Archief: DBNL

[pagina 3]

[2013/2]

Ludy Giebels
Een Nederlandse Lawrence of Arabia?
Jacob Israël de Haan en zijn Arabische vrienden

Ludy Giebels (1941) is historica en promoveerde op de geschiedenis van de Nederlandse Zionistenbond. Zij publiceerde over de Palestijnse tijd van Jacob Israël de Haan (ook in De Parelduiker 2011/2) en bezorgde de integrale tekst van de feuilletons van De Haan als correspondent in Jeruzalem voor het Algemeen Handelsblad op de dbnl-website.

Jacob Israël de Haan leeft onder meer voort als de Nederlandse dan wel joodse Lawrence of Arabia, namelijk als kampioen van het nationale zelfbeschikkingsrecht van de Palestijnen. Die vergelijking treft misschien anders dan de gemiddelde bewonderaar beseft. Beide mannen hadden een achterliggend motief bij hun fascinatie voor Arabieren. Terwijl Lawrence in zijn veldtocht in Arabië au fond toch het meest oog had voor de Engelse politieke belangen in het Midden-Oosten, was De Haan allereerst de politieke ijveraar voor de joodse ultraorthodoxie en het was vooral die laatste hoedanigheid die hij met de dood moest bekopen.

Ironisch genoeg ligt De Haans grootste verdienste voor de Palestijnse zaak in de meest vluchtige van zijn activiteiten, die van de journalist. Zijn bijna dagelijkse beschouwingen in het Algemeen Handelsblad tonen vooral het omineuze voorspel van de onvermijdelijke splijting in de samenleving in dit land. Zijn feuilletons zijn daarom ook een belangrijke historische bron voor de eerste jaren waarin het Palestinamandaat op de proef werd gesteld – jaren die toen al een teken aan de wand waren: de opbouw van een Nationaal Tehuis voor de joden was eenvoudigweg onverenigbaar met de aspiraties van de inheemse bevolking.Ga naar eindnoot1

Sinds december 1920 woonde De Haan in de achtertuin van een gegoede Arabische familie. Dat was geen onderdompeling in het Arabische leven, zoals Lawrence beleefde in zijn veldtocht op het Arabisch schiereiland, of andere geestverwante tijdgenoten als St. John Philby, Leopold Weiss (alias Muhammad Asad) of zelfs, dichter bij huis, de Nederlandse schilder Piet Gerrits, die allen kortere of langere tijd te midden van de bedoeïenen woonden. Het stadsleven in het multi-etnische, zij het ook kleinsteedse, Jeruzalem was ver verwijderd van de woestijn. De inwoners van Jeruzalem waren voor de helft joods met daarbij nog een substantieel deel aan westerlingen. De Haans emotionele thuisbasis kon dan ook de orthodoxe joodse gemeenschap in Jeruzalem blijven.

Wat de spirituele aantrekkingskracht van de Arabische stadswereld betreft: De Haan lijkt zich daarin niet erg te verdiepen. Het is wat te sterk om te beweren dat hij

[pagina 4]

bleef hangen in uiterlijkheden, maar zijn feuilletons staan wel bol van vermeldingen van de baatzucht onder de Arabieren tussen wie hij woonde. Of ze nu kind zijn of volwassen, zij zijn praktisch altijd op geld uit. Elk oprecht vriendschappelijk contact, schrijft hij, lijkt verkleefd met het voordeel dat men ermee kan doen. Dit amuseert de dichter overigens eerder dan dat het hem ergert. Hij gaat er ontspannen mee om en deelt graag uit aan de vele schooiertjes die hem aanklampen. De aantrekkingskracht van de Palestijns-Arabische wereld wordt perfect verwoord door Hans Warmerdam: ‘Net als Lawrence van Arabië wordt De Haan op een romantische manier aangetrokken tot de vrije Arabieren, die in een mannenwereld leven waar intieme vriendschappen nog niet verdacht lijken te zijn. Een geletterd man zoekt zijn toevlucht in een wereld waarin weten geen rol speelt. Zijn vriendschappen met Arabische jongemannen, het zich laten portretteren als een Arabier worden niet uitsluitend ingegeven door politieke keuzes, maar lijken het medicijn tegen zijn lijden als homoseksueel. […] Hij is een man van middelbare leeftijd die terugverlangt naar de jeugd.’Ga naar eindnoot2

Het Arabisch-Palestijns nationalisme

De eerste aanvaring van deze pleitbezorger van de Arabische Palestijnen met de Engelse autoriteiten, drie maanden na zijn aankomst in Jeruzalem, werd merk-

[pagina 5]

waardigerwijze veroorzaakt door zijn anti-Arabische uitlatingen.Ga naar eindnoot3 Hoewel De Haan de beschuldigingen in de krant ontkende, zouden zij best kunnen kloppen. In deze tijd worstelde hij nog tussen zijn emotionele binding aan het zionisme, dat Palestina zag als het onvervreemdbare joodse land, en een rationele erkenning van de Arabische rechten. Het verslag van zijn journalistieke bezoek aan een van de Arabische kopstukken in het antizionistische kamp, Aref Pasja el-Dajani, spreekt boekdelen. Naar aanleiding van een vraag over een vereniging van islamitische en christelijke Arabische nationalisten spreekt nog steeds de superieure en klassiek geïndoctrineerde zionist: ‘“Tegen ons?” mag ik zoo glimlachend vragen. “Ja, zeker,” zegt de Pasja. Hij wil niets weten van een joodschen staat of iets dergelijks in Palestina. Hij is ook tegen emigratie van Joden hierheen. De Arabieren zullen de emigratie met macht en geweld tegengaan. Hij betwist ook onze historische rechten op Palestina. Als wij recht hebben op Palestina hebben de Arabieren recht op Spanje. Ik zeg: “dat de Arabieren Spanje met hunnen geest niet zóó hebben vastgehouden als wij Palestina en Jeruzalem. Bovendien hebben de Arabieren een territoir van Marokko tot Mesopotamië”. Wij hebben niets. En de positie van de Joden in Polen, Oekrajine en Rusland is onhoudbaar.’Ga naar eindnoot4

Dat neemt niet weg dat De Haan vrij snel inzag dat de Palestijnse werkelijkheid een stuk minder eenvoudig in elkaar zat dan de zionistische propaganda wilde doen geloven. Al eerder schreef hij: ‘Ik weet niet, hoe het met anderen was, maar ik heb mij de Arabieren altijd voorgesteld als mooie, stoute kerels op sterke paarden. Onrustig en vrij. Zij zouden vanzelf weggaan wanneer de Joodsche bevolking dichter werd, omdat zij niet te midden van eene dichte bevolking kunnen en willen leven. Maar zoo glad zal de oplossing van het Arabische vraagstuk ons toch niet zitten. Er is een nationalistische stadsbevolking, die ons slecht gezind is. En de Arabieren van het platteland denken er niet aan, het land te verlaten.’Ga naar eindnoot5 Toen nog leek hem een coëxistentie tussen beide bevolkingsgroepen mogelijk, als ieder wat inschikte. En herhaaldelijk beleed hij dat een goede behandeling van de Arabieren domweg een praktisch eigenbelang was voor de zionisten. Daarin stond hij trouwens niet alleen. Een minderheid onder de leidende zionisten deelde zijn opvatting, maar zij was niet opgewassen tegen de dynamiek van een nationale beweging die onbeheersbare krachten tevoorschijn had getoverd.

In het dagelijks leven in Jeruzalem werd het Arabische probleem op den duur veel meer dan een academische kwestie van rechtvaardigheid. Wel legden de rellen van 1920 en 1921 een Arabische gewelddadigheid bloot die bij De Haan woede en solidariteit met zijn volksgenoten opwekte. Ingrijpender echter was het toenemend separatisme tussen joden en Arabieren, die vooral het dagelijks leven troffen en waarin onvermijdelijk iedereen werd meegesleurd. In het land ontwikkelden zich vanaf 1920 twee aparte samenlevingen, die steeds meer van elkaar wegdreven en waar de sfeer van ‘apartheid’ (een term overigens die ook wel door zionistische tijdgenoten werd gebruikt) geleidelijk insloop. Een van de aspecten daarvan was

[pagina 6]

de boycot van Arabische arbeid. In zionistisch jargon heette dat de Verovering van de Arbeid, een ‘bekoorlijk woord’, schreef De Haan, voor het brodeloos maken van een volk.Ga naar eindnoot6 Het betekende dat joden geen Arabische werknemers erop na mochten houden of in Arabische winkels mochten kopen. Dit op straffe van openlijke denunciatie in kranten en op aanplakborden, ook zelfs van fysieke bedreigingen door heethoofden. Na 1920 kon De Haan volgens eigen zeggen niet meer met zijn Arabische vriend Adil in een joods hotel logeren. De zionistische druk om de Palestijnen uit het economische leven weg te drukken werd steeds steviger en was een van de factoren die vanaf 1929 tot de uitbarsting van nog gewelddadiger rellen leidden. De verschillende vormen van boycot tegenover de Palestijnse Arabieren waren een wel erg cynische tegenhanger van vele zelfde vormen van uitsluiting in het antisemitische Oost-Europa tegenover de joden. Dit laatste was een veelvuldig gebruikt argument voor het zionisme, maar De Haan wees op de tegenstrijdigheid.Ga naar eindnoot7

De Haan laakte de zionistische versimpeling dat het Palestijns nationalisme een zaak was van de kleine klasse effendis, de stedelijke bourgeoisie; en dat de belangen van de fellachen, de boeren, parallel liepen met die van de zionisten. Hij veroordeelde de onoprechtheid van de zionistische leiders, die naar de Arabieren verzoenende woorden spraken, terwijl zij de nationale gevoelens van hun achterban weer aanwakkerden. Maar ook de journalist vond het vaak moeilijk om omvang en achtergrond van het Arabische verzet te peilen. Daarbij kwam dat De Haans antizionisme er eerder een was van de maat en de methode dan van het principe. Veelvuldig werd de zionistische organisatie door hem juist bekritiseerd omdat ze niet genoeg deed aan de opbouw van het land. Zijn emotionele betrokkenheid lag bij de joden, niet bij de Arabieren en allerminst bij de zionisten. Een aardig voorbeeld daarvan, dat nog uit de begintijd dateert en laat zien waar het bloed kroop, is een uitdeling van postzegels aan een groepje jongens: ‘Iedereen dringt, iedereen vraagt. Ook de Arabische schooiertjes. Gaarne zou ik een Arabisch jongetje het mooie zegeltje geven, om te toonen, dat de Arabische quaestie buiten de postzegels om gaat. En ik twijfel: ja, ik zal hem geven aan dien kleinen Arabier met dat mooie rode fezje op zijn lachenden kop. Maar uit de heele schreeuwende bende roept er één: “Annie Cahen”, dat is: “Ik ben uit den Priesterstam”. Ja, Arabiertje, dat is een argument, waar gij niet tegen op kunt met uw mooie roode fezje op uw lachenden kop.’Ga naar eindnoot8

Zijn meest geruchtmakende voetafdruk als kampioen voor de Arabische Palestijnen waren de bezoeken aan emir Abdallah en aan koning Hoessein van de Hedjaz in 1923 en 1924. Deze stonden echter geheel in dienst van de ultraorthodoxe belangen rond rabbijn Sonnenfeld, namelijk de strijd tegen de inlijving van de hele orthodoxie in een zionistisch kader. Bij die gelegenheid ook wordt de eerste verkleedpartij vermeld en het lijkt waarschijnlijk dat de veel besproken Arabische uitmonstering van De Haan van die tijd dateert.Ga naar eindnoot9 Het waren vooral deze bezoeken die de zionistische organisatie in een staat van razernij brachten, omdat tegenover

[pagina 7]

de internationale diplomatieke wereld de fictie dat de Palestijnse joden een eenheid vormden, zorgvuldig door haar gecultiveerd, werd ondermijnd.Ga naar eindnoot10

In februari 1922 bezocht De Haan voor het eerst emir Abdallah in diens tentenkamp bij Amman. Het was nog een louter journalistiek bezoek, maar een jaar later zien we de verslaggever ook in deze kring getransformeerd tot een echte politicus. Zijn politieke rol voor de Sonnenfeldgroep, die zich verzette tegen incorporatie in een zionistisch rabbinaat, was al begonnen door in juni 1919 een delegatie voor de Sonnenfeldgroep te leiden naar de King Crane Commissie, die uit de vs kwam om te onderzoeken of de Balfour Declaratie uitvoerbaar was.Ga naar eindnoot11 Dat trok in die tijd nog geen aandacht. Die kwam pas bij een soortgelijke missie naar de Britse persmagnaat Northcliffe, die in januari 1922 Palestina bezocht en zijn zeer negatieve indrukken van het Nationaal Tehuis in zijn kranten uitdroeg. Dit bezoek kwam De Haan op de eerste regelrechte doodsbedreigingen te staan en vanaf toen werd hij, met nog twee en een half jaar te leven, een outcast.

Maar vooral de bezoeken in 1923/1924 aan Abdallah en diens vader Hoessein, die zich in januari 1924 tot kalief had laten uitroepen, leidden definitief tot het gevoelen dat de journalist bereid was om voor zijn orthodoxe vrienden met de duivel zelf te pacteren, het ultieme volksverraad. Dat was dan vanuit een merkwaardig perspectief bekeken, want ook de zionisten onderhandelden regelmatig met Arabieren.Ga naar eindnoot12 De bezoeken aan de Transjordaanse woestijn bepaalden in ieder geval (samen met de fotografieën van, zoals hij zelf spotte, een ‘als emir verkleed persoon’) voor een goed deel ook het postume beeld van de joodse Lawrence.

Wat er ook zij van een mogelijk vervolg van een Arabisch leven, misschien met een toekomst à la Asad en Philby, het is moeilijk om De Haans politieke standing in deze context te beoordelen zolang we geen Arabische bronnen hebben. Want aan de

[pagina 8]

andere kant lijkt het om een aantal redenen onwaarschijnlijk dat De Haan toen nog voldoende politiek gewicht had. Ten eerste zijn er de getuigenissen van vriend en vijand dat hij in het laatste jaar van zijn leven geestelijk gestoord was. De destructie van een deel van zijn papieren was hiervan, vooral voor de geschiedschrijving, een betreurenswaardig symptoom. Ook had hij de gewoonte met een hoog stemgeluid eindeloos en staccato slogans te herhalen. Zo’n slogan was ‘liever Arabisch dan zionist’, waarbij hij verwees naar de leuze ‘liever Turks dan paaps’ uit de Tachtigjarige Oorlog in de Nederlanden.Ga naar eindnoot13

Maar de Palestijnse zionistische organisatie werd in 1922 versterkt door een uitermate kundige nieuwe leider, Frederick Kisch, een Britse officier die vanaf die tijd de diplomatieke betrekkingen verzorgde en het tegendeel was van zijn intransigente Russische voorganger. In Palestina was vanaf het begin door de verschillende partijen gevochten om het oor van de vele bezoekers die wel eens wilden zien hoe dat joods Nationaal Tehuis zich ontwikkelde. De Haan was als pleitbezorger van het ultraorthodoxe kamp behoorlijk effectief, hoewel lang niet elke bezoeker in zijn ban raakte. Daarin kwam nu verandering. Het lijkt dat Kisch met succes tegengif toediende tegen De Haans indoctrinatie en vooral de informatie met ‘some home truths’ betreffende de dichter (ongetwijfeld diens homoseksualiteit en huwelijk met een niet-joodse vrouw) zouden wel eens doeltreffend kunnen zijn geweest.Ga naar eindnoot14 Begin 1924 was de rol van de Hasjemieten, wier dynastieke ambities door de Palestijnse Arabieren werden gewantrouwd, sterk verzwakt. Koning Hoessein, wiens kalifaat weinig steun kreeg en wiens gebied het jaar daarop werd veroverd door de Wahabieten onder leiding van Ibn Saoed, verdween van het politieke toneel; zijn zoon, emir Abdallah, werd door de Britten voorlopig kort gehouden en zocht juist toenadering tot de zionisten. De Haan had dus op het verkeerde paard gewed: de onvriendelijke woorden die de koning-kalief over de zionisten had gesproken werden haastig ingeslikt.

Dat neemt niet weg dat hij épris was van zijn verblijf in het kamp van Abdallah. Daar kwam de Dichter van het Joodse Lied pas goed tot zijn recht. ’s Avonds werd in het kamp van de koning poëzie bedreven. Men sprak over de kwatrijnen van Omar Khayam en minister van Buitenlandse Zaken van de Hedjaz, Fuad el Khatieb, was zelf dichter. ‘Wij loopen vrij elkanders tenten in en uit. Des avonds, in de schaduw van de volle maan, voeren wij lange gesprekken over Oostersche en Westersche dichtkunst. Bij de Arabieren staat een dichter hooger aangeschreven dan bij de Hollanders. Dichtkunst is bij de Arabieren geene lichte uitspanning, maar een voorname functie van het Volk. Het hoogst schatten de Arabieren eenen dichter, die tevens een dapper krijgsman is.Ga naar eindnoot15

De familie Aweidah

De vier broers Aweidah, van wie er twee een grote rol in zijn leven zouden gaan spelen, kwamen uit een familie van gezeten middenklasse in Jeruzalem. Hun

[pagina 9]

goedlopende stalhouderij (later garage) dicht bij de Jaffapoort, was een van die lieux de mémoires die latere Palestijnse ballingen zich herinnerden.Ga naar eindnoot16 De broers zouden de eerste islamitische jongens uit Jeruzalem zijn geweest die een christelijke school bezochten. Twee van hen, Hassan en Subhi, hadden aan de Amerikaanse Universiteit van Beiroet gestudeerd.Ga naar eindnoot17 De oudste broer, Abdoel Salaäm, een ferme pater familias voor de broers, was agent van emir Abdallah. In die hoedanigheid zorgde hij voor paarden en verblijf, wanneer de vorst met zijn gevolg Jeruzalem bezocht en dat legde hem geen windeieren. De Haans latere toegang tot de emir en diens vader koning Hoessein had hij te danken aan Abdoel Salaäm.

In mei 1919 ontmoette De Haan als eerste de jongste van de vier broers, de negentienjarige Adil.Ga naar eindnoot18 Hij was net verhuisd van de joodse wijk in de oude stad naar een pension aan de Jaffaweg, niet ver van het huis annex stalhouderij waar Adil met zijn broers woonde.Ga naar eindnoot19 Adil Aweidah, door De Haan in zijn feuilletons steevast ‘Adil Effendi’ genoemd, was een belangrijk hoofdstuk in zijn leven. Met hem moet hij, zij het maar kort, zijn meest emotionele vriendschap in Jeruzalem hebben beleefd. Het was een complexe relatie: de nieuwe vriend werd met hartstocht bezongen in de Kwatrijnen, terwijl hij in de feuilletons veelal werd gegispt, omdat hij maar een beetje ontevreden en doelloos rondhing. In de Kwatrijnen bijvoorbeeld heet het:

[pagina 10]

Maar de feuilletons spreken een andere taal. Al bij de eerste beschrijving is het raak: ‘Hij is een brave kerel. Maar lui, heel lui. Ik geloof, dat vele Effendi’s [stedelingen] lui zijn.’ Nog een sterk staaltje is te lezen in juni 1920, toen De Haan in het ziekenhuis lag.

Adil Effendi komt natuurlijk vele malen. Ofschoon het hem den laatsten tijd wel moeilijk valt. Want de vastenmaand van Ramadan is begonnen. En hij zweert bij den baard van den profeet, dat hij de geheele maand vasten zal. Het is bijna Juni geworden en alle nette menschen van Jeruzalem dragen hunne zomerkleeren. Adil Effendi peinst: ‘als ik dood ga, mag hij dan de nieuwe overhemden hebben, die ik bij Morums heb gekocht?’ Ik vermaak hem de overhemden. ‘Misschien, mijn vriend,’ peinst Adil voort: ‘zal Allah u genezing zenden, en zal ik de mooie overhemden niet krijgen. Geef mij er nu voor alle zekerheid vast een.’ Niets gaat mijn vriend Adil Effendi zoo zeer ter harte als mooie kleeren.Ga naar eindnoot21

Maar dit krasse voorbeeld van harteloosheid is toch niet het hele verhaal. Even afgezien van de vraag of het bovenstaande wel de werkelijkheid weergeeft (De Haan was niet afkerig van enige vertekening in het belang van de humor van zijn verhalen), ontvouwt zich gaandeweg in de feuilletons een complete Adil. Net zoals De Haan vroeger als onderwijzer sympathie had voor de ondeugende leerlingen, hield hij van Adils dwarsigheid. Wellicht werd de jongen hem juist dierbaar vanwege dat onbekommerde egoïsme, dat een benijdenswaardige keerzijde had: het vermogen om ontspannen te genieten van de mogelijkheden des levens zoals die zich voordoen. Een eigenschap, die de altijd piekerende, wroetende en wroegende De Haan zo smartelijk ontbeerde.

Het leven met Adil had het ontspannen ritme van paardrijden en uitstapjes. Ook van gezamenlijke bezoeken aan De Haans joodse vrienden: Adil kwam over de vloer bij dokter Wallach, de directeur van het ziekenhuis Schaäre Zedek; hij vergezelde zijn vriend naar de partijtjes van de orthodoxe miss Annie Landau, de belangrijkste gastvrouw in het Jeruzalem van de mandaattijd. En er was ook een wederkerigheid op het front van lesgeven. Tegenover Adils lessen Arabisch en paardrijden leerde De Haan hem Frans en Engels, want zoals zoveel jonge mannen van zijn stand haakte Adil naar Europa en vooral naar een Europese vrouw: ‘“Ik denk niet, mijn Vriend,” zegt Adil Effendi: “dat ik met de dochter van den Mufti trouwen zal…. ik denk, dat ik zal trouwen met een meisje uit Europa, c’est plus chic.” [..] “En denkt gij niet,” zegt Adil dan verder, “dat ik misschien een vrouw in Holland vinden kan? Zij behoeft niet rijk te zijn… wij hebben geld genoeg. Ze behoeft óók niet te werken. Maar ze moet chic zijn.”’Ga naar eindnoot22

[pagina 11]

De vriendschap ontwikkelde zich echter in de schaduw van de toenemende spanningen tussen Arabieren en zionisten. Ondanks De Haans antizionistische houding leverde die escalatie een zekere gedwongenheid op: er moest maar liever niet over politiek worden gepraat. Adil was lid van de meest extreme nationalistische club El Muntada en praatte graag de toonaangevende leden na. Bij verschillende gelegenheden distantieerde hij zich lijfelijk van zijn vriend, omdat hij bang was met hem te worden gezien (een bewijs overigens dat in deze tijd De Haan nog als zionist werd beschouwd).Ga naar eindnoot23 Een belangrijke vraag is natuurlijk of er ook homoseksuele betrekkingen bestonden tussen de twee. Ik kom hierop nog terug.

Hoewel Adil in januari 1920 een baan bij het bestuur blijkt te hebben (hij ontwikkelde zich volgens de oudere vriend tot een ‘nuffige’ kleine ambtenaar), bleef Europa met het begeerde Europese huwelijk lokken en in augustus 1922 verloor De Haan hem door een onverwachte daadkracht van Adils kant: hij ging naar Europa om er techniek te studeren, waarschijnlijk met een lening van De Haan.Ga naar eindnoot24 Het afscheid werd onderkoeld beschreven: mogelijk waren de emoties zelfs voor De Haan te groot om ze zo maar prijs te geven aan het publiek, maar de titel van het feuilleton is veelzeggend: ‘Het is voorbij’.

Ons groote huis is in beweging. Want onze Adil Effendi heeft vandaag zijn paspoort gekregen. Morgen reist hij naar Europa. En vanavond komen vele vrienden en buren hem voor het laatst zien. […] Vrijdagochtend, met het mooie wagentje van Hassan, is Adil heengereden. Alles héél licht: de morgen, het wagentje, Adil zelf.Ga naar eindnoot25

Waarheen Adils reis in augustus voerde weten we niet. Pas ruim een jaar later, in oktober 1923 vinden we hem in het Duitse Konstanz, waar hij zich liet inschrijven bij de Technische Hochschule, en daar woonde hij vermoedelijk tot december 1926, toen hij naar Engeland verhuisde, maar hoe lang hij daar bleef en of hij daar verder studeerde: ook dat weten we niet.Ga naar eindnoot26 De vraag is of er nog briefcontact was tussen de vrienden. In het De Haan-archief in de Bibliotheca Rosenthaliana is slechts een ansichtkaart van Adil, toen hij net in Konstanz was aangekomen: ‘Herzliche Grüsse von hier, sendet Ihnen, wo ich von jetzt ab hier wohnen Zweg [sic] meines Studiumverfolgen.’Ga naar eindnoot27 Betekent ‘Verfolgen’ een vervolg op een eerdere studie? Het is niet bekend wat Adil precies heeft gestudeerd (waarschijnlijk elektrotechniek) en of hij zijn studie ook heeft voltooid. De dierbare vriend wordt in de feuilletons niet meer vermeld. Ook is niet bekend wanneer hij terugkeerde naar Palestina. Wel weten we dat hij achtereenvolgens in het Rockefeller Museum in Jeruzalem, bij de Palestijnse radio en in de watervoorziening in Jordanië heeft gewerkt. Dat wijst niet op veel stabiliteit, zelfs als we de politieke moeilijkheden en de ineenstorting van de Palestijnse wereld in 1948 in aanmerking nemen. De Europese vrouw van zijn dromen vond hij niet: in de traditie van veel Arabische families trouwde hij met zijn nicht-

[pagina 12]

je Husnie. In 1948 vluchtte het gezin naar Ramallah. Geheel atypisch voor het indolente en egoïstische karakter dat De Haan schetste en misschien meer te maken had met zijn jeugd, kwam Adil rond 1963 om door brandwonden, toen hij zijn dochter probeerde te redden van de vuurdood.Ga naar eindnoot28 Het enige (waarschijnlijke) portret dat we van hem hebben is afkomstig van een andere Nederlandse knapenminnaar, de begaafde fotograaf Frank Scholten, die in die tijd door Palestina trok en De Haan in de winter van 1922 kiekte tijdens een uitstapje naar Jericho met – het kan bijna niet anders – Adil achterin op het wagentje.Ga naar eindnoot29

Na het vertrek van Adil werd Abdoel Salaäm de belangrijkste vriend in de familie. De Haan woonde van december 1920 tot zijn dood in een tuinhuis van de woning van Abdoel Salaäm.Ga naar eindnoot30 Hij werd er in de grote familie van verwanten en buren opgenomen en verschillende van zijn mooiste feuilletons beschrijven dat drukke leven in een Arabische hof: de kinderspelen, de moeilijkheden rond de gezamenlijke waterput. Hoogtepunt was een vliegerwedstrijd voor de kinderen, waarbij de vliegers werden gemaakt van exemplaren van het Algemeen Handelsblad, speciaal door de redactie opgestuurd. Het feest werd compleet, toen er ministers uit de Hedjaz en Transjordanië kwamen opdagen.Ga naar eindnoot31 Met Abdoel Salaäm maakte De Haan in de tweede helft van januari 1921 een journalistieke veertiendaagse reis naar het zuiden van Palestina, langs onder meer Ashdod en Beersheba, neergelegd in de serie ‘Bischoem el-Hawa’, letterlijk ‘de lucht inademen’. De oudste broer zou echter nooit de belangrijke plaats van de jongste innemen. Hij had ook minder tijd met zijn zaak en gezin van vier dochters.

Hoezeer De Haan een vriend des huizes werd zien we, wanneer hij een onwaarschijnlijke rol als huwelijksbemiddelaar speelde en een brief meekreeg naar Amman, waar Abdoel Salaäm verdacht lang bleef. De Haan deed dit met de gebruikelijke gusto:

Ik geef hem den verstandigen brief, dien onze oudste dochter Suheliah geschreven heeft. En ik spreek wijze en ernstige woorden. Het is verbazend, hoe gemakkelijk het is, wijze en ernstige woorden te spreken met een ander. Maar spreek eens wijze en ernstige woorden met u zelven! Ik vraag Abdoel Salaäm waarom hij zoovele dagen in Amman blijft. Is het waar, wat de slechte menschen zeggen, dat hij te Amman eene jonge vrouw heeft gevonden en dat hij met haar is getrouwd? ‘Bij mijn geloof,’ roept Abdoel Salaäm: ‘hoe slechte menschen! Hoe groote leugens – – ik heb eene vrouw te El-Kuds [Jeruzalem] – – genoeg, genoeg!’ Hij zweert nu ook vele eeden: bij zijn geloof, bij zijn oogen, bij zijne dochters, bij de barmhartigheid van Allah voor zijn overleden Vader. Het wordt héél verdacht. En ik ga vreezen, dat de slechte menschen in El- Kuds wel eens gelijk zouden kunnen hebben.’Ga naar eindnoot32

[pagina 13]

Maar er woonden in Jeruzalem wel degelijk Arabische intellectuelen, afgestudeerd meest in het oude Constantinopel of aan de Amerikaanse universiteit in Beiroet, echter ook wel aan de prestigieuze Engelse universiteiten. Bovendien had hij als lecturer aan de juridische hogeschool die door de regering was opgericht wel degelijk ook Arabische collega’s, afgestudeerde juristen. Maar, anders dan in Nederland, leek De Haan niet zoveel trek in intellectuele contacten te hebben. Dat gold trouwens ook voor zijn joodse vriendenkring, die zich voornamelijk beperkte tot weliswaar intelligente lieden als rabbijn Sonnenfeld, dr. Wallach en miss Landau, maar wier wereldlijke eruditie beperkt was. En dit gold dus ook voor de Arabische kring. Men vindt dat patroon zelfs in de boezem van de Aweidah-familie. Zijn contact met Subgih, de derde broer Aweidah, die in Beiroet had gestudeerd, uitstekend Engels beheerste en bij het bestuur werkzaam was als vertaler, beschrijft hij in een feuilleton met de veelzeggende titel ‘Eene verrassing’. In de maneschijn spraken beide mannen over Hegel en andere filosofen. En er was een mooie moraal: op de vraag hoe hij met zijn materialistische broers kon opschieten, antwoordde Subgih: ‘men moet zijn broers liefhebben zooals zij zijn. De philosophie leert ons in vrede te

[pagina 14]

leven met allen. Ook met ons zelven.’Ga naar eindnoot33 Dergelijk verstandig advies was aan De Haan niet besteed. En ondanks zijn kennelijke sympathie voor deze broer wordt hij verder in de feuilletons nergens vermeld.

Homoseksuele relatiesGa naar eindnoot34

Voor een extraverte persoon als De Haan is er merkwaardig weinig bekend over zijn homoseksuele relaties. Het enige wat we met grote zekerheid weten is dat hij altijd onder zijn seksuele voorkeur heeft geleden. Het zal wel nooit meer mogelijk zijn om te achterhalen in hoeverre er daadwerkelijke homoseksuele contacten hebben bestaan tussen hem en zijn Arabische vrienden. Natuurlijk scoort Adil hoog op de lijst van de mogelijkheden. En daarnaast zijn er de vele Hassans, Mohammeds, Achmads en zoveel andere jonge jongens die zijn aandacht hebben getrokken: in de stallen, bij de Klaagmuur, hangend op muurtjes. Het feit dat bij die aandacht wroeging optrad, wijst niet per se op de vervulling van het seksueel verlangen. Het was in die tijd natuurlijk geen zeldzaamheid dat datgene wat als verboden liefde gold, of deze nu buitenechtelijk dan wel homoseksueel was, niet werd geconsumeerd. Het enige wat we kunnen doen is de theoretische pro’s en contra’s tegenover elkaar zetten.

In de context van de feuilletons en de na zijn dood verschenen Kwatrijnen lijkt De Haan vooral aangetrokken te worden door Adil en de jongetjes die in Jeruzalem rondhingen. De erotische aantrekkingskracht is over het algemeen meer verholen in de feuilletons dan in de gedichten. Dat heeft natuurlijk te maken met het feit dat hij tegen salariëring voor een groot publiek schreef en zelfs een De Haan kon het zich niet veroorloven de vigerende fatsoensnormen in dit opzicht helemaal te negeren. Ook zijn in de feuilletons de aanwijzingen dat er iets mis is in de gemoedsrust van de dichter vager dan in zijn gedichten: ‘O, een Grieksche schoonheid is Hassan heelemaal niet. Hij is maar een Moortje, een Marokkaansch Moortje. En toch wilde ik wel, dat hij niet woonde bij den Klaagmuur, en dat hij niet vroeg en vleide om een heelen piaster of om een halven piaster, juist op den weg naar de gebeden.’Ga naar eindnoot35

In de kwatrijnen vinden we in het gedicht ‘Gods gaven’:

Dat brengt ons op de kwestie van de rol van de godsdienst. In het jodendom is homoseksualiteit streng verboden, maar ook hier was uiteraard de natuur sterker dan de leer. Niet alleen in de klassieke joodse poëzie maar ook in de gesloten mannenwereld van de harediem, de ultraorthodoxen, was erotiek tussen mannen niet onge-

[pagina 15]

bruikelijk.Ga naar eindnoot37 Daarbij kwam dat De Haan in de door hem vereerde rabbijn Chaim Sonnenfeld een begripvol geestelijk leidsman had gevonden. We zijn geneigd ultraorthodoxie te associëren met dorre, onverzoenlijke strengheid in de leer. Maar Sonnenfeld was een wijs man, met niet alleen gevoel voor humor maar ook compassie voor de zondaar, zolang deze maar niet de Tora zelf verwierp.Ga naar eindnoot38 Het is heel goed mogelijk dat De Haan met vallen en opstaan zich onder Sonnenfelds invloed bij tijd en wijle zeker voelde van Gods begrip en vergeving.

Ook in de islamitische cultuur wordt homoseksualiteit als evenwaardig alternatief voor heteroseksualiteit verworpen. Maar, anders dan in jodendom en christendom, wordt de praktijk als overgang naar de heteroseksualiteit wel geaccepteerd. Homoseksuele relaties worden getolereerd, zolang ze zich niet openlijk manifesteren of openlijk ervan wordt genoten. En er bestaat nog een ambivalentie: aan de ene kant is er onbegrip voor een blijvende voorkeur van mannen voor mannen; aan de andere kant wordt een voorkeur van mannen voor jongens als iets normaals beschouwd, waarbij een tegenprestatie van de oudere aan de jongere man in de vorm van geld of patronage acceptabel is.Ga naar eindnoot39 De straatjongetjes zullen daar geen problemen mee hebben gehad. In dit verband dringt zich ook de lening van De Haan aan de Aweidah’s op, die – zoals ik boven heb gesuggereerd – heel goed bestemd kon zijn geweest voor Adils emigratie. Was vleselijk contact met deze vriend de prijs die hij moest betalen voor de invulling van het verlangen naar Europa en een Europese vrouw? Wij zullen het waarschijnlijk nooit weten.

Dan is er nog een ander saillant punt: hoewel De Haan ook gevoelvol over joodse jongetjes schrijft, zijn de echt erotische ontboezemingen bijna geheel beperkt tot hun Arabische leeftijdgenoten. Was dat vanwege de grotere acceptatie van homoseksualiteit in die cultuur? Of wilde hij zijn ‘volksgenoten’ niet belasten met zijn verboden lusten?

Ik ben veel dank verschuldigd aan prof. dr. Jacob Polak, die een grote bibliografie van en over De Haan heeft samengesteld, waaronder ook veel gegevens van internet.

[pagina 59]

Wim Huijser
Van performing poets tot Poets
Het televisiewerk van C. Buddingh’

Wim Huijser (1960) is freelance publicist en uitgeefconsultant. Daarnaast is Huijser biograaf van C. Buddingh’ en bezorger van diens werk.

C. Buddingh’ (1918-1985) mocht eind jaren 60, begin jaren 70 van de vorige eeuw gerekend worden tot de populairste dichters in het Nederlands taalgebied. ‘Na een lang leven in de Nederlandse poëzie te hebben gesleten als befaamd minor poet, duikt Buddingh’ nu op als de beste vertegenwoordiger van de moderne eigentijdse stijl van het nieuwe realisme,’ schreef Richter Roegholt in 1966.Ga naar eindnoot1 Hoewel hij als dichter lange tijd zoekende was geweest naar zijn eigen vorm en toon, vond hij met het verschijnen van zijn bundels Zo is het dan ook nog weer eens een keer (niet te verwarren met het latere televisieprogramma dat bijna dezelfde naam droeg) en Deze kant boven vooral aansluiting bij de beweging van de Zestigers. Buddingh’ voelde zich sterk verwant met de manier van kijken van schrijvers als K. Schippers, J. Bernlef en Hans Sleutelaar; hij trad in 1959 toe tot de redactie van Gard Sivik en werd vanaf 1965 medewerker van het tijdschrift Barbarber.

Maar van grotere importantie voor het vestigen van zijn naam is het feit dat hij een van de vijfentwintig dichters was die op 28 februari 1966 acte de présence gaven op het eerste grote poëziefestival in Nederland: Poëzie in Carré. Er wordt wel beweerd dat wie daar niet bij was – als dichter of als toeschouwer – een wezenlijke gebeurtenis van de jaren 60 in Nederland heeft gemist. Initiator Simon Vinkenoog had een halfjaar eerder in Londen meegedaan aan een poëziefestival in de Royal Albert Hall, samen met dichters als Adrian Mitchell, Christopher Logue en Michael Horovitz. Zoiets wilde hij ook in Nederland organiseren: performing poets avant la lettre. Bijna tweeduizend poëzieliefhebbers luisterden in Carré naar 25 voordrachten van elk zeven minuten. Het succes en de stimulerende gevolgen van de poëziemanifestatie mag verder bekend worden verondersteld. C. Buddingh’ trad er als tiende dichter op, na debutant Jules Deelder – wiens populariteit als performing poet een grotere hoogte zou bereiken dan als gelezen dichter. Van de negen verzen die Buddingh’ las – waaronder de cyclus ‘Kachel I-xiii’ en een van de mooiste liefdesgedichten uit de Nederlandse literatuur: ‘Eight days a week’ – zou ‘Pluk de dag’ doordringen tot het collectieve bewustzijn van letterminnend Nederland. De dekseltjes van potjes

[pagina 60]

Marmite en Heinz sandwichspread, waar Buddingh’ verstrooid mee gespeeld had tijdens het ontbijt, voegden zich naast de fiets van Louis Lehmann. Alledaagse zaken hadden zich in de poëzie verankerd. ‘Buddingh’ incasseerde de meeste lachsalvo’s met een verhandeling over een goed sluitend dekseltje van een jampot,’ schreef De Tijd.Ga naar eindnoot2 In de televisieregistratie die de vpro maakte is duidelijk te zien hoe de enthousiaste bijval Buddingh’ verraste.Ga naar eindnoot3 Hij moest het voorlezen herhaaldelijk onderbreken en schokschouderde bijna verlegen bij het succes dat hem ten deel viel. Buddingh’s naam was voor eens en altijd gevestigd en tot aan zijn dood zou hij bestempeld blijven als een dichter om wiens werk vooral veel te lachen viel. Die democratiseringsgolf in de poëzie en de hausse aan performing poets die in de daaropvolgende jaren her en der in het land met hun werk podia zouden beklimmen, maken alweer onderdeel uit van de canon van onze literatuur.

Dichter van het ogenblik

Pas kortgeleden, na het zien van de totale tv-registratie van Poëzie in Carré, werd mij duidelijk dat Buddingh’ niet alleen in poëtisch opzicht tot de hoofdrolspelers behoorde, hij was ook degene die – mogelijk door Vinkenoog – gevraagd werd om voor de vpro de tv-uitzending te presenteren. Al voordat de avond begon, bij het binnenlopen van de dichters, in de coulissen en op het moment dat zij nog genoten van het diner, de wijn en wiet (‘een smakelijk hapje’) die voor hen op een lange tafel op het podium was klaargezet, was hij in gesprek met een aantal van zijn collega’s, naast de organisatoren Vinkenoog en Olivier Boelen, onder anderen Gerard Reve, Jules Deelder, Jan Hanlo, K. Schippers en Ed. Hoornik. Korte interviews – bij elkaar maar zeven minuten – waarvan soms alleen wat oneliners in de registratie zijn opgenomen. Maar toch, Buddingh’ was blijkbaar de meest geschikte persoon om de poëzie door middel van vragen en voice over bij de televisiekijker te introduceren. De 35 minuten durende uitzending vond pas drie weken later plaats, op 21 maart.

Buddingh’ bleek het op televisie goed te doen. Hij stond vanaf dat moment door zijn kenmerkende stemgeluid niet alleen te boek als toegankelijk dichter, maar ook als bekende Nederlander. Het leek erop dat hij precies op het juiste moment op de juiste plaats was: de dichter van het ogenblik. Het was overigens niet Buddingh’s eerste televisieoptreden. In maart 1964 was hij met Alfred Kossmann, Hans Verhagen, C.B. Vaandrager, J. Bernlef en Alain Teister al te zien geweest in een programma over nieuwe richtingen in de Nederlandse poëzie, dat als titel een van zijn eigen dichtregels kreeg: De beste gedichten schrijft men al aardappels schillend. Een jaar later las hij thuis voor het aanrecht en in een huiselijke stoel zijn poëzie in het programma Kijken achter woorden, over het dier in de literatuur.

Hugo Brems schrijft in Altijd weer vogels die nesten beginnen dat het jaar 1965 in de geschiedenis en in de literatuur een positie inneemt die te vergelijken is met die van een komma. Het jaar 1966 bekleedt zo’n positie in het schrijversleven van de dan 48-jarige Buddingh’, die zelf ook al een leesteken achter zijn naam had zweven. Zoals

[pagina 61]

de redactie van het tijdschrift Komma het verwoordde: ‘De functie van de komma is grammaticaal en ritmisch. Dit betekent, dat het plaatsen van de komma zowel door logische, traditionele als creatieve, vernieuwende factoren wordt bepaald.’Ga naar eindnoot4

Pop-poëet

In de daaropvolgende tien jaar leidde vrijwel alles wat Buddingh’ aanpakte tot aandacht en succes: van zijn parlandopoëzie tot de avonturen in proza van Bazip Zeehok, van zijn dagboeknotities tot zijn activiteiten als beeldend kunstenaar en maker van ‘kijkkastjes’. Die periode viel samen met de versnelde ontwikkeling van het maatschappijkritische geluid op de Nederlandse televisie. Schrijvers bleken het niet alleen goed te doen op een podium voor publiek, maar ook als publieke figuur voor de camera. In het publiekstijdschrift Tiq werd Buddingh’ in december 1967 gepresenteerd als de ‘Pop-poëet’.Ga naar eindnoot5 Televisiemakers begrepen dat zijn stem en toon uitstekend pasten bij hun eigen ideeën.

In november 1966 werkte Buddingh’ mee aan het vpro-programma Muze in spijkerbroek, een poging om literatuur op een minder serieuze manier te benaderen. Hij was er opnieuw de interviewer. In de eerste aflevering ging hij gedurende acht minuten in gesprek met de inmiddels bevriende Gerard Stigter (K. Schippers). In de volgende uitzending zaten interviews met Jan G. Elburg, Jos Ruting en Riekus Waskowsky. Het item waarin Buddingh’ Ewald Vanvugt vroeg iets te vertellen over zijn boek Mijn vrouwen (Ronn Rost, redder der eenzamen), terwijl de aandacht van de kijker vooral wordt afgeleid door een aantal dartele dames, dat zich bevallig om het statische beeld van Vanvugt drapeert, is nog in veelvoud te vinden op internet. De derde uitzending in juli 1967 bevatte gesprekken met Adriaan Morriën, Hans Vlek, Astère Michel d’Hondt en Rutger Kopland. Het archief van Beeld & Geluid vertelt

[pagina 62]

over de makers van het programma niet meer dan de naam van de Dordtse dichter.

Ondertussen had Buddingh’ ook opgetreden in Kijk op kunst dat Hans Keller voor de kro maakte en in Dichters Dichterbij, een serie poëzieprogramma’s waarin Ilse Wessel dichters aan het publiek presenteerde in de Amsterdamse studio Bellevue. In dat laatste programma schetste Buddingh’ aan de hand van zijn bundel Deze kant boven een beeld van zijn dagelijkse leven. Niet meer te vinden is Buddingh’s dichterlijke bijdrage over onder andere het verschijnsel carnaval in het praatprogramma van Mies Bouwman. Voor Vrij Nederland was Buddingh’s optreden in een programma als Mies-en-scène kenmerkend voor de grote belangstelling die dichters op dat moment ten deel viel: ‘De dichters staan meer dan ooit weer temidden van het volk’.Ga naar eindnoot6 Natuurlijk bleef die belangstelling verhoudingsgewijs niet groot, voor veel kijkers spraken ze ook wartaal. VN vond het daarom niet verwonderlijk dat zo’n ‘dekselse dichter’ als Buddingh’ de grootste populariteit genoot: ‘hij is iemand die zijn hoogwaardige poëzie in een verstaanbare vorm giet’.

Buddingh’ zelf toonde zich enthousiast over het medium. ‘De televisie is toch wel een grote aanwinst in het leven van de mens,’ zei hij in een interview met het Twentse dagblad Tubantia. Tien jaar later – als bekende Nederlander in de Boekenweekquiz Even geduld aub – zou hij op de vraag van Berend Boudewijn naar zijn vroegste televisieherinneringen een enthousiast verslag geven van de WK-voetbalfinale Hongarije-Duitsland uit 1954 en de liefde die hij begin jaren 60 met zijn jonge zoons deelde voor tekenfilms als Magilla Gorilla en Mr. Jinks and the meeces. In zijn dagboeken betoonde Buddingh’ zich in 1967 vooral een groot liefhebber van series als De Wrekers en Rawhide. Over ‘cultuur’ op tv had hij op dat moment geen al te hoge pet op: ‘…ik zie – en lees – nu eenmaal altijd liever iets, dat totaal geen pretenties heeft, maar wel spannend en onderhoudend is, dan iets, dat pretendeert wat te

[pagina 63]

zijn, maar dit niet waarmaken kan – en dit laatste tref je m.i. aan bij negen tiende van datgene, wat op tv als “cultuur” wordt gepresenteerd.’Ga naar eindnoot7

Ook Bernlef signaleerde in het nulnummer van De Schrijfkrant dat de eertijds zo gevreesde invloed van televisie ‘eerder een invloed ten goede’ is geweest. De Zestigers, met de tijdschriften Gard Sivik en Barbarber als voornaamste exponenten, hadden er al eerder blijk van gegeven een heel andere houding in te nemen ten aanzien van het verschijnsel reclame. Door hun veelal reclame- en journalistieke achtergrond onderscheidden zij zich duidelijk van de Vijftigers die reclameteksten nog verafschuwden. Hans Sleutelaar, C.B. Vaandrager en K. Schippers waren niet vies van copywriting; ze bekwaamden zich daardoor in economisch taalgebruik en verdienden er voor een belangrijk deel hun boterham mee.

De stap naar televisie maken was daarmee klein. In 1967 werd reclame ook op de Nederlandse televisie toegelaten en er ontwikkelde zich een cross-over van kunst en tv, de grote K en de kleine k begonnen zich met elkaar te vermengen. Het eerste bloot verscheen op de Nederlandse televisie: het fotomodel Phil Bloom vertoonde haar onbedekte lichaam in het vpro-programma Hoepla. Beeldend kunstenaars, filmers en dichters vonden elkaar in één format en tv-recensent en dichter Nico Scheepmaker beschouwde het programma als een mix van Gard Sivik/De Nieuwe Stijl, Fluxus en sad movies. Hoewel er in de volksmond nog werd gesproken over ‘kastje kijken’, waren er inmiddels ruim twee miljoen tv-toestellen in Nederland, maar zou het aantal ‘netten’ in Nederland tot 1988 beperkt blijven tot twee. Wie met zijn gezicht op televisie kwam, was al snel bekend en ‘gezien’. Ook in Buddingh’s eigen kringen zat men bij elkaar als hij weer eens op de buis kwam. Vooral in de familie van zijn vrouw Stientje waren ze best wel trots op ‘ome Kees’.

[pagina 64]

Hadimassa

Dimitri Frenkel Frank had zich in 1963 al landelijk beroemd en berucht gemaakt met zijn tekstbijdragen en redactie voor het satirische vara-tv-programma Zo is het toevallig ook nog ’s een keer. De harde teksten en de persiflages op vorstenhuis en geloof – met name het item over de ‘beeldreligie’ – schokten veel kijkers en leidde tot veel commotie. Vooral medewerker Mies Bouwman moest het ontgelden. In 1966 gaf de vara Frenkel Frank opnieuw de ruimte om een satirisch tv-programma te maken, min of meer als opvolger van Zo is het… Hij kwam in 1967 met Hadimassa, een programma van aan elkaar gemonteerde sketches en liedjes die commentaar gaven op nieuwe ontwikkelingen in de samenleving. Het moest een persiflage zijn van de moderne tijd met onderwerpen als: ‘liefde en sex, de kunstjungle, de progressiviteit, de jeugd, het Nederlandse karakter, de charmes van arm en rijk, status en techniek tussen monster en huisdier’. Het programma kreeg een enorme aanhang door zijn controversiële en eigenzinnige karakter. Tegenwoordig wordt het in de eerste plaats verbonden met de namen Kees van Kooten en Wim de Bie, maar in werkelijkheid kwamen zij het programmateam pas vanaf oktober 1969 versterken en werden ze vooral bekend door het Haagse duo aan de biljarttafel: de Klisjeemannetjes. Hadimassa werd sowieso een kweekvijver van talent, met vaste medewerkers als Ton van Duinhoven, Ton Lensink, Tim Krabbé, Annemarie Oster en Henk van Ulsen. Doordat de opnamen niet bewaard zijn gebleven is het vrijwel onbekend dat het Buddingh’ was die samen met Adriaan Morriën, K. Schippers en Raoul Chapkis (Hugo Brandt Corstius) aan de wieg stond van het later met de Zilveren Nipkowschijf bekroonde programma. Frenkel Frank nodigde hem daartoe uit in de periode dat hij met K. Schippers aan het ‘Barbarberboek’ 128 vel schrijfpapier (1967) werkte.

In datzelfde roerige jaar 1967 begon Buddingh’ zijn dagboeknotities bij te houden en te publiceren. Toch komen we daarin over zijn televisie-ervaringen nauwelijks iets te weten. In zijn nalatenschap trof ik wel het draaiboek aan van de eerste uitzending van Hadimassa (‘Een show voor iedereen maar niet voor allemaal’). Het onderwerp was ‘Spelen’. Het merendeel van de teksten is van Frenkel Frank zelf,

[pagina 65]

maar het script bevat behalve Buddingh’s bestaande gedicht ‘Heel oud spel’ ook twee – verder ongepubliceerd gebleven – typische Buddingh’-teksten:

Kort na de eerste aflevering schreef Dimitri Frenkel Frank aan Buddingh’ een ongedateerde briefGa naar eindnoot8 waarin hij het thema voor het tweede programma aankondigde: ‘eten en drinken’. Frenkel Frank gaf vast een aftrap met mogelijkheden: ‘over voedsel zelf, over vegetariërs en de hongerende wereld, over café, alcoholisme en vele soorten dronkenschap, over eten als sociaal fenomeen, over tafelmanieren, de melkboer en de slager, kreeft koken en Chinees eten, dorstenden in de woestijn, de broodjeswinkel, de proevers van delicate wijnen, vergiftigen en recepten, de tafelspeech en het dieet en alle menselijke hebbelijkheden die met eten, drinken of maaltijden gepaard gaan.’ Van Buddingh’ verwachtte hij twee korte gedichten, één

[pagina 66]

of meer sketches, aforismen en een lied. Ter aanmoediging schreef hij: ‘Je hebt nu een beetje gezien hoe het gaat en wat er kan. Maar er kan veel meer en ik heb juist vertrouwen in jou dat je – zoals in die geweldige woordspelscène – een kant kunt opgaan die anders is dan normaal. […] Kun je een wonderlijke ‘gebruiksaanwijzing’ maken in de trant van zoals op het boekenbal, jouw aanwijzing voor het opensnijden van boeken? Het openen van een blik bv. Zou je een vers kunnen maken over het verschil tussen een jonge en een oude jenever? Jouw vers over de kroket zouden we natuurlijk zonder meer kunnen gebruiken. Je ziet maar. Vol energie aan de arbeid! Het tweede programma moet tien keer beter zijn dan het eerste. Het volk hongert naar onze grollen, laten we het niet teleurstellen.’

Of het ook tot het script voor het tweede programma is doorgedrongen weet ik niet, maar ik vond tussen Buddingh’s talloze notities en aanzetten:

Bijna een voorbode voor Poets, het latere programma met de verborgen camera, is de door Buddingh’ uitgeschreven ‘caféscène waarin een man in een café twee jonkies leeggooit in een vaas en de glaasjes opeet’.

Tapkast van een café; kastelein erachter, wat pratende mensen ervoor. Man komt binnen, loopt naar de kast, zegt:
‘Twee jonkies.’
Mannen kijken allemaal toe hoe kastelein de twee glaasjes volschenkt en voor de man neerzet. Man pakt de glaasjes op, gooit de inhoud leeg in een vaas met bloemen en begint de glaasjes op te eten. Allen kijken verbijsterd toe (op één man na).
Man: ‘Hoeveel is dat? Eén vijftig?’
Legt gulden en twee kwartjes op toonbank en stapt weg. Gepraat en geroezemoes barst los. Een man zegt:
‘Nou, die is ook hartstikke knettergek!’
Andere man (enige die niet verbijsterd keek): ‘Zeg dat zeker.
Hij heeft de lekkerste stukjes laten staan.’
Pakt de voetjes op en begint die gezellig op te knabbelen.

[pagina 67]

Poets

Als de wat oudere schrijver – hij is zo’n tien tot twintig jaar ouder dan Frenkel Frank, Duyns en Armando – maakte Buddingh’ gebruik van de publicitaire mogelijkheden die hem door de net wat jongere generatie dichters, journalisten en televisiemakers werd aangereikt. Tegelijkertijd werd hij in sommige gevallen ook door hen gebruikt omdat hij goed paste in het format dat hen voor ogen stond. Zo was het geval met Poets dat vanaf oktober 1969 tot eind jaren 70 werd uitgezonden en waarin nietsvermoedende voorbijgangers werden gefilmd met een verborgen camera, terwijl zij met een ongewone situatie werden geconfronteerd. Legendarisch werden de scènes waarin Cherry Duyns als Nederlands officier een passerende boer op een landweg verzoekt de paradepas van ‘het vijandelijk oefenleger’ te demonstreren en als Chinees mensen aanklampt met de vraag ‘Sjina glens?’, waarop de aangesprokenen hun best doen om de weg naar de grens met China te wijzen, en Gerard van Lennep als ‘klant’ in een winkel tot verbijstering van omstanders een goudvis opeet die in een viskom op de toonbank staat. De grappen in Poets waren na de uitzending het gesprek van de dag. Het programma zou later heel andere medewerkers kennen, maar het eerste seizoen werd gemaakt door Armando (eindredactie), Cherry Duyns, Betty van Garrel, Cor Jaring en John Schelfhout (regie en productie). Buddingh’ werd door Armando gevraagd als presentator. Zij kenden elkaar al ruim tien jaar: ze zaten samen in de redactie van Gard Sivik, Buddingh’ hield in 1958 al een inleiding bij een Armando-tentoonstelling in Dordrecht en ze kwamen elkaar regelmatig tegen in kringen rond de Haagse Post.

De eerste uitzending van Poets telde in totaal twintig minuten. Presentator Buddingh’ stak de eerste minuut in close-up – met wuivende boomtakken op de achtergrond – omstandig zijn pijp aan, blies een flinke rookwolk de camera in en wenste, duidelijk nog onwennig, de kijkers goedenavond: ‘Voor we met de filmpjes beginnen wil ik u eerst even uitleggen wat nu eigenlijk een verborgen camera is. Het is eigenlijk een misselijk kereltje, zo’n verborgen camera. Want hij zit naar u te kijken, terwijl u niets in de gaten heeft. U weet van niets, haas is uw naam. Want wat wil het geval: u bevindt zich toevallig in de buurt van dit brutale apparaat en, ja hoor, u bent de sigaar. Er staan een of meer schalken met een onzichtbare microfoon op de loer om u voor het lapje te houden, een kool te stoven, een poets te bakken. Zo gezegd, zo gedaan.’ Het ietwat archaïsche taalgebruik leek al vooruit te wijzen naar Herenleed. De wijze waarop Buddingh’ al sprekend met zijn pijp speelde, zou later alleen Kees van Kooten weten te overtreffen in het typetje van de organisatiedeskundige ir. E. Oosting.

Buddingh’ omschreef Poets later als ‘een psychologisch onderzoek van de doorsnee-Nederlander’, maar achteraf is wel duidelijk dat het programma met de verborgen camera in zekere zin ook in het verlengde lag van de principes van het Nieuwe Realisme, de Nulgroep en de eigenzinnig journalistieke vorm van de Haagse Post (‘briljant schrijven over niets’): het registreren van de banale, alledaagse

[pagina 68]

dingen uit de straat, al kreeg de werkelijkheid voor het oog van de camera in dit geval wel een duwtje. Terwijl Hoepla nog een ‘nieuwe manier van zien’ was geweest en het zonder commentaar weergeven van gebeurtenissen, werd in Poets door het inbrengen van de ‘grap’ de kloof tussen hoge en lage cultuur overbrugd.

Buddingh’ hield er al na één seizoen mee op, omdat hij niet zo’n zin meer had vereenzelvigd te worden met een programma waar hij inhoudelijk niets mee te maken had. Hij las alleen de door Armando geschreven teksten voor. Door die paar uitzendingen was hij uitgegroeid tot een nationale bekendheid. Na zijn dood vertelde zijn vrouw Stientje dat hij op een gegeven moment blij was dat zijn medewerking aan het programma erop zat: ‘Als we in een taxi zaten, was hij de meneer van Poets. Hij werd overal herkend, maar dat was uitgerekend niet het gebied waar Kees zo goed in was. Hij had natuurlijk veel meer in zijn mars dan Poets presenteren.’Ga naar eindnoot9 In een interview met Ageeth Scherphuis zei Stientje dat Buddingh’ de rest van zijn leven toch spijt had van zijn medewerking aan het programma: ‘Plotseling was hij beroemd in Amsterdam, niet om zijn gedichten, maar om zijn stem. Dat irriteerde hem. Waarom hij het dan toch deed? Voor het geld natuurlijk, wij hadden twee kleine kinderen.’

Anti-presentatie

Armando heeft er ruim veertig jaar later zijn twijfels bij: ‘Nooit iets van gemerkt.’ Volgens hem vond Buddingh’ het gewoon heel leuk om mee te werken. ‘Toen ik

[pagina 69]

hem – uit vriendschap en om hem wat geld te laten verdienen – vroeg of hij met zijn eigenaardige en zeer eigen stemgeluid de verbindende teksten wilde spreken, zei hij “prima”. Hij deed het voor het geld; ik deed het ook om geld te verdienen. Nou en? Het waren geen bijzondere teksten, alleen even uiteenzetten wat er kwam. Hij had ze van tevoren ook niet gezien, dat wilde ik hem niet aandoen. Het was voor hem één opnamesessie en dan was het afgelopen. Ik vroeg hem alleen voor zijn stem. Hij had dat langzame timbre. Dat bedachtzame spreken maakte op iedereen, en ook op mij, grote indruk. Hij was derhalve ook een groot voorlezer van zijn eigen gedichten. Dat kon hij heel goed en dat had hij al bewezen op Poëzie in Carré.’Ga naar eindnoot10 Volgens Buddingh’ zelf zochten Armando en Duyns een prettige stem en een onbewogen gelaat dat de kijkers aangenaam zouden vinden om naar te kijken, ‘iemand die niet het type was van de gebruikelijke presentator. Een amateur dus.’Ga naar eindnoot11 ‘Ze zochten iets dat echt anti-presentatie kon zijn. Als je een programma brengt dat grappig bedoeld is, kun je dat beter koel doen dan met een brulpartij te beginnen. Ik heb natuurlijk een andere stem dan anderen, maar niet een die ik me speciaal aanmeet.’Ga naar eindnoot12 Vooral het werken in teamverband vond Buddingh’ ‘leuk werk’ en een aardige afwisseling van het eenzame schrijven. Hij wist wat er komen ging, maar het programma zelf zag hij niet eerder dan in zijn eigen huiskamer.Ga naar eindnoot13

Armando herinnert zich dat de presentatieteksten ergens op een galerijflat werden ingesproken en dat Buddingh’ vanwege zijn hoogtevrees op handen en voeten over die galerij kroop en eenmaal binnen in het midden van de kamer ging zitten, zodat hij de minste aandrang had om naar beneden te springen. Het verhaal vertoont sterke overeenkomst met de onlangs in De Parelduiker gepubliceerde anekdote van Jan G. Elburg, uit diens ongepubliceerd gebleven vervolg op Geen letterhe-

[pagina 70]

ren.Ga naar eindnoot14 Die ‘hoogtevrees-act’ van Buddingh’ in een Amsterdams flatgebouw heeft betrekking op de opnames voor het eerder genoemde tv-programma Muze in spijkerbroek in februari 1967.

Na het eerste seizoen werd Buddingh’s rol als presentator overgenomen door Fred Oster. Armando en Cherry Duyns stopten in 1971 met Poets, eenvoudigweg omdat ze het niet leuk meer vonden. Volgens Armando was het ook een stommiteit van de avro dat ze niet eerst de hele serie hadden kunnen maken voordat deze werd uitgezonden. ‘Er was op een gegeven moment een beroemde grimeur aangetrokken die ook in Hollywood had gewerkt en die Cherry totaal had veranderd. Maar toen we ergens in Someren uit de auto stapten, riepen de mensen meteen: “Hé, Poets!” Toen zijn we er mee opgehouden.’Ga naar eindnoot15

Over het feit dat hij veelvuldig op straat werd herkend liet Buddingh’ wel eens iets los in zijn dagboek en van verkleedpartijen bleek hij al helemaal weinig te moeten hebben. Met een excentriek hoofddeksel op voelde hij zich niet op zijn gemak; het druiste zeer in tegen zijn aard. Een enkele keer gaf hij er aan toe om de door Armando en Duyns in theater Carré georganiseerde opnamen niet te torpederen. Aan Ischa Meijer bekende hij later dat hij daarom een punt achter Poets had gezet: ‘Nee, ik hou er niet van om op straat herkend te worden. Ik hou er niet van om mezelf te verkleden. Ik doe ’t niet meer.’Ga naar eindnoot16 De beklemmende gedachte dat zijn televisiebekendheid zijn schrijverschap nog eens zou overschaduwen, verwoordde hij in 1977 met zijn bijdrage aan het Boekenweekgeschenk Even geduld aub.

[pagina 71]

Nachtmerrie bij daglicht

Het speelt zich af in een verre toekomst: vijfentwintig, dertig jaar na nu. Plaats wisselt: soms in de trein, soms als ik in een taxi stap, soms in een winkel, een enkele maal in een café, een doodenkele keer zomaar, pardoes, midden op straat. Ik ben oud, heel oud al, diep in de tachtig. Een conducteur stapt mijn coupé binnen om mijn kaartje te knippen, ik zeg een chauffeur waar ik heen wil, ik vraag om een doosje Dannemann Pierrot, ik ben even blijven staan om een orgelman een kwartje te geven. En plotseling, ik voel hem al nog eer ik hem zie, is hij er weer, de blik. En een stem vraagt, nog wat aarzelend, maar ook al hoopvol: ‘Vergis ik me?’ Wat zou ik graag kunnen veinzen, maar ik antwoord gelaten: ‘Nee, u vergist zich niet.’ De stem gaat verder, bijna opgetogen nu: ‘Was het niet… wacht eens even… was het niet… eh… Poets?’ Stormwinden gieren om het laatste restje rots dat er nog in mij overeind is gebleven. Maar ik knik, haast vriendelijk zelfs en zeg: ‘Ja, dat was Poets.’

Na Poets was Buddingh’ definitief presentator af, maar hij zou in de jaren 70 nog regelmatig meewerken aan radio- en tv-programma’s, waaronder die van Aad van den Heuvel en Sonja Barend. In 1975 maakte Gerd de Ley voor de brt een drie kwartier durend interviewportret in de serie De vijfde windstreek, opgenomen in en om zijn huis aan de Dordtse Bankastraat.

 

In januari 1980 ontmoette ik Buddingh’ daar in zijn werkkamer. Hij was net terug uit Arnhem. In het ‘afgrijselijke lawaai’ van de Rijnhal had hij de avond ervoor voor ncrv’s Stedenspel een ‘uiterst moeilijke vraag’ op literair gebied moeten stellen aan de burgemeesters van Ermelo en Wonseradeel: ‘Volgens welke auteur heeft Sjoep van Beinum jarenlang als student in de letteren ingeschreven gestaan in de boeken

[pagina 72]

der Amsterdamse Universiteit? – antwoord: Frits Hopman, – bron: zijn schetsenbundel In het voorbijgaan’. Buddingh’ had het in Arnhem allemaal moeilijk kunnen verstaan en met zijn oor tegen een geluidsbox aangedrukt gezeten. Zijn vraag werd niet geraden en dat was tot dusver nog maar één keer voorgekomen.Ga naar eindnoot17 Niet zo verwonderlijk; Hopman, die in de eerste helft van de twintigste eeuw nog enige bekendheid genoot door zijn verhalen en novellen, was inmiddels een vergeten naam. De hoge en lage cultuur van de televisie bleken die avond toch te ver uit elkaar te liggen.

 

De laatste televisieoptredens van C. Buddingh’ zijn postuum. In de nachtelijke uren komt Peter Scholtens documentaire Portret van een Dordtse Chinees (1992) nog wel eens voorbij. Verder resteren de televisiefragmenten in de Dode Dichters Almanak, zoals de dichtende huisvader Buddingh’, die in 1964 met zoon Wiebe aan zijn schouder zijn gedicht ‘Mens en Melodie’ leest.Ga naar eindnoot18

De tentoonstelling Kastjes kijken over het beeldend werk en televisiewerk van C. Buddingh’ is nog tot en met 24 maart 2013 te zien in het Dordrechts Museum.

[pagina 42]

Jan Paul Hinrichs
‘Fantastisch oord in het meer dan rottige Oegstgeest’
Een lommerrijk dorp en zijn schrijvers (1)

Jan Paul Hinrichs (1956) is slavist en publiceerde onder meer Lemberg – Lwów – Lviv (2008; Oekraïense vertaling 2010) en De mythe van Odessa (2011; Oekraïense vertaling 2011). Deze bijdrage is de eerste aflevering van een reeks van drie.

Terug in Oegstgeest

Toen ik in september 1975 in Leiden ging studeren waren vrije studentenkamers in de stad even moeilijk te vinden als vandaag. Mijn eerste kamer bevond zich dan ook niet in de stad maar in het belendende dorp Oegstgeest. Ik kwam aan de drukke Geversstraat terecht in een oud boerderijtje zonder douche of telefoon, eigendom van enkele ongetrouwde broers en zussen die in de kolossale woning schuin erachter woonden. Afgezien van de bakker een paar huizen verderop en de De Kempenaerstraat, de winkelstraat met supermarkt om de hoek, zag ik weinig van Oegstgeest: het was ook niet waar ik wilde zijn. Op het toenmalige gemeentehuis in het Wilhelminapark stond ik niet ingeschreven en kwam ik nooit. De kastelen Endegeest en Oud-Poelgeest zag ik geen enkele keer. Aan Terug naar Oegstgeest zal ik nooit gedacht hebben, want de fameuze roman van Jan Wolkers had ik niet gelezen. Al in het tweede studiejaar verkaste ik naar Leiden waar ik nog decennia bleef.

Rond de eeuwwisseling verhuisde ik naar Oegstgeest. Ik kwam niet ver van kasteel Oud-Poelgeest te wonen. Een artikel over oude foto’s van dit kasteel in een lokaal blad was mijn eerste bijdrage aan de geschiedschrijving van mijn hervonden dorp.Ga naar eindnoot1 Een jaar of tien later verhuisde ik binnen Oegstgeest. Zo kwam ik op een steenworp afstand van mijn oude studentenkamer terecht, al waren het boerderijtje en de omliggende panden inmiddels gesloopt en vervangen door een appartementencomplex dat als geluidswal voor mijn eigen huis fungeert. Niet als scholier met een leeslijst maar als langdurig ingezetene van Oegstgeest las ik toen voor het eerst Wolkers’ roman. Een deel van het niet geringe leesgenoegen dat het boek me gaf, zal terug te voeren zijn op de herkenbaarheid van de uitgebeelde wereld.

Er zijn kleine plaatsen, bijvoorbeeld de kustdorpen Bergen en Noordwijk, die in onze literatuur een even prominente rol spelen als Oegstgeest. Maar geen Nederlandse schrijver heeft zijn jeugdherinneringen met zoveel kracht aan een bestaand dorp opgehangen als Wolkers deed met Oegstgeest. Geen dorp heeft in onze litera-

[pagina 43]

tuur daarom ook zo’n naamsbekendheid. Het kinderrijke, streng gereformeerde milieu dat Wolkers schetst, is evenwel niet typisch voor het dorp dat vooral bekend staat als reservaat van een vermogend, conservatief, hockeyend en barbecuend publiek. Dit rijkeluisbeeld bestond, getuige de roman, al in Wolkers’ jeugd. Maar het beeld is eigenlijk gedateerd: rond het aparte wereldje van de villawijken zijn de laatste decennia via grondspeculatie zoveel forenzenwijken met eengezinswoningen en appartementen ontstaan – en men ploetert nog steeds in een moddervlakte Nieuw-Rhijngeest – dat de duizenden bewoners van die nieuwe wijken getalsmatig het meest representatief voor Oegstgeest zijn geworden. Ze zullen niet verschillen van burgers die elders in ons land op soortgelijke nieuwbouwlokaties wonen.

‘Alles in Oegstgeest wekt herinneringen op aan vroeger’, verklaart de verteller in Terug naar Oegstgeest als hij vanuit Amsterdam zijn geboortedorp bezoekt.Ga naar eindnoot2 Het ging hier vooral om zijn verleden. Maar Oegstgeest bleek literair meer te bieden te hebben. Hoewel in de zeventiende en de achttiende eeuw in Oegstgeest een rederijkerskamer De Oogentroostbloem actief is geweest, Pieter Langendijk het dorp in oude tijden heeft bezongen, moeten we tot ver in de twintigste eeuw wachten tot het literair enigszins op de kaart komt. Dat kwam, behalve door Wolkers, vooral door F.B. Hotz. Per saldo lijkt hij minder aanwijsbaar over Oegstgeest te schrijven dan Wolkers, wiens beschrijvingen van het dorp zelfs tot een speciale wandel- en fietsgids hebben geleid.Ga naar eindnoot3 Maar Hotz schreef ook verhalen, zoals ‘De envelop’ en ‘De voordracht’ waarin zijn grootmoeder en moeder centraal staan, die Oegstgeest niet of nauwelijks noemen maar waarin voor iedere Oegstgeestenaar de wereld van de Hotzen aan de Geversstraat, Juffermansstraat en Narcissenlaan duidelijk is afgetekend. Een belangrijk verschil tussen beide auteurs is dat Hotz, die pas na zijn vijf-

[pagina 44]

tigste debuteerde, zijn hele oeuvre in Oegstgeest schreef, terwijl Wolkers zijn eerste verhalen begon te publiceren toen hij al jaren uit Oegstgeest weg was. Hotz, zoon van een glimlachende wijnagent, kwam uit een beter milieu dan de kruidenierszoon Wolkers. Ze kenden elkaar niet.

Oegstgeest is van oudsher ook een buitenplaats van de Leidse universiteit en de instituten en musea daaromheen: langs die weg kwamen Klaas Heeroma alias Muus Jacobse, Frédéric Bastet, Willem Nagel alias J.B. Charles en Lloyd Haft in het dorp. Oegstgeest fungeert ook als een reservaat van de psychiatrie. In de Jelgersmakliniek en ‘op’ Endegeest verbleven Jan Arends, Gerrit Achterberg en J.M.A. Biesheuvel als patiënt en werkten Hotz, Hans Faverey en Frank Koenegracht als staflid. Oegstgeest, met zijn groen en ruime woningen, was ook een toevluchtsoord: voor Hella Haasse en haar gezin in de laatste oorlogswinter. Maria Dermoût kwam naar het dorp om in alle rust te schrijven, al heb ik de bollenschuur waar ze zich op het einde van haar leven terugtrok niet kunnen lokaliseren.Ga naar eindnoot4

Ooit was Oegstgeest zo groot dat het dorp reikte tot de wallen en singels van Leiden. Het station van Leiden stond in de negentiende eeuw in Oegstgeest zodat de burgemeester present moest zijn als de koningin daar aankwam. Leiden snoepte sindsdien veel grondgebied van het dorp af. Algehele annexatie heeft wel eens gedreigd. In de jaren zestig van de vorige eeuw verloor Oegstgeest nog de polder

[pagina 45]

waarin vervolgens de Leidse Merenwijk is gebouwd. Voor het beeld maakt het niet uit. Oegstgeest, zoals het dorp in de literatuur van de twintigste eeuw voorkomt, is altijd het gebied geweest dat begint bij de huidige gemeentegrens, de Warmonderweg. De charmante villa Pomona met de rode bakstenen, waarnaar Wolkers zijn huis op Texel noemde, is tegenwoordig het laatste huis van Leiden. Het weiland, bekend als het Land van Bremmer, dat direct na die grens links ligt, zorgt landschappelijk voor een duidelijke cesuur met Leiden. Dit weiland met de sloot waarin de jonge held in Terug naar Oegstgeest een karper wasteGa naar eindnoot5 en waarop nog altijd koeien en schapen grazen, geeft meteen iets dorps aan Oegstgeest. ’s Avonds is het er door het onbewoonde groen ook veel donkerder dan in de laatste wijk van Leiden. Het Land van Bremmer markeert ook een cesuur in de grond: het weiland ligt op veengrond maar het aangrenzende bos van Endegeest al op de zandgrond waarop Oegstgeest is ontstaan.

Het dorp bleef verrassend groen in de randstad. Vanuit de tweede verdiepingen van de huizen in het centrum ziet men de boomtoppen van de bossen van Rhijngeest, Endegeest, Wijckerslooth, Oud-Poelgeest en de Leidse Hout boven de daken uitkomen. Met elkaar vormen de bossen een groene ring en maken de kern van het dorp tot iets afgeslotens, een lommerrijk oord. Die afgeslotenheid wordt versterkt door de A44, de oude Rijksstraatweg van Den Haag richting Schiphol, en de spoorlijn van Haarlem naar Leiden, die gezamenlijk de onwrikbare grenzen vormen waar binnen het dorp gekneld ligt.

Vier ook landelijk bekende gebouwen dienen als ijkpunten binnen en vlak buiten deze groene binnenruimte: kasteel Endegeest, de Jelgersmakliniek die nu

[pagina 46]

het gemeentehuis is, het Groene Kerkje net achter het kanaal naar Katwijk en kasteel Oud-Poelgeest. Deze gebouwen liggen op strandwallen, ‘geesten’, de benaming voor zandgrond binnen veengebied.Ga naar eindnoot6 Endegeest betekent letterlijk ‘einde van de geestgronden’. Het zijn deze gebouwen die in de literatuur over het dorp steeds terugkomen, samen met de hoofdweg in het verlengde van de door Hotz vereeuwigde Leidse Rijnsburgerweg die deze ruimte doorsnijdt. In Oegstgeest heet die hoofdweg achtereenvolgens Leidsestraatweg, Geversstraat, Rhijngeesterstraatweg en Dorpsstraat. Samen met de Terweeweg, die zich bij de parkeerplaats van restaurant De Beukenhof afsplitst van de Geversstraat en verderop als Wijttenbachweg weer op de Rhijngeesterstraatweg uitkomt, vormen ze de oerwegen van Oegstgeest die ooit als duinpaden moeten zijn begonnen.Ga naar eindnoot7

Het verlengde van de weg

Oegstgeest is van oudsher een doorgangsplaats voor verkeer tussen Den Haag en Haarlem en tussen Leiden en de gemeenten eromheen. Via Oegstgeest komt men in Warmond, Rijnsburg, Voorhout, Katwijk en Noordwijk. Hoe goed beloopbaar de afstanden tussen deze plaatsen soms zijn, bewijst een brief van Albert Verwey (1865-1937) aan zijn broer Chris uit 1888: ‘Eerst ben ik, lezende van Leiden naar Oegstgeest gewandeld. Toen kwam me een stoomtram achter op, ik stapte in en reed een half uurtje mee, al lezende. Toen ik daarop dacht dat ik nu bijna thuis zou zijn, kwam de kondukteur en hoorde ik dat die stoomtram naar Haarlem ging. Toen ben ik uitgestapt, naar den Rijn gewandeld, en langs den Rijn gegaan, denkende, nu val ik eindelijk, net als de Rijn zelf, in zee. Maar jawel, al lezende, liep ik van den Rijn vandaan en merkte op eens dat ik heelemaal in ’t koren stond en van den weg af was. Toen ben ik weer teruggewandeld, naar den Rijn, den Rijn over, en ’t eerste ’t beste dorp in dat ik voor me zag. Dat dorp was Rijnsburg, notabene, eén station verder dan Oegstgeest.’Ga naar eindnoot8

Verwey spreekt over de nadagen van het landelijke Oegstgeest dat vanaf het einde van de negentiende eeuw geleidelijk verdween met de aanleg van villawijken. In deze tijd van de stoomtram was het vervoermiddel nog ondenkbaar dat F.B. Hotz (1922-2000) meemaakte en in zijn droge, korte proza met liefde vastlegde: de elektrische tram die in 1911 tussen Leiden en de omliggende gemeenten ging rijden.Ga naar eindnoot9 Hotz, die in 1976 op zijn vierenvijftigste zijn eerste verhalenbundel publiceerde, woonde decennia in Oegstgeest. Hij leefde er samen met zijn zuster schijnbaar een teruggetrokken leven maar na zijn debuut werd hij in winkels aangesproken met ‘meneer Hotz’: de winkeliers hadden zijn foto in de krant gezien.Ga naar eindnoot10 Maar hij was en blijft ook de schrijver van Leiden, vooral van de Rijnsburgerweg die voor zijn geboorte nog grondgebied van Oegstgeest was. Aan deze weg, waarvoor zijn voorvaderen ooit tolrecht inden, ligt het geboortehuis van Hotz dat nu voorzien is van een plaquette.

Nergens komt zijn gehechtheid aan de Rijnsburgerweg, aan zijn geboorte-

[pagina 47]

grond, beter tot uiting dan in ‘De verplaatsing’. In dit autobiografische verhaal verhuist een familie vanwege huwelijksperikelen naar Haarlem waar de kinderen vervolgens niet konden aarden: ‘Ineens begon het heimwee naar de Weg (die tussen Leiden en Oegstgeest, waaraan zowel “ons” huis lag als dat van grootvader) een geheime bezetenheid te worden. Die weg was breed met z’n dubbel tramspoor, z’n fietspaden en trottoirs. Hij was overladen rijk aan opspringend en neerhangend groen in alle schakeringen: bomen, oprijlanen, heggen, voortuinen en weiden omzoomden hem. En hij was de hele dag vol afwisselend leven. Behalve bruisend verkeer in beide richtingen waren er de roepende venters en op vrijdagen de boeren die met gele wandelstokken hun strompelende koeien- en of schapentransporten hardhandig en schreeuwend bijeenhielden. Op zwoele zomerzondagavonden passeerden bellende ijscowagens en trok een eindeloze stroom vermoeide fietsers voorbij in de richting stad, wonderlijk uitgedost en roodverbrand terugkerend van het Katwijkse strand.’Ga naar eindnoot11

Het verhaal schetst ook de situatie na het opheffen van de Blauwe Tram in 1961 en het verdwijnen van de rails en bovenleiding. Het wegvallen van de ‘Budapester’ was volgens Hotz een soort vervalsing van de beelden uit zijn kindertijd. Niet alleen de Weg was anders, een hele cultuur en belevingswereld eromheen was ineens verdwenen, zodat een vervreemdende kaalslag overbleef. Het proza van Hotz is het credo van iemand die de esthetiek van de jaren twintig boven alles verkiest: ‘Nu, ruim veertig jaar later, kom ik weer vaak over de Weg en hij ligt er nog juist zo in hetzelfde getemperde zonlicht. Alleen het groen is zwaarder geworden met een begin van bederf of verdorring. En men heeft de tramrails en bovenleiding verwijderd wat opeens iets provinciaals geeft; een soort optische historievervalsing ook, want de tram was er eerder dan de Weg en haar spoor paste erin als een nerf in een

[pagina 48]

blad. Het is nu, alsof ik de Weg zie in een scheve voorgeschiedenis, vanuit een punt vóór mijn geboorte als – inderdaad – op bleke ansichten van andere bekende wegen, waar de rails nog zouden komen. En die trampalen, die draden zelfs! maskeerden minder gelukkige architectuur (mislukte Art Nouveau-aanzetten of torentransjes in pseudo-stijlen) of onderstreepten het silhouet van betere gevels – hoe dun een draad ook is en hoe weinig zichtbaar hij schijnt.’Ga naar eindnoot12

De grootouders van Hotz hadden een huis laten bouwen op Geversstraat nr. 26, in het verlengde van de Rijnsburgerweg. In de voorgevel zit nog altijd een eerste steen gemetseld door ‘Atie en Frits Hotz 7 3 24’. Het was in deze wereld dat de jonge Hotz een ontmoeting had met de drie jaar jongere Jan Wolkers (1925-2007), zoals Maarten ’t Hart (1944) uit mondelinge overlevering noteert: ‘Frits vertelde mij een keer dat hij als jongetje van een jaar of acht in Oegstgeest achter de huizen in die eigenaardige gangetjes dwaalde waar de achtertuintjes der herenhuizen op plegen uit te komen. Op een kruispunt der paadjes glinsterde een blinkend voorwerp. “Wat het precies was, weet ik niet, want toen waren m’n ogen al slecht,” vertelde hij. Hij liep erheen, wilde het oppakken, maar op dat moment verschenen er twee jongens, één van zijn leeftijd, de ander wat jonger. “Blijf af,” schreeuwde de jongste. Nadat hij met een stok Frits preventief een lel had gegeven, wierp hij zich op het voorwerp. De ander zei niets, maar keek Frits dreigend aan. Het was het eerste con-

[pagina 49]

tact van Frits met een letterkundige. De jongste namelijk, die later minstens zo vaardig de pen zou hanteren als de stok was de in 1925 geboren Jan Wolkers. […] De oudste van het tweetal was zijn broer waarover hij later zo indrukwekkend in Terug naar Oegstgeest zou berichten.’Ga naar eindnoot13 Hotz heeft zelf verklaard dat contact tussen beide families en hun kinderen alleen al uit klasseverschil uitgesloten was: ‘Vanuit “onze” tuin konden we de kinderen Wolkers zien (en horen). […] In die tijden (eind ’20, begin ’30) was er geen sprake van dat kinderen van niet precies gelijke milieus en godsdienst met elkaar omgingen. Grootmoeder was ook géén klant van de Wolkerswinkel. Zo ging dat toen!’Ga naar eindnoot14

Na de scheiding van de ouders kwamen de kinderen in het verhaal ‘De verplaatsing’ uiteindelijk naar Oegstgeest en aanvaardden het dorp als een geloofwaardig surrogaat voor de verloren Rijnsburgerweg. Ze woonden nu met hun moeder op Juffermansstraat nr. 18: ‘Na Pasen konden we ons nieuwe huis, maar een paar straten van dat van grootmoeder verwijderd, betrekken. We zeurden daarbij niet om het oude op de Weg, die veer lieten we zonder mokken. Blijkbaar achtten we het aanpalend dorp genoegzaam behorend tot de in die tijden veel bezongen geboortegrond.’Ga naar eindnoot15 Bovendien kenden ze dat dorp al van school, de openbare school aan de Terweeweg waarop ze al voor de verhuizing zaten. Juist in de beschrijving van deze school duidt Hotz het verschil tussen een rijke randgemeente als Oegstgeest en de drukke stad Haarlem aan. Het verschil zit ook weer in dingen, in de esthetiek die de jongen in Haarlem niet aanvaardde: ‘Mijn oude school, in een lommerrijk aan Leiden vastgebouwde gemeente, was modern, licht en deftig geweest; we zagen daar uit op lanen met zon. Een statieportret van de koningin hing daar en er kwamen nette kinderen (en omwille van de democratie ook een paar “arme”). Uit diep geweten ongelijkheidsbesef vochten we in die geasfalteerde

[pagina 50]

lanen soms met jongens van de roomse of de gereformeerde, maar alles was in balans. Hier in Haarlem heerste onrust; de schoolbanken waren hoger, hoekiger en bruiner, de kinderen leken ouder.’Ga naar eindnoot16

Oegstgeest, of ‘Oeggee’ zoals ze in de familie Hotz zeiden naar het uit ruimtegebrek ontstane tramopschrift Oeg^stgee^stGa naar eindnoot17, lag aan de Weg, het verlengde van de Rijnsburgerweg, en telde vanuit het perspectief van de verteller in ‘De verplaatsing’ dus mee. Het verhaal breekt een lans voor wegen en huizen als oriëntatiepunten waaraan de mens ondergeschikt is. Huwelijken liepen stuk maar de dingen van de omgeving bleven. Van een vader die uit het gezin verdween was afscheid te nemen, maar de Weg waaraan zijn huis had gelegen, bleef de verteller trouw: ‘Met het opgroeien zou ons dorp gewoner worden, en ook wel de Weg, waarover ik nu iedere dag kwam te fietsen naar een middelbare school in Leiden. Als wens misschien iets mooier, bleef die toch altijd een gelukkig middelpunt: een directe groene verbinding naar dorp en huis. Onze terugverhuizing was compleet. Het middelpuntige van ik en aarde viel weer samen, ondanks het verspelen van vader en grootvader. Weer waren straat en huis van haast meer gewicht dan mensen.’Ga naar eindnoot18

In zijn recensie van de verhalenbundel Ernstvuurwerk van Hotz in NRC Handelsblad van 7 juli 1978 noemt de criticus K.L. Poll (1927-1990) de Rijnsburgerweg: ‘een van de onaangenaamste straten van het land. Zanderig, winderig, te lang, zonder water in de buurt, bovendien de route naar dat knusse toppunt van troosteloosheid dat Oegstgeest heet.’Ga naar eindnoot19 Deze mening wordt niet toegelicht maar is, voor een dorp waar zijn krant huis aan huis werd bezorgd, zo uitgesproken dat Poll hier

[pagina 51]

kennelijk persoonlijke redenen voor had. Of had hij zich iets te veel aangetrokken van een ander werk waarin net als in ‘De verplaatsing’ een terugkeer zo belangrijk is: Terug naar Oegstgeest?

Hotz dacht er in ieder geval anders over. Zijn ‘Weg’ bleef voor hem meer dan een straat: de afdruk van de tijd, een stille oergetuige, sterker dan de mensen die er woonden. In een brief aan zijn oom H.W. Kunst, geschreven in Oegstgeest op 24 augustus 1976, gaat hij met verbluffende precisie in op een fotokaart van de Geversstraat die hij ontvangen had. Hij ziet details die van de foto een stuk cultuurhistorie maken: ‘De foto van de Geversstraat is wonderlijk van sfeer! Het is nog heel vroeg in de morgen: de zon staat laag in het oosten en geeft lange schaduwen. Het is ook nog erg stil op de weg. De gordijnen van het huis zijn nog dicht maar de ramen van de “rode kamer” staan open. Misschien zat grootvader alleen aan het ontbijt (zoals meestal) en was oma juist begonnen, boven, het huis te “luchten” en schoon te maken. De kaart zal van omstreeks 1930 zijn, gezien dat oude verkeersbord en de ligging van de tramrails door de Deutzstraat. In ieder geval leefde grootvader nog (kort na zijn dood werd de rails verlegd). De modernste auto op de kaart is een Studebaker ’28.’Ga naar eindnoot20

De Olmen

Weinig plaatsen in Oegstgeest zijn zo vaak voor prentbriefkaarten gefotografeerd als het kruispunt van de De Kempenaerstraat en de Geversstraat. Hier bevond zich niet alleen de tramhalte Endegeest, de centrale halte in het dorp, maar ook het ou-

[pagina 52]

de huis De Olmen. Momenteel staat er een laag gietijzeren hek voor het huis met daarachter drie olmen in een grasveldje. Dat maakt een ouderwetse indruk: alsof dit huis, met zijn ruime achtertuin, al eeuwen een voornaam landhuis is dat langzaam door de oprukkende omgeving is ingesloten. Maar in feite was dit huis gedurende lange tijd een bakkerswinkel en in het verre verleden een herberg. Op foto’s van het begin van de twintigste eeuw staan de olmen en daarachter een winkelruit. Ergens in het eerste kwart van de eeuw zijn de bomen gekapt en werd de hoek kaal. Later zijn de bomen, kennelijk als concessie aan oude prentbriefkaarten, weer op hun oude plaats geplant. Het is alsof de tramrails van Hotz weer terug zijn gelegd! Het rustieke imago dat deze hoek nu heeft, is een geval van gereconstrueerd verleden, met dien verstande dat de winkeldeur die in het midden van de voorgevel zat niet is teruggekeerd. Nu ligt het huis aan het begin van een drukke winkelstraat maar tot ver in de negentiende eeuw lagen er weilanden achter en moet vanuit het erf het bos van landgoed Oud-Poelgeest te zien zijn geweest.

In de loop der tijden zijn ontelbare mensen uitgestapt bij De Olmen: uit de paardentram, de stoomtram, de elektrische tram, en sinds begin jaren zestig, uit de bus. Dit kruispunt, waarvandaan de donkere Endegeesterlaan als het verlengde van de De Kempenaerstraat doorloopt naar het voormalige hotel Het Witte Huis op de weg naar Endegeest, was het eerste wat men van het dorp zag. Dat gold ook voor de Haagse schrijver J. van Oudshoorn (1876-1951), pseudoniem van Jan Koos Feijlbrief, die in zijn jeugd een of meer vakanties bij familie in Oegstgeest moet hebben doorgebracht. In een dagboekaantekening van 24 mei 1942 beschrijft Van Oudshoorn hoe hij tijdens een parkwandeling zijn jeugdbezoek aan Oegstgeest met ongewone intensiteit herbeleefde: ‘In Westbroekpark in houten brugje bij uitgang naar Boschjes (72 trapjes) het vreemde hek uit prille jeugd te Oegstgeest herkend.

[pagina 53]

Een genot om bijna van te schrikken libidonisch – daarna ook grintpad en gazon… hèrkend’.Ga naar eindnoot21

Deze dagboekaantekening is geciteerd in de Van Oudshoorn-biografie van Wam de Moor. Deze meent dat een verblijf in Oegstgeest, waarover verder niets bekend is, Van Oudshoorn heeft geïnspireerd tot passages in de romans Willem Mertens’ levensspiegel (1914) en Achter groene horren (1943), waarin de jonge held in een niet nader gesitueerd landhuis terechtkomt. Het zou onder meer gaan om deze passage in Willem Mertens’ levensspiegel: ‘Vooral de avonden woonde de weidsche vrede binnen hem, wanneer het gezin, alvorens zich ter ruste te begeven, nog een wijle voor de donker leege woning aan de stille vaart vereenigd bleef. Opzij lag aan den toegang tot het dorp een hooge houten brug, waaronder het vergezicht der lage landen en stervende lucht matzilverend wegdreef aan de zacht beslagen spiegeling van het late water. De behuizing was in luwte van het hoog zwarte geboomte van een seminarium aan den overkant der vaart, waarlangs in de zware overschaduwing een kronkelend jaagpad naar het dorp leidde. Van ieder die langs kwam werd de gewoonte-avondgroet van overwater nagegalmd, tot de klanken vergolfden in het geheimzinnig donker van de bosschen.’Ga naar eindnoot22

Aan de hand van deze beschrijving lokaliseert De Moor het landhuis uit Van Oudshoorns jeugd aan de Geversstraat: ‘Aan de overkant van de weg waaraan wat huizen stonden was een smalle vaart, die ook door de huidige bewoners nog ge-

[pagina 54]

kend is, maar in 1918 [=1911] gedempt werd. Over die vaart liep een withouten kleine brug. Aan de overkant van de vaart is het bos van Endegeest, met kasteel Endegeest daar diep verborgen in en de inrichting voor zwakzinnigen, ook toen al, in 1885, aanwezig’.Ga naar eindnoot23 Blijkens het notenapparaat ontleent De Moor zijn informatie aan onderzoek dat was verricht door F.B. Hotz. Deze was een verklaard bewonderaar van Van Oudshoorn. In de noten wordt een bejaarde bakker Hoogeveen als informant van Hotz genoemd.

Klopt de lokalisering van Hotz voor de passage uit de roman Willem Mertens’ levensspiegel? De jonge Jan Koos Feijlbrief moet in Oegstgeest op vakantie geweest zijn als kleuter of leerling van de lagere school. Anders dan De Moor kennelijk op gezag van Hotz schrijft, is kasteel Endegeest dan nog geen psychiatrische inrichting. Pas in 1896, toen Van Oudshoorn al twintig jaar was, kocht de gemeente Leiden het landgoed van de familie Gevers om er een psychiatrische inrichting van te maken. De aanduiding ‘seminarium’ kan vanuit het perspectief van Jan Koos dus niet op Endegeest slaan.

Van Oudshoorns beschrijving klopt dus niet helemaal met de werkelijkheid. De locatie Geversstraat klopt vermoedelijk wel: de witte brug, de Paardenbrug, en de vaart, de Zandsloot waarover platte aken bouwzand naar Leiden vervoerden, bestonden wel degelijk aan de overkant van De Olmen. De Moor noemt de namen van oom en tante Willem van Hoogstraten en Anna Rating maar niet hun exacte adres op de Geversstraat. Volgens het bevolkingsregister woonde de familie reeds vóór 1880 op het huidige adres Geversstraat 49, Huize De Olmen. In de lente van 1883 zijn zij weer uitgeschreven naar Den Haag.Ga naar eindnoot24 Van Oudshoorn zal dus voor zijn zevende levensjaar in Oegstgeest zijn geweest.

Oegstgeest was aan het einde van de negentiende eeuw een dorp van landbouwers en ambachtslieden onder wie we dankzij de ligging aan vaarwegen pannenbakkers en zoutzieders aantreffen. Landelijke vergezichten en zomerse stemmingen zullen fascinerend zijn geweest voor de eenzelvige stadsjongen Jan Koos die vooral sombere Haagse straten, grachtjes en bovenhuizen kende. De dagboekaantekeningen uit de Tweede Wereldoorlog getuigen van vurige herinneringen. Inmiddels lezen wij de plattelandsschildering van Van Oudshoorn als een inkijkje in een patriarchale wereld die ook in Oegstgeest al lang niet meer bestaat.

De Beukenhof

Aan het einde van de Rijnsburgerweg, na de afslag naar Warmond, gaat Leiden over in Oegstgeest. Aan de linkerkant ligt het genoemde Land van Bremmer, de op geen kadastrale kaart voorkomende lokale naam voor het weiland met kreekjes, eilandjes, pestbosjes en een ooievaarsnest. Aan de rechterkant staan grote villa’s van voor de Eerste Wereldoorlog, waaronder de uit Jan Wolkers’ roman Kort Amerikaans welbekende witte villa met de naam Eben-Haëzer in een tegeltableau. Hierlangs zag hoofdpersoon Eric van Poelgeest vanaf de overkant zijn ouders lopen op weg naar

[pagina 55]

hun stervende zoon in het Academisch Ziekenhuis: ‘Toen liepen ze door, langzaam en onzeker, alsof ze wisten dat ze te laat zouden komen.’Ga naar eindnoot25 Achter de behuizing strekt zich een ruim park uit met het langwerpige gebouw dat eens het Zendingshuis van de Hervormde Kerk was, nauw verbonden met de Oost-Indische archipel. Na een paar honderd meter, waar de Leidsestraatweg overgaat in de Geversstraat, gaat een ’s avonds pikdonkere zijstraat naar rechts, de Terweeweg. Meteen op de hoek beginnen het parkeerterrein en de weldadige tuinen van het restaurant De Beukenhof dat ooit twee Michelinsterren had.

‘Oegstgeest, De Beukenhof’: een bekendere bestemming is voor de taxichauffeurs voor het station van Leiden nauwelijks denkbaar. De hele dag rijden taxi’s af en aan, afgewisseld door trouwauto’s, stomerijen, keukenreparateurs, koeriers-

[pagina 56]

diensten, inzamelaars van glasafval, leveranciers van vlees, vis, groenten, wijn en, natuurlijk, muzikanten. Onder de vele gasten die dit exclusieve etablissement heeft mogen verwelkomen, bevinden zich, naast ir. Mussert, prins Bernhard en koningin Beatrix, schrijvers die men zich hier moeilijk kan voorstellen en die gegarandeerd ook niet per taxi of met privéchauffeur voorreden: Jan Wolkers en Nescio.

Jan Wolkers noemt het restaurant in Terug naar Oegstgeest ‘De Leliehof’. In de hal kijkt de verteller de gastenboeken na, vergeefs op zoek naar de handtekening van Mussert ‘die er in de zomer van 1941 gedineerd heeft. Ik reed toen met mijn fiets waarop een driehoekig vlaggetje van de Nederlandse Unie fier wapperde, langs de WA-mannen die met het geweer onder de arm langs de tuin opgesteld stonden. “Straks schieten ze die jongen nog dood”, hoorde ik iemand zeggen. Steeds uitdagender zwaaide ik op mijn fiets langs ze. Ik voelde me de held van de dag.’Ga naar eindnoot26 Decennia later gaat de schrijver in De Beukenhof koffiedrinken. Het publiek dat hij aantreft, karakteriseert Wolkers als een gezelschap dat in een soort museum van oudheden levend was geconserveerd: ‘Ik ging naar binnen waar in de groene leren fauteuils alleen wat deftige breekbare mensen met een kruimpje cake op de lippen bijna onhoorbaar zaten te converseren. Een verschrikte man met een grote wijnvlek op zijn kale schedel, twee kipachtige dames met engelenhaar wazig om hun beige poederhuid. Ik hoorde aan het buffet de gerant tegen een klant zeggen dat de forel in zijn geheel gebakken en opgediend behoort te worden omdat de echte liefhebbers de ogen eruit zuigen.’Ga naar eindnoot27

Om Nescio’s aanwezigheid in deze bourgeoissfeer te begrijpen, gaan we terug naar 21 juni 1949, de dag dat het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden hem liet weten dat hij benoemd was tot lid van deze vereni-

[pagina 57]

ging. Nescio aanvaardde het lidmaatschap en maakte er ook gebruik van: volgens zijn dagboek heeft hij op 10 december 1949 de Maatschappij-lezing ‘Wat is kunst?’ door Paul van Schilfgaarde in Leiden bijgewoond. Kennelijk was Nescio toen voor het eerst bij zijn nieuwe club. Hij reageert welwillend maar verwondert zich wel over het milieu waarin hij is terecht gekomen: ‘Lezing begon tegen 3 uur pas en was niet onaardig. Stil, hoffelijk, 19^de eeuwsch gezelschap, waarschijnlijk een schat van kennis en inzicht vereeenigd, maar provinciaal. Een meneer Duivendak en een meneer Boasson stelden zich aan mij voor en later enkele anderen, maar mijn naam zei niemand wat.’ Nescio concludeert: ‘Weldadig rustig, misschien allemaal wat stoffig. Heb mij verwonderd waarom ze me lid hebben gemaakt.’Ga naar eindnoot28

Op 21 juni 1950 noteert Nescio in zijn dagboek dat hij in Leiden is geweest voor de jaarvergadering van de Maatschappij. Hij had ’s ochtends vergaderd, met ‘zijn tweehonderden (?)’ een lunch gehad in Het Gulden Vlies, Breestraat 125, en ’s middags weer vergaderd en schrijft: ‘om 5 uur met Tony de Ridder naar de “Beukenhof”, fantastisch oord in het meer dan rottige Oegstgeest, maar nep. Daar nog 50 anderen van de vergadering. Trein 7 uur naar huis.’Ga naar eindnoot29

Een jaar min een dag later was Nescio in Leiden weer van de partij: ‘Woensdag. ’s Morgens 9 uur 11 C.S. naar Leiden (Nederlandsche Maatschappij voor Letterkunde). Ils ont des barbes et des calvities / Et les épaules quelque peu arrondies. Met lunch in “De Doelen”, Rapenburg 2. Prachtige zomersche dag met een zacht briesje en een enkel wolkje.’Ga naar eindnoot30 Volgens het commentaar bij de dagboeken zijn de Franse regels ‘Zij hebben baarden en kale hoofden / en hun schouders zijn ietwat gerond’ vermoedelijk dichtregels van Nescio zelf.

Weer een jaar later was Nescio’s geduld met de Maatschappij op. Op 18 juni 1952 noteert hij: ‘Taaie jaarvergadering en weinig gezellige lunch in het Gouden Vlies. […] Heb voorloopig besloten er niet meer heen te gaan (ze staan stijf van den ernst).’Ga naar eindnoot31 P.H. Ritter jr. hield de middaglezing over ‘Literatuur en landschap (een psychologische beschouwing)’, die door Nescio echter niet meer was afgewacht. Nescio’s dagboek registreert hierna geen bijeenkomsten van de Maatschappij meer.

Nescio was een echte Amsterdammer. Zijn leven en werk kunnen we ons zonder de hoofdstad niet voorstellen. Maar wat bracht hem tot zo’n negatief oordeel over Oegstgeest? Vermoedelijk heeft hij niet veel meer van het dorp gezien dan de rijke villa’s langs de Leidsestraatweg. Maar hij stuitte op gemaakte landelijkheid en een bedacht restaurant, niet op zo’n eeuwenoud ongedwongen café bij een sluis of veerpont of een haventje met wijde vergezichten, waar hij zich van nature thuis voelde en hij een bakkie koffie met een gevulde koek of nierbroodje kon nuttigen. Ook het krampachtige gezelschap bij de Maatschappij ergerde hem onmiskenbaar. Tenslotte had hij meteen niet begrepen waarom hij lid van deze club was gemaakt. Een aantal jaren later heeft Nescio zijn lidmaatschap dan ook opgezegd.

[pagina 38]

Laagwater

Samain vertaald door Slauerhoff
Menno Voskuil

In 1893 debuteerde de Fransman Albert Samain met Au Jardin de l’Infante, een bundeling elegische poëzie met sterke invloeden van Baudelaire. De gedichten uit deze bundel sloegen meteen aan bij het grote publiek en vestigden Samains naam als gematigd symbolist. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de jonge Slauerhoff deze publicatie (samen met een latere bundel van Samain, Le Chariot d’or uit 1900) aantrof in de bibliotheek van plattelandsdominee Cornelis Hille Ris Lambers uit Jorwerd, de vader van zijn twee jeugdvriendinnen Annie en Heleen.

Slauerhoff herkende aanvankelijk veel van zijn eigen emoties in het werk van Albert Samain en zou sterk door deze dichter worden beïnvloed. De belangrijke thema’s en motieven uit het oeuvre van Samain (vergeefse liefde, overmachtige natuur en exotische oorden) treffen we later ook geregeld aan in de poëzie van Slauerhoff zelf.

Nadat hij in 1916 van Leeuwarden naar Amsterdam was verhuisd, schafte Slauerhoff een eigen exemplaar van Au Jardin de l’Infante aan (in de papieren nalatenschap bevindt zich een stukgelezen exemplaar uit 1917 met daarin vele potloodaantekeningen) en zette hij zich ijverig aan het vertalen. In een gelinieerd cahier maakte hij tussen 1917 en 1920 een aantal bewerkingen (Slauerhoff koos ervoor geen letterlijke vertalingen te vervaardigen) van gedichten uit zowel Au Jardin de l’Infante als Le Chariot d’or.

Op 22 juni 1920 stuurde Slauerhoff een negental gedichten ter beoordeling aan Albert Verwey, waaronder vier van zijn Samain-bewerkingen. In Verweys tijdschrift De Beweging (dat juist in 1919 ophield te bestaan) hadden onder anderen J.C. Bloem en H. Marsman gepubliceerd. In de begeleidende brief, die bewaard wordt in Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, schreef Slauerhoff:

Weledele Dr. Albert Verwey,
Het zou mij veel waard zijn, Ùw oordeel (hoe het zij) over dit werk te weten, – ik geloof, het niet vergeefs in te roepen. Het betekent voor mij; de zekerste orienteering. Ik heb het besef veèl van u te vragen, ik zal ook zeer erkentelijk zijn. Met den meesten eerbied
J. Slauerhoff

We weten helaas niet of Verwey heeft gereageerd op deze zending. Anderhalf jaar later, in december 1921, verschenen drie bewerkingen in het tijdschrift Het Getij. Een van

[pagina 39]

deze drie gedichten, ‘Néère’, vond Slauerhoff goed genoeg voor Archipel, zijn debuutbundel uit 1923. Na de uitgave van Archipel verloor hij zijn interesse in de poëzie van Albert Samain. De publicatie van een essay over de dichter vond dan ook geen doorgang.

In 1941, vijf jaar na het overlijden van Slauerhoff, verscheen de eerste editie van de Verzamelde gedichten, samengesteld door K. Lekkerkerker, in drie delen. Lekkerkerker onderkende de invloed van Samain op Slauerhoff en liet de Verzamelde gedichten beginnen met de sectie ‘Naar Samain’, bestaande uit elf bewerkingen. Naast de drie tijdens het leven van Slauerhoff gepubliceerde verzen koos Lekkerkerker uit het cahier acht andere gedichten (waaronder ook de dan nog on-

[pagina 40]

bekende bewerkingen die Slauerhoff in 1920 aan Albert Verwey had gezonden).

Letterkundigen hebben sindsdien aangenomen dat Slauerhoff maar elf bewerkingen naar Samain heeft gemaakt, zoals bijvoorbeeld Anton van Duinkerken in zijn essay ‘Slauerhoff en Samain’ uit 1941. Toch staan er in het cahier nog vier andere bewerkingen uit de bundel Au Jardin de l’Infante, die Lekkerkerker om onbekende redenen niet in de Verzamelde gedichten heeft willen opnemen. Drie van deze gedichten werden vorig jaar gepubliceerd in de bibliofiele uitgave Chanson Violette, en het laatste verschijnt nu hier, samen met het oorspronkelijke gedicht van Samain.

‘Fin d’Empire’ maakt deel uit van de vijftien gedichten tellende sectie L’Urne Pen-

[pagina 41]

chée. Slauerhoff noteerde in het cahier op de tegenoverliggende pagina van zijn vertaling een aantal correcties, die in de hier gepubliceerde versie zijn doorgevoerd. Zo verving hij in de tweede regel ‘zijn vaders beeld’ door ‘een marmer beeld’ en in de derde regel ‘Een schandknaap met meisjeslichaam’ door ‘Een schoone knaap van lichaam maagdlijk’.

Met deze publicatie zijn nu alle Samainbewerkingen uit het cahier in gedrukte vorm verschenen. Het gedicht van Slauerhoff is getrouw bezorgd naar het handschrift, alleen de interpunctie werd op enkele plekken aangepast. Ondanks de evidente onvoldragenheid geeft ook de hier gepresenteerde bewerking een mooi beeld van een zich ontwikkelend dichterschap en vormt deze een welkome aanvulling op Slauerhoffs eerdere verzen naar Samain.

[pagina 22]

Jan Gielkens
‘Ik ben nooit op een autootje zo verliefd geweest’
Willem Frederik Hermans achter het stuur

Jan Gielkens (1952) is op het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis te Den Haag een van de bezorgers van de Volledige Werken van Willem Frederik Hermans. Citroën-rijder.

Willem Frederik Hermans had iets met auto’s. Het waren voor hem geen Knorrende beesten, zoals F. Bordewijk in 1931 een roman noemde, maar Machines in bikini: techniek verpakt in stroomlijn. Dat Hermans iets met auto’s had is in zijn werk niet over het hoofd te zien. Dinky Toys is wat dat betreft de meest in het oog springende titel, hoewel de inhoud van dit dunne boekje weinig met auto’s te maken heeft: het zijn aforismen, ‘ongevaarlijk speelgoed’, zoals hij ze zelf noemde. Maar al in zijn vroegste werk, zoals in de ‘flutromannetjes’ (aldus de schrijver zelf) die hij onder het pseudoniem Fjodor Klondyke vlak na de Tweede Wereldoorlog schreef en in zijn debuutroman Conserve uit 1947, rijden ze rond, de Cadillacs en de Packards – Amerikaanse merken. In later werk komen vaak Franse auto’s voor, exclusieve, vaak al in de jaren vijftig verdwenen merken als Talbot, Delahaye en Salmson, maar ook ‘gewone’ zoals een Peugeot en een Citroën 2cv. Amerikanen blijven ook in later werk voorkomen, de peperdure vooroorlogse Duesenberg bijvoorbeeld, en een enkele Britse, zoals een ‘kleine Austin’ (Uit talloos veel miljoenen).

Mooier dan de Nike van Samothrake

Machines in bikini was een gezamenlijk boekproject van Hermans en Rudy Kousbroek, waarover ze vanaf 1965 praatten en correspondeerden. Bij de correspondentie in het archief-Hermans zitten tientallen bijlagen: afbeeldingen van allerlei machines, waaronder veel auto’s, bedoeld als mogelijk illustratiemateriaal. Plaatjes van fraaie automobielen worden regelmatig voorzien van varianten van de opmerking ‘mooier dan de Nike van Samothrake’ – dat is het laatste stukje van een zin uit het Futuristisch manifest van Filippo Marinetti uit 1909 die Hermans graag citeerde, bijvoorbeeld in Machines in bikini: ‘Een race-auto, versierd met grote pijpen, als slangen die ontplofbare adem uitblazen, een race-auto die door granaatkartetsen lijkt te worden aangedreven, is mooier dan de Nike van Samothrake.’ Foto’s van racebolides als een Delage uit 1913, een Mercedes ssk uit 1928 en een Alfa Romeo P2 uit het-

[pagina 23]

zelfde jaar krijgen in de correspondentie tussen Hermans en Kousbroek een toevoeging in Marinetti’s geest.

Maar het gezamenlijke plan liep op niets uit. De vriendschap tussen Hermans en Kousbroek bekoelde en Hermans publiceerde Machines in bikini in 1974 in zijn eentje, zonder illustraties. Rudy Kousbroek had al eerder over auto’s gepubliceerd en zou dat ook blijven doen, in De archeologie van de auto (1989) bijvoorbeeld. Daarin schrijft hij ook over techniek en stroomlijn, en hij besteedt bovendien aandacht aan auto’s die hij bewonderde of ooit bezat. Dat waren bij voorkeur Franse auto’s. Hoewel de ‘mooier dan de Nike’- en andere opmerkingen in de briefwisseling tussen Hermans en Kousbroek vaak over Franse auto’s gaan, bezat Hermans, in tegenstelling tot Kousbroek, nooit een bolide van Franse makelij. ‘De Fransen hebben vanwege de zuinigheid kleine autootjes, die ze volladen met hun familie en koffers; zodoende geen plaats voor parasieten,’ noteerde de door Frankrijk liftende Hermans in 1949 in zijn agenda. De zelfverklaarde hater van alles wat Engels was – zie zijn stuk ‘Monoloog van een anglofoob’ in de bundel Het sadistische universum uit 1964 – gaf de voorkeur aan Britse auto’s.

Auto afgepakt

En toch begon het met een Amerikaan. Op 7 september 1948 kocht Willem Frederik Hermans, die tijdelijk als houtcontroleur in Noord-Amerika werkte, bij Belmont Motors aan de Danforth Avenue in het Canadese Toronto een door verkoper J. Sutton aangeprezen tweedehands Pontiac coach met het serienummer 163306 en het kenteken J 4491. De prijs: 375 Canadese dollars. Het staat allemaal in het koopcontract, dat Hermans bewaarde in een dossier ‘Canada’ in zijn archief. Dat het tijdstip van de aankoop half vijf ’s middags was zegt het koopcontract ook, en: ‘This car is not guaranteed as to year or condition’. Het bouwjaar blijft dan ook onvermeld, maar als literator en autokenner wist Hermans het wel, want in zijn verhaal ‘Een veelbelovende jongeman’ heeft de Pontiac het bouwjaar 1932. De basis voor dit verhaal werd gelegd in Canada en Newfoundland (dat ten tijde van het verblijf van Hermans nog geen provincie van Canada was maar een dominion van het Verenigd Koninkrijk), het werd voor het eerst gepubliceerd in de verhalenbundel Een landingspoging op Newfoundland en andere verhalen (1957).

In een agenda uit het jaar 1948 komt de aankoop van de auto eveneens voor: ‘Di. 7, auto gekocht’. Een regel later staat het vervolg: ‘Wo. 8, auto afgepakt door politie’. Weer een paar regels later: ‘Di. 21 […], car verkocht’. Voor een uitgebreid verslag van dit nog geen twee weken durende autobezit kunnen we weer, maar dan in de vorm van fictie, terecht bij ‘Een veelbelovende jongeman’. Daarin staat een lang verslag van de aankoop, de inbeslagname en de verkoop van een auto. Kort en prozaïsch samengevat: hoofdpersoon Sebastiaan koopt een wrak, rijdt er een dag later onverzekerd en rijbewijsloos een motorfiets mee aan en komt goed weg met een standje van een agent en diens advies, alsnog een rijbewijs aan te schaffen. Se-

[pagina 24]

bastiaan doet dat niet, en ook Hermans in het echte leven voorziet de op de dag van de aanrijding op zijn naam uitgeschreven ‘Motor Vehicle Operator’s Temporary Instruction Permit’, die in het archief-Hermans wordt bewaard, niet van een handtekening. De Pontiac gebruiken doen Sebastiaan én Hermans niet meer: de auto wordt verkocht. De fictie lijkt dus behoorlijk op de werkelijkheid, die aan de

[pagina 25]

hand van het Canada-dossier en andere bronnen in het archief-Hermans goed te reconstrueren is.

Het eerste autobezit van Willem Frederik Hermans duurde dus twee weken. Zijn vriend Charles B. Timmer, die al langer in de houthandel zat en die Hermans naar Noord-Amerika had gehaald, vatte het in een brief aan zijn jongere collega bondig samen: ‘Die aankoop van een oude Pontiac gebeurde zeker niet in één van je gelukkigste ogenblikken.’ Maar mogelijk was Timmer wel ongewild de aanleiding voor de misschien niet eens zo impulsieve aankoop, want al kort na zijn aankomst in Newfoundland had Hermans, in een brief van midden juli 1948, aan Paul Rodenko geschreven: ‘Wij moeten nog een dag of negen op het schip blijven om het hout te laden dat hier in de baai ligt. Daarna gaan wij gelukkig naar Canada, waar Charles een auto heeft staan met welke men succes bij de meisjes heeft.’ Die auto was een stuk nieuwer dan het exemplaar dat Hermans zou kopen en dus ook meer geschikt als lokmiddel voor dames: het was, zo blijkt uit een andere brief, een elegant gestroomlijnde Plymouth 1942 Coupe.

De ‘veelbelovende jongeman’ Sebastiaan uit het verhaal hoort overigens van de door hem geraadpleegde psychiater Dr. Herman F. Williams, die zijn Freud kent, hoe dat zit met die auto-aankoop: ‘Wat die oude auto van jou betreft, dat is geen vervoermiddel maar een moedersymbool. Je hebt een moederbinding. […] Omdat je een moederbinding hebt, daarom heb je een oude auto gekocht. Maar omdat je onderbewuste inwendige censuur je verbiedt een moederbinding te hebben, daarom ben je tegen die naaimachine opgereden, daarom heb je je rijbewijs niet gehaald,

[pagina 26]

daarom heb je je auto laten afpakken door de politie. Je hebt jezelf gestraft!’ Dat dit Canadese autobezit ook voor Hermans zelf een klein trauma bleef, blijkt uit een aantekening in een agenda uit 1949. In september van dat jaar noteerde hij daarin tijdens een verblijf in Parijs: ‘Ma. 19, Gisteren kop boven krant gezien: L’angoisse monte à Toronto. Het is geloof ik precies een jaar geleden dat het auto-avontuur zijn dieptepunt naderde.’

Gratis tankdopslot

Het zou tot maart 1962 duren voordat Willem Frederik Hermans weer een auto kocht. Het was een Zweeds fabricaat: een Saab 96 met het kenteken HD-35-11 en het chassisnummer 151031. Uit de bewaarde documenten en foto’s wordt de kleur niet duidelijk, maar fotograaf Philip Mechanicus meende veertig jaar later in een ingezonden brief aan het Hermans-magazine dat de Saab kobaltblauw was: ‘Hermans heeft me namelijk na afloop van de fotosessie in 1962 bij hem thuis aan de Spilsluizen naar het station gebracht met zijn Saab. Ik was toen zeer onder de indruk, want ik had nog nooit een auto van dat merk gezien.’ Hermans zoon Ruprecht herinnert zich een rode Saab, en ook Freddy De Vree noemt die kleur in zijn Hermans-boek De aardigste man ter wereld (2002). Philip Mechanicus had in 1962 nog nooit een Saab gezien, maar de vliegtuigfabriek Saab maakte toch al sinds 1949 auto’s; het type 96 was in 1960 geïntroduceerd, het basismodel had een driecilinder tweetaktmotor met een inhoud van 750 cc en een vermogen van 38 pk. Volgens Hermans-biograaf Hans van Straten had Hermans de Sport-versie, die over 57 pk beschikte. Saab vierde begin jaren zestig grote rallysuccessen, misschien was het dat wat Hermans had aangesproken.

Twee jaar later ging Hermans op zoek naar iets ruigers. Begin maart 1964 zette hij in aflevering 10 van de zesenvijftigste jaargang van het anwb-orgaan Autokampioen twee kruisjes. Het ging om het zogenaamde rai-nummer, dat elk jaar verscheen ter gelegenheid van de gelijknamige tweejaarlijkse autotentoonstelling in Amsterdam (die in 1964 overigens niet plaatsvond). De schrijver zette de kruisjes in een lange alfabetische lijst met merken, modellen en prijzen van leverbare personenauto’s. Op pagina 537 kreeg een Austin Healey 3000 Mk ii een kruisje, op p. 544 een Morgan Plus-4. De Autokampioen bevindt zich, samen met nog veel meer paperassen, in het door Hermans zelf aangelegde, drie mappen omvattende dossier ‘Auto’s’ in het persoonlijke archief van de auteur.

Het dossier bevat onder andere een folder van de Austin Healey en een vouwblad met kleurenstalen. De folder is voorzien van prijsberekeningen, in het stalenboekje staat bij ‘Colorado Red’ een pijltje, en dat zou dan ook de kleur van Hermans’ auto worden. In diens agenda staat op 11 oktober 1964 vermeld: ‘Zo. 11, half drie Schuth met Austin 3000’. Uit het dossier kunnen we opmaken dat dit vermoedelijk betekent dat verkoper H.D. Schuth van autobedrijf J.K. van der Molen in Groningen bij Hermans aan de Spilsluizen aldaar met de begeerde auto langs-

[pagina 27]

kwam voor een proefrit. Die beviel blijkbaar, want er volgde een koopcontract en eind oktober werd de auto afgeleverd. Hermans werd de bezitter van een Austin Healey 3000 Mk iii, want het model dat Hermans had aangekruist was intussen vervangen door zijn opvolger. De auto was, volgens de koopovereenkomst, uitgerust met vier zitplaatsen, verwarmingsinstallatie, elektrisch bediende overdrive, draadspaakwielen en rembekrachtiging. Als extra accessoires heeft hij twee sportspiegels, een mistlamp en een chromen bagagedrager voor op het kofferdeksel besteld. Een tankdopslot krijgt hij gratis, ook wordt er om niet een ruitenwisser in verschillende snelheden gemonteerd. Dit allemaal volgens de offerte, waaruit blijkt dat de Saab 96 nog 5.000 gulden waard is, die van de prijs van de Healey, 17.000 gulden, wordt afgetrokken. Op het definitieve koopcontract zal de Saab nog 500 gulden meer waard zijn. De Austin Healey had, de typeaanduiding zegt het al, een cilinderinhoud van drie liter en een vermogen van 150 pk, bijna vier keer zo veel als de Saab. Het kenteken was GJ-36-21.

Total loss in Wieringermeer

Hermans kreeg zijn Healey op vrijdag 30 oktober 1964, en nog diezelfde dag maakte hij zijn eerste rit en onderwierp hij de auto aan een nadere inspectie. Hij was niet tevreden. Nog op dezelfde dag schrijft hij een aangetekende brief aan de importeur, de firma R.S. Stokvis & Zonen in Rotterdam, waarin hij vraagt of de auto wel echt een leren bekleding heeft en geen kunstleren, zoals hij vermoedt. Ook, zo blijkt uit een tweede brief van 2 november: de ruitenwisser met twee snelheden ontbreekt, evenals een kastje op de aandrijftunnel. Hermans krijgt gedeeltelijk ge-

[pagina 28]




[pagina 29]

lijk: het kastje (waar nog een briefwisseling met autofabrikant Austin in Birmingham aan te pas komt) blijkt niet meer op het nieuwste model voor te komen, maar voor de technisch niet mogelijke ruitenwisser mag hij iets anders uitzoeken. Voor het ontbrekende echte leer krijgt hij geld terug.

Hermans reed vierenhalve maand in zijn Austin Healey. Op 12 maart 1965, om kwart over elf ’s ochtends, ging op Rijksweg 7 in de buurt van Wieringerwerf een vrachtauto naar de linker weghelft, terwijl Hermans hem net aan het inhalen was. Een verkeersongeval is het gevolg. Een uitgebreid verslag kreeg Hermans’ Vlaamse collega-schrijver Gust Gils twee weken later, op 26 maart: ‘Ik schreef je nog niet op je brief van 12 maart. Acausaal verband? Op die datum ben ik met mijn veelbewonderde Healy met 160 km/h over de kop geslagen in de Wieringermeer. Ik had drie blauwe plekken, maar het sportieve vervoermiddel is in een zodanige toestand dat ik het maar niet zal laten repareren.’ Opvallend is dat Hermans de naam van zijn geliefde speeltje verkeerd schrijft. Het verslag van het ongeluk is verder van de poëtische soort:

Het was die dag het soort lenteweer dat een jaar of dertig geleden nog in gedichten ter sprake werd gebracht: geen wolkje aan de lucht en een soort droge nevel, nesthaar van de jonge lente […]. Mijn gedachteleven was niettemin niet opgewekt, o.a. omdat ik in Amsterdam een professor ging feliciteren aan wie ik eigenlijk een hekel heb en hij aan mij. Een grote vrachtauto die ik bezig was in te halen, ging plotseling naar links. Ik dacht dat hij het deed om mij te plagen. Er is niets aan te doen, ik vlieg erop, dacht ik rustig.
Ik hoor breken van glas, ik zie gelaten hoe het linker achterstuk van de vrachtauto het rechter spatbord van de mijne openrijt. Daarna raak ik in een verveling waarvan ik mij weinig herinner, d.w.z. volgens mijn herinnering heb ik niets meer van het landschap gezien, alleen het interieur van de auto en dit met hetzelfde gevoel dat je op de kermis hebt in die wagentjes die vastgemaakt aan een draaiende schijf in het rond worden geslingerd. Ik voelde niet de minste angst, ik dacht alleen: nu heb ik de zekerheid dat doodgaan inderdaad niets is, het is alsof je in een roes verzinkt, het is eigenlijk wel prettig.
De auto kantelde, ik verwachtte de finale klap op mijn hoofd, maar dat gebeurde niet, mijn hoofd kwam zelfs niet met het dak van de auto in aanraking toen hij ondersteboven lag. Niets gebeurd! Door de raampjes was gras te zien, vlakbij. Ik rook verse benzinestank en niet zonder tegenwoordigheid van geest draaide ik het contactsleuteltje om, opende toen het rechterdeurtje (moeilijk, om ondersteboven uit te vinden welke kant je het krukje op moet drukken), trok mijn benen in, draaide mij om en kroop op handen en voeten naar buiten in het ‘malse gras’. Ik stond op en keek rond, in het gras, tussen de stronken van een kort geleden gekaapt jong bosje, ongeveer 10 meter naast de weg.
Toen zag ik twee boerenlummels aarzelend naar mij toe lopen. Toen de

[pagina 30]

voorste in mijn buurt was, zei ik: ‘Waarom heeft u dat nou gedaan?’
‘Ik heb het niet gedaan. Hij heeft het gedaan.’ Hij wees op de tweede, zelf was hij de chauffeur van een auto die voor degene reed waar ik opgevlogen was.’

Het verslag gaat nog verder, tot en met de vrachtautochauffeur die Hermans naar een station brengt: ‘[E]ven later stond ik op het pas geleegde perron van Assendelft, mijn zakken vol met Michelingids, brillendozen, handschoenen en een treinkaartje. De zon scheen nog steeds, de wereld was nog net zo oninteressant als vóór het ongeluk, ja, nog minder, ik was immers mijn auto kwijt, mijn tijd, enz. / Het is wel droevig als, wanneer er eindelijk in je leven eens een soort wonder gebeurt, een hoogst zeldzaam punt in de waarschijnlijkheidsverdeling wordt geraakt, dit dan niet dient om je leven met één slag in iets heerlijks te veranderen, maar helemaal nodig is om je alleen maar van de dood te redden. Je bent te vergelijken met iemand die failleert op een schuld van ƒ 100000 en een dag later voor het eerst van zijn leven ƒ 99000 uit de voetbaltoto wint.’

Op dezelfde dag dat Hermans deze ontboezemingen aan Gust Gils schrijft, doet hij ook, maar dan een stuk zakelijker, verslag aan Rudy Kousbroek. De ‘boerenpummel’ die het ongeluk veroorzaakte krijgt nu, behalve een naam (met kleine letters!), ook een andere toevoeging: ‘Toen ik uit mijn gesneuvelde lieveling kroop, was ik voornamelijk kwaad op de boerenlul, wieger pyksma genaamd uit Wanswerd, waar dat is weet ik niet, maar natuurlijk in Friesland, die, door met zijn Fyffesvrachtauto naar links uit te wijken, toen ik bezig was hem te passeren, mij dit heeft aangedaan.’ De naam van de chauffeur van de vrachtauto was overigens Spijksma. De Healey had nog geen negenduizend kilometer afgelegd, meldt Hermans verder nog, maar in een ps is hij al bezig met de opvolger: ‘Als je soms een redelijk goede Facel Vega, Delahaye of Salmson te koop hebt…’ Allemaal uiterst exclusieve Franse auto’s van het soort waar Kousbroek van hield. Bij de anwb informeerde Hermans rond die tijd, zo blijkt uit het dossier ‘Auto’s’, over de regels voor het invoeren van auto’s uit Frankrijk. En in zijn agenda zijn ook sporen van de zoektocht naar een nieuwe auto te vinden: op dinsdag 30 maart 1965 noteert hij, wellicht na het lezen van advertenties, dat er een Triumph te koop staat aan de Zwarteweg in Alkmaar, een Alfa Romeo aan de Veursestraatweg in Leidschendam en een Abarth aan de Laan van Nieuw-Oostindië in Den Haag. Triumph is een Brits merk, Alfa Romeo en Abarth zijn Italiaans. Het rijtje wordt afgesloten met: ‘Morgan?’ en iets dat op een telefoonnummer lijkt. De tweede keuze uit de rai-aflevering van de Autokampioen uit maart 1964 zou eind augustus 1965 de nieuwe auto van Willem Frederik Hermans worden.

Maar eerst moest het ongeluk met de Austin Healey nog verzekeringstechnisch worden afgehandeld. Uitgebreide correspondenties met verzekeringsmaatschappijen en de anwb in het archief-Hermans laten zien dat dat niet van een leien dakje ging. Hermans ging er namelijk vanuit dat de verzekering, omdat de ge-

[pagina 31]




[pagina 32]

noemde ‘boerenlul’ uit Friesland schuld was aan het ongeluk, de volledige waarde van de bijna nieuwe auto zou betalen, maar er bleek, omdat de auto al 8164 kilometer had gereden, sprake van waardevermindering. Hermans kreeg minder dan hij had verwacht en legde zich daar pas in mei 1966 definitief bij neer, nadat de juridische afdeling van de anwb het laatste woord had gesproken.

Met Joop van Tijn in de slip

Op 14 augustus 1965 bestelde Hermans bij importeur Louwman & Parqui in Leidschendam een witte Morgan Plus 4 cabriolet met een zwart vouwdak, en hij wilde er de volgende extra’s bij: rood leer, een houten stuur en een bagagerek. Totale kosten volgens de factuur: ƒ 13.479,30. Eind augustus wordt de auto met het kenteken EJ-92-60 en het chassisnummer 6009 afgeleverd. Tot juni 1968 rijdt Hermans met plezier in de auto, in het begin zelfs met meer dan plezier: ‘Ik heb er […] nog niet veel in gereden,’ schrijft hij op 6 september 1965 aan Rudy Kousbroek, ‘een 900 km. Hij staat voor mijn deur, aan de waterkant en trekt drommen belangstellenden. Dat verdient hij ook, ik ben nooit op een autootje zo verliefd geweest. Hij is werkelijk ongelofelijk chic om te zien, rijdt ook veel soepeler dan de Healy’. Weer schrijft Hermans de naam van zijn vorige liefde verkeerd. Maar die auto had het volgens hem ‘eigenlijk nooit goed […] gedaan’. De Morgan is ‘natuurlijk wel veel lichter; de motor zal misschien ook vlugger verslijten, de topsnelheid zal ook iets lager liggen, maar de acceleratie is minstens even goed. Dat moet allemaal natuurlijk nog nader bekeken worden, als hij goed is ingereden.’ Dat de Morgan veel kijkers trok was niet zo verbazingwekkend: het was een zeldzame verschijning. Importeur Louwman & Parqui deelde in 1965 aan Hermans mee (en die vertelde het in een brief door aan Rudy Kousbroek) dat er tien Morgans in Nederland waren, waarvan twee van het model van Hermans. En dat model was een met de hand gemaakte auto met het uiterlijk van een oldtimer uit 1936, toen het model voor het eerst werd gebouwd. Ook in 2013 is de +4 nog steeds vrijwel onveranderd leverbaar.

Verdere enthousiaste verhalen in brieven of elders ontbreken, correspondentie van Hermans met de Morgan-importeur daarentegen niet. Die vergoedt in februari 1966 in het kader van de garantie op de auto de reparatie van de ampèremeter en de uitlaat, ook zijn er problemen met de versnellingsbak. Een paar weken later stuurt Hermans de ruitensproeier en afgebroken bevestigingsbouten voor de accu naar Louwman & Parqui om de gebrekkige kwaliteit aan te tonen. Maar gereisd werd er wel met de auto. Of het bezoek, samen met Rudy Kousbroek, aan het automobielmuseum Carlo Biscaretti di Ruffia in Turijn en de ‘Mostra vetture competizione’ aldaar van 26 februari tot 6 maart 1966 met de Morgan of met een auto van Kousbroek wordt gemaakt is uit Hermans’ agenda en uit gewisselde brieven niet op te maken. De reis naar Kousbroeks woonplaats Parijs vond in elk geval wel in de Morgan plaats.

[pagina 33]

Wat er wel in Hermans’ agenda staat is deze notitie op 5 april 1966: ‘slipschool’. De notitie is de nasleep, gevolg van een interview dat Joop van Tijn op 24 maart van dat jaar met Hermans in Groningen had en dat op 2 april in Vrij Nederland werd gepubliceerd. Van Tijn besloot zijn artikel aldus: ‘Het is half zes. Het gesprek is ten einde. We lopen de naderende ochtend in, en stappen in een witte Morgan […] waaraan Hermans eerst nog even wat heeft gesleuteld, snel, efficiënt. Vlak bij het station slippen we, draaien om onze as, en komen aan de andere kant van de weg tot stilstand. Hermans is ontdaan: Dat is me nog nooit gebeurd, zegt hij als na een nederlaag. Nu pas ziet hij dat er een dikke laag ijzel op het asfalt ligt. We rijden het laatste stukje naar het station en ik stap uit, bedank hem voor de gastvrijheid. “Zult u voorzichtig terug rijden,” zeg ik hem. Peinzend kijkt hij me aan en rijdt weg. Vrij snel.’ Maar, vond Hermans later in het inleidende vraaggesprek met Frans Janssen in de interviewbundel Scheppend Nihilisme (1979), ‘het einde van het bezoek van Joop van Tijn verliep een beetje anders dan hij het beschrijft. Aangezien wij een hele fles whisky leeggedronken hadden, was ik tegen zes uur ’s ochtends wel wat verstrooid. Ik lette er niet op dat het geijzeld had. Rechts afslaand bij het station slipte ik, de auto draaide rond en stopte op de stoep aan de andere kant van de weg, vlak tegen een hek. Gelukkig was er geen ander verkeer. Joop van Tijn riep: “Help! help! ik wil uitstappen, ik kom zo wel bij het station!” Ik daarentegen zei: “Geen sprake van, als ik iemand naar het station breng, dan breng ik hem naar het station”, schakelde doodkalm in de achteruit, gaf vol gas, bracht zodoende het sportieve voertuig op de rechter weghelft terug en leverde de luidkeels jammerende vn-journalist puntgaaf af bij de ingang van het station, zoals ik mij voorgenomen had. Zijn interview zou nog beter geworden zijn dan het al is, wanneer hij deze opwindende bijzonderheden niet had verzwegen. Een goed schrijver moet zoiets aandurven en aankunnen.’ Wie er ook gelijk had, de ‘slipschool’-notitie in Hermans’ agenda ondersteunt de lezing van Joop van Tijn wellicht een beetje meer.

‘Those lousy SS again!!!’

Misschien bezocht Hermans de slipschool ook als voorbereiding op een tocht naar Noorwegen die aanstaande was. Op 7 april 1966 vertrok hij met zijn gezin naar Oslo, waar hij zijn collega-geograaf Torbjørn Fjellang ging opzoeken. Nooit meer slapen was twee maanden eerder verschenen, Fjellang stond daarin model voor het personage Arne. In Noorwegen heerste de winter nog hevig, maar heen- en terugreis verliepen voorspoedig. Wel kreeg Hermans in Duitsland een boete van vijf mark voor gevaarlijk rijden in een bocht, en dat verleidde hem in een brief die hij na terugkomst in Groningen aan Fjellang schreef tot de opmerking ‘Those lousy ss again!!!’ Ook Fjellang had in zijn antwoord, wat het autorijden betreft, gemengde herinneringen aan het bezoek van Hermans: ‘We are all missing the nice evenings with the talkings before the fireplace and dangerous trips in a Morgan.’

[pagina 34]

Behalve naar Noorwegen rijdt Hermans, zonder dat er garagerekeningen in het dossier belanden, dwars door Europa. De agenda’s vermelden in 1967 twee ritten naar Wenen en een naar Parijs, in het voorjaar van 1968 volgt er een naar Berlijn. In mei van dat jaar is Turkije het reisdoel. Dat zijn enorme ritten voor de als zeer oncomfortabel geldende Morgan, die Hermans in een brief aan Gust Gils uit december 1966 ‘hardvochtig’ noemt. Te hardvochtig in elk geval om een zieke zoon Ruprecht in mee te nemen bij een bezoek aan Gils in Gent.

Van de reis naar Turkije komt de Morgan niet heelhuids terug. Op 3 juni 1968 krijgen Hermans en zijn vrouw Emmy in Joegoslavië, in het gedeelte dat nu Montenegro is, een ongeluk. Op het achteraf ingevulde schadeformulier gebeurde er in de woorden van Hermans het volgende: ‘In omgeving Virpazar (Joego-Slavië) bij heftige regenval geslipt, van de weg geraakt en in aanraking gekomen met muur van ruwe natuursteen die zich rechts van de weg bevond. / Vier uur vergeefs op hulp gewacht, tenslotte met de taxi naar Kotor gegaan, waar zich de dichtstbijzijnde goed geoutilleerde garage bevond, die bereid was de auto te bergen. Deze garage (Autoremont, Kotor) was niet in staat te repareren, bij gebrek aan onderdelen. Provisorische reparatie zou omstreeks ƒ 1200 gekost hebben. De auto is toen, na overleg met Ned. Consulaat te Belgrado door de A.N.W.B. naar Garage Oosterhuis, bovengenoemd, te Groningen gebracht.’ Elders op het formulier staat wat er allemaal kapot was: de voortrein was ontzet, buizen waren gebroken, het rechtervoorwiel was kapot, evenals het rechterachterwiel, de rechterhelft van de carrosserie, de spatborden en de treeplank waren beschadigd. Er was geen ander voertuig bij het ongeluk betrokken.

[pagina 35]

Het echtpaar Hermans reist per trein terug naar Nederland, de auto wordt naar de importeur in Leidschendam gebracht om te worden gerepareerd. Hermans is het, zo laten de uitgebreide correspondenties in het autodossier zien, niet eens met de schadeafrekening, niet met het feit dat hij de auto zelf in Leidschendam moet ophalen en niet met de wijze waarop de schade-expert van de anwb zijn auto na de reparatie heeft bekeken. In een brief aan de anwb van eind december somt hij tien gebreken op die de expert over het hoofd heeft gezien:

1)	Op rechter treeplank is geen chroom en nikkel strip aangebracht, zoals het behoort en zoals uw expert had kunnen zien, hadde hij de moeite genomen het rechter spatbord te vergelijken met het linker.
2)	De toesporing deugde niet.
3)	De twee gerepareerde wielen zijn niet uitgebalanceerd.
4)	De gerepareerde rechter koplamp brandde niet en er was een verkeerd type gloeilamp in gemonteerd.
5)	Het controlelicht voor grootlicht deed het niet.
6)	Binnenspiegel verdwenen.
7)	Rechter ruitenwisser verdwenen.
8)	Passeerhoorn ondersteboven gemonteerd en niet aangesloten.
9)	Snelheidsmeter en benzinemeter werkten niet. Uw expert beweert met de wagen proefgereden te hebben, maar heeft dit blijkbaar niet opgemerkt.
10)	De nieuwe uitlaat en de bijna nieuwe accu waren ten tijde van het begin van de reparatie in goede toestand. Ze zijn het nu niet meer.

[pagina 36]

Als iedereen vind ik de anwb een prachtige instelling, maar deze keer ben ik echt niet zo geestdriftig. Kunt u zich dit voorstellen?

De anwb geeft Hermans gelijk: Louwman & Parqui moet alles in orde brengen. Het tafereel van een verongelukkende witte auto in Joegoslavië zal de Hermans-lezer overigens bekend voorkomen: zo begint de novelle Homme’s hoest (1980), maar de auto daar is een Rolls-Royce en de gevolgen zijn dramatischer. De hoofdpersoon van dit boek reist ook naar Turkije, niet in een Morgan maar in een net zo Britse Jaguar E-type.

Een Wolseley om aan te knutselen

Op 21 september 1970 kocht Hermans naast de Morgan nog een auto: een Wolseley 6/110 Mk i uit 1963, met een drieliter motor, 120 pk en het kenteken MX-07-47. Hij was blauw, werd voor vijfhonderd gulden gekocht van de overburen in Haren en was bedoeld om zelf aan te knutselen, herinnert Ruprecht Hermans zich. Maar de lust is de schrijver en autoliefhebber blijkbaar vergaan om zijn nieuwste bezit te documenteren. Alleen een verzekeringspolis is bewaard, twee fotonegatieven en twee notities in een agenda. Op 29 juni 1971 staat daar vermeld: ‘Wolseley naar garage A.Z. gebracht om te verkopen’, tweeënhalve week later, op 16 juli, luidt de aantekening: ‘Wolseley verkocht’.

Bleef over: de Morgan, die steeds meer geld ging kosten. Er is een rekening bewaard van garage L. Wietsma in Putten van 5 november 1971 voor reparaties ter waarde van meer dan 2500 gulden, eind december van dat jaar berekent Shell Service-bedrijf A tot Z in Groningen voor het in orde brengen van kleppen, ontsteking, carburateur en olie 144 gulden, voor dat geld worden ook nog bouten aangetrokken. De maat is voor Hermans blijkbaar vol, want wanneer er in februari 1972 een rondschrijven komt van de Morgan Sports Car Club Holland in oprichting, een maand later gevolgd door de uitnodiging voor de eerste bijeenkomst in Doorwerth, schrijft Hermans een brief aan de club met de mededeling dat hij niet zal komen en dat hij de auto wil verkopen. Op 5 mei 1972 is de verkoop een feit: Hermans stuurt dan een brief met die mededeling aan zijn verzekering, op dezelfde dag zegt hij zijn lidmaatschap van de anwb op.

De Morgan Plus 4 van Willem Frederik Hermans bestaat nog steeds. Hij is in het bezit van de Venlose architect Geer Selen, die er, na een grondige en liefdevolle restauratie, alweer een aantal jaren in rijdt. Het rode leer van de zittingen is nog steeds dat waar Hermans ooit op zat, maar de kleur van de auto is niet meer wit maar groen. En de passeerhoorn, waarmee Hermans zijn komst luidkeels kon aankondigen, zit er niet meer op.

[pagina 37]

Bronnen

Archief-Hermans, Koninklijke Bibliotheek / Letterkundig Museum

Bart Bosters, ‘Auto W.F. Hermans krijgt tweede leven in Venlo’. In: De Limburger, 7 november 2000.

Freddy De Vree, De aardigste man ter wereld. Amsterdam 2002.

Willem Frederik Hermans, Volledige Werken, delen 1 [etc.]. Amsterdam 2005 [etc.].

Willem Frederik Hermans, Homme’s hoest. Amsterdam 1980.

Willem Frederik Hermans, Uit talloos veel miljoenen. Amsterdam 1981.

Frans A. Janssen (red.), Scheppend Nihilisme. Amsterdam 1979, 19833.

Rudy Kousbroek, De archeologie van de auto. Amsterdam 1989.

Hans van Straten, Hermans. Zijn tijd. Zijn werk. Zijn leven. Soesterberg 1999.

Hermans-magazine, o.a. jaargang 7 (1997-1998), afl. 25 (thema: Snelheidsduivel en brokkenpiloot)), jaargang 11 (2001-2002), afl. 43 (ingezonden brief Philip Mechanicus)

www.morgan-motor.co.uk

Met dank aan Ruprecht Hermans, Bram Oostveen, Geer Selen en het Willem Frederik Hermans instituut.

Alle afbeeldingen, met uitzondering van de tekening van Peter van Straaten, zijn uit het archief-Hermans.

In de vorige Parelduiker (2012/5) is in het artikel van Sylvia Willink-Quiël over de door haar vervaardigde bronzen kop van Willem Frederik Hermans verzuimd te vermelden, dat het Willem Frederik Hermans Instituut bewilligd heeft in de publicatie van citaten uit de brieven van Hermans aan Carel Willink.

[pagina 3]

[2013/1]

Kees Ruys
De geboorte van een schrijverschap
Aya Zikkens jeugdjaren in Indië

Kees Ruys (Den Haag, 1955) is fulltime schrijver. Van zijn hand verschijnt in maart de biografie Alles is voor even. Het bewogen schrijversleven van Aya Zikken (In de Knipscheer).

Tussen 1926 en 1939, van haar zevende tot haar negentiende jaar, leefde de schrijfster Aya Zikken met haar ouders en haar zusjes in Nederlands-Indië, waar haar vader als hoofdonderwijzer in dienst was bij het gouvernement. Volgens gangbaar koloniaal beleid werd Johannes Zikken steeds voor korte perioden ergens aangesteld, waarna hij in principe elders in het land een nieuwe standplaats toegewezen kreeg. Dat voerde zijn gezin achtereenvolgens van Bandoeng naar het Sumatraanse jungleplaatsje Lahat en van daaruit weer terug naar Java, waar de Zikkens voor een jaar in Soerabaja neerstreken. Na zes maanden verlof in Nederland volgde er bij uitzondering een periode van vier jaar in Batavia, gevolgd door nog eens twee jaar in Bandoeng.

Voor de jonge Aya Zikken vormde dit onrustige bestaan een aanslag op haar stabiliteit. Vaak zonder dat ze zich erop had kunnen voorbereiden moest ze steeds weer afscheid nemen van haar vriendjes en vriendinnetjes, geliefde huisdieren, haar eigen kamer, dierbare bezittingen, haar school, een leefomgeving waar ze net een beetje in was thuisgeraakt. De grote moeite die ze met het afscheid nemen had, is tegelijkertijd veelzeggend voor de waarde die ze aan haar leven op elk van die plekken toekende. Ondanks de pijnlijke verhuizingen rekent ze de dertien jaar die ze in Indië doorbracht dan ook nog altijd tot de beste van haar leven, met haar ervaringen in de natuur rond Tjisaroea en Lahat en haar jaren in Batavia met Margaretha Ferguson als onbetwiste hoogtepunten.

In het voorjaar van 1939 reisde ze vervroegd met haar verzwakte moeder en haar in Batavia geboren zusje Tups terug naar Nederland. Haar vader en haar zusje Jampie volgden later in dat jaar, waarna het voltallige gezin – min Aya, die naar vrijheid snakte en vrijwillig achterbleef – begin 1940 weer naar Indië terugreisde. Twee verhuizingen waarin het trauma van de voorafgaande zeven nog eens dubbel werd herhaald, want behalve dat de terugweg naar Batavia voor Aya afgesloten raakte, zou ze uiteindelijk ruim vijf jaar in het ongewisse blijven over het lot van haar familie, die het grootste deel van deze periode in Japanse interneringskampen zou doorbrengen.

[pagina 4]

‘Verhuizen’ heeft haar in haar jonge leven, kortom, weinig goeds gebracht. Tijdens een gesprek zei ze me er het volgende over: ‘Als iemand me zou vragen wat mijn jeugd in Indië vooral met me gedaan heeft, zou ik niet met prachtige natuurtaferelen of geweldige ontmoetingen aankomen. Ik zou zeggen: Indië heeft een afstandelijk mens van me gemaakt, iemand die niet langer in iets blijvends kan geloven, en dus ook niet in een blijvende relatie met een ander mens. Als niets kan wortelen, is alles tijdelijk. Daarom kun je misschien maar het beste toekijken en van een afstandje genieten tot de boel weer in elkaar dondert, want dat doet het hoe dan ook. Zo is het in mijn leven ook gegaan. Ik geloof niet dat ik ooit iets blijvends heb gevonden.’

Gelukservaringen met een scherp randje

De echo van haar jeugd in Indië weerklinkt het duidelijkst in haar bestaan als reiziger en reisschrijfster, en dat zowel letterlijk – waar het haar reizen naar het oude territorium betreft en de herinneringen eraan die ze in haar werk oproept – als in een meer structurele zin: als een volwassen parallel, zo niet een herhaling van het haar ooit opgelegde leefpatroon. De onvrijwillige verhuizingen die haar als meisje mede hebben aangezet tot het op gedreven wijze vastleggen van haar dagelijkse en persoonlijke beslommeringen, in tientallen dagboekjes die samen vele duizenden pagina’s beslaan, kregen later in haar leven een vervolg in talloze vrijwillige, uit een verlangen naar indringende belevenissen ondernomen reizen, waar ze in haar boe-

[pagina 5]

ken op een minstens zo gedreven wijze verslag van heeft gedaan.

Tonen haar romans voornamelijk onthechting en verwoede pogingen om in de wereld thuis te raken, in haar reisverhalen is een schrijfster aan het woord voor wie het ongewisse juist een bron van inspiratie is, en reizen een opwindende manier van leven, net zo vluchtig en intens als het verhuisbestaan waaraan ze in haar kinderjaren onderworpen werd.

Voor zover er heimwee bij haar terugkeerreizen meespeelde, lijkt dat vooral heimwee naar een specifieke atmosfeer te zijn geweest. Het intense, sterk zintuiglijke tropenleven, kleurrijk en opwindend, maar ook pijnlijk en beangstigend, lijkt na Indië voorgoed haar maat der dingen, en daarmee het uitgangspunt van haar verwachtingen te zijn geworden. Ze is potentieel verslaafd geraakt aan hevigheid. Gelukservaringen waar Aya Zikken over praat of schrijft, zijn dan ook nooit eenduidig ‘zoet’ of ‘warm’ of ‘mooi’. Er zit altijd wel een scherp of giftig kantje aan. Wat dat betreft is ze al jong verwend, zo niet ‘verpest’ geraakt, want in het kalme, grijze Nederland bleek het lang niet zo eenvoudig om in euforie te raken als in Indië – of, later, in Italië of Afrika, Maleisië, Indonesië of India. Om iets van het sublieme terug te vinden, ook al was het maar voor enkele seconden, moest ze overzee.

Of vluchten in haar fantasie, zoals vroeger.

De journalistieke toekomst

Al op jonge leeftijd oefende Aya Zikken zich in het vastleggen van haar ervaringen. Bij haar vertrek naar Indië in 1926 kreeg ze als zesjarige van haar grootvader een potlood en een schriftje mee, waarin ze aan boord, in hevige verwarring over de gebeurtenissen, een paar eerste zinnen optekende. In Landing op Kalabahi (1996), ‘een licht geromantiseerde autobiografie van mijn jeugdjaren op Java en Sumatra’, wordt het moment aangehaald.

Er is geen mens in de buurt. Je hoort er niets boven het gebrul van de motoren uit. Ik ga op een soort stalen kistje zitten en voel me veilig. Van alles wat me is ontnomen heb ik het belangrijkste kunnen redden. Mij kan niets gebeuren. Grootvader heeft het gezegd en hij heeft nooit tegen mij gelogen. […] Met grote hanenpoten begin ik te schrijven: over het popje dat totaal alleen op een enorme zee drijft, over het land dat zomaar is verdwenen, over kinderen zonder ouders, over een grootmoeder die niet voor het laatst met warmte is omhelsd door haar kleindochter, over angst, schuld, verlies, onbegrip en onveiligheid. Het staat er allemaal, in drie lange zinnen, het verhaal van die zeereis naar Indië. Meer dan dat heb ik in de rest van mijn leven ook eigenlijk niet geschreven.Ga naar eindnoot1

Een tweede ‘fictionele daad’ die ze in deze periode pleegde, was het kort na aankomst in Batavia veranderen van haar geboortenaam Zwany in ‘Aja’. Ook haar ouders kregen algauw alternatieve namen toebedeeld. In haar Indische jaren zou het

[pagina 6]

bijna een gewoonte worden, die een hoogtepunt bereikte in haar omgang met Margaretha Dorothea Wigerink (1920-1992), haar ‘vriendin van toen en later’, die na haar tweede huwelijk Margaretha Ferguson zou gaan heten, de naam waaronder ze vanaf 1959 ook haar literaire werk zou publiceren.

Aya ontmoette Margaretha in augustus 1933 op haar eerste schooldag in Batavia. Een kennismaking die in meerdere opzichten van belang geweest is voor haar literaire interesse en ontwikkeling. Naast het feit dat Margaretha’s vader aan de Rijswijkstraat, niet ver van Aya’s huis, een tweedehands boekwinkel dreef (‘voor mij een soort hemel met een godheid aan het hoofd’), koesterde ook Margaretha een ambitie om te schrijven. Samen richtten de vriendinnen op hun dertiende ‘De Journalistieke Toekomst’ op, een schrijfclubje voor twee leden die elkaar aanvankelijk alleen nog uit hun dagboeken voorlazen. Concurrentie stuwde het duo op tot grote ijver en bij tijd en wijle ook tot overdrijven en fabuleren, ofwel: fictie schrijven.

Aya Zikken herinnert het zich als een stimulerende formule: ‘Door het besef

[pagina 7]

dat onze teksten voorgelezen of gelezen zouden worden, dachten we automatisch beter na over de logica van een relaas en werkten harder aan de kwaliteit van onze formuleringen. Doordat we steeds maar bezig waren elkaar uit te dagen en te imponeren, waren we in feite elkaars ideale lezer: iemand die kritisch is en iets verwacht. Om diezelfde reden – elkaar willen overtreffen – probeerden we uiteindelijk ook andere genres uit: aforismen, schetsen, korte verhalen. Erg glad ijs natuurlijk, ook voor onze kwetsbare dichterzielen. Bij het voorlezen gebruikte ik daarom wel eens een list. Dan citeerde ik bijvoorbeeld zogenaamd een gedicht van een bekende schrijfster, zoals Hélène Swarth, en vroeg Margaretha wat ze ervan vond. Alleen als haar oordeel positief uitviel, bekende ik haar dan dat ik het had geschreven.’

Fantasie versus werkelijkheid

Ook in het gewone dagelijkse leven had de jonge Aya er zo af en toe plezier in om de werkelijkheid te fictionaliseren. Een aardige manier om de verveling te verdrijven en soms ook een bruikbaar wapen in de strijd. Ondanks haar intelligentie en haar humor heeft ze het als verlegen pubermeisje niet altijd gemakkelijk in het grootsteedse Indië. Ze vindt zichzelf vooral te lang en mager en slaagt er niet in om haar dromen van een groots, meeslepend (liefdes)leven te verwezenlijken of zelfs maar te benaderen. Ze is geliefd, maar daar gelooft ze niet zo in of ze vindt de aandacht die ze krijgt maar oppervlakkig. Ze wil Echte Vriendschap, Ware Liefde, en als dat niet kan, wil ze aanbeden worden als een vamp die elke jongen smachtend aan haar voeten krijgt. Voor het eigenlijke leven dat daartussen ligt, heeft ze niet zoveel belangstelling of mist ze het talent, en misschien ook wel het zelfvertrouwen.

In haar dromen en haar fantasieën heeft ze van dat alles weinig last. Daarin kan ze bestaan zoals ze wil en kan ze zijn wie ze wil zijn, of dat nu op papier gebeurt of in haar hoofd. Fictie is zo al op jonge leeftijd niet alleen een troost voor haar, maar ook een middel om zich in de wereld staande te houden. Als een klasgenote in Batavia met een verhaal aankwam over een geweldige ontmoeting met een jongen, reageerde Aya soms met een spontaan gefantaseerd verhaal over een eigen verovering, compleet met naam, ontmoetingsplek en al. Om het risico van een ontmaskering zo klein mogelijk te houden, fietste ze vervolgens naar de plek uit haar verhaal om inspiratie op te doen voor een vervolg, in de stille hoop er werkelijk een jongen te ontmoeten die een einde aan de noodzaak van het fabuleren maakte.

Fantasie of werkelijkheid, voor Aya Zikken is het onderscheid niet erg van belang, voor zover ze het verschil ertussen überhaupt al onderkent: ‘Het woord “fantasie” heeft voor veel mensen een bijklank van onbetrouwbaarheid. Een fantast is een wat twijfelachtige figuur, terwijl een leugenaar – iemand die de waarheid willens en wetens geweld aandoet – verderfelijk gevonden wordt. Ik begrijp dat niet. Aan de hand van welke maatstaf kun je het één werkelijker noemen dan het andere? Waarom zou een fantasie minder bestaansrecht hebben dan die zogenaamde wer-

[pagina 8]

kelijkheid, waarvan we niet eens zeker weten of het niet één lange droom betreft? Naar “de waarheid” zoeken in een fictiewerk vind ik niet alleen een dwaasheid, maar ook een nogal roekeloze aanval op het wezen van degene die het heeft gemaakt. Bijna een soort moordpoging, want je probeert precies datgene stuk te maken wat diegene tot een schrijver maakt. De fictie van een schrijver is immers zijn werkelijkheid.’Ga naar eindnoot2

‘Openbare’ en ‘geheime’ dagboeken

Op haar vijftiende begon Aya Zikken voor het eerst gedachten op te tekenen die ze voor zichzelf wilde houden.

Hier, in dit schrift, wil ik, Aja Zikken, oud 15 jaar, al mijn gedachten, verlangens, wenschen enz enz opschrijven. Dit doe ik omdat ik mij uitspreken moet en omdat ik dit niet kan tegen gewone menschen, die mij toch niet begrijpen. Wat zijn de menschen gewoon!! Ik wil niet zeggen dat ik dan zoo’n buitengewoon licht ben, maar ’t lijkt wel of de meeste menschen nergens anders over denken dan over dingen die zoo in hun leventje te pas komen. Misschien kan ik er niet over oordeelen; ik beoordeel ze misschien wel verkeerd. Och, de heele tegenwoordige wereld is toch eigenlijk één groot misverstand.Ga naar eindnoot3

[pagina 9]

Het verschil met de speelse, vaak nog kinderlijke toon die ze in haar andere, in aanleg ook voor Margaretha Ferguson toegankelijke dagboeken aanslaat, is opvallend. Zo noteert ze in de herfst van 1934 de volgende overpeinzingen in een van haar ‘Geheimschriften’:

Er ligt een schoonheid in lijden. Waarom zou ik me er druk om maken? Ik voel mij zó moe. Niets komt er meer op aan. Als ik nadenk, weet ik dat ik gelukkig hoor te zijn. O, ik heb alles wat ik wens, alles, ik weet niet wat ik meer zou willen. Ik ben zo bevoorrecht boven iedereen! Ik ben ook dankbaar, maar dankbaar met mijn hersenen. […] Soms, onder de prettigste bezigheden (bezigheden waarvan ik wéét dat ze prettig zijn) heb ik de neiging om me op de grond te werpen en te gillen. Ik heb een gevoel of er iets onherstelbaars gebeurd is. Idioot. Er is niets. Maar waarom leef ik dan? […] God, ik wou toch maar dat ik nooit het woord ‘waarom’ had gehoord.

Geheimen…wat hebben ze een bekoring. Geheimen… Om zelf geheimen te hebben waarvan niemand weet. Om alleen de wilde schoonheid van je smart te hebben, en de woeste vreugde van je eigen geluk. Je eigen geluk, mijn eigen […] niet te beredeneren groot geluk!

O, te kunnen schrijven, altijd en waar je maar wilt! […] Alles nemen ze je af doordat ze je niet begrijpen! Ik laat me zo beïnvloeden door mensen. Och, kon ik ’t maar tegenover iedereen en altijd waarmaken. Ik denk soms dat ik me boven ‘het gedoe’ verheven voel, omdat ik in werkelijkheid niet mee kán doen. Soms probeer ik het. Ik kan ’t ook wel, alleen laat ’t zo’n lam, wee gevoel achter! Te verzinken in de massa, gewoon te zijn en geen eigen gedachten, geen eigen leven te hebben…

Aan de ene kant wil ze ‘verzinken in de massa’ en ‘gewoon zijn’, aan de andere kant wil ze met rust gelaten worden om te kunnen ‘phantaseren’, nadenken en schrijven. Het dilemma keert in ieder dagboek, zo niet iedere notitie terug, en zou haar ook later in haar leven niet meer loslaten, met haar schrijverschap als het belangrijkste scharnierpunt. Een obstakel en een hoofddoel tegelijk, want wie een vol sociaal bestaan wil leiden, kan niet schrijven, en wie wil schrijven zal de wereld moeten buitensluiten. Hoewel Aya Zikken zeker ook het eerste heeft gekend, sloeg de balans in haar bestaan toch veelal naar het laatste door. Ze kon niet anders. De mens en de schrijfster zijn in haar eenvoudig niet te scheiden. Aya Zikken is wat ze doet. Alles heeft ermee te maken, niets valt ervan los te denken. De prijs die ze daar in haar leven voor betaald heeft is dan ook geen offer, maar een vanzelfsprekendheid, al heeft die dan bestaan uit ruim een halve eeuw alleen leven, veelal in afzondering, op desolate plekken waar de mogelijke komst van een bezoeker,

[pagina 10]

ergens in de week, vaak al voldoende was om haar van haar concentratie te beroven.

Lijdzaam verlangen

In de loop van 1935 waagt ze haar eerste serieuze pogingen om ‘literatuur’ te schrijven. In de gedichten en de schetsen die ze als zestienjarige in een apart schrift optekent, gaat het vaak om Hevige Gevoelens of juist het gebrek eraan, en om het schrijverschap als voertuig naar het hogere, zoals in haar schets ‘De gedachte’:

En langzaam zakken nu haar handen; met een plotselinge huivering legt ze ’t boek op de tafel. ’t Boek waarin ’t staat: ‘En tot niets ergers kan een mens voorbestemd zijn dan dichter te zijn’. Ze denkt steeds maar aan ’t laatje waarin alles is. Alles, dat betekent haar kunst, haar leven, haar denken en voelen; zijzelf.
‘En tot niets ergers…’ Even trekken haar wenkbrauwen zenuwachtig, haar ene hand grijpt naar haar keel in een plotseling benauwend gevoel van overgave. Dichter zijn: was ’t niet iets groots, iets moois, een kostbaar geschenk dat je met ingehouden adem in je bevende handen kon nemen, waarnaar je kijken kon en waarin je jezelf zou kunnen verdrinken als er niets anders meer mogelijk was? […]

[pagina 11]

Kunst is passie, en passie is ’t kruispunt van twee geliefden die elkaar in een donkere nacht heimelijk ontmoeten. Twee geliefden: schoonheid en smart.

Als er één begrip is dat haar jeugdige gemoedstoestand typeert, is het wel Sehnsucht: een intens, lijdzaam verlangen naar iets wat onbereikbaar is en dat misschien ook wel moet blijven om identificatie met een staat van onvervuldheid mogelijk te blijven maken. In deze interpretatie is het een pose, maar dat wil niet zeggen dat het smartelijke eraan bij de jonge Aya Zikken vals was. Hunkerend naar zingeving in een wereld die haar oppervlakkig voorkwam en waarin ze slecht kon aarden, klampte ze zich vast aan de illusie van een Hoger Leven waarin alles vonkte van betekenis en zij zelf als een der weinigen (‘een uitverkorene’) haar bestemming vond.

Met de jaren raakten al haar dagboeken erdoor gekleurd. Hoewel diezelfde Sehnsucht haar soms ook tot overdrijven en verzinnen aangezet zal hebben, in een poging haar vriendin te imponeren, leidde ze intussen ook daadwerkelijk een smartelijk romantisch leven, dromend, hopend, zoekend, de conventies tartend, eenzaam, maar soms ook op een euforische manier gelukkig. Op 25 februari 1936 schrijft ze over ‘een conflict’ met Margaretha dat uit niet veel meer had bestaan dan een verschil in stemming na een bioscoopbezoek. Maar wel een wezenlijk verschil, vond ze.

[pagina 12]

Bomben auf Monte Carlo was wat je zou noemen een leuke, vrolijke operettefilm. Helemaal niet bijzonder, maar toch maakte ’t een geweldige indruk op me. ’t Was een verhaal van een man die leefde. Hij dacht er niet aan wat er mogelijk zou kunnen gebeuren als hij dit of dat ging doen, hij dacht niet aan z’n goede naam, niet aan fatsoen of eer, hij was niet bang voor mensen of om iets te verliezen, hij deed alleen maar, zonder dat hij er verder over dacht.

Toen we na de film buiten fietsten, was er op straat een middagsfeer die iets vreemds in me opwekte. Ik had een gevoel of ik dronken werd, onzinnig dronken, en er kwam een kracht van Grote Dingen over me, de wil en de kracht om echt te leven zoals ik dat wil. Niet meer te denken aan al dat nare, alleen maar aan Grote, Machtige en Geweldige dingen. […] Ik denk, nee ik weet zeker dat ik op dat ogenblik dingen had kunnen doen die de hele mensheid in beroering gebracht zouden hebben!

Ik wilde ’t vertellen aan Greet, vertellen dat er iets in me veranderd was, dat er iets groots moest gebeuren, maar ik wist niet hoe ik ’t moest zeggen. En dus deed ik gek, o idioot gek. Dat doe ik soms op zulke ogenblikken, hoewel ’t eigenlijk heilig was. […] Maar ik kon dat niet zeggen en dus daasde ik door, en Greet bleef zo ijzig kalm, hoe ’t kwam weet ik niet, maar ze zei er bijna niets op.

[pagina 13]

[…]
Ik voelde de grote vlam wegzinken en ik voelde mezelf uit mezelf gaan, terug naar iets donkers en ik wilde niet! Enfin, ik werd woedend zoals ik maar zelden woedend ben geweest. Wat ik zei weet ik niet meer, maar ik geloof dat ik over straat gegild heb! Toen ben ik weg gereden, een zijstraat in. Ik voelde me weer kalm worden, […] maar het Grote was weg, omdat grote dingen eenmaal geboren worden uit grote ogenblikken en dit grote ogenblik was door Greet teniet gedaan. Niet doordat ze iets gedaan had, maar doordat ze iets niet had gedaan.

Na een verlengde periode in Batavia kreeg Johannes Zikken een aanstelling op een lagere school in Bandoeng. Een klein drama voor zijn oudste dochter, die een matig eindrapport had en alleen naar vijf gymnasium kon overgaan wanneer ze op de casGa naar eindnoot4 zou blijven, haar middelbare school aan het Koningsplein. Omdat haar vader er niet veel in zag om haar alleen in een pension te laten wonen (met de als ‘rebels’ beschouwde Margaretha om de hoek), zat er voor Aya weinig anders op dan opnieuw afscheid te nemen: van Batavia, een mogelijk gymnasiumdiploma, van de ‘Elcee’ – de literaire club waarvan ook Hella Haasse lid was – maar vooral van haar vriendinnenleven met Margaretha.

Uit een soort recalcitrantie liet ze het meest voor de hand liggende alternatief – de hbs – aan zich voorbijgaan en liet zich in Bandoeng bij een kweekschool inschrijven. Aanvankelijk leek ze er goed te aarden, zij het niet zozeer vanwege de opleiding zelf. In een van haar ongedateerde dagboeken schrijft ze in de herfst van 1937 aan haar in Batavia achtergebleven vriendin:

Misschien ben jij de enige die ’t zou begrijpen. Heb jij die film met Charles Boyer gezien: The Garden of Allah?Ga naar eindnoot5 You see, toen ik die film zag, voelde ik opeens de machtige bekoring die van de katholieke godsdienst uitgaat. Niet dat ik opeens bekeerd ben, maar oh, don’t you understand? ’t Betekent voor mij ’t zelfde als ’t was voor die schilder toen hij zijn geworgde zoontje schilderde. Do you remember? Er is iets in mij dat drijft naar dat mystieke, naar dat noodlottige, dat afschuwelijke. Als ik de poort binnenkom, en de dikke eikenhouten kloosterdeur valt achter mij dicht, en ik sta dan voor ’t grote beeld in de hal, just like in that movie, The Garden of Allah… en als ik dan loop door de stille witte gangen van dat ondoorgrondelijke klooster, en ik zie de nonnen met hun ascetisch gezicht en prevelende lippen, dan voel ik een rilling van genot. Ik weet niet waarom. Het heeft iets met kunst te maken. Ik wilde dat beschrijven… dat trieste, dat begeesterde en dat: nóóit meer…

Na een halfjaar hield ze het op de kweekschool voor gezien en besloot zich aan te melden voor een opleiding tot leerling-verpleegster in een ziekenhuis in het nabij-

[pagina 14]

gelegen Tjimahi, een van de weinige mogelijkheden waar ze midden in het schooljaar uit kon kiezen. Hoewel ze regelmatig bijna flauwviel bij de operaties die ze bijwoonde, vond ze het werk op zichzelf wel interessant. Ze besefte dat ze op een dwaalspoor zat en aldoor verder af begon te drijven van de toekomst die ze zich gedroomd had, maar ze had geen keus. Tot aan haar vertrek uit Indië, het jaar erop, zou ze in het hospitaal werkzaam blijven.

De afwezigheid van Margaretha, aan wie ze om de zoveel tijd haar dagboekjes meegaf, liet haar intussen alle vrijheid om de werkelijkheid van haar bestaan wat kleurrijker te laten lijken dan die was. Getuige de bezonken aard van haar notities in haar andere, ‘geheime’ dagboeken, heeft het er alle schijn van dat ze deze mogelijkheid niet onbenut gelaten heeft. In haar beschrijvingen, die met de jaren aan verbeeldingskracht en scherpte winnen, getuigt ze regelmatig van meeslepende ervaringen, alleen of met een onverschrokken lotgenote, en een overmatig druk bezet, maar op een cynische manier beschreven liefdesleven. Ze flirt met machinisten in een trein, zwerft in vervoering rond een bergmeer, maakt een baldadig afspraakje met een volwassen man in een hotel waar ze de naam van heeft verzonnen, maar dat werkelijk blijkt te bestaan – waarna ze er alsnog een kijkje neemt; ontmoet een mysterieuze vrouw die van haar minnaar in Singapore ‘geheime documenten’ heeft ontfutseld die ‘de vijanden van Engeland van groot voordeel kunnen zijn’ of zwerft tijdens de Oranjefeesten even onvermoeibaar als verweesd door de nachtelijke straten van Bandoeng:

[pagina 15]

Door een donkere zijstraat waar vanuit iemand ‘Halloh babe, kom bij me!’ tegen me riep, kwam ik op Braga. […] Een sliert van 3 jongens en meisjes haakte mij aan, een blonde jongeman zei: ‘Vind je ’t ook niet leuk?’ en even later was ik ze weer kwijt. Toen voelde ik me erg verloren en ik ging op ’t spatbord van een auto zitten, met opgetrokken knieën. De taptoe schoof voorbij. […]
’s Nachts liepen we met een hele rits door de straten en brulden van ‘Oranje boven’. We gingen naar een bar en kropen boven op een frigidaire. […] Op dat moment maakte ik kennis met George, een aspirant-vlieger en erg onverschillig. ‘Ik heet George,’ zei hij. ‘O, dat is leuk,’ zei ik verrukt, maar was al te verdwaasd om mijn eigen naam te noemen, en omdat ik een stelletje lampions in mijn armen had (niet na te gaan hoe ik daaraan kwam!) vond ik dat ik die eerst kwijt moest raken. Samen met George stapte ik een willekeurig huis binnen, waar een meneer stond met een glas in zijn ene en een fles in zijn andere hand. ‘Hier zijn lampions,’ zei ik vaag. ‘En hier is champagne!’ zei hij luidruchtig. Ik negeerde het en zei: ‘Waar moeten die lampions?’ ‘In de slaapkamer, op ’t bed,’ zei hij onzinnig, en omdat George er toch bij was, ging ik maar. Later kwam ik er nog eens alleen, toen lag er een vreemde man in de slaapkamer te huilen. […]
Ik viste ergens mijn fiets op en reed naar boven, de donkere Lembangweg op. Heel donker en eenzaam en veel wind. En boven ben ik afgestapt en heb neergekeken op Bandoeng en ik heb gedacht en veel gehuild, en toen ben ik heel gelukkig geworden.
Aan ’t eind van al die dagen was ik moe, zo moe, zo moe, en ik wilde geen roes meer en geen flirt en geen zoenen en geen wijn. Ik had teveel gehad. Het is niet goed te lang buiten het leven te staan.

Op turbulente perioden volgen steevast lange stille dagen waarop ze zich in haar kamertje terugtrekt en al schrijvend tot inkeer komt. Hoewel ze zich wanhopig aan haar inzichten vastklampt, maken die haar zelden vrolijker. In tegenstelling tot datgene wat ze in haar dagboeken aan Margaretha schrijft, gaat het hier veelal juist om het missen van betrokkenheid en inspiratie en om de overtuiging dat alleen een keuze voor de eenzaamheid een mens tot werkelijke verdieping brengt.

Mensen die ’t moeilijk hebben, hebben ’t maar goed. Die hebben tenminste weerstand, en dat is niets anders dan de kans om iets te overwinnen en dus ook de kans om iets te winnen. […] Een grote blijdschap doet je ieder moment fel genieten, een groot verdriet maakt je elke minuut ondragelijk. […] Maar leven zonder erbij te denken of te voelen, met louter en alleen het idee dat het zo toch wel genoeglijk is – dat kan geen leven zijn.

Hoe moeilijk is het jezelf ook maar enigszins te begrijpen. Is het ooit alleen het loutere geluk dat ons doet huilen van vreugde? Waarom schuiven we met eigen

[pagina 16]

handen de achtergrond van ons zijn weg, en willen we niets anders zien dan de dwaze potsenmakers die op de voorgrond hun kunsten vertonen? Want niet het geluk, de schoonheid zelf ontroert ons, maar het mysterie erachter, dat ervoor zorgt dat we voor één moment weer verbonden zijn met iets waarbij we behoren en dat we ontrouw geworden zijn. Schoonheidsbeleving is de herinnering aan het essentiële waar we in ons dagelijkse leven aan voorbijgaan.

Als je verder komt – als je rijker wordt, rijper, inniger, dichter naar het hart der dingen toegroeit – dan doe je dat altijd alleen en nooit met een ander mens. Daarom lijkt een huwelijk me niet alleen een dwaasheid, maar ook een fout. Je moet alleen blijven. Geen steun of troost zoeken. Ongenadig zijn voor jezelf en verder gaan, zoeken, worstelen.

Tot de weinigen met wie ze in haar laatste tropenjaren intiem omgaat, behoren haar wereldwijze vriendin Bobsey en de boezemvrienden Flip en Boy, die haar beiden op een andere manier aantrekken. Uit haar wisselende interesse in de jongens spreekt dezelfde tweespalt die haar houding tot de wereld in het algemeen bepaalt: een behoefte aan voorspelbaarheid en overzicht tegenover een hevig verlangen naar de spanning van het ongewisse. In het volgende dagboekcitaat over een uitje naar een zwembad bij de Tangkoeban Prahoe komen beide aspecten aan de orde.

[pagina 17]

Toen ik uit ’t kleedhokje naar buiten kwam en over ’t zwembad heen keek, bonsde m’n hart opeens van verrukking. Ik kan het, dacht ik in mezelf, dit is immers leven, dit intense genieten, dit intense beleven van zon, water, wind, schoonheid en mensen. Onder de strakblauwe lucht lag het brede plateau als de opgeheven hand van een godheid. Steil daalden de wanden van het ravijn af tot in het binnenste der aarde. Groen de hellingen aan de overzijde, groen de sawah’s en donkerder nog de bosschen verderop. Meer naar de top toe het heldere, blauwgroene water met de talloze spartelende lichtflitsen, de trossen gele mimosa, zwaar neergebogen.
Bovenop de springplank aan de overzijde stond Boy, zijn lange lenige gestalte gestrekt, scherp afgetekend tegen de lucht, zonlicht op z’n te blonde haren, uitdagend, durvend. Een uitbundige zwaai van zijn arm in mijn richting. Met langzame, verende bewegingen deed hij de plank feller en feller zwiepen, om dan opeens met een wijde boog door de lucht te snijden en in het water te duiken.
Even liep ik aarzelend heen en weer, bang haast voor ’t contact met de anderen, waardoor m’n ijle lichte stemming breken zou – dat wist ik. Maar meteen was Bobsey naast me met een paar vriendinnen. Boy kwam erbij, er was gelach en een beetje gestoei, en even later lagen we allemaal in ’t water. Water kan ontnuchteren als je dronken bent, maar het kan je dronken maken als je er toevallig nuchter in valt. Zo voelde ik het toen ik boven kwam, na een eindeloos verglijden naar de bodem en een heel langzaam opstijgen. Aan mijn wimpers hingen hele dunne waterdroppels, prisma’s vol zon en beweging. De lucht leek blauwer nog, de mimosa geler en stralender. […]
Even later trok Flip me mee naar de springtoren. Lachend en nonsens pratend klommen we naar boven. ‘Samen duiken?’ zei hij. ‘Oké,’ zei ik luchtig, hoewel ik niet erg heldhaftig ben en mijn hart altijd helemaal alleen lijkt te drijven in mijn lichaam als ik van die ongenoeglijke toren moet. Maar niemand vindt ’t een toer en dus mag ik niet kinderachtig doen. Met een vlugge, lenige beweging stond Flip op z’n handen op ’t uiterste einde van de springplank, zeker en onbeweeglijk. Langzaam liep ik naar hem toe en ging tegen hem aan staan. M’n armen sloeg ik om z’n knieën en m’n benen waren tegen z’n schouders.
‘Ja,’ zei ik gelaten. Ik zag een groepje mensen staan kijken, waaronder Boy die ons fronsend stond op te nemen. Dat is, dacht ik bij mezelf, omdat ik met hem niet samen duiken wil. Met hem ben ik bang, bij Flip heb ik alleen een vaag verloren gevoel – het gevoel van iemand die het stuur uit handen geeft.
Opeens waren we los van de plank. In de lucht sloten Flip’s handen om mijn enkels, en als één lichaam vlogen we naar beneden. In ’t water lieten we elkaar weer los en doken dan vlak naast elkaar weer op, als twee dolfijnen. De mensen stonden lachend te applaudisseren.

[pagina 18]

Afscheid van Indië

Vooruitlopend op het naderend verlof van het gezin in Nederland reageerde Aya in het najaar van 1938 in haar dagboekschrift op een neerbuigend commentaar van Margaretha, die haar ‘plannen voor Europa’ kennelijk niet erg verheffend vond.

Ik zal me van de ene roes in de andere storten, nachtclubs, cabarets (another voordeel van Europa), schouwburgen, opera’s, dancings… ’t Lage en ’t hoge, ’t bittere en diepe en ’t blijde en lichte – alles! There!! Ik wil me ook wel eens volkomen uitleven! Ik zal zwelgen in schoonheid, in kunst, in muziek, in literatuur, in dans en ondergang! Ik wil een jaar niets anders doen dan schrijven, van de ene stad naar de andere trekken. Parijs, Berlijn, Brussel, Amsterdam – en ook de kleine snertgaten in hei en velden vol bloeiend koren met blauwe korenbloemen, en ’t nachtleven doorvorsen en gek doen en de tijd verslapen en vertoeren en niets uitvoeren!!! Ik wil me verdrinken in ’t gouden licht van de kathedralen, ik wil de kou van ’t Noorden door m’n zenuwen voelen trekken, ik wil een boottocht maken naar de fjorden! ’t Kan misschien niet allemaal, maar ik neem zoveel als ik krijgen kan! […] En al zegt iedereen dan dat ik de onnozele ledigheid ben, dan zal ik ’t toch nog doen!

[pagina 19]

Haar terugkeer naar Europa waar ze zo veelvuldig over had gefantaseerd, vond noodgedwongen maanden eerder plaats dan was voorzien. De gezondheid van haar moeder, voor wie de jaren in de tropen steeds zwaarder waren gaan tellen, was zodanig achteruitgegaan dat ze besloten had met Aya en de driejarige Tups vooruit te reizen. Voor Aya betekende dit opnieuw een onderbreking van haar opleiding, maar ze nam die deze keer voor lief. De vrijheid lonkte.

In maart 1939 reisde het drietal terug naar Nederland, waar Aya’s moeder in een rusthuis op de Veluwe zou worden opgenomen. Hoewel Aya bij het gastgezin in Zeist waar ze met Tups was ondergebracht nog weinig van ‘de mogelijkheden van Europa’ merkte, bleef ze vastbesloten om na het verlof niet mee terug te gaan naar Indië. Om dat mogelijk te maken hield ze twee halve leugens in paraatheid: ze zou zich gaan verloven met een Leidse correspondentievriend en wilde haar verpleegopleiding graag in Nederland vervolgen.

Na de hereniging van het voltallige gezin in Zeist stemden haar ouders met haar voorstel in en stapten begin 1940 nietsvermoedend zonder Aya op de boot naar Java. Ze noemt het achteraf ‘van beide kanten een wat overmoedig plan’. Frankrijk en Engeland verkeerden sinds september 1939 officieel in oorlog met Duitsland en Hitler leek volkomen onberekenbaar. Maar zoals veel van hun landgenoten waren ook haar ouders ervan overtuigd dat het met Nederland net zo zou gaan als in de Eerste Wereldoorlog.

Niet lang na het afscheid op de kade eindigde Aya’s omgang met haar correspondentievriend ‘Jean Jacques’Ga naar eindnoot6 in een fiasco. Van haar tweede halve leugen kwam aanvankelijk nog wel iets terecht: ze liet zich inschrijven voor een verpleegopleiding in het Coolsingelziekenhuis in Rotterdam. Na enkele moeizame maanden nam ze begin mei 1940 een week vrijaf om eindelijk eens wat van Nederland te gaan zien. Ze maakte een fietstocht door Noord-Holland, Friesland en Overijssel en arriveerde op de avond van de 9^de mei bij haar grootouderlijk huis in Apeldoorn, waar haar tante Jany na het overlijden van haar ouders een pension begonnen was. In de nacht die volgde, drongen even voor vier uur zes Duitse pantsertreinen en eskaders van de Luftwaffe het Nederlandse grondgebied en luchtruim binnen. Vier dagen later werd de binnenstad van Rotterdam in puin gelegd. In reactie op het Duitse dreigement dat de stad Utrecht snel zou volgen, tekende de Nederlandse legerleiding op 15 mei de capitulatie.

Een van de gebouwen die getroffen waren, was het Coolsingelziekenhuis. Een week na het bombardement kreeg Aya een brief van haar voormalige kamergenote, die haar schreef dat ze geen van haar bezittingen had kunnen redden. Ze herinnert zich daarvan vooral het pijnlijke verlies van een paar nieuwe rode schoenen. En een resoluut besluit. Hoewel ze haar opleiding in theorie ook elders in het land had kunnen vervolgen, stuurde ze haar reserve-uniform terug en liet zich uitschrijven.

In de zomer van datzelfde jaar ontmoette ze Frans Postema. Drie jaar later

[pagina 20]

trouwde ze met hem, werd moeder van twee dochters en zou tot in de vroege jaren vijftig een bestaan leiden dat ze later als ‘tien heel gelukkige jaren’ zou omschrijven. Een soort leven waar ze in haar dagboeken in Indië nog uitgesproken meningen over verkondigd had. In een dagboekje uit 1937 staat de volgende dialoog beschreven die ze tijdens een autoritje boven Bandoeng met haar vriendin Bobsey had gevoerd:

‘Ik voel me onbevredigd, Bobsey!’ schreeuwde ik in haar oor. ‘Je moest maar ’s flink verliefd worden!’ meende ze, en miste op een haar een peilloos diep ravijn.
‘Je vergist je,’ reageerde ik. ‘Dat is mijn leven niet. Ik moet werk hebben waar ik van hou, dat me geheel vervult, dat me meesleept. Geen man en 6 kinderen zullen me ooit vast kunnen houden in een eigen huis. Begrijp je dit niet? Misschien zou ik wel gelukkig zijn, […], maar ik kan niet leven van geluk alleen, ik wil meer, veel meer. Ik wil ’t leven zelf, ik wil vervoering, het alleruiterste!’
Ik hield maar op omdat Bobsey ’t toch niet begrijpen zou. Zij valt van de ene liefde in de andere en ik geloof niet dat de rest belangrijk voor haar is. Maar tot m’n verbazing knikte ze en keek me even snel van opzij aan: ‘Dat wat Boy vindt in z’n gedichten en wat al die architectonische ontwerpen en scheppingen voor Flip betekenen – is ’t dat niet, Aya? En jij vindt ’t in je schrijven!’

Op erwtensoep en jenever

De omslag kwam in 1952 met een kleine griepepidemie in haar gezin. Nadat Aya haar man en kinderen er één voor één weer bovenop geholpen had, vond ze dat het tijd werd om zelf ook eens een paar dagen ziek te zijn. Ze kroop in bed en schreef uit verveling een verhaal dat in het jaar erop bij de Arbeiderspers zou uitkomen: de filosofische novelle Het godsgeschenk onbegrepen, over waan en werkelijkheid in de verhouding tussen twee mannen en één vrouw.

Vanaf die dag veranderde haar leven radicaal. Ze kwam terecht in schrijverskringen, ze gaf lezingen, kreeg aandacht in de pers, begon te reizen en bracht in een periode van vijf jaar vier nieuwe boeken uit. Na een maandenlange reis door Afrika in het gezelschap van haar tweede grote liefde, Arieh Abraham, kwam er in de loop van 1959 een einde aan haar huwelijk met Frans Postema. Ze weigerde alimentatie, zag een emigratieplan naar Israël gedwarsboomd worden en verhuisde alleen naar een kamer op het Jonas Daniël Meyerplein in Amsterdam, ‘levend op erwtensoep en jenever’, zoals ze het zelf uitdrukte. Ze zou nadien nooit meer langdurig met een ander samenleven. Aya Zikken sloot een huwelijk met de taal.

[pagina 3]

[2013/1]

Kees Ruys
De geboorte van een schrijverschap
Aya Zikkens jeugdjaren in Indië

Kees Ruys (Den Haag, 1955) is fulltime schrijver. Van zijn hand verschijnt in maart de biografie Alles is voor even. Het bewogen schrijversleven van Aya Zikken (In de Knipscheer).

Tussen 1926 en 1939, van haar zevende tot haar negentiende jaar, leefde de schrijfster Aya Zikken met haar ouders en haar zusjes in Nederlands-Indië, waar haar vader als hoofdonderwijzer in dienst was bij het gouvernement. Volgens gangbaar koloniaal beleid werd Johannes Zikken steeds voor korte perioden ergens aangesteld, waarna hij in principe elders in het land een nieuwe standplaats toegewezen kreeg. Dat voerde zijn gezin achtereenvolgens van Bandoeng naar het Sumatraanse jungleplaatsje Lahat en van daaruit weer terug naar Java, waar de Zikkens voor een jaar in Soerabaja neerstreken. Na zes maanden verlof in Nederland volgde er bij uitzondering een periode van vier jaar in Batavia, gevolgd door nog eens twee jaar in Bandoeng.

Voor de jonge Aya Zikken vormde dit onrustige bestaan een aanslag op haar stabiliteit. Vaak zonder dat ze zich erop had kunnen voorbereiden moest ze steeds weer afscheid nemen van haar vriendjes en vriendinnetjes, geliefde huisdieren, haar eigen kamer, dierbare bezittingen, haar school, een leefomgeving waar ze net een beetje in was thuisgeraakt. De grote moeite die ze met het afscheid nemen had, is tegelijkertijd veelzeggend voor de waarde die ze aan haar leven op elk van die plekken toekende. Ondanks de pijnlijke verhuizingen rekent ze de dertien jaar die ze in Indië doorbracht dan ook nog altijd tot de beste van haar leven, met haar ervaringen in de natuur rond Tjisaroea en Lahat en haar jaren in Batavia met Margaretha Ferguson als onbetwiste hoogtepunten.

In het voorjaar van 1939 reisde ze vervroegd met haar verzwakte moeder en haar in Batavia geboren zusje Tups terug naar Nederland. Haar vader en haar zusje Jampie volgden later in dat jaar, waarna het voltallige gezin – min Aya, die naar vrijheid snakte en vrijwillig achterbleef – begin 1940 weer naar Indië terugreisde. Twee verhuizingen waarin het trauma van de voorafgaande zeven nog eens dubbel werd herhaald, want behalve dat de terugweg naar Batavia voor Aya afgesloten raakte, zou ze uiteindelijk ruim vijf jaar in het ongewisse blijven over het lot van haar familie, die het grootste deel van deze periode in Japanse interneringskampen zou doorbrengen.

[pagina 4]

‘Verhuizen’ heeft haar in haar jonge leven, kortom, weinig goeds gebracht. Tijdens een gesprek zei ze me er het volgende over: ‘Als iemand me zou vragen wat mijn jeugd in Indië vooral met me gedaan heeft, zou ik niet met prachtige natuurtaferelen of geweldige ontmoetingen aankomen. Ik zou zeggen: Indië heeft een afstandelijk mens van me gemaakt, iemand die niet langer in iets blijvends kan geloven, en dus ook niet in een blijvende relatie met een ander mens. Als niets kan wortelen, is alles tijdelijk. Daarom kun je misschien maar het beste toekijken en van een afstandje genieten tot de boel weer in elkaar dondert, want dat doet het hoe dan ook. Zo is het in mijn leven ook gegaan. Ik geloof niet dat ik ooit iets blijvends heb gevonden.’

Gelukservaringen met een scherp randje

De echo van haar jeugd in Indië weerklinkt het duidelijkst in haar bestaan als reiziger en reisschrijfster, en dat zowel letterlijk – waar het haar reizen naar het oude territorium betreft en de herinneringen eraan die ze in haar werk oproept – als in een meer structurele zin: als een volwassen parallel, zo niet een herhaling van het haar ooit opgelegde leefpatroon. De onvrijwillige verhuizingen die haar als meisje mede hebben aangezet tot het op gedreven wijze vastleggen van haar dagelijkse en persoonlijke beslommeringen, in tientallen dagboekjes die samen vele duizenden pagina’s beslaan, kregen later in haar leven een vervolg in talloze vrijwillige, uit een verlangen naar indringende belevenissen ondernomen reizen, waar ze in haar boe-

[pagina 5]

ken op een minstens zo gedreven wijze verslag van heeft gedaan.

Tonen haar romans voornamelijk onthechting en verwoede pogingen om in de wereld thuis te raken, in haar reisverhalen is een schrijfster aan het woord voor wie het ongewisse juist een bron van inspiratie is, en reizen een opwindende manier van leven, net zo vluchtig en intens als het verhuisbestaan waaraan ze in haar kinderjaren onderworpen werd.

Voor zover er heimwee bij haar terugkeerreizen meespeelde, lijkt dat vooral heimwee naar een specifieke atmosfeer te zijn geweest. Het intense, sterk zintuiglijke tropenleven, kleurrijk en opwindend, maar ook pijnlijk en beangstigend, lijkt na Indië voorgoed haar maat der dingen, en daarmee het uitgangspunt van haar verwachtingen te zijn geworden. Ze is potentieel verslaafd geraakt aan hevigheid. Gelukservaringen waar Aya Zikken over praat of schrijft, zijn dan ook nooit eenduidig ‘zoet’ of ‘warm’ of ‘mooi’. Er zit altijd wel een scherp of giftig kantje aan. Wat dat betreft is ze al jong verwend, zo niet ‘verpest’ geraakt, want in het kalme, grijze Nederland bleek het lang niet zo eenvoudig om in euforie te raken als in Indië – of, later, in Italië of Afrika, Maleisië, Indonesië of India. Om iets van het sublieme terug te vinden, ook al was het maar voor enkele seconden, moest ze overzee.

Of vluchten in haar fantasie, zoals vroeger.

De journalistieke toekomst

Al op jonge leeftijd oefende Aya Zikken zich in het vastleggen van haar ervaringen. Bij haar vertrek naar Indië in 1926 kreeg ze als zesjarige van haar grootvader een potlood en een schriftje mee, waarin ze aan boord, in hevige verwarring over de gebeurtenissen, een paar eerste zinnen optekende. In Landing op Kalabahi (1996), ‘een licht geromantiseerde autobiografie van mijn jeugdjaren op Java en Sumatra’, wordt het moment aangehaald.

Er is geen mens in de buurt. Je hoort er niets boven het gebrul van de motoren uit. Ik ga op een soort stalen kistje zitten en voel me veilig. Van alles wat me is ontnomen heb ik het belangrijkste kunnen redden. Mij kan niets gebeuren. Grootvader heeft het gezegd en hij heeft nooit tegen mij gelogen. […] Met grote hanenpoten begin ik te schrijven: over het popje dat totaal alleen op een enorme zee drijft, over het land dat zomaar is verdwenen, over kinderen zonder ouders, over een grootmoeder die niet voor het laatst met warmte is omhelsd door haar kleindochter, over angst, schuld, verlies, onbegrip en onveiligheid. Het staat er allemaal, in drie lange zinnen, het verhaal van die zeereis naar Indië. Meer dan dat heb ik in de rest van mijn leven ook eigenlijk niet geschreven.Ga naar eindnoot1

Een tweede ‘fictionele daad’ die ze in deze periode pleegde, was het kort na aankomst in Batavia veranderen van haar geboortenaam Zwany in ‘Aja’. Ook haar ouders kregen algauw alternatieve namen toebedeeld. In haar Indische jaren zou het

[pagina 6]

bijna een gewoonte worden, die een hoogtepunt bereikte in haar omgang met Margaretha Dorothea Wigerink (1920-1992), haar ‘vriendin van toen en later’, die na haar tweede huwelijk Margaretha Ferguson zou gaan heten, de naam waaronder ze vanaf 1959 ook haar literaire werk zou publiceren.

Aya ontmoette Margaretha in augustus 1933 op haar eerste schooldag in Batavia. Een kennismaking die in meerdere opzichten van belang geweest is voor haar literaire interesse en ontwikkeling. Naast het feit dat Margaretha’s vader aan de Rijswijkstraat, niet ver van Aya’s huis, een tweedehands boekwinkel dreef (‘voor mij een soort hemel met een godheid aan het hoofd’), koesterde ook Margaretha een ambitie om te schrijven. Samen richtten de vriendinnen op hun dertiende ‘De Journalistieke Toekomst’ op, een schrijfclubje voor twee leden die elkaar aanvankelijk alleen nog uit hun dagboeken voorlazen. Concurrentie stuwde het duo op tot grote ijver en bij tijd en wijle ook tot overdrijven en fabuleren, ofwel: fictie schrijven.

Aya Zikken herinnert het zich als een stimulerende formule: ‘Door het besef

[pagina 7]

dat onze teksten voorgelezen of gelezen zouden worden, dachten we automatisch beter na over de logica van een relaas en werkten harder aan de kwaliteit van onze formuleringen. Doordat we steeds maar bezig waren elkaar uit te dagen en te imponeren, waren we in feite elkaars ideale lezer: iemand die kritisch is en iets verwacht. Om diezelfde reden – elkaar willen overtreffen – probeerden we uiteindelijk ook andere genres uit: aforismen, schetsen, korte verhalen. Erg glad ijs natuurlijk, ook voor onze kwetsbare dichterzielen. Bij het voorlezen gebruikte ik daarom wel eens een list. Dan citeerde ik bijvoorbeeld zogenaamd een gedicht van een bekende schrijfster, zoals Hélène Swarth, en vroeg Margaretha wat ze ervan vond. Alleen als haar oordeel positief uitviel, bekende ik haar dan dat ik het had geschreven.’

Fantasie versus werkelijkheid

Ook in het gewone dagelijkse leven had de jonge Aya er zo af en toe plezier in om de werkelijkheid te fictionaliseren. Een aardige manier om de verveling te verdrijven en soms ook een bruikbaar wapen in de strijd. Ondanks haar intelligentie en haar humor heeft ze het als verlegen pubermeisje niet altijd gemakkelijk in het grootsteedse Indië. Ze vindt zichzelf vooral te lang en mager en slaagt er niet in om haar dromen van een groots, meeslepend (liefdes)leven te verwezenlijken of zelfs maar te benaderen. Ze is geliefd, maar daar gelooft ze niet zo in of ze vindt de aandacht die ze krijgt maar oppervlakkig. Ze wil Echte Vriendschap, Ware Liefde, en als dat niet kan, wil ze aanbeden worden als een vamp die elke jongen smachtend aan haar voeten krijgt. Voor het eigenlijke leven dat daartussen ligt, heeft ze niet zoveel belangstelling of mist ze het talent, en misschien ook wel het zelfvertrouwen.

In haar dromen en haar fantasieën heeft ze van dat alles weinig last. Daarin kan ze bestaan zoals ze wil en kan ze zijn wie ze wil zijn, of dat nu op papier gebeurt of in haar hoofd. Fictie is zo al op jonge leeftijd niet alleen een troost voor haar, maar ook een middel om zich in de wereld staande te houden. Als een klasgenote in Batavia met een verhaal aankwam over een geweldige ontmoeting met een jongen, reageerde Aya soms met een spontaan gefantaseerd verhaal over een eigen verovering, compleet met naam, ontmoetingsplek en al. Om het risico van een ontmaskering zo klein mogelijk te houden, fietste ze vervolgens naar de plek uit haar verhaal om inspiratie op te doen voor een vervolg, in de stille hoop er werkelijk een jongen te ontmoeten die een einde aan de noodzaak van het fabuleren maakte.

Fantasie of werkelijkheid, voor Aya Zikken is het onderscheid niet erg van belang, voor zover ze het verschil ertussen überhaupt al onderkent: ‘Het woord “fantasie” heeft voor veel mensen een bijklank van onbetrouwbaarheid. Een fantast is een wat twijfelachtige figuur, terwijl een leugenaar – iemand die de waarheid willens en wetens geweld aandoet – verderfelijk gevonden wordt. Ik begrijp dat niet. Aan de hand van welke maatstaf kun je het één werkelijker noemen dan het andere? Waarom zou een fantasie minder bestaansrecht hebben dan die zogenaamde wer-

[pagina 8]

kelijkheid, waarvan we niet eens zeker weten of het niet één lange droom betreft? Naar “de waarheid” zoeken in een fictiewerk vind ik niet alleen een dwaasheid, maar ook een nogal roekeloze aanval op het wezen van degene die het heeft gemaakt. Bijna een soort moordpoging, want je probeert precies datgene stuk te maken wat diegene tot een schrijver maakt. De fictie van een schrijver is immers zijn werkelijkheid.’Ga naar eindnoot2

‘Openbare’ en ‘geheime’ dagboeken

Op haar vijftiende begon Aya Zikken voor het eerst gedachten op te tekenen die ze voor zichzelf wilde houden.

Hier, in dit schrift, wil ik, Aja Zikken, oud 15 jaar, al mijn gedachten, verlangens, wenschen enz enz opschrijven. Dit doe ik omdat ik mij uitspreken moet en omdat ik dit niet kan tegen gewone menschen, die mij toch niet begrijpen. Wat zijn de menschen gewoon!! Ik wil niet zeggen dat ik dan zoo’n buitengewoon licht ben, maar ’t lijkt wel of de meeste menschen nergens anders over denken dan over dingen die zoo in hun leventje te pas komen. Misschien kan ik er niet over oordeelen; ik beoordeel ze misschien wel verkeerd. Och, de heele tegenwoordige wereld is toch eigenlijk één groot misverstand.Ga naar eindnoot3

[pagina 9]

Het verschil met de speelse, vaak nog kinderlijke toon die ze in haar andere, in aanleg ook voor Margaretha Ferguson toegankelijke dagboeken aanslaat, is opvallend. Zo noteert ze in de herfst van 1934 de volgende overpeinzingen in een van haar ‘Geheimschriften’:

Er ligt een schoonheid in lijden. Waarom zou ik me er druk om maken? Ik voel mij zó moe. Niets komt er meer op aan. Als ik nadenk, weet ik dat ik gelukkig hoor te zijn. O, ik heb alles wat ik wens, alles, ik weet niet wat ik meer zou willen. Ik ben zo bevoorrecht boven iedereen! Ik ben ook dankbaar, maar dankbaar met mijn hersenen. […] Soms, onder de prettigste bezigheden (bezigheden waarvan ik wéét dat ze prettig zijn) heb ik de neiging om me op de grond te werpen en te gillen. Ik heb een gevoel of er iets onherstelbaars gebeurd is. Idioot. Er is niets. Maar waarom leef ik dan? […] God, ik wou toch maar dat ik nooit het woord ‘waarom’ had gehoord.

Geheimen…wat hebben ze een bekoring. Geheimen… Om zelf geheimen te hebben waarvan niemand weet. Om alleen de wilde schoonheid van je smart te hebben, en de woeste vreugde van je eigen geluk. Je eigen geluk, mijn eigen […] niet te beredeneren groot geluk!

O, te kunnen schrijven, altijd en waar je maar wilt! […] Alles nemen ze je af doordat ze je niet begrijpen! Ik laat me zo beïnvloeden door mensen. Och, kon ik ’t maar tegenover iedereen en altijd waarmaken. Ik denk soms dat ik me boven ‘het gedoe’ verheven voel, omdat ik in werkelijkheid niet mee kán doen. Soms probeer ik het. Ik kan ’t ook wel, alleen laat ’t zo’n lam, wee gevoel achter! Te verzinken in de massa, gewoon te zijn en geen eigen gedachten, geen eigen leven te hebben…

Aan de ene kant wil ze ‘verzinken in de massa’ en ‘gewoon zijn’, aan de andere kant wil ze met rust gelaten worden om te kunnen ‘phantaseren’, nadenken en schrijven. Het dilemma keert in ieder dagboek, zo niet iedere notitie terug, en zou haar ook later in haar leven niet meer loslaten, met haar schrijverschap als het belangrijkste scharnierpunt. Een obstakel en een hoofddoel tegelijk, want wie een vol sociaal bestaan wil leiden, kan niet schrijven, en wie wil schrijven zal de wereld moeten buitensluiten. Hoewel Aya Zikken zeker ook het eerste heeft gekend, sloeg de balans in haar bestaan toch veelal naar het laatste door. Ze kon niet anders. De mens en de schrijfster zijn in haar eenvoudig niet te scheiden. Aya Zikken is wat ze doet. Alles heeft ermee te maken, niets valt ervan los te denken. De prijs die ze daar in haar leven voor betaald heeft is dan ook geen offer, maar een vanzelfsprekendheid, al heeft die dan bestaan uit ruim een halve eeuw alleen leven, veelal in afzondering, op desolate plekken waar de mogelijke komst van een bezoeker,

[pagina 10]

ergens in de week, vaak al voldoende was om haar van haar concentratie te beroven.

Lijdzaam verlangen

In de loop van 1935 waagt ze haar eerste serieuze pogingen om ‘literatuur’ te schrijven. In de gedichten en de schetsen die ze als zestienjarige in een apart schrift optekent, gaat het vaak om Hevige Gevoelens of juist het gebrek eraan, en om het schrijverschap als voertuig naar het hogere, zoals in haar schets ‘De gedachte’:

En langzaam zakken nu haar handen; met een plotselinge huivering legt ze ’t boek op de tafel. ’t Boek waarin ’t staat: ‘En tot niets ergers kan een mens voorbestemd zijn dan dichter te zijn’. Ze denkt steeds maar aan ’t laatje waarin alles is. Alles, dat betekent haar kunst, haar leven, haar denken en voelen; zijzelf.
‘En tot niets ergers…’ Even trekken haar wenkbrauwen zenuwachtig, haar ene hand grijpt naar haar keel in een plotseling benauwend gevoel van overgave. Dichter zijn: was ’t niet iets groots, iets moois, een kostbaar geschenk dat je met ingehouden adem in je bevende handen kon nemen, waarnaar je kijken kon en waarin je jezelf zou kunnen verdrinken als er niets anders meer mogelijk was? […]

[pagina 11]

Kunst is passie, en passie is ’t kruispunt van twee geliefden die elkaar in een donkere nacht heimelijk ontmoeten. Twee geliefden: schoonheid en smart.

Als er één begrip is dat haar jeugdige gemoedstoestand typeert, is het wel Sehnsucht: een intens, lijdzaam verlangen naar iets wat onbereikbaar is en dat misschien ook wel moet blijven om identificatie met een staat van onvervuldheid mogelijk te blijven maken. In deze interpretatie is het een pose, maar dat wil niet zeggen dat het smartelijke eraan bij de jonge Aya Zikken vals was. Hunkerend naar zingeving in een wereld die haar oppervlakkig voorkwam en waarin ze slecht kon aarden, klampte ze zich vast aan de illusie van een Hoger Leven waarin alles vonkte van betekenis en zij zelf als een der weinigen (‘een uitverkorene’) haar bestemming vond.

Met de jaren raakten al haar dagboeken erdoor gekleurd. Hoewel diezelfde Sehnsucht haar soms ook tot overdrijven en verzinnen aangezet zal hebben, in een poging haar vriendin te imponeren, leidde ze intussen ook daadwerkelijk een smartelijk romantisch leven, dromend, hopend, zoekend, de conventies tartend, eenzaam, maar soms ook op een euforische manier gelukkig. Op 25 februari 1936 schrijft ze over ‘een conflict’ met Margaretha dat uit niet veel meer had bestaan dan een verschil in stemming na een bioscoopbezoek. Maar wel een wezenlijk verschil, vond ze.

[pagina 12]

Bomben auf Monte Carlo was wat je zou noemen een leuke, vrolijke operettefilm. Helemaal niet bijzonder, maar toch maakte ’t een geweldige indruk op me. ’t Was een verhaal van een man die leefde. Hij dacht er niet aan wat er mogelijk zou kunnen gebeuren als hij dit of dat ging doen, hij dacht niet aan z’n goede naam, niet aan fatsoen of eer, hij was niet bang voor mensen of om iets te verliezen, hij deed alleen maar, zonder dat hij er verder over dacht.

Toen we na de film buiten fietsten, was er op straat een middagsfeer die iets vreemds in me opwekte. Ik had een gevoel of ik dronken werd, onzinnig dronken, en er kwam een kracht van Grote Dingen over me, de wil en de kracht om echt te leven zoals ik dat wil. Niet meer te denken aan al dat nare, alleen maar aan Grote, Machtige en Geweldige dingen. […] Ik denk, nee ik weet zeker dat ik op dat ogenblik dingen had kunnen doen die de hele mensheid in beroering gebracht zouden hebben!

Ik wilde ’t vertellen aan Greet, vertellen dat er iets in me veranderd was, dat er iets groots moest gebeuren, maar ik wist niet hoe ik ’t moest zeggen. En dus deed ik gek, o idioot gek. Dat doe ik soms op zulke ogenblikken, hoewel ’t eigenlijk heilig was. […] Maar ik kon dat niet zeggen en dus daasde ik door, en Greet bleef zo ijzig kalm, hoe ’t kwam weet ik niet, maar ze zei er bijna niets op.

[pagina 13]

[…]
Ik voelde de grote vlam wegzinken en ik voelde mezelf uit mezelf gaan, terug naar iets donkers en ik wilde niet! Enfin, ik werd woedend zoals ik maar zelden woedend ben geweest. Wat ik zei weet ik niet meer, maar ik geloof dat ik over straat gegild heb! Toen ben ik weg gereden, een zijstraat in. Ik voelde me weer kalm worden, […] maar het Grote was weg, omdat grote dingen eenmaal geboren worden uit grote ogenblikken en dit grote ogenblik was door Greet teniet gedaan. Niet doordat ze iets gedaan had, maar doordat ze iets niet had gedaan.

Na een verlengde periode in Batavia kreeg Johannes Zikken een aanstelling op een lagere school in Bandoeng. Een klein drama voor zijn oudste dochter, die een matig eindrapport had en alleen naar vijf gymnasium kon overgaan wanneer ze op de casGa naar eindnoot4 zou blijven, haar middelbare school aan het Koningsplein. Omdat haar vader er niet veel in zag om haar alleen in een pension te laten wonen (met de als ‘rebels’ beschouwde Margaretha om de hoek), zat er voor Aya weinig anders op dan opnieuw afscheid te nemen: van Batavia, een mogelijk gymnasiumdiploma, van de ‘Elcee’ – de literaire club waarvan ook Hella Haasse lid was – maar vooral van haar vriendinnenleven met Margaretha.

Uit een soort recalcitrantie liet ze het meest voor de hand liggende alternatief – de hbs – aan zich voorbijgaan en liet zich in Bandoeng bij een kweekschool inschrijven. Aanvankelijk leek ze er goed te aarden, zij het niet zozeer vanwege de opleiding zelf. In een van haar ongedateerde dagboeken schrijft ze in de herfst van 1937 aan haar in Batavia achtergebleven vriendin:

Misschien ben jij de enige die ’t zou begrijpen. Heb jij die film met Charles Boyer gezien: The Garden of Allah?Ga naar eindnoot5 You see, toen ik die film zag, voelde ik opeens de machtige bekoring die van de katholieke godsdienst uitgaat. Niet dat ik opeens bekeerd ben, maar oh, don’t you understand? ’t Betekent voor mij ’t zelfde als ’t was voor die schilder toen hij zijn geworgde zoontje schilderde. Do you remember? Er is iets in mij dat drijft naar dat mystieke, naar dat noodlottige, dat afschuwelijke. Als ik de poort binnenkom, en de dikke eikenhouten kloosterdeur valt achter mij dicht, en ik sta dan voor ’t grote beeld in de hal, just like in that movie, The Garden of Allah… en als ik dan loop door de stille witte gangen van dat ondoorgrondelijke klooster, en ik zie de nonnen met hun ascetisch gezicht en prevelende lippen, dan voel ik een rilling van genot. Ik weet niet waarom. Het heeft iets met kunst te maken. Ik wilde dat beschrijven… dat trieste, dat begeesterde en dat: nóóit meer…

Na een halfjaar hield ze het op de kweekschool voor gezien en besloot zich aan te melden voor een opleiding tot leerling-verpleegster in een ziekenhuis in het nabij-

[pagina 14]

gelegen Tjimahi, een van de weinige mogelijkheden waar ze midden in het schooljaar uit kon kiezen. Hoewel ze regelmatig bijna flauwviel bij de operaties die ze bijwoonde, vond ze het werk op zichzelf wel interessant. Ze besefte dat ze op een dwaalspoor zat en aldoor verder af begon te drijven van de toekomst die ze zich gedroomd had, maar ze had geen keus. Tot aan haar vertrek uit Indië, het jaar erop, zou ze in het hospitaal werkzaam blijven.

De afwezigheid van Margaretha, aan wie ze om de zoveel tijd haar dagboekjes meegaf, liet haar intussen alle vrijheid om de werkelijkheid van haar bestaan wat kleurrijker te laten lijken dan die was. Getuige de bezonken aard van haar notities in haar andere, ‘geheime’ dagboeken, heeft het er alle schijn van dat ze deze mogelijkheid niet onbenut gelaten heeft. In haar beschrijvingen, die met de jaren aan verbeeldingskracht en scherpte winnen, getuigt ze regelmatig van meeslepende ervaringen, alleen of met een onverschrokken lotgenote, en een overmatig druk bezet, maar op een cynische manier beschreven liefdesleven. Ze flirt met machinisten in een trein, zwerft in vervoering rond een bergmeer, maakt een baldadig afspraakje met een volwassen man in een hotel waar ze de naam van heeft verzonnen, maar dat werkelijk blijkt te bestaan – waarna ze er alsnog een kijkje neemt; ontmoet een mysterieuze vrouw die van haar minnaar in Singapore ‘geheime documenten’ heeft ontfutseld die ‘de vijanden van Engeland van groot voordeel kunnen zijn’ of zwerft tijdens de Oranjefeesten even onvermoeibaar als verweesd door de nachtelijke straten van Bandoeng:

[pagina 15]

Door een donkere zijstraat waar vanuit iemand ‘Halloh babe, kom bij me!’ tegen me riep, kwam ik op Braga. […] Een sliert van 3 jongens en meisjes haakte mij aan, een blonde jongeman zei: ‘Vind je ’t ook niet leuk?’ en even later was ik ze weer kwijt. Toen voelde ik me erg verloren en ik ging op ’t spatbord van een auto zitten, met opgetrokken knieën. De taptoe schoof voorbij. […]
’s Nachts liepen we met een hele rits door de straten en brulden van ‘Oranje boven’. We gingen naar een bar en kropen boven op een frigidaire. […] Op dat moment maakte ik kennis met George, een aspirant-vlieger en erg onverschillig. ‘Ik heet George,’ zei hij. ‘O, dat is leuk,’ zei ik verrukt, maar was al te verdwaasd om mijn eigen naam te noemen, en omdat ik een stelletje lampions in mijn armen had (niet na te gaan hoe ik daaraan kwam!) vond ik dat ik die eerst kwijt moest raken. Samen met George stapte ik een willekeurig huis binnen, waar een meneer stond met een glas in zijn ene en een fles in zijn andere hand. ‘Hier zijn lampions,’ zei ik vaag. ‘En hier is champagne!’ zei hij luidruchtig. Ik negeerde het en zei: ‘Waar moeten die lampions?’ ‘In de slaapkamer, op ’t bed,’ zei hij onzinnig, en omdat George er toch bij was, ging ik maar. Later kwam ik er nog eens alleen, toen lag er een vreemde man in de slaapkamer te huilen. […]
Ik viste ergens mijn fiets op en reed naar boven, de donkere Lembangweg op. Heel donker en eenzaam en veel wind. En boven ben ik afgestapt en heb neergekeken op Bandoeng en ik heb gedacht en veel gehuild, en toen ben ik heel gelukkig geworden.
Aan ’t eind van al die dagen was ik moe, zo moe, zo moe, en ik wilde geen roes meer en geen flirt en geen zoenen en geen wijn. Ik had teveel gehad. Het is niet goed te lang buiten het leven te staan.

Op turbulente perioden volgen steevast lange stille dagen waarop ze zich in haar kamertje terugtrekt en al schrijvend tot inkeer komt. Hoewel ze zich wanhopig aan haar inzichten vastklampt, maken die haar zelden vrolijker. In tegenstelling tot datgene wat ze in haar dagboeken aan Margaretha schrijft, gaat het hier veelal juist om het missen van betrokkenheid en inspiratie en om de overtuiging dat alleen een keuze voor de eenzaamheid een mens tot werkelijke verdieping brengt.

Mensen die ’t moeilijk hebben, hebben ’t maar goed. Die hebben tenminste weerstand, en dat is niets anders dan de kans om iets te overwinnen en dus ook de kans om iets te winnen. […] Een grote blijdschap doet je ieder moment fel genieten, een groot verdriet maakt je elke minuut ondragelijk. […] Maar leven zonder erbij te denken of te voelen, met louter en alleen het idee dat het zo toch wel genoeglijk is – dat kan geen leven zijn.

Hoe moeilijk is het jezelf ook maar enigszins te begrijpen. Is het ooit alleen het loutere geluk dat ons doet huilen van vreugde? Waarom schuiven we met eigen

[pagina 16]

handen de achtergrond van ons zijn weg, en willen we niets anders zien dan de dwaze potsenmakers die op de voorgrond hun kunsten vertonen? Want niet het geluk, de schoonheid zelf ontroert ons, maar het mysterie erachter, dat ervoor zorgt dat we voor één moment weer verbonden zijn met iets waarbij we behoren en dat we ontrouw geworden zijn. Schoonheidsbeleving is de herinnering aan het essentiële waar we in ons dagelijkse leven aan voorbijgaan.

Als je verder komt – als je rijker wordt, rijper, inniger, dichter naar het hart der dingen toegroeit – dan doe je dat altijd alleen en nooit met een ander mens. Daarom lijkt een huwelijk me niet alleen een dwaasheid, maar ook een fout. Je moet alleen blijven. Geen steun of troost zoeken. Ongenadig zijn voor jezelf en verder gaan, zoeken, worstelen.

Tot de weinigen met wie ze in haar laatste tropenjaren intiem omgaat, behoren haar wereldwijze vriendin Bobsey en de boezemvrienden Flip en Boy, die haar beiden op een andere manier aantrekken. Uit haar wisselende interesse in de jongens spreekt dezelfde tweespalt die haar houding tot de wereld in het algemeen bepaalt: een behoefte aan voorspelbaarheid en overzicht tegenover een hevig verlangen naar de spanning van het ongewisse. In het volgende dagboekcitaat over een uitje naar een zwembad bij de Tangkoeban Prahoe komen beide aspecten aan de orde.

[pagina 17]

Toen ik uit ’t kleedhokje naar buiten kwam en over ’t zwembad heen keek, bonsde m’n hart opeens van verrukking. Ik kan het, dacht ik in mezelf, dit is immers leven, dit intense genieten, dit intense beleven van zon, water, wind, schoonheid en mensen. Onder de strakblauwe lucht lag het brede plateau als de opgeheven hand van een godheid. Steil daalden de wanden van het ravijn af tot in het binnenste der aarde. Groen de hellingen aan de overzijde, groen de sawah’s en donkerder nog de bosschen verderop. Meer naar de top toe het heldere, blauwgroene water met de talloze spartelende lichtflitsen, de trossen gele mimosa, zwaar neergebogen.
Bovenop de springplank aan de overzijde stond Boy, zijn lange lenige gestalte gestrekt, scherp afgetekend tegen de lucht, zonlicht op z’n te blonde haren, uitdagend, durvend. Een uitbundige zwaai van zijn arm in mijn richting. Met langzame, verende bewegingen deed hij de plank feller en feller zwiepen, om dan opeens met een wijde boog door de lucht te snijden en in het water te duiken.
Even liep ik aarzelend heen en weer, bang haast voor ’t contact met de anderen, waardoor m’n ijle lichte stemming breken zou – dat wist ik. Maar meteen was Bobsey naast me met een paar vriendinnen. Boy kwam erbij, er was gelach en een beetje gestoei, en even later lagen we allemaal in ’t water. Water kan ontnuchteren als je dronken bent, maar het kan je dronken maken als je er toevallig nuchter in valt. Zo voelde ik het toen ik boven kwam, na een eindeloos verglijden naar de bodem en een heel langzaam opstijgen. Aan mijn wimpers hingen hele dunne waterdroppels, prisma’s vol zon en beweging. De lucht leek blauwer nog, de mimosa geler en stralender. […]
Even later trok Flip me mee naar de springtoren. Lachend en nonsens pratend klommen we naar boven. ‘Samen duiken?’ zei hij. ‘Oké,’ zei ik luchtig, hoewel ik niet erg heldhaftig ben en mijn hart altijd helemaal alleen lijkt te drijven in mijn lichaam als ik van die ongenoeglijke toren moet. Maar niemand vindt ’t een toer en dus mag ik niet kinderachtig doen. Met een vlugge, lenige beweging stond Flip op z’n handen op ’t uiterste einde van de springplank, zeker en onbeweeglijk. Langzaam liep ik naar hem toe en ging tegen hem aan staan. M’n armen sloeg ik om z’n knieën en m’n benen waren tegen z’n schouders.
‘Ja,’ zei ik gelaten. Ik zag een groepje mensen staan kijken, waaronder Boy die ons fronsend stond op te nemen. Dat is, dacht ik bij mezelf, omdat ik met hem niet samen duiken wil. Met hem ben ik bang, bij Flip heb ik alleen een vaag verloren gevoel – het gevoel van iemand die het stuur uit handen geeft.
Opeens waren we los van de plank. In de lucht sloten Flip’s handen om mijn enkels, en als één lichaam vlogen we naar beneden. In ’t water lieten we elkaar weer los en doken dan vlak naast elkaar weer op, als twee dolfijnen. De mensen stonden lachend te applaudisseren.

[pagina 18]

Afscheid van Indië

Vooruitlopend op het naderend verlof van het gezin in Nederland reageerde Aya in het najaar van 1938 in haar dagboekschrift op een neerbuigend commentaar van Margaretha, die haar ‘plannen voor Europa’ kennelijk niet erg verheffend vond.

Ik zal me van de ene roes in de andere storten, nachtclubs, cabarets (another voordeel van Europa), schouwburgen, opera’s, dancings… ’t Lage en ’t hoge, ’t bittere en diepe en ’t blijde en lichte – alles! There!! Ik wil me ook wel eens volkomen uitleven! Ik zal zwelgen in schoonheid, in kunst, in muziek, in literatuur, in dans en ondergang! Ik wil een jaar niets anders doen dan schrijven, van de ene stad naar de andere trekken. Parijs, Berlijn, Brussel, Amsterdam – en ook de kleine snertgaten in hei en velden vol bloeiend koren met blauwe korenbloemen, en ’t nachtleven doorvorsen en gek doen en de tijd verslapen en vertoeren en niets uitvoeren!!! Ik wil me verdrinken in ’t gouden licht van de kathedralen, ik wil de kou van ’t Noorden door m’n zenuwen voelen trekken, ik wil een boottocht maken naar de fjorden! ’t Kan misschien niet allemaal, maar ik neem zoveel als ik krijgen kan! […] En al zegt iedereen dan dat ik de onnozele ledigheid ben, dan zal ik ’t toch nog doen!

[pagina 19]

Haar terugkeer naar Europa waar ze zo veelvuldig over had gefantaseerd, vond noodgedwongen maanden eerder plaats dan was voorzien. De gezondheid van haar moeder, voor wie de jaren in de tropen steeds zwaarder waren gaan tellen, was zodanig achteruitgegaan dat ze besloten had met Aya en de driejarige Tups vooruit te reizen. Voor Aya betekende dit opnieuw een onderbreking van haar opleiding, maar ze nam die deze keer voor lief. De vrijheid lonkte.

In maart 1939 reisde het drietal terug naar Nederland, waar Aya’s moeder in een rusthuis op de Veluwe zou worden opgenomen. Hoewel Aya bij het gastgezin in Zeist waar ze met Tups was ondergebracht nog weinig van ‘de mogelijkheden van Europa’ merkte, bleef ze vastbesloten om na het verlof niet mee terug te gaan naar Indië. Om dat mogelijk te maken hield ze twee halve leugens in paraatheid: ze zou zich gaan verloven met een Leidse correspondentievriend en wilde haar verpleegopleiding graag in Nederland vervolgen.

Na de hereniging van het voltallige gezin in Zeist stemden haar ouders met haar voorstel in en stapten begin 1940 nietsvermoedend zonder Aya op de boot naar Java. Ze noemt het achteraf ‘van beide kanten een wat overmoedig plan’. Frankrijk en Engeland verkeerden sinds september 1939 officieel in oorlog met Duitsland en Hitler leek volkomen onberekenbaar. Maar zoals veel van hun landgenoten waren ook haar ouders ervan overtuigd dat het met Nederland net zo zou gaan als in de Eerste Wereldoorlog.

Niet lang na het afscheid op de kade eindigde Aya’s omgang met haar correspondentievriend ‘Jean Jacques’Ga naar eindnoot6 in een fiasco. Van haar tweede halve leugen kwam aanvankelijk nog wel iets terecht: ze liet zich inschrijven voor een verpleegopleiding in het Coolsingelziekenhuis in Rotterdam. Na enkele moeizame maanden nam ze begin mei 1940 een week vrijaf om eindelijk eens wat van Nederland te gaan zien. Ze maakte een fietstocht door Noord-Holland, Friesland en Overijssel en arriveerde op de avond van de 9^de mei bij haar grootouderlijk huis in Apeldoorn, waar haar tante Jany na het overlijden van haar ouders een pension begonnen was. In de nacht die volgde, drongen even voor vier uur zes Duitse pantsertreinen en eskaders van de Luftwaffe het Nederlandse grondgebied en luchtruim binnen. Vier dagen later werd de binnenstad van Rotterdam in puin gelegd. In reactie op het Duitse dreigement dat de stad Utrecht snel zou volgen, tekende de Nederlandse legerleiding op 15 mei de capitulatie.

Een van de gebouwen die getroffen waren, was het Coolsingelziekenhuis. Een week na het bombardement kreeg Aya een brief van haar voormalige kamergenote, die haar schreef dat ze geen van haar bezittingen had kunnen redden. Ze herinnert zich daarvan vooral het pijnlijke verlies van een paar nieuwe rode schoenen. En een resoluut besluit. Hoewel ze haar opleiding in theorie ook elders in het land had kunnen vervolgen, stuurde ze haar reserve-uniform terug en liet zich uitschrijven.

In de zomer van datzelfde jaar ontmoette ze Frans Postema. Drie jaar later

[pagina 20]

trouwde ze met hem, werd moeder van twee dochters en zou tot in de vroege jaren vijftig een bestaan leiden dat ze later als ‘tien heel gelukkige jaren’ zou omschrijven. Een soort leven waar ze in haar dagboeken in Indië nog uitgesproken meningen over verkondigd had. In een dagboekje uit 1937 staat de volgende dialoog beschreven die ze tijdens een autoritje boven Bandoeng met haar vriendin Bobsey had gevoerd:

‘Ik voel me onbevredigd, Bobsey!’ schreeuwde ik in haar oor. ‘Je moest maar ’s flink verliefd worden!’ meende ze, en miste op een haar een peilloos diep ravijn.
‘Je vergist je,’ reageerde ik. ‘Dat is mijn leven niet. Ik moet werk hebben waar ik van hou, dat me geheel vervult, dat me meesleept. Geen man en 6 kinderen zullen me ooit vast kunnen houden in een eigen huis. Begrijp je dit niet? Misschien zou ik wel gelukkig zijn, […], maar ik kan niet leven van geluk alleen, ik wil meer, veel meer. Ik wil ’t leven zelf, ik wil vervoering, het alleruiterste!’
Ik hield maar op omdat Bobsey ’t toch niet begrijpen zou. Zij valt van de ene liefde in de andere en ik geloof niet dat de rest belangrijk voor haar is. Maar tot m’n verbazing knikte ze en keek me even snel van opzij aan: ‘Dat wat Boy vindt in z’n gedichten en wat al die architectonische ontwerpen en scheppingen voor Flip betekenen – is ’t dat niet, Aya? En jij vindt ’t in je schrijven!’

Op erwtensoep en jenever

De omslag kwam in 1952 met een kleine griepepidemie in haar gezin. Nadat Aya haar man en kinderen er één voor één weer bovenop geholpen had, vond ze dat het tijd werd om zelf ook eens een paar dagen ziek te zijn. Ze kroop in bed en schreef uit verveling een verhaal dat in het jaar erop bij de Arbeiderspers zou uitkomen: de filosofische novelle Het godsgeschenk onbegrepen, over waan en werkelijkheid in de verhouding tussen twee mannen en één vrouw.

Vanaf die dag veranderde haar leven radicaal. Ze kwam terecht in schrijverskringen, ze gaf lezingen, kreeg aandacht in de pers, begon te reizen en bracht in een periode van vijf jaar vier nieuwe boeken uit. Na een maandenlange reis door Afrika in het gezelschap van haar tweede grote liefde, Arieh Abraham, kwam er in de loop van 1959 een einde aan haar huwelijk met Frans Postema. Ze weigerde alimentatie, zag een emigratieplan naar Israël gedwarsboomd worden en verhuisde alleen naar een kamer op het Jonas Daniël Meyerplein in Amsterdam, ‘levend op erwtensoep en jenever’, zoals ze het zelf uitdrukte. Ze zou nadien nooit meer langdurig met een ander samenleven. Aya Zikken sloot een huwelijk met de taal.

Laagwater
Arno van der Valk
Die besoeker

Op de achterflap van het Reve-brievenboek Moedig Voorwaarts. Brieven aan Bert en Netty de Groot 1974-1999 noemt uitgeverij L.J. Veen Gerard Reves verslag van een bezoek aan de Zuid-Afrikaanse schrijver Etienne Leroux een hilarisch hoogtepunt in zijn poging Bert de Groot te vermaken. Hoe lollig zijn verslag ook is (zie hiervoor De Parelduiker, jrg. 9, 2004, nr. 5), Reve deed met zijn bezoek aan Zuid-Afrika in juni 1984 in Nederland veel stof opwaaien. Hij schond niet alleen de culturele boycot van de Verenigde Naties tegen het apartheidsregime, maar brak in de Zuid-Afrikaans kranten Beeld en Die Burger ook een lans voor de apartheidspolitiek. Zijn driedaagse verblijf op de boerderij ‘Ja-Nee’ van Etienne Leroux verschafte hem argumenten om de apartheid niet te verwerpen. In een radio-interview van 4 juli 1984 voor de Zuid-Afrikaanse wereldomroep vertelde de ‘Blanke Dichter van Stad en Land’ dat hij bij Leroux had gezien dat de zwarte niet de gevangene is van de blanke: ‘In veel meer mate is de blanke hier de gevangene, gebonden aan het lot van de bruine, de kleurlingen en de zwarten.’

Reve schreef over zijn bezoek aan Leroux (1922-1989) in Koffiefontein niet alleen de brief aan Veen-uitgever Bert de Groot die in Moedig Voorwaarts (2007) is afgedrukt, maar op 5 juli 1984 ook aan Koos Human. Zijn Zuid-Afrikaanse uitgever bespaarde hij zijn eigen rassentheorie, maar hij liet net als in de brief aan De Groot zijn fantasie de vrije loop over de Bergman-film waarin hij bij Leroux naar zijn idee was terechtgekomen. ‘Maar daarbij gevoelde ik mij geheel thuis’. Dat Reve aan Bergman dacht, ligt voor de hand, want op 15 juni zag hij in Kaapstad Bergmans film Fanny en Alexander.

Nu ging er bij Leroux net als in die film achter de ogenschijnlijke idylle een drama schuil. Leroux’ veel jongere vrouw Elizabeth Joubert was een alcoholiste die geregeld in de loop van de avond agressief werd, waarmee ze haar man in verlegenheid bracht. Bovendien was ze jaloers op de aandacht die haar schuchtere maar innemende man ontving tijdens literaire bezoeken als die van Reve. Zo kwam het ook tijdens zijn bezoek tot een uitbarsting, maar daarvan zou een onnadenkende opmerking over haar ongewenste kinderloosheid de oorzaak zijn. Reve stoorde zich niet aan haar gedrag. De Zuid-Afrikaanse dichter Daniel Hugo was ook te gast op Leroux’ tweeëntwintig hectare grote boerderij. In een e-mail aan mij verklaarde hij Reves faux pas, ‘enersyds omdat hy waar-

skynlik nie goed begryp het wat aangaan nie, en andersyds omdat hy sekerlik die tekens van drankmisbruik sou kon herken en begrip en verdraagsaamheid daarvor sou hê’. Reve constateerde in zijn brief wel dat Elizabeth tweeëneen half keer zoveel drinkt als haar man en wat vreemd wordt.

Net als in de brief aan De Groot karakteriseerde Reve ook in zijn brief aan Human zijn gastheer Leroux: ‘Ik vond die tragiese allure van collega Leroux, van profeet die zich “tot de jongeren wil wenden” en dag en nacht tobt over God, de Dood en hoe het allemaal verder moet, erg mooi. Het is wel een spel en een rol, maar daarbij 100% echt.’ Net als altijd en overal speelde Reve in homofoob Zuid-Afrika zelf dat spel ook. Alle brieven en anekdoten over zijn Afrika-bezoek zijn doortrokken van seksueel-interraciale fantasieën.

Met Leroux als tussenpersoon kocht hij bij een hoteleigenaar in Koffiefontein voor Joop Schafthuizen een zebrahuid, twee blesbokvellen en een vel van een springbok. ‘Ik verfoei huiden op de vloer, want ik vind het godslasterlijk, maar de één ziet het anders dan de ander.’ In de auto fantaseerde hij tegen Leroux hoe hij met het lange stuk touw waarmee de zak met huiden zat dichtgeknoopt een zwarte jongen zou kunnen vastbinden voor seksuele doeleinden, of hoe hij een huis zou kopen in het dorp en dat de zwarte jongens maar al te graag voor hem zouden werken.

Enkele weken na Reves logeerpartij bezocht het echtpaar Leroux Koos Human op Onrusrivier, het buitenhuis aan de Atlantische Oceaan waar Reve in zijn eentje de Pinksterdagen doorbracht: ‘Etienne Leroux en sy vrouw het met groot plesier vertel van jou besoek aan hulle. Ek het jou paragraaf




oor hom [in brief aan Human van 5 juli] vir hom gewys, en hy is diep ontroer daardeur’, zoals Human Reve op 24 juli terugschreef.

Daniel Hugo was destijds lektor Afrikaanse en Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Oranje-Vrystaat en was samen met zijn collega Christo van Rensburg uitgenodigd om kennis te maken met de Nederlandse succesauteur. Reve noemde de destijds 29-jarige Hugo in Moedig Voorwaarts ‘Een vieze oude man van boven de dertig, maar waarschijnlijk nog onder de veertig.’ Waar hij de kwalificaties ‘zeer intelligent’, ‘beschaafd’ en ‘gevoelig’ aan toevoegde. Die positieve karakterisering had Hugo te danken aan de bundel Die klein aambeeld (1983) die hij Reve cadeau deed. Hugo probeerde het verlies van zijn jongere broer in zijn poëzie te bezweren en die aandacht voor de dood kon Reve in hem waarderen.

Kort na zijn ontmoeting met Reve schreef Hugo het gedicht ‘Die besoeker’

(met dank aan de auteur gewijzigd overgenomen uit Verse van die ongeloof, Pretoria Haum-Literêr, 1989). Voor hem gold echter zeker niet wat Reve aan Koos Human schreef: ‘Dat verblijf bij Leroux is één van de indrukwekkendste ervaringen van mijn leven geweest.’

Die besoeker

Mario Molegraaf
Eeuwig in die blauwe perels kijken
De dichter van ‘Ideaal’

mario molegraaf (1960) stuitte bij het samenstellen van de Spiegel van de moderne Nederlandse en Vlaamse dichtkunst (Balans, 2005) op vergeten dichters van onvergetelijke gedichten, waarvan hij in De Parelduiker af en toe verslag doet.

‘Hic Jacet’. Zo heet een gedicht van Omer Karel de Laey. De dichter bezoekt een kerk en kijkt naar een zerk. Hic Jacet, leest hij, hier ligt, ‘en dan, de naam, die volgen moest, / die naam was uitgetrapt.’ Een strofe met mijmeringen volgt: ‘En woog hij zwaar of was hij licht? / verdroeg hij vele leed? / of is hij ooit beroemd geweest? / ’t is niemand, die het weet.’

Bij De Laey moet je vanzelf aan vergeten denken. Katelijne Vanhooren noemde haar licentiaatsverhandeling – in Nederland heet zo’n geschrift doctoraalscriptie – Omer Karel de Laey. Monografie van een verbeten auteur. Ze noemt hem ‘één van de meest vergeten auteurs uit onze Nederlandse letterkunde’. De overtreffende trap van vergeten.

Ik stond laatst voor de zerk van de dichter. Ik was ervoor naar het zuidwesten van Vlaanderen gereisd, een rit van 268 kilometer. Naar de gemeente Hooglede, naar een dorp dat volgens de borden St. Jozef – De Geite heet. Zijn naam was niet uitgetrapt, integendeel. Het familiegraf wordt al lang niet meer gebruikt, maar lijkt keurig onderhouden. Sterven, uitsterven. Van de ooit zo rijke en in deze streek machtige familie is niemand meer over. Désiré de Laey (1843-1924) en Elodie Vereecke (1855-1927) zagen vier kinderen opgroeien, maar niet één kleinkind. Hic Jacet, hier ligt hij, hier liggen ze allemaal. De vader, de moeder, de drie zonen Omer, Alban en Rudolf, allen vroeg gestorven, en de ongetrouwd gebleven dochter Ghislaine.

Hoezo vergeten, kun je je afvragen in Hooglede. In het centrum van de gemeente klatert een aantrekkelijke fontein. Je ziet twee figuren uit Van Zoet en Zerp, een verzameling ‘Kleine Sprookjes voor groote Kinders’, door De Laey geschreven in 1906 en 1907, pas na zijn dood gepubliceerd. Het ene dier is de Looze Katte: ‘Dan richtte zij zoetjes-traag heur veerachtig lijf op en kwispelde den top van heuren steert over en weer’. Het andere is een vis. ‘In de diepe wateren van den vijver regeerde Wreede Snoek als heer en meester.’ Hic jacet, de gebeeldhouwde snoek ligt merkwaardig genoeg op de rand van de vijver.

Een derde onderdeel van het monument is een zuil met een stapel papier en een schrijvende arm. Op de zijkant de woorden: ‘Omer Karel de Laey, dichter, 1876-1909.’ Dichter. Op zijn graf wordt hij niet in die hoedanigheid herdacht, maar als ‘advokaat’. Net als op zijn bidprentje, driehonderd dagen aflaat. Onder de foto daarop lees je: ‘Ter zaliger gedachtenis van mijnheer Omer-K. de Laey. Advokaat, Licentiaat in Zedelijke en Geschiedkundige Wetenschappen. Zoon van Mijnheer Désiré en Mevrouw Elodie Vereecke, geboren te hooglede den 13 September 1876, en overleden te st joseph den 16 December 1909. Hij was lid van de Broederschappen van het H. Hert van Jesus en van de H. Barbara.’

Meer niet, ik verbaas me erover, we verbazen ons erover in het huis van Agnes Vanwildemeersch en Alain Corneillie. Amersveldestraat 51, St. Jozef – De Geite, het huis waarop in 1959 een bronzen gedenkplaat werd aangebracht met een portret van de dichter, een paar wapenschilden en de tekst ‘Hier woonde dichter Omer Karel de Laey 1876-1909’. Hij woonde niet alleen in het huis, hij werd er geboren en overleed er. Altijd ziekelijk, een hartaandoening.

Ik hoef maar veertig stappen af te leggen tussen het huis en de tombe, dat zegt iets over zijn leven. Het kerkhof is hier nog werkelijk een kerkhof, de graven liggen rondom een kerkje. Natuurlijk is het gewijd aan St. Jozef Boven de toegangsdeur een beeld van de heilige, hij lijkt eerder de broer dan de vader van Jezus. Jozef, de timmerman, heeft een grote zaag in de hand. Onder het beeld de door een minder begenadigde plaatselijke dichter bedachte woorden: ‘Wees ons patroon en houd ons schoon’.

De kerkdeur gaat niet voor mij open. Dat gebeurt alleen nog als op zaterdagavond de mis wordt gevierd. Door een boekje van Herwig Verleyen, eigenlijk een ‘maandschrift’, in 1977 verschenen in ‘De Vlaamsche Toeristische Bibliotheek’ wist ik al van tevoren wat ik niet te zien zou krijgen. Verleyen heeft het in Omer Karel de Laey, dichter en flamingant over ‘veertien brandglasramen (…) Daarvan werden er negen door Ghislaine de Laey (…) aan de kerk geschonken’. Ghislaine was het familielid dat het langst overleefde, tot 1940. Ze herdacht met de ramen onder meer haar grootvader, ‘medestichter dezer parochie’ volgens het onderschrift, haar vader, haar moeder, haar broers. Op een raam is St. Audomaar afgebeeld, de naamheilige van Omer, op zijn doopakte als Audomarus aangeduid.

Het is hier De Laey Land, zelfs is de Amersveldestraat een zijstraat van de Delaeystraat. Die straat werd trouwens niet vernoemd naar de dichter, maar naar zijn vader,

tussen 1885 en 1899 burgemeester van Hooglede. Hij had véél functies, bezat meer dan 150 hectare grond, was een weldoener van de streek. Zoals de grootvader van de dichter een weldoener was geweest, die zorgde ervoor dat de kerk in St. Jozef kon worden gebouwd. Er vlak naast liet hij een dubbel woonhuis zetten, in nummer 49 ging hij zelf wonen, nummer 51 was voor z’n zoon. Ook Ghislaine, de zuster van Omer, werd een weldoenster. Ze vermaakte haar bezit blijkbaar aan de Witte Paters. Op Amersveldestraat 51 na, dat was voor haar dienstbode, de moeder van Agnes Vanwildemeersch. Zij en haar man praten over de dichter als over een dierbare verwant. Ze wijzen op details in huis, tonen een album met foto’s van de familie De Laey, en lenen me de licentiaatsverhandeling van Katelijne Vanhooren.

Achterop het bidprentje dat ze me laten zien, staan uitspraken van heiligen. ‘Waarom aldus dien jongeling wegrukken? O diep geheim! O werken Gods!’ verzucht de ene. ‘Hij muntte uit door zijne geschiktheid van zeden en de lieftalligheid zijner spraak,’ weet de andere. Ik ben niet hier, in De Laey Land, vanwege een heilige, maar vanwege een engel. Een allesbehalve heilige engel, maar voor de dichter een ideaal. Een zeer aardse engel, die toch boven de aarde staat. Gewoon omdat hij op een hoge ladder is geklommen.

Een paar jaar geleden, er was lang op gewacht, verscheen de homo-encyclopedie van Nederland, en natuurlijk ook een beetje van Vlaanderen. Een prachtig boek, samengesteld door Thijs Bartels en Jos Versteegen. Van homorecht tot homodans, alles wat je zou verwachten wordt behandeld en nog veel meer. Natuurlijk is er ook aandacht voor literatuur, voor homoliteratuur. Eén naam die volgens mij niet gemist kan worden ontbreekt, de naam Omer Karel de Laey. Ik ben alleen op die gedachte gebracht door ‘Ideaal’, opgenomen in Ook Verzen uit 1902.

Glazenwasser

Een van de verdiensten van de monografie van Katelijne Vanhooren is dat zij het dialect van de dichter verklaart. Een aantal van zijn meest geslaagde gedichten, de Vacancerimen, is helemaal in de taal van Hooglede geschreven. Dat gaat zo:

Er hing een stevige wilgentak boven een oever, eronder was een roodborstje in de modder aan het wroeten.

‘Ideaal’ heeft nauwelijks toelichting nodig. Alleen in strofe drie: de blonde krullen van de engel hangen ‘sluts’, dat betekent slap. De krullen worden even later vergeleken met ‘de bellen van de hommel’. Met ‘hommel’ is niet het aaibare insect bedoeld, maar een plant, hop, een bestanddeel van bier. En een van de lekkerste groenten. In Poperinge, de hopstad bij uitstek, niet zo ver van Hooglede, worden in het vroegste voorjaar de scheutjes geserveerd, bijvoorbeeld in restaurant ‘D’Hommelkeete’.

Eén woord in ‘Ideaal’ trekt alle aandacht. Het woord ‘wellust’. Wellust waardoor je wordt meegetrokken en verleid. Wellust waardoor je eeuwig in de blauwe ogen van de jongen wilt kijken. Hij is de voorloper van de glazenwasser uit het vers van de erkende homopoëet Jac. van Hattum. Ook die jongeman staat op een ladder, ‘een jakobsladder (…) waarlangs we tot de hoogste hemelen stijgen’. Alleen:

De Laeys engel heeft na ruim een eeuw, behalve deze glazenwasser, een heleboel tweelingbroers en lookalikes in de Nederlandse dichtkunst gekregen. Maar was hij niet de eerste, was dit gedicht niet het eerste? Natuurlijk zijn er ook vóór 1902 gedichten geschreven over de liefde die vriendschap heet. Maar daarin wordt altijd verhuld, terwijl in dit geval de dichter zegt waar het om gaat, om onbekommerde wellust. Homo te Hooglede! Dat is niet wat je verwacht. Toch had ik gedacht, minstens gehoopt meer aanwijzingen te vinden. Vooral in de vijfdelige uitgave Het Werk van Omer K. de Laey, bezorgd door E. Vliebergh en J. Persyn, verschenen in 1941-1942.

In deze editie staat een levensschets, in 1910 geschreven door Jules Persyn – een vriend en studiegenoot – waaruit iedereen de gegevens over de dichter put. Na vijfenzestig pagina’s deze voorspelling aan z’n arme, dode vriend: ‘Gij aanvaardt geen hulde, toch zal u de tijd zijn hulde brengen; en gij zult blijde zijn, niet om die hulde aan u, maar omdat die hulde zelf een teken is dat uw volk is opgestaan…’

In de twee eerste delen van Het Werk staan de gedichten. Vanaf ‘Liefste Vader’ uit 1893, geschreven toen deze een ridderorde had gekregen: ‘’t Is der riddren leus bewaren: / “God en Kerk en Vaderland!”’. Tot en met een zomers vers uit 1908: ‘De zee lag daar! Hoera! de schoenen uit! / de ransels weg!’ Het hoogtepunt in zijn werk is voor mij Ook Verzen, want ‘Ideaal’ is zeker niet het enige goede gedicht uit de bundel. De toon is licht, spottend. De vele Latijnse wendingen hebben een komisch effect: ‘Dat beweerde Bommel, ’s avonds, / toen hij, vóór zijn schuimend glas, / neergezeten in de herberg, / nog perfectus homo was.’

In het derde deel zijn de toneelstukken van De Laey bijeengebracht. Falco uit 1905, volgens de auteur zelf ‘in een sturm und drang periode ontloken, lijk een bloemkool binst de zomerhitte’ en Hardenburg uit 1907. Deze historische drama’s zijn nooit opgevoerd, wél heet een nieuwe woonwijk in Hooglede ‘Hardenburg’. Falco speelt in Leuven, 1669. De Vlaamse student Falco spreekt met de rector magnificus van de universiteit over zijn Vlaamse identiteit: ‘We zijn ’n eigen volk, we spreken onze tale, / We winnen zelve ons brood, wat kan ons Spanje schelen?’ Hardenburg speelt in ‘Fransch Vlaanderen omstreeks 1490’. Fouquet, de hopman van de soldeniers in Hardenburg, bepleit in dit stuk even hartstochtelijk de Vlaamse zaak: ‘We dulden niemands juk en haten slavenbanden.’

In deel 4 van Het Werk staan onder andere de sprookjes en een reeks brieven uit Italië. Die schreef hij toen hij in de herfst van 1903 een rondreis maakte. Eerder dat jaar was hij voorgoed teruggekomen naar het ouderlijk huis. In 1889 was hij leerling geworden aan het Klein Seminarie van Roeselare. Zes jaar later ging hij rechten studeren in Leuven. Daarna liep hij stage bij advocaten in Mechelen en Antwerpen.

Het meeste, zo maken bijvoorbeeld de Italiaanse reisbrieven duidelijk, heeft hij zichzelf geleerd. In Venetië was zijn ‘aangenaamste stonde (…) deze van ’t vertrekken’. Hij kent ‘de fel overdreven vermaardheid der Dogenstad’. Maar: ‘Met der daad, is de oude bakermat der Oostersche zeemacht vuil, arm, eng en, ’s avonds, duister lijk een rooverskuil’. Een andere beroemde stad bevalt beter: ‘Vreugde en zang, bloemen en blauwe lucht, ecco Firenze’. In Rome gaat hij op audiëntie bij de paus, uitvoerig beschrijft hij diens gezicht: ‘Met zijn zwaren, doch niet afstekenden neus, zijn hoekige kin en zijn grijs haar, dat borstelachtig opensprietelt boven zijn vierkante voorhoofd, schijnt Pius X een man uit het volk’.

Waarnemer van het leven

Het vijfde deel van Het Werk is gevuld met een keuze uit de brieven. Waarom die brieven? De bezorgers beoogden, zeggen ze, ‘vóór alles den persoon De Laey in zijn werk te achterhalen. De persoon is meer dan het werk. Want ook van De Laey kan men zeggen dat zijn leven nog zijn schoonste gedicht was.’ Zou het? En zou de schrijver het zelf met deze woorden eens zijn geweest? In zijn gedichten is hij een waarnemer die steeds de stelregel uit een brief van 16 november 1902 waarmaakt: ‘schrijf niets dat gij door uw eigen niet hebt nagegaan’.

De dichter Karel Jonckheere maakte in 1976 een boekje Omer K. de Laey, met bloemlezing en essay. Naar aanleiding van Van te Lande (1903) gewaagt hij van ‘uitstekende schetsen van een tekenaar met het woord’. De Laey portretteerde onder meer een blinde bedelaar. ‘En de Winter, die de koude / grimmig uit het Oosten zendt, / rimpelt ’t grauwe vel van z’n ver- / droogden kop, lijk perkament.’ Dit is de slotstrofe van ‘De Bedelaar’, maar een slotsom blijft uit. Zoals ook in ‘De Kavevager’ (schoorsteenveger) geen conclusie wordt getrokken: ‘En de jongens, die van verre / volgen, met ’n helsch getier, / gooien stenen achter hem, lijk / achter ’n ontuchtig dier.’

Karel Jonckheere over Omer Karel de Laey: ‘Beheerst en met bedachtzame, onderwege genietende hand, trekt hij zijn geloogde ets door naar een einde dat er geen is, omdat hij geen orgelpunt zoekt, geen humanitaire apoteose.’ Er zijn veel kleuren in deze poëzie, veel klanken. Geen schrijven maar beschrijven. Misschien komt het door zijn ziekte, beweert Herwig Verleyen in het voorwoord van een bloemlezing uit De Laeys werk, in 1977 verschenen in een reeks ‘Poëtisch erfdeel der Nederlanden’. Zo’n bombastische naam, terwijl de dichter een gezworen vijand van bombast was.

Door zijn zwakke gezondheid kon hij niet meespelen met zijn klasgenootjes, oppert Verleyen: ‘Zo wordt hij stilaan iemand, die nog alleen maar met de ogen aan de gebeurtenissen participeert.’ Hij kijkt naar buiten, niet naar binnen. In een brief verklaart hij zelfs: ‘Subjectieve smartverzen zijn mij erger dan een spuigdrank.’ In een andere brief doet hij ‘onbewimpelde oprechtheid’ af als iets voor de biechtstoel: ‘Hetgene mij een onoverwinbaren walg inboezemt, is het mededeelen, uit ostentatie of iets dat er op trekt, van intieme zielstoestanden, aan het pu-

bliek.’ De beschrijvende poëzie is voor hem een uitweg. Het gaat daarbij niet om ‘de oude, levenlooze, statieke opsomming van al de verschillige koolen en radijzen, die men in eenen groenselhof kan aantreffen, maar de dynamieke, krachtvolle, die bekwaam is de immer uiteenverstrooide gegevens van het werkelijke te vereenigen tot één symbool.’

Met de brieven is in deze uitgave nogal wonderlijk omgegaan. De bezorgers lieten passages weg, naar eigen zeggen ‘óf omdat de dingen waarover ’t gaat niet zomaar onder ’t publiek zijn te gooien, óf omdat de verzamelaars het minder kiesch achten, ten beste te geven wat De Laey in ernst of in kortswijl over hun eigen persoon wist te zeggen.’

Gelukkig blijft er genoeg over. De Laey geeft zijn mening over Gezelle: ‘Guido kan doorgaan als de koning der muzikale schilders of der schilderachtige muzikanten. Meer niet.’ In oktober 1902 komt Stijn Streuvels op bezoek: ‘Ik heb die jonge artiest, met zwart lang haar en zwarte moustache, zijne plans laten uiteen doen.’ En eind 1901 wordt een jongen bezongen, een vioolvirtuoos van zestien jaar: ‘Een lieflijke jongenskop, met bleekblonde krullen, juist de profiel van eenen engel.’ Wie weet ligt hier de oorsprong van ‘Ideaal’. In elk geval krijgt het gedicht enig voorspel.

Feminist

Er is verder geen spoor van jongensliefde, des te meer bevestigingen zijn er van vrouwenhaat. ‘Ideaal’ las ik voor de eerste keer in de bloemlezing van Verleyen. Dat weet ik nog zo goed, omdat me meteen een opmerking uit zijn voorwoord opviel: ‘Voor studentinnen koestert De Laey geen belangstelling’. Persyn blijkt al veel eerder te hebben gezegd: ‘Voor De Laey staat de vrouwelijke helft van ’t menschengeslacht niet zeer hoog’. Hij heeft het over ‘beulenwerk’, over ‘onmeedoogendheid’ en citeert uit ‘Theorie en Praxis’: ‘’n vrouw die dwaas is, deugt tot niets, / ’n ander… is nog slechter!’

Wanneer je het gedicht erbij haalt, valt het mee. De dichter vertelt toen hij nog studeerde ‘feminist’ te zijn geweest, ‘en zelfs wat overdreven’. Tegenover een weduwnaar pleitte hij ‘met onbegrensd vertrouwen / en ridderlijke woorden, voor / de ontvoogding van de vrouwen.’ De weduwnaar is het er niet mee eens: ‘Gij lieden hebt de theorie, / – ik had de praxis echter.’ Waarop het vonnis over de dwaze en nog ergere vrouwen wordt geveld. De dichter reageert: ‘Het zwetsen van een weduwnaar / zal niemands meening hindren, / doch sinds – als feminist – voel ik / mijn iever… soms vermindren.’

Deze zelfbenoemde feminist schrijft in 1906 in een brief over zijn ziekte: ‘Ik ben de heilige Job der familie, met dat verschil dat ik niet heilig ben en geen wijfheb om zedelijk tergend mijn kwalen te komen verergeren.’ Zijn gedichten over het huwelijk klinken nooit aanmoedigend. In ‘Utile Dulci’ (het nuttige met het aangename) vertelt hij hoe hij de vele huwelijkskaarten benut die hem bereiken:

Ze komen goed van pas ‘om… kladden op te schrijven’. In ‘A posteriori’ schrijft hij over een stoet met ‘twintig koetsen vol met gasten, / uitgedost in trouwgewaad’, maar vooral over wat volgt:

Waarom trouwen mensen? Louter om het geld, denkt De Laey. Hij laat een studiemaat over diens aanstaande beweren in het gedicht ‘Ultima Ratio’ (de finale afrekening): ‘Ik beken u geren, dat zij / dom is en – van bij beschouwd – / leelijk, trotsch, verwaand en koppig, / maar… ’t is àl gedekt met goud!’

Wie wil er na al deze bitterheid nog meer bewijs? Omer Karel de Laey had een zoet ideaal. Als je goed kijkt, zie je hem, misschien wel op de begraafplaats van St. Jozef. Iedereen ligt. Maar hij stáát, de engel met zijn goddelijk gelaat.

Ideaal

Lo van Driel
‘O, trek mij uit de alledaagse klei’
Omtrent Leo van Breen (1906-1988)

lo van driel (1944) is neerlandicus en promoveerde in 1988 in de taalwetenschap. In 2003 verscheen zijn biografie over J.H. van Dale. Lange tijd schreef hij columns voor de PZC.

In een brief aan uitgever Stols uit 1933 meende Jan Greshoff dat Van Breen zijn grootste ontdekking was.1 Stols had in december 1932 de bundel Lyriese portretten van Leo van Breen uitgegeven. Greshoff vond het een bijzondere bundel waarmee hij zijn vriend en uitgever wilde complimenteren.

Toen Leo van Breen goed twintig jaar was, in 1929, publiceerde hij zijn eerste bundel. En er volgden er meer, ze zijn echter in het vergeetboek geraakt, al nam Gerrit Komrij twee gedichten van hem op in zijn bloemlezing. Zijn enige roman verscheen enkele weken voor de Tweede Wereldoorlog, werd spoedig in beslag genomen en slechts enkele exemplaren overleefden de oorlog.

Wie zich verdiept in het leven van Leo van Breen, valt van de ene verbazing in de andere. Na zijn jeugdverzen zocht hij tijdelijk heil bij het christelijke Opwaartsche Wegen. Hij was actief voor de vredesbeweging. In de jaren dertig werd hij gezien als een Greshoff-adept. Na de oorlog kwam hij als journalist in rechts vaarwater. Vergeten door familie in Zeeland, gemarginaliseerd in de letteren en verguisd door de journalistiek trok hij zich terug in Italië.

Goes

Leendert Maria van Breen kwam in Goes ter wereld, op 16 mei 1906. Hij was de zoon van Maarten van Breen (* 24 april 1868, Vlissingen) en Cornelia Elizabeth Mulock Houwer, die van Zierikzee kwam en daar op 25 februari 1882 het levenslicht zag. Zijn lagere school heeft Leo van Breen in Goes gedaan, ook de hbs, de school waar zijn vader leraar Engels was. Na de hbs moet hij vrij snel in militaire dienst zijn gegaan. Daarna kiest hij voor de journalistiek en wordt hij volontair bij de Middelburgsche Courant. De hoofdredacteur zegt na korte tijd dat hij hem niet veel meer kan leren en dat hij zich elders moet ontwikkelen.

Negentien jaar oud gaat hij naar Den Haag om als volontair bij het dagblad Het Vaderland te werken.2 Op 31 juli 1926, nauwelijks een half jaar later, schrijft hij zich weer in op het ouderlijke adres in Goes. Bij zijn herinschrijving heeft de twintigja-

rige nog steeds een streep in de kolom ambt, beroep of bedrijf.

Den Haag, Het Vaderland, net twintig jaar. Wanneer zijn ouders zijn ‘anders zijn’ hebben gezien of gehoord is onbekend, maar zijn Haagse sejour zal het onmiskenbaar aan het licht brengen: Leo van Breen is homoseksueel. Om die reden wordt hij namelijk weggestuurd bij het Haagse dagblad. Het moet een traumatische ervaring zijn geweest. Enkele jaren later zal hij zijn vriend P.J. Meertens onomwonden waarschuwen voor de Haagse straat:

Den Haag? Ik moet je beslist aanraden, er niet heen te gaan. Zoals je weten zult, is het ‘straatleven’ daar buitengewoon sterk ontwikkeld, zodat, waar men zò aan de weg timmert, de aandacht veel sterker op de h.s. gevestigd wordt dan elders. Het is geen stad om onopgemerkt te leven. Bovendien heeft ze voor mij een zeer antipatieke sfeer. Wanneer je door deze nieuwe betrekking geen positie verbetering krijgt, die van belang is, dàn moet ik je aanraden niet naar Den Haag te gaan. Het is daar o.a. ook zeer moeilik om omgang met de onzen te hebben; de slechtste elementen trekken er eenparig heen. Enfin, voor mij staat het zò, dat ik er voor niets ter wereld meer zou heen willen.3

Meertens (1899-1985) had op dat moment al een tijdje zijn studie Nederlands in Utrecht afgesloten. Aanvankelijk meende hij dat hij als leraar Nederlands door het leven zou moeten. Maar een tijdelijke betrekking aan een school in Woerden is geen succes. En zijn aanstelling in Doetinchem wordt niet verlengd. In Utrecht vindt hij werk op de Universiteitsbibliotheek, terwijl hij in zijn vrije tijd onder het oog van zijn vader en moeder zijn dissertatie voorbereidt over het letterkundig leven in de zestiende en zeventiende eeuw in zijn geliefde Zeeland. Voor het verzamelen van archiefgegevens, voor bibliotheekbezoek, voor logeerpartijen bij familie en kennissen is hij verschillende keren per jaar in Zeeland. Meertens raakt zodoende snel op de hoogte van de oprichting van de Zeeuwsche Vereeniging voor Dialectonderzoek in 1928. In het voorjaar van dat jaar hebben vier jonge mannen de koppen bij elkaar gestoken om de Zeeuwse dialecten te bestuderen. Leo van Breen is als secretaris de spin in het web. In verband met de oprichting van de Zeeuwsche Vereeniging voor Dialectonderzoek ontmoeten Van Breen en Meertens elkaar in de late zomer van 1928.

Dagboek en brieven

Er zijn enkele formele brieven en briefkaarten uit de zomer van 1928 die Piet Meertens en Leo van Breen hebben gewisseld. Maar dit schrijft Meertens in zijn dagboek als ze elkaar voor het eerst hebben gesproken (na zijn terugkomst op 18 september):

Woensdag 5 september [1928] ging ik naar Zuid-Beveland. ’s Middags was ik in Goes bij Leo van Breen, de secretaris van de Zeeuwse dialectenvereniging. Ik

bleef de gehele middag bij hem; we hadden een wonderlik en merkwaardig gesprek. Ik had direct zijn anders-zijn door; ik bracht het gesprek telkens in die richting, maar hij wilde zich niet bloot geven. Eerst toen ik zaterdagmorgen weer bij hem was, liet hij het masker vallen. Toen konden we open spreken, en werden we vrienden.
Hij is nog jong, tweeëntwintig, stuurloos, maar een jongen met talenten. Hij las me wat van zijn verzen voor, fragmenten uit ‘Zeven nachten van mijn dood’, dat me sterk aan ‘Les chants de Maldoror’ deed denken. Hij noemt zich vrijdenker, maar spreekt van zijn geloof, en de oppervlakkigheid en het dogmatiese, dat negen van de tien vrijdenkers hebben is hem gelukkig vreemd. Ik sprak hem van mijn geloof, en vertelde hem, hoe gelukkig en rijk mij dat maakt; ik beloofde hem, voor hem te bidden. Wij zullen briefwisseling blijven houden.4

Enkele dagen later is Meertens weer bij Leo van Breen op bezoek geweest:

Zaterdag 8 september was ik ’s morgens in Goes bij Leo van Breen. Die morgen werden wij geheel vrienden. Ik zal niet moe worden, God te bidden dat hij deze jongen tot het hart van Christus leidt; eerst dan zal onze vriendschap geheel en volkomen zijn.

Het schoonschrift van Meertens verhult de wervelstorm die over hem heen gaat nadat hij met Leo van Breen vriendschap heeft gesloten. De jonge doctorandus en de Goese aspirant-journalist schrijven elkaar vervolgens 1 à 2 keer per week. Tot Van Breen genoeg heeft van Meertens.5

Wie na al die jaren Van Breens brieven aan Meertens leest, wordt getroffen door een koortsachtige energie in die in drift neergepende hanenpoten in steeds wisselend handschrift. Wat moet die beheerste, op het oog zo stabiele Meertens, die zijn geaardheid nagenoeg voor iedereen verborgen houdt, geraakt zijn door Leo van Breen. Deze is zich niet alleen ten volle bewust van zijn ‘anders zijn’, maar wil zichzelf volstrekt niet wegcijferen, noch vlucht hij voor wat hij weet dat zijn levensweg

is. Deze thematiek doortrekt de vele brieven, alsook het voortdurende verwijt aan Meertens dat hij zichzelf verloochent ten faveure van een maatschappelijk aanvaard leven.

Terug in Goes na de treurige afgang in Den Haag zoekt de jonge journalist weer werk in de regionale schrijverij. Een stukje hier, een verhaaltje daar. De Goessche Courant kan wel wat gebruiken, de Middelburgsche kent hem nog. Een recensie, een kleine reportage. Naar Ons Zeeland (een geïllustreerd weekblad) stuurt hij gedichten op. Die worden gepubliceerd tussen de vele foto’s onder de naam Zelandus. Ondertussen heeft hij zich ingeschreven in Tilburg voor de studie Nederlands mo. Hij leert er de gesjeesde seminarist Willem Asselbergs kennen, die zich al bedient van zijn nom de plume Anton van Duinokerken.

Het dichterschap gloeit in het hart van de Goese journalist. Maar met die droge studie weet hij zich geen raad. En wat moet hij er in godsnaam mee, als homoseksueel kan hij nooit een leraarsbaan accepteren zonder zichzelf te kort te doen, schrijft hij Meertens.

Verzen en liedjes

De gedichten die Piet Meertens bij Leo van Breen te lezen krijgt, liggen klaar om gebundeld te worden. Met de Middelburgse uitgeverij Den Boer heeft hij al contacten gelegd. In 1929 verschijnt daar de eerste bundel verzen van Leo van Breen: Wat de zee aanspoelt.

Er is veel liefde en smart in deze gedichten, die duidelijk van een zoekende zijn, zowel menselijk en dichterlijk als wat de vorm betreft. Het eerste deel bestaat uit 52 genummerde kwatrijnen, met onder andere enkele die Meertens toegestuurd kreeg in november 1928. De tweede helft van de bundel, ‘overige verzen’, bestaat uit betrekkelijk vrije, rijmende verzen, met lange zinnen die veel woordgroepen herhalen. Bij Van Breen ontbreekt in die liefdesgedichten elke toespeling op een vrouw. Overigens ontbreekt eveneens een toespeling op een vriend.6 Wie zijn ‘anders-zijn’ kent, kan zijn ogen echter niet sluiten voor het feit dat de liefde in deze gedichten voortdurend met leed, eenzaamheid, onbegrepen zijn, ja zelfs met sterven in verband wordt gebracht.

Het opdrachtvers – ‘O, vrienden, gij die van Uzelve zijt/ de bleke keerzij, die

zich in dit leven/ te pletter stoot in onbegrepenheid;/ aanvaard mijn liefde. Méér kan ik niet geven’ – is er een voorbeeld van. In een gedicht voor Boutens – een kwatrijn met veel Zeeuwse wind, en stromen en schepen – merkt de jonge dichter op: ‘Gij hebt als ik ons aller leed begrepen.’ In het slotgedicht ‘Ontmoeting’ staat: ‘Omdat je jouw leven overstortte in het mijne;/ Tot aan de rand gevuld met liefde;/en onbegrepen leed.’

 

In de heftige correspondentie tussen Meertens en Van Breen is zakelijk de Zeeuwse dialectenvereniging prominent aanwezig. Voor Meertens is het contact met Zeeuwse personen en instellingen van belang, Van Breen heeft daar lak aan. Meertens geniet van de relatie met mensen die de Zeeuwse ‘volkscultuur’ kennen en gebruikt die voor zijn studie. Van Breen kijkt tegen deze lui veel minder ‘maatschappelijk’ aan. In persoonlijk opzicht bevatten de brieven de geschiedenis van veelal korte ontmoetingen met jongens en beknotte verliefdheden.

In oktober 1928 biedt Meertens aan Leo’s gedichten naar een tijdschrift te sturen. Misschien heeft Meertens in die tijd daartoe al contact gezocht met de redactiesecretaris van Opwaartsche Wegen, Jo van Ham. In ieder geval zwemt Van Breen langs die weg de fuik van de christelijke jongeren binnen.7 Hij zal een paar jaar heel wat gedichten en wat recensies, ook een vertaling van Oscar Wilde in Opwaartsche Wegen publiceren.

Meertens moet Van Breen zijn verliefdheid hebben geopenbaard en ook op dat vlak enige wensen hebben laten blijken. Dit is Leo’s antwoord aan ‘my dear boy, beste jongen’:

Laten we toch trachten, dit nuchter te bekijken, hoezeer wij ook naar één persoon verlangen en er momenteel alles voor willen offeren, wij weten het van te voren dat dit tijdelik is, en dat in het gunstige geval nà de roes een verhouding kan ontstaan, zoals die nu tussen ons is, echter in de meeste gevallen alles spoorloos ten onder gaat. De waarde van de verliefdheid is an sich als realiteit zéér problematies. Zij lost zich op in scheppende kracht op een of ander gebied, maar blijft nooit bestaan. En daarom: ik wil jou niet verliezen, althans niet door een vrijgeven van verlangens die evenzeer elders bevredigd kunnen worden. Wij moeten sterk staan: jij moet sterk staan. Want voor mij geldt dit niet. Ik wil eerlik zijn en het herhalen: voor al degenen waar ik van houd heb ik zelden of nooit seksueel iets gevoeld. Voor liefde geldt bij mij een andere maatstaf. Tracht je dus hiermee te verzoenen. […] Het is waar; ik heb op het punt gestaan om je wensen te vervullen, maar laten we de hemel danken dat dit niet is gebeurd.

De verhouding tussen Van Breen en Meertens is in 1930 bekoeld: in feite heeft Leo van Breen hem afgeschreven. Hij verwijt Meertens achterbaks gedoe, met name tegen een geroyeerd lid van de dialectenvereniging.

Overbezet is Leo van Breen in deze jaren. Hij loopt over van plannen. Zo maakt hij in het najaar van 1929 een propagandatournee voor de Jongeren Vredes-actie.

Vredesapostel

Als hij enkele jaren later (februari 1932) met uitgever Alexander Stols correspondeert over de uitgave van nieuwe gedichten, schrijft Leo van Breen:

Tussen haakjes, ik heb nog liggen een rede die ter gelegenheid van wapenstilstandsdag in Brussel, Brugge, Gent, Aalst, St. Nicolaas [sic] en Antwerpen door my is gehouden en die ik heb uitgewerkt en persklaar gemaakt. De bedoeling was, dat deze zou verschynen in het orgaan der Vl. [aamsche] Jongeren Vredes-Actie, maar ik zag haar liever uitgegeven. Misschien is het iets voor U? Daar ik in Vlaanderen op pacifistisch gebied nogal bekend ben en in ons land zeer, doordat ik al meerdere (alle goedlopende) pacifistische uitgaven op mijn naam heb, zou ’t misschien iets voor U zyn.

Van Breen zegt geen woord te veel: hij correspondeert met de leiding van de vredesbeweging en gaat als vredesactivist op pad. In korte tijd schrijft hij verschillende toneelstukken en hoorspelen die op vredesmanifestaties in Nederland en Vlaanderen worden opgevoerd. Voor elke opvoering vangt hij een knaak. Ook publiceert hij brochures.

Zo verschijnt in 1931 Wij en het vaderland. Beschouwingen over een suggestie bij de Rotterdamse uitgeverij van pacifistische lectuur, D. van Sijn en Zonen. In de 31 bladzijden verzet Van Breen zich tegen wat de massa krijgt ingepeperd: dat het vaderland iets is om voor te vechten. Zijn pacifistische inspiratie haalt hij bij Jezus en het christelijk geloof De sdap krijgt een veeg uit de pan, omdat ze niet tegen de oorlogsbegroting heeft gestemd. Zijn geloof is overigens vaag en algemeen-humani-

tair. Tegen de kerkelijke opvattingen klinkt het: ‘Wij erkennen geen vaderland. Wij erkennen alleen de gemeenschap van Jezus Christus. Wij zijn niet nationaal. […] Wij nemen geen Avondmaal uit bloedbevlekte handen’ (blz. 25-27).

Deze antimilitaristische brochure werd samen met een publicatie van dezelfde Rotterdamse uitgever, de ‘verslagen van verhoren van de Dienstweigerings Commissie’, besproken in het blad van de christelijke letterkunde, Opwaartsche Wegen, door de redactiesecretaris J. van Ham, ‘alleen omdat het van Leo van Breen is’. Op het politiek-pacifistische aspect van het betoog gaat Van Ham echter niet in – wat in het licht van diens latere wending tot het fascisme opvallend is – maar hij maakt Van Breens betoog wat de historische voorbeelden betreft met de grond gelijk.

Van Breen heeft meer in huis voor de slechte wereld. Zo publiceert hij Licht aan de Kim – ‘spreekkoor voor de vrede’ aldus de ondertitel van dit voor een propagandistische manifestatie geschreven stuk.8 In een zeer povere druk verschijnt er van Van Breen in 1932 weer een toneelstuk: De rode Kruisweg. Het stuk speelt in een ziekenkamer en een veldlazaret dicht achter het front. Het is duidelijk waar dit spel naar toe wil: een frontale aanval op het Rode Kruis. Uit de geschiedenis van de vredesbeweging is bekend hoe met name de Jongeren Vredes-Actie (opgericht in 1924) zich afzette tegen het Rode Kruis als hulporganisatie van het leger.

Het stuk is oprecht en idealistisch, vol van een nieuwe wereld. Als in die jaren Leo van Breen zich in woord en daad betrokken voelt bij de vredesbeweging en de antimilitaristische actie, is de beweging op haar hoogtepunt. In die context moeten zijn hoor- en toneelspelen worden verstaan. Zo ook Ontwapend dat speelt in het Koninkrijk Noordland. Het is één groot pleidooi voor vrede en geweldloosheid, en het spreekt de toeschouwer of luisteraar in het volle gemoed aan.

Renesse

Vrij plotseling vertrekt Leo van Breen in 1932 uit Goes naar Renesse, naar zijn geliefde Schouwen. Hij moet er een zomerkamp hebben meegemaakt, mogelijk van de Jongeren Vredes-Actie of een andere jeugdbeweging voor een betere wereld. Als journalist kent hij het eiland en de kop van Schouwen uitstekend. En hij voelt zich er thuis. Hij is bovendien weg uit Goes en het ouderlijk huis. In Schouwen gaat hij samenwonen met een jongeman, die zijn leven lang zijn vaste partner zal zijn: Johan Jacob Krop. Het vertrek van Leo van Breen uit Goes naar Renesse markeert zijn afscheid van Opwaartsche Wegen, van de wereld van de poëzie der jonge protestanten. En nog iets: ook toneelstukken voor de vredesbeweging zal hij niet meer schrijven. Het lijkt alsof hij daar achter de duinen een ander leven begint. Een huis, een vaste man, een zakelijk imperium? Vanaf nu zal Leo van Breen zich ontwikkelen in de richting van een merkwaardige, zakelijke duizendpoot. De geheelonthouder is nu aan de Bols, en hij trekt de burgerman graag een poot uit. Bij voorkeur met kunst, zonodig met winterhandenzalf of hoestsiroop.

Van Breen en Krop wonen een eindje buiten het dorp, aan een weggetje dat

door het bos naar de duinen loopt. Leo van Breen, die het huis zelf heeft laten bouwen, noemt het Die blauwe scuut. De naam heeft hij ontleend aan het middeleeuwse gedicht van Jacob van Oostvoren, een gedicht over een spotgilde van de Blauwe Schuit waar berooide edellieden, brassende en hoererende geestelijken, smachtende nonnen, aan de drank geraakte ambachtslieden en jonge vrouwen met oudere echtgenoten lid van konden worden. Het is een spotgedicht dat de wereld omkeert en in de traditie van vastenavondspelen en -gebruiken thuishoort.9 Manifesteert zich in de keuze van de naam voor zijn huis ook een houding, een mentaliteit: spot, ironie, satire, distantie ten opzichte van de burgerij? Het zal ook in zijn dichterlijk werk voelbaar worden.

Uit zijn activiteiten in Renesse mogen we afleiden dat hij mogelijk ook om zakelijke redenen daar neergestreken is. Van Breen ontwikkelt in Renesse een enorme activiteit. In het voorjaar van 1933 beginnen Krop en Van Breen met een eigen krant: de Eerste Badcourant voor Schouwen. Krop staat vermeid als ‘boekhandel Joh. J. Krop’. Redacteur van de badcourant is Leo van Breen en de naam van zijn huis staat in de kop.

Bij de boekhandel en het journalistieke werk is het niet gebleven. Al vrij snel begint Van Breen zich te ontpoppen als een projectontwikkelaar avant la lettre. Zo dient hij op 21 december 1933 zijn eerste bouwaanvraag in. Op 12 mei 1934 schrijft hij aan het college van Burgemeester en Wethouders te Renesse ‘namens een combinatie, voor welke ik als lasthebber optreedt’ een brief met de bedoeling medewerking te krijgen voor het bouwen van een houten gebouw als theeschenkerij en leesbibliotheek voor zomergasten. Maar de muze laat hij niet in de steek. In Renesse stelt hij voor Stols de bundel Lyriese portretten samen. Die bundel laat zien dat hij een totaal andere dichter is dan de jongen van Wat de zee aanspoelt, en hij is evenmin nog de christelijke dichter uit de schoot van Opwaartsche Wegen.

In andere tijdschriften vinden nu zijn gedichten een plek. Uitgever Stols reserveert in 1933 een hele aflevering van zijn Helikon-Maandschrift voor poëzie voor Leo van Breen die er een bundel van maakt, De Stroomlijn: gedichten (Maastricht: Boosten en Stols, 1933). Naar aanleiding hiervan schrijft Jan Greshoff aan Stols dat Leo van Breen zijn grootste ontdekking is, en in een radiobespreking overlaadt hij Van

Breen met lof. Er volgt een stroom van brieven tussen Greshoff en Van Breen en de dichter en zakenman van Renesse bezoekt herhaaldelijk Greshoff in Brussel. De verhouding is zo intens dat Van Breens poëzie steeds meer op die van zijn geestelijke leidsman gaat lijken. Het zal hem in de kritiek van E. du Perron en Menno ter Braak nog opbreken en uiteindelijk de vriendschap met Greshoff kosten.

Aanleiding daarvoor moet een nieuwe dichtbundel zijn geweest. Terwijl Leo van Breen de beslissing heeft genomen uit Renesse te vertrekken, schrijft hij in twee dagen, op 9 en 10 april 1935, een cyclus gedichten van 23 verzen: Een reis per leunstoel. Die bundel wordt nog in datzelfde jaar in 600 exemplaren uitgegeven door Boucher in Den Haag.

De cyclus ademt een losbandige, antibutgerlijke sfeer. De reeks vertelt de vooren nadelen van een breuk met de dagelijkse sleur, de familie, de eigen omgeving. Niet alleen die satirische toon, dat antiburgerlijke, dat onmaatschappelijke, ook Golgotha als ironisch reisdoel in deze context – het vormt toch wel een groot contrast met de jonge dichter van amper 5, 6 jaar eerder die een thuis zoekt bij de vredesbeweging en die zich aanschurkt bij de jonge-protestanten van Meertens tot Van Ham. ‘O trek me uit de alledaagse klei’, aldus Van Breens protagonist aan het slot. Er volgt een opsomming van achterblijvers, van al wat sjouwt en wroet en al wat ouder wordt en vies en mager:

In een zeer vrije vorm van rijm, strofe en regellengte associeert hij. Slechts twee gedichten, sonnetten, hebben een duidelijke vorm. Het is begrijpelijk dat de poëtische vrijheid hem het verwijt van technische tekort en gemakzucht heeft opgeleverd. Van Breen heeft zich met deze reis per leunstoel geschaard in de omgeving van de Forum-dichters, van Du Perron met de door hem bewonderde bundel Parlando, van Jan Greshoff. Maar hij zal in die kring niet geaccepteerd worden.

Den Haag

Nooit zou hij meer naar Den Haag gaan, had hij Meertens geschreven. Maar in 1935 houdt hij Renesse voor gezien. Krop en Van Breen verkopen de zaken op Schouwen en verhuizen naar een huis aan het Haagse Oranjeplein.

Van Breen richt daar met een compagnon – de chef voorlichting van de klm – een almanak voor de luchtvaart op. Daarvoor schrijft hij verhalen en toegankelijke gedichten en haalt hij reclame binnen. Een heus persbureau volgt: luchtvaart-nieuws elke dag. De kranten werken niet altijd mee. Het zijn vage activiteiten, niet zonder artistieke bijbedoelingen, zakelijk vernuftig. Het doet denken aan Elsschot met zijn reclamebureau en zijn Wereldtijdschrift. Krop en Van Breen zijn handige jongens. Ze hebben het alleenrecht op het programmaboekje voor het huwelijks-

feest van Bernhard en Juliana. In een brief aan Gerrit Borgers van het Letterkundig Museum kijkt hij er in de jaren zeventig zo op terug:

daarna perschef van de Ned. Ver. v. Luchtbescherming en hoofdredacteur van het blad Luchtgevaar, destijds de grootste oplaag in ons land, 220.000 ex. toen, na het uitbreken van de oorlog, met Jos oprichter van een kunstnijverheidsfabriekje in gipsartikelen, toen, na gevangenis en andere ellende antiquair en met Jos oprichter van de al spoedig ver in het buitenland bekend geworden Galerie Epoque. […] Ik werkte mee aan de meest uiteenlopende kranten in binnen- en buitenland en op allerlei gebied zowel Handelsbelangen als Die Weltkunst en Italiaanse kunstbladen. Ook schreef ik elke maand een gedicht voor Enci, de Ned. Cement Mij. Heb je wel eens geprobeerd om een gedicht over cement te schrijven? Het zou een goede oefening voor onze jonge dichter zijn. Nou ja, ik zou nog een tijdje zo kunnen voortgaan, want er is nog veel meer gebeurd.

Vriend Krop heeft op de achterkant van deze brief nog een smeuïge toevoeging:

Aan het relaas van Leo heb ik natuurlijk niet zo veel toe te voegen. Maar compleet is hij beslist in zijn schrijven niet geweest. O.a. waren we de samenstellers

van het Officiële trouwprogramma bij het Huwelijk Koningin Juliana. O.a. was er een Homofile verschrijving in dat Prins Juliana met Prins Bernhard zou trouwen in het jaar 1973. Er stond een advertentie in van een smeerkaasfabriek ‘Hij heeft er kaas van gegeten’. De ouwe Koningin was hier zeer gebelgd over. Leo schreef een gedicht en omdat er zeer veel haast achter het geheel was verschreef hij zich. Hij schreef De lichten uit de vlaggen aan. Wat natuurlijk precies omgekeerd moest zijn. Het Comité had ons het alleenrecht verzekerd maar op de vooravond stond het programma in bijna alle kranten. Verschillende redacteuren zijn dien avond van hun bed gelicht door de politie zodat ze furieus op ons waren. Je ziet wel een bewogen leven. Misschien is dit wel de reden dat Leo later niet veel goed heeft kunnen doen bij de ‘Pers’ collegas.

Vaarwel Budapest

In de jaren voor de Tweede Wereldoorlog reist Van Breen veel naar het buitenland. Zijn activiteit als luchtvaartjournalist zal daar wel debet aan zijn, het lijkt ook een voorschot op de wens zich definitief in het buitenland te vestigen. Behalve brieven en familieverhalen is een veelzeggende bron hier de blurb van de enige roman die Leo van Breen heeft uitgegeven: Vaarwel Budapest. Hij heeft in vele richtingen het luchtruim doorkruist en heeft voor een lange periode in onder meer Hongarije en Italië vertoefd, aldus de tekst op de bijzonder vormgegeven buitenkant. De roman heeft hij ‘gedurende een langdurig verblijf in Italië geschreven’.

Vaarwel Budapest beschrijft het leven in een sjofel pension in San Remo, het pension van de heer en mevrouw Weiss, een Hongaars echtpaar. Ze hebben een factotum, een voetveeg, een pispaal, Ilonka. In zekere zin draait het verhaal om haar leven. Het pension zit vol halve gekken, gesjochte figuren, aan lager wal geraakte chic, min of meer gevluchte Joden, ontspoorde elite, tinnef, gesjeesde Groot-Duitsers uit het Hongaars-Duitse Keizerrijk, allemaal mensen die dakloos zouden zijn als ze geen goedkoop pension hadden gevonden. De lezer van de roman ontkomt niet aan de gedachte dat Van Breen San Remo kende als zijn broekzak, zelfs het pension.

De toon van de roman is vanaf de eerste bladzij genadeloos luchthartig en de ontelbare terzijdes zijn cynisch. Tegelijkertijd zorgt dat commentaar wel voor een vertraging in de gebeurtenissen en een al te nadrukkelijke betrokkenheid van de verteller.

Niet alleen de constante vernedering van Ilonka door de heer en mevrouw Weiss, ook en vooral de voortdurende beledigingen van de gasten maken het pension tot een smerige hel. En uiteraard ervaart de lezer het pension als een microkosmos, als een beeld van een mensenmaatschappij. De schrijver heeft elk idealisme verloren, wat blijft is pessimisme gedrenkt in mededogen. Voortdurend voelt men in deze schijnbaar lichte roman de economische depressie en de oorlogsdreiging. De Italiaanse fascisten hoort men op de achtergrond, zelfs de Duce. Wie leest wat

over Hitler en de nazi’s gezegd wordt, vermoedt dat Van Breen de oorlog niet door zal brengen als Meertens, de opportunistische directeur van een onder toezicht geplaatst instituut voor volkskunde.

Van de roman die medio maart 1940 verschenen is, zullen betrekkelijk weinig exemplaren zijn verkocht. In mei 1940 wordt de totale voorraad bij de uitgever door de bezetter in beslag genomen en verbrand.

Delft

De antimilitarist van weleer is in de meidagen soldaat. Vanzelfsprekend is er voor een onafhankelijke journalist daarna weinig werk. Krop en Van Breen zetten een fabriekje op van gipsen beelden. Ze moeten ook weer de kunsthandel opgepakt hebben. Zo scharrelen ze de oorlog door. Er zijn aanwijzingen dat Van Breen zich al vrij snel met illegale journalistieke activiteiten bezighoudt. Hij zit een poosje in de gevangenis. In 1944 is hij een tijdlang hoofdredacteur van het illegale Trouw, van de editie die in de regio Delft-Rotterdam gemaakt wordt.

In 1944 vestigt Leo van Breen zich met zijn partner in Delft. Aan de Oude Delft gaan ze boven wonen, terwijl Krop beneden een kunsthandel van naam drijft, Epoque. In de jaren zestig zal Hans Warren er nog zijn begerig oog laten vallen op het een en ander. Van Breen en Krop beginnen na de oorlog met het importeren van kunst uit Italië. Het moet goeie handel zijn geweest en ze krijgen in die kringen aanzien. Daar blijft het in Delft niet bij.

Het bloed van de schrijver vindt de ene krant na de andere. In 1946 richt Leo van Breen met enkele compagnons het ‘maandblad voor beeldende kunsten’ Die Constghesellen op. Het is feitelijk het ‘Orgaan van de Nederlandsche Vereeniging van Kunsthandelaren’, mooie afbeeldingen en een keur van medewerkers. Af en toe duikt een vers van Van Breen op. Het tijdschrift wordt uitgegeven door de Delftse uitgeverij Hoogland’s Periodieken.

Met ingang van 1 februari 1948 wordt de naam van Uitgeverij Hoogland’s Periodieken gewijzigd in Uitgeverij Het Periodiek NV i.o. Krop en Van Breen hebben deze uitgeverij overgenomen. Er moet op de achtergrond nog een ander initiatief een rol spelen: de oprichting van de krant De Prinsestad.

Verzetsstrijder in vredestijd

De Prinsestad verschijnt direct na de oorlog als krant van de oud-illegalen. Van Breen voert de hoofdredactie. Aanvankelijk is het een dagblad, later een weekblad. De geschiedenis van dit merkwaardige blad is nog niet geschreven. De geest van verzet tegen de wijze waarop wederopbouw en politieke restauratie samengaat in die naoorlogse jaren waart rond in de kolommen. De voormalige verzetsstrijders hebben meer sympathie voor de opvattingen van Wilhelmina die er weinig voor voelt om de vooroorlogse partijen terug te laten keren. De socialistisch-christelijke coalities wekken in deze kringen van het voormalig verzet geen warme gevoelens op. De

koude oorlog eist een andere mentaliteit. Moeiteloos verkleuren de afleveringen van De Prinsestad onder Van Breens rechtse schrijfstiften.

Nog duidelijker komt zijn verzet tegen de naoorlogse ontwikkelingen tot uiting in een ander initiatief: het Comité Burgerrecht dat een blad uitgaf onder de gelijknamige kop Burgerrecht: orgaan van het Comité Burgerrecht ter Bestrijding van Overmatige Overheidsdwang, opgericht kort na de oorlog en opgeheven na 32 jaargangen in 1977. Het weekblad werd eveneens op de markt gebracht door de Delftse uitgeverij van Krop en Van Breen, NV Het Periodiek, later door N.V. Uitgeverij Civitas Humana te Amsterdam. Ook van Burgerrecht is Van Breen de hoofdredacteur, al neemt hij op een bepaald moment afscheid met een interessant laatste nummer.

Curieuze bladen zijn dit, vol verzet tegen de ontwikkeling van de Nederlandse maatschappij, de vervlakking, de massificatie, tegen wat men later zal noemen ‘spreiding van inkomen, kennis en macht’. Overheidsdwang, socialisatie, publiekrechtelijke bedrijfsorganen, beperkingen van de vrije onderneming, en zo verder – alles dom en verderfelijk. Ook tegen de zachte of zelfs sympathieke houding ten opzichte van de Russen en hun vazallen. In de kolommen bewegen zich figuren in de richting van splintergroepen als de Christen-Democratische Unie en politieke partijen als de Boerenpartij.

Er is nog een blad dat genoemd moet worden in dit verband: de overname van de Haagsche Post met Leo van Breen als hoofdredacteur. Na de Tweede Wereldoorlog verloor de Haagsche Post snel lezers, en na de dood van eigenaar S.F. van Oss in 1949 begonnen zijn erfgenamen uit te kijken naar kopers van het blad. Die vonden zij bij het Comité Burgerrecht dat het blad in 1952 weer doorverkocht aan mr. G.B.J. Hiltermann, oud-hoofdredacteur bij Elsevier, en zijn vrouw niet te vergeten.

Van Breen schrijft in al die bladen kolommen vol. Af en toe een vers, in de stijl van Cats. Hij heeft er nog een bundel van gemaakt, Sorghvlietrymen. De bevlogen dichter is nagenoeg stilgevallen. De uitgeverij van zijn bladen geeft in een kleine oplage nog een bundel uit onder de titel De cyclus, sombere gedichten die Leo van Breen aldus het colofon kort voor de oorlog heeft geschreven.

Italië

In de jaren zestig is het genoeg. Aanvankelijk zijn de Delftse heren af en toe voor langere tijd in Italië. Op zeker moment worden de zaken afgerond: Krop en Van Breen laten zich in 1962 uitschrijven en vertrekken naar Italië. Inde straat naar het Griekse theater van Taormina op Sicilië zal Leo van Breen de laatste jaren van zijn leven wonen: via Teatro Greco, nummer 43. Daar ontmoeten ze Gerrit Borgers, de directeur van het Haagse Letterkundig Museum. Er worden wat brieven gewisseld. Nee, naar Holland zal Van Breen nooit meer komen. Hij schrijft af en toe een vers. In een strakke vorm, terugkijkend op zijn leven. Cynisch en somber. ‘Val’ bijvoorbeeld:

Borgers is wel geïnteresseerd in spullen. Van Breen heeft echter niks: ‘alles weg’ schrijft hij op 15 maart 1975. Voor Borgers zet hij ook iets over zijn leven op papier, en passant blijkt dat de verhouding met Greshoff hem na veertig nog raakt:

Een reis per leunstoel werd oorzaak van mijn breuk met mijn geestelijk vader, Jan Greshoff. Enerzijds omdat M. ter Braak er over schreef, dat, als G. het geschreven zou hebben, het tot zijn beste werk zou behoren, anderzijds, omdat de toenmaals heel bekende voordrachtskunstenaar Jan Hartmann het in Brussel voordroeg en bovendien nog, omdat die voordracht, wat in die tijd een zeldzaamheid was, op een grammofoonplaat werd opgenomen. Helaas is deze plaat ook al zoek… Ik heb het altijd bijzonder betreurd dat G., die mij zo beïnvloed heeft, het toch niet kon hebben dat zijn invloed tot uiting kwam in een gedicht, dat ook hij geschreven zou kunnen hebben. Ik heb daar nog wel eens verdriet van, want Jan was een fijne kerel. Maar het is gebeurd.

Op 11 augustus 1988 sterft Van Breen in Taormina op Sicilië. Hij krijgt een rustplaats op het kerkhof van die plaats, aan de zijde van Jos Krop die hem in 1985 was

voorgegaan. ‘Home is the sailor, home from the sea’, heeft Van Breen op de steen van zijn vriend laten zetten. Op de zijne staat het vervolg uit het requiemgedicht van Stevenson: ‘And home is the hunter, home from the hill’. Een foto van de twee oude mannen siert de staande steen. Meestal staan er verse bloemen op hun graf.