, die je, hoe flauwer ze waren, des te leuker moest vinden. Als Gerard op weg naar boven ons even gedag kwam zeggen en Truusje was aan het koken, waardoor de ramen beslagen waren, schreef hij in die waterdruppels ‘kut lul’, zwaaide vervolgens de ramen open en schreeuwde over de binnentuinen ‘neuken!!!’. Truusje, die een heel andere achtergrond had, dacht dat dit in Amsterdam erbij hoorde en, ja, het was nu eenmaal niet anders. Gerard was een knappe man, lang en slank, met een prachtig profiel en een vrolijk gezicht onder die krullenkop.

De grappen waren ‘leuk van meligheid’, zoiets als wat in de kunst ‘mooi van lelijkheid’ werd genoemd en wat later camp zou heten. Bijvoorbeeld ‘bittere tand’. Gerard pulkte eerst in zijn oor en zei even later onverwachts: ‘Hé, jij hebt een bit-

tere tand’, daarbij met die pink jouw voortand aanrakend. Onwillekeurig streek je er met je tong langs, en dan proefde je Gerards oorgeel. Dat was pas lachen. Ook het presenteren van zure pepermunt in de vorm van een hartje, waar een kitscherige poëziealbum-inscriptie op stond, gold als een hoogtepunt van verfijning.

Als Judith weer eens naar Duitsland ging (waar ze vast en zeker een minnaar had, maar zo onburgerlijk om dat toe te geven waren ze nu net weer niet), schreef ze Karl lange brieven met de vermaning: ‘nicht zuviel selbstnöken!’, destijds opmerkelijk. Die brieven gingen in kleine kring van hand tot hand. Het was een vorm van geschreven exhibitionisme. Ook brieven van Gerard werden zo rondgegeven. Of het nu Karls invloed op Gerard is geweest, dan wel de reeds vooraf aanwezige verwantschap, je vindt hier de kiem van de brievenliteratuur die Gerard van het Reve heeft geperfectioneerd. Ik herken in Gerards latere, in boekvorm gepubliceerde brieven aan de ene kant de gênante intimiteit van de Karl-en-Judith-brieven, aan de andere kant Gerards meesterschap om deze literaire vorm door de toevoeging van zijn eigen presentatie en stijl de afstandelijkheid te verlenen die haar aanvaardbaar en aangrijpend maakt.

Het is vergelijkbaar met een ander kenmerk van Gerards werk, waarover Annie Romein mij eens aansprak. In De avonden spreken de jonge mensen elkaar aan in plechtige bewoordingen, als het ware met hoofdletters. Annie, die dat hele Gerardje maar niets vond omdat ze hem als kleine jongen had gekend (sic!), zei: ‘Dat praten met hoofdletters was gewoon mode op het Vossius, dat is niets bijzonders.’ Hierbij maakte ik voor mezelf de kanttekening dat het een teken van meesterschap is, voorhanden stijlvormen op te pakken en te transformeren tot kunst.

Nu ik me dit alles voor de geest haal, denk ik dat de mogelijkheid, ja de aansporing, om een ongeremde kinderachtigheid uit te leven, daar in die broeikassfeer op de kamer van Karl en Judith, voor Gerard een dwingende therapeutische behoefte is geweest. Karl Polak, toch al voor geen kleintje vervaard op dat hele gebied van camp, moet er plezier in hebben gehad Gerard voor te gaan in deze regressie. Terug naar de kinderkamer, terug naar het moment waar hij de keuze van zijn leven moest maken. Zo kon hij de huls van getrouwd man afleggen en de kern van zijn wezen bereiken. En onvermijdelijk kwam het moment waarop Gerard in de vriendenkring aankondigde dat hij nu een vrouw met een kraantje had.

Ungebildet

Karl en Judith verhuisden in 1952 naar de Prinsengracht en later, achter Gerard aan, naar Herkenbosch in Limburg. Na hun dood kreeg Hans van Straten, oud-collega van me bij Het Vrije Volk, een deel van de papieren erfenis van Karl en Judith in handen, inclusief de foto met onder anderen Gerard, Karl en Manuel van Loggem die ik heb afgedrukt in Amsterdam in de 20e eeuw, maar die Van Straten niet kende. Hij herkende Truusje en vroeg mij waar die foto vandaan kwam. Tijdens een korte briefwisseling schreef Van Straten mij op 17 november 1992: ‘Nadat Gerard, gescheiden van Hanny, zich tot een volledige homo ontwikkelde, was de vriend-

schap met Karl gauw uit. Het is mij dan ook niet duidelijk, waarom Karl met zijn Judith naar Herkenbosch is verhuisd. Woonde de jongeheer Cals daar ook? [bedoeld is Teigetje]. Dat had toch een reden moeten zijn om daar juist niet naar toe te trekken?’

Dat die vriendschap uitraakte, zoals Van Straten blijkbaar uit de stukken kon aflezen, is uit het voorafgaande begrijpelijk. Het proces waarin Karl voor Gerard als katalysator was opgetreden, was voltooid. Ieder ging zijn eigen weg. Waarom ze dan toch naar Herkenbosch gingen, is ook mij niet duidelijk; ik houd het erop dat ze met die hele Amsterdamse omgeving wilden breken. Bij volgende verhuizingen van Gerard zijn ze hem niet gevolgd. Ook Karl en Judith moeten veranderd zijn. Zij raakten in echt goeden doen, waardoor weet ik niet. Wel heb ik verscheidene malen zien gebeuren dat kennissen die een uitkering van de Stichting ’40-’45 kregen, tot in hun dagelijks taalgebruik normaliseerden.

De sfeer van dolle binnenpret op dat gekke kamertje driehoog-achter vind je jaren later terug in de absurditeiten die Gerard zo nu en dan debiteert zonder ze tot het peil van een algemeen stijlkenmerk te verheffen. Zoals toen hij tegen Boudewijn Büch in een interview voor Het Parool zei dat ze een jumbojet vol Surinamers in zee moesten verzuipen. Deze en vergelijkbare opmerkingen schokten Büch zozeer, dat hij een artikel schreef met als kop ‘Reve is een fascist’. Boudewijn nam Gerards boutades letterlijk en was eerlijk geschokt. Ik vind die uitspraken ook schokkender dan bij een boutade past, maar Gerard heeft zich onkwetsbaar gemaakt in zijn rol

van hofnar. Toch kan niemand zich blijvend onkwetsbaar maken. Gerards opmerking dat hij vijfduizend gulden uitlooft aan wie zijn broer zou doodmaken, heeft niet alleen Karel en zijn vrouw gekwetst, maar Gerard zelf veel erger beschadigd.

Karel van het Reve heeft Karl en Judith ontmoet toen hij na het verwerven van de P.C. Hooftprijs in Italië een vakantieappartement had gehuurd. In het portret dat hij in zijn rubriek ‘Achteraf’ van hen schetst, herken je allereerst hun diepe verknochtheid aan elkaar, en ook de komische pedanterie van de autodidact (‘Judith vond mij “ungebildet” omdat ik allerlei dingen niet wist…’), die Karel van het Reve heeft gecharmeerd.

Wij hadden in onze kring begin jaren vijftig het gevoel dat een schrijver niet in zijn eigen taalgebied opgesloten moest blijven. Daarom, én om zich te bekwamen in het Nederlands, vertaalde Truusje het lange slothoofdstuk van De avonden in het Duits. Zij bracht hem het typoscript in de Galerij op het Oosteinde, waar hij met Hanny woonde. Het was bij die gelegenheid dat de opmerking ‘Ik heb nu een vrouw met een kraantje’ viel. Gerard betoonde zich een waar cavalier en nodigde als tegenprestatie zijn eerste vertaalster uit voor een voorstelling van Caligula van Camus in de Stadsschouwburg. Die Duitse vertaling uit 1951 zou nog wel eens te voorschijn kunnen komen.