Archief: DBNL

Frank Rutten
Une soirée bien émouvante
Jean Cocteau in Amsterdam

frank rutten (1952) is boekhandelaar te Amsterdam.

De Rotterdamse cabaretier, tekstschrijver en amusementshistoricus Alex de Haas (1896-1973, pseudoniem van Alexander Nederveen) bezat een uitzonderlijk talent voor verzamelen. Hoewel hijzelf deel uitmaakte van de geschiedenis – De Haas werkte met grootheden als Lou Bandy, Koos Speenhoff en Jean-Louis Pisuisse -, trok hij zich graag op aan mensen die in zijn ogen échte kunstenaars waren. Onbeschroomd bedelde hij om hun foto met handtekening. Ongemerkt groeide zijn verzameling uit tot het grootste kleinkunstarchief van Nederland, waarover hij als een cerberus waakte. Niemand mocht erin.

Aan het einde van zijn leven dreigde De Haas grote opruiming te houden. Na zijn dood moest alles vernietigd worden, een wens die overigens – en gelukkig – niet is ingewilligd. Zanger, tekstdichter en nachtclubeigenaar Kees Manders (1913-1979), een goede vriend van De Haas, verkocht, met medeweten van de weduwe, het amusementsarchief aan het Toneelmuseum in Amsterdam (tegenwoordig Theater Instituut Nederland).1 Maar niet alles uit de nalatenschap van De Haas kwam daar terecht.

Het is alweer jaren geleden dat in ons bezit kwam een publicatie van Jean Cocteau (1889-1963), Dessins, gebundelde tekeningen, uitgegeven in 1924 bij Stock te Parijs. Het exemplaar komt uit de bibliotheek van Alex de Haas. Op de binnenkant van het voorplat, tegenover het schutblad, is een foto van Cocteau geplakt. Ontspannen ogend, een hand in de zak, in de andere een sigaret, onderhoudt de dichter een gezelschap dames en heren, vermoedelijk journalisten. Voorin het boek staat een tekening van de hand van Cocteau, opgedragen aan Alex de Haas. Op de titelpagina van het boek heeft Cocteau bij een weer andere tekening van hem geschreven: ‘Souvenir d’une soirée bien émouvante à Amsterdam’ (zie afbeeldingen op p. 38 en 39). Wat hield deze ‘aangrijpende’ avond in?

In 1946 bestond het Tuschinski Theater 25 jaar. Op maandag 28 oktober werd het zilveren jubileum gevierd met een galavoorstelling. Het imposante gebouw aan de Reguliersbreestraat baadde in het feestlicht en was omgetoverd in een zee van bloemen. Zelfs het gilde van zwarthandelaren had een bloemstuk gestuurd

met de tekst: ‘Hartelijk gefeliciteerd door de Bedrijfsgroep Straathandel, vakgroep bioscoopkaartjeshandel. Honi soit qui mal y pense’.2 Felicitaties alom bij deze feestavond, die ook een reünie was van overlevenden. Alex de Haas, voor de oorlog huisvriend van de familie Tuschinski en de vaste conferencier van het bioscooptheater, voor het eerst op het podium sinds 1940, had een avond geprogrammeerd van herinnering en vooruitzien. Na het spelen van het Wilhelmus herdacht De Haas in zijn openingsrede de zwagers Abraham Tuschinski, Herman Gerschtanowitz en Herman Ehrlich, welk driemanschap het theater vóór de oorlog groot had gemaakt maar de oorlog niet overleefde. Hij legde een krans, waarop een minutenlange stilte in acht werd genomen. Er volgde een korte Polygoon-documentaire over de 25-jarige geschiedenis van Tuschinski, met commentaar van Alex de Haas, en een optreden van The Dagenham Girl Pipers, een Schotse meisjesdoedelzakband. Daarna werd de hoofdfilm gestart: La belle et la bête, ofwel Het meisje en het monster, van Jean Cocteau, met in de titelrollen Jean Marais en Josette Day.

Presto, prestissimo

Hoewel in verschillende publicaties wordt gesproken van een wereldpremière in Amsterdam, was La belle et la bête voor het eerst te zien op het internationale filmfestival van Cannes (20 september – 5 oktober 1946), de eerste editie van na de oorlog. La belle et la bête wedijverde er om de filmprijzen met inmiddels bewezen klassiekers als Brief encounter, The lost weekend en Notorious van Hitchcock. De aanwezige Nederlandse pers had lucht gekregen van het gerucht dat Amsterdam de eer zou worden

gegund van de eerste publieksvertoning. Bovendien, zo meldde Het Parool op 21 september 1946 vanuit Cannes, waren ‘energieke landgenoten’ op dat ogenblik in Parijs bezig ‘Cocteau over te halen ter eere van die première naar Amsterdam te komen. De dichter heeft al “ja” gezegd, dus het is bèst mogelijk dat hij komt.’

Zo kon het gebeuren dat op maandagmiddag 28 oktober 1946, in de deftige conversatiezaal van het (in de jaren zestig van de vorige eeuw gesloopte) Hotel des Pays-Bas aan de Nieuwe Doelenstraat in Amsterdam, een aantal journalisten zat te wachten op de komst van Jean Cocteau, voor het eerst van zijn leven in Nederland. De foto in het boek van De Haas is gemaakt tijdens die persconferentie.

Het journaille was onder de indruk van de charismatische Franse ‘alleskunstenaar’: ‘zijn geheele verschijning is één en al leven, één en al beweging, en zoo watervlug is hij van woord en gebaar, dat men zijn eigen rhythme moet aannemen om hem volkomen te kunnen volgen, presto, prestissimo…,’ schreef Ellen Waller in het Algemeen Handelsblad van 29 oktober. De verslaggever van Het Parool (29 oktober) zag een ‘stukje Frankrijk’ binnenwandelen dat ‘nerveus, vitaal, gebarend’ binnen vijf minuten in ingewikkelde theorieën over kunst was geraakt. Volgens het Nieuw Weekblad voor de Cinematografie van 8 november 1946 had Cocteau zijn toehoorders onmiddellijk in de greep van zijn persoonlijkheid ‘en zelden zagen wij op journalisten-bijeenkomsten beroemdheden verschijnen, die de situatie onmiddellijk zoo volkomen meester waren, dat ook de geroutineerde reporters, die altijd wel een strikvraagje achter de hand hebben om den geïnterviewde in het nauw te

brengen, zich volkomen gaven en met open mond luisterden naar wat Cocteau vertelde.’

Aanwezig op de bijeenkomst in Hotel de Pays-Bas was ook de schrijver Jef Last (1898-1972), die met Cocteau nauwelijks over diens film sprak maar hem vooral doorzaagde over politiek en haar verhouding tot de kunst. Last ging wel naar huis met een aandenken: een exemplaar van de roman Notre-Dame-des fleurs van Jean Genet, waarin Cocteau voor hem een opdracht schreef en een tekening maakte.3

Een poëtische vergissing

Nadat de hoofdfilm was afgelopen, klonk er vanuit de zaal applaus. Dat werd luider toen de regisseur zijn loge verliet en het toneel betrad, waarna Alex de Haas hem met ‘een keurige Fransche redevoering als een universeel kunstenaar huldigde onder het aanbieden van een groot bloemstuk van roode rozen.’4 Achterin De Haas’ exemplaar van Dessins maakte tekenaar Eppo Doeve (1907-1981) van deze huldiging een tekening (zie p. 40). Ter ere van de gast uit Frankrijk werd vervolgens de Marseillaise gespeeld. In een kort dankwoord getuigde Cocteau tot slot van zijn bewondering voor Nederland en vooral van zijn liefde voor Amsterdam.

Het meisje en het monster werd door de Nederlandse filmkritiek over het algemeen goed ontvangen. J.A. Wiersma schreef in Het Vrije Volk (31 oktober) over Cocteau: ‘Hij

heeft alle registers opengetrokken die het apparaat der cinegrafie hem kon bieden: magistraal, fantastisch en indrukwekkend. […] Mist slechts één beslissende kwaliteit en wel: de cinegrafische intelligentie, die het spel van de beelden tot een “film-gedicht” maakt, waarbij beeld en woord slechts hulpmiddelen zijn.’ De Waarheid (26 oktober) sprak van ‘een sublieme film’. De dichter J.C. Bloem noemde in De Groene Amsterdammer van 26 oktober de film ‘zonder eenig voorbehoud voortreffelijk’. Simon Carmiggelt oordeelde in Het Parool (25 oktober): ‘Zelden heb ik een film gezien, die met zulk een verfijning en met een zoo gevoeligen smaak is gemaakt.’ Er waren ook tegenstemmen. Ellen Waller, de filmcritica van Algemeen Handelsblad, was teleurgesteld. De film zag er prachtig uit, schreef ze op 19 oktober, maar het blijft ‘bij een proefstuk dat men met belangstelling kan beschouwen, doch waarin nergens de toets van den echten cineast, nergens de filmische bewogenheid van camera en montage te bespeuren is’. De nrc (30 oktober) vond dat Cocteau zijn krachten als regisseur had overschat. De bespreking in Vrij Nederland (2 november) was beknopt: ‘Een poëtische vergissing van Cocteau, die het vak niet kent en op zijn naam speculeert.’ Mijn vader herinnert zich de film als ‘een wat kitscherig geheel’.

La belle et la bête draaide drie weken in Tuschinski, twee weken in Arena te Rot-

terdam en één of twee weken in het Haagse Passage Theater. Op 7 november vond daar een galavoorstelling plaats in aanwezigheid van prins Bernhard. Maar toen zat Cocteau alweer lang en breed in Parijs.

Pluk watten

Cocteaus bezoek aan Nederland gaf aanleiding tot allerlei manifestaties, die volgens het Nieuw Weekblad voor de Cinematografie ‘alleen de grooten dezer aarde te beurt vallen’. Het blad wist op 8 november te melden dat Cocteau was ontvangen door de Franse ambassadeur in Nederland en op het ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen (O.K. en W.) in Den Haag. Hij sprak studenten toe van de Universiteit van Amsterdam en er werd hem ‘een plechtige en indrukwekkende ontvangst’ bereid op het Rotterdams stadhuis, gelijk een halfjaar eerder Churchill ten deel was gevallen. Behalve in Amsterdam woonde Cocteau ook in Den Haag de persvertoning van zijn film bij.

Op zijn weg door Amsterdam werd Cocteau vergezeld door André Glavimans (1912-1984), de kunstredacteur van Elseviers Weekblad.5 Deze vergeleek het bezoek van Cocteau aan Nederland met dat van de dichter Paul Verlaine, die hier in 1892 op

uitnodiging van de Tachtigers was. Net als Verlaine bezocht Cocteau het Rijksmuseum.6

Kort na de oorlog onderging Rembrandts Nachtwacht een uitvoerige restauratie, waarbij het schilderij werd verdoekt en voorzien van een nieuwe vernislaag. De werkzaamheden naderden eind oktober 1946 hun voltooiing en conservator Arthur van Schendel jr. toonde Cocteau het resultaat. ‘Veel mooier dan vroeger’ tekende Glavimans uit de mond van de dichter op. Cocteau had het meesterwerk nooit eerder in het echt aanschouwd. ‘Hij vindt de Nachtwacht prachtig en vooral de problemen der compositie interesseeren hem omdat er immers aan de linkerzijde een lap is weggesneden.’ Tegenover Jef Last liet Cocteau zich over de schoongemaakte Nachtwacht in andere bewoordingen uit. Die schoonmaak was ongetwijfeld een vooruitgang. ‘Het is een volkomen nieuw doek, dat de enorme schildersqualiteiten van Rembrandt onthult als geen ander. Maar nu het schoongemaakt is, valt de schade veel meer op, die destijds door het afsnijden van het linkerdeel is veroorzaakt. De twee wandelende mannen lopen nergens heen. Het evenwicht is verloren.’ Cocteau doet vervolgens de suggestie Vermeer-vervalser Han van Meegeren het verloren gegane deel van de Nachtwacht te laten schilderen, ‘en zet het in een aparte lijst ernaast, zodat men de oorspronkelijke verhouding weer aan kan voelen!’7

Elders in het Rijksmuseum stond Cocteau uitvoerig stil bij twee schilderijen van Vermeer, Het straatje en De brieflezende vrouw. Glavimans schrijft dat iemand naast dat laatste schilderij een scènefoto uit La belle et la bête houdt. Duidelijk blijkt de overeenkomst. Cocteau geeft toe dat hij samen met zijn production designer vooraf veel boeken met reproducties van Vermeer heeft bestudeerd. Vermeers Meisje met de blauwe hoofddoek (tegenwoordig bekend als Meisje met de parel), dat Cocteau een paar dagen later in het Mauritshuis in Den Haag zou aanschouwen, had model gestaan voor het meisje uit zijn film.8

Uit het Rijksmuseum nam Cocteau een souvenir mee, verklikte Glavimans. In de kale zaal, waar de restaurateur bezig was geweest, lag nog een hoop watten, die gebruikt waren om de Nachtwacht schoon te maken. Cocteau trok er een pluk vanaf: ‘Voor mijn vriend Picasso, hij kan het als poederdons gebruiken.’

Tranen

In Amsterdam bracht Cocteau ook nog een bezoek aan het Rembrandthuis. Terugwandelend, langs de burgwallen, onderging hij de verstilde sfeer van de binnenstad. ‘Zoo scheef staan de oude huizen hier naast elkaar als de boeken op een plank’, merkte hij op. In de schuilkerk Ons’ Lieve Heer op Solder was Cocteau tot tranen geroerd. ‘Het is hier compleet’, zei hij, terwijl hij in het voorhuis over de herfstige gracht van de Oudezijds Voorburgwal uitkeek. ‘Hier moest men een tafel kunnen zetten en zitten werken.’

De ‘geleidelijkheid en de kalmte’ van de Amsterdammers, bekende Cocteau

Glavimans, was hem tijdens zijn bliksembezoek het allermeest opgevallen: ‘Ik kan geen Nederlandsch verstaan maar ik luister naar de klanken. En dan valt me een natuurlijke humaniteit op in alles dat men zegt […]. Ieder blijft in zijn eigen waarde en laat een ander in de zijne.’ Het moet goed zijn om in een stad als Amsterdam te kunnen leven, stelde Cocteau vast.

Hooguit drie dagen zal Cocteau destijds in Nederland zijn geweest, in welke korte tijdspanne hij zowel Amsterdam, Rotterdam als Den Haag aandeed. Maar hij was vastbesloten terug te komen. ‘Ik droom ervan Leiden te leren kennen’, vertelde hij aan Jef Last, ‘Delft vooral, en de bossen van uw land, die ik alleen ken van Ruisdael’s schilderijen. Dan wil ik ook uw jeugd leren kennen, uw intellectuelen en uw kunstenaars.’ Vier jaar later kwam Cocteau zijn belofte na. Op 27 juni 1950 woonde hij in het Alhambra Theater de Nederlandse première bij van zijn film Orpheus, die werd vertoond in het kader van De week van de Franse film in Amsterdam. Maar ook dit keer bleef hij niet lang. Van een volgend bezoek zou het daarna niet meer komen.

Rotvent

Terug naar 1946 en naar Alex de Haas. In welke relatie stond hij tot Jean Cocteau, dat deze bereid was het jubileumfeest van Tuschinski met zijn aanwezigheid op te luisteren? Het meisje en het monster werd hier uitgebracht door het Amsterdamse film-verhuurkantoor Nederland N.V. Dat bedrijf heeft ook Cocteau uitgenodigd naar Nederland te komen. Een bemiddelende rol hierbij kan ir. J.H.J. de Jong hebben gespeeld, hoofd van de Afdeling Film van het departement van O.K. en W. Hij maakte in Cannes deel uit van de internationale jury. Ik heb geen aanwijzingen gevonden dat de uitnodiging op instigatie van Alex de Haas is gebeurd. Waarschijnlijker is dat De Haas, bezig met de organisatie van het gala in Tuschinski, hoorde van de plannen van Nederland N.V. en première en jubileum – tot beider voordeel – aan elkaar knoopte.

Het lijdt geen twijfel: de kleinkunstenaar De Haas had bewondering voor Coc-

teau, die alle kunst met een grite K schreef. Met Stravinsky en Picasso behoorde Cocteau tot de mensen die zijn geestelijk klimaat hadden bepaald, vertelde hij op 4 juli 1963 in een interview met het Algemeen Dagblad. Maar De Haas’ bewondering gold niet de héle Cocteau. Over de door hem zeer gewaardeerde, jonggestorven zangeres Yvonne George (1896-1930) merkte hij tegenover Alfred Kossmann op: ‘Yvonne George was een groot talent, door Jean Cocteau ontdekt, maar Cocteau – een rotvent in zijn jonge jaren – heeft haar verpest ook. Hij deed mee aan alle modes, en was toen net bezig aan verdovende middelen. Yvonne George is er aan ten gronde gegaan.’9

In het omroepblad TeleVizier van 11 januari 1969 was Alex de Haas het onderwerp van de serie ‘Een leven in beeld’ een biografie in 25 foto’s. Bij de foto van De Haas met Cocteau op het podium van Tuschinski luidt het onderschrift: ‘De oorlog is voorbij en weer betreden, voorgesteld door De Haas, beroemdheden het Tuschinski-toneel: in 1946 Jean Cocteau, met wie Lex een hechte vriendschap sloot.’

Hoe keek Cocteau zelf terug op zijn bezoek aan Amsterdam? In 1957 sprak de journalist Ernst van Raalte met Cocteau in het Franse visserstadje Villefrance, nabij Cap Ferrat, op de dag dat de dichter er tot ereburger werd benoemd.10 Tegenover de interviewer hield Cocteau ‘een lofzang op Amsterdam en speciaal op de oude binnenstad, die hem toen hij een aantal jaren geleden in ons land was geweest, zozeer had bekoord […]. Nog even sprekende over zijn films, bracht Cocteau in herinnering dat hij indertijd de première van La Belle et la Bête had bijgewoond. De in de zaal aangebrachte bloemenversiering was hem toen o.m. bijzonder opgevallen.’

Wiel Kusters
‘De kleur van ’t kostlijk zwart der kolen’
Pierre Kemp en twee werkgevers

De dichter en essayist wiel kusters (1947) is hoogleraar algemene letterkunde aan de Universiteit van Maastricht. Op zijn naam staan verschillende publicaties over Pierre Kemp.

Op 21 juli 2007 was het veertig jaar geleden dat de dichter Pierre Kemp in Maastricht overleed. Het kunstenaarschap van Kemp (1886-1967) was, afgezien van zijn jeugdige pogingen om als kunstschilder, journalist en prozaschrijver de kost te verdienen, niet van de ‘centenverdienende richting’, zoals hij dat later placht te noemen. Van zijn dertiende tot en met zijn vijfentwintigste was hij werkzaam als plateelschilder in de Maastrichtse aardewerkindustrie, bij de Société Céramique. En van 1 december 1916 – zijn dertigste verjaardag – tot 1 januari 1945 was hij werkzaam als bediende, later chef, op het loonbureau van de Société des Charbonnages Réunis Laura et Vereeniging te Eygelshoven (een van de dorpen in de huidige gemeente Landgraaf).

Werkend aan Kemps biografie kwam ik een tweetal ongepubliceerde gedichten tegen – het ene in voltooider staat dan het andere – waaruit zijn verering blijkt voor de mijndirecteur Willem Schweitzer. In een van die gedichten brengt Kemp bovendien een beeld naar boven van de directeur van de Société Céramique, Victor Jaunez, die hij wel niet persoonlijk gekend zal hebben. Het is aardig om te zien, hoe hij hier de steenkolenmijn en de aardewerkindustrie met elkaar weet te verbinden. Daarnaast geeft dit bewaard gebleven kladgedicht aanleiding om hier iets uit de doeken te doen omtrent Kemps relatie met de kunstenaar Henri Verstijnen, die van 1907 tot 1931 als decorontwerper werkte voor de Société Céramique. Aan het werk van Verstijnen werd in het afgelopen jaar een overzichtstentoonstelling gewijd in het Drents Museum in Assen en Museum Mesdag in Den Haag.

’t Kostlijk zwart der kolen

In Teruggedaan, de opstellenbundel die Harry G.M. Prick in 1988 werd aangeboden ter gelegenheid van zijn afscheid als conservator van het Letterkundig Museum, heeft Karel Reijnders enkele bladzijden geschreven over de relatie tussen Pierre Kemp en W.J.B. Schweitzer (1880-1962), commercieel directeur van de steenkolenmijn Laura in Eygelshoven.1

Reijnders memoreert dat Pierre Kemp de opvolger van Schweitzer, E.H. Edixhoven, begin 1956 vereerd heeft met een gedicht (‘Aan directeur Edixhoven’)2. En verder dat de algemeen directeur, luisterend naar de naam P.H.R. Pierre, in 1925 zijn vijfentwintigjarig ambtsjubileum had horen opluisteren met een feestcantate waarvoor de dichtende beambte de tekst had geschreven.3 Aangaande Schweitzer, aan wie Kemp ‘zeer veel te danken [heeft] gehad’,4 merkt Karel Reijnders op: ‘Opvallend is dat wel twee andere directeurs door Kemp bedacht werden met een gedicht, maar juist degene die hem het naast stond niet, niet dat we weten.’5

Pierre Kemps zorgvuldigheid in dergelijke zaken kennende – zelfs een zekere angstvalligheid was hem op dit punt niet vreemd – kan men zich dat moeilijk voorstellen. En het is ook niet juist. In Pierre Kemps persoonlijk archief bevindt zich de kladversie van een gedicht getiteld ‘Twee gedichten’, met de opdracht ‘Aan Mr. Willem Schweitzer’ en gedateerd januari 1946, samen met het ontwerp voor een begeleidende brief d.d. 18 februari 1946 en een antwoordbrief van Schweitzer van twee dagen later. Daaraan voorafgaat een brief van de mij ndirecteur d.d. 31 december 1945 in antwoord op een mij niet bekend schrijven van Kemp (vermoedelijk een uitgebreide kerst- en nieuwjaarswens als reactie op een krantenbericht over het op handen zijnde vertrek van Schweitzer uit de dagelijkse leiding van de mijn). Uit deze brief valt op te maken dat Kemp in de brief aan zijn vroegere baas melding heeft gemaakt van de in 1946 te verwachten verschijning van zijn gedichtenbundel

Standard-book of classic blacks,6 zoals hij hem ook al in 1922, zoals Reijnders liet zien, op de hoogte bracht van zijn literaire vorderingen.

Kemps gedicht voor scheidend mijndirecteur Schweitzer luidt in zijn conceptversie als volgt:

Het is duidelijk dat Pierre Kemp bij het onder woorden brengen van wat hem in ‘Twee gedichten’ voor ogen stond – een gelijkschakeling van het werk van de dichter aan het werk van de ‘bouwer’ die Schweitzer als mijndirecteur is geweest – niet bijzonder op dreef was.8 Hij expliceert dat zelfs in de eerste twee regels van de voorlaatste strofe, wanneer we daarin niet alleen maar een bescheidenheidsformule willen zien met betrekking tot zijn héle oeuvre.

Aardig om te constateren is, dat Karel Reijnders in ‘Een mijndirecteur naast twee paters’ op basis van een artikel uit het dagblad De Tijd van 18 maart 1955 nu juist dezelfde aspecten naar voren haalt: Schweitzer was niet alleen een humane chef en een goed mens, maar ook ‘een uitstekend econoom, een goed organisator, een sociale voorman van het eerste plan’. ‘Zo was hij omstreeks 1925 de initiator van het woningplan voor mijnwerkers met speciale bouw- en eigendomsregeling, waarbij hij ook andere mijndirecties meekreeg.’9

Behalve de vergelijking van Kemps dichtkunst met Schweitzers ‘bouwkunst’ is in het gedicht ook een metafoor actief waarin het schrijven van gedichten wordt tot ‘in inkt boetseeren’. De vergelijking betreft nu die tussen dichtkunst en keramische kunst. Liefst had de dichter de geliefde mijndirecteur van toen kostbaar Chinees aardewerk aangeboden, een specimen uit de ‘zwarte familie’. In 1958, op zijn tweeënzeventigste, zou Pierre Kemp zoals bekend een omvangrijke gedichtenbundel publiceren onder de titel Vijf families en één poederblauw, waarin ‘Famille noire’ een van de afdelingen is, naast onder andere de ‘Famille jaune’ en de ‘Famille rouge’. Deze bundel, evenals de verwijzing naar een ‘Famille noire’ in het gedicht ‘Twee gedichten’ is een welbewuste verwijzing van Pierre Kemp naar de jaren dat hij als plateelschilder werkzaam was bij de Société Céramique in Maastricht (1900-1913).10

Belegen verzen

In de brief van 18 februari 1946 die ‘Twee gedichten’ begeleidde, vermeldde Kemp allereerst dat hij met een antwoord op Schweitzers brief van 31 december 1945 heeft gewacht ‘tot het hierbij gevoegde gedicht “voldoende belegen” was, om het rijp te achten, aan U te richten. Het is zoo mijn gewoonte om ook verzen belegen te laten worden en niet maar hals over kop te offreeren.’11

Schweitzers antwoord van 20 februari getuigt niet alleen expliciet van het buitengewoon grote plezier dat de dichter hem met zijn ‘uiting van sympathie […] in zoo schonnen vorm’ heeft gedaan, maar bevestigt dit ook in zijn herhaling van de visie die Pierre Kemp op hem als dichter en bouwer heeft gegeven. Schweitzer schrijft onder andere:

Den dienst van het schoone, dien U met zooveel toewijding en succes hebt beoefend, heb ik op mijne wijze eenigszins in practijk trachten te brengen door de moeite die ik mij gegeven heb van de Julia12 en Lauradorp een mooi geheel te maken. Dat de Raad van Beheer ondanks de groote meerdere kosten die hiermede gemoeid waren, met mijne plannen accoord ging, bewijst dat er ook in die kringen eene meerderheid was voor wie geld en efficiency niet alles is.13

Dat Pierre Kemp gewacht heeft met het sturen van zijn gedicht tot het ‘voldoende belegen’ was, zal zeker waar zijn. Hij was er onzeker over, zoals ook blijkt uit het feit

dat zich in zijn nalatenschap nog een ander kladgedicht bevindt, in een minder vergaande staat van voltooiing dan het concept van ‘Twee gedichten’. Het heeft geen titel en is niet gedateerd. Strikt genomen is onduidelijk of het als poging tot het schrijven van een gedicht voor Schweitzer aan ‘Twee gedichten’ vooraf is gegaan, of dat het een latere, hernieuwde maar gestaakte poging is. Ik vermoed het eerste, maar duidelijk is in ieder geval dat ook dit gedicht-in-wording voor Schweitzer bedoeld was. Weliswaar gaat het hier nu niet om ‘twee gedichten’ (het werk van de dichter en het opbouwwerk van de directeur), maar om twee takken van industrie, hun directeuren, de dichter die er in opeenvolgende fasen van zijn leven gewerkt heeft en de door deze laatste associërenderwijs geziene overeenkomsten.

Het bedoelde onvoltooide kladgedicht laat zich voorlopig als volgt reconstrueren (open plekken in Kemps handschrift markeer ik met [ ], onduidelijke plaatsen met [?]).

Henri Verstijnen

Denkend aan mijndirecteur Schweitzer, ‘een heer zich met het zwart/ associeerend’, komt bij de dichter de herinnering op aan een andere directeur-beheerder: Victor Jaunez, van 1865 tot 1916 directeur-gérant en bestuurder van de Société Céramique te Maastricht; in de jaren dus dat de jonge Pierre Kemp daar werkte. Kemp herinnert zich een ‘wandbord met portret’ van deze Jaunez. Het moet een van de gedenkborden zijn die in 1913 vervaardigd werden ter gelegenheid van het vijftigjarig jubileum van de Société Céramique.

Waar tot nu toe alleen maar vermoed werd dat dit wandbord (mede) ontworpen zou zijn door de kunstenaar Henri Verstijnen (1882-1940), die van 1907 tot 1931 als decorontwerper werkte voor de Société Céramique.15

In zijn niet tot voltooiing gekomen gedicht voor W. Schweitzer laat Kemp – men zou haast zeggen: eindelijk – eens iets blijken van een dichterlijke visie op steenkool. Het product waarvan ook hij, als administratief medewerker van de Laura, per slot van rekening leefde. Niet alleen krijgt de esthetiek van de steenkool in dit gedicht vorm via er soms in zichtbaar gebleven fossiele planten, een flora, die ‘het leven van de kool verschoont’ en op een bepaalde manier kan herinneren aan bloemmotieven aangebracht op aardewerk, ook levert steenkool de hitte die nodig is voor het glazuren van aardewerk en zijn emit vrijkomende gassen verantwoordelijk voor temperaturen die glazuren ‘anders tinten’. Deze bijdrage aan tint en kleur vormt voor Kemp, de vroegere plateelschilder, ‘het meest po[ë]tisch koolgebruik’ dat hij kent.

Aardig is dat Kemps kladgedicht de ontwerper van het wandbord met portret

van Victor Jaunez identificeert als Henri Verstijnen. De jonge Pierre Kemp stond met hem in persoonlijk contact. De vier jaar oudere Verstijnen, die zich na een jaar op Rolduc voornamelijk als autodidact had ontwikkeld, was als decorontwerper boven Kemp geplaatst, maar moet sympathie voor de jonge schilder en dichter hebben gekoesterd. Er zijn uit 1915 en 1916 twee brieven van Henri Verstijnen aan Pierre Kemp bewaard gebleven, waarin Verstijnen aan Kemps literaire werk refereert en hem adviezen verstrekt.

De eerste brief dateert van januari 1915. Pierre Kemp is dan, na zijn mislukte schilderjaar (1913)16 zonder vast werk, maar heeft in 1914 zijn eerste gedichtenbundel, Het wondere lied, gepubliceerd. In maart 1915 zal hij naar Amsterdam vertrekken voor een baan als leerling-journalist bij het dagblad De Tijd, maar nu is hij nog in Maastricht.

Op 8 januari 1915 dan schrijft Verstijnen aan Kemp, dat hij diens gedichtenbundel ontvangen heeft. Hij had meteen willen antwoorden, maar moest al de volgende dag op reis. Nu hij weer thuis is wil hij de dichter van Het wondere lied ‘oprecht en hartelijkst bedanken’ voor de bundel en voor de vriendschappelijke woorden waarmee die gepaard ging.

Zoowel het een als ’t ander stel ik op hoogen prijs, maar vooral Uw schrijven trof mij daar er voor mij duidelijk uit blijkt, dat de belangstelling en sympathie, die ik, ofschoon nooit uitte, toch voor U voelde, blijkbaar tòch overgebracht geworden is; zoodat er in stilte ’n vriendschappelijke verhouding ontstaan is

op een hóóger gebied dan op dit stoffelijke; hetgeen iets zeer schoons is en van veel beteekenis bovendien.

Verstijnen heeft, zo schrijft hij, ‘veel mooie gedachten in mooie vorm verstoffelijkt’ in Kemps debuutbundel aangetroffen en ziet er een grote belofte voor de toekomst in. Juist daarom wil hij hem raad geven, ter overdenking.

Niet de gemakkelijke en goedkoope raad van iemand die intrensiek [sic] slechts gaarne naar eigen stem luistert, maar raad zooals een warm-voelende oudere broer die geven kan, zonder aanmatigend te schijnen.
Mag ik dat doen?

In de eerste plaats waarschuwt hij voor het gevaar ‘in bescherming genomen te worden’. Aanvankelijk is dat iets goeds en onmisbaars, maar langzamerhand verandert zulke steun dikwijls in

’n dwangbuis, althans wanneer de beschermer eigen inzicht en levensbeschouwing naar voren tracht te brengen en zoodoende de wijde vrije vleugelslag van ’s dichters wieken onwillekeurig tracht te kortwieken.
– Blijf z.m. vrij – in denken –

In het eerste van de hier gegeven citaten klinkt Verstijnens theosofische levensbeschouwing door. Hoewel opgevoed in rooms-katholieke sfeer, stond hij al ‘als jonge man open voor kennismaking met moderne vormen van religiositeit en spiritualiteit,’ schrijft zijn biografe. ‘Toen hij zich in 1907 met zijn vrouw in Maastricht vestigde, werd in het Bevolkingsregister in de rubriek religie ‘geen’ vermeld, hetgeen aangeeft dat zij net als vele tijdgenoten de kerkelijke traditie achter zich hadden gelaten.’ In 1910 was hij lid geworden van de Theosofische Vereeniging.17 Het derde van de citaten lijkt duidelijk gericht tegen de veronderstelde invloed van Kemps artistieke ontdekker en mentor, pater J. van Well s.j., wiens in levensbeschouwelijk opzicht overigens terughoudende Inleiding tot Het wondere lied Verstijnen natuurlijk gelezen had.’18

Tot Verstijnens verdere raadgevingen behoorde dat Kemp zijn instrument, te weten zijn ziel, ‘zuiver gestemd’ en ‘rein’ moest zien te houden.

Ontwikkel zelfvertrouwen maar let er voortdurend op dat het niet overslaat in zelfoverschatting, want dan sluit zich opeens de poort die toegang geeft tot wijsheid en de geest ontvangt geen geestelijk voedsel meer.
Tracht overal en van iedereen te leeren want alles en allen zijn gelijkelijk uw meesters! Blijft ontvankelijk vooràl voor fijnere aandoeningen zonder overgevoelig te worden. Denk altijd edele gedachten d.w.z. beheersch uw denkvermogen want immers wat ’n mensch denkt dat wordt hij, dat is hij.
Zoek alleen wijsheid, geen kennis; omdat wijsheid de bron en het einddoel tegelijk is van het dichterschap. Kennis is ’n surrogaat, een hulpmiddel en sterfelijk, maar wijsheid blijft eeuwig omdat het geestelijk is en van God. –
Een waar dichter is een verlosser der menschheid. Wat ’n heerlijke roeping! Blijfer getrouw aan. –
Neem deze woorden niet dadelijk aan, maar overdenk ze, dan gaat misschien de waarheid er van op eigen wijze in U leven.19

Als hij een jaar in Amsterdam heeft vertoefd, houdt Pierre Kemp het daar voor gezien en keert hij overmand door heimwee terug naar Maastricht. Daar zoekt hij opnieuw contact met Henri Verstijnen. Op 5 juli 1916 schrijft Henri Verstijnen hem, dat het hem genoegen deed weer iets van hem te horen en bovendien te kunnen constateren dat Kemp ‘voort blijft gaan succes te oogsten’. De verschijning van Het wondere lied was in de pers niet onopgemerkt gebleven en bovendien was daar het vooruitzicht van een nieuwe bundel, De bruid der onbekende zee en andere gedichten, die in 1916 zou verschijnen. Verstijnen wil, voorzover hem dat mogelijk is, eraan meewerken de uitgave van die tweede bundel te doen slagen.

Ik sta wel niet onmiddelijk [sic] in contact met tijdschr. of dagbladen, maar ik ken toch wel enkele invloedrijke critici o.a. den Heer Dr. Edw B Koster.
Wanneer U mij nu b.v. uw laatste gedichten (de 2^e bundel) eenige tijd ter leen zoudt willen geven, wil ik die tegelijk met ‘Het wondere lied’ met genoegen ter beoordeeling zenden aan genoemden Heer en daarna nog aan anderen die mij geschikt lijken.20

Waarschijnlijk heeft Kemp Verstijnen gesuggereerd zelf iets over zijn nieuwe bundel te schrijven. Expliciet immers deelt deze mee:

Daar ik me persoonlijk nooit op literair gebied bewogen heb, zou U aan mijn recensies weinig hebben, zelfs al zouden enkele redacties het willen opnemen.
Daarentegen als Edw B Koster, of de Red. van de Nieuwe Amsterdammer b.v. de aandacht op Uw werk zouden vestigen, dan zou dat dunkt me wel voelbaar worden.21

Tot slot van zijn brief noemt Verstijnen een aantal tijdschriften waarnaar Kemp zijn bundel zeker zou moeten opsturen. In een P.S. nodigt hij de vroegere Céramique-medewerker uit, eens bij hem aan te komen om wat te praten, op een avond tussen 8 en 9. Anderhalf jaar eerder had hij dat ook al eens gedaan.

Of zo’n persoonlijke ontmoeting aan de Maastrichtse Glacisweg, waar Verstijnen toen woonde, heeft plaatsgehad is niet met zekerheid bekend. Aannemelijk is het wel. We weten dat Pierre Kemp op 22 mei 1953 – hij was toen zesenzestig jaar oud – een gedicht schreef met de titel ‘Spreek ik toch nog met Verstijnen?’ waarin hij op enigszins ironische wijze de mogelijkheid oppert in een vlieg op een bloemblad of in een lichtverschijnsel aan de hemel Henri Verstijnen te ontmoeten.

Hein Aalders
Wie is M.P.?
Monsieur Marcel Polak, artiste peintre

hein aalders (1957) is werkzaam in de uitgeverij en redacteur van De Parelduiker. Eerder publiceerde hij over J. Slauerhoff en Cesare Pavese.

In een artikel dat ik eind vorig jaar in dit tijdschrift publiceerde over de Amsterdamse boekhandelaar A.A. Balkema en zijn in de oorlog gedrukte typografische schatkamer, kwam ook een aantal opgedoken brieven ter sprake van een persoon van wie de identiteit moeilijk vast te stellen was. Het ging om iemand die Balkema en zijn vaste vormgever Jan van Krimpen van advies diende. Hij becommentarieerde uitvoerig de kwaliteit van het tot dan toe gedrukte en kwam met lijsten voorstellen voor nieuwe uitgaafjes, compleet met opgave welke editie gebruikt moest worden en welke letter en papier daarvoor toepasselijk zouden zijn. Deze wonderlijke vent – of was het een vrouw? – ondertekende steevast met ‘M.P.’.

In het Stadsarchief kwam ik er ten slotte achter dat het moest gaan om ene Meijer Polak, geboren op 13 november 1902, in de oorlog getrouwd met Margarete Pool en op 26 juni 1952 naar Parijs vertrokken. Meer gegevens kon ik toen niet achterhalen, behalve dat hij, dat wist ik al, gezien zijn briefhoofd, een agentuur had in chemische en farmaceutische producten, gevestigd aan de Minervalaan 76 huis in Amsterdam. Naar later bleek vertegenwoordigde hij een chemische fabriek uit Lyon.

Een consciëntieuze lezer van De Parelduiker, Martin Spoor, wist om wie het ging en belde mij. Hij vertelde me dat deze persoon wel een en dezelfde moest zijn als Marcel Polak, die in Parijs bevriend raakte met Simon Vinkenoog, die tussen 1949 en 1956 bij de unesco, op de avenue Kléber, werkte. Over deze figuur had Vinkenoog een boekje gepubliceerd, Leven en dood van Marcel Polak (De Bezige Bij, lrp 293, 1969). Ik zond Vinkenoog het artikel en kreeg prompt de bevestiging dat Meijer en Marcel Polak een en dezelfde waren. ‘Onmiskenbaar’ reageerde hij op diens handschrift. Op de vraag of hij nog iets over hem kon vertellen, verwees hij mij naar genoemd boekje, maar hij vertelde me ook dat zijn tweede vrouw, Judic Cohen, na de oorlog Polaks secretaresse was. Zij woont tegenwoordig in Londen en kon mij vast wel meer over hem vertellen.

Belastingschuld

Intussen had ik me verdiept in Vinkenoogs herinneringen aan M.P. Tweemaal had hij zich ertoe gezet om de man in woorden op te roepen. De eerste keer was dat op 10 juni 1956, aan de vooravond van zijn terugkeer naar Amsterdam. Ongerust over waar hij in Parijs uitspookte, greep Vinkenoog naar de pen en het stuk, getiteld ‘M.P.’, verschenen in Podium, nummer 4 van jaargang 1955/’56, begint als volgt: ‘Hij kwam hier vier jaar geleden met 75.000 gulden, vertelt men, ik moet het geloven, want zelf vertelt hij nooit de waarheid. Hij had een grote belastingschuld en op zijn huis, vol moderne schilderijen, zou beslag gelegd worden. Hij verkocht het echter de dag ervoor en toen de nieuwbakken eigenaar met de hem toevertrouwde sleutel zijn huis wilde betreden, was het al verzegeld en de vorige eigenaar, onze held M.P., van Amsterdam naar Parijs vertrokken.’

Terug naar Nederland kon hij natuurlijk niet. Daar zou Justitie hem in de kraag grijpen. Inmiddels was hij ook beroofd van zijn papieren. Hij was afhankelijk van de goedgezindheid van enkele mensen die hem enige tijd onderdak wilden verlenen. Zo kwam hij op een dag aanwaaien bij Simon Vinkenoog, in 1954. Vinkenoog, die in ’48 met zijn tweede vrouw Juc (spreek uit Zjoek) Cohen met een klein erfenisje van haar het grauwe naoorlogse Nederland was ontvlucht om op de bonnefooi in Parijs hun geluk te beproeven, vond voor hij bij de unesco ging werken enkele maanden emplooi als model voor de beeldhouwer Zadkine. Juc ging werken bij het Internationaal Theater Instituut. Polak had hij ontmoet in de cafés, Le Select bijvoorbeeld, op de ‘boul’ Montparnasse. En Juc had over hem verteld, toen ze nog voor hem werkte op de Minervalaan. Hij was inmiddels over de vijftig, corpulent en leed aan suikerziekte. Het geld was blijkbaar snel opgegaan.

Omdat Simon ooit had gezegd dat Polak wel bij hen kon logeren stond hij op

zekere dag op zijn stoep, met een hutkoffer vol bibliofiele boeken en tassen vol overige bagage. Hij installeerde zich breeduit in het ruime beeldhouweratelier in de rue Garibaldi 47, op acht hoog, totdat z’n gastheer en -vrouw er genoeg van hadden. Genoeg ook van het rondvertellen van confidenties: ‘hij is een aartsintrigant die alleen maar leeft in andermans levens,’ schreef Vinkenoog. Polak zwierf verder door Parijs, kocht boeken zodat zijn bibliotheek aanmerkelijk aangroeide, maar in pakketten, koffers en dozen in het Gare Montparnasse en bij vrienden lag.

Een enkele keer had Vinkenoog met hem gesproken over het verleden. ‘Hij zegt ook nooit zó gelukkig te zijn geweest als nu het geval is, hij begon zijn leven op zijn veertigste jaar, nu is hij vrij, over de jaren voordien spreekt hij weinig, niets over zijn jaren als zakenman en slechts eenmaal sprak hij vrijuit tegen me over de oorlogsjaren, toen hij, jood zijnde, zich moest verbergen, en, later gedeporteerd, voor de keuze werd gesteld: sterilisatie of de dood.’

Dit eerste stuk schreef Vinkenoog uit gemis. ‘We missen zijn kwebbels, zijn meningen over de boeken die we bij ons dragen, zijn reaktionaire politieke opvattingen, zijn belangstellende vragen naar ons familieleven.’

Het tweede stuk, ‘De dood van Marcel Polak of De aan voegende wijs onder de knie’, schreef hij na Polaks doods bericht. Het verscheen een half jaar later, in het voorjaar van 1963, in het tijdschrift in boekvorm Randstad no. 5 (lrp 63), dat Vinkenoog samen met Hugo Claus, Ivo Michiels en Harry Mulisch in 1961 had opgericht, voornamelijk om de buitenlandse literatuur onder de aandacht van de Nederlandse lezer te brengen. Het stuk bestaat voor het grootste deel uit fragmenten van de van veel literatuur getuigende, maar ook zeer beklemmende brieven van Polak aan Vinkenoog uit de anderhalf jaar voor zijn dood. In de inleiding refereert Vinkenoog aan Polaks Amsterdamse tijd: ‘Zijn vrouw (tien jaar jonger dan hij) was een knappe Française. Iemand, die hem toen beter kende dan ik, stelde ik vragen over die tijd. Ik krijg antwoord, maar eerst een wedervraag: “Wat zàg je in die man? Behalve een ontzaglijk talent voor tragedie…” Zijn vrouw – hoorde ik – wilde geen modern schilderij in haar huis zien; als hij iets kocht moest hij het in zijn kantoor (de voorkamer van zijn huis) opbergen, wat dan ook gebeurd zal zijn met de gouaches die hij al in ’47 van Karel Appel kocht; het ontdekken van schilders en het verzamelen van eerste uitgaven was zijn hobby. Hij bracht zijn secretaresse kunst uit albums met reprodukties bij, maar moest de boeken verstoppen als zijn vrouw per ongeluk binnenkwam.’

Die secretaresse was Vinkenoogs tweede vrouw, Juc Cohen.

Familie

Hoe meer ik er achter probeer te komen wat voor werk hij voor de oorlog deed, wat voor een opleiding hij genoot en hoe hij aan zijn fascinatie voor mooie boeken en kunst kwam, hoe meer ik zijn uitspraak begrijp dat hij pas begon te leven na zijn veertigste. En hoe meer ik begrijp dat fabuleren een tweede deugd van hem werd.

Zelden sprak hij over zijn jeugd, de jaren in Amsterdam. Pas in een brief uit september ’61, geschreven in het ziekenhuis aan de vooravond van de amputatie van zijn linkerbeen, in een wanhopige stemming, geeft hij zich over aan de kracht der herinnering:

Telkens en telkens weer gaan mijn gedachten terug naar mijn jeugd. Nu ik dat woord jeugd neerschrijf, krijg ik al ’n huilkramp; zenuwen. Ja mijn jeugd en ik bedoel niet mijn prille jeugd, maar zoo van tien, twaalf jaar af. En met dat, denk ik aan al de leden van onze familie, alle of bijna allemaal dood […].
Er waren met zoo’n groote familie veel familiefeestjes, de groote in de feestzaal van Parkzicht (nu Parkhotel geloof ik). En zoo verbindt zich bijna ieder stadsdeel met iets uit mijn leven. In die buurt was ik op de lagere school, dáár woonde ’n oom, daar had ’n neef ’n winkelzaak, daar had mijn vader zijn kantoor. O, Amsterdam van voor vijftig jaar! Het was zoo veel kleiner, zooveel intiemer, men kende zooveel meer mensen. Als jongen van tien, twaalf jaar, op Zaterdagmiddag, maakte ik met [zijn neef] Sal en nog ’n paar vrienden ’n wandeling ‘buiten de stad’. Bij voorbeeld, naar de Watergraafsmeer tot aan de Kruislaan. Daar, in ’n melkhuis, dronken we, in de tuin, ’n glas melk of limonade of fosco en gingen dan de Kruislaan in in ’t gras liggen. Of naar de Watertoren aan de Amsteldijk, toen ver buiten de stad of dé groote wandeling van de jongens van mijn tijd: naar ’t Kalfje, de Kalfjeslaan, de Amstelveense weg en dan terug naar huis; maar dan vertrok je ’s morgens vroeg, op Zondag. […]
Misschien, wie weet, tusschen de rommeluitstallingen op ’t Waterlooplein en Nieuwmarkt liggen albums met familiefoto’s, van mijn familie misschien? Met de foto’s van mijn ouders als jonge menschen, van 25, 28 jaar? […] Toen ik twaalf jaar oud was… en nu in November 59! Geen onbekommerd den dag leven die je leeft, maar bestormd door pijnen, angsten, verlangens en veel, veel verdriet om alles dat was en niet meer is. Om alle menschen die ik gekend heb vooral, om mijn ouders, mijn broer Simon… Mijn ouders, Joseph en Aleida, waren hun voornamen. O, ze waren engelen van goedheid voor ons; waar ze ’t geduld vandaan gehaald hebben voor ons lastige, drukke kinderen, is me ’n raadsel. Er gaat geen dag voorbij of ik denk aan ze in ’n nimmer verflauwende liefde. Ik heb helaas geen foto’s van ze, maar ik hoef mijn oogen maar te sluiten om hun lieve gezichten voor me te zien zooals ze in de jaren 20 en 30 waren. Simon was ’n vreemde jongen later met wie ik weinig contact had: hij was een echte man van handel en industrie; maar goeje broers zijn we altijd gebleven. Da’s alles voor vandaag, Simon, misschien schrijf ik nog wat aan, vandaag of morgen. Je verdrietige Marcel.

Het verleden van Marcel Polak is gekleurd door de liefde voor mensen die allemaal dood zijn. Na de oorlog, die zijn vier grootouders, zijn ouders, ooms en tantes, ne-

ven en nichten, broer en schoonzus, zijn eigen vrouw en kind opslokte in de Poolse gas kelders van de nazi’s, mat hij zich een andere naam aan. Marcel zou hij voortaan heten en omdat het Amsterdam zoals hij het gekend had, toch niet meer bestond, vertrok hij naar Parijs en probeerde daar een leven op te bouwen als kunstenaar. Een jeugdwens wilde hij in vervulling laten gaan. In de gipsafdeling van het Rijksmuseum had hij zich al op zijn twaalfde tekenen geleerd. Nu, in Parijs, maakte hij collages van stukjes gekleurd papier die hij overal verzamelde, van affiches afscheurde, op straat vond en in zijn portefeuille bewaarde. Eind 1960 had hij een expositie van 43 werken bij galerie Lacloche, place Vendôme no. 8. Er verscheen een catalogus van, met een tekst van de Israëlische kunstenaar Sioma Baram. De expositie had, volgens Polak zelf, ‘een prachtige pers’, ‘zonder één uitzondering, zelfs in het buitenland’. Het Musée de l’art moderne de la ville de Paris kocht een groot werk.

Maar met Polaks gezondheid ging het steeds sneller bergafwaarts. Door de suikerziekte moest hij zijn linkerbeen missen en met het rechter ging het ook niet goed. Hij hield Vinkenoog op de hoogte van het proces van afbraak (‘met een been in het graf’) en voegde daar gedetailleerde tekeningen van het aangetaste been bij. Op het laatst kwam hij het ziekenhuis niet meer uit. Marcel bleef Vinkenoog schrijven, tot een week voor zijn dood. Hij overleed in het Beaujon-ziekenhuis in

Clichy op 25 oktober 1962. Doodsoorzaak: een crisis van angina pectoris. Vinkenoog vroeg zich af wat er van hem over zou blijven, ‘behalve wat stukjes scheurwerk in privé-collecties en het Parijse Musée d’Art Moderne? Rottende resten van huidsklerose in het Parijse kerkhof van Pantin. Een steen op het graf? […] En zijn duizenden boeken, de eerste boeken en bibliofiele uitgaven, in eigen beheer, in beperkte oplage? Wie neust er nu in rond, waar liggen ze opgeslagen?’

Appel en Corneille

Zo moeilijk als het was sporen van Meijer Polak van voor de oorlog terug te vinden, zo moeilijk blijkt het het leven van Marcel Polak in Parijs te traceren. Afgaande op eigen mededelingen in de correspondentie vond ik geen werk van hem in het Parijse museum voor moderne kunst. Parijse galeristen die ik het vroeg kenden de naam niet. Nederlandse kunstenaars en schrijvers uit die tijd vroeg ik of ze Polak hadden gekend, geen van hen had hem ontmoet; de meesten hadden nooit van hem gehoord. Het Stedelijk Museum in Amsterdam kon niets over hem vinden.

Wat was hier aan de hand? Was Marcel Polak in rook opgegaan? Had hij wel bestaan? Was het een valse naam? Ja, hij had wel degelijk bestaan, en kunst had hij ook gemaakt. Zo nu en dan (tot twee jaar geleden nog) wordt er werk van hem geveild. Kleine werkjes, kleine bedragen. Maar afbeeldingen ervan vond ik niet.

Polak leed een eigen leven, weg van de Nederlandse en Parijse bohème. In Amsterdam nog had Polak verschillende malen de trappen naar Karel Appels atelier in ‘Huize Smyrna’ op de Oudezijds Voorburgwal 127 beklommen om speciaal zijn gouaches te zien. Volgens Appels biografe Cathérine van Houts zou Polaks voorkeur meer uitgaan naar Corneille. Misschien was dat zo in het begin, maar dan is zijn standpunt in Parijs bijgedraaid in het voordeel van Appel. Aan Vinkenoog schrijft hij eind ’61: ‘Maar ’n oordeel van Appel heeft meer waarde, want spontaner,

dan het voorzichtige borduurwerk van Corneille. […] Hij maakt me misselijk met de te litteraire titels die hij aan zijn doeken geeft, het gebrek aan phantasie, enfin, voor mij is hij achteruitgegaan. […] Appel, ondanks de beperktheid van uitdrukkingsmogelijkheid (in woorden, wil ik zeggen) geeft blijk van veel gevoel en ’n scherp begrip van hoe de zaken zijn (“vroeger ’n reis, nu ’n spel” zei hij over Picasso) en dat is meer waard dan kunstnijverheidsproza. […] de knul past op zijn werk als ’n kurk op ’n flesch of ’n vuist op ’n oog.’

Weggevoerd

Polak verloor zoals gezegd bijna z’n hele familie in de oorlog. ‘Ook weggevoerd, onze Simon, zijn vrouw ook; dood, dood, alles dood. In 1933 was ik getrouwd, 31 jaar oud of eigenlijk 30 (het was de 26^e Juni) maar over mijn huwelijk, mijn eerste en mijn dochtertje Lydia Frédérique spreek ik es ’n andere keer, de keel is me nu dichtgesnoerd door de emotie.’

In het Digitaal Monument van de Joodse Gemeenschap Nederland valt het allemaal op te zoeken, de familie van Marcel Polak. Precies waar ze woonden toen ze werden opgepakt, hun namen en geboortedata, en de data waarop ze vermoord werden. Een enkele keer heeft een bezoeker van de website, waarschijnlijk een voormalige buurtbewoner, aanvullende informatie kunnen geven. Zo weet ik nu dat Polak in de oorlog van zijn eerste vrouw, Hildegard Wertheim, is gescheiden en dat zij, met hun dochtertje en haar moeder, in de Niersstraat bleef wonen, waar ze ten slotte zijn opgepakt. Het klopt allemaal, zijn broer Simon, zeven jaar getrouwd, met vrouw uit hun huis in de Amstellaan 50¹ weggehaald, zijn ouders eveneens, ze woonden in de Dintelstraat 57 hs.

En Meijer Polak zelf? Vinkenoog schrijft in 1962: ‘In de oorlog scheidde hij van zijn vrouw, om als jood zijn huis met meubelen niet kwijt te hoeven raken’. Desgevraagd voegt hij er nu aan toe: ‘Bij een echtscheiding uit noodzaak – ik geloof dat Mulisch’ ouders iets dergelijks hadden – kan het huis aan de niet-joodse vrouw als eigenaar toevallen, waardoor het veilig gesteld wordt’. In ’56 herinnerde Vinkenoog zich nog dat hij zelfs gedeporteerd was en voor de keuze werd gesteld: sterilisatie of de dood. Wat was er precies met hem gebeurd? En waarom had hij Amsterdam halsoverkop verlaten met een fortuin op zak en de koper van zijn huis die het nakijken had?

Misschien herinnert Juc Cohen zich nog wat van Marcel Polak? Ze was tenslotte vlak na de oorlog enige tijd diens secretaresse, ‘tikjuffrouw’ zoals hij haar noemde. Ze weet nog dat ze eens vreselijk duizelig werd, een nicotinevergiftiging bleek. Polak, zelf een stevige roker, herkende de verschijnselen en stuurde Juc naar zijn vrouw in de keuken voor een glas melk. Daarna kreeg ze een tijd lang elke dag melk bij hem te drinken. Zijn vrouw was een stuk aardiger dan hij, vond ze, jonger ook, een Française. Marcel vond ze niet sympathiek, hij was dictatoriaal. Met z’n flux de bouche en z’n opzichtige eruditie wist hij mensen snel te imponeren. Helemaal

Simon, die als jongen uit de Pijp niet veel gewend was. Die keek enorm tegen hem op. Nee, van een boeken- of schilderijenverzameling kon ze zich niets herinneren en of hij rijk was wist ze ook niet.

 

Er is wel eens gesuggereerd, onder meer door Paul Arnoldussen in Het Parool van 26 april 1997, maar ook door Vinkenoog, dat Marcel Polak familie was van uitgever en bibliofiel Johan Polak (1928-1992). De link werd waarschijnlijk gelegd omdat beiden iets met geuren hadden. Marcel was vertegenwoordiger van een chemische fabriek in Lyon. Johan kwam, van moeders zijde, uit een familie die het geur- en smaakbedrijf Polak & Schwarz had opgericht. Maar er bestaan voorzover ik heb kunnen nagaan geen familiaire connecties tussen de twee.

Wat zou er met Polaks bibliofiele bibliotheek gebeurd zijn? Na zijn dood bij opbod verkocht op een anonieme veiling? Of zou die verdeeld zijn onder de paar vrienden die hem nog tot het laatst in het ziekenhuis opzochten? Wie zijn die vrienden en wat hebben ze overgehouden als aandenken aan hun vriend? Wat rest van Polak zijn zijn brieven aan Vinkenoog, enkele collages in particuliere verzamelingen, onzichtbaar voor het geïnteresseerde oog, en gelukkig nog Vinkenoogs geschreven portret. Sinds kort is daar het teruggevonden pakket brieven aan Balkema bijgekomen, alsook zijn bestellingen van private presses, bijzondere uitgaven en eerste drukken in het kasboek van het Huis aan de Drie Grachten. Met behulp van de teruggevonden sporen van een overledene probeer je een beeld van hem op te roepen. Maar het levert niet meer op dan een schim van degene die Marcel Polak waarschijnlijk in werkelijkheid was.

[2007/5]

Hans Olink
Mr. Dollar op de Balkan
In de voetsporen van A. den Doolaard

hans olink (1949) is journalist en publicist. Hij is redacteur van het vpro-radioprogramma OVT en bereidt een biografie voor van A. den Doolaard (Atlas, verschijnt eind 2009).

De airbus van Czech Airlines glijdt over de barre Macedonische bergen die verstild als een maanlandschap onder ons liggen. Ik kan de Zwarte Bergen die A. den Doolaard (1901-1994) meer dan zeventig jaar geleden doorkruiste, niet ontwaren. Er zijn te veel bergkammen die onderling nauwelijks verschillen. Dit was zijn jachtgebied – de bergen als ‘landschap van mijn ziel’, zoals hij het noemde.

Dan landt het toestel vrijwel geruisloos op de luchthaven van Skopje, de hoofdstad van Macedonië, en even later lopen we bij een hitte van meer dan veertig graden over het zinderende beton naar het luchthavengebouw. airport alexander the great staat er in grote letters op het dak. De douanier stempelt nonchalant in mijn paspoort en wijst me op een folder: ‘Invest in Macedonia! New Business Heaven in Europe’. Een belastingparadijs op de Balkan? Nieuwe tijden, nieuwe mores.

We worden, zoals afgesproken, afgehaald door Zoran Tuntev, een dertiger, vastberaden en strak gekleed. Hij doceert toerisme en management aan de universiteit en heeft net een vergadering gehad met de minister van Toerisme, meldt hij pocherig. Hij woont in het tweehonderd kilometer zuidelijker gelegen Ohrid, daar verhuurt hij zijn Villa Germanoff aan ons.

‘Wat vindt u van de nieuwe naam van onze luchthaven?’ lacht hij.

‘Ik dacht dat Alexander de Grote een Griek was?’

‘Nee, nee, dat is politiek niet juist,’ reageert hij geprikkeld. ‘Hij is geboren op het grondgebied van onze zelfstandige republiek Macedonië maar er wonen ook Macedoniërs in Griekenland en Bulgarije. Daarom betwisten onze zuider- en oosterburen het recht deze naam te gebruiken. Maar dat is een provocatie.’

Ik kijk hem ongelovig aan en realiseer me nu pas goed dat we op de Balkan zijn, met zijn politieke spanningen waarmee Den Doolaard in 1931 na aankomst in Macedonië ook al werd geconfronteerd.

We doorkruisen de bergen. Tuntev geeft nog eens extra gas. ‘De autobaan waarop we nu rijden is nieuw, dat is de beschaving, maar als we een zijweg inslaan zijn

we meteen weer in de middeleeuwen, zoals Den Doolaard onze dorpen aantrof en wat hem zo boeide. Als je het laagje beschaving wegkrabt, blijkt de tijd te hebben stilgestaan.’

‘Weet u trouwens,’ vraagt Tuntev, ‘waarom de Nederlandse vakantiegangers het zo massaal af laten weten.’

‘Ik vermoed dat het de oorlog is geweest die roet in het eten heeft gegooid.’

‘Maar hier is nauwelijks gevochten, dat gebeurde vooral bij onze noorderburen,’ zegt hij heftig. ‘Bovendien is de oorlog al zes jaar geleden beëindigd.’

In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw streken Nederlandse toeristen in groten getale neer aan het meer van Ohrid, geïnspireerd door De bruiloft der zeven zigeuners (1939), de roman die Den Doolaard in de jaren dertig in dit stadje situeerde. Een vrolijke kruisbestuiving die leidde tot honderden Nederlands-Macedonische huwelijken.

Als we aankomen in Ohrid – ‘de mooiste stad van Joegoslavië’, zoals de ‘Nederlandse Hemingway’ ooit schreef – gaan we eerst naar het monument dat in 2006 ter ere van de Nederlandse schrijver is onthuld. Niet ver van het blauwe meer, dat zich uitstrekt tot in Albanië, in een park, staat het. Een enkel bakstenen muurtje in een halve cirkel tegen een witte schuin oplopende achtergrond, in het midden een balk met daarop een opengeslagen boek in marmer – op de rechterpagina de beeltenis van Den Doolaard, op de linker zijn naam, geboorte- en sterfjaar en in het Macedonisch, Engels en Nederlands: ‘journalist en schrijver’. Dat is alles. Vervolgens een hele titelrol met initiatiefnemers en sponsors. Waarom geen mededelingen over zijn verblijf in Ohrid? Is hij zo bekend dat hij geen verklaring behoeft?

Bruiloft in Ohrid

Midden in de nacht word ik wakker van dronken Servische toeristen. Ik draai me om, kan de slaap niet meer vatten. Mijn gedachten dwalen af naar de jaren dertig toen Den Doolaard in deze kamer verbleef, die in Tuntevs folder pianoroom wordt genoemd. Tuntev vertelde me de vorige dag over zijn grootmoeder die destijds net als hij kamers verhuurde. Ze had een gastenboek met handtekeningen en omdat die niet altijd even goed te lezen waren had ze die van Den Doolaard verbasterd tot Mr. Dollar. Een pakkende naam vond Tuntev, hoewel hij besefte dat de Nederlandse zwerver en schrijver in werkelijkheid geen recht werd gedaan. Het gastenboek met de handtekening is helaas zoek, zodat ik het moet doen met de anekdote.

De volgende ochtend ga ik op zoek naar de Macedonische vertaling van De bruiloft der zeven zigeuners, die zoals mij werd verteld, overal te koop zou zijn. Maar er is geen boekhandel te bekennen en uiteindelijk beland ik bij de plaatselijke tourist office. Het meisje achter de balie verdwijnt achter een gordijn en komt even later terug met een glad, gebonden boek met goudopdruk.

Ik vraag haar of ze het heeft gelezen. Nee, maar ze weet wel te vertellen dat de Macedonische zigeuners tegen een letterlijke vertaling waren. Een woordenstrijd die zich toespitste op de titel die onoverkomelijke moeilijkheden opleverde. Met het woord zigeuner voelden ze zich te veel besmet. Ze kregen hun zin waardoor het boek dat ik in handen heb een heel neutrale titel heeft: Bruiloft in Ohrid – in het cyrillisch. De politieke correctheid kent geen grenzen. Zou Den Doolaard zich niet in zijn graf omdraaien als dit hem ter ore kwam?

Ik bezoek de duizend jaar oude plataan op het centrale plein, zwaar gestut nadat de bliksem zes jaar geleden insloeg. Onder de boom dronk Den Doolaard zijn Turkse koffie, zegt de tachtigjarige Abduraman Rachman, die op weg is naar de moskee maar wel even tijd heeft om te melden dat hij de Nederlandse schrijver heeft gekend. Hij was in de jaren zestig bedrijfsleider van hotel-restaurant Dessareth waar Den Doolaard met zijn vrouw logeerde. ‘Hij zwierf veel door de bergen en kwam dan ’s avonds terug. En dan spraken we over het leven.’

Ik bezoek talloze locaties uit Bruiloft in Ohrid, waaronder vele van de 365 kerken en kerkjes die het stadje rijk is. Zoals het Sveti Jovan Kaneo-kerkje op een rotspunt, waar hoofdpersoon Branko de apothekersdochter, op wie hij verliefd zal worden, op een vlonder ziet liggen. En ik ga naar het klooster Sveti Naum aan de andere kant van het meer, twintig kilometer varen, waar de hoofdpersoon lange gesprekken voert met een monnik die vindt dat hij niet rijp is voor het huwelijk. De resten van de oude Slavische universiteit boven het kerkje van Sveto Kliment – de bakermat van het cyrillische schrift – zijn nog steeds te bezichtigen. De fresco’s van de Sveti Sofiakerk, die ik vanuit mijn pianokamer kan zien, worden gerestaureerd nadat ze eeuwenlang verborgen waren onder pleisterwerk dat door de moslims was aangebracht nadat zij de orthodoxe christenen gingen overheersen. Uit deze fresco’s zou blijken,

zoals ook de archeoloog in Den Doolaards roman meent, dat de renaissance niet in Italië maar in Ohrid is begonnen. Renaissance-schilders die diepte, licht en schaduw toepasten, keerden zich hiermee tegen de canonieke schilderkunst, volgens welke perspectief verboden was. De tijdloze eeuwigheid, het diepteloze tijdperk, had afgedaan.

A. den Doolaard (ps. voor C.J.G. Spoelstra) zou later beweren dat De bruiloft autobiografische elementen bevatte. Hij was zelf in Ohrid verliefd geworden, een liefde die onbeantwoord bleef, een raadsel dat hij door het schrijven van deze roman probeerde op te lossen. Het idee van de bruiloft deed hij op in het vijftienhonderd meter hoge bergdorp Galitsjnik waar de herders altijd buitengaats leven en één keer per jaar terugkeren om dan collectief in het huwelijk te treden.

Hij liep ‘al jarenlang’ rond met het idee om De bruiloft der zeven zigeuners te schrijven en zocht nog slechts naar een geschikte locatie om het verhaal te situeren. ‘Maar toen ik Ohrid had leren kennen wist ik: dat is het. Want het gaat over een soort eeuwig gegeven dat niet verandert, liefde tussen de man en de vrouw etc. Hier vond ik dezelfde tijdloze atmosfeer die ik nodig had aan dit meer, aan het eind van de wereld.’

Toen hij eenmaal goed en wel aan het schrijven was, kreeg hij op een dag een telegram. ‘Dat schrikte ons wel op want we waren volkomen ondergedoken in de tijdloze atmosfeer […]. We [Den Doolaard en zijn vrouw Erie – ho] keken elkaar stomverbaasd aan. Het telegram was afkomstig van een vriend uit Belgrado die toen secretaris was van het regeringspersbureau. De tekst luidde: “Kom onmiddellijk terug, internationale situatie uiterst gespannen, oorlog dreigt”. We begrepen er niets van aan dit vredige meer.’

Het was 1938 en Engeland en Frankrijk hadden Tsjecho-Slowakije verkwanseld aan Hitler, die na dit ‘verraad van München’ het Midden-Europese land kon innemen. Den Doolaard verliet Ohrid en voltooide De bruiloft der zeven zigeuners pas later. Aangekomen in Belgrado was hij getuige van relletjes van mannen die zich opgaven om in Praag te vechten. Hij verbaasde zich over de doodsverachting van een vriend, een 55-jarige fotograaf, die zich met zijn drie zonen wilde aanmelden, en die op Den Doolaards vraag naar zijn angst voor de dood antwoordde: ‘De dood? Dat is werkelijk nooit in mijn gedachten opgekomen.’ Den Doolaard die zich op de Balkan nog meer dan eens zou verbazen over de onverschilligheid tegenover de dood, vloog naar Praag en zag daar ‘huilende soldaten, die zich uit verdriet bedronken of in woede hun geweren stuksloegen tegen lichtmasten’.

De oorlog stond voor de deur en Den Doolaard zou de Balkan niet meer bezoeken tot hij zich beginjaren vijftig in Joegoslavië vestigde.

Playboy

Maar hoe raakte Den Doolaard op de Balkan verzeild? Wat dreef hem naar Macedonië? Het land had een magische klank voor hem, zoals hij verklaarde in zijn autobiografische geschrift Ogen op de rug (1971): ‘Op school al had het woord “Macedonië” een toverklank voor mij bezeten. Onder alle nog onbekende landschappen had alleen Macedonië voor mij een individueel herkenbaar gezicht, dat me uit de atlas aanstaarde met de ronde ogen van zijn bergmeren, even lokkend en verleidelijk als de vergeet-mij-niet-ogen van mijn eerste schoolliefde. Een jongensboek van de grote leugenaar Karl May, De rovers van de Kara Dagh (de Turkse naam voor Macedonië’s noordelijk grens gebergte, de Sjar Planina) bleef ergens onder in mijn geheugen hangen.’

Hij moest nog even geduld hebben voor hij voet op de Balkan zou zetten. Toen hij in 1928, zevenentwintig jaar oud, besloot zijn baan als boekhouder bij de Bataafsche Petroleum Maatschappij vaarwel te zeggen was het nog slechts een kwestie van tijd. Hij kocht een Bugatti, hing de playboy uit, maar toen na een jaar z’n geld op was ging hij met zijn vriend, de fotograaf Fons Hellebrekers, op het Franse platteland werken, zwervend van de ene baan naar de andere. Het zou resulteren in zijn eerste succesvolle roman: De druivenplukkers.

Toen hij in de zomer van 1931 in Marseille een berichtje in de krant las dat comitadji’s een aanslag hadden gepleegd op de Oriënt-Express ergens in Macedonië leek dat een langverwacht signaal. ‘Tot verbazing van mijn tafelbuur kerfde ik er opeens met mijn scherpe mes een kort bericht uit, liet de krant de krant en wandelde haastig weg. Een paar uur later zat ik in de nachttrein naar Milaan die aansluiting gaf op een boemel naar Belgrado.’ Onderweg leerde hij op de stations waar de trein stopte het cyrillische schrift.

Waarom hij ging? ‘Ik kende land noch taal, maar ik besloot in jeugdige overmoed dat dit enkel een kwestie van tijd en leergierigheid was. Het voornaamste leek er heen te gaan en als het dan toch moest, dan maar meteen. Want de wereld was toch van mij?’

Tegenover Adriaan van Dis, in diens tv-programma in de De IJsbreker in Amsterdam, verklaarde de 89-jarige in 1990 dat hij in West-Europa een manco voelde. ‘Wij hadden de beschaving, dáár vond ik de gewone cultuur.’ En koket legde hij uit dat hij altijd vier kurken meenam om de steevast ontbrekende stoppen in wastafels te compenseren en vier jampotdekseltjes die hij gevuld met petroleum onder de bedpoten in de logementen of boerenlegers plaatste om zich de luizen van het lijf te houden.

In Belgrado hield hij zich een tijdje in leven als straatfotograaf. De kneepjes van het vak had hij geleerd van zijn vriend Fons Hellebrekers, aan wie hij later zijn

boek De wilden van Europa zou opdragen. Als de verhalen in dit boek de werkelijke volgorde van zijn reizen aangeven, dan reisde hij van Belgrado via Dalmatiës en Bosnië-Herzegovina naar Macedonië, dat na de Vrede van Versailles deel uit maakte van het ‘koninkrijk van de Serven, Kroaten en Slovenen’, en dat sinds 1929 Joegoslavië heette. Niet veel later vervolgde hij zijn reis naar Bulgarije waar de vmro (Vetrechnata Makedonska Revoluciona Organisacia), zoals de organisatie van de voor een autonoom Macedonië rebellerende comitadji’s werden genoemd. Hij ontmoette de aanhangers van de geheime organisatie in het Piringebergte toen hij er op ski’s op uittrok.

Alpinist op ski’s

Er was geen berg veilig voor Den Doolaard. Hij had een goede reputatie als alpinist en had al voor hij naar de Balkan ging de ruim 4800 meter hoge Mont Blanc beklommen. Hij was een sportman, en in de jaren twintig toen hij nog bij de Bataafsche Petroleum Maatschappij werkte een bekende verschijning als deelnemer aan atletiekwedstrijden. Hij had in Chamonix zelfs een keer meegedaan aan de Franse schaatskampioenschappen en was bij die gelegenheid officieus eerste op de 1500 meter geworden. Dus als hij onderweg de kans kreeg een berg te verschalken dan liet hij dat niet na. ‘Het werkelijke leven begint boven de sneeuwgrens,’ zei hij tegen Van Dis.

Tegen de zin van jonkheer De Brauw, de Nederlandse gezant in Sofia, ging Den Doolaard in Bulgaars Macedonië de El Pepe, met 2917 meter de hoogste berg van het Piringebergte, beklimmen. De consul begreep dat zijn landgenoot niet alleen door het natuurschoon werd gestimuleerd maar nog meer door zijn nieuwsgierigheid naar de vrmo die in het stadje Bansko haar hoofdkwartier had, hetzelfde stadje waar hij zijn boek De wilden van Europa zou voltooien. In het bergstadje maakte hij kennis met Vantche, een scherpschutter van de afscheidingsbeweging. ‘Ruim twee jaar later, te Marseille, sprong Vantche als een aap uit het publiek op de treeplank van Barthou’s auto en pompte koning Alexander van Joegoslavië vol kogels. Voor hem, de beroepsschutter, moet dit doorzeven van een doelwit binnen handbereik nauwelijks de moeite waard zijn geweest.’

In Van vrijheid en dood beschrijft hij dat hij getuige was van een politieke aanslag in Sofia. Er werd stevig geschoten. ‘Wij sprongen naar het venster. Vuurstralen schoten door de schemering. De straat was vol vluchtende mensen. Voor het naaste café Commercial waar zoëven een groep pratenden stond, kletterden de marmeren tafeltjes in scherven. Nog een half dozijn schoten. Zware kaliber. Parabellums. We stormden de trappen af. Sinds mijn prille jeugd ben ik expert in het leuningglijden, en daarom kwam ik mijn helderzienden vriend twee trappen voor… Op de eerste etage trok ik fluks mijn revolver. Hij was weliswaar van armzalig kaliber, 6.35 mm maar, doch je kunt nooit weten.’

Hij was allerminst bevreesd te midden van dit geweld – en de manier waarop hij

het beschrijft heeft wel iets weg van de door hem als kind verslonden boeken van Karl May. ‘Such is life in Bulgaria!’ constateerde hij nuchter. ‘Wanneer men de ronde doet langs de caféterrassen, vindt men een ontstellend aantal bezoekers die links drinken. Het schijnt een volksziekte! De oorzaak is echter eenvoudig, dat zij hun rechterhand in hun broekzak houden, waar de revolver zit…’

Twee pogingen om de El Pepe te beklimmen mislukten wegens slechte weersomstandigheden en toen hij een derde poging wilde wagen werd hij gewaarschuwd dat hij Bulgarije beter kon verlaten. Hij had zich te nieuwsgierig betoond. Er zat niets anders op. Twee jaar later verscheen Oriënt-Express, een roman over de opkomst en verwording van de Macedonische vrijheidsgedachte. Het boek werd in zowel Joegoslavië als Bulgarije verboden.

Hij beschreef het allemaal in het Algemeen Handelsblad (later zou hij voor Het Volk gaan schrijven, en na de Tweede Wereldoorlog voor De Gelderlander) en allerhande Nederlandse en buitenlandse tijdschriften, zoals bijvoorbeeld De Nieuwe Pers, een tijdschrift dat in 1933 uit kwam en waarvan slechts enkele nummers zouden verschijnen. In het laatste blad, ondertekend ‘door een Rustelooze’, is de gelijkenis in schrijfstijl en locaties zo treffend dat we mogen aannemen dat de ‘rusteloze’ niemand anders dan Den Doolaard is.

Maar ook in het Bistragebergte in Macedonië tegen de Albanese grens kon hij het skiën niet laten en deed een poging de steile hellingen van Galitsjnik te be-

dwingen. Het dorp dat op 1500 meter hoogte ligt zou later door het traditionele, driedaagse collectieve huwelijksfeest een prominente rol spelen in De bruiloft der zeven zigeuners. Onderweg in Skopje was het hem al opgevallen dat de bevolking moest lachen om zijn ski’s met zeehondenvellen maar toen hij in de buurt van Galitsjnik de kwaliteit van de sneeuw wilde gaan beproeven, zou blijken dat de Macedoniërs de skisport niet kenden. Hij klom omhoog met de zeehondenvellen om zijn ski’s gewikkeld. In de verse sneeuw zag hij de sporen van wolven. En even later de roofdieren zelf die hij met zijn revolver op de vlucht moest jagen. Toen hij de afdaling inzette werd hij zelf beschoten. Een schaapherder die de onverlaat op de lange latten voor een monster aanzag, probeerde hem onschadelijk te maken, en slechts met het nodige geluk overleefde hij de aanslag.

Den Doolaard zou Macedonië nog regelmatig bezoeken. Maar de typering die hij van het land gaf was allesbehalve uitnodigend, eerder onheilspellend: ‘Macedonië is een koorts die het bloed doorsuist en de ogen verhit tot zij een wereld zien waar geen plaats meer is voor liefde. En voor wie lang zonder liefde geleefd heeft is er maar één ding dat diezelfde diepe voldoening geeft als een verovering: het doorgeven van haat.’

Een wiel over de afgrond

Cetinje was ooit de hoofdstad van Montenegro, nu is het een slaperig stadje zo’n twintig kilometer van de Adriatische Zee. ‘Het land waar God de stenen zaait en waar het volk de helden oogst,’ zoals Den Doolaard het dwergstaatje noemde is sinds kort onafhankelijk van Servië en kent de euro als betaalmiddel hoewel het nog geen lid van de eu is. Overal zie je de blauwe borden met een cirkel van gele sterren, weer een project dat wordt gesubsidieerd door de European Bank of Recontruction.

‘Wij zijn Europeanen,’ lacht Slavko, onze taxichauffeur die ons van de hoogvlakte naar de baai van Kotor zal brengen. Maar eerst gaan we nog iets eten want het is nog zeker twee uur rijden. Het is koud in het wegrestaurant maar we laten ons de schapenbout goed smaken terwijl hij vraagt naar het doel van onze reis.

Ik vertel hem over Den Doolaard en over zijn boek Land achter Gods rug dat speelt in Montenegro.

‘Een Nederlander die geïnteresseerd was in onze cultuur?’ Hij valt bijna van zijn stoel van verbazing. ‘Waar gaat dat boek over?’

‘Over een Montenegrijn, Lazar Jaukovitsj, de zoon van een arme boer die tijdens de oorlog de brug over de Tara opblies om hem onbruikbaar te maken voor de Italiaanse bezetter. Gevangengenomen door de Italiaanse troepen werd hij opgehangen aan de verbrijzelde boog van de brug…’

‘Ja, ja,’ onderbreekt Slavko me, ‘ik ken dat verhaal. Het is een waargebeurd verhaal dat we allemaal kennen.’

Nu ben ik degene die zijn verbazing nauwelijks kan verbergen. ‘Een bekend verhaal?’

‘Ja, maar wat u niet heeft verteld is dat hij die brug ook zelf heeft ontworpen.’

‘Dat beschrijft Den Doolaard ook, u heeft gelijk.’

‘Heeft hij ons goed beschreven?’

‘Ik denk het wel. Misschien dat u het boek eens moet lezen.’

Eerst kijkt hij me langdurig aan. ‘Mijn ogen zijn niet zo goed’ en hij wijst op zijn bril in zijn borstzak waarvan het montuur met pleisters bij elkaar wordt gehouden.

‘Is dat geen bezwaar voor een taxichauffeur?’ reageer ik voorzichtig.

Maar hij kijkt me aan of ik niet goed bij mijn hoofd ben. Ik zal niet meer onbeleefd zijn.

We vertrekken, rijden over de schier eindeloze hoogvlakte tot we bij een scherpe bocht komen waar Slavko even inhoudt. ‘Kijk,’ zegt hij, ‘daar beneden ligt Kotor.’ We kijken zo ongeveer recht naar beneden, 1500 meter lager zie ik de baai van Kotor waar ons hotel zich bevindt. Ik moet denken aan Den Doolaards beschrijving van de Durmitor, een 2500 meter hoge berg verderop landinwaarts. ‘Er is geen berg in Europa waarvan de bestijging zo’n kunstzinnig genot is. In de Karpaten, Alpen noch Pyreneeën heb ik een landschap gevonden waar zoveel fierheid en zoveel aanvalligheid, zoveel somber zwijgen en zoveel stralend lachen bijeen zijn.’ Ook deze berg ‘valt aan de oostflank duizend meter naar beneden in een blauw bergmeer’.

We beginnen aan de afdaling, met een te hoge snelheid, vind ik, maar ik zeg

niets. Slavko koerst ogenschijnlijk ontspannen op de eerste haarspeldbocht aan. ‘Negentien serpentines in totaal,’ lacht hij. Gelukkig ontnemen bosschages af en toe het uitzicht op het dal dat vrijwel in een hoek van zeventig graden onder ons ligt. Weer een serpentine. Slavko, met één hand aan het stuur – de andere heeft hij nodig om een shagje te draaien -, waait druk met z’n andere hand. Als er een tegenligger aankomt is het een gevecht om de beperkte ruimte. Degene in de buitenbocht weet dat hij niet te veel toe kan geven, anders hangt er een wiel over de afgrond. Ik zie dat de weg in de bochten aangevreten is, de muurtjes die er ooit gemetseld zijn verdwenen.

Slavko lacht als hij mijn gezicht ziet. ‘Deze weg is gebouwd door Oostenrijkers.’ Hij slaat van plezier met zijn hand op zijn knie. Ik kijk hem verbaasd aan. Oostenrijkers? Wat valt daar om te lachen? Ja, Oostenrijkse Habsburgers. En met zijn handen probeert hij een jaartal in de lucht te tekenen. Hij bedoelt 1912. Slavko is in zijn element en roept weer: ‘Oostenrijkers bouwden deze weg. Wij Montenegrijnen niet.’

Langzamerhand begint het me te dagen dat hij trots is op het feit dat de Montenegrijnen geen hand hebben uitgestoken naar de bouw van deze weg en sindsdien ook geen moeite gedaan hebben de weg te onderhouden. Ik was ervoor gewaarschuwd dat de Montenegrijnen een krijgersvolk zijn dat de noeste arbeid niet hoog in het vaandel heeft staan. In Het land achter Gods rug staat het al te lezen. De wens uitgesproken bij de geboorte van een zoon is geen gebakken lucht: ‘Dat God hem beware voor de dood in een bed!’ Sterven is geen probleem, als het maar in de strijd gebeurt.

Wat voor mij een afschrikwekkende tocht is, betekent voor Slavko een aangenaam avontuur. In Kotor aangekomen haal ik opgelucht adem. Ik omhels hem, dolblij dat ik deze barre rit heb overleefd. Hij grijnst. Als ik hem op een fikse fooi wil trakteren, wijst hij die verontwaardigd van de hand. ‘Wij hebben onze eer.’

Villa Deneš

We komen aan in Lovran, even ten westen van Kroatiës grootste havenplaats Rijeka. Het is het stadje waar Den Doolaard in 1952 met zijn vrouw Erie en zijn twee dochters in gezelschap van hun kindermeisje neerstreek. In hotel Bristol heerst nog de sfeer van een voormalig staatshotel: gestoomde maaltijden, nukkig personeel, de geur van lysol. Het heeft wel wat. Het hotel heette tot voor kort nog ‘Beograd’ maar de verwijzing naar de voormalige hoofdstad van Joegoslavië en nu van Servië is te beladen sinds de laatste oorlog die ‘het land van Tito’ verscheurde. Daarom is de naam gewijzigd en kun je nog slechts aan de vormgeving van de hoofdletter ‘B’ de ‘oude’ tijd aflezen. De andere zes letters kennen een eigentijdse vorm.

We wandelen over een twaalf kilometer lang betonnen voetpad dat tegen de rotswand boven de kustlijn van Istrië hangt en van Lovran naar Opatija loopt, de voormalige chique Habsburgse badplaats. Tussen de pijnbomen door herken ik de

Villa DeneÅ¡ van foto’s die ik in Nederland bij de dochters van Den Doolaard zag. Als ik het gietijzeren hek open, komt er een tuinman op me af. Ik mag niet verder. Hij legt me uit dat ik voor informatie over de Villa DeneÅ¡ bij de aanpalende Villa Astra moet zijn, ook een in Venetiaans gotische stijl gebouwd buitenhuis. De receptioniste van wat blijkt een wellness-centrum te zijn is in eerste instantie afhoudend maar als ik vertel over ‘the famous Dutch writer’ die in de Villa DeneÅ¡ heeft gewoond, leidt ze ons naar een tafeltje en vraagt wat we willen drinken. Terwijl ze de drankjes haalt lees ik in een luxe uitgevoerde folder dat zowel de Villa Astra als de Villa DeneÅ¡ is gebouwd in 1905 door de Italiaanse architect Atilio Maguolo. De namen van de welgestelde families die opdracht gaven voor de bouw staan ook vermeld. Dan komt de receptioniste terug. Ze heeft haar chef gesproken en die wil graag meer weten over Den Doolaard. Ik krijg het vermoeden dat de bedrijfsleider het commerciële belang van Den Doolaard heeft ingezien. Een plaquette bij de ingang, of een paar strofen in een folder, het zal ongetwijfeld een culturele uitstraling verlenen aan het hotel. Maar ik wil details weten over het verblijf van Den Doolaard en realiseer me dat ik niet bij haar moet zijn. Ze verwijst me naar het gemeentehuis waar ik even later het voltallige personeel in rep en roer breng door mijn vragen. Het helpt niet, er ligt niets vast over het verblijf van de Nederlandse immigranten. Het enige wat de ambtenaren zeker weten is dat Villa DeneÅ¡ in die jaren was genationaliseerd, zoals vrijwel alle huizen.

Toen Den Doolaard hier aankwam waren Erie en hij meteen verliefd op de villa. De gele muren, het roze pannendak, verscholen tussen de olijfbomen en kerselaren, de betonnen trappen naar de zee, een prachtige baai voor de kinderen – alles was even pittoresk.

Niet langer dan een half jaar woonden ze er voor ze verhuisden naar Villa Legat op een heuvel in Medveja, vijf kilometer verderop aan de kust. Het huis is afgebroken maar de zestigjarige Davorka Valentin, jeugdvriendin van Den Doolaards dochters Milja en Branda, woont nog steeds in het dorpje waar haar familie al een eeuw woont. Valentin herinnert zich nog veel. Dat er op een dag, terwijl ze met haar moeder op het land aan het werk was, een taxi aan kwam rijden. Dat de naam van het kindermeisje Diny Dorenbos was. Dat hun grootmoeder, die er op bezoek was, in haar ogen niets anders deed dan borduren. Dat Den Doolaard meestal in de garage iets hoger op de heuvel werkte, vanwege de rust, zonder spelende kinderen om zich heen. Ze herinnert zich de gezellige logeerpartijen in hun huis als Den Doolaard en Erie op reportage waren elders in het land.

In de lente van 1954 vertrok het gezin. Een paar jaar later was Den Doolaard nog een keer in Medveja. Davorka vroeg hem wanneer haar vriendinnetjes weer terug zouden keren, maar hij zei dat het te druk was geworden in Medveja. Het was een schok voor haar. Ze herinnert het zich als de dag van gisteren. In werkelijkheid waren ze teruggekeerd naar Nederland omdat Milja en Branda naar school moesten.

Davorka Valentin vertelt over de veranderende tijden, over haar grootmoeder die in het Habsburgse rijk werd geboren, over haar oom die in het interbellum toen Medveja Italiaans was, ter wereld kwam, over haar eigen geboorte in Joegoslavië en de zoon van haar broer die in Kroatië is geboren. Binnen één eeuw heeft haar familie in hetzelfde dorp maar in vier verschillende staten geleefd.

Tito

Zijn tweede vaderland zou Den Doolaard nog regelmatig blijven bezoeken, als journalist. Want zowel tijdens zijn verblijf in Lovran en Medveja alsook later bleef hij het land volgen voor De Gelderlander. Zo bezocht hij Tito op voorspraak van een Montenegrijnse vriend die zijn perschef was en die wist te regelen dat de leider van de socialistische republiek niet alleen tijd vrij maakte voor journalisten van persbureaus als ap en up maar ook voor een journalist uit Nederland. In Dedinj, even buiten Belgrado, werd Den Doolaard ontvangen met Turkse koffie en slivovitsj. En tot zijn verrassing stelde niet hij de vragen maar Tito, waarop Den Doolaard protesteerde. Tito liet zich echter niet opzijzetten. ‘Ik ben de oudere,’ zei hij en daar kon de Nederlandse schrijver niets tegen in brengen.

‘Noemt u eens een fout van ons land,’ verordonneerde Tito.

Den Doolaard verwees naar zijn boerenvoorouders die veel efficiënter waren dan hun collega’s op de Balkan. Op de collectieve boerderijen in Joegoslavië had hij soms tientallen arbeiders niets zien doen. Een jaar later was de collectivisatie afgeschaft, zei Den Doolaard bij gelegenheid. ‘Natuurlijk niet door mijn opmerkingen. Die collectivisatie stond al op de helling.’

De dood van Tito en het daaropvolgende uiteenvallen van Joegoslavië was geen verrassing voor hem. Hij kende de cultuur als zijn broekzak. Kort voor zijn dood in 1994 zei hij nog toen Frank Westerman hem vroeg wat er zo anders was aan de Balkan: ‘De gedragingen van de mensen. Ze stellen zich anders op met betrekking tot de geschiedenis. In Nederland ken ik niemand die zegt: “ik ga niet in Gelderland wonen. De invallen van de hertog van Gelderen in Zuid-Holland laten dat niet toe.”’ Voor de vitalist Den Doolaard, die intuïtie belangrijker vond dan verstand omdat je met het laatste het werkelijke leven niet kon begrijpen, was dit niet zo verwonderlijk.

‘Joegoslaven zijn,’ schreef hij in Het land van Tito, ‘in hun diepste wezen irrationeel. Zij voelen eerst en denken dan pas. Zij kennen niet de wilsverlammende scherpte van de ijskoude kansberekening, die de hielpees van de daad doorsnijdt nog voor de eerste stap.’

 

Met dank aan Peter Bosse, Branda van Hedel-Spoelstra, Albert Koevoet, Milja Spoelstra, Govert Visser en Elma Zwart.

Literatuur

A. den Doolaard, Ogen op de rug. Terugkijkend naar boeken en tijgenoten (Amsterdam 1974).

idem, De wilden van Europa (Amsterdam 1932).

idem, Door het land van lemen torens (Utrecht 1938).

idem, Van vrijheid en dood (Amsterdam 1935).

idem, Het land van Tito (Amsterdam 1954).

idem, Het land achter Gods rug (Amsterdam 1956).

idem, Het leven van een landloper (Amsterdam 1958).

‘Den Doolaard in Ohrid’, schriftelijke neerslag van de ncrv-tv-documentaire uit 1974 (coll. Wim Hazeu). Frank Westerman, De brug over de Tara (Amsterdam 1994).

Diverse artikelen in Het Volk, De Gelderlander en NRC Handelsblad.

[2007/5]

Hans Olink
Mr. Dollar op de Balkan
In de voetsporen van A. den Doolaard

hans olink (1949) is journalist en publicist. Hij is redacteur van het vpro-radioprogramma OVT en bereidt een biografie voor van A. den Doolaard (Atlas, verschijnt eind 2009).

De airbus van Czech Airlines glijdt over de barre Macedonische bergen die verstild als een maanlandschap onder ons liggen. Ik kan de Zwarte Bergen die A. den Doolaard (1901-1994) meer dan zeventig jaar geleden doorkruiste, niet ontwaren. Er zijn te veel bergkammen die onderling nauwelijks verschillen. Dit was zijn jachtgebied – de bergen als ‘landschap van mijn ziel’, zoals hij het noemde.

Dan landt het toestel vrijwel geruisloos op de luchthaven van Skopje, de hoofdstad van Macedonië, en even later lopen we bij een hitte van meer dan veertig graden over het zinderende beton naar het luchthavengebouw. airport alexander the great staat er in grote letters op het dak. De douanier stempelt nonchalant in mijn paspoort en wijst me op een folder: ‘Invest in Macedonia! New Business Heaven in Europe’. Een belastingparadijs op de Balkan? Nieuwe tijden, nieuwe mores.

We worden, zoals afgesproken, afgehaald door Zoran Tuntev, een dertiger, vastberaden en strak gekleed. Hij doceert toerisme en management aan de universiteit en heeft net een vergadering gehad met de minister van Toerisme, meldt hij pocherig. Hij woont in het tweehonderd kilometer zuidelijker gelegen Ohrid, daar verhuurt hij zijn Villa Germanoff aan ons.

‘Wat vindt u van de nieuwe naam van onze luchthaven?’ lacht hij.

‘Ik dacht dat Alexander de Grote een Griek was?’

‘Nee, nee, dat is politiek niet juist,’ reageert hij geprikkeld. ‘Hij is geboren op het grondgebied van onze zelfstandige republiek Macedonië maar er wonen ook Macedoniërs in Griekenland en Bulgarije. Daarom betwisten onze zuider- en oosterburen het recht deze naam te gebruiken. Maar dat is een provocatie.’

Ik kijk hem ongelovig aan en realiseer me nu pas goed dat we op de Balkan zijn, met zijn politieke spanningen waarmee Den Doolaard in 1931 na aankomst in Macedonië ook al werd geconfronteerd.

We doorkruisen de bergen. Tuntev geeft nog eens extra gas. ‘De autobaan waarop we nu rijden is nieuw, dat is de beschaving, maar als we een zijweg inslaan zijn

we meteen weer in de middeleeuwen, zoals Den Doolaard onze dorpen aantrof en wat hem zo boeide. Als je het laagje beschaving wegkrabt, blijkt de tijd te hebben stilgestaan.’

‘Weet u trouwens,’ vraagt Tuntev, ‘waarom de Nederlandse vakantiegangers het zo massaal af laten weten.’

‘Ik vermoed dat het de oorlog is geweest die roet in het eten heeft gegooid.’

‘Maar hier is nauwelijks gevochten, dat gebeurde vooral bij onze noorderburen,’ zegt hij heftig. ‘Bovendien is de oorlog al zes jaar geleden beëindigd.’

In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw streken Nederlandse toeristen in groten getale neer aan het meer van Ohrid, geïnspireerd door De bruiloft der zeven zigeuners (1939), de roman die Den Doolaard in de jaren dertig in dit stadje situeerde. Een vrolijke kruisbestuiving die leidde tot honderden Nederlands-Macedonische huwelijken.

Als we aankomen in Ohrid – ‘de mooiste stad van Joegoslavië’, zoals de ‘Nederlandse Hemingway’ ooit schreef – gaan we eerst naar het monument dat in 2006 ter ere van de Nederlandse schrijver is onthuld. Niet ver van het blauwe meer, dat zich uitstrekt tot in Albanië, in een park, staat het. Een enkel bakstenen muurtje in een halve cirkel tegen een witte schuin oplopende achtergrond, in het midden een balk met daarop een opengeslagen boek in marmer – op de rechterpagina de beeltenis van Den Doolaard, op de linker zijn naam, geboorte- en sterfjaar en in het Macedonisch, Engels en Nederlands: ‘journalist en schrijver’. Dat is alles. Vervolgens een hele titelrol met initiatiefnemers en sponsors. Waarom geen mededelingen over zijn verblijf in Ohrid? Is hij zo bekend dat hij geen verklaring behoeft?

Bruiloft in Ohrid

Midden in de nacht word ik wakker van dronken Servische toeristen. Ik draai me om, kan de slaap niet meer vatten. Mijn gedachten dwalen af naar de jaren dertig toen Den Doolaard in deze kamer verbleef, die in Tuntevs folder pianoroom wordt genoemd. Tuntev vertelde me de vorige dag over zijn grootmoeder die destijds net als hij kamers verhuurde. Ze had een gastenboek met handtekeningen en omdat die niet altijd even goed te lezen waren had ze die van Den Doolaard verbasterd tot Mr. Dollar. Een pakkende naam vond Tuntev, hoewel hij besefte dat de Nederlandse zwerver en schrijver in werkelijkheid geen recht werd gedaan. Het gastenboek met de handtekening is helaas zoek, zodat ik het moet doen met de anekdote.

De volgende ochtend ga ik op zoek naar de Macedonische vertaling van De bruiloft der zeven zigeuners, die zoals mij werd verteld, overal te koop zou zijn. Maar er is geen boekhandel te bekennen en uiteindelijk beland ik bij de plaatselijke tourist office. Het meisje achter de balie verdwijnt achter een gordijn en komt even later terug met een glad, gebonden boek met goudopdruk.

Ik vraag haar of ze het heeft gelezen. Nee, maar ze weet wel te vertellen dat de Macedonische zigeuners tegen een letterlijke vertaling waren. Een woordenstrijd die zich toespitste op de titel die onoverkomelijke moeilijkheden opleverde. Met het woord zigeuner voelden ze zich te veel besmet. Ze kregen hun zin waardoor het boek dat ik in handen heb een heel neutrale titel heeft: Bruiloft in Ohrid – in het cyrillisch. De politieke correctheid kent geen grenzen. Zou Den Doolaard zich niet in zijn graf omdraaien als dit hem ter ore kwam?

Ik bezoek de duizend jaar oude plataan op het centrale plein, zwaar gestut nadat de bliksem zes jaar geleden insloeg. Onder de boom dronk Den Doolaard zijn Turkse koffie, zegt de tachtigjarige Abduraman Rachman, die op weg is naar de moskee maar wel even tijd heeft om te melden dat hij de Nederlandse schrijver heeft gekend. Hij was in de jaren zestig bedrijfsleider van hotel-restaurant Dessareth waar Den Doolaard met zijn vrouw logeerde. ‘Hij zwierf veel door de bergen en kwam dan ’s avonds terug. En dan spraken we over het leven.’

Ik bezoek talloze locaties uit Bruiloft in Ohrid, waaronder vele van de 365 kerken en kerkjes die het stadje rijk is. Zoals het Sveti Jovan Kaneo-kerkje op een rotspunt, waar hoofdpersoon Branko de apothekersdochter, op wie hij verliefd zal worden, op een vlonder ziet liggen. En ik ga naar het klooster Sveti Naum aan de andere kant van het meer, twintig kilometer varen, waar de hoofdpersoon lange gesprekken voert met een monnik die vindt dat hij niet rijp is voor het huwelijk. De resten van de oude Slavische universiteit boven het kerkje van Sveto Kliment – de bakermat van het cyrillische schrift – zijn nog steeds te bezichtigen. De fresco’s van de Sveti Sofiakerk, die ik vanuit mijn pianokamer kan zien, worden gerestaureerd nadat ze eeuwenlang verborgen waren onder pleisterwerk dat door de moslims was aangebracht nadat zij de orthodoxe christenen gingen overheersen. Uit deze fresco’s zou blijken,

zoals ook de archeoloog in Den Doolaards roman meent, dat de renaissance niet in Italië maar in Ohrid is begonnen. Renaissance-schilders die diepte, licht en schaduw toepasten, keerden zich hiermee tegen de canonieke schilderkunst, volgens welke perspectief verboden was. De tijdloze eeuwigheid, het diepteloze tijdperk, had afgedaan.

A. den Doolaard (ps. voor C.J.G. Spoelstra) zou later beweren dat De bruiloft autobiografische elementen bevatte. Hij was zelf in Ohrid verliefd geworden, een liefde die onbeantwoord bleef, een raadsel dat hij door het schrijven van deze roman probeerde op te lossen. Het idee van de bruiloft deed hij op in het vijftienhonderd meter hoge bergdorp Galitsjnik waar de herders altijd buitengaats leven en één keer per jaar terugkeren om dan collectief in het huwelijk te treden.

Hij liep ‘al jarenlang’ rond met het idee om De bruiloft der zeven zigeuners te schrijven en zocht nog slechts naar een geschikte locatie om het verhaal te situeren. ‘Maar toen ik Ohrid had leren kennen wist ik: dat is het. Want het gaat over een soort eeuwig gegeven dat niet verandert, liefde tussen de man en de vrouw etc. Hier vond ik dezelfde tijdloze atmosfeer die ik nodig had aan dit meer, aan het eind van de wereld.’

Toen hij eenmaal goed en wel aan het schrijven was, kreeg hij op een dag een telegram. ‘Dat schrikte ons wel op want we waren volkomen ondergedoken in de tijdloze atmosfeer […]. We [Den Doolaard en zijn vrouw Erie – ho] keken elkaar stomverbaasd aan. Het telegram was afkomstig van een vriend uit Belgrado die toen secretaris was van het regeringspersbureau. De tekst luidde: “Kom onmiddellijk terug, internationale situatie uiterst gespannen, oorlog dreigt”. We begrepen er niets van aan dit vredige meer.’

Het was 1938 en Engeland en Frankrijk hadden Tsjecho-Slowakije verkwanseld aan Hitler, die na dit ‘verraad van München’ het Midden-Europese land kon innemen. Den Doolaard verliet Ohrid en voltooide De bruiloft der zeven zigeuners pas later. Aangekomen in Belgrado was hij getuige van relletjes van mannen die zich opgaven om in Praag te vechten. Hij verbaasde zich over de doodsverachting van een vriend, een 55-jarige fotograaf, die zich met zijn drie zonen wilde aanmelden, en die op Den Doolaards vraag naar zijn angst voor de dood antwoordde: ‘De dood? Dat is werkelijk nooit in mijn gedachten opgekomen.’ Den Doolaard die zich op de Balkan nog meer dan eens zou verbazen over de onverschilligheid tegenover de dood, vloog naar Praag en zag daar ‘huilende soldaten, die zich uit verdriet bedronken of in woede hun geweren stuksloegen tegen lichtmasten’.

De oorlog stond voor de deur en Den Doolaard zou de Balkan niet meer bezoeken tot hij zich beginjaren vijftig in Joegoslavië vestigde.

Playboy

Maar hoe raakte Den Doolaard op de Balkan verzeild? Wat dreef hem naar Macedonië? Het land had een magische klank voor hem, zoals hij verklaarde in zijn autobiografische geschrift Ogen op de rug (1971): ‘Op school al had het woord “Macedonië” een toverklank voor mij bezeten. Onder alle nog onbekende landschappen had alleen Macedonië voor mij een individueel herkenbaar gezicht, dat me uit de atlas aanstaarde met de ronde ogen van zijn bergmeren, even lokkend en verleidelijk als de vergeet-mij-niet-ogen van mijn eerste schoolliefde. Een jongensboek van de grote leugenaar Karl May, De rovers van de Kara Dagh (de Turkse naam voor Macedonië’s noordelijk grens gebergte, de Sjar Planina) bleef ergens onder in mijn geheugen hangen.’

Hij moest nog even geduld hebben voor hij voet op de Balkan zou zetten. Toen hij in 1928, zevenentwintig jaar oud, besloot zijn baan als boekhouder bij de Bataafsche Petroleum Maatschappij vaarwel te zeggen was het nog slechts een kwestie van tijd. Hij kocht een Bugatti, hing de playboy uit, maar toen na een jaar z’n geld op was ging hij met zijn vriend, de fotograaf Fons Hellebrekers, op het Franse platteland werken, zwervend van de ene baan naar de andere. Het zou resulteren in zijn eerste succesvolle roman: De druivenplukkers.

Toen hij in de zomer van 1931 in Marseille een berichtje in de krant las dat comitadji’s een aanslag hadden gepleegd op de Oriënt-Express ergens in Macedonië leek dat een langverwacht signaal. ‘Tot verbazing van mijn tafelbuur kerfde ik er opeens met mijn scherpe mes een kort bericht uit, liet de krant de krant en wandelde haastig weg. Een paar uur later zat ik in de nachttrein naar Milaan die aansluiting gaf op een boemel naar Belgrado.’ Onderweg leerde hij op de stations waar de trein stopte het cyrillische schrift.

Waarom hij ging? ‘Ik kende land noch taal, maar ik besloot in jeugdige overmoed dat dit enkel een kwestie van tijd en leergierigheid was. Het voornaamste leek er heen te gaan en als het dan toch moest, dan maar meteen. Want de wereld was toch van mij?’

Tegenover Adriaan van Dis, in diens tv-programma in de De IJsbreker in Amsterdam, verklaarde de 89-jarige in 1990 dat hij in West-Europa een manco voelde. ‘Wij hadden de beschaving, dáár vond ik de gewone cultuur.’ En koket legde hij uit dat hij altijd vier kurken meenam om de steevast ontbrekende stoppen in wastafels te compenseren en vier jampotdekseltjes die hij gevuld met petroleum onder de bedpoten in de logementen of boerenlegers plaatste om zich de luizen van het lijf te houden.

In Belgrado hield hij zich een tijdje in leven als straatfotograaf. De kneepjes van het vak had hij geleerd van zijn vriend Fons Hellebrekers, aan wie hij later zijn

boek De wilden van Europa zou opdragen. Als de verhalen in dit boek de werkelijke volgorde van zijn reizen aangeven, dan reisde hij van Belgrado via Dalmatiës en Bosnië-Herzegovina naar Macedonië, dat na de Vrede van Versailles deel uit maakte van het ‘koninkrijk van de Serven, Kroaten en Slovenen’, en dat sinds 1929 Joegoslavië heette. Niet veel later vervolgde hij zijn reis naar Bulgarije waar de vmro (Vetrechnata Makedonska Revoluciona Organisacia), zoals de organisatie van de voor een autonoom Macedonië rebellerende comitadji’s werden genoemd. Hij ontmoette de aanhangers van de geheime organisatie in het Piringebergte toen hij er op ski’s op uittrok.

Alpinist op ski’s

Er was geen berg veilig voor Den Doolaard. Hij had een goede reputatie als alpinist en had al voor hij naar de Balkan ging de ruim 4800 meter hoge Mont Blanc beklommen. Hij was een sportman, en in de jaren twintig toen hij nog bij de Bataafsche Petroleum Maatschappij werkte een bekende verschijning als deelnemer aan atletiekwedstrijden. Hij had in Chamonix zelfs een keer meegedaan aan de Franse schaatskampioenschappen en was bij die gelegenheid officieus eerste op de 1500 meter geworden. Dus als hij onderweg de kans kreeg een berg te verschalken dan liet hij dat niet na. ‘Het werkelijke leven begint boven de sneeuwgrens,’ zei hij tegen Van Dis.

Tegen de zin van jonkheer De Brauw, de Nederlandse gezant in Sofia, ging Den Doolaard in Bulgaars Macedonië de El Pepe, met 2917 meter de hoogste berg van het Piringebergte, beklimmen. De consul begreep dat zijn landgenoot niet alleen door het natuurschoon werd gestimuleerd maar nog meer door zijn nieuwsgierigheid naar de vrmo die in het stadje Bansko haar hoofdkwartier had, hetzelfde stadje waar hij zijn boek De wilden van Europa zou voltooien. In het bergstadje maakte hij kennis met Vantche, een scherpschutter van de afscheidingsbeweging. ‘Ruim twee jaar later, te Marseille, sprong Vantche als een aap uit het publiek op de treeplank van Barthou’s auto en pompte koning Alexander van Joegoslavië vol kogels. Voor hem, de beroepsschutter, moet dit doorzeven van een doelwit binnen handbereik nauwelijks de moeite waard zijn geweest.’

In Van vrijheid en dood beschrijft hij dat hij getuige was van een politieke aanslag in Sofia. Er werd stevig geschoten. ‘Wij sprongen naar het venster. Vuurstralen schoten door de schemering. De straat was vol vluchtende mensen. Voor het naaste café Commercial waar zoëven een groep pratenden stond, kletterden de marmeren tafeltjes in scherven. Nog een half dozijn schoten. Zware kaliber. Parabellums. We stormden de trappen af. Sinds mijn prille jeugd ben ik expert in het leuningglijden, en daarom kwam ik mijn helderzienden vriend twee trappen voor… Op de eerste etage trok ik fluks mijn revolver. Hij was weliswaar van armzalig kaliber, 6.35 mm maar, doch je kunt nooit weten.’

Hij was allerminst bevreesd te midden van dit geweld – en de manier waarop hij

het beschrijft heeft wel iets weg van de door hem als kind verslonden boeken van Karl May. ‘Such is life in Bulgaria!’ constateerde hij nuchter. ‘Wanneer men de ronde doet langs de caféterrassen, vindt men een ontstellend aantal bezoekers die links drinken. Het schijnt een volksziekte! De oorzaak is echter eenvoudig, dat zij hun rechterhand in hun broekzak houden, waar de revolver zit…’

Twee pogingen om de El Pepe te beklimmen mislukten wegens slechte weersomstandigheden en toen hij een derde poging wilde wagen werd hij gewaarschuwd dat hij Bulgarije beter kon verlaten. Hij had zich te nieuwsgierig betoond. Er zat niets anders op. Twee jaar later verscheen Oriënt-Express, een roman over de opkomst en verwording van de Macedonische vrijheidsgedachte. Het boek werd in zowel Joegoslavië als Bulgarije verboden.

Hij beschreef het allemaal in het Algemeen Handelsblad (later zou hij voor Het Volk gaan schrijven, en na de Tweede Wereldoorlog voor De Gelderlander) en allerhande Nederlandse en buitenlandse tijdschriften, zoals bijvoorbeeld De Nieuwe Pers, een tijdschrift dat in 1933 uit kwam en waarvan slechts enkele nummers zouden verschijnen. In het laatste blad, ondertekend ‘door een Rustelooze’, is de gelijkenis in schrijfstijl en locaties zo treffend dat we mogen aannemen dat de ‘rusteloze’ niemand anders dan Den Doolaard is.

Maar ook in het Bistragebergte in Macedonië tegen de Albanese grens kon hij het skiën niet laten en deed een poging de steile hellingen van Galitsjnik te be-

dwingen. Het dorp dat op 1500 meter hoogte ligt zou later door het traditionele, driedaagse collectieve huwelijksfeest een prominente rol spelen in De bruiloft der zeven zigeuners. Onderweg in Skopje was het hem al opgevallen dat de bevolking moest lachen om zijn ski’s met zeehondenvellen maar toen hij in de buurt van Galitsjnik de kwaliteit van de sneeuw wilde gaan beproeven, zou blijken dat de Macedoniërs de skisport niet kenden. Hij klom omhoog met de zeehondenvellen om zijn ski’s gewikkeld. In de verse sneeuw zag hij de sporen van wolven. En even later de roofdieren zelf die hij met zijn revolver op de vlucht moest jagen. Toen hij de afdaling inzette werd hij zelf beschoten. Een schaapherder die de onverlaat op de lange latten voor een monster aanzag, probeerde hem onschadelijk te maken, en slechts met het nodige geluk overleefde hij de aanslag.

Den Doolaard zou Macedonië nog regelmatig bezoeken. Maar de typering die hij van het land gaf was allesbehalve uitnodigend, eerder onheilspellend: ‘Macedonië is een koorts die het bloed doorsuist en de ogen verhit tot zij een wereld zien waar geen plaats meer is voor liefde. En voor wie lang zonder liefde geleefd heeft is er maar één ding dat diezelfde diepe voldoening geeft als een verovering: het doorgeven van haat.’

Een wiel over de afgrond

Cetinje was ooit de hoofdstad van Montenegro, nu is het een slaperig stadje zo’n twintig kilometer van de Adriatische Zee. ‘Het land waar God de stenen zaait en waar het volk de helden oogst,’ zoals Den Doolaard het dwergstaatje noemde is sinds kort onafhankelijk van Servië en kent de euro als betaalmiddel hoewel het nog geen lid van de eu is. Overal zie je de blauwe borden met een cirkel van gele sterren, weer een project dat wordt gesubsidieerd door de European Bank of Recontruction.

‘Wij zijn Europeanen,’ lacht Slavko, onze taxichauffeur die ons van de hoogvlakte naar de baai van Kotor zal brengen. Maar eerst gaan we nog iets eten want het is nog zeker twee uur rijden. Het is koud in het wegrestaurant maar we laten ons de schapenbout goed smaken terwijl hij vraagt naar het doel van onze reis.

Ik vertel hem over Den Doolaard en over zijn boek Land achter Gods rug dat speelt in Montenegro.

‘Een Nederlander die geïnteresseerd was in onze cultuur?’ Hij valt bijna van zijn stoel van verbazing. ‘Waar gaat dat boek over?’

‘Over een Montenegrijn, Lazar Jaukovitsj, de zoon van een arme boer die tijdens de oorlog de brug over de Tara opblies om hem onbruikbaar te maken voor de Italiaanse bezetter. Gevangengenomen door de Italiaanse troepen werd hij opgehangen aan de verbrijzelde boog van de brug…’

‘Ja, ja,’ onderbreekt Slavko me, ‘ik ken dat verhaal. Het is een waargebeurd verhaal dat we allemaal kennen.’

Nu ben ik degene die zijn verbazing nauwelijks kan verbergen. ‘Een bekend verhaal?’

‘Ja, maar wat u niet heeft verteld is dat hij die brug ook zelf heeft ontworpen.’

‘Dat beschrijft Den Doolaard ook, u heeft gelijk.’

‘Heeft hij ons goed beschreven?’

‘Ik denk het wel. Misschien dat u het boek eens moet lezen.’

Eerst kijkt hij me langdurig aan. ‘Mijn ogen zijn niet zo goed’ en hij wijst op zijn bril in zijn borstzak waarvan het montuur met pleisters bij elkaar wordt gehouden.

‘Is dat geen bezwaar voor een taxichauffeur?’ reageer ik voorzichtig.

Maar hij kijkt me aan of ik niet goed bij mijn hoofd ben. Ik zal niet meer onbeleefd zijn.

We vertrekken, rijden over de schier eindeloze hoogvlakte tot we bij een scherpe bocht komen waar Slavko even inhoudt. ‘Kijk,’ zegt hij, ‘daar beneden ligt Kotor.’ We kijken zo ongeveer recht naar beneden, 1500 meter lager zie ik de baai van Kotor waar ons hotel zich bevindt. Ik moet denken aan Den Doolaards beschrijving van de Durmitor, een 2500 meter hoge berg verderop landinwaarts. ‘Er is geen berg in Europa waarvan de bestijging zo’n kunstzinnig genot is. In de Karpaten, Alpen noch Pyreneeën heb ik een landschap gevonden waar zoveel fierheid en zoveel aanvalligheid, zoveel somber zwijgen en zoveel stralend lachen bijeen zijn.’ Ook deze berg ‘valt aan de oostflank duizend meter naar beneden in een blauw bergmeer’.

We beginnen aan de afdaling, met een te hoge snelheid, vind ik, maar ik zeg

niets. Slavko koerst ogenschijnlijk ontspannen op de eerste haarspeldbocht aan. ‘Negentien serpentines in totaal,’ lacht hij. Gelukkig ontnemen bosschages af en toe het uitzicht op het dal dat vrijwel in een hoek van zeventig graden onder ons ligt. Weer een serpentine. Slavko, met één hand aan het stuur – de andere heeft hij nodig om een shagje te draaien -, waait druk met z’n andere hand. Als er een tegenligger aankomt is het een gevecht om de beperkte ruimte. Degene in de buitenbocht weet dat hij niet te veel toe kan geven, anders hangt er een wiel over de afgrond. Ik zie dat de weg in de bochten aangevreten is, de muurtjes die er ooit gemetseld zijn verdwenen.

Slavko lacht als hij mijn gezicht ziet. ‘Deze weg is gebouwd door Oostenrijkers.’ Hij slaat van plezier met zijn hand op zijn knie. Ik kijk hem verbaasd aan. Oostenrijkers? Wat valt daar om te lachen? Ja, Oostenrijkse Habsburgers. En met zijn handen probeert hij een jaartal in de lucht te tekenen. Hij bedoelt 1912. Slavko is in zijn element en roept weer: ‘Oostenrijkers bouwden deze weg. Wij Montenegrijnen niet.’

Langzamerhand begint het me te dagen dat hij trots is op het feit dat de Montenegrijnen geen hand hebben uitgestoken naar de bouw van deze weg en sindsdien ook geen moeite gedaan hebben de weg te onderhouden. Ik was ervoor gewaarschuwd dat de Montenegrijnen een krijgersvolk zijn dat de noeste arbeid niet hoog in het vaandel heeft staan. In Het land achter Gods rug staat het al te lezen. De wens uitgesproken bij de geboorte van een zoon is geen gebakken lucht: ‘Dat God hem beware voor de dood in een bed!’ Sterven is geen probleem, als het maar in de strijd gebeurt.

Wat voor mij een afschrikwekkende tocht is, betekent voor Slavko een aangenaam avontuur. In Kotor aangekomen haal ik opgelucht adem. Ik omhels hem, dolblij dat ik deze barre rit heb overleefd. Hij grijnst. Als ik hem op een fikse fooi wil trakteren, wijst hij die verontwaardigd van de hand. ‘Wij hebben onze eer.’

Villa Deneš

We komen aan in Lovran, even ten westen van Kroatiës grootste havenplaats Rijeka. Het is het stadje waar Den Doolaard in 1952 met zijn vrouw Erie en zijn twee dochters in gezelschap van hun kindermeisje neerstreek. In hotel Bristol heerst nog de sfeer van een voormalig staatshotel: gestoomde maaltijden, nukkig personeel, de geur van lysol. Het heeft wel wat. Het hotel heette tot voor kort nog ‘Beograd’ maar de verwijzing naar de voormalige hoofdstad van Joegoslavië en nu van Servië is te beladen sinds de laatste oorlog die ‘het land van Tito’ verscheurde. Daarom is de naam gewijzigd en kun je nog slechts aan de vormgeving van de hoofdletter ‘B’ de ‘oude’ tijd aflezen. De andere zes letters kennen een eigentijdse vorm.

We wandelen over een twaalf kilometer lang betonnen voetpad dat tegen de rotswand boven de kustlijn van Istrië hangt en van Lovran naar Opatija loopt, de voormalige chique Habsburgse badplaats. Tussen de pijnbomen door herken ik de

Villa DeneÅ¡ van foto’s die ik in Nederland bij de dochters van Den Doolaard zag. Als ik het gietijzeren hek open, komt er een tuinman op me af. Ik mag niet verder. Hij legt me uit dat ik voor informatie over de Villa DeneÅ¡ bij de aanpalende Villa Astra moet zijn, ook een in Venetiaans gotische stijl gebouwd buitenhuis. De receptioniste van wat blijkt een wellness-centrum te zijn is in eerste instantie afhoudend maar als ik vertel over ‘the famous Dutch writer’ die in de Villa DeneÅ¡ heeft gewoond, leidt ze ons naar een tafeltje en vraagt wat we willen drinken. Terwijl ze de drankjes haalt lees ik in een luxe uitgevoerde folder dat zowel de Villa Astra als de Villa DeneÅ¡ is gebouwd in 1905 door de Italiaanse architect Atilio Maguolo. De namen van de welgestelde families die opdracht gaven voor de bouw staan ook vermeld. Dan komt de receptioniste terug. Ze heeft haar chef gesproken en die wil graag meer weten over Den Doolaard. Ik krijg het vermoeden dat de bedrijfsleider het commerciële belang van Den Doolaard heeft ingezien. Een plaquette bij de ingang, of een paar strofen in een folder, het zal ongetwijfeld een culturele uitstraling verlenen aan het hotel. Maar ik wil details weten over het verblijf van Den Doolaard en realiseer me dat ik niet bij haar moet zijn. Ze verwijst me naar het gemeentehuis waar ik even later het voltallige personeel in rep en roer breng door mijn vragen. Het helpt niet, er ligt niets vast over het verblijf van de Nederlandse immigranten. Het enige wat de ambtenaren zeker weten is dat Villa DeneÅ¡ in die jaren was genationaliseerd, zoals vrijwel alle huizen.

Toen Den Doolaard hier aankwam waren Erie en hij meteen verliefd op de villa. De gele muren, het roze pannendak, verscholen tussen de olijfbomen en kerselaren, de betonnen trappen naar de zee, een prachtige baai voor de kinderen – alles was even pittoresk.

Niet langer dan een half jaar woonden ze er voor ze verhuisden naar Villa Legat op een heuvel in Medveja, vijf kilometer verderop aan de kust. Het huis is afgebroken maar de zestigjarige Davorka Valentin, jeugdvriendin van Den Doolaards dochters Milja en Branda, woont nog steeds in het dorpje waar haar familie al een eeuw woont. Valentin herinnert zich nog veel. Dat er op een dag, terwijl ze met haar moeder op het land aan het werk was, een taxi aan kwam rijden. Dat de naam van het kindermeisje Diny Dorenbos was. Dat hun grootmoeder, die er op bezoek was, in haar ogen niets anders deed dan borduren. Dat Den Doolaard meestal in de garage iets hoger op de heuvel werkte, vanwege de rust, zonder spelende kinderen om zich heen. Ze herinnert zich de gezellige logeerpartijen in hun huis als Den Doolaard en Erie op reportage waren elders in het land.

In de lente van 1954 vertrok het gezin. Een paar jaar later was Den Doolaard nog een keer in Medveja. Davorka vroeg hem wanneer haar vriendinnetjes weer terug zouden keren, maar hij zei dat het te druk was geworden in Medveja. Het was een schok voor haar. Ze herinnert het zich als de dag van gisteren. In werkelijkheid waren ze teruggekeerd naar Nederland omdat Milja en Branda naar school moesten.

Davorka Valentin vertelt over de veranderende tijden, over haar grootmoeder die in het Habsburgse rijk werd geboren, over haar oom die in het interbellum toen Medveja Italiaans was, ter wereld kwam, over haar eigen geboorte in Joegoslavië en de zoon van haar broer die in Kroatië is geboren. Binnen één eeuw heeft haar familie in hetzelfde dorp maar in vier verschillende staten geleefd.

Tito

Zijn tweede vaderland zou Den Doolaard nog regelmatig blijven bezoeken, als journalist. Want zowel tijdens zijn verblijf in Lovran en Medveja alsook later bleef hij het land volgen voor De Gelderlander. Zo bezocht hij Tito op voorspraak van een Montenegrijnse vriend die zijn perschef was en die wist te regelen dat de leider van de socialistische republiek niet alleen tijd vrij maakte voor journalisten van persbureaus als ap en up maar ook voor een journalist uit Nederland. In Dedinj, even buiten Belgrado, werd Den Doolaard ontvangen met Turkse koffie en slivovitsj. En tot zijn verrassing stelde niet hij de vragen maar Tito, waarop Den Doolaard protesteerde. Tito liet zich echter niet opzijzetten. ‘Ik ben de oudere,’ zei hij en daar kon de Nederlandse schrijver niets tegen in brengen.

‘Noemt u eens een fout van ons land,’ verordonneerde Tito.

Den Doolaard verwees naar zijn boerenvoorouders die veel efficiënter waren dan hun collega’s op de Balkan. Op de collectieve boerderijen in Joegoslavië had hij soms tientallen arbeiders niets zien doen. Een jaar later was de collectivisatie afgeschaft, zei Den Doolaard bij gelegenheid. ‘Natuurlijk niet door mijn opmerkingen. Die collectivisatie stond al op de helling.’

De dood van Tito en het daaropvolgende uiteenvallen van Joegoslavië was geen verrassing voor hem. Hij kende de cultuur als zijn broekzak. Kort voor zijn dood in 1994 zei hij nog toen Frank Westerman hem vroeg wat er zo anders was aan de Balkan: ‘De gedragingen van de mensen. Ze stellen zich anders op met betrekking tot de geschiedenis. In Nederland ken ik niemand die zegt: “ik ga niet in Gelderland wonen. De invallen van de hertog van Gelderen in Zuid-Holland laten dat niet toe.”’ Voor de vitalist Den Doolaard, die intuïtie belangrijker vond dan verstand omdat je met het laatste het werkelijke leven niet kon begrijpen, was dit niet zo verwonderlijk.

‘Joegoslaven zijn,’ schreef hij in Het land van Tito, ‘in hun diepste wezen irrationeel. Zij voelen eerst en denken dan pas. Zij kennen niet de wilsverlammende scherpte van de ijskoude kansberekening, die de hielpees van de daad doorsnijdt nog voor de eerste stap.’

 

Met dank aan Peter Bosse, Branda van Hedel-Spoelstra, Albert Koevoet, Milja Spoelstra, Govert Visser en Elma Zwart.

Literatuur

A. den Doolaard, Ogen op de rug. Terugkijkend naar boeken en tijgenoten (Amsterdam 1974).

idem, De wilden van Europa (Amsterdam 1932).

idem, Door het land van lemen torens (Utrecht 1938).

idem, Van vrijheid en dood (Amsterdam 1935).

idem, Het land van Tito (Amsterdam 1954).

idem, Het land achter Gods rug (Amsterdam 1956).

idem, Het leven van een landloper (Amsterdam 1958).

‘Den Doolaard in Ohrid’, schriftelijke neerslag van de ncrv-tv-documentaire uit 1974 (coll. Wim Hazeu). Frank Westerman, De brug over de Tara (Amsterdam 1994).

Diverse artikelen in Het Volk, De Gelderlander en NRC Handelsblad.

Laagwater

Rob Delvigne
Kinderboeken als dekmantel voor de illegaliteit

Kunstenaars die zich niet bij de Kultuurkamer aansloten, hadden het moeilijk om in de oorlogsjaren in hun levensonderhoud te voorzien. Zij dienden buiten de kunstwereld een betaalde baan te vinden. In een radiorede na de oorlog, op 21 mei 1945, gaf Albert Helman een aantal voorbeelden: ‘zo kon men een bekend romanschrijver tegenkomen als fabrikant van surrogaten; een van zijn collega’s als handelaar in speelgoed; een derde als vertegenwoordiger van een textielfabriek; zag men jonge dichters als winkelbediendes tewerkgesteld, en begaafde toneelspeelsters als kantoorbedienden enveloppen schrijven en postzegels plakken’. Helman noemde geen namen, maar met de fabrikant van surrogaten bedoelde hij Maurits Dekker en met de collega-romanschrijver die handelde in speelgoed: zichzelf.

De Duitsers voerden al snel in 1940 de spertijd in, een uitgaansverbod in de nachtelijke uren. Het noopte de mensen ’s avonds binnen te blijven en hun vertier thuis te zoeken, bijvoorbeeld met gezelschapsspelletjes. Gustav Czopp zag hier een groeimarkt liggen. Czopp was een Tsjechische jood die in Nederland een reputatie had opgebouwd als journalist. Hij stond aan de wieg van de eerste actualiteitenrubriek op de Nederlandse radio: avro’s radiojournaal. In 1939 publiceerde hij een boek, waarin hij kritiek leverde op de zelfcensuur bij de omroep als het ging om de agressieve Duitse politiek. De directeur van de avro Willem Vogt ontsloeg hem om die kritiek. Met het verkopen van speelgoed kon Czopp weer wat verdienen. Hij zette een groothandelsonderneming op, Variété genaamd, die gevestigd was op Singel 540 in Amsterdam, om de hoek bij het Carltonhotel in de Vijzelstraat. Czopp ging in 1941 in zee met Marten Toonder, wiens Tom-Poesstrip in De Telegraaf op 16 maart 1941 zijn debuut beleefde en al snel populair werd.

Czopp bracht Tom-Poespuzzels en een Tom-Poesblokkendoos op de markt. In dezelfde maand maart bepaalden de Duitsers, dat bedrijven niet meer door joden mochten worden gerund. Het was dus zaak om Variété te ‘ariseren’. Lou Lichtveld werd gevolmachtigde; hem kennen we beter onder zijn schrijversnaam Albert Helman. Czopp dook onder, werd verraden en vond de dood in Dachau, eind 1944.

Het pand aan het Singel werd nier alleen gebruikt voor de opslag van speelgoed. Zo had Jacques Presser er het manuscript van zijn boek over Napoleon ondergebracht, dat hij als jood niet mocht publiceren. Op 27 april 1943 stortte een Engelse bommenwerper neer op en achter het Carlton. Ook nabijgelegen huizen brandden af zoals Singel 540. Toonder schreef in zijn oorlogsmemoires (1996) hoe Helman hem opbelde om te vertellen dar de hele voorraad Tom-Poesmerchandising verbrand was. Ook het manuscript van Presser ging in vlammen op. Die schade was niet zo groot, omdat het om een van de vijf kopieën ging die Presser uit voorzorg had laten maken. Met het geld van de verzekering werd een nieuw pand gekocht aan de Herengracht 552. Hier was het speelgoed letterlijk dekmantel. J. van Praag was als hoogleraar Spaans aan de Universiteit van Amsterdam in het begin van de oorlog ontslagen en moest onderduiken, zo ook zijn bibliotheek. Helman: ‘[d]iens bibliotheek had ik ondergebracht in het magazijn van de speelgoedzaak die we hadden. Het gebouw had grote magazijnen vol dozen waarachter je heel veel kon verstoppen en waarachter ook een gedeelte van de anders door de Duitsers in beslag genomen voorraad van de uitgeverij Querido was weggestouwd.’ Volgens Geert van Oorschot, in de leiding van Querido gekomen om de zaak te ont-joodsen, ging het om tienduizenden boeken, met Duitse vrachtwagens naar ‘een joodse speelgoedhandelaar’ gebracht (Hollands Diep, 26 maart 1977).

Helman had intussen een medefirmant gekregen in de persoon van Fred von Eugen, die eind 1940 ontslag had genomen als adjunct-directeur van De Arbeiderspers. Hij vormde de spil van een verzetsgroep, genoemd naar zijn schuilnaam De Haas, die voor valse persoonsbewijzen zorgde. De clichés werden illegaal vervaardigd bij de Amsterdamse drukkerij L. van Leer in de Rustenburgerstraat (zoals dat daar ook gebeurde voor de Persoonsbewijzencentrale van Gerrit Jan van der Veen en voor de groep Gerretsen). Variété was voor Von Eugen evenals voor Helman een dekmantel voor illegale activiteiten. In zijn herinneringen, gepubliceerd in Zacht Lawijd in 2006, schrijft Von Eugen: ‘Lou Lichtveld nam me officieel als partner in een speelgoedhandel die hij op de een of andere manier leidde als gevolmachtigde van een joodse vriend die al ondergedoken zat. Het ging ook om kinderboeken, wat een goede reden vormde voor het feit dat ik actief was in zijn firma.’ Wat waren dat voor kinderboeken?

Er is een aantal kinderboekjes bekend met de vermelding: ‘’n Variété-product’; de meeste hebben een connectie met drukkerij Van Leer. Dit doet mij vermoeden dat de boekjes door de speelgoedhandel Variété geproduceerd zijn voor speelgoedzaken en warenhuizen. Deze massaproducten werden niet voor de boekhandel gemaakt,

meestal ontbrak op dit zogenaamde ‘platte drukwerk’ de naam van de uitgever. In de bezettingstijd was dit ook geen vereiste. Wel moest vanaf medio 1941 het nummer (Kenof K-nummer) of de naam van de drukkerij op drukwerk vermeld worden. Overigens werd hier pas in de loop van 1942 streng de hand aan gehouden. Na de oorlog is het K-nummer nog een tijdje in gebruik gebleven, dit in het kader van de papierdistributie. De beroepenboeken met de titel Wat wil je worden?, voor jongens en meisjes afzonderlijk, heetten ‘’n Variété-product’ en hebben het K-nummer 288, wat hoort bij drukkerij Van Leer. De boeken zijn geïllustreerd door L. van Noorden, iemand die al voor de oorlog bij Van Leer op de reclame-illustratieafdeling werkzaam was. De boekjes vermelden een officiële uitgever: Bigot & Van Rossum. Het feit dat Variété niet als uitgever vermeld wordt, doet vermoeden dat beide prentenboeken na de oorlog verschenen. Helman en Von Eugen konden toen hun vooroorlogse bezigheden weer hervatten, Czopp was dood en daarmee zal Variété als speelgoedgroothandel hebben opgehouden te bestaan. Wel in de oorlog verscheen een prentenboek (weer met K-nummer 288), dat achterop ‘uitgeverij Variété-Amsterdam’ vermeldt: Kom binnen in het huis van El Pintor. Het kent ook een reeksvermelding: Toy-landseries. Die serie was al eerder in de oorlog gestart met een viertal titels zonder K-nummer, dus waarschijnlijk daterend uit de jaren 1940-’41: De marsch van de tien teddy beertjes, Een reis door dierenland; kleur- en uitknipboek, 3 in één; sprookjes, kleuren, briefkaarten en Sport in kleur; prenten- en kleurboek. In dit laatste boek (een map met losse platen) zijn de illustraties gesigneerd met C.E.S., wat staat voor Corina Emmer-Smit. Corina Smit was voor de oorlog bij Van Leer komen werken op dezelfde afdeling als Van Noorden: de illustratieafdeling die vooral voor de reclamewereld werkte. Ook 3 in één is door haar getekend en geschreven, ook al is het anoniem verschenen. De laatste titel uit de Toy-landseries is ook van haar hand: Corina’s abc, een abc-boek dat in 1947 verscheen.

De eerste publicatie van El Pintor in de Toy-landseries is Het schilderijenboek. Dit boek (een map met insteekplaten) is van 1941. Het jaartal staat niet in het boek, maar is af te leiden uit de folder die voor deze titel gemaakt is. In de folder (K-nummer 2185, drukkerij onbekend) staan aanbevelingsbrieven afgedrukt van pedagoog M.J. Langeveld, G. Knuttel de museumdirecteur en onderwijskundige W.E. van Wijk, uit de maanden maart en april 1941. Van Wijk

sprak zijn bewondering uit voor ‘de beide kunstenaars, die Het schilderijenboek hebben verzonnen en uitgevoerd’. Achter El Pintor gaat Galinka Ehrenfest schuil, die in het begin de boeken maakte samen met haar man Jacob Kloot (ook wel: Jaap Kloots). Als jood werd hij gevangen genomen en op transport gezet; hij werd in 1943 in Sobibor omgebracht. Andere titels van El Pintor in de Toy-landseries zijn: El Pintor’s speelboek von Roodkapje, Duimelies, Assepoes (K-nummer 288), Het levende boek (K 198 = Ellerman Harms, Amsterdam) en El Pintor’s kleurenboek (geen serienaam, maar op een illustratie staat een winkel die Toy-land heet; K 288).

Wat de delen in de Toy-landserie gemeen hebben, is dat de creativiteit en de zelfwerkzaamheid van de kinderen werden geprikkeld. Zo moesten figuurtjes uit bladen geknipt worden om naar eigen idee opgeplakt of ingestoken te worden. Ik illustreer zelf mijn verhaaltjes! heette niet voor niets ‘’n Variété-product’ dat gedrukt is bij Senefelder, Amsterdam (K 390). Hier geen vermelding van El Pintor of van Toy-landseries maar het ademt wel dezelfde geest. De serie heeft ook vaak meer van speelgoed dan van boekjes weg: mappen met vellen papier waarmee iets moet gebeuren. Enkele deeltjes uit de serie (niet de El Pintor-boeken) hebben een voorkant die op dezelfde manier is opgebouwd: de achtergrond is egaal geel, afgebiesd met een groene rand. Om die reden past Flecht-Schule für unsere Kleinen ook in deze serie (bovendien ook gedrukt bij K 288 = Van Leer). De serienaam is er niet op afgedrukt, ongetwijfeld omdat zo’n Engelse naam bij de Duitse klanten niet in de smaak zou vallen.

El Pintor heeft meer boekjes gemaakt, in en kort na de oorlog, die bij de ‘eigen’ uitgeverij verschenen: Corunda, en meestal gedrukt werden door Belderbos & Coesel (K 128). De inkomsten van haar boeken liet Galinka Ehrenfest aan de illegaliteit ten goede komen; het was dezelfde motivatie als die Helman en Von Eugen dreef. Niet bekend is waarom niet alle titels door Ehrenfest zelf op de markt zijn gebracht. Wel is bekend, dat uitgeverij Corunda (mede)gefinancierd werd door Philip Samuel van Perlstein. Deze vermogende koopman wist de oorlog te overleven, doordat zijn joodse afkomst met vervalste papieren werd verdonkeremaand. Hij werd hierbij geholpen door een goede Duitser, als soldaat in Nederland gelegerd, die na de oorlog een grote naam als (kinder)boekenillustrator zou verwerven: Werner Klemke. Direct na de oorlog werd met het geld van Van Perlstein uitgeverij Republiek der Letteren opgericht, waar Corina Smit zo goed als exclusief de kinderboeken ging illustreren. Bij Republiek der Letteren werd de laatste titel van de Toy-landserie geproduceerd: Conna’s abc. Zo blijkt achter simpele kinderboeken een heel verhaal van illegaliteit en verzet schuil te gaan.

Marco Entrop
Oscar Wilde in drijfzand

Tien jaar na zijn dood beleefde Oscar Wilde (1854-1900) in Nederland een ongekende hype. In rap tempo verschenen er vertalingen van zijn werk, onder anderen door P.C. Boutens. De Hagespelers, het gezelschap van Eduard Verkade, nam enige seizoenen achtereen zowel Een ideaal echtgenoot als De belangrijkheid van Ernst op het repertoire. De Koninklijke Vereeniging ‘Het Nederlandsch Tooneel’ speelde Een onbelangrijke vrouw in de vertaling van Carry van Bruggen. Rond 1910 waren behalve Wildes society plays ook zijn tragedies populair. Het Rotterdamsch Tooneelgezelschap voerde met succes Een Florentijnsche tragedie op, terwijl de voordrachtskunstenaar Albert Vogel zijn krachten beproefde in een solovoorstelling van Salomé. Van dit misschien wel beroemdste dramatische werk van Oscar Wilde draaide in de zomer van 1910 een verfilming in de Amsterdamse ‘Opera-Bioscoop’ Bellevue, muzikaal ondersteund door de Hamburger Kapel. Volgens het weekblad De Kunst van zaterdag 23 juli was het ‘de langste film die ooit in ons land werd vertoond’. Dat jaar kwamen er van Salomé maar liefst twee vertalingen in boekvorm uit: een gemaakt door Boutens en een in het Esperanto.

Biografische aandacht bestond er ook voor Oscar Wilde. In de brochurereeks Mannen en vrouwen van beteekenis in onze dagen publiceerde Chris van Balen jr. een levensschets, hoewel hij voornamelijk over het werk schrijft. Van Balen, die Wilde vanaf 1909 geregeld zou vertalen, beperkte zich in zijn opstel tot de zakelijke feiten. Ten aanzien van ‘het zwarte hoofdstuk uit Wilde’s leven’, zijn veroordeling in het zedenproces, is hij terughoudend met informatie: ‘over het misdrijf zelf behoef ik nier uit te weiden’. Van Balen rekende Wilde zijn ‘perversiteit’ niet al te zwaar aan. De ongelukkige schrijver was ermee geboren en het was in geen geval een ‘besmettelijke ziekte’. Die conclusie deelde H.C. Muller in de Geneeskundige Courant van 24 april 1909 niet. In deel zeven van de reeks ‘Ziektegeschiedenis van bekende mannen’ behandelde deze vroegere schaakvriend en bewonderaar van Multatuli Oscar Wilde. Met Robert H. Sherards biografie (Oscar Wilde, the story of an unhappy friendship) bij de hand, liet Muller zich helemaal gaan. Wilde was volgens hem een typisch voorbeeld van ‘de ontaarding van onzen tijd’. Als ‘degeneratieverschijnsel’ was hij ‘bijna onovertroffen’. Alleen al aan de portretten van hem in het boek kon je zien wat er met deze ‘ontwijfelbaar zieke’ schrijver aan de hand was: ‘dat opgevulde verwijfde gelaat, die zinnelijke lippen en geestelooze oogen, […] dat levend toonbeeld van verwijfdheid.’ Wilde om zijn werk bewonderen was op zichzelf al een ziekteverschijnsel. ‘Wankunst’ scheidde Wilde af, allemaal aanstellerij. ‘Alleen de echtgezonde, natuurlijk voelende kunstenaar kan kunst scheppen. De rest is ontaarding, decadentisme, valsche munt op geestelijk gebied.’ Het was bovendien een schande dat Wilde voor nageslacht had gezorgd. Dat was niet alleen uitermate bedenkelijk, vond Muller, voortplanting van ‘dergelijke zieken en ontaarden’ zou zelfs van staatswege verboden moeten worden.

Toen Muller zijn homofobe tirade op schrift stelde, moest Wilde zelf nog aan het woord komen. In september 1911 publiceerde Boutens een geautoriseerde vertaling

van De profundis, nog datzelfde jaar gevolgd door Van Balens vertaling van The ballad of Reading Gaol. Niet dat deze postuum uitgegeven ‘bekentenissen’ ook maar iets aan Mullers opvattingen over Wilde zouden hebben veranderd – dat was te veel gevraagd. Maar beide egodocumenten wierpen voor het eerst enig licht op de donkerste periode uit zijn leven. Oscar Wilde, schrijft Van Balen ergens in zijn schets over de schrijver, had in zijn leven twee tijdperken van volmaaktheid gekend: eerst een van volmaakt geluk en volmaakte schoonheid en vervolgens een van volmaakte smart. Wilde was, kortom, een ideaal personage voor een tragedie.

Ongenietbaar

Van de schrijver en toneelspeler Adolphe Engers (1884-1945) verscheen in november 1917 het toneelstuk Oscar Wilde. Verdeeld over vijf bedrijven worden the rise and fall van de titelheld door Engers breed uitgeserveerd: zijn eerste toneelsucces in Londen, de confrontatie met de vader van zijn vriend Lord Alfred Douglas, die zijn zoon verdere omgang met Wilde verbiedt, het proces, zijn detentie in het tuchthuis van Reading en ten slotte zijn levenseinde in Parijs.

Engers had ervaring met Wilde. Bij Verkade had hij in Een ideaal echtgenoot de rol van Phipps gespeeld, de bediende van Lord Goring. Volgens de nrc van 4 oktober 1915 was die door hem ‘geheel naar eisch’ vertolkt. Zijn toneeltekst zou het daarentegen nooit tot een uitvoering op de planken brengen. Toch ontkwam het stuk niet aan een beoordeling. Kees van Bruggen toonde zich in De Nieuwe Gids van december 1917 weinig verrukt over het ‘haastig-gebakerd’ drama van Engers. Eerlijk gezegd had hij alles wat de schrijvende acteur ondernam steeds ‘ongenietbaar’ gevonden. Henri Borel zette in Het Vaderland van 29 november 1917 een paar stevige vraagtekens bij de wijze waarop Engers de ‘liefde-vriendschap’ van Wilde en Douglas verheerlijkte. ‘Het is de vraag, of het niet beter voor Wilde’s nagedachtenis ware, zijn particuliere leven te vergeten en enkel zijn fijne, ietwat décadente, maar in elk geval nobele, gevoelige, en dikwijls zoo geestige kunst te blijven eerbiedigen. Tooneelen als tusschen Wilde en Douglas, hoe ideaal ook beschreven, lijken mij niet opvoerbaar voor het publiek.’

Zo’n zestig jaar later ontrukte Gerrit Komrij Engers’ toneelproeve aan de vergetelheid in een aflevering van zijn rubriek

‘Een en ander’ in NRC Handelsblad, nadien gebundeld in Averechts (Amsterdam 1980). Adolphe Engers, stelde Komrij vast, was er vroeg bij met zijn tragedie over Oscar Wilde, internationaal gezien zelfs zeer vroeg. Toch was Engers niet de eerste. In De Nieuwe Gids van februari en maart 1912 verscheen het toneelspel Drijfzand, dat in de literatuur over Oscar Wilde in Nederland tot nu toe onopgemerkt is gebleven. De auteur, ene A. Zelling, vertelt in vijf bedrijven de tragische geschiedenis van een succesvol en alom bewonderd dichter, die als gevolg van een zedenkwestie zijn vrienden, zijn reputatie, zijn familie en zijn leven verliest.

Hartverscheurend

In het eerste bedrijf van Drijfzand maken we kennis met de ongeveer 35-jarige dichter Arl Spendel, gehuwd met Vera en vader van twee kinderen. Hij geeft een feest voor zijn vrienden, maar zijn stemming is bedrukt. Spendel wordt ervan beschuldigd betrokken te zijn bij een omvangrijk zedenschandaal. Zijn moeder spoort hem per brief aan de wijk te nemen, maar hij slaat haar advies in de wind. Hij is ervan overtuigd dat hij sterk staat. De brief komt echter in verkeerde handen en zal als belastend bewijsmateriaal opduiken in het proces tegen hem.

Het tweede bedrijf speelt op de dag waarop in de zedenzaak vonnis zal worden gewezen. Spendel verblijft op het buiten van zijn boezemvriend Xony Rialt en zijn moeder. Het ziet er niet best uit voor de dichter. De publieke opinie heeft zich tegen

hem gekeerd. Zijn advocaat dr. Folks vervoegt zich op het buiten om, zo kort voor de zitting, Spendel te waarschuwen niet onbezonnen te werk te gaan. Deze is echter vastbesloten zijn eigen verdediging te voeren. Uitgezonderd Xony en zijn moeder valt iedereen Spendel af. Tot zijn schande komt de politie hem halen.

Het derde bedrijf is gesitueerd in het paleis van justitie in Londen. Vriend en vijand komen op het proces af. Bureon, de man die de belastende brief op het feest ontvreemdde en doorspeelde naar de advocaat van de tegenpartij, maakt het voor Spendel nog erger door de pers een kopie te bezorgen. Spendels vrouw en moeder arriveren bij de rechtbank. Zijn moeder kwijnt weg van verdriet. Spendel verliest het proces en wordt veroordeeld tot vijf jaar tuchthuis.

Als het vierde bedrijf begint, heeft Spendel er al meer dan vier jaar van zijn straf op zitten. Hij is een gebroken man. Zijn moeder is overleden, Vera heeft hem nooit bezocht en wil nu van hem scheiden. Ook zijn kinderen heeft hij al die jaren niet gezien. Zelfs Xony lijkt hem in de steek te hebben gelaten. Maar tot zijn verrassing komt zijn vriend naar de gevangenis – het weerzien is voor beiden hartverscheurend.

Het laatste bedrijf speelt een jaar na Spendels vrijlating. Hij woont in een sjofel logement in Parijs en is de wanhoop nabij. Niemand wil zijn werk nog publiceren. Hij is ziek, verslaafd aan absint, armlastig en heeft geen vrienden meer. Door iedereen is hij voor dégénéré uitgemaakt. ‘Langzaam in het drijfzand der wereld weggezakt en gesmoord.’ Na een ongelukkige val van de trap voelt Spendel het einde naderen. Hij laat Xony roepen (die hij in Parijs heeft gezien, in gezelschap van nota bene Bureon) om hem om vergiffenis te vragen. Xony stelt zich aanvankelijk onverzoenlijk op. Uit schaamte vluchtte Spendel na zijn gevangenschap van alles en iedereen weg, ook van zijn beste vriend. Uiteindelijk vergeeft Xony hem, waarna de dichter sterft.

Tragische fataliteit

A. Zelling was Anton Zelling (1890-1978), een jong letterkundige, dichter vooral, en eenentwintig toen hij Drijfzand publiceerde. Het was niet zijn debuut. Dat had hij gemaakt in het tijdschrift De Tijdspiegel van 1911. In het oktobernummer van dat jaar debuteerde hij met een tweetal gedichten. In dezelfde jaargang staan ook de eerste verzen van J.C. Bloem.

Behalve literair droeg Zelling ook kritisch werk bij aan De Tijdspiegel. Zo besprak hij in dit blad geregeld de nieuwe uitgaven op toneelgebied. Kort na Drijfzand kwam Zelling al met zijn volgende toneelstuk op de proppen: De levensles gekend, verschenen in De Tijdspiegel van mei en juni 1912. Het is een komedie en een nauwelijks verhulde poging een societydrama in de geest van Wilde te schrijven. Zellings literaire werk zou geen blijvende sporen achterlaten. Als hij al naam heeft gemaakt, is dat als vertaler van de theologische geschriften van de filosoof Swedenborg.

Ruim drie jaar na de publicatie van Drijfzand kwam Zelling in De Hofstad van 18 december 1915 terug op zijn eersteling. De aanleiding daarvoor was de (toen al!) aangekondigde verschijning van het Oscar Wildedrama van Adolphe Engers, dat aanvankelijk De koning des levens zou heten. Vanaf zijn eerste kennismaking met De profundis en de society plays, bekende Zelling, was hij ervan overtuigd geweest dat het leven van de le-

venskunstenaar Wilde zich liet dramatiseren. Intussen had zijn inzicht in de dichter zich gaandeweg verder verdiept en begreep hij, meer dan toen hij Drijfzand schreef, de kern van Wildes tragedie. Volgens hem besefte Oscar Wilde maar al te goed dat hij leefde ‘naar de tragische fataliteit toe’, daartoe aangejaagd door het puriteinse karakter van de Engelse samenleving, ‘dat iedere levensvernieuwer aldaar onmiddellijk tot verzet drijft.’

Durfde Zelling het anno 1912 (nog) niet aan man en paard te noemen of wilde hij zo veel mogelijk de verbeelding laten spreken? Hoewel niet volkomen feitengetrouw gaat Drijfzand onmiskenbaar over Oscar Wilde. Dat Spendel tot vijf jaar tuchthuis wordt veroordeeld, terwijl Wilde in werkelijkheid twee jaar moest brommen, is slechts een detail. De naam Xony lijkt wel erg veel op Bosie, de bijnaam van Alfred Douglas. Net als Bosie, heeft Xony dichterlijke aspiraties. De aard van de vriendschap tussen Spendel en Xony blijft duister, zoals iedere verwijzing naar homoseksualiteit zorgvuldig uit Drijfzand lijkt te zijn weggehouden. Over het zedenschandaal, dat schijnt te hebben plaatsgevonden in het casino, worden geen details prijsgegeven. Spendel is aangeklaagd door ene Dahlen en heeft hem daarop een proces aangedaan wegens smaad. Evenals Wilde zou Spendel het slachtoffer worden van zijn eigen tegenaanval, met dit verschil dat Dahlen in Drijfzand in geen enkele relatie staat tot Xony. Oscar Wilde spande een rechtszaak aan tegen de markies van Queensberry, de vader van Bosie.

Gezwollen

De kennis over het leven en sneven van Oscar Wilde was destijds lang niet zo veelomvattend als tegenwoordig, maar er was wel het een en ander bekend. Het mag dan ook op zijn minst opmerkelijk heten, dat in de tijdschriftrubrieken van de kranten, waarin de inhoud van De Nieuwe Gids van februari en maart 1912 aan de orde kwam, de gebeurtenissen in Drijfzand nergens in verband werden gebracht met Oscar Wilde. De nrc (15 februari 1912) had nog wel begrepen dat het stuk ‘in een wereld van artistieke decadenten’ speelde. Het Algemeen Handelsblad (6 februari 1912) merkte slechts op dat de dialoog ‘gezwollen’ aandeed. De tijdschriftbespreker van Het Vaderland (10 februari 1912) wilde zijn oordeel over Drijfzand, ‘dat wel interessant werk lijkt’, opschorten totdat hij het helemaal had gelezen, maar kwam er vervolgens niet meer op terug. De Tijdspiegel (april 1912) vond het – Zelling was per slot van rekening een gewaardeerde medewerker van het maandblad – een ‘aangrijpend drama’.

Misschien dat een toneeluitvoering de associatie met Oscar Wilde makkelijker zou hebben opgewekt. Blijkens een voetnoot bij de publicatie van zijn tragedie had Zelling het recht van opvoering tot 1 oktober 1912 afgestaan aan de Nederlandsche Tooneelvereeniging, het gezelschap van Herman Heijermans. Die zou van de optie geen gebruik maken. In de zomer van 1912 ging de Nederlandsche Tooneelvereeniging aan een faillissement ten onder. Drijfzand is nooit gespeeld.

 

Dit artikel is gebaseerd op gegevens die Jef Sprankenis (1943-2003) verzamelde over Oscar Wilde in Nederland en Vlaanderen in de jaren 1889 tot 1989. Met dank aan antiquaar Louis Putman te Amsterdam.

Nico Keuning
Een geheime minnaar
Brieven van Gerard Reve aan ‘Lieve Jacky’

nico keuning (1952) is docent taalbeheersing, publicist en biograaf (van Max de Jong en Jan Arends). Begin volgend jaar verschijnt zijn Bob den Uyl-biografie. Voor De Parelduiker schreef hij eerder over deze schrijvers alsook over Geard Reve en Jeroen Brouwers.

Ruim een half jaar na het overlijden van zijn liefdesvriend en levenspartner Gerard Reve vertelde Joop Schafhuizen in de Volkskrant hoe diep het gemis in hem zat.1 Hij kon zijn draai niet vinden, leed aan depressies, en zocht naar een nieuwe identiteit. Een leven zonder Gerard valt niet mee na een diepgaande relatie van ruim dertig jaar.

Wanneer hun eerste ontmoeting precies heeft plaatsgevonden is moeilijk te achterhalen. ‘Ik [was] via een vriendin van de Rotterdamse Kunststichting uitgenodigd voor een avond thuis bij reder Ludo Pieters, waar Gerard zou voorlezen,’ vertelt Schafthuizen in genoemd interview, maar om welk jaar het gaat en wie deze ‘vriendin’ is, bleef onduidelijk. Tot ik voor mijn biografie van Bob den Uyl contact opnam met Jacqueline van Riet, de eerste vrouw van beeldend kunstenaar Mathieu Ficheroux die in de jaren zestig en zeventig mede het gezicht bepaalde van de Rotterdamse kunstwereld. Ik belde het nummer van haar in Zuid-Frankrijk waar zij zich in 1985 heeft gevestigd. Aan het eind van het uitvoerige en onderhoudende telefoongesprek over haar herinneringen aan Bob den Uyl zei zij: ‘Graag zou ik u iets willen vragen. Ik ben in het bezit van een paar brieven van Gerard Reve aan mij. Ik wil ze graag verkopen, want ik heb geld nodig. Heeft u enig idee wat die brieven waard zijn?’

‘Tja, dat hangt af van de lengte van de brieven, de periode, de onderwerpen… om er iets zinnigs over te zeggen zou ik ze moeten lezen.’

‘Ik zal kopieën maken, en ze u toesturen. Weet u, via Berthe, de vrouw van Ludo Pieters, heb ik de eerste ontmoeting gearrangeerd tussen Joop en Gerard. Ik kom als “Jacky” voor in Brieven aan Matroos Vosch. Maar ik ga ophangen, anders wordt het voor u veel te duur. Ik stuur u een en ander wel op.’

Een paar dagen later tref ik tussen de post een dikke envelop aan uit Pressignac Vicq, France. Behalve een brief van Jacqueline van Riet bevat de envelop krantenknipsels en de kopieën van drie brieven van Gerard Reve aan ‘Lieve Jacky’. De eerste

brief van ‘20 Februari 1990’ bestaat uit drie volgeschreven vellen. Op het eerste vel staat linksboven gedrukt ‘Gerard reve’ en rechts, eveneens gedrukt: ‘La Grâce’, Le Poët-Laval – en eronder – 26160 La Bégude de Mazenc, France. Met de kroontjespen heeft hij er zijn telefoonnummer bijgeschreven. In feite bestaat deze brief uit twee brieven, want halverwege het tweede vel begint er een nieuwe brief op ‘6 Maart 1990’ met de aanhef ‘Zeer artistieke typetje,’ waarna Reve in de eerste alinea uitlegt dat hij de brief heeft laten liggen omdat deze hem niet beviel, en dat hij plotseling zeer veel omhanden had.

Hij is bezig met de voltooiing van de bouw van zijn Geheim Landgoed van anderhalve hectare op 750 meter hoogte, waaraan hij 16 jaar geleden is begonnen. ‘Het huis moet nog een naam hebben,’ schrijft hij. ‘Le Rêve is nogal traditioneel, maar gemakkelijk om te onthouden. Ergens in de buitenmuur maak ik een altaar met eeuwig licht (een 7 Watt veilleuse achter een schelp) en het opschrift au dieu in-

connu.’ Reve beklaagt zich in de brief over de zuinige en betuttelende ontvangst, door de pers van Bezorgde Ouders, de roman die in december 1988 is verschenen. In deze roman moeten niet-katholieke zwarten en suikerlijders het ontgelden. Aan het slot van de roman, op pagina 315 schrijft hij: ‘Jonge en niet te oude suikerzieken, voor die was er beslist nog hoop, want die konden, meestal zelfs volledig, van hunne vergiftiging genezen worden indien ze hunne godslastering staakten en langdurig gegeseld werden met groen, onrijp suikerriet, totdat ze eigener beweging katholiek werden. Maar van de volwassen suikerzieken moesten de wraakzuchtige plannen verijdeld worden, want men moest niet dadenloos de loop der dingen afwachten. Wraakzucht in dezen, jegens de volwassen suikerzieken dus, keurde Treger af, want die was onschriftuurlijk: wie reeds zo zwaar door God gestraft was behoefde niet nog meer te lijden.’ De Christelijke naastenliefde, aldus hoofdpersoon Treger, gebiedt simpelweg ze te ‘deporteren’. Waarheen? Heel eenvoudig: Sugar island. ‘Ja, alweder een paar woordjes Latijns, maar je behoefde niet gestudeerd te hebben om met het blote oog te zien wat het betekende: doodgewoon Suiker Eiland.’ Over Tregers beweringen over suikerzieken, schrijft Reve in zijn brief aan Jacky, dat Joop daar ‘bedenkingen’ over uitte. ‘“Ja, het is hard,” moest ik toegeven, “laten we het maar niet aan suikerzieke vrienden of collega’s sturen, dat is misschien het eenvoudigst.” Ken jij, of herinner jij je, Jan Goedhart, de schilder met diens levensvriend André Hermans?’ Op zekere dag vertelt Joop aan Reve dat hij (Joop) een exemplaar van Bezorgde Ouders aan Goedhart heeft gegeven. Wat vond die ervan? had Reve gevraagd. ‘Welnu, J.G. zeide tot Joop: “Dit is nu het boek, dat ik altijd hoopte, dat Gerard ooit nog eens zou schrijven.” En heb je hem gevraagd wat hij van de passages over de suikerzieken dacht? Ja hoor, dat had Joop gevraagd, en Jan G. had gezegd: “Maar het is allemaal toch waar, wat hij daarover schrijft?” Merkwaardig, vind je niet?’

In het vervolg van 6 maart schrijft Reve dat hij na het herlezen van het eerste deel van de brief, hij deze ‘geen onvervangbaar literair erfgoed van de westeuropese cultuur’ vindt, maar toch wel ‘leesbaar’. ‘En we moeten ons niet over alles druk maken, jij ook niet: jij bent blank, katholiek, en je hebt altijd veel van je moeder gehouden, dus wat kan je gebeuren? En je bent practisch nooit ziek: één brok gezondheid, ook geestelijk.’

Reve bouwt voort aan het Geheime Landgoed. Hij is in afwachting van de komst van Joop uit Nederland en is al twee maanden alleen. ‘Af en toe valt dat niet mede, maar het geheim is: niet (of heel sporadisch) drinken en iets uitvoeren.’ Zijn gestolen Citroën-bus is teruggevonden, van Betaalde Liefde heeft hij juist de Spaanse vertaling ontvangen. Het buikbandje vermeldt dat het is geschreven door el autor de el cuarto hombre. Tevreden en opgelucht kijkt hij terug op zijn gastdocentschap aan de Universiteit van Leiden.

Wie de brievenboeken van Reve heeft gelezen, herkent veel (Lourdes, schrijven, bouwen) uit brieven die hij aan andere ‘aardappeleters’ heeft geschreven. Specifiek

in deze eerste brief aan Jacky is zijn ontboezeming over de Rotterdamse schilder Jan Goedhart en diens suikerziekte. Suikerzieken vormden een heuse obsessie voor Treger, en Reve.

 

Het specifieke van de tweede brief van twee pagina’s aan Jacky, gedateerd 24 april 1990 – deze keer met geschreven briefhoofd – is Reves reactie op de opmerking in haar brief van 6 april over een ‘Geheime Minnaar’. Deze aanduiding intrigeert hem en zet zijn revistische fantasie onmiddellijk in werking. Tot in detail ziet hij de minnaar voor zich: ‘Ik stel mij een scholier of zeer jonge pompbediende voor, dus geen “vieze oude man van boven de dertig”. Hij is heel hartstochtelijk, maar daarbij zeer narcistisch ingesteld. Hij draagt meestal een lichtblauwe coltrui, maar die “col”, die kraag dus, hoort er niet bij, maar is er later door iemand op gezet. Verder draagt hij een dunne beige broek, nogal wijd, die hem erg leuk staat. Opzij zit een zoom los. Hij rijdt met veel geweld, steunend en grommend dat het een aard heeft. Zijn zweet riekt naar vers hooi, leder en door zon verwarmd tentdoek.’ ‘Ach, als dat maar goed afloopt, ik bedoel hij is wel erg jong, een schooljongen bijna nog.’

Binnenkort reist Wim B. naar Parijs, schrijft Reve. ‘Hij [Wim Bergmans] was een geheime minnaar van Teigetje, en heeft ook enigszins model gestaan voor Arnold(je) in Bez.Oud.’2 Joop zal over drie weken terugkeren uit Nederland.

Wat in de brieven opvalt is hoe vaak Reve lange tijd alleen is. Het Geheime Landgoed moet deze zomer geheel gereedkomen: ‘Het wordt mijn atelier, waar ik lang achtereen kan verblijven als ik alleen in Frankrijk zit. Het is er zo stil en eenzaam dat ik er wel zal moèten schrijven, om niet gaan zitten tobben of drinken (of allebei).’ De naam van het landgoed staat nog niet vast. Hij denkt aan ‘Le Chemin’, een zinspeling op ‘Je suis le chemin, la vérité et la vie.’3

Aan het eind van de brief komt hij nog even terug op de Geheime Minnaar: ‘Mag jij hem uitkleden, die jongen, en zijn warme kleertjes netjes opgevouwen op een stoel leggen? Ik leef altijd mede, want ik heb een groot hart.’ Onder zijn naam vermeldt hij tussen haakjes bij wijze van titel: Blanke Dichter Van Stad en Land.

De laatste brief van Gerard Reve aan ‘Lieve Jacky’ is gedagtekend ‘La Grâce, 8 Mei 1990’. Opnieuw brengt hij de Geheime Minnaar ter sprake: ‘Ik had, door mijn sterke verbeeldingskracht, zeer vrijblijvend de voorstelling van je G.M. als een schor sprekende en verlegen scholier. Nu blijkt het een zwaar behaarde Cyprioot te zijn. Wat moeten de buren daar wel van denken? Enfin, een mens wil altijd wel iets, katholiek of niet. Wij mogen niet oordelen. Ik zal maar niets aan Joop vertellen, want die is nogal preuts. Hij komt over een week hier terug.’

‘Na deze brief heb ik Reve nog een keer teruggeschreven,’ zegt Jacky in een van onze telefoongesprekken. De oorzaak van het niet continueren van de correspondentie is dat Jacqueline zijn spelletje niet mee wilde spelen: ‘Hij belde wel eens dat hij lang alleen zat in La Grâce en zei dan dat ik maar niet moest schrijven over zijn nieuwsgierigheid naar mijn Geheime Minnaar en zo, want dat zou Joop wel niet

leuk vinden. Ja, als ik niet gewoon kon reageren op wat hij mij schreef, omdat Joop etc. dan was het voor mij niet leuk meer, alleen voor hem zelf.’ In feite was er geen sprake van een wezenlijke correspondentie, maar van eenrichtingsverkeer. Dat geldt ook voor zijn telefoongesprekken. Op 13 oktober 1992 belde Reve haar op om te antwoorden op haar vraag wat ze het beste met haar spaargeld kon doen, in Nederland beleggen of het naar Frankrijk halen? ‘Het was erg lief dat hij mij belde. We hebben minstens een uur aan de lijn gezeten. Joop was in Schiedam en zou over twee weken pas terugkomen. Gerard adviseerde mij een stuk grond te kopen en dat over tien jaar weer met winst te verkopen. Hieruit bleek dat hij mijn brief niet goed had gelezen, want het ging om het beleggen van het geld voor slechts drie jaar, tot mijn 65ste. Als ik dat probeerde uit te leggen, kreeg ik de kans niet of er werd verkeerd op gereageerd. Hij praatte het liefst over zichzelf, hij luisterde niet. Op een gegeven ogenblik zei hij: als je naar Frankrijk gaat, dan heb je geen rijbewijsverlenging meer nodig, want dat geldt levenslang in Frankrijk, en dan neem je je auto mee, dat kost geen invoerrechten, en dan hoef je etc. etc. Alsof ik niet al zeven jaar in Frankrijk woonde!’ Reve draaide op monomane wijze het plaatje met zijn favoriete nummers. ‘Maar,’ haast zij zich eraan toe te voegen, ‘hij heeft me wel spontaan alle advies en hulp aangeboden voor mijn vertrek uit Nederland en het settelen in Frankrijk.’

Ook belde hij haar een keer op om te vragen of hij er verstandig aan zou doen op een uitnodiging van het tv-programma rur in te gaan. Ze was niet enthousiast

over ‘die Jan Lenferink’. ‘Jaaa, ik hoor het al,’ onderbrak Reve haar, ‘jij bent ook katholiek.’ Reve zou toch aan het programma deelnemen.

 

Dat eenrichtingsverkeer sluit goed aan bij wat Ludo Pieters in een interview zei naar aanleiding van zijn correspondentie met Gerard Reve: ‘Hij heeft niet echt de gave om goed naar iemand te luisteren. Zijn ideeën gaan een bepaalde richting uit en alles moet daarvoor wijken. Hij ging wel een beetje in op wat ik schreef, maar veel minder dan ik inging op zijn brieven.’4 Toen Reve toestemming vroeg Brieven aan Ludo P., 1962-1980, in boekvorm te publiceren, wilde Pieters aanvankelijk een boek waarin ook zijn brieven aan Gerard zouden worden opgenomen. Na veel heen en weer gepraat accepteerde Pieters grootmoedig dat alleen de brieven van Reve aan hem werden uitgegeven: ‘Ik heb ingezien dat Gerard gelijk had. Mijn brieven – zeker de beginperiode – staan op een beduidend lager niveau dan de zijne. Het is het werk van een goedwillende amateur naast dat van een rasschrijver.’5

Pieters nam in 1962, via uitgever Geert van Oorschot, voor het eerst contact op met Gerard Reve wiens toneelstuk Commissaris Fennedy in Rotterdam opgevoerd zou worden door het Rotterdams Toneel onder leiding van Ton Lutz. Uit deze ontmoeting zou een vriendschap opbloeien, waarbij de rijke reder Pieters als ‘Beschermer Q.’ Reve geregeld steun (drank en goederen) en onderdak zou bieden in diens toenmalige chaotische bestaan. In het gezin Pieters gold Gerard als ‘zesde kind’,

maar een ‘lastig kind’ en nadat hij zijn oog op dochter D. had laten vallen, ondertekende hij zijn brieven met ‘Je liefhebbende aanstaande schoonzoon’.6

Havenbaron Ludo Pieters manifesteerde zich behalve als beschermer van Gerard Reve tevens als mecenas van de gehele Rotterdamse kunstwereld en wijde omgeving. Kunstenaars woonden in zijn huis als hij met het gezin op vakantie was en jaarlijks ontving hij tijdens de openingsparty van Poetry International vrienden, dichters en schrijvers in zijn villa in Rhoon. Ook las Reve op eigen verzoek ten huize van Ludo en Berthe voor vrienden wel eens voor uit nog ongepubliceerd werk. Tijdens zo’n bijeenkomst ontmoetten Gerard en Joop elkaar voor het eerst. Ludo Pieters in genoemd interview: ‘Gerard zou voorlezen en ik had een aantal vrienden uitgenodigd. Joop, die we niet kenden, had dat via via gehoord, en vroeg of hij mocht komen. Hij heeft Gerard toen een ezeltje, gemaakt van spijkerbroekenstof, aangeboden.’

‘Daar was Gerard best van onder de indruk,’ herinnert Jacqueline van Riet zich. ‘Dat moet in 1974 zijn geweest. Ik werkte toen bij het Lijnbaancentrum, de grootste expositiezaal van de Rotterdamse Kunststichting, waar vaak Rotterdamse en Schiedamse kunstenaars freelance werkten en exposeerden. Een van die buddies was Joop Schafthuizen. Ludo Pieters was bestuursvoorzitter van de Rotterdamse Kunststichting, een hechte vriendenclub. Daarom werd ik uitgenodigd voor de Reveavond, wat ik op de dag van die eerste ontmoeting aan Paul Beekman vertelde, een schoolvriend van Joop, Schiedams kunstenaar en een buddy die die dag in het Lijnbaancentrum aanwezig was. Hij heeft mij die hele dag gevraagd, gesmeekt, om Joop mee te nemen, omdat Joop Gerard adoreerde en hem heel graag wilde ontmoeten. Uiteindelijk heb ik Berthe gebeld, die er geen enkel bezwaar tegen had dat ik een vriendje mee zou nemen.’

Een jaar na de eerste kennismaking reisde Joop Schafthuizen met Jacqueline van Riet en een vriendin mee naar Frankrijk. ‘Ik ben op 7 augustus met een koffertje naar Frankrijk gereisd, waar Gerard toen woonde, om een week bij hem te logeren,’ vertelt Schafthuizen in het Volkskrant-interview. ‘Dat is een beetje uit de hand gelopen, want ik ben nooit meer weggegaan. Ik was 27, hij bijna 52 en ik bewonderde hem van jongs af aan.’

Volgens Jacky vertrok Joop op 8 augustus 1975 naar Frankrijk. En zij kan het weten, want zij en haar vriendin gaven Joop een lift, zoals blijkt uit de striptekening die zij van de reis maakte. Jacky: ‘Het is nog steeds een raadsel hoe wij hem met al zijn bagagetassen in dat toch al propvolle deux-chevauxtje hebben gekregen. Toen we Joop bij Parijs wilden afzetten, vroeg hij benauwd of-t-ie niet mee kon naar onze vriendin, hij zou wel op een bank slapen en de volgende ochtend verder reizen naar… Gerard; voor het eerst naar La Grâce.’

Op 7 augustus stuurde Gerard Reve vanuit Le Poët-Laval een telegram aan Schafthuizen, zoals blijkt uit de eerste ‘brief’ in Brieven aan Matroos Vosch, 1975-1992: ‘zondag is prima ik ben op station neem anders bus acht uur dieulefit liefs gerard’.

Het moet dus zondag 10 augustus geweest zijn, dat Joop Schafthuizen voor het eerst in Le Poët-Laval kwam.

In Brieven aan Josine M., 1959-1975, schrijft Reve op 18 augustus 1975 aan Lieve Jobs [Josine Meijer]: ‘Op het ogenblik logeert hier de jonge kunstschilder Matroos V. (geboren… 1948 te S. tijdstip aan hemzelf niet bekend). Het is een jongen die heel hard werkt en niet van de bijstand leeft, maar verkoopt en opdrachten krijgt. Het werk is erg “eigentijds”: collages, montages etc. Ik ben erg op hem gesteld, maar in het geheel niet bekoord van hem, hij daarentegen wel van mij. (…) Ik ken hem ongeveer een jaar. Een erg lieve en fijngevoelige jongen, wiens totale ongeletterdheid – hij heeft alleen lagere school en kan amper schrijven – mij niet stoort. (…) Hij werkt mij nu, na 9 dagen, niet op de zenuwen, en dat wil wat zeggen.’7

Joop blijkt de ideale levenspartner van Gerard Reve te zijn. ‘Matroos Vos (J.S.) en ik zijn onafscheidelijk geworden,’ schrijft Reve op ‘18 Julij 1976’ aan ‘Lieve Ludo en Berthe’: ‘We zijn geheel aan elkander verslaafd geraakt.’ Als bezegeling van hun vriendschap staat het jaartal onder de trap van La Grâce in de muur geschreven. Tussen de initialen MV en GR is een hart getekend, met anker.

‘Ik ben van mijn anker geslagen, maar heb nog geen enkele koers kunnen uitzetten,’ schrijft Reve in de flaptekst van Brieven aan Ludo P., wiens huis voor Reve een ‘haven’ was waar hij zijn levensschip zeilklaar kon maken en waarnaar hij ‘bij storm en ontij’ kon terugkeren.

Het kan geen toeval zijn dat Gerard Reve in deze haven zijn levenspartner Matroos Vosch heeft ontmoet. Goed dat er een God is.

Post
Niels Bokhove
Sándor Márai en zijn geboortestad Kaschau

niels bokhove (1946), filosoof en Kafka-expert, schreef eerder over W.F. Hermans, Franz Kafka en David Vogel voor De Parelduiker. Hij werkt momenteel aan studies over M. Nijhoff en diens Utrechtse ‘muze’ en over dichter-criticus Halbo C. Kool.

‘Op een dag ben ik dan toch naar Kaschau gereisd […], heb de kleine, tussen station en stad gelegen bosschage doorkruist en in het hotel een kamer genomen, heb door de straten geslenterd, bekeek de oude en de nieuwe huizen, ging naar het huurhuis, waar wij enige tijd gewoond hebben, en in de duistere poort, die de ingang met de binnenhof verbindt, vlogen vleermuizen, op de eerste verdieping van het huis bleef ik voor het venster staan, hier zijn mijn kleine broers en zuster geboren, ik nam de trap, waarover mijn vader veertig jaar lang dagelijks naar beneden ging, de sigaar in de hand, welgevoed, opgeruimd en plechtig, kwam dan bij het andere huis, dat boven de poort nog altijd ons wapen draagt […] en ik dacht: “Alles op zijn plaats. Heel mooi, heel juist.” […] Geheel alleen was ik in Kaschau. In een kelder dronk ik wijn, ging dan naar het hotel terug, gaapte en viel in slaap. Toen zag ik, in een droom, voor een ogenblik, met tranen in mijn ogen, Kaschau, het ware, echte – maar slechts voor een kort ogenblik.’ Voor het slapengaan schreef hij in zijn notitieboekje: ‘Het leven is mislukt.’

Deze woorden noteerde Sándor Márai kort na zijn bezoek van drie dagen in 1941 aan de stad waar hij ter wereld kwam. Zijn geboortehuis stond te huur, daarom kon hij binnen een kijkje nemen en met weemoed terugdenken aan het interieur, de meubels, de boekenkasten, enz.. Nog datzelfde jaar zou dit bezoek zijn neerslag vinden in Márai’s boek Kassai őrjárat (Patrouille naar Kaschau). En het geboortehuis, met een altijd tochtige ingangspoort, bracht hem tot dit gedicht:

Márai schreef nog meer over het weerzien met zijn geliefde stad in 1941, vooral over het centrale gebouw daarin: ‘Ja, de stad en de Dom, die blijven behouden – men moet ze scheiden van de jeugd, van de mensen, van het moderne, van het zich veranderende en vervallende, wat zo vreselijk vreemd is juist in deze stad, want door vlees, bloed en door de herinnering eeuwig bekend: voor ons kan alleen dat werkelijk sterven, waarmee we op zijn allerbest vertrouwd geweest zijn. De herinnering is gestorven en verkild. Maar de stad en de Dom staan in koele superioriteit boven alle herinneringen en veranderingen: en dat met een onverschilligheid, die reeds onmenselijk is, zoals alleen grote kunstwerken kunnen neerkijken op degene die hen schiep en die zij geschapen hebben.’

Kalkoen en meerval

Het is nog geen sinecure om de sporen van Sándor Márai te vinden in dat stadje, ooit Kaschau voor de Duitsers en Kassa voor de Hongaren geheten, en dat thans KoÅ¡ice door de Slowaken wordt genoemd. In 1916 verliet Márai, even oud als de eeuw, zijn geboortestad en zou er nog maar zelden terugkeren. Maar er was geen stad waaraan hij zo vaak, zo intens en zo verlangend heeft teruggedacht.

Sinds enkele jaren zou er een herdenkingsruimte voor hem zijn, zo had ik ooit gelezen in een stuk van Michaël Zeeman in de Volkskrant. En dat allemaal dankzij de herontdekking van Márai’s werk in de jaren negentig door een Italiaanse uitgever, daarna tot een stormachtig succes uitgegroeid dankzij vooral zijn lezers, niet zijn uitgevers. De motor hierachter was zijn raadselachtige, dubbel nostalgische roman Gloed, die




veel ander werk van hem in haar kielzog meetrok. En dat allemaal heel kort na zijn vrijwillige dood in het Amerikaanse San Diego, ver weg van zijn vaderland waarnaar hij niet wilde terugkeren zolang de communisten daar de dienst uitmaakten. Hij was nog niet dood of hun macht was dood, in 1989. Triestere tragiek is nauwelijks denkbaar. En al die decennia huisde in hem de heimwee naar Kaschau. In 1974 had hij zich nog geërgerd aan een fotoboek over KoÅ¡ice met bijschriften in diverse talen, alleen niet zíjn taal, het Hongaars: ‘Alsof het Magyarendom niets te maken had met deze zeldzaam mooie, in de voorname zin van het woord urbane stad, waarvan de Magyaren en Saksen de bouw zevenhonderd jaar geleden zijn begonnen.’ (Bedenk daarbij dat de voorouders van Márai uit Saksen kwamen.) Dat hij in 1973 een Tsjech in de trein KoÅ¡ice hoorde aanduiden als een ‘Tsjechoslowaakse’ stad deed hem pijn.

KoÅ¡ice is een stad die nog steeds Habsburgs aandoet en ook nog steeds een relatief grote Hongaarse minderheid herbergt. Voor Márai was het een ‘Europese’ stad, ‘wat

men slechts van weinig Hongaarse steden kan zeggen’. Rondlopen door zijn geboortestad ervoer hij als een ‘geestesbezwering’, het was mede daardoor misschien ook wel voor hem tegelijk ‘herinnering, romanonderwerp en achtergrond voor een theaterstuk’.

Het Márai-huis, met de herdenkingsruimte, ligt op nummer 35 in de Mäsiarska ulica – de vroegere Mészáros utca (Vleeshouwerstraat) -, die parallel loopt aan de Hlavná, letterlijk de Hoofdstraat (Hongaars: Fő utca). Vaak wordt gedacht dat dit Márai’s geboortehuis is. Niet dus. Hij heeft hier zelfs niet gewoond, alleen gelogeerd en dan eigenlijk alleen met Kerstmis, als hij een weekendje overkwam vanuit Leipzig, waar hij ‘Zeitungskunde’ studeerde. Er bestaat nog een foto waarop je hem braaf met zijn oudelui aan de dis in de statige eetkamer ziet. In 1975 herinnerde hij zich in de vs nog hoe het huis rook ‘als een hoogmis met wierook en gezang. De den werd uit het nabije bos gehaald, ze zat vol sneeuw, als ze aankwam, en dennenappels. Vanuit Csesztve stuurden ze iedere Kerstmis de voor ons gemeste kalkoense haan, van een klant van mijn vader kwam de meerval uit de Theiß – bij aankomst leefde hij nog, hij had in jenever gedrenkt brood in de bek. De vers gekapte den en de winterbloemen vulden het huis met hun aroma, in de grote bruine schouw gloeiden houtblokken met de geur van brandende kaarsen.’ – Dit laatste doet direct denken aan de oorspronkelijke titel van Gloed, De kaarsen branden op.

Toen hij in 1941 terug was in Kaschau, noteerde hij: ‘Met de zware reuk van de doffe pijn in de lucht, van de pijn van de jeugd. Deze treurigheid en hopeloosheid, de kinderlijke nervositeit van de zondagen, het halfdonker van de cafés, te midden van de ansichtkaarten, zoals eens in de zondagse kinderkamer, toen de gouvernante was vertrokken en wij met figuurzagen, Jules-Verne-boeken en blokken alleen achterbleven… Ergens wordt nu ook piano gespeeld. Het regent. Op straat onder het venster flaneren neuriënd Slowaakse meiden en Hongaarse kerels in uniform. Deze hopeloosheid is diep als de tijd, en geen uiterlijke gebeurtenis kan haar oplossen. Op zondagmiddag zou ik steeds graag naar het circus zijn gegaan. De hele pijn van de jeugd overvalt me en slaat me neer in deze uren; het monster, het monster van de verveling en van het vreselijke wachten loert ook vandaag in deze huizen, achter de vensters, onder deze poorten… En wat misschien het allertreurigste is: er is geen circus meer op deze wereld, waarvan ik de kunstjes nog zou willen zien.’

Geweer

Wij worden door de beheerster zelf, Júlia So-

kolova-Gönnerth, binnengelaten in een appartement rechts van de voordeur aan de straat, dat ook het kantoor van de ‘Club van kleine nationaliteiten in KoÅ¡ice’ herbergt. Het is tevens het Hongaars gemeenschapshuis van KoÅ¡ice. In de in 1998 geopende gedenkruimte staan onder andere een vitrinekast, een gewoon bureau en een opstaand schrijfmeubel, verder hangen er foto’s van Márai, zijn familie en zijn werk aan de muur. In de vitrine staan uitgaven van Márai’s werk in allerlei talen uitgestald. Dat is alles.

Het schrijfmeubel blijkt van Márai geweest te zijn, zijn geliefde globe, die ‘het geografische aangezicht van de wereld toont’ aldus zijn beschouwelijke bundel Ég és föld (Hemel en aarde, 1942), er bovenop – en zelfs het kruis aan de muur blijkt van hem afkomstig (hij was katholiek, zijn vrouw Lola joods). Ik ben geneigd dat alles ook te geloven, aangezien Júlia in nauw contact staat met een neef van Márai in Boedapest. Haar grootouders waren indertijd goed bevriend met Márai’s ouders in KoÅ¡ice, zegt ze.

Ik meen een spoor van een bron voor Gloed gevonden te hebben: een merkwaardig bijna-schietincident tijdens een logeerpartij in Márai’s jeugd bij een tante van hem. Ik heb dat uit zijn ‘autobiografische roman’ (!) Egy polgár vallomásai (Bekentenissen van een burger, 1934; verschijnt dit najaar in Nederlandse vertaling), een boek dat ik nog steeds zijn beste werk vind. Een neefje van hem zou een geweer op zijn moeder gericht hebben, maar uiteindelijk de trekker niet overgehaald hebben. Waar vond dat bizarre incident plaats? En vond het eigenlijk wel plaats? Márai zelf geeft een hint in de richting van de omgeving van Aszód, oostelijk van Boedapest. Ze zal het navragen bij die neef in Boedapest, maar volgens haar is het een van de verzonnen verhalen in die ‘roman’. Later doe ik via Boedapest het Hongaarse plaatsje Aszód aan, waar dat incident zich misschien heeft afgespeeld. Ik schakel zo ongeveer iedereen in om een spoor te vinden. Tevergeefs! – En weken later moet ik vernemen dat het, zoals zo veel – en zo mooi – bij Márai, inderdaad uit zijn duim komt!

Maar er zou nog een andere bron voor Gloed kunnen zijn: in de winter van 1922-’23, als Márai in Berlijn is, wordt hij gebeld door een kennisje van hem in KoÅ¡ice: ene Lola Matzner, die door haar ouders ver weg, naar de Duitse hoofdstad, wordt gestuurd om een plaatselijke jeugdliefde te vergeten. Deze jongen zou een oude vriend van Sándor geweest zijn! Al een half jaar later trouwt ze met Márai. Dit is wél echt gebeurd en het lijkt bovendien veel op het gemeenschappelijk, raadselachtig verleden van de hoofdpersonen in de roman.

Gunst

Er zijn meer Márai-sporen in zijn geboortestad te vinden: aan het eind van de Mäsiarska staat een beeld voor hem. Het blijkt zeer recent, in december 2004, onthuld te zijn. En inderdaad, een enigszins op de schrijver lijkende man op een stoel met tegenover hem een lege stoel. ‘Dialoog’ heet het.

Vandaar lopen we naar de plek aan de zuidpunt van de Hlavná waar Márai’s geboortehuis ooit heeft gestaan (vroeger in het Hongaars Szegfö utca 6 gedoopt). In het winkelcentrum dat ervoor in de plaats is gekomen, kopen we een paar ansichtkaarten van het oude KoÅ¡ice, een boekje bestaat helaas niet – toch bestaat er een foto van, ik heb die ooit gezien. Ertegenover was het ho-

tel waar keizer Franz Joseph ooit logeerde, nu staat er Hotel Slovan als lelijke opvolger. Márai heeft met veel weemoed over dit huis geschreven in zijn ‘autobiografische roman’: ‘Vanuit het trappenhuis betrad men een hal zo groot als een woonkamer, hier stond een spiegelkast, aan de muur hingen een bestikte borstelhouder en een hertengewei, en in de winter was het hier ijzingwekkend koud, want men had vergeten een radiator in te bouwen; hier werd dus niet verwarmd, en de bontjassen van de gasten vroren ijshard aan de kapstok. Dit moest eigenlijk de “hoofdingang” van het trappenhuis zijn, maar werd alleen geopend voor gewaardeerde gasten. De dienstboden, de familieleden en ook de ouders kwamen via de gang in de woning, naast de keuken was een kleine glazen deur, maar zonder bel, men moest op het keukenraam kloppen. Zo kwamen ook de vrienden van de familie binnen. De “hoofdingang”, de hal met het hertengewei, werd slechts twee-, driemaal per jaar gebruikt, op de naamdag van mijn vader en op de vastenavonden. Eenmaal vroeg ik aan mijn moeder voor mijn verjaardag als bijzondere gunst om op een gewone dag geheel alleen en alleen voor eigen genoegen de woning vanuit het trappenhuis en via de hal binnen te mogen gaan.’

Noordelijker aan de Hlavná vinden we het gebouw waarin zijn gymnasium gevestigd was: achter de Premonstratenzer kerk en ordegebouw, in de Univerzitná. Hier is Sándor nog misdienaar geweest, hier, links van de kerk boven, werd hij ontboden door de rector van de school om zijn vreemde gedrag op school jegens hem uit te leggen. Sándor weet het niet: ‘Nooit hoorde ik iets slechts over hem, hij was een ijverige, een nijvere priester en briljant leraar; toch was ik bang voor hem en begon hem te mijden.’ – Geheimen lopen als een rode draad door het hele oeuvre van Márai. – In het gymnasiumgebouw zit nu een Chinees restaurant.

In 1916 verliet hij Kaschau, nadat hij door ‘een domme geestelijke’ van school was ‘weggepest’ omdat zijn literair debuut, de novelle ‘Lucrétia fia’ (Lucretia’s zoon), tegen de regels in, weliswaar onder de schuilnaam Ákos Salamon, in het dagblad Pesti Hírlap was verschenen.

Jongensbende

Márai’s liefde voor Kaschau keert in ruime mate terug in zijn roman De opstandigen (A zendülők, 1930), dat zich geheel in zijn geboorteplaats afspeelt rondom een jongensbende van rond de zestien jaar. Het is een ode aan de stad, zíjn stad – lees het vijfde hoofdstuk ‘De stad’, – en aan zijn jeugd – en in de slotscène duikt zijn globe weer op. Ook het gymnasium komt erin voor, het

theater, enzovoort. Inderdaad zou Sándor volgens eigen zeggen al ‘op zijn achtste’ lid van zo’n gang geweest zijn – hij vertelt er tenminste in zijn ‘autobiografische roman’ omstandig over. Tijdens zijn bezoek aan Kaschau in 1941 passeerde hij in de tram een bepaald huis en ‘een vonk, sterker dan een elektrische schok’ trof hem: ‘Dat is het.’ Het is het huis waar de zoon van de overste woonde en waar ‘iets gebeurd is’, waaruit later zijn roman is ontstaan. Een hoofdstuk speelt zich hier af, ‘ergens achter deze muren, achter het mystieke, kadastraal gemerkte huisnummer’.

Twee van Sándors vrienden in Bekenntnisse eines Bürgers, een zigeunerjongen met een mysterieus natuurlijk overwicht en Elemér, zouden model hebben gestaan voor Béla en de spil van de bende, Tibor, in De opstandingen.

In een sleutelpassage komt hoofdpersoon Ábel (= Márai) een rechter op een brug

over een rivier tegen en samen met hem loopt hij stadwaarts. De rivier, de Hornád, is tegenwoordig omgeleid en in haar bedding loopt nu een dieper gelegen autobaan, de brug is vervangen door een moderner exemplaar. – Overigens, vlakbij de brug staat op de hoek nog steeds het gebouw van Café Europa, waar Márai bij zijn tweede bezoek in 1943 aan zijn derde toneelstuk De betovering begon. Nu zit hier de Volksbank.

Maar ook het toneelstuk Kassai Polgárok (De burgers van Kaschau, 1942) is in feite een liefdesverklaring aan zijn geboortestad. Dit historisch drama speelt zich af in Kolozsvár (Klausenburg) in het ooit Hongaarse maar nu Roemeense Zevenburgen en toont de vrijheidsstrijd rond 1700 van de Kaschause Hongaren onder leiding van prins Ferenc 11 Rákóczi tegen de Oostenrijkse overheersing. Toen onder geweldige belangstelling, onder andere van zijn eigen familie, het stuk in 1942 in Klausenburg werd opgevoerd, zat Márai daar met zeer gemengde gevoelens: de stad was recentelijk Hongaars geworden dankzij de nazi’s…

Levensvorm

Boven KoÅ¡ice rijden we de berg naar Bankó op, waar een tante van Márai een villa had en hij diverse idyllische zomers heeft doorgebracht. We bezoeken het kerkhof Rosalia, min of meer aan de voet van de Bankó, om op basis van Márai’s eigen getuigenis de graven van familie te vinden. Maar ondanks de spontane en uitgebreide hulp van een paar arbeiders vinden we die niet. Ook ‘Máraiologen’ uit Boedapest bleken al tevergeefs gezocht te hebben. Heeft Márai ons ook op dit punt gefopt met zijn ‘faction’?

Hoe het ook zij, we mogen toch zeker wél het verhaal geloven hoe het gezin in gezelschap van een bevriende overheidsdienaar het fatale nieuws van 1914 vernam, dat achteraf gezien een beslissende wending aan Márai’s leven zou geven: ‘We zaten al aan tafel, toen het vicedistrictshoofd naar de tuin geroepen werd. Een huzaar van het komitaat overhandigde hem in stramme houding een brief. Hij scheurde de brief open, kwam naar de pergola terug, bleef op de drempel staan, zweeg. Hij was krijtwit; hij droeg een zwarte Kossuthbaard, vanuit dit treurig kader glom ons nu doodsbleek zijn geschrokken gezicht tegemoet. “Wat is er, Endre?” vroeg vader en ging op hem toe. “Men heeft de troonopvolger gedood”, zei hij met een geïrriteerd handgebaar. […] Ik volgde vaders blik, hij richtte die radeloos ten hemel.’

Een kwarteeuw later besefte Márai dat op dat moment ‘een levensvorm ineengestort’ was. De negentiende eeuw, en daarmee de door hem zo geliefde Habsburgse ‘hoffelijkheid’, was definitief ten einde. Zijn werk zou vooral gaan over die verloren levensvorm en het verlangen ernaar terug.

 

De Wereldbibliotheek geeft het werk van Sándor Márai in Nederlandse vertaling uit. Voor dit artikel maakte ik in het bijzonder gebruik van de Duitse vertalingen Himmel und. Erde Betrachtungen (2003), Bekenntnisse eines Bürgers. Erinnerungen (2001), de Tagebücher (7 dln., 2001), de biografie van Ernö Zeltner (München 2001) en Marai’s briefwisseling met Tibor Simanyi (München/Zürich 2002).

Hub. Hubben
De kruistocht van een kathedralenbouwer
Antiquaar Max Schuhmacher (1927-2007)

hub. hubben (1946) was van 1971 tot 2007 redacteur van de Volkskrant. Daarin schreef hij over typografie, bibliofilie en grafische vormgeving. Een deel van zijn journalistieke werk bundelde hij in Boekengek (1995), Het tomeloze talent in grafisch Nederland (2000) en Laatste loodjes (2007).

Sinds 8 juni 2007 lijkt de voorgevel van het pand aan de Gelderschekade 107, met uitzicht op de Nieuwmarkt in Amsterdam, meer dan ooit voorover te hellen. Het condens op de etalageruiten zou de passant kunnen wijten aan de daarachter uitgestalde boeken die hun verdriet uiten om het definitieve vertrek van hun baas. Op genoemde dag stierf, te midden van zijn boeken, de vermaarde antiquaar Max Schuhmacher aan de gevolgen van longkanker. Een week later werd hij vanaf de Gelderschekade met paard en platte kar naar zijn laatste rustplaats gebracht op Zorgvlied. Hij werd 79 jaar.

In diverse kwaliteitskranten verschenen beknopte necrologieën over een man wiens handen honderdduizenden boeken beroerden, maar die over zichzelf eens opmerkte dat hij ‘partieel woordblind’ was. Niettemin werd hij volgens sommigen schatrijk met de handel in zeldzame en bijzondere boeken. Hetgeen klopt, al was die rijkdom van papier.

Houthakkershemd

‘Heus, voor jongeren met fantasie zit overal nog perspectief in. Zelfs in oude dingen. Het bewijs levert Max Schumacher die met z’n 26 jaren een bloeiende handel in antiquarische boeken drijft.’ Citaat uit Het Vrije Volk van 31 oktober 1953 dat bij het interview een foto afdrukte van een bedeesd kijkende jongeman met opgerolde hemdsmouwen, zittend in een rotanstoel met een stapel boeken op zijn schoot. (Voor jongere lezers een klein terzijde: Het Vrije Volk was toentertijd – maar niet lang meer – de grootste krant van Nederland, wat niet verhinderde dat de naam van de geïnterviewde consequent foutief – zonder tweede h – werd weergegeven.) De verslaggever is op bezoek ‘in een plezierig oud huis’ aan de Nieuwe Keizersgracht, ‘vol met duizenden en nog eens duizenden boeken’ waar Schuhmacher een jaar eerder zijn eigen antiquariaat is gestart. Nederlandse en Engelse literatuur zijn de specialisaties, maar er bestaat dan al een door zijn (half)zus en compagnon Wilma opgezet

kaartsysteem dat ook verzamelaars van boeken over, bijvoorbeeld, goochelen, kantklossen en kanariepieten registreert. Max: ‘Laatst werd ik opgebeld door iemand die alle boeken ter wereld wil hebben waarbij Hocus Pocus in de titel voorkomt.’ Aan het slot van het gesprek laat de jeugdige antiquaar zich uit over de betrekkelijkheid van de liefde: ‘Heel wat schrijvers moesten eens weten hoeveel van hun boekjes met ontroerende opdrachten aan beminde vrouwen er op het Waterlooplein voor een dubbeltje te koop liggen…’

Wat de krant niet vermeldde was dat Schuhmacher zijn antiquariaat in 1952 begon in samenwerking met Frits Knuf, een vriend die zich spoedig als zelfstandig antiquaar zou vestigen in de Nieuwe Spiegelstraat. Wilma nam zijn plaats in. In 1957 betrokken zij het pand aan de Gelderschekade.

 

In tegenstelling tot het merendeel van zijn collega’s gaf Max Schuhmacher niets om uiterlijk vertoon. Aan kleding noch haarsnit werd geld gespendeerd; een bril kon jaren mee. Offeren aan Mercurius en Minerva (Amsterdam, 1995), een van de zeldzame uitgaven die een blik gunnen in de handel en wandel van Nederlandse topantiquariaten, toont uitsluitend gedistingeerde heren in pak met strop- of vlinderdas. Zo niet Max Schuhmacher. Gekleed in een houthakkershemd – altijd over de broek hangend – kijkt hij, met halflang haar en een hand op de heup, zelfverzekerd in de camera. Bij hem geen beglaasde of stofvrije boekenkasten als decor maar de rommelig ogende winkel waar ook buurtgenoten kunnen binnenlopen voor een praatje en een glas wijn.

Zijn uitlatingen in het mooi uitgegeven boek, verschenen ter gelegenheid van

het 60-jarig bestaan van de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren – de spellingwijze impliceert al dat de club niet van de straat is – zijn in overeenstemming met zijn verschijning: Schuhmacher neemt geen blad voor de mond en dat levert behalve mooie verhalen ook inzicht in zijn filosofie op.

Max S.: ‘Het is een waanzinnig intensief beroep. Ik denk dat wij meer producten hebben dan de Bijenkorf. Antiquaar zijn, zoals wij dat zijn, is volkomen uit de tijd. De toekomst is dat iedereen hetzelfde boek leest. De markt is ontzettend verengd. (…) Een verantwoorde living is het antiquariaat niet. Je kunt ons beroep het beste vergelijken met dat van een boer. Ik heb een vermogen in huis en werk me rot. En net zoals die boer heb je een matig inkomen en krijg je niet de rente van het kapitaal. Als je de hele hap op een goede manier zou verkopen, zou je van de rente kunnen leven. Maar dat doe ik niet, omdat ik dezelfde gedrevenheid heb als de boer die op het land zit waar zijn grootvader ook al op zat. Het is een taak. Een kunstenaar heeft dat ook. Die vraagt zich ook niet af of zijn schilderij goed verkoopbaar is.’

Deze uitspraak illustreert als geen ander de filosofie van een man, die zelf nog op de middelbare landbouwschool had gezeten, aangaande de handel in oude boeken – een filosofie die nauwelijks nog aanhangers telt. Behalve handelaar was hij vooral ook verzamelaar.

Monnikenwerk

De handelaar kocht in de loop der tijden circa honderd grote en kleinere bibliotheken op. De verzamelaar liet bij zijn overlijden naar ruwe schatting honderdduizend boeken en ontelbare tijdschriften na, ondergebracht in het kolossale pand aan de Gelderschekade en in opslagruimtes op de Oude Waal en de Brouwersgracht – magazijnen die doen denken aan de labyrintische boekerijen zoals beschreven door Umberto Eco en Carlos Ruiz Zafón.

De aankoop van bibliotheken van auteurs als Adriaan Roland Holst, Frans Coenen, Werumeus Buning, Maurits Dekker, Simon Vestdijk, Jan Engelman, A. Marja en Jan van Nijlen legde de basis voor een omvangrijke collectie moderne Nederlandse literatuur, tevens de voornaamste specialisatie van het huis Schuhmacher. Maar bij lange na niet de enige. Engels/Amerikaanse literatuur, Duitse literatuur (vlak voor Max’ dood verkocht), illegaal drukwerk, Russische avant-garde, typografische oeuvres, Zuid-Afrikaanse literatuur, en boeken met een opdracht van de auteur vormen prominente deelcollecties. ‘Van Du Perron hebben wij 72 exemplaren met opdracht’, vertelde Max eens.

Terwijl menig antiquaar zou volstaan met de boeken te prijzen, op de plank te zetten en te wachten op de juiste klant met geld op zak, werd (en wordt) bij Schuhmacher gestreefd naar volledigheid en een uiterst nauwkeurige beschrijving van een deelcollectie alvorens deze op de markt te brengen – ongeduldige kopers moeten eenvoudigweg wachten. De beschrijvingen van Wilma Schuhmacher heb-

ben inmiddels hun weerslag gevonden in circa 240 oeuvrecatalogi die door wetenschappers, bibliothecarissen en verzamelaars als betrouwbare en hoogwaardige bronnen worden beschouwd.

 

In 1989 verscheen In den zoeten Inval, een van de beroemdste catalogi van de Schuhmachers en een indrukwekkend tableau van de bibliofiele rijkdom van hun Nederlandse collectie. Ter illustratie van de zorgvuldigheid en preciesheid van de samenstellers volgt hier een van de (246) titelbeschrijvingen:

Gilliams, Maurice – Elias, of het Gevecht met de Nachtegalen. Antwerpen, Nederlandsche Boekhandel [ook: Amsterdam, J.M. Meulenhoff] (1936), grof groen linnen met kleine decoratie en belettering in goud. Met stofomslag: wit papier met kleine zwarte decoratie [=band] en groen & zwarte belettering + zwart kader.
Eerste druk. In de 2de druk, 1943 worden het Voorwoord (p. 7-8) & het Tweede Cahier (p. 173-263) beide zogenaamd door Olivier Bloem geschreven + de Apendices: 4 gedichten (1 later in: De Man voor het Venster, 1943) niet meer opgenomen – deze ook niet in de vlgg. drukken – het overige wordt grondig bewerkt.
Gedrukt door Meijer, Wormerveer in 1510 Exx. [Typografische verzorging, & band & omslag (&=stofomslag) ontwerp van Maurice Gilliams].
Ex. Op vergé-papier (1500 Exx.) met een opdracht van Gilliams aan de uitgever John Meulenhoff en diens vrouw: ‘Van pool tot pool, gelijk de kou der eeuwen / bemint het woord de nacht / om aan de trans der havikken te troonen / boven ’t gedeerde hout. /

Onsterfelijk, door eenderen te vinden / Aan Jacqueline en John Meulenhoff / op een novemberdag in 1947 te Antwerpen / Gilliams’.
Stofomslag wat verbruind.

Om zulke beschrijvingen te kunnen maken moeten meerdere exemplaren van dezelfde titel onder handbereik zijn. En dan begint een eindeloos vergelijken en controleren dat met recht monnikenwerk mag worden genoemd. In een brief die Wilma Schuhmacher kort na de dood van Max aan een boekhistoricus schreef, zet zij nog eens uiteen hoe zij en Max te werk gingen. ‘Catalogi kwamen primair tot stand in samenwerking van Max en mij, en vaak is het moeilijk om te zeggen wie oorspronkelijk het idee had, ik denk dat je dit het beste met een balspel kunt vergelijken. In ieder geval was dit altijd een onderwerp van veel pret, waarbij Max dan boeken ging klaar zetten en ik al beschrijvende – volgens een systeem dat ik van toepassing achtte op het onderwerp – om meer boeken en mogelijk ook andere titels vroeg.’ De taakverdeling was helder: Max zocht en kocht de boeken, Wilma beschreef ze en stelde de verkoopprijs vast, gaandeweg een graadmeter voor de concurrentie. Beiden werden geholpen door een verbluffend geheugen, ook in visueel opzicht, misschien deels te verklaren uit het feit dat hun vader de magisch-realistische schilder Wim Schuhmacher was.

In de minstens zo bekende Couperus-catalogus, verschenen in 1963, werd voor het eerst vastgesteld dat een en dezelfde druk van een boek in verschillende banden kon worden uitgebracht. Andere vooraanstaande antiquariaten beperkten zich tot dusver tot een cultuurhistorische beschrijving van de boeken. In de academische wereld was intensief speurwerk naar technische details evenmin usance, maar Ernst Braches, boekhistoricus en latere bibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, was van stond af aan onder de indruk van het bibliografische gehalte.

Kruistocht

Vanaf begin jaren zestig ontwikkelden Max en Wilma een onderzoeksmethode die zij intern als ‘de kruistocht’ betitelden. Boeken werden zowel inhoudelijk als uiterlijk tot in de finesses doorgenomen. Van opeenvolgende drukken werd de tekst, het zetsel, de titelpagina, het colofon, de band, de stofomslag en de bindwijze minutieus vergeleken en beschreven hetgeen leidde tot de ontdekking dat, om een enkel voorbeeld te noemen, de verzamelde werken van Louis Couperus en de verzamelde gedichten van Jacques Perk, zoals bezorgd door Garmt Stuiveling, allerminst volledig waren en in tekstueel opzicht bovendien ernstig verminkt. Beide antiquaren verrichtten pionierswerk want bibliografisch materiaal over de moderne Nederlandse literatuur, verschenen tussen 1870 en 1960, bestond eenvoudig niet toen zij hun ‘kruistocht’ begonnen.

Of, zoals Ernst Braches het aan de groeve van Max Schuhmacher verwoordde:

‘Het wordt een expeditie zoals die door Darwin op de Beagle ondernomen. Zoveel mogelijk specimina worden binnen boord gebracht, zonder vrees voor doubletten, en zonder het verlangen tot afzet van het verworvene. En daardoor kunnen binnen dat grote geheel al spoedig eenheden worden onderscheiden en binnen die eenheden komen onder vele vermeende dubbelen verrassende varianten tevoorschijn, die getuigen van de lotgevallen van gedrukte teksten onder de hand van uitgevers, drukkers en binders. Het wetenschappelijk vermogen van het op deze manier bijeengebrachte komt in de openbaarheid als in 1955 blijkt dat Frank Lulofs promoveert op wat tot dat ogenblik beschouwd werd als de eerste druk van Nijhoffs Het uur U. Voor het eerst wordt duidelijk dat wat een eerste druk lijkt, dat niet behoeft te zijn. We verloren onze argeloosheid ten aanzien van teksten die recentelijk uitgegeven zijn.’

 

In voornoemde brief schrijft Wilma: ‘Ik ontwikkelde een systeem waarbij men door middel van ronde haken kan onderscheiden wat niet op de titelpagina maar wel op een andere plaats in het boek staat en waarbij ik, omdat ik bijvoorbeeld een reeks belangrijk vond, dit op een onorthodoxe plaats zette in de titelbeschrijving. De hele periode na 1880, voor zover we toen in voorraad hadden, diende op deze manier compleet met zetsel- en tekstvergelijking beschreven te worden. Toen ik de P had gehaald – en daartussen al vanaf de A een stukje opnieuw wat “beter” had gedaan -, werd ik ernstig ziek.’ Na haar langdurige ziekte kon zij niet langer met

schrijfmachine of computer overweg. ‘Al mijn beschrijvingen, toen ik dat na jaren weer kon, zijn met de hand gemaakt, en werden door anderen uitgetikt. Niet door Max, maar een catalogus zonder Max is ondenkbaar.’

In 1991 viel Wilma Schuhmacher de Laurens Jansz. Costerprijs ten deel vanwege haar verdiensten voor de boekwetenschap en de bibliografie van de Nederlandse literatuur in het bijzonder. In de laudatio werd Max met nadruk genoemd. (Op de symbolische cheque ter waarde van 5000 gulden die haar bij die gelegenheid werd overhandigd ontbrak in haar achternaam de tweede h.)

Autografen

Wie, zoals de Schuhmachers, boeken onder de microscoop legt, komt vanzelf terecht bij hun grafische en visuele aspecten; het leidde tot nieuwe collecties en catalogi. Zo beschrijft Russian Avant-Garde Books 1912-1932 (2001) een schat van bijna honderd zeldzame uitgaven, ontworpen en/of geïllustreerd door de Cubo-Futuristen, en Constructivisten als El Lissitsky en Alexander Rodchenko. Het bijeenbrengen van deze collectie nam tien jaar in beslag; prijzen varieerden tussen 450 en 22.500 gulden. Een jaar later verscheen XXth Century Art: Avattt Garde & Illustrated Books. Naast werken van kunstenaars als Piet Zwart, Paul Schuitema en Willem Sandberg biedt de catalogus – evenals de ‘Russen’-catalogus samengesteld door medewerkster Truusje Goedings – complete sets aan van een twintigtal tijdschriften, die vrijwel onvindbaar zijn. Nooit eerder, bijvoorbeeld, werden de zeven nummers van Braak aangeboden, een literair maandblad, opgericht in 1950 door Remco Campert en H.R.(Rudy) Kousbroek.

Wie werden de nieuwe eigenaren van deze soms in tientallen jaren bijeengebrachte verzamelingen? De collectie-Boutens werd verworven door de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek; aan de omvangrijke Couperus-collectie in de Koninklijke Bibliotheek leverden de Schuhmachers een substantiële bijdrage; de bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, onderdeel van de Leidse Universiteitsbibliotheek, dankt haar collectie van de Forum-generatie mede aan antiquariaat Schuhmacher. Illegaal Nederlands drukwerk, nu in de British Library, werd aan de Gelderschekade bijeengebracht.

Een paar dagen voor zijn dood deed Max Schuhmacher wat hij zich jaren eerder al had voorgenomen: hij verkocht de collectie autografen van hem en Wilma. Aanvankelijk was de Universiteitsbibliotheek Amsterdam eerste kanshebber maar een gentleman’s agreement maakte dat oud-hoofdconservator Ton Croiset van Uchelen de Schuhmachers verwees naar het Letterkundig Museum in Den Haag, sinds de oprichting immers het voornaamste verzamelpunt van autografen. Het museum verwierf brieven, handschriften, getypte verhalen, foto’s en tekeningen van meer dan 350 schrijvers. Onder hen Willem Kloos, Bertus Aafjes, Hans Lodeizen, Lucebert, Margo Minco, Jan Wolkers, Maarten ’t Hart en Jan Siebelink. Dit unieke materiaal, bijeengebracht in een halve eeuw, bevat onder meer 28 voor het grootste deel niet

eerder gepubliceerde brieven van de dichter Jan Hanlo en 11 brieven van W.F. Hermans. De omvangrijke verzameling documenten van Adriaan Roland Holst zal nauwelijks verbazing wekken want de dichter was een favoriet van Max Schuhmacher. Tot de collectie behoorden eveneens het in leer gebonden handschrift van een vroege versie van De nieuwe geboort (1902), een dichtbundel van Henriette Roland Holst, tante van de Bergense dichter, en het typoscript van Panta Rei, een verhaal van Gerrit Kouwenaar dat in 1946 zijn definitieve vorm kreeg in de novelle Uren en sigaretten. Onder de foto’s die meekwamen naar Den Haag kan men Eddy du Perron aantreffen, vermomd als Friedrich Nietzsche en Gerard Reve en Vasalis in gezelschap van koningin Juliana op het Boekenbal.

Over het bedrag waarvoor de collectie autografen van eigenaar verwisselde wil Anton Korteweg, directeur van het Letterkundig Museum, niets kwijt maar hij omschrijft het antiquariaat in het algemeen als ‘een moeizaam wereldje’. En voegt er aan toe: ‘Schuhmacher is een fantastisch antiquariaat als je iets heel specifieks zoekt. Ze hebben nu eenmaal alles. En daar betaal je dus veel geld voor.’

Bij het verschijnen van Helmut Salden – Letterontwerper en boekverzorger (Rotterdam, 2003) maakte een groter publiek kennis met de werkwijze van de Schuhmachers. Natuurlijk beschikte Salden, een van de grote klassieke typografen van de vorige eeuw, over een eigen archief, maar dat vertoonde hiaten die zijn levensgezellin Katja Vranken na zijn dood alleen kon opvullen met behulp van Max en Wilma Schuhmacher. Zij completeerden de oeuvrecatalogus die meer dan duizend items

beslaat. Boeken, ontwerpen en archief van Salden zijn sindsdien onder dak in Museum Meermanno in Den Haag. Twee maanden na de dood van Max kwam de prachtige monografie over Saldens leven en werk, vormgegeven door Harry N. Sierman – nog zo’n meesterlijk typograaf die helaas niet meer onder de levenden is – in de ramsj terecht.

Een golf van publiciteit veroorzaakte in 1983 de Hermans-catalogus, bij wijze van uitzondering samengesteld door Peter Heringa. De verkoop was een groot succes. Bij verschijnen belde W.F. Hermans vanuit Parijs naar Max met het verzoek twintig exemplaren op te sturen. Max: ‘Wat moet u daar nou mee?’ Hermans antwoordde: ‘Nou, al die mensen die om een boekje zeuren stuur ik de catalogus’.

Uitstervend ras

‘Een kathedralenbouwer’, aldus omschreef een collega-antiquaar Max Schuhmacher na zijn overlijden. Hij leefde uitsluitend voor zijn boeken en een gesprek moest bij voorkeur over ‘het vak’ gaan. Na een veiling (waar hij vaak op grote schaal inkocht en menig collega wegspeelde) of boekenbeurs een glas drinken met collega’s? Max, de einzelgänger, nam er zelden de tijd voor. Minder bekend is dat hij behalve boeken ook etnografica en ijzeren voorwerpen verzamelde. Het was ook Max die de uitgestrekte tuin van het buitenhuis in Ierland onderhield en verfraaide.

Bij zijn teraardebestelling voerden, naast Wilma en Truusje Goedings, voornamelijk vrienden uit het boekenvak het woord. Onder hen Louis Putman, ruim over de tachtig en eveneens een befaamd antiquaar in Amsterdamse kringen. Hij werkte bij de Schuhmachers als eerste assistent van 1961 tot 1969 en bleef kind aan huis. Hij wist wat Max zocht, en dook uit verre uithoeken onverwachte en door niemand anders te herkennen curiositeiten op.

Putman haalde herinneringen op aan de wijze waarop de bibliotheek van de dichter Jan Engelman werd verworven: ‘Woonachtig in Utrecht, liet Engelman de boel de boel, vertrok naar Amsterdam en trok in bij Johanna D. in de Johannes Verhulststraat. Nadat het Letterkundig Museum een kijkje had genomen – meer kun je het niet noemen – werd Max verzocht de bibliotheek en aanverwante zaken te regelen. We arriveerden daar op een regenachtige ochtend. De ingang was aan de achterzijde via een ommuurde binnenplaats. We troffen bij het betreden van de binnenplaats een gedeelte van de correspondentie verspreid op de straat aan, gedeeltelijk reeds nat. Zoals gewoonlijk was de werkster al aan de slag geweest en was alles wat op los papier leek al buiten gezet. Het eerste wat ons te doen stond was de brieven te vergaren en het natte gedeelte op de traptreden te spreiden om te laten drogen. (…) Na een poosje bereikten we de zolder. Daar troffen we diverse jaarlagen briefpost aan van geopende en ongeopende post, o.a. dwangbevelen, belastingaanslagen, postgiroafrekeningen, maar ook brieven van Jany Roland Holst en vele anderen; tevens van diverse dames. Jan Engelman had de gewoonte eens per week de binnengekomen post op de zolder te deponeren en dat jarenlang.’

Max Schuhmacher behoorde tot een generatie van antiquaren die, in de meest letterlijke zin, uitsterft. Hij was werkzaam in een zo goed als verzonken wereld. Een wereld die het aflegt tegen de god van Internet en tegen universiteitsbibliotheken die bezuinigen op hun boekenbezit, een wereld waar kapitaalkrachtige en erudiete verzamelaars op de vingers van twee handen te tellen zijn. En Max had weinig op met kordate mannen als Henk Kraima, directeur van de cpnb, die zijn evenement Manuscripta in een Parool-interview aanprees als was het een kermisattractie: ‘Literatuur is niet meer stil in een hoek zitten met een boek.’ Max Schuhmacher was er tien jaar geleden al somber over: ‘Nederlands is een notoir rotonderwerp. Wie nu een antiquariaat wil beginnen, moet in spelletjes gaan handelen, bridgeboeken, kaartboeken, schaken of geschiedenis der techniek, der wetenschap, reizen et cetera’ Volgens Kraima hebben met name kook- en stripboeken nog een grote toekomst voor zich.

In hetzelfde interview meende de cpnb-baas dat ‘hier toch ook bijna nooit meer een boekhandel sluit?’ Hij vergist zich, vermoedelijk met opzet. In de afgelopen vijftien jaar sloten alleen al in Amsterdam minstens veertig boekwinkels en antiquariaten hun deuren. Economen hebben een passende uitdrukking voor het optimisme van Kraima: gezondbidden.

Wanneer we ons beperken tot de bovenlaag van het vaderlandse antiquariaat dan biedt Offeren aan Mercurius en Minerva eveneens houvast. Wat blijkt? De man met de zeis is heer en meester. Ruim de helft van de twaalf in 1995 geïnterviewde antiquaren bevindt zich inmiddels in de boekenhemel. Onder hen: Paul Valkema Blouw, Simon Emmering, de broers Max en Nico Israël, Edgar Franco, directeur van het Utrechtse antiquariaat annex veilinghuis J.L. Beijers, Ans van Pagée, de bescheiden eigenaresse van een gerenommeerd antiquariaat in Den Bosch, en ook Frits Knuf. De kathedralenbouwer heeft zich op 8 juni 2007 bij hen gevoegd. Zus Wilma zet de zaak voort; de langverwachte Elsschot-catalogus verschijnt medio 2008.

 

Tot slot, nogmaals, Ernst Braches in zijn eloquente grafrede: ‘Wie Max ooit aan het werk heeft gezien, op de kijkdag van een auctie bijvoorbeeld, weet waar ik op doel. Hoe hij zelf stilstond en zijn handen (groot, zoals van al degenen die perfect met papier kunnen omgaan) uitstuurde, hun gang liet gaan. Hoe die handen tastend langs de boeken gingen: eerst de rechter, schijnbaar blindelings. Waar dat nodig was, greep links in en maakte ruimte, zodat rechts, met twee vingerpunten, een pamfletje kon uitlichten, of, met volle hand, een boek naar voren tilde, een overbekend boek, maar dan net wat dunner of dikker dan gewoonlijk, met net dat andere omslag of die gekke band. De ogen van Max keken toe. Zijn concentratie was volkomen. Snel daarna was hij weer verderop. Hij deed alles snel. En waar hij langs geweest was, stond alles weer zoals het hoorde: op orde.’

Piet Buijnsters
Jos Goudswaard (1870-1959), leurder en verzamelaar

piet buijnsters (1933) is emeritus hoogleraar achttiende-eeuwse letterkunde aan de universiteit van Nijmegen. Begin dit jaar publiceerde hij De geschiedenis van het Nederlandse antiquariaat.

Legendarisch maar onbekend

Ludo Simons noemde in zijn Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen1 de Nederlander Jos Goudswaard (1870-1959) een levende legende door zijn memoires Uit ’t leven van een leurder. Maar ik ben weinig mensen tegengekomen die ooit van hem gehoord of zijn boekje gelezen hebben. Zakelijke informatie over deze curieuze vrijbuiter bleek moeilijk te vinden. Ook in Vlaanderen, waar Goudswaard de meeste sporen heeft nagelaten en waar zijn schriftelijke nalatenschap berust, zijn nu geen mensen meer in leven die hem ontmoet of correspondentie met hem gevoerd hebben.

Zo blijft onze hoofdbron Uit ’t leven van een leurder, het achtenzestig bladzijden tellende boekje dat Goudswaard in april 1915 bij Uitgevers-Maatschappy Elsevier te Amsterdam publiceerde, kort nadat hij wegens het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog uit zijn belegerde woonplaats Antwerpen naar zijn geboortedorp Baarn was gevlucht. Het is Goudswaards enige zelfstandige publicatie, in haast geschreven uit geldnood en opgedragen aan zijn toenmalige broodheren: de uitgevers Elsevier, L.J. Veen en Van Holkema & Warendorf.

Conform de titel vertelt de op dat moment vijfendertigjarige auteur hoofdzakelijk over zijn belevenissen als colporteur van Hollandse (kunst)boeken in het Vlaamse land. Over zijn voorgeschiedenis of familieachtergrond verneemt men vrijwel niets en ook de 44 jaren die hij nog tegoed had maken dat dit met hartenbloed geschreven werkje zeker geen compleet levensverhaal behelst. De schrijver springt naar eigen zeggen ‘van den hak op den tak’, zich weinig bekommerend om taal of stijl. Als karakterologisch zelfportret voldoet het echter aan alle voorwaarden van een goede autobiografie. En wat meer zegt: het geeft een onopgesmukt beeld van het Vlaamse volksleven vóór de Eerste Wereldoorlog.

Maar eerst de vraag: wie was Jos Goudswaard en in welke hoedanigheid bereisde hij het Vlaamse land?

Van kantoorbediende tot handelsreiziger

Goudswaard is een in Nederland veel voorkomende naam, die mij al enkele malen op een verkeerd spoor heeft gezet. De hier bedoelde Johannes (‘Jos’) Goudswaard is echter 7 september 1870 te Baarn geboren als tweede zoon van het echtpaar Jan Goudswaard (1838-1891) en Henriette Cornelia Rodi (1833-1897). De uit Brielle afkomstige vader, van beroep huis-, rijtuig-, meubel- en sieraadschilder,2 komt verder in het hele verhaal niet voor – anders dan de moeder, een Schiedamse. Op een moment dat auteur Jos Goudswaard het nodig acht om een paar als soldaat geleerde krachtvloeken te gebruiken, herinnert hij zich ‘dat m’n moeder mekleinmanneke geleerd had: “Je moet Gristus zeggen en niet Kristus. Jezus hoort zich liever met zachte dan met harde klanken aangesproken”.3 Achteraf bestempelt hij dit als ‘zot gedoe’. Duidelijk is intussen dat Goudswaard uit een vroom christelijk gezin stamt. In het Baarnse bevolkingsregister 1891-1900 staan beide ouders en alle zes hun kinderen als Nederlands Hervormd geregistreerd. Zodra Jos Goudswaard echter het ouderlijk huis uit is, vermelden de bevolkingsregisters achter zijn naam: ‘godsdienst geen’. En in Uit ’t leven van een leurder noemt hij zich nadrukkelijk een vrijdenker. Te opmerkelijker, omdat hij dan in een overwegend roomse omgeving verkeert en dikwijls vriendschappelijke betrekkingen met Vlaamse geestelijken onderhoudt. Het is een van de paradoxen waar het leven van Goudswaard vol van is.

Men mag aannemen dat de kinderen van Jan Goudswaard goed konden leren. Jos zou het met zijn werk in een tweetalig land als België nooit gered hebben zonder een behoorlijke vooropleiding. Zelf schrijft hij dat hij ‘in zijn jeugd grondige taalstudies deed’.4 Vermoedelijk gebeurde dat op de Baarnse jongenskostschool ‘De Oorsprong’5 van M. de Vries, waar ook zijn drie jaar jongere broer Jan Izaak Goudswaard van 1 januari 1887 tot juli 1889 de lessen volgde. Met zodanig resultaat dat deze als eerste uit de bus kwam op ‘het toelatingsexamen tot de Koninklijke Militaire Academie te Breda en geplaatst werd bij het wapen der genie Indië’. Vader Jan Goudswaard meldt dit vol trots per advertentie in het Baarns Weekblad van 3 augustus 1889. Ook Jos’ jongste zus Lena Wilhelmina (1877-1975) ontsteeg het ouderlijk milieu en bracht het tot onderwijzeres. Zij zou later trouwen met een collega-onderwijzer die wethouder van Baarn werd: B.J.J. Wijkamp.6 Jos zelf daarentegen lijkt van begin af geneigd tot een avontuurlijk bohémienbestaan.

Naar eigen zeggen was hij in 1890 soldaat bij de genie.7 In het Baarnse bevolkingsregister 1891-1900 staat hij nog te boek als ‘kantoorbediende’, maar op 15 maart 1893 vertrok hij volgens datzelfde register naar Amsterdam. Ook de andere kinderen Goudswaard trokken, op Lena na, uit Baarn weg. Veel toekomst was er niet in een boerendorp dat toen weinig vleiend ‘het groene graf’ werd genoemd.8 Voor Jos kwam daar nog bij dat hij een heftig levend rebels iemand was, die het ook in Amsterdam niet lang kon uithouden. ‘Natuurlijk had ik ongelijk, maar ’t werd er mij te eng, te schijnheilig; ik ging als gelukzoeker naar België, waar ik na veel

wederwaardigheden mijn brood als binnenlokker en uitlegger in een wereldtentoonstellingskermistent verdiende’.9

Op 22 augustus 1896 liet J. Goudswaard uit Amsterdam zich te Antwerpen inschrijven met als beroep handelsreiziger en adres St. Jacobsmarkt 33.10 Hij moet daar echter al veel eerder zijn gearriveerd, want het amvc Letterenhuis in Antwerpen bezit van hem twee onuitgegeven manuscripten: het toneelstuk in twee bedrijfjes De Familievrijer en de prozaschets Leed, aan het eind respectievelijk gedateerd: Antwerpen, 21 december 1894 en 23 januari 1895.11 De Familievrijer speelt overigens voorjaar 1892 op ‘een achterbovenkamer in “de Pijp” te Amsterdam’, mogelijk de locatie waar Goudswaard toen zelf huisde. In elk geval heeft hij in die jaren enige literaire aspiraties gehad. Dat daarvan niet te leven viel moet hem al snel duidelijk zijn geworden.

Op 5 mei 1894 opende de Belgische koning Leopold II de Tweede Wereldtentoonstelling van Antwerpen op een 46 hectaren groot terrein aan het Zuiderkwartier.12 Ze diende vooral als exponent van de industriële en commerciële ontwikkeling van de havenstad. Maar voor het grote publiek waren er ook enkele spectaculaire attracties, zoals een Kongolees dorp met 144 echte zwarten en een nagebouwd fantasiestadje ‘Oud-Antwerpen’. Binnen die half-kermisachtige sfeer past ook het optreden van de 23-jarige Jos Goudswaard als explicateur in het ‘Musée des Phénomènes’, ‘waar gevlekte negerinnen, roodhuiden, vuur- en menscheneters onder mijn aanwijzing en uitlegging moesten optreden’. Een toevallige ontmoeting met een voorname bezoekster loopt uit op een indringend gesprek over de wijze waarop Louis Couperus het vrouwelijk hart analyseert en over Krafft Ebing, auteur van de Psychopathia Sexualis (1886). Verrast door zijn eruditie noemt zij hem ‘une énigme, un drôle de coco’, een raadsel, een vermakelijke kerel, maar stelt gelijk de vraag: waarom zoekt u niet een baan in de boekhandel, die beter past bij uw talenten? Hoewel hij geen enkele behoefte voelt om de lucratieve maar conven-

tionele weg van zijn vroegere schoolmakkers te gaan, zet die ene opmerking hem toch aan het denken. En kort daarop solliciteert hij als verkoper bij een grote boekhandel.

Twintig jaar ‘zagen’

Eind december 1892 was in Antwerpen door S. Warendorf Jr. van de Amsterdamse firma Holkema en Warendorf in samenspraak met Max Rooses, conservator van het Museum Plantin-Moretus, De Nederlandsche Boekhandel opgericht.13 Directeur werd de Nederlander L.H. Smeding, bedrijfsleider Gerard Nahon, vader van de Vlaamse dichteres Alice Nahon. Het was feitelijk een Hollandse importhandel in een Vlaamse omlijsting. Zo trad de Antwerpse burgemeester mr. Jan van Rijswijck (1853-1906) op als bedrijfsadvocaat en Max Rooses als commissaris, terwijl de literator Lode Baekelmans een tijdlang redacteur was van het huisorgaan Maendelijksche Boekenlijst. De winkel was gehuisvest aan de St. Jacobsmarkt te Antwerpen, waar ook Goudswaard woonde.

De Nederlandsche Boekhandel heeft, ook als uitgeverij, een succesvolle rol gespeeld in de culturele ontwikkeling van Vlaanderen, waar boeken tot dan toe maar moeilijk waren doorgedrongen. De verkoop gebeurde hoofdzakelijk via catalogi en prospectussen, verspreid door enkele rondtrekkende vertegenwoordigers met intekenlijsten. Als boekventer of deftiger: ‘makelaar in boekhandel’ heeft Jos Goudswaard zo’n twintig jaar lang te voet heel België doorkruist om zowel Franstalige als Nederlandse boeken aan de man te brengen. Op eigen risico, zoals hij in zijn memoires met nadruk stelt. Voor menigeen een rotbaan en ook naar eigen besef een keiharde aangelegenheid. Maar het gaf Goudswaard de gewenste vrijheid. Onderweg ontmoette hij allerlei interessante mensen als Guido Gezelle te Kortrijk, diens leerling pastoor Hugo Verriest, Stijn Streuvels, burgemeester Jan van Rijswijck, minister August Beernaert (1829-1912) en vele anderen. Trots vervulde hem als het was gelukt om een ongeletterde rijkaard een moeilijk verkoopbaar luxe-boek aan te praten. Goede gelegenheden daartoe waren kunstmanifestaties en taalcongressen, waar een geselecteerd publiek op afkwam. Maar zelfs daar moest er flink ‘gezaagd’, dat wil zeggen eindeloos gezeurd worden. Zo probeerde Goudswaard bij een Jordaens-tentoonstelling eens Rubens’ leven en werken (Amsterdam 1903) van Max Rooses voor 50 francs te verkopen. Goudswaard: ‘Daar komt Max Rooses binnen. Natuurlijk vind ik goed dat ge met m’n boek werkt, maar a.u.b. niet zagen.’ ‘Mijnheer Rooses, antwoordde ik, als gij meent dat ’t boek zonder zagen te verkoopen is, doe het dan zelf’. Ik sloeg het werk dicht. Ge kunt het bij den oud-boekverkooper vinden voor fr. 18 in plaats van fr. 50.’14 Dan had pastoor Verriest een realistischer kijk op de verkoopmogelijkheden van Gezelles poëzie: ‘’t Is wèl gedichten te schrieven, ze uut te geven; maar gedichten te verzétten [verkopen]! ’t is stief ondankbaar werk. Je gaat er voor beloond zien latere’.15

Behalve voor De Nederlandsche Boekhandel colporteerde Goudswaard ook

voor Uitgevers-Maatschappy Elsevier en voor uitgever L.J. Veen (1863-1919).16 Vooral met de laatste ontstond blijkens hun correspondentie van 12 maart 1913 tot 2 oktober 1919 een warme relatie, waarbij Veen in maart 1914 ook persoonlijk in Antwerpen met zijn handelsreiziger kwam kennismaken. Overigens verschilden de twee hartgrondig van mening over het bedrijfsrisico. Veen: ‘Dat de leurder alle risico moet dragen, nu dat is [meestal] niet het geval. Hoeveel uitgaven zijn niet ondernomen waar de colporteur op zich dan wel een zeker getal [wist] te plaatsen, maar wat een faillure werd en wie verdiende toen wel?’17

Bij de door Goudswaard aangeboden boeken moet men niet denken aan populaire romans als van Hendrik Conscience of August Snieders. Nee, het ging hier om kostbare standaardwerken en bibliofiele edities als bijvoorbeeld Geschiedenis der Vlaamsche letterkunde (Antwerpen-Amsterdam 1910) door Th. Coopman en L. Scharpé, De kleine Passie van Lucas van Leyden of een monografie over Belgische paardenrassen (1911)18 door chevalier Hynderick de Theulegoet. Zijn doelgroep bestond uit de intellectuele bovenlaag: advocaten, rechters, dokters en apothekers, de clerus niet te vergeten. Waar mogelijk ook adel en patriciaat. Goudswaard begreep best dat juist de eenvoudige Vlaamse strijder – dikwijls een dorpsonderwijzer – voor wie hij alle sympathie voelde, zijn dure Vlaamse boeken niet kon betalen. Zijn taak was dan ook niet zozeer leesbevordering in brede zin dan wel het opwekken van bibliofiele begeerte.

Van zijn verdienste (20 tot 30% van de verkoopprijs) kon Goudswaard redelijk leven, al hield het nooit over. Hij was al vroeg aangelopen tegen een ruim veertien jaar oudere Duitse vrouw, Anna Emma Staudt, met wie hij op 19 maart 1898 in het huwelijk trad.19 Aanvankelijk trokken zij samen langs stad en land, totdat haar ziekte dit onmogelijk maakte. Het echtpaar woonde: Van der Keilenstraat 59, Antwerpen.

Verzamelaar-antiquaar

Maar Goudswaards activiteiten omvatten heel wat meer dan het commerciële eenrichtingsverkeer van vérkoper naar klant. Voor zijn bazen was dat natuurlijk het enige wat telde, voor hemzelf slechts een noodzakelijke voorwaarde voor zijn eigenlijke jachtdoel: de Vlaamse volkskunst. Goudswaard raakte van stond af gefascineerd door ‘het arme, wroetende Vlaamsche volk’ op het platteland: zijn gebruiken en tradities, zijn idioom en zijn kleurrijke spreekwoorden. Hij zocht onderweg ook voortdurend naar de materiële voortbrengselen van die volkscultuur, kócht wat hij te pakken kon krijgen. Niet de luxe-boeken en kunstprenten waarmee hij colporteerde, maar juist de andere kant van het literaire spectrum: ‘mannekesblaren’ of centsprenten, sierpapier uit de achttiende en vroege negentiende eeuw, allerlei volkskunst, oude kinderboeken, ‘santjes’ (heiligenprentjes) en andere devotionalia.

Uit ’t leven van een leurder is daarom geen succesverhaal van een gladde vérkoper, maar de ongeremde getuigenis van een liefhebber: ‘Alles pakte me. Ik haalde soms uit hoeken en gaten van zeer oude dorpsbakkerijen half vergane, soms gave speculatie-vormen voor den dag, vond “schildekens”, ook kokieljen, patakons of koekesteentjes genoemd, die bont geschilderd de nieuwjaarskoeken sierden. Gij die me zoudt uitlachen omdat ik belang stel in die onnoozelheden, bezorg me toch eens een oud ganzen- of uilenspel, niet ouder dan 50 jaar bij voorbeeld, of een papieren vaantje, waarmeê men voor 300 jaar reeds ter bedevaart ging.’ En dan volgt de terechte conclusie: ‘Het schoone kunstblad bleef vrij wel bewaard in eigen of open-

bare verzameling, de volksprent werd pas op prijs gesteld toen ze zoo goed als onvindbaar was.’20

Zijn gelukkigste moment beleefde Goudswaard, toen hij eens van een oude landloper uit dankbaarheid ‘de heilige lengte van Jezus Christus’ cadeau kreeg: een uiterst zeldzame 1,65 meter lange strook papier, waarop litanieën en gebeden gedrukt staan die zijn drager moesten behoeden voor alle kwalen.21

Van zulke Vlaamse ‘nietigheden’ verzamelde hij op zijn reizen een grote menigte, die hij wekelijks naar zijn huis in Antwerpen sleepte en daar vol trots aan enkele vrienden-verzamelaars liet zien.22 Uit deze gelukkige jaren dateert een foto van Jos Goudswaard te midden van zijn schatten.23

Als volkskundige (of folklorist, zoals men toen zei) sloot Goudswaard deels aan bij de in het laatste kwart van de negentiende eeuw ontwaakte belangstelling voor de oud-Vlaamse cultuur. Gezelle (1830-1899) was daar met zijn aandacht voor het Vlaamse taaleigen al in voorgegaan. En in 1888 had Pol de Mont het maandblad Volkskunde opgericht, dat sinds 1893 onder leiding stond van Alfons de Cock (1850-1921). Bij deze vroege pioniers lag het accent nog op de niet-materiële volkscultuur: volksvertelling, spreekwoorden en kinderspel. Goudswaard deelde weliswaar die belangstelling, maar richtte zich toch hoofdzakelijk op de bijpassende voorwerpen. In dat opzicht was hij min of meer uniek: als dé grote aandrager van folkloristisch materiaal, waar anderen op hebben kunnen voortbouwen. Daar ligt zijn belangrijkste bijdrage aan de Vlaamse volkskunde.

Tot de kleine schare van bevriende medeverzamelaars behoorden de Antwerpse folklorist Emile H. van Heurck (1871-1931)24 en apotheker Oscar van Schoor (1873-1936)25 uit Dendermonde. Omdat Goudswaard overal kwam en met kennis van zaken rondkeek, ging hij ook voor bepaalde verzamelaars of instellingen gericht zoeken naar volkskundige zaken. Zo leverde hij bijvoorbeeld veel materiaal aan Max Elskamp voor het in 1907 geopende Museum voor Folklore te Antwerpen. Aan Max Rooses verkocht hij voor het Museum Plantin-Moretus een veertiende-eeuws Vlaams gezangenboek op perkament.26 Daarmee was Goudswaard, behalve colporteur, haast ongemerkt ook verzamelend antiquaar geworden. Ter illustratie van deze dubbele kant van zijn optreden citeer ik hier twee briefkaarten aan N. van den Broeck, onderwijzer te Hamme.27 Eerst een briefkaart met poststempel Anvers 21-22 juli 1907.

Mijnheer! Zoudt Gij de goedheid willen hebben de reiziger van de Nederl. Boekhandel omtrent het volgende een inlichting te kunnen bezorgen. Als uiting van Vlaamsch volksleven verzamel ik ook onder anderen de ronde steentjes waarmede men in uw streken de Nieuwjaarskoeken versiert. Ik meen dat men er bakt in St. Amand bij Hamme en men heeft mij verzekerd dat ze gemaakt worden door een zekere heer de Cock. Met dank op voorhand en gaarne tot wederdienst bereid. Achtend J. Goudswaard.

Goudswaard moet per omgaand antwoord hebben gekregen, waarna hij diezelfde 22e juli 1907 nog vanuit Antwerpen de volgende briefkaart verstuurt:

Geachte Heer Van den Broeck!
Dank voor Uw inlichting. Binnen eenige dagen hoop ik Ms. de Cock te gaan bezoeken en mij een volledige verzameling aan te schaffen. Het Museum van folklore wordt met de groote Antw. Kermis geopend. Ik zal u daarover nog nader berichten. ’t Is Max Elskamp die zijn rijke verzameling heeft afgestaan. De Kataloog is in druk. Boeken over folklore bezit ik bijna niet. Ik heb veel documenten. Duizenden oude mannekensblaren die bijna onvindbaar zijn. Hoogacht. Goudswaard. [Aan de keerzijde lezen we dan nog volgende aanbieding]. Occasie Te koop groote verzameling van oude zeldzame mannekens blaren (images populaires). 200 stuks fr. 20. 300 [stuks] fr. 25.

Op een gedrukt aanbiedingskaartje uit 1915 is van colportage zelfs geen sprake meer. Daar heet het: ‘Jos. Goudswaard – Antwerpen. Tijdelijk Baarn (Holland), Nieuwstraat 23. Biografische documenten. Zeldzame kostbare oude en nieuwe boeken en prenten. Folklore in beeld. Oude kinder- en volksprenten. Vertrouwensopdrachten in België.’

Op dat tijdstip waren de levensomstandigheden voor Goudswaard al radicaal gewijzigd. Begin augustus 1914 verklaarde Duitsland aan Frankrijk de oorlog en viel tegelijk het neutrale België binnen. Goudswaard werd er compleet door ver-

rast. Hij zal misschien met zijn zwarte baard en vrijmoedig gedrag een ongewone indruk hebben gewekt. In elk geval werd hij 4 augustus 1914 in Herstal bij Luik als verdacht van spionage door de Duitsers gevangen gezet en pas na enige tijd weer vrijgelaten. De belegerde stad Antwerpen kreeg het 6 oktober zwaar te verduren met bombardementen, waarna een lange stroom vluchtelingen, onder wie Max Elskamp, richting Nederland trok. Ook Goudswaard moest nu een goed heenkomen zoeken. Zijn vrouw Anna Emma Staudt had hij al eerder naar Baarn gestuurd, waar zij door zijn zuster Lena in huis was opgevangen.

In de bijstand

Voor Goudswaard was het nu zaak om op andere wijze inkomsten te verwerven. Daartoe diende een nog in december 1914 geschreven maar pas in mei 1915 door Uitgevers-Maatschappij Elsevier gepubliceerde noodkreet Aan de Heeren Uitgevers en Boekhandelaars in Nederland.28 Goudswaard memoreert hierin allereerst zijn twintigjarige werkzaamheid in Vlaanderen om in dat nu verwoeste land Nederlandse kunstboeken te plaatsen. ‘Om mijn brood te verdienen kwam ik bij al wie rijk was en de studie liefhad, voor mijn vermaak ging ik tot het Vlaamsche volk, dat veel aan zich zelf overgelaten, eene overheerlijk schoone beeldspraak bezit, en tradities en gebruiken huldigt, in Noord-Nederland geheel onbekend.’ Lang vóór ‘de geleerde dichter-folklorist Max Elskamp’, zo benadrukt hij, had hij tot in de verste uithoeken die oud-Vlaamse volkskunst opgespeurd. ‘Ik ging ook in de kleine huizekens en vond er in laden van oude Vlaamsche commodekens volksboeken, huiszegens, bedevaartvaantjes, santjes, schouwvegersnieuwjaarswenschen, koningsbrieven, schitterend van onnozelheid. En dan de kinder- en volksprenten! Duizenden ont-

dekte ik op de oude zolders, en leerde ze noemen al naar gelang de streek.’ Pas na deze lange zelfpresentatie komt Goudswaard met zijn eigenlijke punt: ‘Ik vraag u, mannen van het vak’ steun door voor 1 gulden ‘een boeksken’ te kopen dat bij voldoende deelneming in Noord-Nederland zal worden uitgegeven. Het betrof hier natuurlijk zijn dan net verschenen Uit ’t leven van een leurder.

Ook verkoopt hij nu voor 15 cent een bibliofiel ‘Oorlogs Ex-Libris Goudswaard’,29 dat tegelijk een getuigenis moet zijn van zijn pro-Belgische en impliciet anti-Duitse gezindheid. Duidelijk blijkt dat laatste nog uit een door hem in 1917 te Baarn in eigen beheer gepubliceerd pamflet: Bemerkingen naar aanleiding van Dr. Zum Busch’ laatsten brief (vertaling)30, waarin de van Duitse kant geuite beschuldiging dat hun krijgsgevangenen in Engeland slecht behandeld zouden zijn met kracht werd weersproken.

Veel gewin zullen deze drie efemere drukken Goudswaard niet hebben opgeleverd. En voor colportage bestond weinig gelegenheid, hoezeer L.J. Veen hem daartoe ook aanspoorde: ‘Kunt gij in Baarn niets doen met de Reynaart? Ga maar eens praten met de Boer, Boekhandelaar in de Laanstraat. Gij kunt er gemakkelijk een zestal verkopen. Lukt dit dan kunt gij Hilversum eens nemen.’31 Goudswaards antwoord is niet bekend, maar het kan voor hem nooit aantrekkelijk zijn geweest om in eigen familieomgeving met boeken te gaan leuren. Even kwam er, van onverwachte zijde, hulp.

Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog richtte de Schiedamse fabrikantliterator Arij Prins (1860-1922) het Ondersteuningsfonds voor Vlaamsche Letterkundigen op. Goudswaard, tijdelijk woonachtig Weimarstraat 165 in Den Haag, werd een van de begunstigden.32 In de periode 6 juni 1916 tot 23 november 1919 ontving hij enkele malen tegen ondertekening van een schuldbrief een klein geldbedrag: 15 à 50 gulden. Het was nooit een pure gift, de ontvanger moest het zien als een lening tegen onderpand. Dat onderpand bestond in Goudswaards geval uit 280 volksprenten die hij uit zijn verzameling in Antwerpen had kunnen meenemen. Het zullen niet de slechtste zijn geweest. Nu kwam alles in handen van de gefortuneerde kunstverzamelaar Arij Prins. Waar ze gebleven zijn?

 

In de loop van 1919 zijn Goudswaard en zijn vrouw naar Antwerpen teruggekeerd. Daar vonden zij hun huis verwoest en de handelsvoorraad van Veen verloren, wat deze grootmoedig opnam: ‘mijn goed vertrouwen [zal ik] verder in u blijven stellen’.33 De Goudswaards hebben nog enige tijd gewoond in Borgerhout,

maar het overlijden nog datzelfde jaar van L.J. Veen heeft de kans om het colportagewerk in Vlaanderen te hervatten in de kiem gesmoord. Bovendien waren in het zwaar getroffen land de afzetmogelijkheden voor luxe-boeken nu zeer verslechterd.

Het schijnt dat intussen ook de gezondheidstoestand van Anna Emma Staudt verder achteruit is gegaan. Op 24 november 1921 is zij, oud 56 jaar, te Baarn overleden. Haar man zat op dat moment in België. Wij weten niet hoe hij die naoorlogse jaren in Antwerpen beleefd heeft. Goede contacten bleven er altijd met de schrijver Lode Baekelmans (1879-1965), inmiddels bibliothecaris van de Antwerpse Stadsbibliotheek.

Genealoog in Baarn

Op 15 maart 1923 liet Goudswaard zich vanuit Antwerpen opnieuw inschrijven bij de gemeente Baarn, ditmaal op adres Parkstraat 9 met als beroep ‘genealoog’. In Uit ’t leven van een leurder had hij al blijk gegeven van een dergelijke belangstelling: ‘la généalogie m’interesse’ (p. 29). Zijn aanbiedingskaartje uit 1915 is zelfs aan één zijde gevuld met een reclameboodschap à la Elsschots Lijmen:

Afstammingsbescheiden: Geslacht:
Mij bezighoudend met het bijéénbrengen van afstammingsbescheiden, heb ik in uitvoering van een opdracht eener U verwante familie, dikwijls Uw naam ontmoet in ’t archief, waaruit ik put, zoodat het me mogelijk zou zijn na eenige dagen ernstig werken U volstrekt onbekende gegevens omtrent gebeurtenissen uit het leven Uwer voorouders te verschaffen. Hoofdzakelijk lever ik gedrukte stukken van den tijd. Wend U voor inlichtingen over mijn arbeid tot M.M.:…… Hoogachtend, Jos. Goudswaard.’

Inderdaad heeft Goudswaard, eenmaal in Baarn teruggekeerd, voor diverse particulieren tegen betaling genealogische onderzoek verricht. In 1934 verspoort hij een maandabonnement om gegevens over de geslachten Van Loenen en Gips te traceren.34 Een jaar later legt hij voor de familie André de la Porte een uitvoerig dossier aan.35 Hij doet het kennelijk zonder tegenzin, maar het tekent weer de man dat hij geheel zelfstandig opereert, zonder contact met vakgenoten.

Hoe lang hij dat werk heeft volgehouden is mij onbekend. In elk geval is hij op een gegeven moment gaan samenwonen met een bevriend echtpaar Doedes, waarvan de man chauffeur was. Dat die relatie vriendschappelijk was blijkt uit de rouwadvertentie die dit paar in de krant liet plaatsen naast de familieadvertentie van Goudswaards zus Lena en zijn twee nichten.

Jos Goudswaard stierf niet in zijn eigen huis, maar op de Willem Arntzhoeve in Den Dolder (gemeente Zeist), een psychiatrische instelling waarheen hij was overgebracht. Zijn schriftelijke nalatenschap is in 1967 via antiquariaat Gysbers & Van Loon te Arnhem in het amvc Letterenhuis te Antwerpen terechtgekomen.36 Zijn

verzameling sierpapier werd in 1959 door de erfgenamen geschonken [of verkocht?] aan het Volkskundemuseum te Antwerpen.37

Goudswaards betekenis

In tegenstelling tot die andere grote pionier van de Vlaamse volkskunde Emile H. van Heurck heeft Jos Goudswaard zich louter bepaald tot het verzamelen van curiosa. Hij bleef altijd de romantische liefhebber zonder behoefte tot schriftelijke vastlegging of wetenschappelijk onderzoek. Terwijl Van Heurck nog altijd voortleeft als gewaardeerd publicist van enkele standaardwerken over bedevaartvaantjes en Antwerpse santjes, stierf de folklorist Goudswaard eigenlijk al omstreeks 1915 een stille dood. Waarin hij deze francofone, deftige ambtenaar echter overtreft is in het levende contact met het Vlaamse volk en in de smeuïge wijze waarop hij in Uit t leven van een leurder over zijn speurtochten heeft verteld.

Bronnen

Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag: persoonskaart J. Goudswaard en familieadvertenties.

Registers Burgerlijke Stand gemeente Baarn (in: Archief Eemland, Amersfoort) en gemeente Zeist.

amvc Letterenhuis Antwerpen: dossier Jos Goudswaard (Nr. G 634).

Stadsarchief Antwerpen (Felix Archief): vreemdelingendossiers.

Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum (lm), Den Haag: Kopieerboeken uitgeverij L.J. Veen, Nr. 34, 35, 36, 41, 44. Brieven van Jos. Goudswaard aan Arij Prins (sign. P 877 B2).

Jos. Goudswaard, Uit ’t leven van een leurder. Amsterdam, Uitgevers-Maatschappy Elsevier, in mcmxv. Bedrukt kartonnen band, 21 × 16 cm. 68 pp. Prijs 1,25.

Met dank aan: Matthijs Andreas (Archief Eemland), dr. Ayolt Brongers (Amersfoort), Hans van Dijk (Oudheidkamer Baarn), Eric van der Ent (Baarn), Jan van Heurck (amvc Letterenhuis Antwerpen, geen familie van Emile H. van Heurck!), Mirjam Kruize (bibliotheek kma Breda) en antiquaar A.G. van der Steur (Haarlem).