Archief: DBNL

Gerard Groeneveld
Zwaard van de geest

‘Führer – gij hebt uw volk een zwaard gesmeed,’ dichtte George Kettmann jr. ter gelegenheid van Hitlers verjaardag in 1942. Maar de nationaal-socialistische poëet en uitgever had daarbij waarschijnlijk een ander beeld voor ogen dan de onstuitbare stortvloed aan ‘bruine’ publicaties die het ontstaan en de ontwikkeling van het Derde Rijk inmiddels hadden begeleid. Toch zat hij er niet ver naast. Boeken werden door zowel fascisten als nationaal-socialisten als doeltreffende wapens beschouwd in de strijd om de politieke macht – zoals ik al liet zien in mijn artikel over de Nederlandse vertaling van Hitlers Mein Kampf, in De Parelduiker 99/4.

De geschiedenis van deze omstreden lectuur is nu door mij te boek gesteld in Zwaard van de geest; het bruine boek in Nederland 1921-1945. Naast aandacht voor politieke werken is een uitvoerig hoofdstuk hierin gewijd aan de cultuur van ‘eigen bloed en bodem’, waarin veel literaire publicaties de revue passeren. Dichtbundels van inmiddels in vergetelheid geraakte schrijvers als George Kettmann, Steven Barends, Martien Beversluis, George de Sévooy, Henri Bruning en Jan Eekhout komen, met hun specifieke thematiek, aan

de orde, evenals de romans van bijvoorbeeld Henri van Hoof, Willem W. Waterman of G.P. Smis (De Jordaner) die de idealen van de Nieuwe Orde weerspiegelden. Veel van de primaire bronnen die voor het boek zijn aangeboord, zijn voor de eerste keer geraadpleegd. Met aparte hoofdstukken over censuur, boekhandel en boekpropaganda en verschillende portretten van de hoofdpersonen en diverse uitgeverijprofielen geeft Zwaard van de geest een vrijwel compleet beeld van een tot dusver duistere, verzonken wereld. Het geheel is overvloedig geïllustreerd, waarvan een groot gedeelte in kleur.

Het eerste exemplaar van Zwaard van de geest is op 5 april jl. uitgereikt aan schrijver en beeldend kunstenaar Armando, in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Die handeling luidde tevens de officiële opening in van de tentoonstelling ‘Schuldig Papier’, waar de aantrekkingskracht van het ‘bruine boek’ in al haar facetten getoond wordt. De expositie, in de uba, is nog te zien tot 1 juni 2001.

 

Gerard Groeneveld, Zwaard van de geest; het bruine boek in Nederland 1921-1945 (Uitgeverij Vantilt, Nijmegen / isbn 90 75697 511 / 416 p. / f 59,90).

Willem Maas+
Het gelieg der kameraden
Gans contra Last bij het einde van Links Richten

Jacques Gans (1907-1972) is, negenentwintig jaar na zijn dood, vrijwel vergeten. Mensen van boven de vijftig kennen hem misschien nog als de beruchte Telegraaf-columnist, die ruim vijftien jaar lang vrijwel dagelijks alles wat naar links zweemde meedogenloos attaqueerde. Dat diezelfde Gans goed was geweest in de oorlog en daarvoor communist en trotskist, dat weet bijna niemand meer. Zo is ook de cruciale rol die Gans gespeeld heeft tijdens de laatste maanden van het bestaan van het tijdschrift Links Richten tot nu toe onderbelicht gebleven. In zijn nawoord bij de reprint van Links Richten uit 1973 noemt Martin Mooij de naam van Gans slechts één keer en beweert dan iets wat niet klopt.1 Gans’ rol wordt wel besproken in Links Richten tussen partij en arbeidersstrijd van de Nijmeegse Projektgroep ‘literatuursociologie’, maar die publicatie kende geen grote oplage of bekendheid.2 Bovendien is er nieuw materiaal boven water gekomen: de brieven van Jacques Gans en Jef Last over de kwestie, afkomstig uit het Moskouse archief van de Communistische Internationale. Het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis (iisg) te Amsterdam beschikt sinds enige tijd over kopieën op microfilms van dit archief. Die brieven maken het mogelijk de laatste akte van dit treurspel van nabij mee te maken.

Oproep

Het Arbeiders-Schrijverscollectief Links Richten was ontstaan in 1930 in Rotterdam en probeerde een vruchtbare samenwerking tussen arbeiders en schrijvers van de grond te krijgen. De schrijver Jef Last (1898-1972) had een hoofdrol gespeeld bij de totstandkoming ervan. Last was toentertijd secretaris van Henk Sneevliet, de leider van de Revolutionair Socialistische Partij. Daarnaast was hij redacteur van De Nieuwe Weg, het blad van de partij. Met Maurits Dekker, Theun de Vries en A.M. de Jong behoorde hij tot de belangrijkste ‘proletarische’ schrijvers in Nederland. Hij had zijn studie Chinees te Leiden onderbroken om de maatschappij te leren kennen. Last was een zeer productief broodschrijver. Hij werkte mee aan de bladen van de cph en haar nevenorganisaties, zoals De Tribune en Rusland van Heden, maar ook aan ‘burgerlijke’ bladen als De Groene Amsterdammer, Den Gulden Winckel

en De Stem. Last publiceerde ook in boekvorm, bijvoorbeeld liedjes in Onder de koperen ploert en de simultaanroman Partij-remise, waarin in verschillende figuren en milieus de maatschappelijke tegenstellingen in Nederland in de jaren omstreeks 1920 worden geschilderd.

In de zomer van 1930 deed Last in De Nieuwe Weg een oproep tot het vormen van een arbeiders-schrijvers-collectief. Kort na het plaatsen van zijn oproep vertrok Last voor lange tijd naar Rusland. Dat kon hij met gerust hart doen, want er kwam inderdaad een collectief tot stand. De achterblijvers, onder wie Geert van Oorschot en Freek van Leeuwen, schreven pamfletten om acties te ondersteunen en gaven socialistische gedichtenbundels uit. Tijdens zijn verblijf in Rusland drong Last aan op aansluiting van Links Richten bij het Internationaal Verbond van Revolutionaire Schrijvers (de ivrs). In het voorjaar van 1932 gebeurde dit. Daarmee werd Links Richten min of meer door de communisten ingelijfd. Het opzetten of infiltreren van mantelorganisaties was een beproefd middel om de positie van de partij te versterken. De overname van Links Richten door de communisten leidde tot een scheuring. Een deel van de leden, onder wie Geert van Oorschot, vertrok. Er verschenen geen incidentele uitgaven meer, maar er kwam een maandelijks tijdschrift: Links Richten. Het verscheen van augustus 1932 tot augustus 1933 en beleefde dus maar één jaargang. Veel animo onder arbeiders om literatuur te schrijven was er overigens niet. Wel bij de schrijver H. Marsman, die bij wijze van grap onder het pseudoniem S. Waas het vers ‘Rood Front’ instuurde, dat prompt geplaatst werd.3 Ook Du Perron was geïnteresseerd en schreef zelfs – onder zijn eigen naam – een bijdrage.4

Contraflirt

1933 was een enerverend jaar voor Jacques Gans. In januari liep hij mee in massademonstraties tegen Hitler in Berlijn, in februari maakte hij in Parijs kennis met Du Perron, in mei werd hij sectiesecretaris van de cph-afdeling Den Haag, in augustus volgde hij Jef Last op als redactiesecretaris van Links Richten en in november werd hij na een hoogopgelopen conflict uit de partij gestoten.

Gans was na een paar jaar flierefluiten in Parijs in het najaar van 1931 naar Berlijn verhuisd. Een stevig gesprek met Nico Rost (1896-1967) op een Parijs’ terras had hem ervan overtuigd dat hij iets doen moest tegen het opkomend nazisme in Duitsland.5 In Berlijn werd Gans geschoold tot een echte communist, recenseerde hij revolutionaire literatuur voor Den Gulden Winckel en nam hij deel aan nachtelijke vechtpartijen tegen de nationaal-socialisten. Maar toen het erop aankwam, gaven de Duitse communisten Hitler zonder slag of stoot de macht cadeau. De communisten organiseerden weliswaar massademonstraties tegen Hitler, maar deinsden

tot Gans’ spijt terug voor geweld. ‘Laat je niet provoceren.’ zeiden de partijmensen tegen de demonstranten. Gans constateerde knarsetandend dat het Hitler zo veel te gemakkelijk gemaakt werd.

Gans verliet Berlijn na de machtsovername door Hitler en ging naar Parijs. Daar maakte hij kennis met E. du Perron. Die had voor Forum een stuk geschreven over zijn ‘flirt met de revolutie’.6 Gans beschouwde het stuk als een regelrechte uitdaging, en reageerde met een ‘contraflirt’7 Naar aanleiding van deze polemiek maakten de twee kennis en raakten bevriend.

In de loop van april 1933 keerde Gans terug naar Nederland. Hij ging in Den Haag bij zijn ouders wonen en werd officieel lid van de cph, de Moskou-getrouwe Communistische Partij Holland. Gans ging helemaal op in het partijwerk. Hij colporteerde met het communistische dagblad De Tribune (waar hij ook aan meewerkte), hield toespraken, woonde congressen bij, debatteerde met de arbeiders van zijn cel over het fascisme, en vervulde de functie van sectiesecretaris van de partijafdeling Den Haag.8 Het was niet meer dan logisch dat hij ook bij de organisatie Links Richten betrokken raakte.

Proletarisering

Toen hij nog in Berlijn zat, was Gans al door W.A. Kramers, leider van Den Gulden Winckel, ingelicht over het bestaan van Links Richten en het tijdschrift met dezelfde naam. Kramers informeerde bij Gans naar een Duits blad van arbeiders en kunstenaars, Links Kurve, en had zijn twijfels over een Nederlandse variant. Volgens hem was er in Nederland geen proletariaat. ‘Alleen een heele hoop bourgeois en wat verloopen voddedragertjes, maar daar zit geen fut meer achter.

En de ex-meneertjes die hier proleeterig meedoen à la Jef Last lijken mij niet genoeg internationaal georiënteerd om “vormen te zoeken voor de literatuur die overeenkomen met de proletarische strijdwijze” (zie hun beginselverklaring).’9 Gans, die het tijdschrift Links Richten op dat moment nog niet kende, vond dat het wel degelijk recht van bestaan had. Weliswaar vond ook hij het proletariaat in Holland verburgerlijkt, maar dat kwam door ‘een relatief quantum Indonesische kopeken-afval’. Als die afval zou ophouden, dan zou een sterke ‘verproletarisering’ optreden. ‘Dat de vormen van deze verproletarisering […] eerst nog in sterke mate onbeholpen zullen zijn of een burgerlijk accent hebben is onvermijdelijk, doch het symptoom blijft toe te juichen.’10

In de Haagse afdeling van Links Richten kon Gans zelf zijn steentje bijdragen. Omdat hij zowel communist was als journalist, was hij meer dan welkom. In korte tijd ontwikkelde hij zich tot een belangrijke figuur. Dat zegt wat over Gans’ inzet en enthousiasme, maar ook over de omvang van de afdeling Den Haag. Veel leden waren er niet en dus was iemand als Gans, die kon schrijven en spreken, zeer welkom.

Voor Links Richten ontplooide Gans een reeks van activiteiten en hij leerde ook Jef Last kennen. Op 4 mei 1933 hielden ze samen een lezing in Den Haag over de jodenvervolging in Duitsland.11 Wellicht is het deze vergadering waarover het volgende fragment in Gans’ nalatenschap gaat: ‘Ik sprak het eerst voor een massavergadering toen Wijnkoop wegbleef en ik moest invallen. Last had eerst gesproken. Ik probeerde de duitsche nederlaag uitéén te zetten, maar dat was een hachelijke onderneming. De twijfel in mezelf kookte al naar alle kanten en het was een bijna bovenmenselijke opgave, eerst de opstand in mezelf terug te dringen om daarna nog de menschen in de zaal te overtuigen. Ik overtuigde ze ook niet, ze bleven aarzelend en onrustig. Achteraf kreeg ik den indruk alsof ik op het podium alleen tegen mezelf had staan praten. Op den terugweg zei Last tegen me: “Zoo moet je niet voor hollandsche arbeiders spreken. Je spreekt veel te veel op het verstand en het denken gericht, dat mag niet. Je moet in de allereerste plaats tot het gevoel van de massa spreken. Zoo moet je ze zien mee te krijgen”.’12

Op het landelijk congres van Links Richten, op 28 mei 1933, hield Gans een referaat over de toestand van de internationale revolutionaire literatuur. Het was een onderwerp waarin hij door zijn Berlijnse tijd en de artikelen die hij voor Den Gulden Winckel schreef, behoorlijk thuis was. Het congres was zo enthousiast dat het besloot dit referaat zo mogelijk als brochure uit te geven. Van een uitgave is echter niets gekomen.

In juni 1933 ging Gans samen met Jef Last en twee andere Links Richters, Maurits Dekker (1896-1961) en Frans Goedhart (1904-1990), naar het door de Communistische Internationale georganiseerde vredescongres in Parijs. De andere drie waren afgevaardigd, Gans blijkbaar niet, want het julinummer (nr. 10) van Links Richten weet te melden dat het congres ‘tevens door kameraad Gans [werd] bijgewoond’. Het congres had als belangrijkste doel zoveel mogelijk sympathisanten te active-

ren om zo de politieke positie van de Sovjet-Unie en van het communisme te versterken.

Gans schreef ook voor Links Richten, al bleef het bij één artikel in het laatste (dubbel)nummer, een themanummer ‘Tegen den oorlog’. Gans pleit in zijn stuk, getiteld ‘Oorlog en literatuur’, voor de leus ‘Oorlog tegen den imperialistischen oorlog’. Dat is opmerkelijk, want de meeste andere medewerkers aan dit nummer nemen juist een radicaal pacifistisch standpunt in.13 En passant geeft Gans nog een uiteenzetting over de taak van de literatuur: ‘Zooals de literatuur zich altijd, zij het niet direct, dan toch zeker indirect, op het politieke gebeuren baseert, zoo moeten wij het afspiegelen van dit gebeuren ook in de literatuur vinden.’ Wat dat betreft hebben sociaal-democratisch gezinde schrijvers er weinig van begrepen. Vooral A.M. de Jong moet het ontgelden. ‘Dan moeten wij er op wijzen, welk een erbarmelijke platluis b.v. A.M. de Jong naast den reus Theodor Plivier in de literatuur is. In plaats van aan den eersten taak van een proletarischen schrijver te beantwoorden, het werkelijk ontleden en critiek uitoefenen op de revolutionnaire situaties, die de oorlog de arbeidersklasse – ook in Holland – bood, […] bepaalt A.M. de Jong zich in “Frank van Wezel” – waarvan helaas nog arbeiders meenen, dat dit een revolutionnair boek is – tot een intens laf, kleinburgerlijk gekanker op officieren die niet deugen of op het eten dat zoo slecht was, op den bekenden huilerigen toon, waar de kolommen van de “Arbeiderspers” uit opgetrokken zijn. Nergens heeft hij den moed de werkelijke klassekracht van het hollandsche proletariaat in die dagen op den voorgrond te plaatsen […].’ Ook in Duitsland openbaart eenzelfde ‘pseudo-revolutionaire halfslachtigheid’ zich bij ‘sociaal-democratische schrijvers’.14

Bruinboek en roodboek

In de loop van 1933 werd het hoofdbestuur van het arbeiders-schrijverscollectief overgeplaatst naar Amsterdam. Jef Last, Gerard Vanter (pseudoniem van G.J.M. van het Reve, de vader van Gerard en Karel) en Jacques Gans, allen communist, kregen er zitting in. In augustus 1933 volgde Gans Jef Last op als secretaris van Links Richten.15 Lang heeft hij niet van deze functie genoten, want vrijwel onmiddellijk raakte hij betrokken bij de Bruinboek/Roodboek-discussie.

In het door Moskou-getrouwe communisten geschreven Bruinboek van de Hitler-terreur en de Rijksdagbrand werd Marinus van der Lubbe, een radencommunist uit Leiden, die op 27 februari 1933 de Duitse Rijksdag in brand stak, voorgesteld als een ‘door roemzucht en ijdelheid gedreven dwaas, homosexueel en […] man van nationaal-socialistische sympathieën’.16 Hij zou door de nazi’s als een willoos instrument gebruikt zijn. Het Bruinboek was geschreven om de beschuldigingen van de nazi’s te weerleggen. Die suggereerden dat Van der Lubbe een werktuig van de communisten was, die een verwoestende burgeroorlog wilden ontketenen. Aanvankelijk had de publicatie van het Bruinboek het bedoelde effect. Vele ook niet-communistische intellectuelen geloofden de lezing die werd gegeven van de Rijksdagbrand en de visie op de persoon van Van der Lubbe.

Een aantal vrienden en bekenden van Van der Lubbe in Nederland kon zoveel laster echter niet accepteren. In september 1933 publiceerden drie radencommunisten, Age van Agen, Fritz Tobias en Bernard Verduin, hun Roodboek. Van der Lubbe en de Rijksdagbrand. Ze verdedigden Van der Lubbe tegen de belasteringen in het Bruinboek. De schrijver Maurits Dekker, een goede bekende van Gans, speelde een beperkte rol bij de totstandkoming van het boek: hij gaf een (gunstige) psychologische beoordeling van Van der Lubbe.

Omdat Dekker lid was van de Amsterdamse afdeling van Links Richten, leidde de publicatie van het Roodboek tot een conflict binnen de organisatie. Het bestuur van de cph reageerde buitengewoon fel op het Roodboek en veroordeelde Dekker scherp wegens zijn medewerking. Hij doorbrak het door de cph zo gewenste brede front van fellow travellers tegen het fascisme en voor de verdediging van de Sovjet-Unie. Dekker werd in De Tribune van 23 september 1933 afgeschilderd als een ‘dolgeworden kleinburger’ en een ‘literaat, die zich wil wreken op een ongunstige beoordeling’.17 Waarschijnlijk werd Dekker zo fel aangepakt omdat hij vrij bekend was en in Amsterdamse artistieke kringen zeer gewaardeerd werd. Dekker was echter niet onder de indruk en weigerde zich van het Roodboek te distantiëren.

Toen in het hoofdbestuur van Links Richten een door Jef Last en Gerard Vanter opgestelde verklaring in stemming kwam waarin Dekkers medewerking aan het Roodboek veroordeeld werd, raakte ook Gans direct betrokken. De meerderheid van het hoofdbestuur was voor de verklaring, Gans was tegen. Dat wil zeggen: hij was het wel eens met de kritiek op de politieke strekking van het Roodboek – ook Gans

keurde individuele terreur als politiek strijdmiddel af. Volstrekt oneens was hij het met de ‘geheel overbodige bekladding’ van Dekker en Van der Lubbe.18 Natuurlijk speelde zijn vriendschap met Maurits Dekker hierbij een rol.

Gans trok aan het kortste eind en de resolutie werd voorgelegd aan de ledenvergadering van Links Richten, op 30 oktober 1933. Hier lagen de verhoudingen echter anders dan in het bestuur. Het aantal partijgetrouwen onder de gewone leden was in de minderheid en de resolutie werd met 39 tegen 34 stemmen verworpen.19De Tribune gaf op 28 november 1933 als reden voor deze meerderheid dat ‘contrarevolutionaire elementen […] erin geslaagd [waren] op een vergadering een aantal twijfelachtige elementen te mobiliseren’. De samenstelling van Links Richten Amsterdam was nogal gemêleerd. Er waren cph-leden en -sympathisanten, maar ook kunstenaars die wel sympathiek stonden tegenover de cph, maar haar niet door dik en dun wilden steunen. Zij wilden hun populaire kunstbroeder Dekker niet zomaar laten vallen. Anderen vielen over het feit dat de cph ook in mantelorganisaties als Links Richten elke kritiek de mond wilde snoeren.

De cph kon het verwerpen van de resolutie niet op zich laten zitten. Volgens Het Volk bedankten op bevel van de cph 23 leden van de Amsterdamse afdeling van Links Richten voor hun lidmaatschap. ‘Onder de volgzame knechten van de Amstel-generaals, zijn ook enkele “sympathiseerende schrijvers”, zooals Sam Goudsmit, Martien Beversluis en Maurits de Vries, menschen die uit maatschappelijke overwegingen naar buiten toe niet voor hun communistische gezindheid en onderworpenheid durven uitkomen.’ Jacques Gans werd onmiddellijk geroyeerd ‘wegens arbeidersvijandig optreden en misleiding van de partij’, meldde De Tribune op 1 november 1933.

Openlijke vijand

De onenigheid in Links Richten leidde tot een levendige correspondentie met de ivrs te Moskou. Last en Gans probeerden beiden Moskou van hun gelijk te overtuigen en schuwden daarbij wederzijdse verdachtmakingen niet.20 Last stelde Moskou op 2 november – in het Frans – op de hoogte van Maurits Dekkers deelname aan de redactie van het Roodboek. In zijn brief ziet Last het Roodboek niet alleen als een verdediging van de provocateur Van der Lubbe, maar ook als een gewelddadige aanval op de Sovjet-Unie, de Komintern en de communistische partijen van Nederland en Duitsland. Tot overmaat van ramp, schrijft hij, is Dekker erin geslaagd met de hulp van de nieuwe secretaris van Links Richten, J. Gans, een meerderheid te vormen die hem ondersteunt. Omdat het apparaat van de organisatie in hun handen is, hebben de revolutionaire schrijvers besloten de organisatie te verlaten. Last eindigt zijn brief met het dringende verzoek alle contacten met Links Richten en de secretaris Gans ‘qui est devenu complètement contre révolutionnaire’ te verbreken. In een P.S. deelt Last nog mee dat Gans uit de partij is gezet en van plan is binnen enkele weken naar Parijs te gaan. Men was dus gewaarschuwd in Frankrijk.

Een dag later schreef Last uitvoeriger over de uitsluiting van Gans uit de cph. Als reden gaf hij op dat Gans een verbond had gesloten met erkende vijanden van de partij: ‘les trotzkistes, les anarchistes qui ont édité le soi disant “Livre Rouge”’. Last noemt met name de ‘elementen’ Maurits Dekker en Van Riel. Van Riel was de schuilnaam van Richard Manuel, al jaren actief in de communistische beweging en goed bevriend met Dekker.21 Een tweede reden was dat Gans hun alles onthulde wat hij gehoord had van de discussies in de communistische partij. Last verzoekt de ivrs opnieuw geen relaties meer te onderhouden met Gans en hem geen vertrouwelijke mededelingen meer te doen.

Ook Gans zat niet stil. Op 5 november schreef hij in het Duits een uitvoerige brief met zijn visie op de zaak. Gans begint met zichzelf voor te stellen als de nieuwe secretaris van Links Richten. Hij excuseert zich vervolgens voor het lang uitblijven van enig bericht van hem – de situatie was daarvoor te verwarrend. Zijn voorganger, Jef Last, liet het secretariaat financieel en organisatorisch ‘völlig desperat’ achter. De schuld bij de drukker bijvoorbeeld was onder Last opgelopen tot meer dan duizend gulden. Bovendien heeft Last het plan tot reorganisatie en sanering van het blad volledig gesaboteerd. ‘Er hat sich nicht einmal die Mühe gegeben die Briefe der Kommission zu beantworten.’

Dan komt de Roodboek-kwestie aan de orde. Gans heeft twee hoofdbezwaren tegen de cph. Ten eerste had men alleen tegen het Roodboek moeten ageren en niet tegen Dekker. In plaats van zich te richten op de politieke strekking, heeft men de persoon van Maurits Dekker beklad. Gans meldt dat 95% van de Links-Richters de politieke instelling van het Roodboek volkomen afwijst. Maar het belasteren van een van de belangrijkste Nederlandse proletarische schrijvers, Maurits Dekker, wijst men eveneens af. In Links Richten werkten revolutionaire kunstenaars van verschillende politieke richtingen samen. Door de zaak via Links Richten te spelen, heeft men deze kunstenaars nu van zich vervreemd. Gans snapt niet dat de partij

haar leden uit Links Richten heeft teruggetrokken en de organisatie zo overgeeft aan trotskisten en sociaal-democraten. Toch wil hij zijn uiterste best blijven doen Links Richten binnen de ivrs te houden.

Het tweede punt van kritiek is gericht tegen het vooronderzoek voor het Bruinboek. De samenstellers van het Bruinboek hebben verzuimd bij het onderzoek naar het verleden en de persoon van Van der Lubbe de radencommunisten te betrekken. In plaats daarvan hebben ze laster over Van der Lubbe verspreid. Hij zou vijftigduizend mark van de nazi’s hebben ontvangen, hij zou pederast zijn. Allemaal verzinsels, schrijft Gans en bovendien niet verstandig. Als het Bruinboek geen feitelijke onjuistheden had bevat, waren de radencommunisten nooit met hun Roodboek gekomen. De schuld ligt dus bij de cph en niet bij Maurits Dekker, zo luidt Gans’ conclusie.

Gans liet het bij deze brief, Last schreef nog twee brieven. Op 9 november bericht hij, nu in het Duits, over de actuele situatie rond Links Richten. Gans heeft zich ontpopt als ‘ein ganz gemeiner Verraeter und oeffentlicher Feind der partei’. Vele leden hebben zich nu uit Links Richten teruggetrokken, niet alleen alle partijleden, ook sympathiserende kunstenaars en niet alleen in Amsterdam, ook in andere steden als Den Haag, Arnhem en Nijmegen. Last wil, als alles achter de rug is, een nieuwe sectie formeren. Omdat Last als partijpolitiek leider gold, wordt er nu door de Van der Lubbe-groep scherp tegen hem geageerd. ‘Unter fuehrung von Gans hat eine unerhoerte Luegen und Hetzkompagne [sic] gegen mich eingesetzt.’ Last heeft er behoorlijk last van, hij is niet meer tot het scheppen van literatuur in staat. Van de voorbereiding op de scherpe aanval op zijn persoon was hij onkundig, omdat hij drie maanden lang tussen de schippers aan het IJsselmeer verkeerde ter voorbereiding van een nieuwe roman.22 Maar de partij staat gelukkig achter hem. Last wil graag snel naar Moskou komen om een en ander te bespreken.

Met die ongehoorde leugen- & lastercampagne bedoelt Last waarschijnlijk de commotie die zijn medewerking aan De kunst in nood veroorzaakte.23 Dit was een uitgave van het ‘Comité “De kunst in nood”’, dat tot doel had de noodlijdende Nederlandse beeldende kunstenaars te steunen. Tal van kunstschilders, beeldhouwers, dichters en schrijvers leverden een bijdrage en Hare Majesteit had er haar goedkeuring aan gegeven. Binnen de afdeling Amsterdam van Links Richten keurden velen Lasts medewerking aan dit ‘burgerlijke’ album scherp af. Men was vooral verontwaardigd dat Maurits Dekker door de cph hard was aangepakt vanwege het Roodboek en dat Last in dit geval met rust gelaten werd. Last, ter verantwoording geroepen, beweerde dat hij zich had vergist en gedacht had te doen te hebben met een uitgave van het ‘Comité Kunstenaar in de crisis’. Dit vond men een zwak verweer, want tot tweemaal toe had hij brieven ontvangen van het ‘Comité “De kunst in nood”’, voorzien van de volledige namenlijst van de leden. Bovendien duidde zijn bijdrage, een ‘defaitistisch versje’ onder de titel ‘Een liedje van de eenzaamheid’, erop dat Last wel degelijk wist wat hij deed, aldus de Amsterdamse Links-Richters.24

Op 21 november schrijft Last nog eenmaal over de kwestie naar Moskou. Hij vraagt zich af of alle stukken betreffende Links Richten Moskou wel bereikt hebben. Blijkbaar heeft Moskou nog niet gereageerd en wordt Last wat ongeduldig. Met klem dringt hij erop aan dat de ivrs bekendmaakt dat Links Richten met Gans opgeheven moet worden, dan wel geen onderdeel meer is van de ivrs.

Scheurmaker

In Moskou was men inmiddels een dag eerder tot een oordeel gekomen. De secretaris van de ivrs, S. Ludkevitsj, schreef op 20 november 1933 een laconieke brief aan Smoljanski van het Europees secretariaat van de Komintern. Ludkevitsj’ commentaar op de situatie in Nederland na de scheuring in Links Richten luidde: ‘Uit de brief blijkt, dat onze Nederlandse kameraden door hun “tactiek” alles verloren hebben wat ze in de laatste jaren hebben bereikt en dat ze de organisatie en het tijdschrift hebben gelaten in handen van mensen die uitgesloten zijn van de Partij. Tegelijkertijd hebben ze ook onze kameraden uit de literaire organisatie terzijde geroepen.’ Ludkevitsj vindt de overkomst van Last gewenst.

Als we Gans mogen geloven, probeerde de ivrs nog te bemiddelen. Hij werd onder druk gezet en kreeg per brief te horen dat het niet aanging als afzonderlijk jong partijlid tegen het hele partijbestuur in te gaan. Hij mocht zelfs naar Moskou overkomen, als hij maar verklaarde politiek verkeerd gehandeld te hebben. Gans schreef terug dat hij bereid was te komen, maar dat hij pas wilde verklaren verkeerd gehandeld te hebben als men hem hiervan overtuigd had. ‘Op dit schrijven ontving ik géén antwoord meer! Eenige maanden later bleek me tot mijn groote verwondering, dat Bela Illes, Johannes Becher, mij tot “scheurmaker” der Hollandsche literatuurbeweging bestempeld hadden.’25

Zo luidde Gans’ lezing in 1934. In zijn memoires beweert hij dat hij de uitnodiging van de ivrs beantwoordde met een tegenvoorstel. Stalin zelf zou in een rustig Amsterdams café de zaak moeten komen uitpraten. ‘Ik bood hem een vrijgeleide aan, hoewel het afscheren van zijn snor me al een voldoende camouflage leek.’26 Een mooi verhaal.

Links Richten Amsterdam – dat wil zeggen de Gans-fractie – vergaderde nog eenmaal over de kwestie, op 24 november 1933. Er werd een motie aangenomen waarin men stelde dat de Roodboek-kwestie buiten het terrein van Links Richten viel, ‘dat meningsverschillen omtrent de vraagstukken van tactiek van den klassenstrijd mogelijk moeten zijn’ en dat de stelling als zou men ‘de individueele terreur als politiek strijdmiddel goedkeuren’ een verdachtmaking was.27 Op diezelfde laatste vergadering werd ook een motie aangenomen tegen Jef Last, waarin zijn medewerking aan De kunst in nood werd veroordeeld en werd vastgesteld dat ‘de betrouwbaarheid van Jef Last als revolutionair ernstig is geschokt’.28

Het mocht allemaal niet meer baten. De ivrs besloot uiteindelijk binnen Links Richten alleen nog de richting van Jef Last te erkennen. Gans kreeg de schuld van de splitsing in de afdeling Amsterdam van Links Richten. Last begon met zijn ge-

trouwen een nieuw blad, Links Front. Links Richten bestond niet meer. Tussen Last en Gans kwam het nooit meer goed. Iets daarvan drong ook door tot Menno ter Braak. Die schrijft op 11 november 1934 aan Du Perron: ‘Last heeft De Kom verboden met Gans te spreken, omdat deze “geïsoleerd moest worden”, krijg je geen lachkramp?’29

In de maanden na het einde van Links Richten wordt er over en weer met modder gegooid. Gans heeft inmiddels met Richard Manuel de cpo, de Communistische Partij Oppositie, opgericht. Opnieuw wordt Gans de secretaris. Voor het eerste nummer van het blad van de cpo, De Vrije Tribune, dat gedateerd is januari/februari 1934, schreef Gans het artikel ‘Antwoord aan een partijgenoot’. Het bevat in grote lijnen de kritiek van de cpo op de politiek van de cph. Die is te sektarisch, te opportunistisch en te passief in de strijd tegen het nationaal-socialisme en de werkloosheid. Bovendien is de cph-leiding bureaucratisch en moet de partij democratiseren. Ook Jef Last krijgt nog een veeg uit de pan. Hij wordt ‘het strebertje Jef Last’ genoemd, ‘dat een mogelijkheid speurde alleenheerscher in de Nederlandsche revolutionnaire letteren te worden’.

De cph was uiteraard niet gediend van deze interne oppositie en royeerde, voorzover dat nog nodig was, de cpo‘ers. In De Tribune van 9 maart 1934 werd Gans ervan beschuldigd dat hij zich onrechtmatig geld van Links Richten had toegeeigend. Onder de kop ‘Scheurmakers en bedriegers’ werd een boekje opengedaan over de activiteiten van Gans als secretaris van Links Richten. Gans had een bedrag van vijfentwintig gulden ontvangen, maar hij weigerde na de breuk in Links Richten ‘het geld aan den rechthebbende af te dragen’. Het geld was nota bene bestemd voor ‘de uitgave van werken van Duitsche schrijvers, die in de gevangenis zitten. […] Dat zijn de manieren van dit soort revolutionaire literaten, die er niet tegen opzagen bij de sociaal-democratische pers andere schrijvers en kunstenaars te denunciëren, zooals zij bijv. met Beversluis e.a. deden. Men zij hiermee tegen de practijken van dit soort lieden gewaarschuwd.’

Gans ontkende in april 1934 in De Vrije Tribune de vijfentwintig gulden verdonkeremaand te hebben. Onder de kop ‘Vuilspuiters!’ geeft hij lik op stuk. Hij eist de ‘oogenblikkelijke instelling van een Proletarische Eereraad ten einde de door uw blad geuite beschuldiging te onderzoeken. Bedoelde Eereraad wordt door mij aanvaard in de samenstelling van 1 C.P.H.-arbeider, 1 O.S.P.-arbeider, 1 SDAP-arbeider en 1 partijlooze arbeider’. Gans wil binnen drie dagen antwoord, anders ‘zal ik andere wegen vinden mij te rehabiliteren’. Ook eist hij publicatie van zijn brief in De Tribune.

Een reactie van De Tribune bleef natuurlijk uit en de brief werd niet gepubliceerd. Gans kon dus verder fulmineren: ‘Met dergelijke vuilspuiterij hoopt de leiding der C.P.H. – kortzichtige stumperds als ze zijn – het contact dat wij met de leden der C.P.H. hebben, te verbreken. De methode is té grof en té doorzichtig. Wie zich van dergelijk vuil moet bedienen, heeft zeker veel te verbergen. Wij laten

het oordeel gaarne aan de arbeiders over.’ Of en hoe die oordeelden zullen we wel nooit meer te weten komen. Wel staat vast dat Last luttele jaren later tot het inzicht kwam dat hij zich had laten misbruiken om Van der Lubbe te belasteren. In zijn roman Kruisgang der jeugd, begin 1940 verschenen, rehabiliteerde hij hem postuum. Anderhalf jaar eerder was hij zelf het slachtoffer geworden van een lastercampagne – waarin Nico Rost een treurige hoofdrol speelde – en was hij uit de cph gestapt.30

Peillood

H.J.A. Hofland+ Jacques Gans, wankelmoedig agitator

Als Jacques Gans nog had geleefd was hij nu 94. Was hij goed bij zijn hoofd gebleven en had hij zijn energie gehouden – en waarom niet, het legioen van vitale negentigers groeit – dan was hij tegen wil en dank een Bekende Nederlander geweest. Onvermoeid strijdend tegen de horden van de praatjesmakers, de zalvers en kwakzalvers van de consensus, de nieuwe heiligen van het poldermodel, de waterhoofden van de sport en de poenkoppen van de beurs. Ik probeer me even de bewoordingen voor te stellen waarin hij zich dan zou hebben uitgedrukt. Ik betwijfel of hij columnist van De Telegraaf was gebleven. Geen krant in het Nederland van vandaag zou hij waardig hebben gekeurd om zijn columns af te drukken. Misschien was hij weer zijn eigen blaadje begonnen, de voortzetting van Het Pamflet, zijn ‘weekblad tegen het publiek’, dat hij in het begin van de jaren vijftig met de hand schreef, waarna het door Geert van Oorschot in goed uitgevoerde kopie werd vermenigvuldigd. Toen hij stierf, aan een hartaanval, op 26 augustus 1972, zag het er niet naar uit dat zijn literair-politieke carrière was afgelopen.

Behalve de meer geletterden en de mensen die een jaar of dertig geleden De Telegraaf lazen (ik bedoel niet dat het een het ander zou uitsluiten), zijn er niet zoveel meer die nog weten wie Jacques Gans was. Van de generaties die een jaar of tien terug met het lezen van literatuur zijn begonnen, zullen het er nog veel minder zijn. Daarom een paar biografische feiten. Geboren in 1907, middelbare school, verkoper in een boekhandel, in 1927 naar Parijs, in 1931 naar Berlijn, demonstreert tegen de nazi’s, schrijft Berlijns dagboek; terug naar Parijs een paar weken vóór de Rijksdagbrand. Wordt bohémien. In 1937 komt hij het meisje tegen dat in zijn roman Liefde en goudvissen Mette heet. Hun liefde, verhouding, samenzijn heeft drie jaar geduurd. Daarna kwamen beiden tot de definitieve ontdekking dat de illusies die ze over elkaar koesterden, onhoudbaar waren. Meteen na het afscheid is Gans aan het boek begonnen. ‘Het is heel goed mogelijk,’ schreef hij later, ‘dat ik door geen ander

verlangen bezield werd, dan mijn vriendin zo tastbaar mogelijk voor mij te zetten nu ik haar onherroepelijk was kwijtgeraakt. Ik schreef of de duivel me op de hielen zat. Binnen een maand was haar portret klaar. Overigens niet tot haar genoegen.’ Wel had hij een mooie roman geschreven, on-Nederlands in zijn melancholie.

In 1941 vertrok hij uit het bezette Nederland naar Engeland, werd in Frankrijk gearresteerd, vluchtte uit het gevangenenkamp, liep over de Pyreneeën en bereikte Engeland. De Nederlandse gemeenschap in Londen ontdekte al vlug dat er een buitenbeentje was aangekomen. In de Irene Brigade, de eenheid van Nederlandse vrijwilligers, wilde hij niet omdat het daar ‘wemelde van de fascisten’; uit de Britse krijgsdienst werd hij ontslagen na een opruiende toespraak waarin men ‘de trotskist’ herkende. Hij richtte samen met onder anderen L. Tas, H.A. Gomperts en Loe de Jong het ‘Comité tegen het neo-fascisme’ op, nadat hij neigingen tot totalitair gedrag in de regering-Gerbrandy had ontdekt.

Na de Bevrijding keerde hij terug naar Nederland en zette het leven op dezelfde voet voort. Bij Van Oorschot publiceerde hij Het Pamflet; later kwam hij terecht bij Hiltermanns Haagse Post en eindigde hij als columnist bij De Telegraaf. Dit, zeer in het kort, is de loopbaan van deze aardige, merkwaardige man.

Van ongeveer 1956 tot zijn dood heb ik hem steeds beter leren kennen. Onze eerste ontmoeting vond plaats in de bar van Hotel Schiller aan het Rembrandtplein. Het begon met een belediging zijnerzijds, ontwikkelde zich tot een vechtpartij in de lobby en eindigde met het ‘afdrinken’. Dit alles, en wat erop is gevolgd, heb ik beschreven in het nawoord tot de vijfde druk van Liefde en goudvissen (1989). Daarom wil ik hier een andere vraag aan de orde stellen. Is het tijd voor het volgende Gansreveil?

Ik geloof het niet. De reden daarvan is dat zo’n reveil alleen zin zou hebben als een nieuwe generatie lezers nog voldoende zou begrijpen in welke werelden Gans zijn avonturen heeft beleefd. Dat zijn er drie: die van het interbellum, de wereld in het Niets van de ballingschap in Londen, en de wereld van de langzaam vervagende restauratie van na de oorlog. Het is een samenhangende reeks, verbonden door ideologie en oorlog. Iedere schrijver van wie het werk voornamelijk binnen deze ruim zeventig jaar – tussen het einde van de Eerste Wereldoorlog en het einde van de Koude Oorlog – is ontstaan en die niet volstrekt met zijn hoofd in de wolken van de zuivere literatuur heeft gelopen, draagt er de sporen van. Nauwelijks tien jaar na de val van de Muur durf je het woord engagement niet meer op papier te zetten, omdat het niet meer wordt begrepen, of uit vrees dat je als overtollige bejaar-

de verbaal wordt gelyncht. Engagement is in deze mondiale biotoop ook niet meer van toepassing, evenmin als een maanbewoner zich iets bij zuurstof kan voorstellen. Dit neemt niet weg dat engagement een historisch-literair gegeven is. En op zijn manier wordt het curieuze schrijversleven van Gans door engagementen bij elkaar gehouden.

Hij is uiterst links begonnen, ongevoelig voor het edelfascisme dat in de jaren twintig ook in Nederland niet de geringste schrijvers in de verleiding heeft gebracht. In het sovjetcommunisme heeft hij ook nooit iets gezien, zoals blijkt uit zijn reactie op de grote, gedisciplineerde communistische demonstratie in Berlijn, kort voor de machtsovername. ‘De ambtenaren hebben de revolutie verziekt,’ noteert hij. ‘Ze zijn bang dat ze een standje uit Moskou krijgen als de revolutie zonder permissie uitbreekt.’ Voor een berouwvolle bijdrage tot Koestlers The God That Failed was hij niet in aanmerking gekomen.

Aan het einde van de jaren dertig, tijdens de Fins-Russische oorlog, komt het incident dat velen aan het lachen heeft gemaakt. Gans zal aan boord gaan van een oorlogsschip, door een Nederlandse werf voor de Sovjet-Unie gebouwd, en bij de feestelijke overdracht de Finse vlag hijsen. In plaats daarvan laat hij, volgens een ooggetuige, in een stil hoekje een foto van zich maken, met deze vlag die hij om zijn buik heeft gebonden, en doet dan weer vlug zijn jas dicht. Tja, een markante heldendaad is het niet, objectief gezien, maar tegen de achtergrond van het getinkel der champagneglazen, als de Nederlandse en sovjetautoriteiten een toost op de

behouden vaart uitbrengen, krijgt het een ander reliëf. De tocht over de Pyreneeën via een gevangenkamp naar Londen – dat weten we zeker – heeft niets van een veilige luxereis gehad.

Na de oorlog komt er weer een Finse-vlagachtig incident. Hij is het niet eens met de Nederlandse oorlog tegen Indonesië, beter bekend als de ‘politionele acties’. Om daaraan meer ruchtbaarheid te geven, zal hij een aanslag op Willem Drees plegen. Hij voorziet zich van een revolver, maar blijft op weg naar de Tweede Kamer in een café steken. Nee, dat is niet heldhaftig, maar weer aanmerkelijk beter dan wat het grootste deel van het denkend vaderland in die tijd ten beste heeft gegeven. Dat is later pas doorgedrongen, na opschudding veroorzakende televisieprogramma’s, burgertwisten en wetenschappelijke rapporten. Voor deze vroege aanslag, die – godzijdank – in een café vastliep, hoeven we Gans een halve eeuw na dato niet lastig te vallen. Integendeel.

Hij was al vroeg tegen de multinationals. De Shell, Unilever en Elsevier mochten niet in Het Pamflet adverteren. Lachen? Ach, het was een statement, zouden we in eigentijds Nederlands zeggen. En toen stak hij over, van zijn ‘weekblad tegen het publiek’ naar Hiltermanns Haagse Post, degene die hij niet lang daarvoor nog ‘Hitlerman’ had genoemd. Hoe was het mogelijk?

Ook G.B.J. heb ik gekend, minder goed dan Gans, maar redelijk. Hoe uiteenlopend van verschijning en levenswijze ook, ze waren beiden avonturiers. G.B.J. bepaalde in zijn weekblad de politieke lijn; de rest van de redactie liet hij aan zijn vrouw Sylvia Brandts Buys over. Ook zij hield er onorthodoxe opvattingen op na. Haar binnenlandredactie bestond in het begin van haar bewind uit Joop van Tijn, Hans Verhagen, Trino Flothuis en Simon Vinkenoog. Niet een gezelschap van de meest gezagsgetrouwe jongeren. Jacques Gans verzorgde een kroniek waarin hij onthullingen deed over de plannen die in Londense kringen voor het naoorlogse Nederland werden gesmeed. Dit zal Hiltermann, die zijn eigen rekeningen te vereffenen had, welkom zijn geweest.

Bewijzen heb ik er niet voor, maar mij beiden voor de geest halend, denk ik dat ze elkaar in de geest van avonturierschap hebben gevonden. Hiltermann – ik noem het als aanwijzing – is in de turbulente maanden van de Greet-Hofmanscrisis in 1956 de enige hoofdredacteur geweest die goed was ingelicht en daarbij een onafhankelijke koers bleef varen. Geen knecht van zijn bronnen. In die tijd heeft hij een van de onvergetelijkste zinnen van onze journalistiek geschreven: In verder afgelegen streken staan wij bekend als halvegaren. Bijna een halve eeuw later, nu we de affaire-Zorreguieta meemaken, blijft zijn diagnose van toepassing.

Toen stak Jacques over naar De Telegraaf. Dat kwam hem in de grachtengordel, die toen nog niet zo werd genoemd, duur te staan. Hij, gezelschapsmens, grage prater in de cafés, werd paria. Ik zag hem, dikke man, altijd kranten onder zijn arm, de oude hoed van de boulevardier op, eenzaam zijn weg gaan, in zijn eentje aan de leestafel van Scheltema zitten. Hoe kunnen we zijn oversteek naar De Telegraaf ver-

klaren? De krant van de geldzak, zoals hij eerder had geschreven? Ik veronderstel dat er twee oorzaken zijn geweest. De Telegraaf was behalve een rechtse ook een ouderwetse krant, die, zoals Arend Lijphart in zijn Verzuiling en pacificatie in de Nederlandse politiek heeft vastgesteld, buiten de gevestigde orde stond. Er werd geen consensus-Nederlands geschreven. Columnisten als Jacques Fahrenfort veroorloofden zich ouderwetse scheldpartijen tegen de politieke tegenstander. Uit de krant sprak een sfeer van negentiende-eeuwse onbeschaamheid – het tegendeel van de politieke correctheid die aan de Nieuwezijds en in de Haagse politiek zichtbaar veld won. Vandaar misschien dat Hugo Brandt Corstius de hoofdredactie eens heeft voorgesteld daar een column te schrijven, onder voorwaarde dat er nooit in zou worden geschrapt. Zo negentiende-eeuws was de hoofdredactie ook weer niet.

Gans heeft het kennelijk een geringer bezwaar gevonden. In zijn column begon hij de Partij van de Arbeid, de meelopers van het sovjetcommunisme en de aangangers van de Derde Weg – de Nederlandse vorm van neutralisme – te achtervolgen. ‘Dominee Buskes en de Ruskes’, staatssecretaris van defensie Kranenburg ‘Punt Uit’ en Sem Davids ‘die iedere week in De Groene de bloedplassen van Stalin mag opdweilen’ waren geliefde doelen. Daarbij veroorloofde hij zich absurde wendingen, maar zoals we zeggen: een columnist mag alles. Daar maakte hij in De Telegraaf een gericht gebruik van.

Ik kon er wel eens kwaad over worden, maar niet overtuigd op hem. De vrome afkeer die ostentatief van hem werd gedemonstreerd, wekte mijn afkeer. Zo zijn we goede bekenden gebleven, zonder ooit vriendschap te sluiten. Ik geloof trouwens dat hij geen man voor vriendschappen was: te belastend, te dichtbij.

Jacques Gans, schrijver, columnist, wankelmoedig agitator van de daad, maar toch. Hij, bohémien en boulevardier van beroep, zou in deze tijd niet meer worden begrepen. En vice versa: had geprobeerd hem uit te leggen wat fun betekent. Hij had ongelovig gekeken en was daarna in lachen uitgebarsten, homerisch, want dat kon hij.

Peillood

H.J.A. Hofland+ Jacques Gans, wankelmoedig agitator

Als Jacques Gans nog had geleefd was hij nu 94. Was hij goed bij zijn hoofd gebleven en had hij zijn energie gehouden – en waarom niet, het legioen van vitale negentigers groeit – dan was hij tegen wil en dank een Bekende Nederlander geweest. Onvermoeid strijdend tegen de horden van de praatjesmakers, de zalvers en kwakzalvers van de consensus, de nieuwe heiligen van het poldermodel, de waterhoofden van de sport en de poenkoppen van de beurs. Ik probeer me even de bewoordingen voor te stellen waarin hij zich dan zou hebben uitgedrukt. Ik betwijfel of hij columnist van De Telegraaf was gebleven. Geen krant in het Nederland van vandaag zou hij waardig hebben gekeurd om zijn columns af te drukken. Misschien was hij weer zijn eigen blaadje begonnen, de voortzetting van Het Pamflet, zijn ‘weekblad tegen het publiek’, dat hij in het begin van de jaren vijftig met de hand schreef, waarna het door Geert van Oorschot in goed uitgevoerde kopie werd vermenigvuldigd. Toen hij stierf, aan een hartaanval, op 26 augustus 1972, zag het er niet naar uit dat zijn literair-politieke carrière was afgelopen.

Behalve de meer geletterden en de mensen die een jaar of dertig geleden De Telegraaf lazen (ik bedoel niet dat het een het ander zou uitsluiten), zijn er niet zoveel meer die nog weten wie Jacques Gans was. Van de generaties die een jaar of tien terug met het lezen van literatuur zijn begonnen, zullen het er nog veel minder zijn. Daarom een paar biografische feiten. Geboren in 1907, middelbare school, verkoper in een boekhandel, in 1927 naar Parijs, in 1931 naar Berlijn, demonstreert tegen de nazi’s, schrijft Berlijns dagboek; terug naar Parijs een paar weken vóór de Rijksdagbrand. Wordt bohémien. In 1937 komt hij het meisje tegen dat in zijn roman Liefde en goudvissen Mette heet. Hun liefde, verhouding, samenzijn heeft drie jaar geduurd. Daarna kwamen beiden tot de definitieve ontdekking dat de illusies die ze over elkaar koesterden, onhoudbaar waren. Meteen na het afscheid is Gans aan het boek begonnen. ‘Het is heel goed mogelijk,’ schreef hij later, ‘dat ik door geen ander

verlangen bezield werd, dan mijn vriendin zo tastbaar mogelijk voor mij te zetten nu ik haar onherroepelijk was kwijtgeraakt. Ik schreef of de duivel me op de hielen zat. Binnen een maand was haar portret klaar. Overigens niet tot haar genoegen.’ Wel had hij een mooie roman geschreven, on-Nederlands in zijn melancholie.

In 1941 vertrok hij uit het bezette Nederland naar Engeland, werd in Frankrijk gearresteerd, vluchtte uit het gevangenenkamp, liep over de Pyreneeën en bereikte Engeland. De Nederlandse gemeenschap in Londen ontdekte al vlug dat er een buitenbeentje was aangekomen. In de Irene Brigade, de eenheid van Nederlandse vrijwilligers, wilde hij niet omdat het daar ‘wemelde van de fascisten’; uit de Britse krijgsdienst werd hij ontslagen na een opruiende toespraak waarin men ‘de trotskist’ herkende. Hij richtte samen met onder anderen L. Tas, H.A. Gomperts en Loe de Jong het ‘Comité tegen het neo-fascisme’ op, nadat hij neigingen tot totalitair gedrag in de regering-Gerbrandy had ontdekt.

Na de Bevrijding keerde hij terug naar Nederland en zette het leven op dezelfde voet voort. Bij Van Oorschot publiceerde hij Het Pamflet; later kwam hij terecht bij Hiltermanns Haagse Post en eindigde hij als columnist bij De Telegraaf. Dit, zeer in het kort, is de loopbaan van deze aardige, merkwaardige man.

Van ongeveer 1956 tot zijn dood heb ik hem steeds beter leren kennen. Onze eerste ontmoeting vond plaats in de bar van Hotel Schiller aan het Rembrandtplein. Het begon met een belediging zijnerzijds, ontwikkelde zich tot een vechtpartij in de lobby en eindigde met het ‘afdrinken’. Dit alles, en wat erop is gevolgd, heb ik beschreven in het nawoord tot de vijfde druk van Liefde en goudvissen (1989). Daarom wil ik hier een andere vraag aan de orde stellen. Is het tijd voor het volgende Gansreveil?

Ik geloof het niet. De reden daarvan is dat zo’n reveil alleen zin zou hebben als een nieuwe generatie lezers nog voldoende zou begrijpen in welke werelden Gans zijn avonturen heeft beleefd. Dat zijn er drie: die van het interbellum, de wereld in het Niets van de ballingschap in Londen, en de wereld van de langzaam vervagende restauratie van na de oorlog. Het is een samenhangende reeks, verbonden door ideologie en oorlog. Iedere schrijver van wie het werk voornamelijk binnen deze ruim zeventig jaar – tussen het einde van de Eerste Wereldoorlog en het einde van de Koude Oorlog – is ontstaan en die niet volstrekt met zijn hoofd in de wolken van de zuivere literatuur heeft gelopen, draagt er de sporen van. Nauwelijks tien jaar na de val van de Muur durf je het woord engagement niet meer op papier te zetten, omdat het niet meer wordt begrepen, of uit vrees dat je als overtollige bejaar-

de verbaal wordt gelyncht. Engagement is in deze mondiale biotoop ook niet meer van toepassing, evenmin als een maanbewoner zich iets bij zuurstof kan voorstellen. Dit neemt niet weg dat engagement een historisch-literair gegeven is. En op zijn manier wordt het curieuze schrijversleven van Gans door engagementen bij elkaar gehouden.

Hij is uiterst links begonnen, ongevoelig voor het edelfascisme dat in de jaren twintig ook in Nederland niet de geringste schrijvers in de verleiding heeft gebracht. In het sovjetcommunisme heeft hij ook nooit iets gezien, zoals blijkt uit zijn reactie op de grote, gedisciplineerde communistische demonstratie in Berlijn, kort voor de machtsovername. ‘De ambtenaren hebben de revolutie verziekt,’ noteert hij. ‘Ze zijn bang dat ze een standje uit Moskou krijgen als de revolutie zonder permissie uitbreekt.’ Voor een berouwvolle bijdrage tot Koestlers The God That Failed was hij niet in aanmerking gekomen.

Aan het einde van de jaren dertig, tijdens de Fins-Russische oorlog, komt het incident dat velen aan het lachen heeft gemaakt. Gans zal aan boord gaan van een oorlogsschip, door een Nederlandse werf voor de Sovjet-Unie gebouwd, en bij de feestelijke overdracht de Finse vlag hijsen. In plaats daarvan laat hij, volgens een ooggetuige, in een stil hoekje een foto van zich maken, met deze vlag die hij om zijn buik heeft gebonden, en doet dan weer vlug zijn jas dicht. Tja, een markante heldendaad is het niet, objectief gezien, maar tegen de achtergrond van het getinkel der champagneglazen, als de Nederlandse en sovjetautoriteiten een toost op de

behouden vaart uitbrengen, krijgt het een ander reliëf. De tocht over de Pyreneeën via een gevangenkamp naar Londen – dat weten we zeker – heeft niets van een veilige luxereis gehad.

Na de oorlog komt er weer een Finse-vlagachtig incident. Hij is het niet eens met de Nederlandse oorlog tegen Indonesië, beter bekend als de ‘politionele acties’. Om daaraan meer ruchtbaarheid te geven, zal hij een aanslag op Willem Drees plegen. Hij voorziet zich van een revolver, maar blijft op weg naar de Tweede Kamer in een café steken. Nee, dat is niet heldhaftig, maar weer aanmerkelijk beter dan wat het grootste deel van het denkend vaderland in die tijd ten beste heeft gegeven. Dat is later pas doorgedrongen, na opschudding veroorzakende televisieprogramma’s, burgertwisten en wetenschappelijke rapporten. Voor deze vroege aanslag, die – godzijdank – in een café vastliep, hoeven we Gans een halve eeuw na dato niet lastig te vallen. Integendeel.

Hij was al vroeg tegen de multinationals. De Shell, Unilever en Elsevier mochten niet in Het Pamflet adverteren. Lachen? Ach, het was een statement, zouden we in eigentijds Nederlands zeggen. En toen stak hij over, van zijn ‘weekblad tegen het publiek’ naar Hiltermanns Haagse Post, degene die hij niet lang daarvoor nog ‘Hitlerman’ had genoemd. Hoe was het mogelijk?

Ook G.B.J. heb ik gekend, minder goed dan Gans, maar redelijk. Hoe uiteenlopend van verschijning en levenswijze ook, ze waren beiden avonturiers. G.B.J. bepaalde in zijn weekblad de politieke lijn; de rest van de redactie liet hij aan zijn vrouw Sylvia Brandts Buys over. Ook zij hield er onorthodoxe opvattingen op na. Haar binnenlandredactie bestond in het begin van haar bewind uit Joop van Tijn, Hans Verhagen, Trino Flothuis en Simon Vinkenoog. Niet een gezelschap van de meest gezagsgetrouwe jongeren. Jacques Gans verzorgde een kroniek waarin hij onthullingen deed over de plannen die in Londense kringen voor het naoorlogse Nederland werden gesmeed. Dit zal Hiltermann, die zijn eigen rekeningen te vereffenen had, welkom zijn geweest.

Bewijzen heb ik er niet voor, maar mij beiden voor de geest halend, denk ik dat ze elkaar in de geest van avonturierschap hebben gevonden. Hiltermann – ik noem het als aanwijzing – is in de turbulente maanden van de Greet-Hofmanscrisis in 1956 de enige hoofdredacteur geweest die goed was ingelicht en daarbij een onafhankelijke koers bleef varen. Geen knecht van zijn bronnen. In die tijd heeft hij een van de onvergetelijkste zinnen van onze journalistiek geschreven: In verder afgelegen streken staan wij bekend als halvegaren. Bijna een halve eeuw later, nu we de affaire-Zorreguieta meemaken, blijft zijn diagnose van toepassing.

Toen stak Jacques over naar De Telegraaf. Dat kwam hem in de grachtengordel, die toen nog niet zo werd genoemd, duur te staan. Hij, gezelschapsmens, grage prater in de cafés, werd paria. Ik zag hem, dikke man, altijd kranten onder zijn arm, de oude hoed van de boulevardier op, eenzaam zijn weg gaan, in zijn eentje aan de leestafel van Scheltema zitten. Hoe kunnen we zijn oversteek naar De Telegraaf ver-

klaren? De krant van de geldzak, zoals hij eerder had geschreven? Ik veronderstel dat er twee oorzaken zijn geweest. De Telegraaf was behalve een rechtse ook een ouderwetse krant, die, zoals Arend Lijphart in zijn Verzuiling en pacificatie in de Nederlandse politiek heeft vastgesteld, buiten de gevestigde orde stond. Er werd geen consensus-Nederlands geschreven. Columnisten als Jacques Fahrenfort veroorloofden zich ouderwetse scheldpartijen tegen de politieke tegenstander. Uit de krant sprak een sfeer van negentiende-eeuwse onbeschaamheid – het tegendeel van de politieke correctheid die aan de Nieuwezijds en in de Haagse politiek zichtbaar veld won. Vandaar misschien dat Hugo Brandt Corstius de hoofdredactie eens heeft voorgesteld daar een column te schrijven, onder voorwaarde dat er nooit in zou worden geschrapt. Zo negentiende-eeuws was de hoofdredactie ook weer niet.

Gans heeft het kennelijk een geringer bezwaar gevonden. In zijn column begon hij de Partij van de Arbeid, de meelopers van het sovjetcommunisme en de aangangers van de Derde Weg – de Nederlandse vorm van neutralisme – te achtervolgen. ‘Dominee Buskes en de Ruskes’, staatssecretaris van defensie Kranenburg ‘Punt Uit’ en Sem Davids ‘die iedere week in De Groene de bloedplassen van Stalin mag opdweilen’ waren geliefde doelen. Daarbij veroorloofde hij zich absurde wendingen, maar zoals we zeggen: een columnist mag alles. Daar maakte hij in De Telegraaf een gericht gebruik van.

Ik kon er wel eens kwaad over worden, maar niet overtuigd op hem. De vrome afkeer die ostentatief van hem werd gedemonstreerd, wekte mijn afkeer. Zo zijn we goede bekenden gebleven, zonder ooit vriendschap te sluiten. Ik geloof trouwens dat hij geen man voor vriendschappen was: te belastend, te dichtbij.

Jacques Gans, schrijver, columnist, wankelmoedig agitator van de daad, maar toch. Hij, bohémien en boulevardier van beroep, zou in deze tijd niet meer worden begrepen. En vice versa: had geprobeerd hem uit te leggen wat fun betekent. Hij had ongelovig gekeken en was daarna in lachen uitgebarsten, homerisch, want dat kon hij.

Marco Entrop+
‘Een droomen van de monden nooit bezeten’
Homo-erotische verzen van Willem Arondéus

De herenliefde lijkt in de Nederlandse dichtkunst nooit overmatig te zijn bedreven. Een bloemlezing uit de homo-erotische poëzie levert steevast hetzelfde rijtje namen op. Jacob Israël de Haan staat er uiteraard in, evenals Boutens en Couperus. Literaire randfiguren als Johan C.P. Alberts en Ernst Groenevelt komen er uit de kast, terwijl bij eigentijdse dichters de keuze altijd valt op Büch, Komrij en Warren. Reve hoort daar natuurlijk ook bij, maar Reve weigert categorisch gebloemleesd te worden.

Tot deze ‘homo-enclave’ binnen de Nederlandse letteren kan nu eindelijk Willem Arondéus (1894-1943) worden toegelaten. Deze schrijver, schilder en verzetsstrijder, die door de Duitsers geëxecuteerd werd vanwege zijn leidende rol in de aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister, had van zijn homoseksualiteit nooit een geheim gemaakt. Dat hij nu pas zijn poëtische coming-out beleeft, tegelijk met zijn debuut als dichter, is te danken aan het recent verschijnen van Afzijdige strofen, een bundel nagelaten verzen van Arondéus, uitgegeven door het Drukkerijmuseum Leiden.

Arondéus stelde Afzijdige strofen in de zomer van 1922 samen uit de twintig gedichten die tussen 14 april en 3 juli op Urk waren ontstaan. Twee jaar daarvoor had Arondéus zich op het voormalige Zuiderzee-eiland gevestigd, in het atelier van collega-kunstenaar Ernst Leyden, in de hoop er rustig te kunnen werken. Urk beviel hem. ‘In het klein-burgerlijk leven, zooals hier dat der visschers,’ schreef hij op 8 december 1920 aan A. Roland Holst, ‘voel ik mij geheel vertrouwd – hun armoede is sober en in harmonie met hun nog feodale opvattingen en hun voorspoed ver-

andert aan hun leven niets; […] ik zou mij zeer goed kunnen voorstellen voortaan te leven steeds in een zoodanige omgeving als dit eiland; te werken; en dan zeer gelukkig te zijn.’ Uit zijn bewaard gebleven dagboek uit die tijd blijkt dat Arondéus er niet als een kluizenaar heeft geleefd. Integendeel, aan zijn voorliefde voor matrozen en ander schippersvolk werd ruimschoots tegemoetgekomen. Op Urk vond Arondéus menig makker. Met twee van hen, die in het dagboek met naam en toenaam worden genoemd, heeft hij zelfs een meer duurzame relatie onderhouden. Het spreekt vanzelf dat op het streng-calvinistische Urk zulke mannenvriendschappen heimelijk moesten worden bewezen. Meestal gebeurde dat onder kerktijd, wanneer de gelovigen er even niet waren.

In zijn ‘verzwegen teederheid’, zoals hij zijn homoseksualiteit ergens in zijn dagboek omschrijft, voelde Arondéus zich vaak eenzaam en schuldig, ook wel eens betrapt. Van die gevoelens getuigde hij niet alleen binnen het particuliere domein van zijn dagboek, maar ook in zijn poëzie. De gedichten in Afzijdige strofen zijn stuk voor stuk uitingen van gekwelde homo-erotische verlangens, die in stilte – en niet zelden tevergeefs – wachten op hun vervulling:

Wat direct opvalt aan de gedichten in Afzijdige strofen, is de onmiskenbaar Boutensiaanse stijl waarin ze zijn geschreven. Dat is niet verwonderlijk. Boutens was Arondéus’ meest geliefde dichter. Bovendien vormde diens poëzie een rijke bron van inspiratie voor zijn beeldende werk. Zijn lectuur van bundels als Lente-maan (1916), Zomerwolken (1922) en de vertaling door Boutens van Rubaiyat. Honderd kwatrijnen van Omar Khayyam (1913) inspireerde hem tot het vervaardigen van verschillende ‘illustratieve verbeeldingen’. Eén dichtbundel van Boutens heeft Arondéus altijd in het bijzonder gekoesterd: Strofen uit de nalatenschap van Andries de Hoghe. Deze bundel wordt door hem in zijn dagboek een paar keer genoemd. Daardoor weten we bijvoorbeeld dat hij ooit van plan is geweest er een serie sepiatekeningen voor te maken. Maar deze verzen hebben meer in Arondéus losgemaakt.

De eerste druk van Strofen uit de nalatenschap van Andries de Hoghe verscheen in 1919. Boutens heeft altijd hardnekkig ontkend dat hij er de auteur van was. Hij zou de uitgave slechts bezorgd en ingeleid hebben. Inmiddels weten we wel beter. W. Blok heeft in zijn studie P.C. Boutens en de nalatenschap van Andries de Hoghe (1983) het auteurschap definitief aan Boutens toegeschreven. Arondéus wist destijds (nog) niet dat Andries de Hoghe een mystificatie van Boutens zelf was. In zijn dagboek identificeert hij die twee nergens met elkaar.

Voor Arondéus moeten de Strofen een eye-opener zijn geweest. Het zijn immers gedichten waarin – voor de goede verstaander althans – een homo-erotische thematiek aan de dag treedt. Blok heeft hierop gewezen en in zijn voetspoor Ernst van Alphen, die in zijn bijdrage aan het aan Boutens gewijde Schrijversprentenboek (1993) dieper ingaat op de homoseksuele strekking van deze poëzie. De toespelingen op homoseksueel verlangen die – vaak in bedekte termen – door de dichter in sommige verzen worden gemaakt, zullen Arondéus niet zijn ontgaan. Hij heeft er ongetwijfeld de tragiek van de ‘verzwegen teederheid’ in herkend, lyrisch verwoord door een lotgenoot.

Dit soort bekentenispoëzie stond Arondéus kennelijk voor ogen, toen hij zijn Afzijdige strofen schreef. Ze zijn onmiskenbaar beïnvloed door de gedichten van Andries de Hoghe. Sterker: Arondéus ontkwam zelfs niet aan navolging. Waarschijnlijk zonder dat hij het zelf besefte, liet Arondéus zich in zijn poëzie kennen als een eersteklas Boutens-epigoon. De overeenkomsten tussen beide bundels zijn evident, te beginnen met de titel. Maar ook wat betreft het woordgebruik en de toegepaste

beeldspraak heeft Arondéus meer dan eens Boutens de kunst afgekeken. ‘Ik kan niet duiken naar donkren sluimer, / ik kan niet zinken tot zwart vergeten: / de geur der rozen omdwelmt mijn slapen: / de geur der rozen houdt mij op.’ Zo besluit Boutens de ‘Eerste strofe’. Arondéus eindigt zijn openingsgedicht met dit kwatrijn: ‘Niets dan te rusten op de koele aarde / Met een stil hart, dat geen ontwaken wacht… / De rozen geuren door de lichte gaarde, / En witte blaad’ren vallen door de nacht.’ En wat te denken van het voorlaatste gedicht uit Afzijdige strofen, waarin Arondéus zijn voorbeeld wel buitengewoon dicht nadert. Moeten we deze regels opvatten als een stille hommage aan Andries de Hoghe of heeft Arondéus hem hier als een postmodernist avant la lettre ‘gesampled’?

Boutens rondt de ‘Zesde strofe’ van Andries de Hoghe af met hetzelfde citaat uit 2 Samuel I: 26:

Arondéus mag dan in Afzijdige strofen zwaar op Boutens hebben geleund, toch bestaat er tussen hun poëzie ook een wezenlijk verschil. Dat onderscheid zit hem in de manier waarop zij in hun gedichten uit de kast komen. Waar Boutens zich nog verschuilt achter een alter ego en de homoseksuele thematiek slechts tussen de

regels laat doorschemeren, maakt Arondéus in zijn verzen juist onverhulde toespelingen op homo-erotisch verlangen. Op dat punt streefde hij zijn voorbeeld dus voorbij.

Het is niet bekend of Arondéus pogingen heeft ondernomen zijn gedichten in druk te doen verschijnen. Overwogen heeft hij dat waarschijnlijk wel, gezien de status waarin ze zijn overgeleverd: twintig genummerde typoscripten, waarop met de hand aangebrachte tekstcorrecties, voorafgegaan door een titelpagina. Handschriften van de gedichten bleven niet bewaard.

In de nazomer van 1922 nam Arondéus afscheid van Urk. Jaren later – hij woont dan al enige tijd in Amsterdam – krijgt hij het manuscript weer onder ogen. Op 30 juli 1926 noteert hij in zijn dagboek: ‘Las vanmiddag, bij het opruimen van een lade in mijn schrijfbureau, de oude gedichten over die ik begin 1922 op Urk schreef Zonderling, ik vond ze goed!’ Het gunstig oordeel over eigen kunnen ten spijt, liet Arondéus zijn gedichten toch weer in een la verdwijnen. Niettemin zou hij ze tot het einde van zijn leven bewaren. Thans maken de typoscripten deel uit van de collectie-Arondéus in het Letterkundig Museum in Den Haag. Ze vormden de kopij voor het nu in druk verschenen werk.

Op 2 maart jl. is Afzijdige strofen gepresenteerd in het Drukkerijmuseum Leiden. Voor de dichter en vertaler H.J. Scheepmaker, enig erfgenaam van Willem Arondéus, was het eerste exemplaar bestemd. Scheepmaker publiceerde in het ‘Herdenkingsnummer’ van Critisch Bulletin (december 1945) een in memoriam. Aan het slot van zijn artikel sprak hij de veronderstelling uit ‘dat Arondéus, indien hij was blijven leven, zijn laatste woord in onze letterkunde nog niet gezegd had’. Met het verschijnen van Afzijdige strofen wordt dit vermoeden alsnog postuum bewaarheid.

Hora est Schrijvers en proefschriften (9)

Hans Vandevoorde August Vermeylen+

Leven en werken van Jonker Jan van der Noot van August Vermeylen1 was, op donderdag 8 juni 1899, de eerste dissertatie aan de Université Libre de Bruxelles (ulb) die in het Nederlands werd verdedigd. Een pikant feit, want deze vrijzinnige universiteit van de tweetalige hoofdstad van België was eentalig Frans. Pas in 1930 zou voor het eerst een Belgische universiteit officieel Nederlandstalig worden – die in Gent. Brussel zelf kreeg pas in 1969 een Nederlandstalige universiteit.2

De ophef die de verdediging in de pers maakte, hing ook samen met de reputatie van de auteur. De zevenentwintigjarige Vermeylen (1872-1945) had reeds enige renommee als leidende figuur van het Vlaamse avant-gardetijdschrift Van Nu en Straks. In 1896 had hij er zijn geruchtmakend essay ‘Kritiek der Vlaamsche Beweging’ in gepubliceerd. Daarin nam hij afstand van het taalflamingantisme en pleitte hij voor een ruimer opgevatte maatschappelijke visie op de Vlaamse strijd. De Vlamingen moesten zich ontrukken aan hun achterstand en via een internationaal georiënteerde, intellectueel geïnspireerde emancipatiestrijd aansluiting zoeken bij het culturele peil van de hen omringende landen. Vermeylen werd de intellectuele aanvoerder van zijn generatie, die grote figuren voortbracht als Karel van de Woestijne, Herman Teirlinck, Cyriel Buysse en Stijn Streuvels. Hij gaf met De wandelende jood (1906) en met zijn scherpzinnige essays tevens een nieuwe impuls aan de volwassenwording van het Vlaamse literaire proza.3

Ook met het schrijven en verdedigen van zijn dissertatie in het Nederlands stelde hij een daad die meer inhield dan het opkomen voor de eigen taal. Hij bewees

ermee dat wetenschappelijke studie en discussie in het Nederlands mogelijk waren – iets wat door vele Franstaligen betwijfeld werd. Omdat zijn verdediging in het Nederlands een primeur was, kreeg die dus enige weerklank in de pers. Aan de hand van de krantenberichten is het mogelijk te reconstrueren hoe het er die middag, te midden van het rumoer rond de Dreyfus-affaire, aan toeging. De bijeenkomst vond plaats om half drie in het grote auditorium van de natuurkundefaculteit. Hoeveel professoren een toga hadden aangetrokken, is niet precies bekend, wel dat het aantal toeschouwers groter was dan gewoonlijk, aldus de beurskrant Le Messager de Bruxelles.4

De voorzitter van de promotiecommissie, prof. Léon Vanderkindere, decaan van de Faculté de Philosophie et Lettres, begon met Vermeylen te feliciteren met de briljante wijze waarop hij de proeven had doorstaan. Aan de openbare verdediging was namelijk op 3 mei al een discussie aan de faculteit voorafgegaan.5 Die dag had Vermeylen drie exemplaren van zijn studie bij de bevoegde professoren ingediend, nog niet ingenaaide proeven die hij ’s ochtends vroeg had ontvangen. ’s Avonds al, schreef hij de volgende dag aan zijn vriend Albert Verwey, kreeg hij te horen dat hij werd toegelaten tot de openbare verdediging. ‘De faculteit heeft me met open armen ontvangen (wat ik zeker niet verwachtte) en schijnt, na vlugge lezing, met het werk nogal ingenomen.’6 Vermeylen vroeg de drukker onmiddellijk om nog twintig exemplaren. Volgens het reglement moest hij er in totaal honderd voor de faculteit reserveren. Vermeylen zat met de handen in het haar. Hij had gehoopt dat alles voor de vakantie voorbij zou zijn en nu dat leek te zullen lukken, bleek hij nog slechts een maand te hebben om zich op de verdediging voor te bereiden. Hij had bovendien nog maar twee van de zes verplichte stellingen, die buiten het onderwerp van de dissertatie moesten staan. ‘Hebt ge mij daar soms geen “stelling” aan te bieden?’ vroeg hij Verwey, die hem prompt een over onderwijs en een over Vondels Jephta bezorgde. Vermeylen nam dat laatste onderwerp dankbaar over, maar formuleerde zijn stelling erover verder zelfstandig.

In de promotiecommissie kwamen de professoren Johann-Christoph Vollgraff en Alphonse Willems7 met vragen. Zij doceerden klassieke teksten aan de Faculté de Philosophie et Lettres van de ulb en hadden beiden lesgegeven aan Vermeylen. Willems was ook de eerste hoogleraar Nederlandse letterkunde geweest aan die universiteit (1880-1883). Jaren eerder had hij in Brussel een voorname rol gespeeld in de Vlaamse Beweging. In het voorwoord tot Leven en werken van Jonker Jan van der Noot zegde Vermeylen hem speciaal dank. Zijn zoon, Léonard Willems, schreef bijna tegelijkertijd met Vermeylens proefschrift een lemma over Vander Noot voor de Biographie nationale. Vollgraff, een Hagenaar, was Willems in 1883 opgevolgd als verantwoordelijke voor de cursus ‘Histoire de la littérature flamand’. In 1902, toen hij in Utrecht hoogleraar werd, zou hij zijn lessen op zijn beurt aan Vermeylen overdragen. Die was het jaar daarvoor al als ‘chargé de cours’ verbonden aan de nieuw opgerichte richting kunstgeschiedenis van de École des Sciences politiques et sociales.

 

Naar verluidt wist de promovendus de vragen van de juryleden ‘heel knap’ te beantwoorden. Ook een van de aanwezigen, Albéric Deswarte,8 stelde een vraag, iets wat tegenwoordig nog maar heel zelden gebeurt. Hij deed dat net als de professoren in het Nederlands. Na een lange discussie over diverse strijdpunten van de geschiedenis van de moderne literatuur en een korte beraadslaging werd Vermeylen volgens Le Petit Bleu de Matin tot ‘docteur spécial’ uitgeroepen. Een krachtig applaus verwelkomde ‘ce succès bien mérité’. Een venijnige opmerking sluit de berichtgeving van de Brusselse krant af: ‘Un mot. Nous avons remarqué l’absence des chefs du mouvement flamand, de ces chefs dont les revendications bruyantes dénotent les appétits insatiables. C’est que, sans doute, cette séance était trop exclusivement littéraire pour les irréductibles champions de la “moedertaal”.’9 De kopstukken uit de Vlaamse Beweging, die zich volgens een eerder bericht hadden voorgenomen te betogen ‘pour la plus grande gloire de la “moedertaal”’, waren dus afwezig. Het Volksbelang zag het anders en merkte ‘vele vrienden van de heer V. en enkele flaminganten’ op.

Met Leven en werken was Vermeylen niet aan zijn proefstuk toe. Hij was in 1894 al doctor in de wijsbegeerte en letteren aan de ulb geworden met een geschiedkundig proefschrift over het Twaalfjarig Bestand. Nu had hij een ‘doctorat spécial’ klaargestoomd, dat hem toeliet geaggregeerde voor het Hoger Onderwijs te worden. Alleen zo’n ‘docteur spécial’ kon volgens het ‘Réglement du 28 février 1895’ door het Conseil d’administration van de ulb tot ‘agrégé’ worden verkozen. Een geaggregeerde was vrij de stof te kiezen waarover hij wilde doceren.

Het ligt voor de hand waarom Vermeylen een carrière aan de ulb ambieerde en niet aan een andere universiteit. Hij had er gestudeerd, woonde in Brussel en zag waarschijnlijk meer promotiekansen aan de universiteit waar hij geen onbekende was. Bovendien was hij pas getrouwd, wat de druk verhoogde om een positie te verwerven. Op Vermeylens intieme motivatie om de titel te behalen, kan de geschiedenis van zijn proefschrift meer licht werpen. Die is vrij goed te reconstrueren, vooral dankzij Vermeylens bewaard gebleven briefwisseling met Albert Verwey, de teruggetreden voorman van De Nieuwe Gids, die in 1894 met Van Deyssel het Tweemaandelijksch Tijdschrift zou oprichten.10 Naar eigen zeggen was Vermeylen met Verwey in contact gekomen tijdens zijn eerste bezoek aan Nederland in november ’92.11 Hij kwam toen steun werven voor Van Nu en Straks, dat het jaar daarop zou verschijnen. Verwey droeg drie keer bij aan de eerste jaargang. Een tweede bezoek van Vermeylen volgde in augustus ’93. Verwey was later ook verscheidene keren te gast bij Vermeylen. Hun belangstelling voor de Renaissance bracht hen dichter tot elkaar.

Pléiade

‘Ik ga me bezighouden met de vraag voor den “Prix St Genois” van de Academie (invloed der Pleiade),’ schrijft Vermeylen in een brief van 8 juni ’94 aan Verwey. De Prix Saint-Genois, ingesteld in 1867, is in die tijd een tienjaarlijkse prijs voor het beste historische of literair-historische werk ‘écrit en flamand’. Enige tijd later blijkt ook Verwey bekend met de inhoud van de prijsvraag voor de periode 1888-1897, vermoedelijk via Vermeylen. In de Voorrede tot zijn bloemlezing uit de Gedichten van Jonker Jan van der Noot (1895) schrijft hij: ‘“Karakteriseer den invloed” – zoo luidt de prijsvraag die de Belgische Academie in ’93 uitschreef- “den invloed door de fransche Pléiade uitgeoefend op onze 16de en 17de eeuwsche dichters”.’ Ronsard en de andere dichters van dit zevenkoppige genootschap speelden een belangrijke rol bij de introductie van de Renaissance-ideeën – humanisme en voorkeur voor de volkstaal – in onze gewesten.

Op de prijsvraag is geen antwoord gekomen. De behandeling van het onderwerp was dan ook een hels karwei, want er was nog weinig voorstudie gedaan. Vermeylen heeft zich enige tijd gebogen over de vraag naar de invloed van de Pléiade. In juni ’94 beschikt hij reeds over enige gegevens met betrekking tot Jonker Jan Vander Noot (ca. 1538-1596/1601), de Zuid-Nederlandse dichter die als eerste doorgeefluik diende voor de mentaliteit en de verworvenheden van de Franse en Italiaanse Renaissance. In de reeds geciteerde brief van 8 juni meldt hij Verwey wat de Koninklijke Bibliotheek in Brussel van hem bezit.

In de winter van ’94-’95 studeert Vermeylen in Berlijn. Hij verzamelt materiaal uit de volksliteratuur en hij heeft vooral interesse voor de invloed die vreemde literatuur daarop uitoefende. Maar zijn studie is breder georiënteerd. De hele ontwikkeling van de Vlaamse literatuur komt aan bod. ‘Ik bestudeer de invloeden der buitenl. literaturen op de Vlaamsche (misschien wordt dat het werk voor de beurs, in ’96),’ schrijft hij op 20 maart 1895 aan Alfred Hegenscheidt, zijn vriend en mede-

redacteur bij Van Nu en Straks. Een maand later, als Vermeylen het zomersemester in Wenen volgt, verschijnt dan de bloemlezing van Verwey uit het werk van Vander Noot. Vermeylen reageert daarop in een brief aan Hegenscheidt van 21 mei:

Verwey heeft een uitgave van Jonker van der Noot gegeven. Zij is beter dan de vorigen. Maar het is een beetje vervelend voor mij bijna al de vruchten mijner van der Noot-onderzoekingen daar zeer klaar uitgedrukt te vinden (ofschoon er toch nog wel dingen zijn die ik gevonden heb en die Verwey niet weet). Er was een zeer schoone monografie te schrijven, maar na het boek van Verwey zijn dat vijgen na Paschen. Die v.d. Noot heeft een enorm gewicht, grooter nog, schijnt me, dan Verwey het vermoedt. Hij bewijst ook, met zijne vrienden, dat het alleen aan de komst van Alva te wijten is dat we geen groote classieke kunst in Vlaanderen gehad hebben: het is bij ons dat zij rijp geworden is, om dan overgeplant te worden in het Noorden.
Verwey heeft over dien dichter geen beestigheden gezegd als over Vondel12 en Maerlant, omdat hij (v.d. Noot) veel gemeens heeft met Verwey zelf.

Ook na de publicatie van Verweys bloemlezing helpen Vermeylen en Verwey elkaar voort. Hun plannen zitten elkaar aanvankelijk niet in de weg. Verwey wil een Vander Noot-biografie schrijven;13 Vermeylen duikt weer in de Renaissance. Zijn project is dus veelomvattender dan dat van Verwey. Volgens een mededeling aan Verwey van 3 oktober ’95 houdt hij zich opnieuw ‘ernstig bezig met de prijsvraag’.

Eind oktober is Vermeylen weer in Berlijn. In een brief van vermoedelijk begin december ’95 vraagt hij of Verwey nog even kan wachten met Das Buch Extasis van Vander Noot te doen overkomen. Vermeylen heeft in Berlijn een exemplaar daarvan gevonden. In zijn latere bespreking van diens dissertatie noemt Verwey de ontdekking de ‘kostbaarste van Vermeylens vondsten’.14

Aanvankelijk vond Vermeylen het bijzaak in januari ’97 klaar te zijn, om zodoende de einddatum van de prijsvraag te halen. Maar in Berlijn, waar hij nog tot februari ’96 verblijft, werkt hij in ijltempo voort, nu met het oog op een reisbeurs

die eind juli zal worden toegekend. Begin december ’95 schrijft hij in totaal zo’n vijfenveertig bibliotheken aan, vooral in Noord-Duitsland en Scandinavië. In de vroegere Hanzesteden denkt hij de grootste kans te hebben uitgaven te traceren van Vander Noot, Lucas de Heere en Karel van Mander.15 Veel levert die vracht brieven niet op, moet hij op 13 januari aan Verwey bekennen. In mei en oktober ’98 zal hij nog eens een brievenoffensief ondernemen en tot eind mei ’99 zal hij regelmatig bibliotheken om inlichtingen vragen.

Om de reisbeurs te bemachtigen moet hij al zijn tijd aan de literatuurgeschiedenis besteden. Dan nog is het zeer twijfelachtig of hij die beurs zal krijgen, meent Vermeylen.16 In de jury heb je protectie nodig, en in België is bijna niemand in staat een literair-historisch werk te beoordelen. Midden januari ’96 vertrouwt hij Verwey toe dat hij zijn werk voorlopig niet wil publiceren, omdat hij het nog wil uitbreiden. In het voorjaar ontdekt hij echter dat de verhandeling al op 1 juli binnen moet zijn.17 Het nieuws dat hij begin juni krijgt, komt aan als een mokerslag. De reisbeurs gaat aan zijn neus voorbij, aangezien twee geldige aanvragen van het voorgaande jaar worden doorgeschoven.

Twee raadsels moeten hier onopgelost blijven. Het eerste mysterie is waarom en wanneer precies Verwey zijn plan voor een biografie heeft laten varen. Daarbij speelden wellicht de werkzaamheden van Vermeylen een rol. Op 10 oktober ’96 schrijft hij aan Verwey:

Gij geeft me geen nieuws meer van hem. Ik heb me weer aan ’t werk gespannen, en begin nu mijn onderwerp goed te kennen. Waarschijnlijk zal ik in ’t begin van toekomend jaar een dissertatie over onzen dichter aan de Universiteit van Gent voorstellen (alleen omdat de verwerving der ‘agregatie’ bij mij thuis, een voorwendsel tot nieuwe reizen kan zijn). Zult gij misschien uw biographie vroeger uitgeven?

Verwey antwoordt hem op 15 oktober dat hij niets nieuws heeft gevonden en zijn deel aan de Vander Noot-studie voor afgesloten houdt. In dezelfde brief vraagt Verwey zijn vriend om, mocht de dissertatie gepubliceerd worden, een briefje van hem achterin af te drukken. ‘De dissertatie wordt gedrukt en komt in den handel,’ antwoordt Vermeylen hem een dag later. ‘Handel naar eigen goeddunken met dat briefje; indien het in het T.T. [Tweemaandelijksch Tijdschrift] niet komt zal ik ’t achter mijn werkje opnemen. In elk geval zal ik naar u verwijzen voor alle inlichtingen die ik u schuldig ben.’ Welke brief van Verwey hier in het geding is, valt niet met zekerheid te zeggen. Vermoedelijk gaat het om de kapitale brief van 13 november ’95, waarin Verwey zijn eigen visie op de datering van Vander Noots Eerste Bosken corrigeert. Hij meent niet langer dat het boek in 1567 gedrukt is, maar op zijn vroegst in ’70 of ’71. Het briefje is echter niet afgedrukt en Vermeylen is Verwey ook niet in deze visie gevolgd.18 Had hij dat wel gedaan, dan zou hem dat de latere kritiek van W.A.P. Smit hebben bespaard. Die heeft, met een brief van F.S. Ferguson in de hand, bewezen dat Verweys hypothese – die hij vermoedelijk niet kende – klopte.

Vermeylen heeft tot dan toe Verwey inlichtingen bezorgd over Vander Noot, nu is het zijn beurt hém te helpen. Verwey doet dat genereus. In het ‘Voorwoord’ van Leven en werken staat dan ook te lezen: ‘Zijn boekje heeft in mij den lust gewekt, de werken van Jan Van der Noot op te sporen en te bestuderen, een beeld van zijn leven te ontwerpen, en man en werk in verband te stellen met den tijd en de ontwikkeling der nederlandse poëzie. Den Heer Verwey zelf vond ik steeds bereid om me in mijn onderneming te helpen […]’ (p. 650). En wanneer Vermeylen op 10 november ’99 Verwey bedankt voor de recensie van zijn boek, noemt hij hem er ‘zoowat de vader’ van.

De tweede onopgeloste kwestie is of Vermeylen er eerst aan heeft gedacht zijn dissertatie in te dienen bij Paul Fredericq, hoogleraar geschiedenis en Nederlandse literatuur in Gent. Een aanwijzing daarvoor is dat Fredericq, die zelf de reformatie bestudeerde en lid was van de Koninklijke Academie van België, Vermeylen beloofde zijn werk onder te zullen brengen in de uitgavenreeks van die Academie. Vermeylen deelde dat op 29 januari ’97 mee aan Gustave Schamelhout, redactiesecretaris van Van Nu en Straks: ‘Paul Fredericq belooft me die biografie van v.d. Noot door de Belg. Academie te doen uitgeven, indien ’t werk goed is. Maar ik zou ’t nu spoedig moeten afmaken. Reken dus op mij niet voor nr. II, tenzij ik een algemeen machien over Renaissance & v.d. Noot zou geven.’ Maar als Vermeylen al van plan is

geweest om aan de Rijksuniversiteit van Gent ‘docteur spécial’ te worden, waarom is hij dan toch uitgeweken naar de Brusselse ulb? Naast de carrièrekansen kan daarbij ook artikel 7 van het ‘Réglement organique’, over de bijzondere graden aan de Rijksuniversiteiten, een rol hebben gespeeld: ‘La dissertation inaugurale et les thèses ou questions porteront sur des sujets choisis librement par le récipiendaire, parmi les matières rentrant dans la spécialité du diplôme.’ In voornoemde brief aan Schamelhout verzuchtte Vermeylen dan ook: ‘Ik ben gedoemd geen speciaaldoctor te worden! Want, weent, o zusterzielen!… Er is een bepaling in de wet, volgens dewelke de dissertatie “doit se rapporter aux matières spéciales du diplôme”. Nu was mijn eerste dissertatie een geschiedkundige, en dus mag ik me in mijn heel leven met niets anders meer bezighouden […].’ De ulb viel als vrije universiteit buiten het Koninklijk Besluit en had een apart reglement, waarin deze bepaling niet terug te vinden is.

Wetenschap versus kunst

In december ’96 constateerde Vermeylen dat hij nog acht maanden over had om Vander Noot te voltooien. Maar in de jaren ’96 tot ’98 kon hij slechts bij vlagen aan zijn dissertatie werken, zodat het werk veel langer duurde dan hij had verwacht. Eerst en vooral had hij velerlei besognes met Van Nu en Straks. Naast de contacten met auteurs en de problemen met vormgevers en drukker bezorgden vooral de dreigende afscheuringen van de jonge Turken – onder wie Karel van de Woestijne – en de kopijnood hem een pak last. Het gebrek aan goede inzendingen dwong hem voortdurend zelf te schrijven of vertalingen te maken.

Ook persoonlijke omstandigheden verlamden hem. Toen het niet goed ging met zijn vriend Jacques Dwelshauvers in Bologna, vertrok hij spoorslags daarheen. ‘Ik laat dus alles steken (ook Vander Noot, dien ik niet kan meênemen) en vertrek overmorgen,’ schreef hij op 25 maart ’97 aan Emmanuel de Bom. Een verhuizing in mei leverde nieuwe vertraging op. Ook een verliefdheid en verloving stimuleerden hem niet echt om aan het proefschrift door te werken. In juni ’97 heeft hij zijn liefde bekend aan Gaby Brouhon; op 11 augustus ’97 bericht hij haar: ‘Sais-tu que tu me remplis d’une nouvelle ardeur au travail? Il ne s’agit pas de ma thèse, évidemment, car celle-ci se passe à cent lieues de toi, et c’est en quelque sorte mon purgatoire.’

Toch zullen zijn huwelijk en de spoedige geboorte van een dochtertje ook een stimulans zijn geweest om door te gaan met de dissertatie. Door die te voltooien kan hij immers uit zijn vagevuur geraken en speculeren op een plaats aan de ulb. Voor het gezin moet echter eerst een nestje worden gevlochten. Vermeylen heeft lang naar een werkkamer voor zichzelf verlangd. Het gehuil van de baby bezorgt hem meermaals slapeloze nachten of dwingt hem de taak van zijn vrouw over te nemen. In de kladversies van zijn Leven en werken staan her en der schetsen van het gedroomde huis. Die paralipomena maken het nu mogelijk de voortgang van het proefschrift preciezer te dateren. In een briefkaart van 14 februari ’98 meldt

Vermeylen Schamelhout dat de plannen voor zijn woning klaar zijn. De handschriften moeten derhalve van daarvoor zijn. Overigens heeft Vermeylen niet alleen de plannen getekend, ook de ‘algemeenen métré’ (het quantabestek) van zijn huis maakt hij zelf. Tegen het einde van het jaar dient de keuze van de meubeltjes en andere spullen zich aan en moet er worden ingepakt. Dat brengt nieuwe vertragingen mee, zo blijkt uit Vermeylens briefwisseling met Verwey. De verhuizing vindt plaats tussen kerst ’98 en de jaarwisseling. Pas daarna kan Vermeylen proeven corrigeren voor het Tweemaandelijksch Tijdschrift, waarin zijn tekst voor het eerst zal worden gepubliceerd.

In de jaren dat Vermeylen aan zijn dissertatie werkte, kreeg hij bij momenten zin om de ‘verdroogende wetenschap’ te laten voor wat die was en zich te wijden aan zijn eigen creatieve werk of aan sociale actie. Dat verlangen was een constante in zijn vroege jaren. In de winters in Berlijn en ook in de winter van ’96-’97 gaan zijn gedachten voortdurend uit naar de literatuur. Op 6 januari ’97 laat hij Verwey weten: ‘Amice, – van mijn studie is nog niets gezet; ik heb er zelfs niet meer aan gewerkt sinds ik u schreef: ik kreeg weer lust om wat “zuiver” literair werk te plegen, en liet voorloopig al de rest varen.’ Hij wil een vroeger project voor een drama over Sint-Antonius opnieuw aanvatten en er nu een roman van maken. Voorjaar ’97 blijkt hij echter bezig te zijn met een novelle: ‘ik schrijf aan Van der Noot, én aan De Vrienden’.19

Aan het eind gekomen van zijn dissertatie heeft Vermeylen voor de zoveelste keer trek om de wetenschap vaarwel te zeggen. Deze keer komt hij echter niet terug op plannen voor literair werk. Zijn toekomst is op dat moment het belangrijkste, geeft hij toe tegenover Verwey:

Amice, – Het had me niet verwonderd, hadt ge mijn werk geweigerd. Als ge ’t tóch wilt drukken, druk het zoo spoedig mogelijk: hoe rapper ik die biografie vergeet, hoe beter. Ik heb ze – met veel moeite – tot het einde gevoerd, uit hardnekkigheid: eenvoudig omdat ik ze eens had aangevat, en ik niet gaarne iets onderweg laat schieten. Het resultaat staat al te ver van mijn ideaal van geschiedschrijverij, en het is wel de eerste maal dat ik niet de minste vreugd aan mijn werk heb: integendeel, een soort van wroeging, omdat ik zoo buiten mijn sfeer kon dwalen. Nu….:
Dat andrer distels in dees’ dróógt’ gedij’n:
Ik wensch nooit meer een philolóóg te zijn!
Het eenige wat me hierin nog van belang schijnt is, dat die dissertatie, door hare onpersoonlijkheid en haar middelmatigheid zelve, me misschien op de Brusselsche Hoogeschool kan brengen.20

Tweemaandelijksch tijdschrift

Vermeylens volledige manuscript verscheen in de eerste vier afleveringen van de jaargang 1899 van het Tweemaandelijksch Tijdschrift. De publicatie had de nodige voeten in de aarde. Op 20 juli ’98 belooft Ver-

meylen aan Verwey zijn bijdrage over Vander Noot: ‘Gij moogt ten stelligste op mijn bijdrage voor 7 November-nr. rekenen. Dan staat het u natuurlijk vrij die bijdrage te weigeren (daar gij er toch nog niets van gezien hebt), of er genoeg van op te nemen om me van aanzienlijke kosten te verlossen.’ Hij werkt gestaag voort. Op 5 september schrijft hij tevreden aan Hegenscheidt dat Jonker Jan vander Noot ‘ook heel gezond’ is in Ukkel, waar hij op dat moment vertoeft. Eind oktober meldt hij de Gentse bibliothecaris Ferdinand van der Haeghen, een van de weinigen die hij in het ‘Voorwoord’ van zijn Leven en werken zal bedanken,21 dat het werk af is. Maar zover is het in werkelijkheid nog niet.

Van Nu en Straks zit nog maar eens verlegen om kopij. Vermeylen stelt Schamelhout een voorpublicatie uit zijn dissertatie in het vooruitzicht: ‘Ik ga naar Verwey sturen wat ik niet in V.N. & S. wil laten verschijnen. Indien hij de rest niet eischt – wat zijn recht is, want ik heb hem de keus gelaten – kunnen we dat ook geven. Namel.: I. Korte Samenvatting der Renaissance-poëzie. II. Algemene Kararakteristieken van Jan Van der Noot, én zijn rol in de ontwikkeling der klassieke poëzie.’22 Op 29 oktober moet hij Schamelhout om geduld vragen: ‘wat mijn medewerking betreft, er moet op een antwoord van Verwey gewacht worden (ik kon hem tot nu V.d.N. niet opsturen, omdat er ’t een ’t ander aan te hertoetsen viel)’. En op 8 november blijkt hij zijn bijdrage nog niet te hebben opgestuurd, want er valt altijd iets aan te verbeteren.

Op dezelfde dag verontschuldigt hij zich bij Verwey omdat hij zich niet aan zijn belofte van juli gehouden heeft. Het eerste en laatste hoofdstuk moet hij zelfs nog schrijven. Wat hij heeft, zal hij echter de volgende dag zenden. Op 12 november heeft Verwey het pakket, vijf hoofdstukken dus, inderdaad in zijn bezit. Hij verwittigt Van Deyssel: ‘Ik ben blij dat je je werk aan ’t schiften bent: ’t Januarinummer moet mooi worden. Van Vermeylen een zeer goed (zeer geleerd) leven van v.d. Noot.’23 Verwey looft Vermeylen: ‘Ik geloof dat eensdeels dit leven van Van der Noot in hoofdzaak alles geeft wat men van zulk een arbeid verlangen kan, en andersdeels de doeltreffende voorbereiding is tot het werk dat nú in de eerste plaats gebeuren moet: de uitgaaf van de Poeticsche Wercken, en, zoo mogelijk, rangschikking van alle gedichten naar hun tijdsorde.’24 Hij stelt Vermeylen voor zo spoedig mogelijk de geziene hoofdstukken te zetten, behalve de aantekeningen, verwijzingen en sommige uitvoerige bewijsplaatsen. Vermeylen geeft Verwey carte blanche om te corrigeren wat hij wil: ‘Verander & verbeter al wat gij wilt (ik zal op de proef wel nazien), en laat wegvallen wat u ongenietbaar voorkomt (de uitvoerige bewijsplaatsen die voor een tijdschrift niet geschikt zijn zal ik onder de aanteekeningen invoegen welke op ’t eind van het boek zouden komen).’25 Op 19 december stuurt Vermeylen eindelijk het laatste hoofdstuk. Rond nieuwjaar is duidelijk dat Verwey het hele manuscript zal opnemen.

Verwey is ook tussenpersoon geweest bij het drukken van de dissertatie. Als honorarium voor de publicatie in het Tweemaandelijksch Tijdschrift heeft hij de druk-

kosten voor zijn rekening genomen. Voor de druk van driehonderdvijftig exemplaren werd het zetwerk van het Tweemaandelijksch Tijdschrift gebruikt. Daardoor heeft de boekversie dezelfde typografie als de tijdschriftpublicatie.26 De cijfers die verwijzen naar de aantekeningen werden er later bijgevoegd. Verwey bemiddelde ook voor een boekuitgave bij Scheltema, die echter weigerde.

Er ontstaat een misverstand als Vermeylen op 6 maart aan Verwey vraagt of er niet verder mag worden gedrukt, want hij wil de dissertatie al aan de faculteit voorleggen: ‘misschien kan ik ze dan nog verdedigen in begin Juni (de vacantie begint midden Juni). Anders kan die zaak nog lang slapen.’ Daarop vreest Verwey blijkbaar dat de publicatie in zijn tijdschrift in het gedrang komt. Op 11 maart zet Vermeylen het misverstand recht: hij bedoelde niet of het boek in april kon verschijnen; slechts de leraren van de faculteit zouden het druksel in handen krijgen. Lukt dat niet, dan moet hij tot november wachten om te promoveren, omdat de vakantie aan de universiteit vier maanden duurt. Het loopt goed af, en vijf dagen na zijn promotie kan Vermeylen dan ook opgelucht aan Verwey melden: ‘De discussie van mijn proefschrift, voor de faculteit, alsook de openbare verdediging, zijn heel goed afgeloopen. Ik ben gelukkig dat de zaak achter mij is.’ Hij heeft eindelijk tijd om De Nieuwe Tuin van Verwey te lezen en iets anders te doen. Het relaas van de drie weken na de promotie doet hij aan De Born: ‘Na het verduivelde werk voor de verdediging van proefschrift en stellingen heb ik drie heerlijke weken zonder denken doorgebracht: zooveel mogelijk in mijnen tuin werkend, en dan, stram van vermoeinis, slapend als een das.’27

Renaissancecultus

Met deze ontstaansgeschiedenis is de vraag beantwoord waarom Vermeylen Jonker Jan vander Noot als onderwerp nam. Ook nog een rol speelde misschien het voorbeeld van zijn vriend Jacques Dwelshauvers, die zich bezighield met de kunst van de Renaissance, waaronder Botticelli. Vermeylens keuze past in een ruimer kader: dat van de Renaissancecultus28 aan het einde van de negentiende eeuw. De verering van de Renaissance werd in de toen gezaghebbende Duitse geschiedwetenschap in gang gezet door kunsthistorici als Jakob Burckhardt en Heinrich Wölfflin. Wat er destijds voor ontwikkelde lezers aan literatuur over die periode beschikbaar was, is op te maken uit een artikel van L. Prinsen J.Lz. in het tijdschrift voor onderwijzers Noord en Zuid, op bijna hetzelfde moment verschenen als Vermeylens artikelenreeks in het Tweemaandelijksch Tijdschrift.29 Het ging van Burckhardts nog steeds beroemde Die Kultur der Renaissance in Italien tot het werk van A.G.C. de Vries over De Nederlandsche Emblemata.

Dat Vermeylen Burckhardts Kultur der Renaissance in Italien kende, blijkt niet uit een aantekening of referentie, maar wel uit een van de zeven stellingen die hij aan zijn proefschrift toevoegde. Stelling vluidt: ‘Dat er in Italië geen nationaal tooneel tot stand kon komen, wordt op voldoende wijs uitgelegd door J. Burckhardt (Cult. d. Ren., II, 34) […].’ Maar er is meer. Heel Vermeylens visie op de Renaissance is ge-

tekend door dit basiswerk van de cultuurhistorie. Een zo goed als letterlijke ontlening illustreert dat. In Vermeylens eerste hoofdstuk, ‘De Renaissance’ – het enige hoofdstuk zonder aantekeningen van de schrijver -, komt een passage voor over haar ‘geestesgroei’ die de lezer niet goed kan begrijpen. ‘In dien geestesgroei,’ zo begint de tweede paragraaf, ‘ontwaren wij vooral ene verdieping en uitbreiding van ’t individualisme, waarmede dan noodwendig ene verdieping en uitbreiding van den zin voor objectieve betrachting samengaat’ (p. 653). Wat Vermeylen met die objectieve betrachting bedoelt, blijft vervolgens onduidelijk. Wel gaat hij in de volgende alinea verder in op het individualisme: ‘In de Middeleeuwen maakte de mens deel uit van ene algemene organisatie; hij was ondergeschikt aan een hoger orde, en was vrij in gegeven omtrek: wilde hij er uittreden, hij stond vereenzaamd, onmachtig. Hij erkende zich als ras, als volk, als partij, niet als persoonlijkheid’ (p. 653-654). De raadselachtige, onleesbare passage over de ‘objectieve betrachting’ wordt veel duidelijker na lezing van een fragment uit het begin van Burckhardts hoofdstuk ‘Der italienische Staat und das Individuum’:

Im Mittelalter lagen die beiden Seiten des Bewußsteins – nach der Welt hin und nach dem Innern des Menschen selbst – wie unter einem gemeinsamen Schleier träumend oder halbwach. Der Schleier war gewoben aus Glauben, Kindesbefangenheit und Wahn; durch ihn hindurchgesehen erschienen Welt und Geschichte wundersam gefärbt, der Mensch aber erkannte sich nur als Rasse, Volk, Partei, Korporation, Familie oder sonst in irgendeiner Form des Allgemeinen. In Italien zuerst verweht dieser Schleier in die Lüfte; es erwacht eine objektive Betrachtung und Behandlung des Staates und der sämtlichen Dinge dieser Welt überhaupt; daneben aber erhebt sich mit voller Macht das Subjektive, der Mensch wird geistiges Individuum und erkennt sich als solches.30

Fundamenteler nog dan zo’n bijna letterlijke transcriptie van Burckhardt is dat Vermeylen in het eerste deel van Leven en werken in het spoor van Burckhardt de nadruk legt op het individualisme, de herleving van de oudheid en de ontdekking van de volledige mens. Behalve in het Tweemaandelijksch Tijdschrift werd het hoofdstuk ‘De Renaissance’ ook gepubliceerd in het decembernummer ’98 van Van Nu en Straks, en later, met varianten, in Vermeylens eerste bundel Verzamelde opstellen. Dat alles bewijst dat de auteur er zelf nogal mee opgezet moet zijn geweest. Uit de briefwisseling met Verwey werd al duidelijk dat hij het hoofdstuk als een na laatste heeft geschreven. Dat blijkt ook nog uit het feit dat het niet is terug te vinden in een van de twee bewaarde handschriftencahiers.31

Het inleidende hoofdstuk van Leven en werken is in de eerste plaats een algemene karakterisering van de Renaissance. Vermeylen ziet haar als ‘het samenvloeien der classieke wereld met de germaans-christelijke romantieke der Middeleeuwen. […] Heidens is dikwijls de vorm, middeleeuws de inhoud’ (p. 656). Hoewel de Renaissance-mens nooit van dat dualisme losgekomen is, wilde hij zich toch harmonisch als eenheid ontwikkelen. In Italië ontstond er een behoefte aan schoonheid.

Petrarca introduceerde dat schoonheidsgevoel en ook het individualisme. De dichters dichtten voor het eerst heel bewust, zonderden zich af van het volk en volgden uitheemse vormen na. Daardoor ging de samenhang tussen vorm en inhoud – een van de kernbegrippen van Vermeylens poëtica, die hij van de Tachtigers had overgenomen -, tussen poëzie en leven verloren. In het Noorden was dat echter minder het geval. Vermeylen ziet de poëzie van Vander Noot als een ‘trouwe weerschijn der Pléiade-beweging’ in Frankrijk (p. 663). Vooral de vormelijke schoonheid ervan ging in zijn poëzie over.

In de volgende hoofdstukken behandelt Vermeylen het leven van Vander Noot van zijn jeugd tot zijn terugkeer uit ballingschap naar Antwerpen en werkt hij de bundels chronologisch af. Veel van de gegevens die hij opvoert, zijn ondertussen aangevuld of weerlegd. Vermeylen corrigeerde zelf al verscheidene keren Verwey, maar nam ook een aantal misvattingen over. De opvatting, hoe voorzichtig ook uitgesproken, dat Vander Noot ‘meer misschien van Marot dan van Ronsard’ (p. 690) heeft, klonk al bij Verwey.32 Maar Vermeylen stelt zich hier en elders in zijn oordelen toch iets terughoudender en wetenschappelijker op dan Verwey. Waar die laatste lichtelijk overdreven in zijn Voorrede uitroept: ‘zonder hèm was er geen Hooft geweest, zonder hèm geen Vondel’33, poneert Vermeylen dat hij geneigd is te geloven dat Hooft hem heeft gelezen (p. 825). Daarvoor is echter nog steeds geen bewijs gevonden.34

Vermeylens biografische informatie werd onder meer aangevuld door Floris Prims. W.A.P. Smit gaf in 1951 Het Bosken en Het Theatre opnieuw uit en begon met een schets van de waarderingsgeschiedenis. Hij verweet Vermeylen in het spoor van Verwey te veel de nadruk te leggen op het nieuwe in Vander Noots werk. ‘Zodoende werd zijn boek wel bijzonder levendig en boeiend, maar ook eenzijdig en soms zelfs tamelijk oppervlakkig. Daarbij komt nog, dat de feitelijke gegevens waarover Vermeylen beschikte, vrij schaars waren, zodat allerlei vragen onopgelost moesten blijven. Wij doen dan ook aan de belangrijkheid van zijn werk niet te kort, wanneer wij constateren dat het na vijftig jaar in vele opzichten als verouderd moet worden beschouwd.’35

Zeer belangrijk, ondanks alle recente nieuwe inzichten, blijft echter Vermeylens laatste hoofdstuk, dat kernachtig begint met: ‘Jan Van der Noot, na de onpersoonlijke Rederijkers, is een individu’ (p. 792). In dat hoofdstuk poogt Vermeylen eerst het paradoxale in Vander Noots geest te vatten, zijn ‘mengsel van distinctie

en onbeschaamdheid’, ‘de trotse en eigen schoonheid van vele zijner zangen’ tegenover ‘zoveel onzelfstandigs in zijn karakter’. Hij laakt zijn gebrek aan evenwicht en eenheid: ‘Wat hij droomt kan hij niet willen, wat hij doet is wat anders dan wat hij zegt. Hij bazuint zijn hoge opvatting der dichtkunst uit, en verkoopt al bedelend zijn werk aan den eerste den beste. Hij stelt den poëet als goddelijk boven de menigte, en schijnt zelf afhankelijk van de geringste uiterlijke omstandigheden. Hij prijst de deugd en is een type van karakterloosheid’ (p. 793). Niettemin is hij, ‘hoewel een tweederangsdichter, toch een dichter […]. Hij is zelfs onze eerste ‘moderne’ dichter. […] de eerste nederlandse zanger, die persoonlijk lyrisme in persoonlijken rythmus uit’ [p. 794). Met alle reserves ten opzichte van de persoon waardeert Vermeylen in hoge mate de dichter. En ook al is zijn vorm wel eens ‘overgenomen conventie’, ‘dikwijls ook is het de aandoening, krachtig en lenig en zuiver, die haren vorm scherpt, afwisselend en zingend als de aandoening zelve’ (p. 794). Vorm en inhoud zijn een. ‘Voor de eerste maal treedt het literair bewustzijn zo vastberaden ten onzent op’ (p. 795).

Vermeylen merkt op dat Vander Noot niet los staat van het verleden en dat zijn Renaissance-idealen sterk zijn bepaald door de Pléiade (haar hoge opvatting van poëzie), maar veel minder door de Oudheid. Hij overloopt vervolgens zijn poëtica, waardeert de moeite die Vander Noot doet om zijn moedertaal te zuiveren en onderzoekt wat er nieuw is aan zijn dichtvormen en aan zijn metriek. Ten slotte plaatst hij hem in de Nederlandse dichtkunst van zijn tijd en gaat hij na hoe groot zijn invloed is geweest. Conclusie: ‘Hij is de grondlegger ener klassieke letterkunde, die zonder den val van Antwerpen veel spoediger had opgebloeid, als hoogste openbaring van den geest van Groot-Nederland’ (p. 825).

Het is duidelijk dat Vermeylen met zijn studie ook een tweeledig ideologisch doel diende: voor binnenlands gebruik de affirmatie van de moedertaal, en in Groot-Nederlands perspectief het accent op het Vlaamse karakter van de dichter. Hoe noodzakelijk deze affirmatie van Vander Noots dichterlijke kwaliteit was, bleek kort daarna nog maar eens uit Prinsens artikel ‘Renaissance en humanisme’. Naar aanleiding van Verweys bloemlezing uit Vander Noot schamperde die: ‘Er zijn dingen bij die tot het beste behooren, dat door de Zuid-Nederlandsche letterkunde is voortgebracht, al is dit nu nog juist niet de allerhoogste roem, die ooit een poëet kan behalen.’ In zijn sterk door de esthetica van Tachtig beïnvloede Handboek van 1928 (¹1916) zou Prinsen echter volledig tot de visie van Vermeylen bekeerd blijken te zijn.

Methode

Het is moeilijk de invloed te meten die Vermeylens literair-historische methode heeft ondergaan van zijn studies in Berlijn en Wenen. Bij de Goethe-deskundige Erich Schmidt heeft hij kunnen kennismaken met een programma waarin ‘die Entwicklungsgeschichte des geistigen Lebens eines Volkes mit vergleichenden Ausblicken auf andere Nationalliteraturen’36 vooropstond. Meer dan Schmidt is het echter een andere Goethe-specialist geweest, R.M. Meyer, die hem inwijdde

in de vergelijkende literatuurwetenschap. Vermeylens nadruk op de uitzonderlijke persoon van Vander Noot doet nog enigszins denken aan de Heroenkult van Hermann Grimm, die in Berlijn kunstgeschiedenis doceerde toen hij daar studeerde. Vermeylen is echter in Leven en werken al met al zeer kritisch voor het individualisme en spreekt zelfs van de ‘ziekelijke afwijkingen’ ervan bij vele Renaissance-dichters. Hij is het immers die in Van Nu en Straks de gemeenschapsidee introduceerde, als antwoord op het individualisme van de Tachtigers, en die – zoals Verwey- voortdurend de klemtoon legde op het ‘leven’. In Leven en werken hekelt hij meermaals het overdreven zelfgevoel en het onstandvastige karakter van Jonker Jan van der Noot.

Nog een ander aspect van zijn poëtica vertoont overeenkomst met Verwey. Opvallend in Leven en werken is de levendige beschrijving van de gebeurtenissen in het roerige Antwerpen, die bijna leest als een ooggetuigenverslag. De subjectieve karakteriseringen van werk en persoon, de bijtende ironie, de soms scherpe kritische toon van Vermeylen geven te kennen: hier is een schrijver aan het woord. Vander Noot, de ‘nieuwen Ronsard’ (p. 753), de evenknie van Homerus, Vergilius en Petrarca, die zich meer en meer als een ‘broodschrijver’ (p. 755)37 ontpopte, die ‘de dichtkunst tot onbeschaamde bedelaarster verlaagde’ (p. 762), wordt in zijn hemd gezet:

Niets zou vervelender zijn, dan de loftuitingen op te sommen die nu gedurig de bazuinen der Vandernootse Muze dreunen doen. Wie wordt daar al niet bezongen, om een handvol geld, een gunstigen glimlach, een belofte? […] Voor ’t huwelijksfeest van vermogende handelaars dicht hij een versje, of verlapt er een oud. Vooral de vreemde natiën, die machtige heren aan hun hoofd hadden, inzonderheid de lombardische en genuese, kunnen, evenmin als de rijke vreemdelingen die Antwerpen bezoeken, de aandringende ingevingen van Clio’s dienaar niet ontgaan. (p. 781-782)

Vermeylen meent dat een geleerde ook kunstenaar moet zijn. Hij onderstreept dat het belangrijk is verzen te voelen. Die inleving vormt een pijler in zijn literatuurbeschouwing en in die van tijdgenoten. Marijke Spies spreekt van een nieuw paradigma in de Nederlandse literatuurstudie, dat door Kalff in 1914 geïntroduceerd zou zijn. Niet zozeer schoonheid en individueel gevoel vormden volgens haar daarvan de kern, ‘maar de nadruk op de beleving van de lezer als zodanig’, in welke termen dan ook gevat: ‘schoonheid, ontroering, maar ook levenskracht, geestelijke verdieping, tragiek. Kenmerkend voor dit paradigma is dan ook de nadruk op de tekst en op de interpretatie daarvan door de beschouwer. Daarmee werd de beste lezer – de “ideal reader” – de beste literatuurkenner, en wie zouden er betere lezers zijn dan de dichters? Voor het eerst werd dichterschap een kwalificatie voor een hoogleraarschap in de literatuur: Verwey en nadien Van Eyck in Leiden, later Heeroma in Groningen.’38 De mislukte ‘dichter’ Vermeylen en Karel van de Woestijne, die later aan de universiteit van Gent om ingewikkelde redenen de voorkeur

kreeg boven Vermeylen, zouden daar vanuit Zuid-Nederlands standpunt aan moeten worden toegevoegd.

J.D.F. van Halsema heeft echter gelijk wanneer hij in een artikel over ‘voelers’ en ‘weters’ de visie van Spies nuanceert en erop wijst dat dit hermeneutisch standpunt, dat onder invloed van Verwey en Tachtig zou zijn geïntroduceerd, absoluut niet betekent dat er geen belang aan historisch vooronderzoek wordt gehecht.39 In Leven en werk gaat Vermeylens speciale belangstelling, naast de persoonlijkheid van Jonker Jan vander Noot, uit naar de organische ontwikkeling van diens vorm, zijn stijl. Zo heeft Vermeylen, net als Verwey, bijzondere aandacht voor Vander Noots gebruik van de jambe en de historische vernieuwing die dat betekende. Zijn beschrijving van de tijd blijft daarbij wat in de schaduw van persoon en kunst. Vermeylen zal altijd een voorliefde blijven hebben voor de studie van de organische evolutie van de kunst. Wat hij kort daarop wel zal loslaten, is de nadruk die hij in Leven en werken nog legt op de nationaliteit, de wezensaard van het volk, toen ‘ras’ genoemd. Al in ‘Methode in literatuurgeschiedenis’ (1900) neemt hij daar scherp afstand van, in ‘Methode in kunstgeschiedenis’ (1901) en later in zijn overzichten van de beeldende kunst van de Middeleeuwen en Renaissance doet hij dat nog eens.

Vermeylen benaderde de figuur van Vander Noot dus psychologisch en historisch. Daarin was zijn aanpak modem. Maar Vermeylen stond nog niet volledig los van het biografisme en de genievoorstelling van het oude, positivistisch geïnspireerde historisme, zoals hij ook sterk esthetische oordelen niet achterwege liet. Andere elementen van Vermeylens methode mogen echter binnen de toenmalige Nederlandse (literatuur)geschiedschrijving revolutionairder heten. In de oorspronkelijke Franstalige versie van ‘Methode in literatuurgeschiedenis’ pleitte Vermeylen voor een interdisciplinaire aanpak.40 Methodologisch nog steeds actueel is dat Vermeylen in Leven en werken ook rekening hield met Vander Noots publiek en met de materiële omstandigheden waarin zijn oeuvre tot stand kwam.

De contemporaine reacties getuigden helemaal niet van aandacht voor deze nieuwe aspecten in Vermeylens methodologie. Ze beperkten zich tot een bespreking van de inhoud, en een zeldzame keer wees een recensent – Marten Rudelsheim – op een aantal onnauwkeurigheden. Het proefschrift kreeg overigens heel wat recensies, serieuze en minder serieuze, signalementen en uitvoerige discussies.41 Al na de verschijning als artikel noemt Prinsen het in Noord en Zuid ‘zeer belangrijk’42 en ook Taco H. de Beer schrijft in zijn lijfblad: ‘De arbeid van Vermeylen getuigt van een omvangrijk streng wetenschappelijk onderzoek en van veel liefde voor het onderwerp: menige dissertatie toont niet zooveel bewijzen van helder inzicht in de geheele zaak en zorgzaam bewerken van het onderwerp in zijn geheelen omvang.’43 Ten slotte roffelt Verwey zichzelf, terecht, eventjes op de borst in zijn recensie voor het Tweemaandelijksch Tijdschrift: ‘Dit werk is van beteekenis omdat het onmiddelijk [sic] voortkomt uit die geestelijke beweging die in Nederland eerst de poëzie hervormde en daarna ook op de beschrijving van de poëzie invloed

kreeg.’44 Vermeylens boek is inderdaad een sleutelwerk voor wie belang stelt in de samenwerking van Noord- en Zuid-Nederlandse figuren, een samenwerking die in het teken stond van de vernieuwing van de literatuur en literatuurbeschouwing in Nederland en Vlaanderen.

Maar wat blijft er tegenwoordig nog over van al die lof in Vermeylens eigen tijd? Smit heeft er voor het eerst flink aan geknaagd. In Nederlandse literatuur, een geschiedenis (1993) noemt Karel Bostoen Vermeylens biografie niettemin ‘verouderd, maar nog steeds nuttig’. Onvervaard stelt Marijke Spies Vermeylen zelfs verantwoordelijk voor het eerherstel van de dichter.45 Die eer komt natuurlijk eerder Verwey toe. Toch heeft de wetenschappelijkheid van Vermeylens Leven en werken wellicht meer invloed gehad op de latere auteurs van literatuurgeschiedenissen dan het polemische werkstukje van Verwey. Zijn bibliografie van de werken van Vander Noot is bovendien de basis geweest voor de gehele latere studie.

Vermeylens voornaamste verdienste schuilt echter nog steeds in de levendigheid van zijn betoog. Hij heeft de mentaliteit van Vander Noot, zijn adellijke arrogantie, zeer goed weten te treffen.46 Daarmee heeft Vermeylen inderdaad zijn hemel verdiend.

Hora est Schrijvers en proefschriften (9)

Hans Vandevoorde August Vermeylen+

Leven en werken van Jonker Jan van der Noot van August Vermeylen1 was, op donderdag 8 juni 1899, de eerste dissertatie aan de Université Libre de Bruxelles (ulb) die in het Nederlands werd verdedigd. Een pikant feit, want deze vrijzinnige universiteit van de tweetalige hoofdstad van België was eentalig Frans. Pas in 1930 zou voor het eerst een Belgische universiteit officieel Nederlandstalig worden – die in Gent. Brussel zelf kreeg pas in 1969 een Nederlandstalige universiteit.2

De ophef die de verdediging in de pers maakte, hing ook samen met de reputatie van de auteur. De zevenentwintigjarige Vermeylen (1872-1945) had reeds enige renommee als leidende figuur van het Vlaamse avant-gardetijdschrift Van Nu en Straks. In 1896 had hij er zijn geruchtmakend essay ‘Kritiek der Vlaamsche Beweging’ in gepubliceerd. Daarin nam hij afstand van het taalflamingantisme en pleitte hij voor een ruimer opgevatte maatschappelijke visie op de Vlaamse strijd. De Vlamingen moesten zich ontrukken aan hun achterstand en via een internationaal georiënteerde, intellectueel geïnspireerde emancipatiestrijd aansluiting zoeken bij het culturele peil van de hen omringende landen. Vermeylen werd de intellectuele aanvoerder van zijn generatie, die grote figuren voortbracht als Karel van de Woestijne, Herman Teirlinck, Cyriel Buysse en Stijn Streuvels. Hij gaf met De wandelende jood (1906) en met zijn scherpzinnige essays tevens een nieuwe impuls aan de volwassenwording van het Vlaamse literaire proza.3

Ook met het schrijven en verdedigen van zijn dissertatie in het Nederlands stelde hij een daad die meer inhield dan het opkomen voor de eigen taal. Hij bewees

ermee dat wetenschappelijke studie en discussie in het Nederlands mogelijk waren – iets wat door vele Franstaligen betwijfeld werd. Omdat zijn verdediging in het Nederlands een primeur was, kreeg die dus enige weerklank in de pers. Aan de hand van de krantenberichten is het mogelijk te reconstrueren hoe het er die middag, te midden van het rumoer rond de Dreyfus-affaire, aan toeging. De bijeenkomst vond plaats om half drie in het grote auditorium van de natuurkundefaculteit. Hoeveel professoren een toga hadden aangetrokken, is niet precies bekend, wel dat het aantal toeschouwers groter was dan gewoonlijk, aldus de beurskrant Le Messager de Bruxelles.4

De voorzitter van de promotiecommissie, prof. Léon Vanderkindere, decaan van de Faculté de Philosophie et Lettres, begon met Vermeylen te feliciteren met de briljante wijze waarop hij de proeven had doorstaan. Aan de openbare verdediging was namelijk op 3 mei al een discussie aan de faculteit voorafgegaan.5 Die dag had Vermeylen drie exemplaren van zijn studie bij de bevoegde professoren ingediend, nog niet ingenaaide proeven die hij ’s ochtends vroeg had ontvangen. ’s Avonds al, schreef hij de volgende dag aan zijn vriend Albert Verwey, kreeg hij te horen dat hij werd toegelaten tot de openbare verdediging. ‘De faculteit heeft me met open armen ontvangen (wat ik zeker niet verwachtte) en schijnt, na vlugge lezing, met het werk nogal ingenomen.’6 Vermeylen vroeg de drukker onmiddellijk om nog twintig exemplaren. Volgens het reglement moest hij er in totaal honderd voor de faculteit reserveren. Vermeylen zat met de handen in het haar. Hij had gehoopt dat alles voor de vakantie voorbij zou zijn en nu dat leek te zullen lukken, bleek hij nog slechts een maand te hebben om zich op de verdediging voor te bereiden. Hij had bovendien nog maar twee van de zes verplichte stellingen, die buiten het onderwerp van de dissertatie moesten staan. ‘Hebt ge mij daar soms geen “stelling” aan te bieden?’ vroeg hij Verwey, die hem prompt een over onderwijs en een over Vondels Jephta bezorgde. Vermeylen nam dat laatste onderwerp dankbaar over, maar formuleerde zijn stelling erover verder zelfstandig.

In de promotiecommissie kwamen de professoren Johann-Christoph Vollgraff en Alphonse Willems7 met vragen. Zij doceerden klassieke teksten aan de Faculté de Philosophie et Lettres van de ulb en hadden beiden lesgegeven aan Vermeylen. Willems was ook de eerste hoogleraar Nederlandse letterkunde geweest aan die universiteit (1880-1883). Jaren eerder had hij in Brussel een voorname rol gespeeld in de Vlaamse Beweging. In het voorwoord tot Leven en werken van Jonker Jan van der Noot zegde Vermeylen hem speciaal dank. Zijn zoon, Léonard Willems, schreef bijna tegelijkertijd met Vermeylens proefschrift een lemma over Vander Noot voor de Biographie nationale. Vollgraff, een Hagenaar, was Willems in 1883 opgevolgd als verantwoordelijke voor de cursus ‘Histoire de la littérature flamand’. In 1902, toen hij in Utrecht hoogleraar werd, zou hij zijn lessen op zijn beurt aan Vermeylen overdragen. Die was het jaar daarvoor al als ‘chargé de cours’ verbonden aan de nieuw opgerichte richting kunstgeschiedenis van de École des Sciences politiques et sociales.

 

Naar verluidt wist de promovendus de vragen van de juryleden ‘heel knap’ te beantwoorden. Ook een van de aanwezigen, Albéric Deswarte,8 stelde een vraag, iets wat tegenwoordig nog maar heel zelden gebeurt. Hij deed dat net als de professoren in het Nederlands. Na een lange discussie over diverse strijdpunten van de geschiedenis van de moderne literatuur en een korte beraadslaging werd Vermeylen volgens Le Petit Bleu de Matin tot ‘docteur spécial’ uitgeroepen. Een krachtig applaus verwelkomde ‘ce succès bien mérité’. Een venijnige opmerking sluit de berichtgeving van de Brusselse krant af: ‘Un mot. Nous avons remarqué l’absence des chefs du mouvement flamand, de ces chefs dont les revendications bruyantes dénotent les appétits insatiables. C’est que, sans doute, cette séance était trop exclusivement littéraire pour les irréductibles champions de la “moedertaal”.’9 De kopstukken uit de Vlaamse Beweging, die zich volgens een eerder bericht hadden voorgenomen te betogen ‘pour la plus grande gloire de la “moedertaal”’, waren dus afwezig. Het Volksbelang zag het anders en merkte ‘vele vrienden van de heer V. en enkele flaminganten’ op.

Met Leven en werken was Vermeylen niet aan zijn proefstuk toe. Hij was in 1894 al doctor in de wijsbegeerte en letteren aan de ulb geworden met een geschiedkundig proefschrift over het Twaalfjarig Bestand. Nu had hij een ‘doctorat spécial’ klaargestoomd, dat hem toeliet geaggregeerde voor het Hoger Onderwijs te worden. Alleen zo’n ‘docteur spécial’ kon volgens het ‘Réglement du 28 février 1895’ door het Conseil d’administration van de ulb tot ‘agrégé’ worden verkozen. Een geaggregeerde was vrij de stof te kiezen waarover hij wilde doceren.

Het ligt voor de hand waarom Vermeylen een carrière aan de ulb ambieerde en niet aan een andere universiteit. Hij had er gestudeerd, woonde in Brussel en zag waarschijnlijk meer promotiekansen aan de universiteit waar hij geen onbekende was. Bovendien was hij pas getrouwd, wat de druk verhoogde om een positie te verwerven. Op Vermeylens intieme motivatie om de titel te behalen, kan de geschiedenis van zijn proefschrift meer licht werpen. Die is vrij goed te reconstrueren, vooral dankzij Vermeylens bewaard gebleven briefwisseling met Albert Verwey, de teruggetreden voorman van De Nieuwe Gids, die in 1894 met Van Deyssel het Tweemaandelijksch Tijdschrift zou oprichten.10 Naar eigen zeggen was Vermeylen met Verwey in contact gekomen tijdens zijn eerste bezoek aan Nederland in november ’92.11 Hij kwam toen steun werven voor Van Nu en Straks, dat het jaar daarop zou verschijnen. Verwey droeg drie keer bij aan de eerste jaargang. Een tweede bezoek van Vermeylen volgde in augustus ’93. Verwey was later ook verscheidene keren te gast bij Vermeylen. Hun belangstelling voor de Renaissance bracht hen dichter tot elkaar.

Pléiade

‘Ik ga me bezighouden met de vraag voor den “Prix St Genois” van de Academie (invloed der Pleiade),’ schrijft Vermeylen in een brief van 8 juni ’94 aan Verwey. De Prix Saint-Genois, ingesteld in 1867, is in die tijd een tienjaarlijkse prijs voor het beste historische of literair-historische werk ‘écrit en flamand’. Enige tijd later blijkt ook Verwey bekend met de inhoud van de prijsvraag voor de periode 1888-1897, vermoedelijk via Vermeylen. In de Voorrede tot zijn bloemlezing uit de Gedichten van Jonker Jan van der Noot (1895) schrijft hij: ‘“Karakteriseer den invloed” – zoo luidt de prijsvraag die de Belgische Academie in ’93 uitschreef- “den invloed door de fransche Pléiade uitgeoefend op onze 16de en 17de eeuwsche dichters”.’ Ronsard en de andere dichters van dit zevenkoppige genootschap speelden een belangrijke rol bij de introductie van de Renaissance-ideeën – humanisme en voorkeur voor de volkstaal – in onze gewesten.

Op de prijsvraag is geen antwoord gekomen. De behandeling van het onderwerp was dan ook een hels karwei, want er was nog weinig voorstudie gedaan. Vermeylen heeft zich enige tijd gebogen over de vraag naar de invloed van de Pléiade. In juni ’94 beschikt hij reeds over enige gegevens met betrekking tot Jonker Jan Vander Noot (ca. 1538-1596/1601), de Zuid-Nederlandse dichter die als eerste doorgeefluik diende voor de mentaliteit en de verworvenheden van de Franse en Italiaanse Renaissance. In de reeds geciteerde brief van 8 juni meldt hij Verwey wat de Koninklijke Bibliotheek in Brussel van hem bezit.

In de winter van ’94-’95 studeert Vermeylen in Berlijn. Hij verzamelt materiaal uit de volksliteratuur en hij heeft vooral interesse voor de invloed die vreemde literatuur daarop uitoefende. Maar zijn studie is breder georiënteerd. De hele ontwikkeling van de Vlaamse literatuur komt aan bod. ‘Ik bestudeer de invloeden der buitenl. literaturen op de Vlaamsche (misschien wordt dat het werk voor de beurs, in ’96),’ schrijft hij op 20 maart 1895 aan Alfred Hegenscheidt, zijn vriend en mede-

redacteur bij Van Nu en Straks. Een maand later, als Vermeylen het zomersemester in Wenen volgt, verschijnt dan de bloemlezing van Verwey uit het werk van Vander Noot. Vermeylen reageert daarop in een brief aan Hegenscheidt van 21 mei:

Verwey heeft een uitgave van Jonker van der Noot gegeven. Zij is beter dan de vorigen. Maar het is een beetje vervelend voor mij bijna al de vruchten mijner van der Noot-onderzoekingen daar zeer klaar uitgedrukt te vinden (ofschoon er toch nog wel dingen zijn die ik gevonden heb en die Verwey niet weet). Er was een zeer schoone monografie te schrijven, maar na het boek van Verwey zijn dat vijgen na Paschen. Die v.d. Noot heeft een enorm gewicht, grooter nog, schijnt me, dan Verwey het vermoedt. Hij bewijst ook, met zijne vrienden, dat het alleen aan de komst van Alva te wijten is dat we geen groote classieke kunst in Vlaanderen gehad hebben: het is bij ons dat zij rijp geworden is, om dan overgeplant te worden in het Noorden.
Verwey heeft over dien dichter geen beestigheden gezegd als over Vondel12 en Maerlant, omdat hij (v.d. Noot) veel gemeens heeft met Verwey zelf.

Ook na de publicatie van Verweys bloemlezing helpen Vermeylen en Verwey elkaar voort. Hun plannen zitten elkaar aanvankelijk niet in de weg. Verwey wil een Vander Noot-biografie schrijven;13 Vermeylen duikt weer in de Renaissance. Zijn project is dus veelomvattender dan dat van Verwey. Volgens een mededeling aan Verwey van 3 oktober ’95 houdt hij zich opnieuw ‘ernstig bezig met de prijsvraag’.

Eind oktober is Vermeylen weer in Berlijn. In een brief van vermoedelijk begin december ’95 vraagt hij of Verwey nog even kan wachten met Das Buch Extasis van Vander Noot te doen overkomen. Vermeylen heeft in Berlijn een exemplaar daarvan gevonden. In zijn latere bespreking van diens dissertatie noemt Verwey de ontdekking de ‘kostbaarste van Vermeylens vondsten’.14

Aanvankelijk vond Vermeylen het bijzaak in januari ’97 klaar te zijn, om zodoende de einddatum van de prijsvraag te halen. Maar in Berlijn, waar hij nog tot februari ’96 verblijft, werkt hij in ijltempo voort, nu met het oog op een reisbeurs

die eind juli zal worden toegekend. Begin december ’95 schrijft hij in totaal zo’n vijfenveertig bibliotheken aan, vooral in Noord-Duitsland en Scandinavië. In de vroegere Hanzesteden denkt hij de grootste kans te hebben uitgaven te traceren van Vander Noot, Lucas de Heere en Karel van Mander.15 Veel levert die vracht brieven niet op, moet hij op 13 januari aan Verwey bekennen. In mei en oktober ’98 zal hij nog eens een brievenoffensief ondernemen en tot eind mei ’99 zal hij regelmatig bibliotheken om inlichtingen vragen.

Om de reisbeurs te bemachtigen moet hij al zijn tijd aan de literatuurgeschiedenis besteden. Dan nog is het zeer twijfelachtig of hij die beurs zal krijgen, meent Vermeylen.16 In de jury heb je protectie nodig, en in België is bijna niemand in staat een literair-historisch werk te beoordelen. Midden januari ’96 vertrouwt hij Verwey toe dat hij zijn werk voorlopig niet wil publiceren, omdat hij het nog wil uitbreiden. In het voorjaar ontdekt hij echter dat de verhandeling al op 1 juli binnen moet zijn.17 Het nieuws dat hij begin juni krijgt, komt aan als een mokerslag. De reisbeurs gaat aan zijn neus voorbij, aangezien twee geldige aanvragen van het voorgaande jaar worden doorgeschoven.

Twee raadsels moeten hier onopgelost blijven. Het eerste mysterie is waarom en wanneer precies Verwey zijn plan voor een biografie heeft laten varen. Daarbij speelden wellicht de werkzaamheden van Vermeylen een rol. Op 10 oktober ’96 schrijft hij aan Verwey:

Gij geeft me geen nieuws meer van hem. Ik heb me weer aan ’t werk gespannen, en begin nu mijn onderwerp goed te kennen. Waarschijnlijk zal ik in ’t begin van toekomend jaar een dissertatie over onzen dichter aan de Universiteit van Gent voorstellen (alleen omdat de verwerving der ‘agregatie’ bij mij thuis, een voorwendsel tot nieuwe reizen kan zijn). Zult gij misschien uw biographie vroeger uitgeven?

Verwey antwoordt hem op 15 oktober dat hij niets nieuws heeft gevonden en zijn deel aan de Vander Noot-studie voor afgesloten houdt. In dezelfde brief vraagt Verwey zijn vriend om, mocht de dissertatie gepubliceerd worden, een briefje van hem achterin af te drukken. ‘De dissertatie wordt gedrukt en komt in den handel,’ antwoordt Vermeylen hem een dag later. ‘Handel naar eigen goeddunken met dat briefje; indien het in het T.T. [Tweemaandelijksch Tijdschrift] niet komt zal ik ’t achter mijn werkje opnemen. In elk geval zal ik naar u verwijzen voor alle inlichtingen die ik u schuldig ben.’ Welke brief van Verwey hier in het geding is, valt niet met zekerheid te zeggen. Vermoedelijk gaat het om de kapitale brief van 13 november ’95, waarin Verwey zijn eigen visie op de datering van Vander Noots Eerste Bosken corrigeert. Hij meent niet langer dat het boek in 1567 gedrukt is, maar op zijn vroegst in ’70 of ’71. Het briefje is echter niet afgedrukt en Vermeylen is Verwey ook niet in deze visie gevolgd.18 Had hij dat wel gedaan, dan zou hem dat de latere kritiek van W.A.P. Smit hebben bespaard. Die heeft, met een brief van F.S. Ferguson in de hand, bewezen dat Verweys hypothese – die hij vermoedelijk niet kende – klopte.

Vermeylen heeft tot dan toe Verwey inlichtingen bezorgd over Vander Noot, nu is het zijn beurt hém te helpen. Verwey doet dat genereus. In het ‘Voorwoord’ van Leven en werken staat dan ook te lezen: ‘Zijn boekje heeft in mij den lust gewekt, de werken van Jan Van der Noot op te sporen en te bestuderen, een beeld van zijn leven te ontwerpen, en man en werk in verband te stellen met den tijd en de ontwikkeling der nederlandse poëzie. Den Heer Verwey zelf vond ik steeds bereid om me in mijn onderneming te helpen […]’ (p. 650). En wanneer Vermeylen op 10 november ’99 Verwey bedankt voor de recensie van zijn boek, noemt hij hem er ‘zoowat de vader’ van.

De tweede onopgeloste kwestie is of Vermeylen er eerst aan heeft gedacht zijn dissertatie in te dienen bij Paul Fredericq, hoogleraar geschiedenis en Nederlandse literatuur in Gent. Een aanwijzing daarvoor is dat Fredericq, die zelf de reformatie bestudeerde en lid was van de Koninklijke Academie van België, Vermeylen beloofde zijn werk onder te zullen brengen in de uitgavenreeks van die Academie. Vermeylen deelde dat op 29 januari ’97 mee aan Gustave Schamelhout, redactiesecretaris van Van Nu en Straks: ‘Paul Fredericq belooft me die biografie van v.d. Noot door de Belg. Academie te doen uitgeven, indien ’t werk goed is. Maar ik zou ’t nu spoedig moeten afmaken. Reken dus op mij niet voor nr. II, tenzij ik een algemeen machien over Renaissance & v.d. Noot zou geven.’ Maar als Vermeylen al van plan is

geweest om aan de Rijksuniversiteit van Gent ‘docteur spécial’ te worden, waarom is hij dan toch uitgeweken naar de Brusselse ulb? Naast de carrièrekansen kan daarbij ook artikel 7 van het ‘Réglement organique’, over de bijzondere graden aan de Rijksuniversiteiten, een rol hebben gespeeld: ‘La dissertation inaugurale et les thèses ou questions porteront sur des sujets choisis librement par le récipiendaire, parmi les matières rentrant dans la spécialité du diplôme.’ In voornoemde brief aan Schamelhout verzuchtte Vermeylen dan ook: ‘Ik ben gedoemd geen speciaaldoctor te worden! Want, weent, o zusterzielen!… Er is een bepaling in de wet, volgens dewelke de dissertatie “doit se rapporter aux matières spéciales du diplôme”. Nu was mijn eerste dissertatie een geschiedkundige, en dus mag ik me in mijn heel leven met niets anders meer bezighouden […].’ De ulb viel als vrije universiteit buiten het Koninklijk Besluit en had een apart reglement, waarin deze bepaling niet terug te vinden is.

Wetenschap versus kunst

In december ’96 constateerde Vermeylen dat hij nog acht maanden over had om Vander Noot te voltooien. Maar in de jaren ’96 tot ’98 kon hij slechts bij vlagen aan zijn dissertatie werken, zodat het werk veel langer duurde dan hij had verwacht. Eerst en vooral had hij velerlei besognes met Van Nu en Straks. Naast de contacten met auteurs en de problemen met vormgevers en drukker bezorgden vooral de dreigende afscheuringen van de jonge Turken – onder wie Karel van de Woestijne – en de kopijnood hem een pak last. Het gebrek aan goede inzendingen dwong hem voortdurend zelf te schrijven of vertalingen te maken.

Ook persoonlijke omstandigheden verlamden hem. Toen het niet goed ging met zijn vriend Jacques Dwelshauvers in Bologna, vertrok hij spoorslags daarheen. ‘Ik laat dus alles steken (ook Vander Noot, dien ik niet kan meênemen) en vertrek overmorgen,’ schreef hij op 25 maart ’97 aan Emmanuel de Bom. Een verhuizing in mei leverde nieuwe vertraging op. Ook een verliefdheid en verloving stimuleerden hem niet echt om aan het proefschrift door te werken. In juni ’97 heeft hij zijn liefde bekend aan Gaby Brouhon; op 11 augustus ’97 bericht hij haar: ‘Sais-tu que tu me remplis d’une nouvelle ardeur au travail? Il ne s’agit pas de ma thèse, évidemment, car celle-ci se passe à cent lieues de toi, et c’est en quelque sorte mon purgatoire.’

Toch zullen zijn huwelijk en de spoedige geboorte van een dochtertje ook een stimulans zijn geweest om door te gaan met de dissertatie. Door die te voltooien kan hij immers uit zijn vagevuur geraken en speculeren op een plaats aan de ulb. Voor het gezin moet echter eerst een nestje worden gevlochten. Vermeylen heeft lang naar een werkkamer voor zichzelf verlangd. Het gehuil van de baby bezorgt hem meermaals slapeloze nachten of dwingt hem de taak van zijn vrouw over te nemen. In de kladversies van zijn Leven en werken staan her en der schetsen van het gedroomde huis. Die paralipomena maken het nu mogelijk de voortgang van het proefschrift preciezer te dateren. In een briefkaart van 14 februari ’98 meldt

Vermeylen Schamelhout dat de plannen voor zijn woning klaar zijn. De handschriften moeten derhalve van daarvoor zijn. Overigens heeft Vermeylen niet alleen de plannen getekend, ook de ‘algemeenen métré’ (het quantabestek) van zijn huis maakt hij zelf. Tegen het einde van het jaar dient de keuze van de meubeltjes en andere spullen zich aan en moet er worden ingepakt. Dat brengt nieuwe vertragingen mee, zo blijkt uit Vermeylens briefwisseling met Verwey. De verhuizing vindt plaats tussen kerst ’98 en de jaarwisseling. Pas daarna kan Vermeylen proeven corrigeren voor het Tweemaandelijksch Tijdschrift, waarin zijn tekst voor het eerst zal worden gepubliceerd.

In de jaren dat Vermeylen aan zijn dissertatie werkte, kreeg hij bij momenten zin om de ‘verdroogende wetenschap’ te laten voor wat die was en zich te wijden aan zijn eigen creatieve werk of aan sociale actie. Dat verlangen was een constante in zijn vroege jaren. In de winters in Berlijn en ook in de winter van ’96-’97 gaan zijn gedachten voortdurend uit naar de literatuur. Op 6 januari ’97 laat hij Verwey weten: ‘Amice, – van mijn studie is nog niets gezet; ik heb er zelfs niet meer aan gewerkt sinds ik u schreef: ik kreeg weer lust om wat “zuiver” literair werk te plegen, en liet voorloopig al de rest varen.’ Hij wil een vroeger project voor een drama over Sint-Antonius opnieuw aanvatten en er nu een roman van maken. Voorjaar ’97 blijkt hij echter bezig te zijn met een novelle: ‘ik schrijf aan Van der Noot, én aan De Vrienden’.19

Aan het eind gekomen van zijn dissertatie heeft Vermeylen voor de zoveelste keer trek om de wetenschap vaarwel te zeggen. Deze keer komt hij echter niet terug op plannen voor literair werk. Zijn toekomst is op dat moment het belangrijkste, geeft hij toe tegenover Verwey:

Amice, – Het had me niet verwonderd, hadt ge mijn werk geweigerd. Als ge ’t tóch wilt drukken, druk het zoo spoedig mogelijk: hoe rapper ik die biografie vergeet, hoe beter. Ik heb ze – met veel moeite – tot het einde gevoerd, uit hardnekkigheid: eenvoudig omdat ik ze eens had aangevat, en ik niet gaarne iets onderweg laat schieten. Het resultaat staat al te ver van mijn ideaal van geschiedschrijverij, en het is wel de eerste maal dat ik niet de minste vreugd aan mijn werk heb: integendeel, een soort van wroeging, omdat ik zoo buiten mijn sfeer kon dwalen. Nu….:
Dat andrer distels in dees’ dróógt’ gedij’n:
Ik wensch nooit meer een philolóóg te zijn!
Het eenige wat me hierin nog van belang schijnt is, dat die dissertatie, door hare onpersoonlijkheid en haar middelmatigheid zelve, me misschien op de Brusselsche Hoogeschool kan brengen.20

Tweemaandelijksch tijdschrift

Vermeylens volledige manuscript verscheen in de eerste vier afleveringen van de jaargang 1899 van het Tweemaandelijksch Tijdschrift. De publicatie had de nodige voeten in de aarde. Op 20 juli ’98 belooft Ver-

meylen aan Verwey zijn bijdrage over Vander Noot: ‘Gij moogt ten stelligste op mijn bijdrage voor 7 November-nr. rekenen. Dan staat het u natuurlijk vrij die bijdrage te weigeren (daar gij er toch nog niets van gezien hebt), of er genoeg van op te nemen om me van aanzienlijke kosten te verlossen.’ Hij werkt gestaag voort. Op 5 september schrijft hij tevreden aan Hegenscheidt dat Jonker Jan vander Noot ‘ook heel gezond’ is in Ukkel, waar hij op dat moment vertoeft. Eind oktober meldt hij de Gentse bibliothecaris Ferdinand van der Haeghen, een van de weinigen die hij in het ‘Voorwoord’ van zijn Leven en werken zal bedanken,21 dat het werk af is. Maar zover is het in werkelijkheid nog niet.

Van Nu en Straks zit nog maar eens verlegen om kopij. Vermeylen stelt Schamelhout een voorpublicatie uit zijn dissertatie in het vooruitzicht: ‘Ik ga naar Verwey sturen wat ik niet in V.N. & S. wil laten verschijnen. Indien hij de rest niet eischt – wat zijn recht is, want ik heb hem de keus gelaten – kunnen we dat ook geven. Namel.: I. Korte Samenvatting der Renaissance-poëzie. II. Algemene Kararakteristieken van Jan Van der Noot, én zijn rol in de ontwikkeling der klassieke poëzie.’22 Op 29 oktober moet hij Schamelhout om geduld vragen: ‘wat mijn medewerking betreft, er moet op een antwoord van Verwey gewacht worden (ik kon hem tot nu V.d.N. niet opsturen, omdat er ’t een ’t ander aan te hertoetsen viel)’. En op 8 november blijkt hij zijn bijdrage nog niet te hebben opgestuurd, want er valt altijd iets aan te verbeteren.

Op dezelfde dag verontschuldigt hij zich bij Verwey omdat hij zich niet aan zijn belofte van juli gehouden heeft. Het eerste en laatste hoofdstuk moet hij zelfs nog schrijven. Wat hij heeft, zal hij echter de volgende dag zenden. Op 12 november heeft Verwey het pakket, vijf hoofdstukken dus, inderdaad in zijn bezit. Hij verwittigt Van Deyssel: ‘Ik ben blij dat je je werk aan ’t schiften bent: ’t Januarinummer moet mooi worden. Van Vermeylen een zeer goed (zeer geleerd) leven van v.d. Noot.’23 Verwey looft Vermeylen: ‘Ik geloof dat eensdeels dit leven van Van der Noot in hoofdzaak alles geeft wat men van zulk een arbeid verlangen kan, en andersdeels de doeltreffende voorbereiding is tot het werk dat nú in de eerste plaats gebeuren moet: de uitgaaf van de Poeticsche Wercken, en, zoo mogelijk, rangschikking van alle gedichten naar hun tijdsorde.’24 Hij stelt Vermeylen voor zo spoedig mogelijk de geziene hoofdstukken te zetten, behalve de aantekeningen, verwijzingen en sommige uitvoerige bewijsplaatsen. Vermeylen geeft Verwey carte blanche om te corrigeren wat hij wil: ‘Verander & verbeter al wat gij wilt (ik zal op de proef wel nazien), en laat wegvallen wat u ongenietbaar voorkomt (de uitvoerige bewijsplaatsen die voor een tijdschrift niet geschikt zijn zal ik onder de aanteekeningen invoegen welke op ’t eind van het boek zouden komen).’25 Op 19 december stuurt Vermeylen eindelijk het laatste hoofdstuk. Rond nieuwjaar is duidelijk dat Verwey het hele manuscript zal opnemen.

Verwey is ook tussenpersoon geweest bij het drukken van de dissertatie. Als honorarium voor de publicatie in het Tweemaandelijksch Tijdschrift heeft hij de druk-

kosten voor zijn rekening genomen. Voor de druk van driehonderdvijftig exemplaren werd het zetwerk van het Tweemaandelijksch Tijdschrift gebruikt. Daardoor heeft de boekversie dezelfde typografie als de tijdschriftpublicatie.26 De cijfers die verwijzen naar de aantekeningen werden er later bijgevoegd. Verwey bemiddelde ook voor een boekuitgave bij Scheltema, die echter weigerde.

Er ontstaat een misverstand als Vermeylen op 6 maart aan Verwey vraagt of er niet verder mag worden gedrukt, want hij wil de dissertatie al aan de faculteit voorleggen: ‘misschien kan ik ze dan nog verdedigen in begin Juni (de vacantie begint midden Juni). Anders kan die zaak nog lang slapen.’ Daarop vreest Verwey blijkbaar dat de publicatie in zijn tijdschrift in het gedrang komt. Op 11 maart zet Vermeylen het misverstand recht: hij bedoelde niet of het boek in april kon verschijnen; slechts de leraren van de faculteit zouden het druksel in handen krijgen. Lukt dat niet, dan moet hij tot november wachten om te promoveren, omdat de vakantie aan de universiteit vier maanden duurt. Het loopt goed af, en vijf dagen na zijn promotie kan Vermeylen dan ook opgelucht aan Verwey melden: ‘De discussie van mijn proefschrift, voor de faculteit, alsook de openbare verdediging, zijn heel goed afgeloopen. Ik ben gelukkig dat de zaak achter mij is.’ Hij heeft eindelijk tijd om De Nieuwe Tuin van Verwey te lezen en iets anders te doen. Het relaas van de drie weken na de promotie doet hij aan De Born: ‘Na het verduivelde werk voor de verdediging van proefschrift en stellingen heb ik drie heerlijke weken zonder denken doorgebracht: zooveel mogelijk in mijnen tuin werkend, en dan, stram van vermoeinis, slapend als een das.’27

Renaissancecultus

Met deze ontstaansgeschiedenis is de vraag beantwoord waarom Vermeylen Jonker Jan vander Noot als onderwerp nam. Ook nog een rol speelde misschien het voorbeeld van zijn vriend Jacques Dwelshauvers, die zich bezighield met de kunst van de Renaissance, waaronder Botticelli. Vermeylens keuze past in een ruimer kader: dat van de Renaissancecultus28 aan het einde van de negentiende eeuw. De verering van de Renaissance werd in de toen gezaghebbende Duitse geschiedwetenschap in gang gezet door kunsthistorici als Jakob Burckhardt en Heinrich Wölfflin. Wat er destijds voor ontwikkelde lezers aan literatuur over die periode beschikbaar was, is op te maken uit een artikel van L. Prinsen J.Lz. in het tijdschrift voor onderwijzers Noord en Zuid, op bijna hetzelfde moment verschenen als Vermeylens artikelenreeks in het Tweemaandelijksch Tijdschrift.29 Het ging van Burckhardts nog steeds beroemde Die Kultur der Renaissance in Italien tot het werk van A.G.C. de Vries over De Nederlandsche Emblemata.

Dat Vermeylen Burckhardts Kultur der Renaissance in Italien kende, blijkt niet uit een aantekening of referentie, maar wel uit een van de zeven stellingen die hij aan zijn proefschrift toevoegde. Stelling vluidt: ‘Dat er in Italië geen nationaal tooneel tot stand kon komen, wordt op voldoende wijs uitgelegd door J. Burckhardt (Cult. d. Ren., II, 34) […].’ Maar er is meer. Heel Vermeylens visie op de Renaissance is ge-

tekend door dit basiswerk van de cultuurhistorie. Een zo goed als letterlijke ontlening illustreert dat. In Vermeylens eerste hoofdstuk, ‘De Renaissance’ – het enige hoofdstuk zonder aantekeningen van de schrijver -, komt een passage voor over haar ‘geestesgroei’ die de lezer niet goed kan begrijpen. ‘In dien geestesgroei,’ zo begint de tweede paragraaf, ‘ontwaren wij vooral ene verdieping en uitbreiding van ’t individualisme, waarmede dan noodwendig ene verdieping en uitbreiding van den zin voor objectieve betrachting samengaat’ (p. 653). Wat Vermeylen met die objectieve betrachting bedoelt, blijft vervolgens onduidelijk. Wel gaat hij in de volgende alinea verder in op het individualisme: ‘In de Middeleeuwen maakte de mens deel uit van ene algemene organisatie; hij was ondergeschikt aan een hoger orde, en was vrij in gegeven omtrek: wilde hij er uittreden, hij stond vereenzaamd, onmachtig. Hij erkende zich als ras, als volk, als partij, niet als persoonlijkheid’ (p. 653-654). De raadselachtige, onleesbare passage over de ‘objectieve betrachting’ wordt veel duidelijker na lezing van een fragment uit het begin van Burckhardts hoofdstuk ‘Der italienische Staat und das Individuum’:

Im Mittelalter lagen die beiden Seiten des Bewußsteins – nach der Welt hin und nach dem Innern des Menschen selbst – wie unter einem gemeinsamen Schleier träumend oder halbwach. Der Schleier war gewoben aus Glauben, Kindesbefangenheit und Wahn; durch ihn hindurchgesehen erschienen Welt und Geschichte wundersam gefärbt, der Mensch aber erkannte sich nur als Rasse, Volk, Partei, Korporation, Familie oder sonst in irgendeiner Form des Allgemeinen. In Italien zuerst verweht dieser Schleier in die Lüfte; es erwacht eine objektive Betrachtung und Behandlung des Staates und der sämtlichen Dinge dieser Welt überhaupt; daneben aber erhebt sich mit voller Macht das Subjektive, der Mensch wird geistiges Individuum und erkennt sich als solches.30

Fundamenteler nog dan zo’n bijna letterlijke transcriptie van Burckhardt is dat Vermeylen in het eerste deel van Leven en werken in het spoor van Burckhardt de nadruk legt op het individualisme, de herleving van de oudheid en de ontdekking van de volledige mens. Behalve in het Tweemaandelijksch Tijdschrift werd het hoofdstuk ‘De Renaissance’ ook gepubliceerd in het decembernummer ’98 van Van Nu en Straks, en later, met varianten, in Vermeylens eerste bundel Verzamelde opstellen. Dat alles bewijst dat de auteur er zelf nogal mee opgezet moet zijn geweest. Uit de briefwisseling met Verwey werd al duidelijk dat hij het hoofdstuk als een na laatste heeft geschreven. Dat blijkt ook nog uit het feit dat het niet is terug te vinden in een van de twee bewaarde handschriftencahiers.31

Het inleidende hoofdstuk van Leven en werken is in de eerste plaats een algemene karakterisering van de Renaissance. Vermeylen ziet haar als ‘het samenvloeien der classieke wereld met de germaans-christelijke romantieke der Middeleeuwen. […] Heidens is dikwijls de vorm, middeleeuws de inhoud’ (p. 656). Hoewel de Renaissance-mens nooit van dat dualisme losgekomen is, wilde hij zich toch harmonisch als eenheid ontwikkelen. In Italië ontstond er een behoefte aan schoonheid.

Petrarca introduceerde dat schoonheidsgevoel en ook het individualisme. De dichters dichtten voor het eerst heel bewust, zonderden zich af van het volk en volgden uitheemse vormen na. Daardoor ging de samenhang tussen vorm en inhoud – een van de kernbegrippen van Vermeylens poëtica, die hij van de Tachtigers had overgenomen -, tussen poëzie en leven verloren. In het Noorden was dat echter minder het geval. Vermeylen ziet de poëzie van Vander Noot als een ‘trouwe weerschijn der Pléiade-beweging’ in Frankrijk (p. 663). Vooral de vormelijke schoonheid ervan ging in zijn poëzie over.

In de volgende hoofdstukken behandelt Vermeylen het leven van Vander Noot van zijn jeugd tot zijn terugkeer uit ballingschap naar Antwerpen en werkt hij de bundels chronologisch af. Veel van de gegevens die hij opvoert, zijn ondertussen aangevuld of weerlegd. Vermeylen corrigeerde zelf al verscheidene keren Verwey, maar nam ook een aantal misvattingen over. De opvatting, hoe voorzichtig ook uitgesproken, dat Vander Noot ‘meer misschien van Marot dan van Ronsard’ (p. 690) heeft, klonk al bij Verwey.32 Maar Vermeylen stelt zich hier en elders in zijn oordelen toch iets terughoudender en wetenschappelijker op dan Verwey. Waar die laatste lichtelijk overdreven in zijn Voorrede uitroept: ‘zonder hèm was er geen Hooft geweest, zonder hèm geen Vondel’33, poneert Vermeylen dat hij geneigd is te geloven dat Hooft hem heeft gelezen (p. 825). Daarvoor is echter nog steeds geen bewijs gevonden.34

Vermeylens biografische informatie werd onder meer aangevuld door Floris Prims. W.A.P. Smit gaf in 1951 Het Bosken en Het Theatre opnieuw uit en begon met een schets van de waarderingsgeschiedenis. Hij verweet Vermeylen in het spoor van Verwey te veel de nadruk te leggen op het nieuwe in Vander Noots werk. ‘Zodoende werd zijn boek wel bijzonder levendig en boeiend, maar ook eenzijdig en soms zelfs tamelijk oppervlakkig. Daarbij komt nog, dat de feitelijke gegevens waarover Vermeylen beschikte, vrij schaars waren, zodat allerlei vragen onopgelost moesten blijven. Wij doen dan ook aan de belangrijkheid van zijn werk niet te kort, wanneer wij constateren dat het na vijftig jaar in vele opzichten als verouderd moet worden beschouwd.’35

Zeer belangrijk, ondanks alle recente nieuwe inzichten, blijft echter Vermeylens laatste hoofdstuk, dat kernachtig begint met: ‘Jan Van der Noot, na de onpersoonlijke Rederijkers, is een individu’ (p. 792). In dat hoofdstuk poogt Vermeylen eerst het paradoxale in Vander Noots geest te vatten, zijn ‘mengsel van distinctie

en onbeschaamdheid’, ‘de trotse en eigen schoonheid van vele zijner zangen’ tegenover ‘zoveel onzelfstandigs in zijn karakter’. Hij laakt zijn gebrek aan evenwicht en eenheid: ‘Wat hij droomt kan hij niet willen, wat hij doet is wat anders dan wat hij zegt. Hij bazuint zijn hoge opvatting der dichtkunst uit, en verkoopt al bedelend zijn werk aan den eerste den beste. Hij stelt den poëet als goddelijk boven de menigte, en schijnt zelf afhankelijk van de geringste uiterlijke omstandigheden. Hij prijst de deugd en is een type van karakterloosheid’ (p. 793). Niettemin is hij, ‘hoewel een tweederangsdichter, toch een dichter […]. Hij is zelfs onze eerste ‘moderne’ dichter. […] de eerste nederlandse zanger, die persoonlijk lyrisme in persoonlijken rythmus uit’ [p. 794). Met alle reserves ten opzichte van de persoon waardeert Vermeylen in hoge mate de dichter. En ook al is zijn vorm wel eens ‘overgenomen conventie’, ‘dikwijls ook is het de aandoening, krachtig en lenig en zuiver, die haren vorm scherpt, afwisselend en zingend als de aandoening zelve’ (p. 794). Vorm en inhoud zijn een. ‘Voor de eerste maal treedt het literair bewustzijn zo vastberaden ten onzent op’ (p. 795).

Vermeylen merkt op dat Vander Noot niet los staat van het verleden en dat zijn Renaissance-idealen sterk zijn bepaald door de Pléiade (haar hoge opvatting van poëzie), maar veel minder door de Oudheid. Hij overloopt vervolgens zijn poëtica, waardeert de moeite die Vander Noot doet om zijn moedertaal te zuiveren en onderzoekt wat er nieuw is aan zijn dichtvormen en aan zijn metriek. Ten slotte plaatst hij hem in de Nederlandse dichtkunst van zijn tijd en gaat hij na hoe groot zijn invloed is geweest. Conclusie: ‘Hij is de grondlegger ener klassieke letterkunde, die zonder den val van Antwerpen veel spoediger had opgebloeid, als hoogste openbaring van den geest van Groot-Nederland’ (p. 825).

Het is duidelijk dat Vermeylen met zijn studie ook een tweeledig ideologisch doel diende: voor binnenlands gebruik de affirmatie van de moedertaal, en in Groot-Nederlands perspectief het accent op het Vlaamse karakter van de dichter. Hoe noodzakelijk deze affirmatie van Vander Noots dichterlijke kwaliteit was, bleek kort daarna nog maar eens uit Prinsens artikel ‘Renaissance en humanisme’. Naar aanleiding van Verweys bloemlezing uit Vander Noot schamperde die: ‘Er zijn dingen bij die tot het beste behooren, dat door de Zuid-Nederlandsche letterkunde is voortgebracht, al is dit nu nog juist niet de allerhoogste roem, die ooit een poëet kan behalen.’ In zijn sterk door de esthetica van Tachtig beïnvloede Handboek van 1928 (¹1916) zou Prinsen echter volledig tot de visie van Vermeylen bekeerd blijken te zijn.

Methode

Het is moeilijk de invloed te meten die Vermeylens literair-historische methode heeft ondergaan van zijn studies in Berlijn en Wenen. Bij de Goethe-deskundige Erich Schmidt heeft hij kunnen kennismaken met een programma waarin ‘die Entwicklungsgeschichte des geistigen Lebens eines Volkes mit vergleichenden Ausblicken auf andere Nationalliteraturen’36 vooropstond. Meer dan Schmidt is het echter een andere Goethe-specialist geweest, R.M. Meyer, die hem inwijdde

in de vergelijkende literatuurwetenschap. Vermeylens nadruk op de uitzonderlijke persoon van Vander Noot doet nog enigszins denken aan de Heroenkult van Hermann Grimm, die in Berlijn kunstgeschiedenis doceerde toen hij daar studeerde. Vermeylen is echter in Leven en werken al met al zeer kritisch voor het individualisme en spreekt zelfs van de ‘ziekelijke afwijkingen’ ervan bij vele Renaissance-dichters. Hij is het immers die in Van Nu en Straks de gemeenschapsidee introduceerde, als antwoord op het individualisme van de Tachtigers, en die – zoals Verwey- voortdurend de klemtoon legde op het ‘leven’. In Leven en werken hekelt hij meermaals het overdreven zelfgevoel en het onstandvastige karakter van Jonker Jan van der Noot.

Nog een ander aspect van zijn poëtica vertoont overeenkomst met Verwey. Opvallend in Leven en werken is de levendige beschrijving van de gebeurtenissen in het roerige Antwerpen, die bijna leest als een ooggetuigenverslag. De subjectieve karakteriseringen van werk en persoon, de bijtende ironie, de soms scherpe kritische toon van Vermeylen geven te kennen: hier is een schrijver aan het woord. Vander Noot, de ‘nieuwen Ronsard’ (p. 753), de evenknie van Homerus, Vergilius en Petrarca, die zich meer en meer als een ‘broodschrijver’ (p. 755)37 ontpopte, die ‘de dichtkunst tot onbeschaamde bedelaarster verlaagde’ (p. 762), wordt in zijn hemd gezet:

Niets zou vervelender zijn, dan de loftuitingen op te sommen die nu gedurig de bazuinen der Vandernootse Muze dreunen doen. Wie wordt daar al niet bezongen, om een handvol geld, een gunstigen glimlach, een belofte? […] Voor ’t huwelijksfeest van vermogende handelaars dicht hij een versje, of verlapt er een oud. Vooral de vreemde natiën, die machtige heren aan hun hoofd hadden, inzonderheid de lombardische en genuese, kunnen, evenmin als de rijke vreemdelingen die Antwerpen bezoeken, de aandringende ingevingen van Clio’s dienaar niet ontgaan. (p. 781-782)

Vermeylen meent dat een geleerde ook kunstenaar moet zijn. Hij onderstreept dat het belangrijk is verzen te voelen. Die inleving vormt een pijler in zijn literatuurbeschouwing en in die van tijdgenoten. Marijke Spies spreekt van een nieuw paradigma in de Nederlandse literatuurstudie, dat door Kalff in 1914 geïntroduceerd zou zijn. Niet zozeer schoonheid en individueel gevoel vormden volgens haar daarvan de kern, ‘maar de nadruk op de beleving van de lezer als zodanig’, in welke termen dan ook gevat: ‘schoonheid, ontroering, maar ook levenskracht, geestelijke verdieping, tragiek. Kenmerkend voor dit paradigma is dan ook de nadruk op de tekst en op de interpretatie daarvan door de beschouwer. Daarmee werd de beste lezer – de “ideal reader” – de beste literatuurkenner, en wie zouden er betere lezers zijn dan de dichters? Voor het eerst werd dichterschap een kwalificatie voor een hoogleraarschap in de literatuur: Verwey en nadien Van Eyck in Leiden, later Heeroma in Groningen.’38 De mislukte ‘dichter’ Vermeylen en Karel van de Woestijne, die later aan de universiteit van Gent om ingewikkelde redenen de voorkeur

kreeg boven Vermeylen, zouden daar vanuit Zuid-Nederlands standpunt aan moeten worden toegevoegd.

J.D.F. van Halsema heeft echter gelijk wanneer hij in een artikel over ‘voelers’ en ‘weters’ de visie van Spies nuanceert en erop wijst dat dit hermeneutisch standpunt, dat onder invloed van Verwey en Tachtig zou zijn geïntroduceerd, absoluut niet betekent dat er geen belang aan historisch vooronderzoek wordt gehecht.39 In Leven en werk gaat Vermeylens speciale belangstelling, naast de persoonlijkheid van Jonker Jan vander Noot, uit naar de organische ontwikkeling van diens vorm, zijn stijl. Zo heeft Vermeylen, net als Verwey, bijzondere aandacht voor Vander Noots gebruik van de jambe en de historische vernieuwing die dat betekende. Zijn beschrijving van de tijd blijft daarbij wat in de schaduw van persoon en kunst. Vermeylen zal altijd een voorliefde blijven hebben voor de studie van de organische evolutie van de kunst. Wat hij kort daarop wel zal loslaten, is de nadruk die hij in Leven en werken nog legt op de nationaliteit, de wezensaard van het volk, toen ‘ras’ genoemd. Al in ‘Methode in literatuurgeschiedenis’ (1900) neemt hij daar scherp afstand van, in ‘Methode in kunstgeschiedenis’ (1901) en later in zijn overzichten van de beeldende kunst van de Middeleeuwen en Renaissance doet hij dat nog eens.

Vermeylen benaderde de figuur van Vander Noot dus psychologisch en historisch. Daarin was zijn aanpak modem. Maar Vermeylen stond nog niet volledig los van het biografisme en de genievoorstelling van het oude, positivistisch geïnspireerde historisme, zoals hij ook sterk esthetische oordelen niet achterwege liet. Andere elementen van Vermeylens methode mogen echter binnen de toenmalige Nederlandse (literatuur)geschiedschrijving revolutionairder heten. In de oorspronkelijke Franstalige versie van ‘Methode in literatuurgeschiedenis’ pleitte Vermeylen voor een interdisciplinaire aanpak.40 Methodologisch nog steeds actueel is dat Vermeylen in Leven en werken ook rekening hield met Vander Noots publiek en met de materiële omstandigheden waarin zijn oeuvre tot stand kwam.

De contemporaine reacties getuigden helemaal niet van aandacht voor deze nieuwe aspecten in Vermeylens methodologie. Ze beperkten zich tot een bespreking van de inhoud, en een zeldzame keer wees een recensent – Marten Rudelsheim – op een aantal onnauwkeurigheden. Het proefschrift kreeg overigens heel wat recensies, serieuze en minder serieuze, signalementen en uitvoerige discussies.41 Al na de verschijning als artikel noemt Prinsen het in Noord en Zuid ‘zeer belangrijk’42 en ook Taco H. de Beer schrijft in zijn lijfblad: ‘De arbeid van Vermeylen getuigt van een omvangrijk streng wetenschappelijk onderzoek en van veel liefde voor het onderwerp: menige dissertatie toont niet zooveel bewijzen van helder inzicht in de geheele zaak en zorgzaam bewerken van het onderwerp in zijn geheelen omvang.’43 Ten slotte roffelt Verwey zichzelf, terecht, eventjes op de borst in zijn recensie voor het Tweemaandelijksch Tijdschrift: ‘Dit werk is van beteekenis omdat het onmiddelijk [sic] voortkomt uit die geestelijke beweging die in Nederland eerst de poëzie hervormde en daarna ook op de beschrijving van de poëzie invloed

kreeg.’44 Vermeylens boek is inderdaad een sleutelwerk voor wie belang stelt in de samenwerking van Noord- en Zuid-Nederlandse figuren, een samenwerking die in het teken stond van de vernieuwing van de literatuur en literatuurbeschouwing in Nederland en Vlaanderen.

Maar wat blijft er tegenwoordig nog over van al die lof in Vermeylens eigen tijd? Smit heeft er voor het eerst flink aan geknaagd. In Nederlandse literatuur, een geschiedenis (1993) noemt Karel Bostoen Vermeylens biografie niettemin ‘verouderd, maar nog steeds nuttig’. Onvervaard stelt Marijke Spies Vermeylen zelfs verantwoordelijk voor het eerherstel van de dichter.45 Die eer komt natuurlijk eerder Verwey toe. Toch heeft de wetenschappelijkheid van Vermeylens Leven en werken wellicht meer invloed gehad op de latere auteurs van literatuurgeschiedenissen dan het polemische werkstukje van Verwey. Zijn bibliografie van de werken van Vander Noot is bovendien de basis geweest voor de gehele latere studie.

Vermeylens voornaamste verdienste schuilt echter nog steeds in de levendigheid van zijn betoog. Hij heeft de mentaliteit van Vander Noot, zijn adellijke arrogantie, zeer goed weten te treffen.46 Daarmee heeft Vermeylen inderdaad zijn hemel verdiend.

Frank Okker+
Te laat voor bezinning
Willem Walraven tot zijn hoofdredacteur

In juni 1936 vindt er een belangrijke gebeurtenis plaats in het toch al veelbewogen leven van de Nederlands-Indische schrijver Willem Walraven. Aan het eind van die maand legt W. Belonje, directeur én hoofdredacteur van de in Soerabaja uitgegeven De Indische Courant, zijn functie neer. Belonje neemt zijn ingrijpende besluit na een conflict met het Kolling-concern, eigenaar van de krant, dat het goedlopende, progressieve dagblad wil samenvoegen met het minder succesvolle Soerabaiasch Handelsblad, een zeer conservatieve krant die geleid wordt door de beruchte journalist H.C. Zentgraaff.1

Het vertrek van Belonje komt bij Walraven hard aan, omdat de hoofdredacteur van grote betekenis is geweest voor zijn journalistieke loopbaan. In juli 1925 heeft Walraven naar De Indische Courant een lange en uitermate kritische brief gestuurd over de behandeling van de Europese militairen in Nederlands-Indië. Belonje plaatst de brief en toont zich dermate onder de indruk van Walravens schrijfstijl dat hij hem vraagt om geregeld bijdragen aan de krant te leveren. Al spoedig schrijft de nieuwe medewerker een reeks hoofdartikelen die niet alleen door hun stilistische kwaliteiten, maar vooral door hun onverbloemde kritiek op de Indische maatschappij de aandacht trekken.2 In 1933, wanneer Walraven al twee jaar volledig voor De Indische Courant werkt, laat Belonje hem zelfs de gehele boekenrubriek van de krant verzorgen.

De verhouding tussen Walraven en zijn hoofdredacteur is uitstekend. Dat is des te opvallender omdat de schrijver op grond van zijn socialistische levensovertuiging een hartgrondige hekel aan autoriteiten heeft. In de olie- en suikercultures, waar hij werkzaam was voordat hij de overstap naar de journalistiek maakte, kwam hij daardoor vaak met zijn bazen in botsing. Maar Belonje gunt zijn waardevolle medewerker de vrijheid die hij zo nodig heeft om te kunnen schrijven. Walraven hoeft niet in het lawaaiige redactielokaal in het ondraaglijk hete Soerabaja te zitten. Hij kan thuis, in het hogergelegen en dus koelere Blimbing (bij Malang), zijn artikelen schrijven en is slechts op freelance basis aan de krant verbonden. Het spreekt voor

zich dat Walraven de soepele houding van Belonje waardeert: ‘Die vraagt je niks en wenscht je niet eens te zien, dus dat is nu niet bepaald een alledaagsch mensch. Dat is een buitengewoon mensch.’3

Na het vertrek van Belonje wordt diens functie gesplitst. Eerste redacteur E. Jansen neemt het hoofdredacteurschap op zich en administrateur J.M.C. Bloot wordt de nieuwe directeur. Jansen is een zeer gedegen en ervaren journalist. Hij werkte voor ‘grote’ kranten als De Locomotief en Het Bataviaasch Nieuwsblad onder gerenommeerde hoofdredacteuren als A.J. Lievegoed en F.H.K. Zaalberg. Voor zijn komst naar Soerabaja, in 1927, was hij hoofdredacteur van Het Algemeen Handelsblad in Semarang. Maar Jansen geldt beslist niet als een hemelbestormer, een man die op bevlogen wijze commentaar levert op de Nederlands-Indische samenleving. Natuurlijk heeft hij oog voor sociale misstanden, want daar hoef je in de koloniale maatschappij niet ver naar te zoeken. Bovendien werkt hij nu bij De Indische Courant, een krant die voortgekomen is uit de vakbeweging in de suikerindustrie.

Jansen gaat echter in zijn berichtgeving tamelijk voorzichtig te werk. Hij publiceert liever een afgewogen oordeel dan een uiting van oprechte boosheid en probeert botsingen met invloedrijke personen of instanties te vermijden. Het is een groot verschil met de aanpak van Belonje, die met kennelijk genoegen een scherp stuk van Walraven over de Koninklijke Paketvaart Maatschappij van nog wat extra venijn voorzag door in het naschrift te vermelden dat het personeel van de kpm van zijn ‘steil-starre’ president-directeur ‘niets te verwachten’ had. Het voorzichtige beleid van de nieuwe hoofdredacteur hangt ook samen met het verscherpte toezicht van de Nederlands-Indische overheid op de binnenlandse pers. Als gevolg hiervan krijgen tussen 1933 en 1936 veel inheemse kranten, maar ook een aantal Europese bladen waaronder De Indische Courant, een officiële waarschuwing; in enkele gevallen wordt zelfs een (tijdelijk) verschijningsverbod opgelegd.4

Het ligt voor de hand dat Jansen grote moeite heeft met de kritische hoofdartikelen van de krant. Daarin ventileert Walraven vanaf de voorpagina zijn woede over gevoelige onderwerpen als de arbeidsomstandigheden in de suiker, de behandeling van inheemse werknemers en de schaduwkanten van het gemengde huwelijk. Hoewel hij laat merken dat hij de kwaliteit van Walravens werk waardeert, schrapt Jansen nogal eens de meest kritische passages uit diens bijdragen. En wanneer hij vreest dat de artikelen zijn krant in opspraak zullen brengen, weigert hij ze te plaatsen. Het gevolg van die handelwijze is dat Walraven voortaan zijn mening over de koloniale maatschappij tot uitdrukking brengt in zijn boekrecensies. Die worden door Jansen meestal ongemoeid gelaten.

Op grond van deze ervaringen slaat Walraven zijn nieuwe hoofdredacteur minder hoog aan dan Belonje. In een brief aan zijn zuster in Nederland schrijft hij weliswaar dat Jansen tot zijn vrienden behoort, maar hij noemt hem ook ‘een heel gewoon burgermannetje’.5 Van een geregelde correspondentie tussen hen beiden is geen sprake. Walraven is een gretig brievenschrijver, maar als hij Jansen wat wil meedelen, doet hij dat tijdens een van zijn bezoeken aan de redactie. Hij reist namelijk geregeld naar Soerabaja om bij de krant een voorschot op te nemen. Vanwege zijn grote gezin en, vooral, zijn kwistige levenswijze verkeert hij voortdurend in geldnood.

Op 30 september 1940 echter is er voor Walraven voldoende aanleiding om zijn hoofdredacteur een briefje te schrijven. Jansen viert op 1 oktober zijn 25-jarig jubileum in de journalistiek, een gebeurtenis die op de redactie kennelijk tot het laatste moment geheim gehouden is. In zijn felicitatiebriefje verwijst Walraven naar zijn artikel ‘De Volksraadszetel’, dat Jansen een week eerder tot zijn genoegen op de voorpagina van de krant geplaatst heeft. In dit (hoofd)artikel toont Walraven zijn ongenoegen over een stuk in het Algemeen Maandblad voor den Middenstand in Nederlandsch-Indië waarin met duidelijke afkeuring geschreven werd over de mogelijkheid dat er een socialist gekozen zou worden in de Volksraad, het Indische parlement. Er was namelijk een zetel vrijgekomen doordat een van de leden, mevrouw Razoux-Schulz, in Nederland verbleef en wegens de bezetting niet terug kon keren. Walraven wijst de schrijver van het artikel erop dat het van zeer slechte smaak getuigt om zich op dit moment tegen de socialisten af te zetten. ‘Men zou daarover althans in dezen tijd kunnen zwijgen. Nu de rooden en de Joden in de eerste plaats in Europa vervolgd worden door de vijand, die ons arme vaderland bezette, zou men van elken landgenoot mogen verwachten, dat hij in geen enkel opzicht, – en dan ook in geen enkel! – zich zal scharen aan de zijden van dien vijand, dat hij geen enkel inzicht van dien vijand zal deelen, geen enkele daad, ook niet in schijn en zelfs niet van verre zal toejuichen.’6 Walraven herinnert eraan dat de socialisten tot de voornaamste bestrijders van het nationaal-socialisme behoren. Vandaar dat een ‘gevoelsuiting’ als het stuk in het maandblad bij de lezer onaangename gevoelens oproept. ‘Zij wekt herinneringen aan de dagen, toen men in de straten der

Indische steden lieden in zwarte hemden kon ontmoeten, N.S.B.-insignes boven domme, maar doodernstige gezichten, die toebehoorden aan vaak brave lieden, die niet wisten wat zij deden en in politiek opzicht volslagen analphabeet waren.’ De reactie doet sterk denken aan de recensies waarin Walraven het vanaf 1934 voor de joden in Europa opneemt en waarschuwt tegen de nazipropaganda.

Uit het briefje aan Jansen, dat hier voor het eerst gepubliceerd wordt7, blijkt eens te meer Walravens geïsoleerde positie in de kolonie. Maar hij toont hier, ongetwijfeld onder invloed van de oorlogsomstandigheden, meer dan in andere brieven zijn pessimisme over de plaats van de intellectueel in de wereld. Slechts het schrijven verschaft hem nog enige vreugde.

 

Blimbing, 30 september 1940

Waarde Heer Jansen,
Laat op den avond zie ik de krant en met één oogopslag overvalt mij de jubileumstemming. Het is helaas te laat voor bezinning, voor overdenking en beschouwing, voor feestrijmen zelfs, waaraan ik mij anders wellicht was te buiten gegaan. Nochtans van harte slamat en nog vele jaren. Het vak is mooi, evenals in den grond het leven mooi zou behooren te zijn. Maar het wordt bedorven door velerlei dingen. Op mijn 53ste jaar voel ik mij ginds noch hier thuis: niet in het socialistische ‘paradijs’, niet in de kapitalistische ‘hel’. Het geestelijk individu vindt geen plaats in deze wereld, maar het is een vreugde, en het geeft in deze wereld iemand het gevoel een kwajongensstreek te hebben uitgehaald, als je een argeloos geschreven stukje als ‘De Volksraadszetel’ als hoofdartikel ziet verschijnen. Misschien is dat nog het eenige ‘mooie’ in het vak. Veel gelukgewenscht met dezen dag. W. Walraven

Tussen Walraven en Jansen mag dan een aanzienlijk verschil in temperament bestaan, beiden zijn eensgezind in hun scherpe afwijzing van het nationaal-socialisme. Dat brengt de anders zo behoedzaam opererende hoofdredacteur, waarschijnlijk tot zijn eigen verbazing, in aanraking met justitie. Wanneer Jansen kort na de bezetting van Nederland in zijn krant de assistent-resident van Djember, Remmert, aanvalt omdat deze pas na ingrijpen van hogerhand bereid blijkt om de nsb‘ ers in zijn afdeling op te pakken, klaagt deze hem aan wegens ondermijning van het gezag. In december 1940 wordt Jansen door de Raad van Justitie in Soerabaja veroordeeld tot twee maanden gevangenisstraf. Nadat dit vonnis in april van het volgend jaar door het Hooggerechtshof bekrachtigd is, wordt er een handtekeningenactie georganiseerd. Ruim tienduizend Europeanen ondertekenen het gratieverzoek aan gouverneur-generaal jhr. mr. A.W.L. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer, die uiteindelijk het vonnis omzet in een voorwaardelijke straf.8

Ook Walraven moet in deze periode voor de rechter verschijnen. Wegens enkele achteloos gemaakte opmerkingen over de kwaliteit van de verdedigingswerken op Java en het gebrek aan strijdlustigheid bij de Indo-europeanen wordt hij onder meer beschuldigd van sympathie voor de vijand. Tijdens het proces in mei 1941 treedt Jansen als getuige à decharge op. Voor de rechtbank noemt hij Walraven een ‘overtuigd anti-nsb‘ er’, die onmogelijk van sympathie voor de vijand verdacht kan worden. Openhartig verklaart Jansen dat de beklaagde ‘politiek en sociaal veel verder wilde gaan’ dan hij en daarom niet meer de gelegenheid kreeg ‘om in de krant van deze inzichten te doen blijken’.9 Toch wordt Walraven tot een maand gevangenisstraf veroordeeld, die hij van 8 oktober tot 7 november 1941 uitzit, voornamelijk in de gevangenis Soekamiskin bij Bandoeng.

In tegenstelling tot Walraven, die in februari 1943 in het kamp Kesilir (Oost-Java) de dood vindt, overleeft Jansen de Japanse bezetting. Zijn gezondheid is echter sterk achteruitgegaan door enkele ernstige ziekten, opgelopen in de kampen. In augustus 1946 keert hij met zijn vrouw en zoon naar Nederland terug, maar hij slaagt er door zijn gevorderde leeftijd niet meer in een baan in de journalistiek te vinden. In 1955 overlijdt hij, zesenzestig jaar oud.10

De Parelduiker op internet

De Parelduiker is nu ook te vinden op internet. Op de website van Uitgeverij Bas Lubberhuizen (www.lubberhuizen.nl) staat een compleet overzicht van de artikelen die in de afgelopen vijf jaargangen van De Parelduiker zijn verschenen. De index is toegankelijk via een alfabetisch register op onderwerp en op auteur. Op de website staan tevens alle uitgaven van de uitgeverij, inclusief speciale aanbiedingen, die bovendien rechtstreeks te bestellen zijn.