Archief: DBNL

Rob Molin
Heel deze vervallen grootsheid
Bertus Aafjes in Italië, Griekenland en Egypte

Rob Molin (1947) werkt aan een biografie van Bertus Aafjes. Eerder publiceerde hij over hem in De Parelduiker en ook over Adriaan Morriën en Huug Kaleis. Terzijde van de vulkaan (2012) geeft een keuze uit zijn recente kritieken en essays.

Op zijn tweeëntwintigste verjaardag, 12 mei 1936, werd een hartenwens van Bertus Aafjes vervuld. Na een reis die zes weken eerder was begonnen, bereikte hij Rome. In Amsterdam had hij afscheid genomen van zijn moeder (zijn vader was in 1926 overleden), kort na het besluit zijn priesterstudie af te breken en naar Rome te pelgrimeren. Van zijn ouderlijk huis in Amsterdam-Oost tot de Zwitserse grens had hij gefietst en daarna via Oostenrijk en de Brennerpas tot zijn bestemming in Italië gelopen en gelift.

Stimulator voor de ‘voetreis’ was hoogleraar natuurfilosofie Klaas Steur van het Grootseminarie Warmond. Deze onderwees in het neoplatonisme van Augustinus en de leer van Aristoteles, die in de filosofie van Thomas van Aquino samenstromen. De colleges over de persoonlijke interpretatie van de natuur hadden op Aafjes de meeste indruk gemaakt. Steurs stelling dat in de schepping alles tot het nietigste verschijnsel toe zelfstandig en tegelijk afhankelijk van God is, had twijfel gezaaid aan geloof en priesterroeping.Ga naar eindnoot1 Van de godvruchtige verzen die hij al op het Kleinseminarie schreef was hij overgegaan op meer wereldse poëzie.

Voor Aafjes zag Steur, zelf dichter, een toekomst als aards priester, een taak waarover hij in een essay zegt: ‘Wat God in de natuur neerlegde als een afglans van zijn gedachten en Zijn schoonheid, dat spreekt duidelijker van Hem in de zangen van hen, die zeer gevoelig waren voor de harmonische opbouw der natuur. Zo gezien is ieder waarachtig dichter een priester-dichter.’Ga naar eindnoot2

Behalve Rome zou Aafjes ooit nog eens Athene willen zien en in het bijzonder het Parthenon. Op foto’s van de tempel bewonderde hij ‘het bijna menselijk lichamelijke’ van het marmer, een ‘lichamelijkheid zonder zonde of besef van zonde, kuis zonder een schaduw van weten dat er onkuisheid bestaanbaar is; een lichamelijkheid als die van de Goden’.Ga naar eindnoot3

In het historische Athene en Rome dacht hij een concept te vinden voor een natuurlijke levenswijze en een seksualiteit zonder de knellende moraal die het huwe-

lijk van zijn ouders belast had. Bijdragen aan zijn vrijmaking van het katholicisme zouden behalve de Europese klassieken de veel oudere Egyptische kunst en cultuur. Van 1947 tot in 1949 woonde hij onder meer in Cairo, Alexandrië en Luxor, een periode waarin zijn wereldbeeld verder zou worden gecorrigeerd.

Bedeesde seminarist in Rome 1936

Kort na aankomst in Rome ontmoette Aafjes de Limburgse schrijver en dichter Felix Rutten die hem de historische sites in de stad en in de wijde omgeving liet zien. Geen betere gids dan Rutten, ook wel ‘de Limburgse Romein’ genoemd, kon hij zich wensen.

In de stad vierde de cultus van het lichaam en de vrije geest hoogtij tot in de galerijen van het Vaticaan toe. Antieke naakte beelden toonden zich in een pracht die in de voorbije seminariejaren verhuld was gebleven. In het exemplaar uit de studentenboekerij waren de aanstootgevende lichaamsdelen op de pagina’s met naakten in Goden en helden afgeplakt en ‘onzedige’ bladzijden werden tijdens de klassikale vertaling van de Odyssee genegeerd.Ga naar eindnoot4 Niettemin was Aafjes onder de indruk geraakt van de schoonheid en avontuurlijkheid van de Oudgriekse epiek. In zijn ransel zaten tussen zijn boeken de Odyssee en ook de bundel met middeleeuwse studentenliederen Des Knaben Wunderhorn als onafscheidelijke kameraden.

Op het Forum Romanum spraken de resten van het Atrium Vestae tot zijn verbeelding, de woning van de maagdelijke ‘Vestalinnen’ en waaksters over het vuur

en de huiselijke haard. Hij stelde zich hen niet zoals in het oude Rome voor als de belichaming van de harde kuisheid maar van ongeborneerde seksualiteit. In het tien jaar later ontstane poëtische verslag van zijn ‘voetreis’ naar Rome zou hij een fragment wijden aan een nachtelijk avontuurtje met een meisje in een hotel en aan de tempel van de Vestaalse maagden. Vooral in die passages bekritiseerde hij, indirect, de opvattingen van de kerk over seksualiteit en in ruimere zin over aardse genietingen. Het leven was voortaan geen tranendal meer en vrij van erfzonde, zo kan de epiloog ‘In het atrium der Vestalinnen’ geïnterpreteerd worden. Geen ‘schaduw van de hemel’ mocht over het hier en nu vallen, of zoals Aafjes later preciseerde, het verbod op de overgave ‘aan de lust der zinnen’ was niet langer van kracht.Ga naar eindnoot5

In de journalistenclan onder de Nederlanders in Rome leerde hij de correspondent van dagblad De Tijd kennen, Leo Schlichting, die hem aan een medewerkerschap voor de Katholieke Illustratie hielp. In een rubriek over heiligen verschenen zo’n vijftien bijdragen van Aafjes’ hand. Met het honorarium probeerde hij het zo lang mogelijk uit te zingen in een Rome waarin het leven hem hard viel. Onder de zeshonderd Nederlanders in de stad maakte hij niet méér echte vrienden dan Rutten en Schlichting. In de brieven aan zijn moeder verzweeg hij dat hij zich eenzaam voelde. Wroeging en schuldgevoelens over de opgegeven priesterstudie waren zijn deel en daar probeerde hij zich als onhandig in het leven staande bohemien dichtend en drinkend tegen te wapenen.

Zijn onvervulbaar erotisch verlangen verhevigde nog zijn eenzaamheid in Rome na de van vrouwelijk gezelschap gespeende tocht hierheen. Anders dan in Een voetreis naar Rome wordt voorgesteld waren de op zijn pad komende jonge vrouwen onbenaderbaar. Het meisje in ‘Het hotel’ of het vriendinnetje in ‘De tuin der pauwen’ zijn hoogstens een sublimering van ontmoetingen van een nog nauwelijks aan het seminarie ontgroeide bedeesde knaap.

Na ruim twee maanden Rome plande hij een route voor de terugtocht. Een andere dan op de heenweg maar met een reprise van Florence als pleisterplaats die hij na Rome ‘de mooiste stad’ op zijn reis had genoemd.Ga naar eindnoot6 Maar vóór zijn vertrek naar Nederland nam hij eerst nog de trein naar het diepe zuiden voor een tiendaags verblijf in Napels en Pompeji.Ga naar eindnoot7

Inmiddels was hij gedebuteerd in het katholieke tijdschrift De Gemeenschap met ‘Het Italiaansch Maria-lied’ dat hij vanuit Rome had opgestuurd.Ga naar eindnoot8 In deze lofzang op de Hemelse Koningin, een lied ‘als een gondelzang’, prijst hij Haar ‘zuiverheid’. Een katholieke ‘zuiverheid’ die lijkt samen te vallen met de ‘lichamelijkheid zonder zonde of besef van zonde’ in het Parthenon en in het gereconstrueerde Atrium Vestae.

De poëzie: een baken op het levenspad

Na de terugkeer van de voetreis in het Amsterdams ouderlijk huis in oktober 1936 trok Aafjes veel op met de jonge dichters Pierre Dubois en Leo Boekraad die ook hun priesterstudie hadden afgebroken. Voordat ze elkaar vonden had Dubois over Gerard Bruning (1898-1926) bewonderende essays geschreven waardoor hij in contact was gekomen met diens broer Henri. Ook deze nam een kritische houding aan tegenover de autoritaire en behoudende katholieke kerk maar uitte zich in zijn geschriften minder extravert dan zijn broer.Ga naar eindnoot9 Nadat Aafjes en Boekraad aan Henri Bruning waren voorgesteld in zijn woning in de Amsterdamse Stadionbuurt raakten ook zij onder de indruk van zijn persoonlijkheid.

Vooral de gepropageerde natuurlijke levenswijze en de afbraak van dogma’s moet Aafjes in het strijdbaar katholicisme van de Brunings aangesproken hebben. Met zijn kompanen was hij het erover eens dat de literaire tijdschriften Roeping en het strijdbaarder De Gemeenschap te conservatief waren. Thuis voelden ze zich in Aris-

to,Ga naar eindnoot10 maar het was te weinig een blad voor en door jongeren. Ze richtten een eigen orgaan op, Klondyke, naar een woord in een verhaal van Gerard Bruning. Gouden ideeën aanboren in de gedachtewereld van de jeugd was het devies!

Slechts drie afleveringen zouden er van Klondyke verschijnen. In de openingstekst van het eerste nummer (januari 1937) brengt Aafjes onder de aandacht dat de jeugd in de thans versteende katholieke samenleving het roer moet overnemen.Ga naar eindnoot11 Een ‘nieuwe hiërarchie’ of ‘nieuwe orde’ zal behalve door de staatsman door de wijsgeer en dichter gedragen worden. Aafjes meent dat men anno 1937 als uitvloeisel van verstarring en van ontkenning van de jeugd weinig belang aan de (origineel denkende) dichter toekent. Twee intenties van de poëzie vinden dan ook geen gehoor: een baken op het levenspad bieden en de schoonheid van de schepping openbaren. Samen met de filosoof die ook een ‘natuurlijke’ aanleg heeft, beschikt hij over ‘zuiverende krachten’ en bemiddelt hij net als de staatsman tussen ‘God en mens’.

Deze nogal wereldvreemde gedachtegang is gebaseerd op de natuurfilosofie en op wijsbegeerte en dichterschap zoals die in de klassieke tijd gepraktiseerd werden. De kennis van het Grootseminarie en de ervaringen tijdens zijn reis waren uitgemond in het inzicht dat de jaren dertig een herwaardering van filosoof en poëet vergen. In de inleiding op Klondyke brandt Aafjes zijn vingers niet aan een politiek standpunt, zelfs niet in verband met de verlangde maatschappelijke omwenteling ten gunste van de jongere generatie. Van het regime van Mussolini had hij onlangs in Rome niet veel meer opgemerkt dan de drift de stad naar oud Romeins model om te vormen. In Italië lijken er voor hem verder geen verdachte politieke denkbeelden of spanningen te bestaan. Niets althans had hij aan thuis gemeld over het toegroeien van Italië naar Duitsland dat in Rome 1936 voelbaar moet zijn geweest en niets over de toenemende zorgen van het Vaticaan over de door het Duitse nationaalsocialisme gedicteerde Jodenhaat.

Naast essays publiceerde hij in de tijd van Klondyke gedichten die getuigen van fascinatie voor het oude Rome. Tijdens zijn verblijf had hij ‘Het beeld’ geschreven, een vers over een badende godin en haar schoonheid:

Steeds weer had hij uit de puinhopen op het Forum Romanum een paradijselijke wereld zien oprijzen die mede door het christendom in verval was geraakt.

Lesbische rozen in Leuven

De leefwijze van zijn moeder, broer en zusjes week te veel af van zijn vrije bestaan om zich met hen een toekomst te kunnen voorstellen als oudste zoon en plaatsvervangend vader. In het ouderlijk huis zou hij het na de eerste periode Rome nog bijna één jaar uithouden. Eindelijk kwam hij er weg door aan de Universiteit van Leuven archeologie te gaan studeren op grond van zijn (gymnasiale) Kleinseminarie-zonder-diploma. Voor zijn levensonderhoud moest hij het zien te rooien met een kleine maandelijkse toelage van een Amsterdamse katholieke bankier die waarschijnlijk in opdracht van de ‘vaderlijke’ Schlichting handelde.Ga naar eindnoot13

In de eerste dagen in Leuven, november 1937, schrijft hij aan Pierre Dubois: ‘De stad is buitengewoon mooi: daar had ik geen flauw vermoeden van. De universiteitssfeer die er hangt, is niet zonder esprit.’Ga naar eindnoot14 Naast het gewone programma liep hij colleges in de klassieke historie en filologie. Een van de eerste opdrachten bestond in het vertalen van Plutarchos’ biografie van Pericles om de kennis van het Oudgrieks aan te scherpen en inzicht te krijgen in de Atheense samenleving.Ga naar eindnoot15

De opgedane vaardigheid in het vertalen zou hem nog van pas komen bij zijn latere vertaling van de Odyssee. Een nieuwe favoriet werd de Oudgriekse dichteres

Sappho die in haar verzen op persoonlijke wijze over de omgang met meisjes spreekt. Aafjes begon aan een novelle over haar die waarschijnlijk lesbienne was en een vrijmoedig liefdesleven leidde. Tegelijk schreef hij gedichten waaruit hij een selectie bijeenbracht in de bundel De lesbische rozen met een afdeling ‘Het penthelisch marmer’ over het Parthenon.Ga naar eindnoot16

De studie ging ten koste van het dichterschap en ook van fuiven en bioscoopbezoek. Steeds vaker verzuimde Aafjes de colleges, waarin hij de antieke schoonheid ‘tot een kadaver’ zag verworden zoals een corpus ‘in een anatomische les’. De uitstapjes van de studenten onder leiding van een professor naar Belgische kerken en kathedralen brachten wat leven in de brouwerij, maar verbleekten bij de gedachte aan een college-op-locatie in Rome of Athene.Ga naar eindnoot17

Nergens anders dan in Rome meende hij als student en vooral ook als dichter aan zijn trekken te komen. De reis zou hij bekostigen met het honorarium voor artikelen in De Tijd waar Schlichting hem tijdens een ontmoeting in Leuven om had gevraagd. Aafjes schrijft uitvoerig over onder meer de historische werkelijkheid van de Odyssee. Of over keizer Wilhelm ii en diens betrokkenheid bij opgravingen op zijn Griekse vakantie-eiland Korfoe vóór de ballingschap in Doorn.Ga naar eindnoot18

In de nazomer van 1938 wachtte hij bij zijn moeder in Amsterdam zijn vertrek af. Aan zijn Leuvense medestudent Joseph Viegen schreef hij over de belangrijkste reden om naar Rome terug te keren:

Er is iets in mij gaan leven, dat altijd in mij tegenwoordig was, maar zich nog nooit zo duidelijk deed voelen. […] Ik leef in een doodstille rust waarin zich een storm voorzeggen laat. Die storm is Rome. Niet dat ik Rome vrees. Neen, ik haat het. Ik weet dat het mij gaat vermorzelen. Rome, ik heb je daar nooit veel of intiem over gesproken, al was ik er erg lang. Rome is de stad waar ik de ziekte van de eenzaamheid heb opgedaan. Daar zocht ik voor het eerst iets te vergeten in wijn. Rome is tevens de stad waar ik dichter werd […] De eenzaamheid dwong mij te knielen voor het vers. De ziekte der eenzaamheid die ik daar opdeed, zie ik in de komende vier jaar uitgroeien tot een doodsziekte. Tevens voorvoel ik dat ik daardoor en ook daar mijn zuivere dichterschap ga vinden.Ga naar eindnoot19

Opnieuw Rome: in tempels en basilieken

November 1938 begon Aafjes aan zijn tweede periode Rome. Colleges liep hij op het Pauselijk Instituut in oudchristelijke archeologie en aan de Staatsuniversiteit La Sapienza. Bij zijn inschrijving had hij moeten aantonen geen Jood te zijn. Pas in het voorjaar van 1939 zou hem de portee van deze eis duidelijk worden en van nog zo veel andere ideeën van Mussolini en zijn Zwarthemden. Duidelijk bepaalt hij dan zijn standpunt: ‘Ik heb nergens zo’n hekel aan als aan het Nationaal Socialisme van Duitsland en het fascisme hier is mij ook niet buitengewoon sympathiek.’Ga naar eindnoot20

De colleges inspireerden hem tot bezoeken aan kerken en basilieken uit het

vroege christendom, dat in zijn kunstuitingen de sporen van Romeinen en Grieken verraadt. Behalve in kerken met mozaïeken en kruisbeelden was hij in tempels en bij antieke beelden te vinden. Hij raakte doordrongen van de primitieve schoonheid van de katholieke kunst en overwoog af te studeren aan het Pauselijk Instituut in de geschiedenis van de catacomben der eerste christenen, de geschiedenis van de Liturgie en de kerkenbouw. Verder volgde hij naast de colleges een cursus aan het Nederlands Historisch Instituut voor onderzoek van de archeologie en de oude geschiedenis van Italië.Ga naar eindnoot21 Er tekent zich eenzelfde beeld af als in Leuven: een student die ook buiten de collegestof om kennis opdoet. Ook nu wordt hij in beslag genomen door het dichterschap waarin zijn groeiende archeologische kennis culmineert.

In de woning van de nieuwe correspondent van De Tijd Jan Derks ontmoet hij de Vlaamse schilder Roger Verkruysen en de beeldhouwer Niel Steenbergen, die als winnaars van de Prix de Rome in het Nederlands Instituut ondergebracht zijn. Verder raakt hij bevriend met Adriaan Luydjens, directiesecretaris van het Historisch Instituut en Handelsblad-correspondent, en met enkele Nederlandse studentes archeologie aan het Pauselijke Instituut.Ga naar eindnoot22 En met de ouwe getrouwe Felix Rutten wandelt hij in de stad en haar omgeving weer heel wat af.

Met de kleine studiebeurs en met de verdiensten voor de artikelen in De Tijd kon hij in het dure Rome nauwelijks het hoofd boven water houden. Behalve over de Odyssee en de archeologische activiteiten van Keizer Wilhelm op Korfoe,Ga naar eindnoot23 publiceerde hij over nog andere opgravingen en over de mode van de antieke Romeinen.Ga naar eindnoot24 Van de journalistiek wilde Aafjes niet zijn beroep maken, hoe graag zijn moeder dit ook zag. Volgens haar kon hij beter terugkeren nu de oorlog op uitbreken stond. Maar tegen de maalmolen van de dorre sleur in het ouderlijk huis keek hij evenzeer op als tegen de alles vernietigende oorlog.

Eenzaamheid zoals in 1936 kende hij in Rome niet en het amoureuze en wat verder in het volle leven paste lachten hem hier toe ondanks de dreiging van Mussolini’s Zwarthemden.Ga naar eindnoot25 Met zijn vrienden vierde hij tot diep in de nacht feest en hij beleefde schuchtere maar heerlijke verliefdheden. Hij maakte ‘enkele mijn leven veranderende erotische ervaringen’ mee, een constatering in een brief aan Dubois zonder nadere details. Had hij de tweede keer dat hij in Rome was niet langer de infame wijken gemeden en zich eindelijk in de lichamelijke liefde laten inwijden?

Na de inval van Duitsland in Polen op 1 september 1939 zijn Aafjes’ dagen in Rome geteld. Spoedig ontrollen zich de ‘Hollandse binnenhuisjes’ aan zijn oog, zoals hij in een reportage van zijn terugreis in De Tijd met spijt vaststelt.Ga naar eindnoot26

Kermisgangers naar Cairo

Tussen Rome 1939 en Egypte 1947 liggen de oorlogsjaren. Uit geen van de vele Romeinse brieven blijkt dat Aafjes is opgeroepen voor militaire dienst, al zinspeelt Jan Derks daarop in zijn satirische roman over de Hollandse kolonie: ‘Pieter Adams

[sleutelnaam voor Aafjes] gelooft dat ze hem in Nederland wel kunnen gebruiken, niet als soldaat want hij is afgekeurd, voor platvoeten nota bene waarmee hij dan toch maar naar Rome is gelopen.’Ga naar eindnoot27 Zeker is dat Aafjes als priesterstudent op z’n achttiende niet op de keuring hoefde te verschijnen. Wanneer Nederland mobiliseert is hij nog in Rome, en ontspringt zo alsnog de dans. In 1943 meldt hij zich niet voor de Arbeitseinsatz. Mede omdat hij felle verzetspoëzie gepubliceerd en in openbare gelegenheden gedeclameerd heeft, moet hij in 1943 onderduiken.

Zijn wereld schrompelt ineen tot zo’n vijf aren op het Friese platteland. Voorbij is de tijd dat hij tussen Amsterdam en Napels kon gaan en staan waar hij wilde. De tweede periode Rome had hem in zijn ontwikkeling als dichter misschien niet veel verder gebracht, in Nederland zou hij na zijn debuut met Het gevecht met de muze en een tweede bundel een magnum opus publiceren.Ga naar eindnoot28 Hij schreef het op zijn onderduikadres: Een voetreis naar Rome, het gedicht dat hem na verschijning in 1946 roem maar ook verguizing brengt door moralistische aantijgingen van de katholieke geestelijkheid in de pers.

Vooral hierdoor was Nederland voor Aafjes die zich nog steeds niet ontworsteld had aan de autoriteit van het kerkelijk gezag, onleefbaar geworden. Toen hij eind 1946 een krantenartikel las over een Nederlands lunapark dat van staatswege in Egypte zou worden opgezet, zag hij zijn kans schoon Nederland de rug toe te keren. Door bemiddeling van Nijhoff die als adviseur letterkunde op het ministerie connecties had,Ga naar eindnoot29 kon hij mee naar Egypte als ‘onbezoldigd perschef’. Van het reilen en zeilen van het Lunapark Maritza zou hij via de kranten van de Gemeenschappelijke Persdienst (GPD) verslag doen.

Bij zijn vertrek naar het Midden-Oosten bleven zijn echtgenote en drie kinderen achter. Pas begin jaren vijftig zouden zij aan een gezinsleven toekomen wanneer Aafjes correspondent van de Volkskrant wordt door toedoen van de dichteres M. Vasalis, ‘Quiqui’, zoals hij haar noemde. In de oorlog had hij haar leren kennen en inmiddels was zij een hartsvriendin aan wie hij vanuit Egypte uitvoerig en regelmatig vertrouwelijk zou schrijven.

Maart 1947 stapt Aafjes in de trein naar Marseille waar de inscheping plaatsvindt naar Alexandrië met een tussenstop in Athene. Eindelijk zal hij het Parthenon te zien krijgen. Terwijl hij op de Corinthia over een blauwe Middellandse Zee vaart bedenkt hij dat hier ‘de scheepsroutes van Odysseus, Aeneas en Paulus’ liggen, ‘nauwelijks nog te bepalen, want de zee wist alles uit met haar eeuwige onrust.’ Terwijl de boot de Capo Vaticano passeert, vlak voor Messina bij de engte tussen Sicilië en vasteland, hangt hij over de reling en kijkt uit in de nacht. Hij klaagt niet over de oncomfortabele reis, want ‘wie zich realiseert dat er concentratiekampen zijn geweest, heeft het altijd goed.’Ga naar eindnoot30

Wanneer de volgende dag de kust van Griekenland in zicht komt prijst hij haar als ‘Olympisch en groots’. In een gammele autobus rijdt hij met de kermisgangers door de voorsteden van Athene. Op de Akropolis maakt hij zich los van het gezel-

schap en loopt regelrecht naar het Parthenon. De ‘acht Dorische zuilen van gebruind marmer’, zo noteert hij even later in een blocnote, ‘staan er onveranderlijk, even massief en luchtig, evenzeer van deze aarde als van alle eeuwen. […] Dienstbaarheid die trots is, kuisheid die natuurlijk is, goddelijkheid die menselijk is, al deze innerlijke tegenspraken onzer moderne samenleving zijn in het penthelisch marmer schijnbaar zonder enige zwaarte bewezen bestaanbaar te zijn.’Ga naar eindnoot31 De volgende dag is hij voor dag en dauw wakker ondanks zijn stevige drinken na het bezoeken van het Parthenon en andere tempels.Ga naar eindnoot32 Weer gaat hij naar de Akropolis en bekijkt hij het indrukwekkende marmeren bouwwerk ‘van basement tot kapiteel’.Ga naar eindnoot33

In het graf van de wereld

Bij aankomst in Egypte kreeg het gezelschap te horen dat het voor het lunapark in Cairo te laat in het seizoen was geworden en nog te vroeg voor Alexandrië. Aafjes reisde in z’n eentje naar Cairo en betrok er een klein, goedkoop hotel op een van de drukste punten in de stad. Zijn kamer werd besprongen door claxons, knarsende remmen en geschreeuw. Als metropool met zijn bijna twaalf miljoen inwoners, schreef hij aan Vasalis, ‘gedraagt Cairo zich als alle wereldsteden die in hittezones liggen: schreeuwerig, bij het hysterische af, pokdalig en schurftig van armoe enerzijds, prollerig van rijkdom anderzijds.’Ga naar eindnoot34

Helemaal alleen stond hij er niet voor na de ontmoeting met mr. Gerard Kamphuisen, correspondent van Het Vrije Volk, en Hans Ivens, een broer van de cineast Joris en beheerder van een brouwerij van Heineken. Het museum van Egyptische oudheden in Cairo bekoorde hem zeer. ‘Maar het maakt me wel bedroefd vaak,’ schreef hij aan Vasalis. ‘Alles is er zo mooi maar ook voor het graf gemaakt, dat men telkens even het gevoel heeft of men zich in het graf van de wereld bevindt.’Ga naar eindnoot35 Toen hij de piramiden van Gizeh en Cheops vlak bij Cairo bezichtigde werd hij door de afmeting van de objecten overweldigd. Het sinistere sneed hem af van het dagelijks leven, een toestand waaronder hij in de eerste oorlogsjaren ook had geleden. Over dit levend begraven zijn had hij destijds het verhaal ‘Ook de doden dansen’ geschreven waarin hoofdfiguur Ernest de Lavalière, alter ego van de dichter Aafjes, in afwachting van het laatste oordeel bij volle bewustzijn onder de grond ligt.Ga naar eindnoot36 Geïnspireerd door het gouden dodenmasker van farao Toetanchamon in het museum ontstond het gedicht ‘Het Koningsgraf’ met wederom een levend begraven mens als hoofdfiguur:

‘Het Koningsgraf’ dat het openings- en titelgedicht zou worden van een gelijkna-

mige bundel met ruim honderd sonnetten, is waarschijnlijk ontstaan vóór het bezoek aan de mummie van Toetanchamon in de Vallei der Koningen bij Luxor en Karnak, 700 kilometer zuidelijk van Cairo.Ga naar eindnoot37 Bij dit bezoek aan de koningsgraven met een delegatie van Nederlandse politici werd Aafjes heviger dan ooit overvallen door het besef van het grote niets na de dood. Kort daarop in Karnak meende hij dat het de toeristen totaal ontging dat de oude Egyptenaren in de gigantische gebouwen blijven voortleven. De mensen van eeuwen her waren voor altijd gestorven en dat terwijl zij hun monumenten hadden opgericht om de dood te overwinnen.

Aafjes keerde naar Cairo terug ‘met een haat tegen de Egyptische kunst’. De kunstschatten hadden hem leven en vitaliteit ontnomen, maar de vraag naar het waarom van deze uitwerking had hij nog maar oppervlakkig beantwoord. ‘Wat had ik, arme dwaas, mij op de hals gehaald om zo waanzinnig te zijn de Egyptische kunst met één slag te willen doorgronden?’ verweet hij zichzelf. ‘Ik had het moeten afleggen tegen iets, wat ik niet kende, wat mij verpletterd had, maar wat zich niet aan mij had geopenbaard.’Ga naar eindnoot38

Opgesloten in zijn hotelkamer schreef hij naast beschouwingen over de Egyptische cultuur en het Parthenon een vervolg op ‘Het koningsgraf’, vertwijfelde verzen met zwartgallige passages als ‘Eeuwig is het Niet’ en ‘De oude god is uit mij weggevallen, / nu ik gegaan ben door de poort van ’t Niet’. Gebrek aan rust, overmatig drankgebruik en weinig eten putten hem uit en brachten hem in het stadsziekenhuis Victoria Hospital.Ga naar eindnoot39

Na een maand was hij voldoende aangesterkt om zich bij de kermisgangers in

Alexandrië te voegen. Met de dag groeide zijn weerzin tegen het oorverdovend lawaai van de attracties en tegen de hebzuchtige exploitanten van wie er in de oorlog ernstig bleken te hebben gecollaboreerd.Ga naar eindnoot40 Rond 5 juli was hij weer in Cairo en ging hij een armoede tegemoet zoals hij nog niet gekend had. Weer zorgde hij barslecht voor zichzelf. Hij at bijna niet, dronk te veel en gebruikte tranquilizers tegen slapeloosheid. Toen Kamphuisen op een avond geen gehoor kreeg in Aafjes’ hotelkamer vond hij hem ijlend op bed met naast zich een lege fles rum en een flacon waarin zware slaapmiddelen hadden gezeten.Ga naar eindnoot41

Zo werd hij eind juli opnieuw en in zorgwekkender toestand in Victoria Hospital opgenomen. Dr. Schlesinger, zijn behandelend arts, constateerde angsten, hallucinaties en een verlaagd bewustzijn. Kans op suïcide sloot hij niet uit bij zijn geisoleerde patiënt en alleen al daarom was het raadzaam dat Tine, zijn vrouw, zo spoedig mogelijk zou overkomen.Ga naar eindnoot42

Het Victoria Hospital was niet op zenuwzieken berekend maar de artsen en verpleegsters deden wat ze konden om Aafjes erbovenop te helpen. Na twee maanden begon hij op te krabbelen en duurde het niet lang meer tot hij Tine in de haven van Alexandrië kon verwelkomen.Ga naar eindnoot43 Zijn psychisch genezingsproces kwam in een stroomversnelling toen hij het ziekenhuis verliet voor een dagtocht met een verpleegster en een herstellende Armeense patiënt naar Sakkara, een grafveld uit de Egyptische oudheid, ongeveer 30 kilometer ten zuiden van Cairo. Hij kende Sakkara met zijn piramiden al van vorige bezoeken toen de dodencultuur hem ‘als een vampier van het leven scheen te beroven’. Nog even en hij zou een antwoord krijgen

op de vraag naar het waarom, een vraag die hem na zijn bezoek aan de Koningsvallei niet meer met rust had gelaten.

Toen hij op de dagtocht in een dadelpalmwoud een Ramsesbeeld geveld in het zand zag liggen klom hij op de gigant en baande zich een weg naar de borst. Ineens had hij de ‘sleutel van het geheim’ gevonden. ‘Ik stond niet op een beeld. Ik stond niet op iets, wat de moderne mens een beeldhouwwerk pleegt te noemen. Ik stond op een kracht. […] De zich onder mijn voeten bevindende kolos verkeerde in een versteende staat van hysterie.’ Het beeld drukt namelijk een houding uit

van een lichaam dat tot het uiterste gaat om iets af te dwingen. Een lichaam dat smeekt om bestaan, stuiptrekt om bestaan. […] Dat had niets meer met esthetiek te maken. […] was een titanische honger naar bestaan […] een hongersnood naar bestaan, die zulk een negatieve intensiteit had aangenomen in deze liggende kolos, dat men gerust van een hongersnood naar bestaan kon spreken. Terwijl ik mij daar klein als een mier op de borst van deze gigant verhief, betrapte ik hem op die fenomenale afpersing, die het geheim van het wezen der Egyptische kunst is. Blind toeval. De Ramseskolos verried zich omdat hij lag. Doordat hij uit zijn positie, die hem in de ruimte toekwam, gerukt was, gaf hij zijn geheim bloot.

De staande kolossen daarentegen hadden hun geheim steeds weten te verbergen ‘en als ik hen naderde met de wil hen te doorgronden, hadden zij mij lachend verpletterd en mijn zielskracht genuttigd.’Ga naar eindnoot44 Niet langer weerspiegelden de bouw-

werken een ondergangsstemming. Toen Aafjes de bouwwerken in Karnak en Luxor opnieuw bezichtigde, nu met zijn vrouw, kon hij zich zijn sombere stemmingen van een jaar geleden tijdens de reis met de delegatie nauwelijks nog voorstellen. ‘Heel deze vervallen grootsheid was toen als het ware vlees en botten van een eigen dramatiek,’Ga naar eindnoot45 liet Aafjes in een van de vele ongepubliceerd gebleven brieven aan Vasalis weten. Een klein aantal zou verschijnen als Egyptische brieven, een bundel met kunstbeschouwingen. Hij schreef deze gestileerde brieven in het voorjaar van 1948 in Luxor waar hij zijn archeologische kennis over Egypte verder uitbreidde in de Amerikaanse bibliotheek Chicago-house.Ga naar eindnoot46

Heel anders dan in zijn eenzame en depressieve tijd in Egypte keek hij naar de bouwwerken. Zijn blik werd niet meer vertroebeld door persoonlijke problematiek. ‘Het onmiddellijke tussen de beschouwer en het object,’ legde hij aan Vasalis uit, ‘is geëlimineerd maar daardoor komt er een behoorlijke afstand en ruimte vrij waarin men kritisch en creatief kan opereren.’Ga naar eindnoot47 Zijn klauterpartij op het Ramsesbeeld was het begin van een ‘geestelijke reorganisatie’ geweest. Tijdens het verblijf met zijn vrouw in Karnak en Luxor droegen monumentaliteit en grafkelders vitaliteit in plaats van de dood in zich. Schilderingen in het eeuwige verblijf van de mummies hadden de vergankelijkheid uitgewist: afgebeelde musicerende meisjes komen hem voor als ‘prototypen van het eeuwige leven’ en doden kijken hem aan alsof zij niet gestorven zijn. En op een Egyptische potscherf van dertien eeuwen geleden treft hij een gedicht aan dat het verlangen van een baadstertje evoceert: dat haar geliefde haar gadeslaat wanneer zij naakt de Nijl inloopt…Ga naar eindnoot48

Reisjournalistiek

In de zomer van 1949 keerden Aafjes en zijn vrouw terug in Nederland. Voortaan reisde hij vanuit zijn woning in het Zuid-Limburgse Kasteel Hoensbroek voor Elseviers Weekblad naar diverse landen waaronder Japan, het vertrouwde Italië en het nog nauwelijks ontdekte Griekenland. Zijn dichterschap gleed af naar de marge, al zou hij wel nog De karavaan (1953) publiceren, zijn voorlopig laatste poëziebundel.

De wekelijkse reportages in Elseviers werden gebundeld in goedverkochte boeken als Capriccio Italiano. Een reisboek over Italië (1957) en Odysseus in Italië (1962) waarin hij zijn held volgde na in Griekenland zijn voetsporen te hebben gezocht (Goden en eilanden, 1959). Ook in Dag van gramschap in Pompeji (1960) wordt het verleden actueel door de reconstructie van de laatste dagen van de rampzalig getroffen inwoners van het stadje. En in 1965 publiceerde Aafjes de veelgeprezen vertaling van de Odyssee.

In 1979 verscheen zijn laatste gedichtenbundel Deus sive natura als reactie op de verschijning van de encyclieken Humanae Vitae. Na de voor hun tijd gewaagde liefdesverzen Omne animal (1943) en passages in Een voetreis naar Rome sprak Aafjes zich opnieuw uit in erotische verzen. Niemand die er nog van opkeek na de inmiddels gestreden seksuele revolutie in Nederland.

De titel van zijn laatste gedichtenbundel had hij ontleend aan een passage uit Spinoza’s Ethica: ‘Ratio igitur, sive causa, cur Deus Sive Natura agit, et cur existit, una et eadem est’: de reden of oorzaak derhalve waardoor God, ofwel de Natuur, handelt, en waardoor hij bestaat, zijn een en dezelfde. Erotiek dus als een wijze van goddelijk zijn, een onsterfelijkheid die Aafjes in de klassieke wereld steeds gezocht had.

Zie over Bertus Aafjes ook De Parelduiker 2006/3 (over de verstoorde relatie met uitgever A.A.M. Stols), no. 2010/4 (over de oorlogsjaren), no. 2010/5 (over de controverse met Lucebert) en Amsterdam & zijn schrijvers. Literatuur op locatie (2008).

Hans Olink
Berliner Beobachter

Hans Olink is medewerker van het vpro-radioprogramma ovt en werkt incidenteel voor de Duitse omroep. Hij publiceerde onder meer een biografie van Nico Rost, De man die van Duitsland hield (1997) en van A. den Doolaard, Dronken van het leven (2011). Dit is de eerste aflevering van een serie berichten uit de Duitse hoofdstad, waar Olink regelmatig vertoeft.

Isolde Josipovici moet, hoewel ze zelf iedere uitspraak over haar leeftijd vermijdt, dik in de zeventig zijn. Een jaar of vijftien geleden leerde ik haar kennen als Inhaberin van Pension Kettler aan de Bleibtreustrasse waar ik sindsdien, als ik in Berlijn ben, steevast de Goethe-Zimmer bewoon. Ik voel me op mijn gemak in de rommelig, klassieke inrichting die aan de jaren twintig doet denken. Met een beetje fantasie waan je je daar Franz Biberkopf, de hoofdpersoon in het door Rainer Werner Fassbinder verfilmde Berlin Alexanderplatz, naar de roman van Alfred Döblin. Het pension dat ruim honderd jaar geleden werd opgericht, wordt al veertig jaar gerund door Isolde Josipovici. Het is het soort pension waar je je als eenzaam schrijver snel thuis voelt, niet in de laatste plaats vanwege het ontbijt op bed.

Frau Josipovici mag graag over zichzelf praten. Over haar carrière als fotomodel en mannequin, haar huwelijk met een veertig jaar oudere man, kunsthistoricus en -handelaar, en het interessante leven dat ze leidden in de beau monde van Milaan en Parijs. Nadat haar man veertig jaar geleden overleed, nam ze het pension aan de Bleibtreustrasse over van de familie Kettner, de naamgevers.

Op een dag vroeg ze of ik de schrijver A.F.Th. van der Heijden kende. Ik gaf toe dat dat zo was. Hij had, zo vertelde ze, in haar pension gewoond om aan een boek over zijn vader te werken (Asbestemming. Een requiem moet dat zijn geweest). Ze vroeg dat vaker. Iedere keer opnieuw vergat ze dat ze het me had gevraagd. Onlangs vroeg ze het weer en ik vertelde haar over het noodlot dat A.F.Th. en zijn vrouw had getroffen: de dood van hun zoon Tonio. ‘Das tut mir sehr Leid, das wußte ich nicht.’ Ze was zichtbaar geraakt.

Ze liep naar haar kamer en kwam even later met een oud gastenboek aanzetten, bladerde, en wees op een door A.F.Th. op 3 november 1993 geschreven tekst: ‘In Holland bin ich d’ran gewöhnt meine Romane in Deutsche “Gästebücher” zu schreiben, die ich in einer Auflage von etwa 144 Exemplare in Deutschland gekauft habe. – Sehr billig: etwa 8 dm pro Stück. (Heute gibt’s computer; man braucht in einem Hotel

kein Gästebuch mehr – ausgenommen Pension Kettler.) Ich hatte – und auch, kürzere Zeit, meine Frau Mirjam Rotenstreich – eine sehr gute Zeit in Pension Kettler: – eine Pension so voll guten alten Zeiten und so voll von guter neuer Kunst! Wir kommen gewiss noch mal zurück. Adri F.Th. van der Heijden, ein Niederländischer Schriftsteller.’

Van der Heijden vermeldde er voor de zekerheid bij dat hij een Nederlandse schrijver was. En hij voegde er aan toe dat er twee romans van hem in het Duits waren vertaald: Ein Tag ein Leben (Suhrkamp Verlag 1992) en Der Widerborst (Suhrkamp 1993). Het was kort voor zijn schrijverscarrière een grote vlucht zou nemen.

Vier weken lang woonde A.F.Th in de grote Maria Callas-Zimmer aan de straatzijde. Zijn vrouw Mirjam voelde er volgens Josipovici in eerste instantie weinig voor om naar Berlijn te komen. Als Joodse kon ze zich niet voorstellen dat ze zich op haar gemak zou voelen in de voormalige hoofdstad van het Kwaad. Maar de pensionhoudster kon haar geruststellen: wijlen haar man was eveneens Joods en had hier ook gewoond – zonder problemen.

In Asbestemming wijdt Van der Heijden twee pagina’s aan zijn verblijf in de Bleibtreustrasse. In het pension dat hij Kitschke noemt, komt Minchen (zijn vrouw Mirjam) langs. Pas de volgende dag verandert haar humeur, constateerde hij, ‘zoals hij het nog nooit had zien veranderen’. Is dat een impliciete verwijzing naar het feit dat ze als Joodse met moeite over te halen was om naar Berlijn te gaan? Ze ‘wilde waar mogelijk de kogelgaten in de muren van Oostelijk Berlijn met haar vingertoppen aanraken’. A.F.Th. begreep dat hier ‘een fascinerend rechtsreeks contact met een vijftig jaar oude gebeurtenis mogelijk was, het tastbare reliëf van de geschiedenis’. Voor Minchen kon ‘elk kogelgat van haar vader afkomstig zijn’. Hier was haar verwerking begonnen, zei ze. Het inspireerde haar man over het sterven van zijn vader te schrijven, ‘om er enige zin

in te kunnen ontdekken’. Hij had geen andere keus. Berlijns oorlogsverleden had die reactie opgeroepen.

De geschiedenis heeft Berlijn nog steeds in haar greep. Er gaat geen dag voorbij of het verleden dringt zich op en manoeuvreert zich vanuit verschillende decennia naar het heden. In de afgelopen eeuw was de stad, die pas eind negentiende eeuw haar huidige vorm aannam, de hoofdstad van achtereenvolgens het Wilhelminische Keizerrijk, de Weimarrepubliek, het Derde Rijk, de hoofdstad van de Deutsche Demokratische Republik en van de Bundesrepublik Deutschland, en sinds de val van de Muur van de Bondsrepubliek. Ik ken geen stad die in zo’n korte tijd zo veel verschillende staten heeft gehad.

Ook Charlottenburg, waar mijn pension is gelegen, is een historische Fundgrube. Ik zwalk graag door de verstilde straten tussen de huizen van vijf verdiepingen, gebouwd in de Gründerzeit, in het historische besef dat hier bekende schrijvers en artiesten hebben gewoond als Rudolf Nelson, Heinrich Mann, George Grosz, Tilla Durieux, Alfred Döblin en Carl Zuckmayer.

Dat moet ook Cees Nooteboom hebben gedacht toen hij hier flaneerde en zijn bevindingen noteerde. Met zijn Berlijnse notities volgde hij de bewogen Wende. En in zijn in 1998 verschenen roman Allerzielen spelen de stad en de wijk Charlottenburg een grote rol. Hoofdpersoon Arthur Daane dwaalt langs de Kurfürstendamm, de Knesebeckstraße, de Mommsenstraße, de Kantstraße, de Goethestraße. En verzucht dan: ‘Mommsen, Kant, Goethe, je was hier altijd in goed gezelschap.’

Daane passeert Café Tintenmaus, in werkelijkheid het aan de Savignyplatz gelegen Café Zwiebelfisch. Vorig jaar augustus vierde uitbater Hartmut Volmerhaus het vijftigjarige jubileum van het café. Op het uitbundige zomerfeest nam ik een hoog percentage zestigers waar. Het café was in de jaren zestig een geliefd toevluchtsoord voor demonstrerende studenten geweest. Nooteboom beschreef de bezoekers van het café als ‘starende figuren die eruit zagen alsof er één grote, langzame gedachte over hen heen hing, een zwijgend peinzen dat zo zwaar was dat het alleen maar verdragen kon worden door het uiterst langzaam drinken van enorme glazen bier.’

Toen we eens over de charme van Charlottenburg kwamen te spreken vertrouwde Nooteboom me toe dat zijn echte stamcafé niet hier, maar aan de Wilmersdorfer Strasse lag. Ik kende het. Het was een afgelegen lokaal ter hoogte van de Adenauerplatz, verscholen achter een ijzeren hek: de Kurpfalz

Weinstube, een oud en tijdloos café, waar ze prima wijn schenken en, om de klanten niet al te dronken naar huis te laten gaan, ook een eenvoudige maaltijd opdienen. Samen met zijn vriend, de beeldend kunstenaar en schrijver Victor (in Allerzielen gemodelleerd naar Armando), at Arthur Daane er ‘frische Blut- und Leberwurst’ oftewel ‘aan twee kanten gesloten condooms, tot berstens toe gevuld met een natte grijze of paarszwarte, losse massa’. Maar ook Eisbein, Saumagen, Wellfleisch of Schweinshaxe.

Niet alleen Nooteboom maar ook Armando, die een atelier aan de Heeresalle had, doolde graag door Charlottenburg. Hij bleef stilstaan bij alles wat hem aan het Derde Rijk herinnerde. En dat was veel. Hij sprak met de voormalige vijand, oud-nazi’s, en oud-SS-ers, iedereen die hem van nut zou kunnen zijn. De geschiedenis was een inspiratiebron voor zowel zijn geschreven verhalen als zijn schilderijen. Hedendaagse schrijvers verpozen vooral in kleine, weinig opvallende cafés, in plaats van in de Grand Cafés als het Romanische Café uit de jaren twintig, waar de auteurs van toen elkaar bekeken en lieten bekijken, waar ze met collega’s spraken of met uitgevers, waar ze kranten konden lezen of domweg dronken werden.

Onlangs bezocht ik de Buchhändlerkeller in de Carmerstrasse, waar ik een lezing hoorde, getiteld Joseph Roth. Weltbürger im Romanischen Café. Frank Arnold en Hartmut Mangold volgden de Habsburgse schrijver in het Charlottenburg van de jaren twintig, zoals ze als literaire Berlijn-kenners ook andere schrijvers in hun serie ‘Berliner Flaneure’ voorstelden. Roth was een veelgeziene gast in de Charlottenburger cafés. Het Romanische Café sloeg hij niet over.

Het café was gevestigd in het Zweite Romanische Haus, een neo-Romaans gebouw aan de Auguste-Viktoria-Platz, tegenwoordig Breitscheidplatz geheten, en maakte fu-

rore nadat het tot dan toe prominente Café des Westens, ook wel Café Größenwahn genoemd, in 1916 zijn deuren had gesloten. Tal van belangrijke kunstenaars – vooral schrijvers – gaven er acte de présence. Je kon er Carl Zuckmayer, Walter Hasenclever, Alfred Döblin en Arnold Zweig treffen, maar ook hun Nederlandse collega’s als Van Oudshoorn, Nico Rost en A. den Doolaard.

Toen de nazi’s in 1933 officieel aan de macht kwamen, was het gedaan met het café. De meeste gasten werden opgepakt of zochten hun heil in het buitenland. Tien jaar later werd het plat gebombardeerd. Maar het Romanische Café spreekt nog steeds tot de verbeelding.

Geen wonder dat het Jüdisches Theater Bimah onlangs Unglaubliche Begegnung im Romanischen Café speelde. Een groep acteurs staat voor het Europacenter, de plek waar ooit het Romanische Café stond. In de tweede scène besluiten ze naar het verleden terug te keren en transformeren zich in beroemde kunstenaars, de oude stamgasten: Else Lasker-Schüler, Lotte Lenya, Erich Kästner, Friedrich Hollaender en Kurt Tucholsky. De laatste avond voor de emigratie breekt aan. Ze maken ruzie over de nazi’s die het roer in handen hebben, over de vervolgingen, over de boekverbrandingen. Ze lezen uit eigen werk en zingen de liederen van Brecht, van Weil en van Hollaender.

Er is nog een theatergroep die zich aan het Romanische Café waagt. Het Berliner Ensemble, het theater dat Brecht oprichtte na zijn terugkeer uit Amerikaanse ballingschap, speelde op 4 februari 2013 Artaud erinnert sich an Hitler und das Romanisches Cafe. Kortom het Romanische Café is hot. Het is een poging de historie tot leven te wekken. Het Romanische Café heeft inmiddels zeventig jaar na zijn dood een opvolger gekregen. Het Waldorf Astoria Hotel aan de Hardenbergerstrasse, op enkele honderden meters van de plek waar zijn illustere voorganger ooit stond, afficheert zich met zijn restaurant als ‘Romanisches Café’, als geestelijke Heimat voor schrijvers, kunstenaars en intellectuelen. Op een plaquette staat: ‘Hier traf man sich um die gewichtigen Themen des Tages zu diskutieren. Jetzt wurde die historische, inspirierende Berliner Kaffeehauskultur des Romanisches Café vom Waldorf Astoria Berlin wieder zum Leben erweckt: als Treffpunkt in einladender, zwangloser und moderner Atmosphäre, wo Gäste und Einheimischen entspannen, arbeiten oder mit Freunden plaudern können. […] all das trägt dazu bei, ein Stück der Berliner Kulturszene auferleben zu lassen.’ Mooie woorden, nietszeggende inhoud. Op schamele boekenplankjes staan wat kooken tuinboeken tussen vazen en andere prullaria.

Ook het onlangs geopende Café Restaurant Gross aan de Kurfürstendamm, getransformeerd in de stijl van de Belle Epoque en genoemd naar de Berlijnse kunstenaar George Gross die destijds het Romanische Café frequenteerde, lonkt naar de gouden tijd van de grote koffiehuizen. Donkere inrichting, veel marmer en prijzen die er niet om liegen. Hier zul je geen schrijvers meer treffen. Het Romanische Café is een merk geworden waar nieuwe horecagelegenheden zich graag mee vereenzelvigen. Maar de huidige kunstenaar heeft er geen behoefte aan. Die zit liever in kleine, onbekende cafés in Friedrichshain, Neukölln of Charlottenburg.

Joop Goudsblom
Herinneringen aan Jan Eijkelboom

Joop Goudsblom (1932) was van 1968 tot 1997 hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij was redacteur van het studentenblad Propria Cures en, met Jan Eijkelboom, medeoprichter van Tirade. Dit artikel is een bewerking van de toespraak die hij op 28 november 2012 in het Dordrechts Museum hield ter gelegenheid van de presentatie van Jan Eijkelbooms Verzamelde gedichten.

Schrijven over mijn herinneringen aan Jan Eijkelboom betekent onvermijdelijk ook schrijven over mezelf. Hij heeft veel voor mij betekend, zo trad hij bijvoorbeeld op als getuige bij mijn huwelijk in november 1958. Als ik mijn verhouding tot hem door de jaren heen in een paar woorden zou moeten samenvatten, zou ik zeggen: hij stelde me soms voor verrassingen, want hoewel we in sommige opzichten veel met elkaar gemeen hadden, verschilden we in andere opzichten juist sterk van elkaar.

De grootste verrassing was de eerste keer: in september 1952, op een kennismakingsbijeenkomst voor eerstejaars en tweedejaars studenten sociale psychologie (en pedagogie) in het Sociaal-Psychologisch en -Pedagogisch Instituut (spi) van de Amsterdamse Gemeentelijke Universiteit.

Sociale psychologie, zo heette het vak dat ik studeerde. Het was, en is, eigenlijk een rare naam. Alsof er een psychologie mogelijk is, die niet sociaal is. Het is net zoiets als ‘historische sociologie’ – ook een pleonasme. Maar de meeste psychologen en sociologen denken daar anders over.

Het was op die kennismakingsbijeenkomst niet de bedoeling dat ik met mijn eigen jaargenoten in gesprek zou raken; die hoorde ik intussen te kennen. Ik moest gesprekken aanknopen met eerstejaars. Onder hen bevonden zich wel een paar aantrekkelijk ogende meisjes, maar ik was te verlegen om een van hen aan te spreken met het voorstel haar mentor te worden. In plaats daarvan wendde ik me tot een wat ouder uitziende jongeman, die zich net als ik een beetje terzijde had opgesteld. Dit was dus Jan Eijkelboom, en al gauw bleek dat we elkaar konden vinden in een gedeelde afkeer en gedeelde voorkeuren. We hadden allebei een afkeer van enkele zweverige docenten, en interesseerden ons voor literatuur, met name voor schrijvers zoals Nescio, Elsschot en Ter Braak. Ik las het literaire tijdschrift Podium (in de openbare leeszaal in Zaandam), Jan las Libertinage (dat minder regelmatig ver-

scheen, en waar hij een abonnement op had). Hij vertelde dat hij bezig was gedichten van John Donne te vertalen, een voor mij nog onbekende naam. Ik zei dat ik wel eens versjes en aforismen schreef. Hij nodigde me uit bij hem langs te komen op zijn kamer en dan mijn schrijfsels mee te nemen.

Ook deden we wat op deze bijeenkomst van ons verwacht werd: we gingen een relatie aan van mentor en pupil. Zo werd ik als achttienjarige de mentor van de ruim zes jaar oudere Jan, die al een ingrijpende ervaring van meerdere jaren als militair in Indonesië achter zich had.

‘Fascinating rhythm’

Denkend aan Eijk zie ik mezelf weer de nauwe trappen beklimmen naar zijn zolderkamertje op Keizersgracht 406. Omdat hij geen eigen bel had, moest ik de eerste keer aanbellen bij zijn hospita (mevrouw De Boer). Die liet me binnen en wees me de weg: de gang door naar de achterkant van het huis, en dan op elke verdieping steeds de volgende trap naar boven tot op de hoogste verdieping. Daar moest ik me tussen de lakens die er te drogen hingen een weg banen naar de voorkant, waar zich achter een houten schot de kamer van Jan bevond, met uitzicht op de gracht en de Huidenstraat.

Die kamer maakte op mij een bohemienachtige indruk, met overal in de kleine ruimte rondslingerende boeken en kranten. Hiermee vergeleken was mijn eigen kamer, bij mijn ouders thuis in Krommenie, een toonbeeld van orde.

De kennismaking beviel ons goed. Al na een of twee keer spraken we af dat ik een herkenningsmelodie zou fluiten als ik voor de deur stond en op bezoek wilde komen. Jan had niet alleen geen eigen bel, maar ook geen telefoon; het was dus altijd afwachten of hij thuis was, en me de huissleutel zou toegooien. Ik floot ‘Fascinating Rhythm’, zo luid als ik kon, en meestal ging dan het schuifraam open en kwam de sleutel naar beneden, vastgeknoopt aan een zakdoek om de val te vertragen.

Als ik binnenkwam lag er altijd wel een boek open, waarin Eijk juist had zitten lezen. Een van de eerste keren was dat het mij volstrekt onbekende Tristram Shandy van de achttiende-eeuwse auteur Lawrence Sterne. Eijk vertelde me grinnikend wat hij net gelezen had: hoe het tijdstip waarop de verteller verwekt werd op het laatste moment was uitgesteld omdat zijn moeder er plotseling aan dacht dat zijn vader de klok nog moest opwinden. Een andere keer had Eijk Das Unbehagen in der Kultur van Freud opengeslagen voor zich, en hij liet me een voetnoot zien, waarin Freud uitlegde waarom de mens verachting heeft voor zijn trouwste vriend in het dierenrijk, de hond: ten eerste omdat voor de hond de reuk nog altijd een belangrijk zintuig is, dat hij dan ook nog gebruikt om fecaliën en urine te besnuffelen, en ten tweede omdat hij zich niet schaamt voor zijn seksuele functies. Deze voetnoot was de eerste tekst van Freud die ik niet als citaat maar in een boek van hemzelf las, en hij smaakte naar meer. Dit in tegenstelling tot passages uit Ulysses van Joyce (of

misschien was het zelfs Finnegan’s Wake), die Eijk aan me voorlas en waar ik geen touw aan vast kon knopen.

Ik was literair nog nauwelijks onderlegd. Eijk gaf me nuttige aanwijzingen, in kennis en smaak. Wat hem zelf in deze tijd vooral bezighield was het vertalen van gedichten van Donne.

Het stutje

Eijk lag op mij voor, zes jaar in leeftijd, en nog wel meer in levenservaring. Waarin ging ik met hem mee? Waar haakte ik af?

Ik ging met hem mee (tot op zekere hoogte) in zijn lectuur en literaire voorkeuren. En naar Het Stutje, een met dikke stutbalken overeind gehouden kroeg op een hoek van de gracht. Het was voor mij een ‘andere wereld’, die ik hoogstens vagelijk herkende uit verhalen van Simon Carmiggelt. Het behoorde tot de ‘zelfkant’ van de maatschappij. Eijks hang naar de zelfkant deelde ik niet. De eerste paar keren deed ik wel of ik het reuze gezellig vond tussen al die ‘losers’ (zoals we ze nu zouden noemen), die daar half beneveld zaten te ouwehoeren, maar eigenlijk voelde ik me er totaal misplaatst. Dat kwam ook, denk ik, doordat ik minder had om me tegen af te zetten. Ik leed niet onder een calvinistische opvoeding, dankzij een vader die onkerkelijk en een moeder die vrijzinnig doopsgezind was.

In het Stutje haakte ik af.

Universiteit en PC

Qua levenservaring was Eijk me verre de baas. Bij de Bevrijding was ik twaalf, hij negentien. Hij had zich gemeld als vrijwilliger in het Nederlandse leger, om tegen de Jappen te vechten. Hij was terechtgekomen in een heel andere oorlog, tegen Indonesië. Hij kon daardoor bogen op ervaringen waar ik niet aan kon tippen; en ook al liep hij er niet mee te koop, zijn stilzwijgen was al genoeg om indruk te maken.

In Amsterdam, aan de universiteit, daarentegen, had ik een voorsprongetje, als tweedejaars student in de sociale psychologie. Bovendien had ik het voordeel dat het universitaire milieu mij veel beter lag – ook al waren mijn ouders net zo min universitair opgeleid als die van Eijk; maar mijn vader ‘zat wel in het onderwijs’, als hoofd van de uloschool. Mede daardoor was ik toch meer een ‘studiehoofd’, bereid om taaie kost tot me te nemen, omdat het nu eenmaal op de literatuurlijst voor een tentamen stond.

Eijk stoorde zich, terecht, aan de autoritaire verhoudingen die rond 1952 nog volop aan de universiteit heersten. Hij kon smakelijk vertellen over hoe hij een mondeling tentamen had afgelegd aan huis bij professor Barents, die de vragen liet stellen door ‘een knecht’ (Lucas van der Land). Dat Eijk er zo’n amusant verhaal van wist te maken, kwam door de diepe verontwaardiging die erin doorklonk over de vernederende behandeling die hij had moeten ondergaan.

Eijk en ik ergerden ons allebei, vanaf onze eerste ontmoeting, aan de sfeer in de

subfaculteit, sectie c. Niet zozeer het autoritaire stond ons tegen, maar het idealistische, halfzachte (dat trouwens vaak diende om het autoritaire te versluieren).

Wat ons vooral bond was dat we allebei het een en ander aan ongepubliceerde manuscripten met ons meedroegen. Eijk had een paar aanzetten tot verhalen geschreven, zelfs tot een roman. En hij werkte voortdurend aan de vertalingen van Donne.

Ik had vooral mengelwerk – versjes, aforismen en losse notities, waaruit het boekje Pasmunt (1958) is voortgekomen. Eijk was een van de eersten aan wie ik deze pennenvruchten te lezen gaf. Tot mijn verrassing vond hij ze niet onaardig, hij stimuleerde me er mee door te gaan. Hij zag zelfs wel wat in de flauwiteiten en de imitaties zoals een serie grafschriften in de trant van De Schoolmeester.

We zochten een publicatiemogelijkheid, een platform. Het meest voor de hand lag Propria Cures (pc), het Amsterdamse studentenweekblad dat toen met een betaalde oplage van ik meen achtduizend exemplaren elke zaterdag bij alle studenten van de Gemeente Universiteit op de deurmat viel. We hadden ontdekt dat redacteuren zoals Dick Hillenius en Rutger van Zeijst goed konden schrijven; bij hun gezelschap wilden we ons graag aansluiten. pc leek een bolwerk, omheind door de correspondentierubriek waarin inzenders werden afgezeken – wat mij al een paar keer was overkomen.

Eijk had soms iets samenzweerderigs over zich. Hij beraamde een plan. Eerst zou hij een of twee stukken insturen, van een kwaliteit waar de redactie niet omheen kon. Waren die stukken eenmaal geplaatst, dan zou hij tot de redactie toetreden, en vervolgens zou hij er voor zorgen dat ik er ook in kwam. Dat is gelukt. In het nummer van 25 september 1954 verscheen van Eijk een stevig doortimmerde kritiek op De Groene Amsterdammer. Twee weken later al (op 9 oktober) volgde zijn intree als lid van de redactie. Van mij stond in hetzelfde nummer ‘Het verhaal van Jalink’, ouderwetse studentenkolder. Daarna kwamen nog een paar stukken met een meer serieuze inzet. Op 19 februari 1955 werd ook ik redacteur. De samenzwering was geslaagd. En we hadden het geluk dat er zich min of meer gelijk met ons nog enkele inzenders aandienden, die ook aanwinsten voor de redactie bleken te zijn. Piet Borst, Piet Nijhoff, Renate Rubinstein, Aad Nuis, de joviale bon vivant Pieter Rommers, en, enige tijd later, Theo Sontrop.

Parasol

Eijk speelde ook een belangrijke rol als verbindingsman met een groepje Utrechtse studenten, die daar een jaar eerder furore hadden gemaakt met een blaadje dat ze Parasol hadden genoemd, omdat het moest dienen ter bescherming tegen het officiële universiteitsblad, de Sol Iustitiae. Eijk was al sinds zijn middelbareschooljaren op het Marnix Gymnasium in Rotterdam bevriend met een van de oprichters van Parasol, Jan Emmens.

De tweede voorman van de Parasolgroep was Pierre Vinken. Voordat ik hem

voor het eerst ontmoette had Eijk me al ingelicht over Pierres eruditie en redeneerkunst. Hij zei dat Pierre en ik het vast met elkaar zouden kunnen vinden, en dat bleek ook zo te zijn: zoals Jan een tijdlang mijn oudere leidsman was in literaire zaken, zo werd Pierre dat op het terrein van de ideeëngeschiedenis en de filosofie. Bij mijn huwelijk met Maria Oestreicher in november 1958 trad niet alleen Jan op als mijn getuige, maar ook Pierre.

Tirade

Om de vriendschappen van toen te begrijpen is het van belang te beseffen hoe sterk de ideologische tegenstelling was tussen aanhangers van enerzijds de Navo, anderzijds de ‘Derde Weg’. Het artikel van Eijk over De Groene paste helemaal in deze controverse. De Groene zat in de hoek van De Nieuwe Stem: de derde-weggers, die zich verzetten tegen de wapenwedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet Unie. Wij hoorden bij Jacques de Kadt en consorten, de Navoklanten, die vonden

dat ‘het vrije Westen’ in staat moest zijn om zich tegen een eventuele aanval te verdedigen. Dat werd ook het politieke credo van het maandblad Tirade, opgericht door een groepje geestverwanten, onder wie Jan Emmens, Jan Eijkelboom, Pierre Vinken en ik.

Van al deze politieke verwikkelingen is weinig in Eijks poëziebundels terug te vinden. Maar hij heeft ten minste één zeer geslaagd polemisch gedicht geschreven, dat voortkomt uit deze tweespalt, over Gerrit Huizer, een vooraanstaande en kleurrijke derde-wegger. Het verscheen in het dertiende lustrumnummer van pc, gedateerd 22 januari 1955. Het staat daar nogal onopvallend onderaan op een linkerpagina (p. 6). Het begint zo: ‘Gerrit, dappere globetrotter, waar is toch de toestand rotter, in Congo of Cadzand, op Vuur- of Ameland.’

Wat ik ook terugvond is een polemisch gelegenheidsversje in het tweede en meteen ook laatste nummer van Parasol, gericht tegen iemand die zich Amaziah Peddemors noemde. Peddemors had in het eerste nummer een dubbelkwatrijn

gepubliceerd waarin het woord ‘boventonen’ voorkomt, gevolgd door de regels ‘al wie in ’s werelds melksalon wil wonen, wordt zonder brood met spelen omgebracht’. Het pièce de résistance van ditzelfde eerste nummer was een scherpe kritiek op de in Utrecht in hoog aanzien staande psycholoog Buytendijk. Toen over deze kritiek in Utrecht grote ophef ontstond, trok Peddemors zich terug als medewerker aan Parasol. Eijk breidde toen de twee geciteerde regels uit met een nieuw kwatrijn: ‘Al wie in ’s werelds melksalon wil wonen,/ wordt zonder brood met spelen omgebracht./ Zo zong hij nog in zoete boventonen;/ toen werd het donker, en iets later nacht./ Ach, dat wie zo de kunst verstaat,/ nu om den brode het spelen laat.’

Solex

Op een mooie dag in de zomer van 1955 ben ik op de Solexbrommer van mijn moeder naar Dordrecht getuft, om een paar dagen bij Jan Eijk te logeren. De indrukken die ik toen, rijdend op de bromfiets door het Noord- en vooral het Zuid-Hollandse land, heb opgedaan vormden het stramien van een gedicht dat ik kort daarna in pc heb gepubliceerd, en dat vele jaren later nog door Gerrit Komrij is geprezen in zijn rubriek ‘Kost en inwoning’, over een fietstocht naar Blokzijl. Die fietstocht is gefingeerd – een product van dichterlijke vrijheid zullen we maar zeggen; maar de reële ervaring die er wel degelijk aan ten grondslag lag was deze rit op de Solex naar Dordt.

Het Zuid-Hollandse landschap had me verrast. Ik had niet verwacht dat het zo anders was dan het Noord-Hollandse, alleen al door de waterstand in de vaarten en sloten, die veel hoger was dan ik gewend was. Het ‘groene hart’ was toen nog aardig intact (de naam moest nog bedacht worden): de oude dorpen waren nog niet door grote nieuwbouwwijken ingesloten; ik zag boeren en bomen, en hier en daar een molen in de verte. Vooral de bomen verrasten me; in het gedicht zijn die vervangen door ‘bossen’, ik denk vanwege de couleur locale van de Veluwe, die ik moest passeren op mijn denkbeeldige tocht naar Blokzijl.

Eijk vond het trouwens heel komisch hoe ik op die bromfiets zat, lager dan op een gewone fiets, alsof ik me op een wc-pot voortbewoog.

De volgende middag liepen we naar de Kop van ’t Land, om te gaan zwemmen. Daar aangekomen kreeg ik een visioen, een déja vu, voor de eerste en enige keer in mijn leven. Ik zag iets heel onheilspellends in het water; ik herkende het alsof ik hier al eens eerder was geweest, en er was toen iets verschrikkelijks gebeurd. Ik heb dit aan Eijk proberen uit te leggen, en tot mijn verrassing accepteerde hij mijn verhaal volledig. We trokken onze zwembroeken niet aan en maakten rechtsomkeert.

Wat was er in me gevaren? Was ik geïntimideerd door het grote wateroppervlak, met de geheimzinnige Biesbosch aan de overkant, en bedacht ik een romantisch klinkende reden om me daar niet in te begeven? Met andere woorden, was ik alleen maar chicken, en verzon ik een list? Of wilde ik interessant doen?

Laatste ontmoeting

De laatste keer dat ik Eijk zag, is nu alweer een jaar of tien geleden. Ik had hem opgebeld met het voorstel hem te bezoeken om gemeenschappelijke herinneringen op te halen. Ook deze laatste keer stelde Eijk me weer voor verrassingen. Er bleken eigenlijk maar twee onderwerpen te zijn die hem echt interesseerden: in de eerste plaats zijn eigen schoolgaande kinderen, en in de tweede plaats zijn vroegste jeugd, vooral de verhouding met zijn vader. De jaren die wij gemeenschappelijk in Amsterdam hadden doorgebracht, eerst als student en hij daarna bij de Arbeiderspers en bij Vrij Nederland, en ik als wetenschappelijk medewerker aan de Universiteit van Amsterdam, die jaren waren uit zijn belangstelling verdwenen.

Ik vroeg hem of hij nog wist hoe hij, nadat Maria en ik getrouwd waren, een tijdlang bijna elke dag ’s morgens bij ons op de Oudezijds Achterburgwal was komen koffiedrinken, op weg van de Jodenbreestraat waar hij woonde, naar het Hekelveld, naar het gebouw van de Arbeiderspers. Het kon hem niet boeien; Amsterdam had voor hem afgedaan.

Nog één laatste anekdote over hoe anders Eijk en ik waren. Ik was bij mijn laatste bezoek tegen twaalven bij Eijk in de Suikerstraat gearriveerd. Niet veel later kwamen zijn kinderen thuis van school. Eijk zorgde voor de broodmaaltijd. Hij haalde een pak voorgesneden brood uit de ijskast, pakte het kapje en gooide dat achteloos in de vuilnisbak – zo was hij dat kennelijk gewend. Ik, liefhebber van kapjes, wist niet wat ik zag.

Zo bezorgde Eijk me tot het laatst toe verrassingen. We hebben na het middagmaal nog een stadswandeling gemaakt. Toen merkte ik weer hoeveel hij van Dordrecht hield.

[2013/3]

Kees van ’t Hof
Briketten voor het vuur van de poëzie
De lange aanloop naar het debuut van Jan Eijkelboom

Kees van ’t Hof (1935) was leraar Nederlands op het Libanonlyceum in Rotterdam en was bevriend met Jan Eijkelboom. Hij publiceerde eerder over hem in o.m. Bzzlletin, Ons Erfdeel en Letterkundig lexicon.

‘Laat begonnen, toch nog een lange weg’ schreef Jan Eijkelboom in de zomer van 2002 in mijn exemplaar van Tot zover, een keuze uit eigen werk.Ga naar eindnoot1 In het eerste deel van de opdracht verwees hij uiteraard naar zijn debuut in 1979 met de bundel Wat blijft komt nooit terug. Hij was toen 53 jaar. Met die eersteling was hij bijna van de ene op de andere dag een succesvol dichter geworden; de bundel werd zeven keer herdrukt. Het is dan ook begrijpelijk dat hij dit als een gelukkige wending in zijn leven beschouwde. Hierna veranderde zijn bestaan fundamenteel.

Dat gebeurde nadat hij al een tijdje in zwaar weer terecht was gekomen. Het lijkt immers vrij zeker dat de eerste gedichten van zijn debuut tot stand kwamen in de periode vanaf ongeveer 1975 toen hij in psychotherapie was. In die jaren was hij steeds meer in een psychische crisis terechtgekomen. Volgens familieleden leed hij aan nachtmerries als gevolg van zijn ervaringen in Indonesië, waar hij als militair had deel genomen aan de zogenoemde politionele acties. Daarnaast zouden het gevoel ‘mislukt’ te zijn en een niet meer te ontkennen alcoholverslaving ook als oorzaken van die crisis kunnen gelden. Over dat blijvende ongemak schreef hij in het gedicht ‘Koning Alcohol’ uit zijn eerste bundel de volgende regels:

Er klinkt iets van door in een brief aan zijn uitgever Theo Sontrop. Daarin schreef hij: ‘Ik kon pas gedichten schrijven toen ik eindelijk durfde toe te geven dat het leven tragisch is’.Ga naar eindnoot2 Toch is het niet zeker of in de genoemde klachten wel de echte reden gezocht moet worden voor zijn late debuut. Belangrijker vind ik de vraag wat

die reden was. Om daar een antwoord op te vinden, belicht ik Eijkelbooms achtergrond en de periode tot zijn debuut.Ga naar eindnoot3

Worggreep van Calvijn

Jan Eijkelboom (1926-2008) werd geboren in Slikkerveer en groeide op in Dordrecht. Gezien het leeftijdsverschil trok hij aanvankelijk meer op met zijn twee jaar jongere broertje Gerrit dan met het nakomertje Lena, dat pas in 1941 werd geboren. Zijn vader werkte als inspecteur bij verzekeringsmaatschappij Holland. Hij trad samen met zijn vrouw na de geboorte van de oudste kinderen toe tot de Gereformeerde Bond binnen de Hervormde kerk. Dat geloof bepaalde daarna voor een gedeelte het ritme van de dagen waarin hij en het gezin leefden: zo las hij enkele malen per etmaal voor uit de Statenbijbel. Op zondag ging het gezin naar de kerk en daar maakte de jonge Eijkelboom kennis met begrippen als erfzonde en predestinatieleer.

Dat laatste gebeurde ook op de Dr. H. Bavinckschool, die hij van zijn zesde tot zijn twaalfde jaar bezocht, en daarna op het voortgezet onderwijs. Dit alles betekende niet alleen dat Eijkelboom de verhalen uit het Oude en Nieuwe Testament leerde kennen, maar ook dat hij werd ondergedompeld in het calvinisme. Een belangrijk onderdeel daarvan is de predestinatieleer. De mens, die in erfzonde leefde en die door Augustinus al gezien werd als ‘onbekwaam tot enig goed en geneigd tot alle kwaad’, had niets in te brengen in de beslissing van God wie na zijn dood een paradijselijk bestaan zou genieten en wie niet. Het was dit nogal pessimistische levensbeeld dat op weekdagen op school en op zondagen van de preekstoel op de jonge Eijkelboom neerdaalde. Het maakte zijn moeder vaak ‘gespannen’Ga naar eindnoot4 en het heeft er alle schijn van dat hij er een angstig en benauwd gevoel van kreeg. Dat komt tot uiting in ‘Verandering van weer’ (in Wat blijft komt nooit terug): ‘de worggreep van Calvijn nog om de strot’.

In ‘Gedragen kleding’ (uit dezelfde bundel) verwoordt hij precies zo’n vrees op een andere manier. Bovendien brengt hij hier een verband aan tussen zijn alcoholisme en het afscheid van het geloof:

Vooral uit de laatste regels wordt duidelijk dat het hier om een misschien wel blijvende invloed gaat. Ook al stond het gezin open naar de samenleving en heerste er daarbinnen zeker geen geloofsdwang, toch hebben de school en de zondagse preken hem voor langere tijd en misschien wel voor altijd mede gevormd. Zijn opvoe-

ding was, zeker naar de normen van die tijd, niet streng, zijn moeder verwende hem eerder.

Voor zover na te gaan werd zijn interesse voor literatuur gewekt in de jaren die hij als ‘spoorscholier’ van 1938 tot ’44 doorbracht op het Marnix Gymnasium in Rotterdam.Ga naar eindnoot5 Een van de medescholieren op die school was de twee jaar oudere Jan Emmens. Hij moet al snel in bewondering opgekeken hebben tegen deze leerling, die uit een beter gesitueerd milieu kwam. Emmens had al een behoorlijke kennis van en inzicht in de literatuur. Het feit dat hij een klas hoger zat, zorgde voor een extra drempel, ‘een enorme afstand’ zoals Eijkelboom het in 1978 omschreef.Ga naar eindnoot6 Een eerste contact vond dan ook pas in 1942 plaats toen hij op grond van een bijdrage werd gevraagd toe te treden tot het schoolblad Pantheon, waarvan Emmens sinds 1941 redacteur was.Ga naar eindnoot7

Hij voelde zich al snel ‘sterk bevriend’ met Emmens.Ga naar eindnoot8 Dankzij hem leerde hij niet alleen het werk kennen van Ter Braak en Du Perron van het vooroorlogse tijdschrift Forum, maar via hen waarschijnlijk ook Stendhal. Eijkelboom bewonderde aanvankelijk, net als EmmensGa naar eindnoot9, de dichter A. Roland Holst om diens taal, maar ging al snel meer van het werk van Slauerhoff houden, waarschijnlijk door diens zucht naar vrijheid en de reislust.

Gé van Herpen, een klasgenoot, zag Eijkelboom overigens als een wel wat teruggetrokken maar daarom niet minder interessante figuur, die hem in ieder geval

voorging op de weg van de literatuur. Eijkelboom trad inderdaad niet snel op de voorgrond en in zijn contacten met anderen zou hij van nature minder geneigd zijn het initiatief te nemen. Het lag meer op zijn weg om de rol van beschouwer te vervullen. Deze houding komt naar voren in het gedicht ‘Verandering van weer’ uit zijn eersteling:

Soldaat

Rond het begin van de Tweede Wereldoorlog verloor hij zijn geloof en werd atheïst. Hij stond daarin niet alleen, de scholieren met wie hij leeservaringen uitwisselde maakten dezelfde ontwikkeling door. Thuis in Dordrecht werd dat al spoedig zichtbaar. Hij ging steeds minder naar de kerk, tot hij er na enige tijd helemaal niet meer verscheen. Zijn ouders vielen hem hierover niet hard, zijn moeder volgde in latere jaren zelfs zijn voorbeeld.

In deze periode bleek Eijkelboom al te beschikken over een dichterlijke aanleg. De enkele aanzetten die bewaard zijn gebleven, zijn inhoudelijk niet sterk maar geven blijk van een al behoorlijk technisch vermogen.

Een jaar na Emmens deed Eijkelboom in 1944 eindexamen. Voor zijn opstel over Multatuli kreeg hij een tien. Waarschijnlijk ging het contact verloren toen hij in de winter van 1944/’45 in Slikkerveer onderdook. Met Emmens liep het heel anders. Deze dook eveneens onder, maar zat ook zonder noemenswaardige reden drie weken gevangen in het concentratiekamp Vught.Ga naar eindnoot10 Vlak voor het einde van de oorlog gaf Emmens bovendien in eigen beheer een bundel poëzie uit onder de titel Chaconne. De hierin opgenomen gedichten hadden echter nog geen eigen toon en stonden in de slagschaduw van grote voorbeelden als Marsman en Achterberg.

Toen de Canadezen in mei 1945 Dordrecht binnen reden, keek Eijkelboom met bewondering naar die gebruinde soldaten. Hij had meteen het gevoel ‘Daar wil ik bij horen’. Voor alles wilde hij ontsnappen aan de benauwenis van het laatste jaar. Hij wilde iets van de wereld zien en het avontuur tegemoet gaan ‘net als Slauerhoff’.Ga naar eindnoot11 Toen hij die zomer besloot inderdaad (vrijwillig) soldaat te worden, moest zijn vader toestemming geven omdat hij als negentienjarige volgens de toen geldende regels nog minderjarig was.

Terwijl Emmens rechten ging studeren in Leiden – een studie die hij een jaar later verruilde voor kunstgeschiedenis in Utrecht -, vertrok Eijkelboom als soldaat

naar het Rijnleger in Duitsland. Vandaar werd hij overgeplaatst naar Wolverhampton in Engeland, waar hij in de heuvels van Shropshire een vooral fysiek zware opleiding kreeg. De vriendschap met Emmens ging inmiddels niet verloren, want in de korte verlofperioden had hij hem ‘altijd wel gezien’.Ga naar eindnoot12

In 1947 werd hij uitgezonden naar Oost-Java in het toenmalige Nederlands-Indië. Hij was inmiddels bevorderd tot sergeant bij het latere garderegiment Prinses Irene. In 2005 zou hij in zijn laatste bundel over de aankomst in Indië schrijven: ‘Op het met soldaten overladen schip woei oerwoud mij tegemoet’.

Toen hij nog maar net ontscheept was, begon de eerste Politionele Actie. Eijkelboom nam er aan deel, zoals hij ook de volgende twee zou meemaken. Uit militaire verslagen komt een beeld naar voren van zijn werk bij het vierde bataljon. Hij begeleidde konvooien op Midden-Java met brencarriers, metalen bakken op rupsbanden waarin een machinegeweer stond opgesteld met daarachter een schutter. De zwakke plek van deze voertuigen was de bodem, als er een bom onder ontplofte, was de man daarboven dood of zwaar gewond. Vaak verkeerde hij wekenlang in doodsangst, want er vielen veel slachtoffers.

In het verhaal De terugtocht, dat Eijkelboom in 1953 zou publiceren, beschreef hij het samenwonen met een jonge Javaanse, die hij in een bordeel had leren kennen. Na verloop van tijd werd ze als collaborateur beschouwd. Toen het moment naderde dat hij naar Nederland moest terugkeren, bleek ze geestesziek en moest hij haar laten opnemen. Bij zijn laatste bezoek leek ze alleen nog maar een doodswens te koesteren. Het was een ingrijpende ervaring voor de toen 23-jarige.

Student

Toen Eijkelboom in 1950 in Nederland terugkeerde, leed hij zeer waarschijnlijk aan wat tegenwoordig een posttraumatisch stresssyndroom heet. Vaak werd hij ’s nachts schreeuwend wakker en durfde hij alleen met zijn rug tegen een muur te slapen. Dit zou zijn leven nog lang beheersen, samen met zijn alcoholisme dat er mede een gevolg van zou kunnen zijn. ‘Met zijn hoofd vol oorlogsbeelden, de geuren en geluiden van de tropen, vragen en twijfels bekeek hij zijn vaderland. Wat is het hier klein en benepen, dacht hij, wat is het hier vreselijk’.Ga naar eindnoot13 Hij zweeg inmiddels over de verre oorlog die hij had meegemaakt.

Jan Emmens was in die tijd behalve student ook de auteur van een groot aantal gepubliceerde gedichten in tijdschriften als Libertinage en Criterium, zoals ‘Vogel’, waarvan de laatste regels klassiek zijn geworden: ‘Hoe komt wie vliegt ooit tot bedaren/ en wie niet vliegt ooit van zijn plaats?’ Hij had duidelijk zijn eigen toon gevonden. Voor Eijkelboom zou hij in deze periode opnieuw een leidsman zijn in de Europese literatuur.

Meteen na zijn terugkeer in 1950 schreef Eijkelboom zich in als student Engels in Amsterdam en ging wonen op een zolderkamer aan de Keizersgracht 406. Al snel stapte hij over op politieke en sociale wetenschappen, maar na korte tijd liet hij het

studeren voor wat het was. Hij hield zich liever bezig met wat hij kennelijk belangrijker vond: het maken van aantekeningen voor literaire projecten. Hij las veel, Engelse en Amerikaanse literatuur, Hemingway bijvoorbeeld, en probeerde vertalingen te maken van Engelse dichters als Spenser en John Donne. Hij was ouder dan de meesten van zijn jaargenoten en maakte misschien mede daardoor op hen een zelfverzekerde indruk.

Hij ontmoette in september 1951 de toen achttienjarige Joop Goudsblom. Deze werd de studiementor van Eijkelboom, maar belangrijker was dat ze bevriend raakten. Intussen leerde hij ook de studente Renate Rubinstein kennen, die later bekend zou worden met haar columns in Vrij Nederland. Met haar en met Goudsblom ging hij ‘vaak naar Utrecht’Ga naar eindnoot14 om zijn vriend Jan Emmens op te zoeken aan de Nieuwe Gracht 88. Diens vader was inmiddels technisch directeur van bierbrouwerij Heineken en gaf zijn zoon een ruime toelage. Emmens hing soms de dandy uit, maar hij was ook degene die zijn vrienden enthousiasmerend toesprak over boeken en schrijvers, die hij interessant vond.Ga naar eindnoot15 Op zijn kamer lagen altijd de nieuwste uitgaven. Als een van zijn studievrienden erin ‘geïnteresseerd was, mocht hij het boek meenemen’.Ga naar eindnoot16 Eijkelboom ontmoette hier vrienden uit de kring van Emmens, zoals de in literatuur geïnteresseerde Pierre Vinken, die in Utrecht medicijnen studeerde en die onder meer bekend zou worden als voorzitter van de Raad van bestuur van Elsevier. Vinken bracht op zijn beurt weer de surrealistische schilder Joop Moesman mee.

Ook zag Eijkelboom hier voor het eerst de ‘enigszins geaffecteerde gymnasiast’Ga naar eindnoot17 Jacques Boersma, die zich onder de naam Alain Teister onder meer als kunstcriticus zou manifesteren voor Het Vaderland, Het Parool en Vrij Nederland. Door zijn alcoholmisbruik nam hij het niet zo nauw met de afgesproken deadlines, waardoor hij die banen snel weer kwijt zou raken.

Parasol

Inmiddels probeerde Eijkelboom iets van literaire waarde te schrijven. Het eerste zichtbare resultaat was de publicatie in Libertinage van een in het Engels geschreven gedicht, ‘Hunting’, waarop ik nog terug kom.Ga naar eindnoot18 Een langer manuscript van hem kwam in handen van de in Indonesië gevestigde letterkundige Rob Nieuwenhuys. Het was voor het grootste deel een weergave van zijn ervaringen met een Indonesisch meisje. Dit sterk autobiografische karakter zou ook kenmerkend zijn voor de latere poëzie van Eijkelboom. Nieuwenhuys zag er een kort verhaal in. Het was meteen zijn bedoeling het op te nemen in het voortdurend in kopijnood verkerende blad Oriëntatie, waarvan hij redactiesecretaris was. In dit tijdschrift, dat sinds 1947 verscheen ter bevordering van de Nederlands-Indische culturele uitwisseling, schreven zowel Indonesische als Nederlandse auteurs. Door de politieke onlusten in 1952 die zich richtten tegen de achtergebleven Nederlanders, moest Nieuwenhuys echter in datzelfde jaar Indonesië halsoverkop verlaten. Inmiddels

had hij de tekst wel grondig geredigeerd. Pas in 1953 verscheen deze onder de titel ‘De terugtocht’ in Libertinage, waar Nieuwenhuys toen aan meewerkte. Het verhaal werd voorafgegaan door de opdracht ‘aan J.A. Emmens’ en dat geeft opnieuw het belang weer dat Eijkelboom aan deze vriend hechtte. ‘De terugtocht’ zou in 1972 door Nieuwenhuys worden opgenomen in diens fameuze Oost-Indische Spiegel. Het verhaal kreeg daardoor een zekere status.

Later, in 1960, zou Eijkelboom nogmaals, zij het nu onder pseudoniem, een verhaal publiceren, ‘De koffer’, in Hollands Weekblad.Ga naar eindnoot19 Het decor daarvan was niet langer Indonesië en het zou ook minder persoonlijk blijken.

In Utrecht op de Bemuurde Weerd 23 bis, waar Emmens sinds oktober 1952 woonde, maakte Eijkelboom in 1953 kennis met een ander lid van de kring rond Emmens. Het ging om de in 1930 geboren Wim Smit die later aan de Columbia University in Amerika de Wilhelmina-leerstoel zou bezetten. De leden van de vriendenclub vonden elkaar onder meer in hun antireligieuze levenshouding. Ze waren ook tegen het toen modieuze existentialisme dat ze beschouwden als een substituut godsdienst. Ze deelden bovendien een grote afkeer van de ideeën van prof. F.J.J. Buytendijk, de door velen bewonderde hoogleraar psychologie aan de universiteit in Utrecht, aanhanger van de door hen afgewezen fenomenologie. ‘Dat mocht dan wel een heidense filosofie zijn, maar het Hogere en Diepere zaten er nog altijd in,’ volgens Pierre Vinken.Ga naar eindnoot20 De katholiek Buytendijk had in 1952 De vrouw. Haar natuur, verschijning en bestaan gepubliceerd, waarin hij onder meer stelde dat de vrouw vooral helend en bemoedigend was. Haar moederlijkheid was vrij van seksuele drift.

De vrienden kwamen in 1953 tot de conclusie dat het tijd werd voor een aanval op dit alles. Ze deden dat via het door hen opgerichte blad Parasol. In het eerste nummer viel Vinken onder de schuilnaam Ernst Reil de hoogleraar aan door hem, zij het in omfloerste termen, te beschuldigen van plagiaat bij het schrijven van zijn boek. Jan Emmens droeg een gedicht bij waarin de volgende regels stonden:

Verder bracht Eijkelboom een vertaling van John Donne: ‘Tot zijn geliefde, bij het naar bed gaan’ met regels als:

Dat was geheel volgens de verwachting tegen het zere been van de gepredikte moraal. Volgens Eijkelboom was het blad vooral opgericht om ‘als een soort tijdelijke tegenhanger en plaaggeest van het Utrechtse Sol Justitiae’ te fungeren.Ga naar eindnoot21 Dat lukte zeker met deze bijdrage, want het laatste blad reageerde met de opmerking ‘dat hij – arm in arm met Donne – vergeten (had) dat tussen deze vorm van schalkse openhartigheid en gewone smakeloosheid maar een smal drempeltje (lag)’.

Wanneer er in deze periode binnen de hem vertrouwde kring een meningsverschil ontstond, dan werd dat in elk geval niet door Eijkelboom veroorzaakt, hij toonde zich zeker geen scheurmaker. Bij ruzie koos hij altijd partij voor Emmens en anders trok hij zich terug. Verantwoordelijkheid ging hij liever uit de weg.

Met Emmens bezocht hij het grafmonument van John Donne in St. Paul’s Cathedral in Londen. Wat Eijkelboom aantrok in de gedichten van Donne was de combinatie van ‘tegelijk heel natuurlijk en zeer kunstmatig’. Het was ook het ‘spontane, explosieve karakter van zijn eerste regels’ waarin de zon bijvoorbeeld werd aangesproken als ‘busie old foole’.Ga naar eindnoot22 Die originaliteit bewonderde hij en dwong hem evengoed tot inventiviteit en originaliteit in zijn vertalingen.

In deze periode nam hij Emmens ook een enkele keer mee naar zijn ouders in Dordrecht, zoals hij dat ook in de vroege jaren veertig had gedaan. Vandaar ondernamen ze dan soms roeitochten naar de Biesbosch. Eijkelboom had de afstand over het brede Hollands Diep toen al vaak alleen afgelegd. In de eerste jaren van de oorlog vervoerde hij op die manier wel eens dode eenden van de afgelegen eendenkooi naar de stad. Veel later zien we een weerslag van zo’n gezamenlijk avontuur in de volgende regels van het gedicht ‘Biesbosch’ uit Binnensmonds jubelend (2004):

‘Probeert of hij wat dichten kan’

In 1954 werd hij redacteur van Propria Cures. Hij werd er al snel omringd door Amsterdamse bekenden; naast Joop Goudsblom en Mej. Rubinstein, zoals op de omslag stond vermeld, trad na korte tijd ook de latere criticus en politicus Aad Nuis toe. Die studeerde net als Eijkelboom politieke en sociale wetenschappen.

Omdat hij de oudste was, keken de anderen tegen hem op. Hij ging met hart en ziel korte en felle polemische stukken schrijven. Deze richtten zich opnieuw tegen

de gelovige medemens, in dit geval vooral de Roomsen. Een echte polemiek ging hij echter als altijd uit de weg. Daarnaast schreef hij enkele gelegenheidsrijmen zoals hij dat al eerder had gedaan. Na enkele jaren verflauwde zijn geestdrift en hield hij het voor gezien. Het afscheid van Propria Cures, in 1956, goot hij in een vers, een volgende stap op weg naar een mogelijk dichterschap:

Leek het gedicht ‘Hunting’ uit 1951 vooral een experiment met het maken van een Engels gedicht en wellicht een poging iets te doen met de Engelse traditie,Ga naar eindnoot23 in dit latere en elegante kwatrijn heerste een zekere indolentie. Het vers had bijna iets persoonlijks, maar dan wel overgoten met een flinke scheut Slauerhoff. Het leek erop dat Eijkelboom liever een masker opzette, dan zelf tevoorschijn te komen. Terughoudendheid dus in optima forma.

In elk geval wilde of durfde hij zijn eigen persoonlijkheid niet of nauwelijks in poëzie uit te drukken, iets waar hij minder moeite mee had als het proza betrof. Een paar maanden na zijn afscheid van Propria Cures schreef studiegenoot Joop Goudsblom een satirisch portret van zijn (ongenoemde) vriend, waarin de volgende regels voorkwamen:

Nog steeds bezocht hij vaak samen met Goudsblom en soms ook met Renate Rubinstein de bijeenkomsten van de vriendenkring rond Jan Emmens in Utrecht. Veel later, in 1987, merkte hij op ‘dat ik laat ben gaan dichten, omdat Jan Emmens heel goede gedichten schreef’.Ga naar eindnoot25 Nog weer later, in 1996, zou hij Emmens ‘het enige echt literaire talent’ van hun kring noemen.Ga naar eindnoot26 Behalve bewondering voor Emmens kwam er ook twijfel uit naar voren over zijn eigen literaire vermogens. Het leek er immers op dat Eijkelboom zich in dit opzicht de mindere achtte van zijn vriend Emmens: ‘ik beschouwde mezelf in die jaren niet als dichter, ik schreef satires,’ zoals hij later zei.Ga naar eindnoot27

Vanaf 1956 werkte Emmens op het Kunsthistorisch Instituut van de Rijksuniversiteit te Utrecht. Met Eijkelboom maar ook met anderen als Wim Smit en Rob Nieuwenhuys was hij in deze periode betrokken bij de oprichting van Tirade. Ze waren gedurende de eerste jaargang in 1957, samen met onder anderen Goudsblom (die de naam had verzonnen) en Vinken redacteur van dit blad.Ga naar eindnoot28 Emmens

dacht bij het nieuwe tijdschrift in eerste instantie aan een blad dat ook wel iets zou moeten hebben van het Engelse Encounter. In verband daarmee maakte Eijkelboom zich meteen dienstbaar voor zijn vriend en vertaalde enkele van Emmens’ gedichten in het Engels ‘in de hoop dat [ze] in Encounter geplaatst [zouden] worden, maar het blad weigerde de vertalingen beleefd.’Ga naar eindnoot29

De bijdrage van Eijkelboom, wiens naam in de eerste jaargang met een y werd geschreven, bestond ook deze keer niet uit eigen werk. Wel leverde hij opnieuw knappe vertalingen van John Donne. Al na een jaar hield Eijkelboom het redacteurschap net als de meeste anderen voor gezien. Anders dan voor zijn collega’s bleek dit gedrag bij Eijkelboom een terugkerend patroon. Elk enthousiast begin liep meestal al na korte tijd dood. Dan begon hij zich te vervelen, hij werd ongedurig en trok zich terug. Dit patroon was ook zichtbaar in zijn proza en in zijn latere poëzie; vrijwel nooit schreef hij werk van langere adem. Het speelde tevens een rol in zijn persoonlijk leven en leek met name van invloed op zijn verhouding met vrouwen. Het had wel iets weg van wat Emmens schrijft in zijn gedicht ‘Chinese wijsheid’ uit 1955:

Dichters van the movement

Inmiddels was er in de Nederlandse literatuur iets gebeurd. Als een steen in een rustige vijver was in 1951 de bloemlezing Atonaal, waarin de Vijftigers als groep naar voren traden, in de Nederlandse literatuur geland. Aan Eijkelboom leek deze deining op het eerste gezicht voorbij te gaan. Maar in 1984 noemde hij als reden voor zijn aarzeling met name de invloed van deze groepering: ‘Wat mij zeker heeft opgehouden was (haar) overwicht.’Ga naar eindnoot31 Hij voegde daar aan toe: ‘Vasalis is er om opgehouden, met dichten; en ik denk dat Jan Emmens veel meer gedichten gemaakt zou hebben als hij niet onder die druk gestaan had.’ Jan Emmens leek zich overigens van het genoemde overwicht minder aan te trekken. In hetzelfde jaar 1957, dus nog in de bloeitijd van de Vijftigers, publiceerde hij zijn officiële debuut: Kunst en vliegwerk.

Daar komt nog iets bij. Eijkelboom zou zich in latere jaren nogal kwetsbaar tonen voor kritiek op zijn poëzie.Ga naar eindnoot32 Het ligt voor de hand te denken dat de onzekerheid waaruit deze houding voortkomt al eerder bij hem aanwezig moet zijn ge-

weest. Als dit zo is, maakte het hem volgens mij extra vatbaar voor de eerder genoemde twijfel over zijn eigen literaire talent zoals die naar voren kwam in de geciteerde uitspraak over Emmens. Deze twijfel aan zichzelf zal wellicht nog zijn versterkt door het kennelijke belang dat hij aan het dichterschap van zijn vriend toekende.

Hij keek in die jaren niet alleen naar de Nederlandse situatie. Hij was vooral op de hoogte van wat er in Engeland gebeurde, mogelijk onder invloed van Emmens. Daar had zich juist in deze jaren een verandering voltrokken die diametraal stond tegenover de Nederlandse situatie. Via de dichters van ‘The Movement’ had de Britse dichtkunst haar traditionele vormen hernomen. Ze was weer realistisch van karakter geworden. Bij deze poëzie voelde Eijkelboom zich thuis net als bij Bloem en Vasalis. Het werk van de in 1929 geboren Philip Larkin ontdekte hij waarschijnlijk ook in deze periode. Hij zag daarin zelfs iets gemeenschappelijks zoals hij later vertelde.Ga naar eindnoot33 Met deze lyrische realist deelde hij bovendien de bewondering voor de zangerige gedichten van de Ierse dichter Yeats. Langzamerhand vormden deze auteurs en hun werk een belangrijk deel van zijn poëtische achtergrond, daar voelde hij zich het meest mee verwant.Ga naar eindnoot34

Maar voorlopig vluchtte hij liever in een zekere indolentie, ‘eerder landerig’ zoals hij het zelf onder woorden brengt in zijn eerder geciteerde vers uit 1956 in Propria Cures. Deze houding lijkt in elk geval op een bepaalde manier goed aan te sluiten op de indruk die een deel van zijn studentenkring op de buitenwereld wilde maken. Zijn Utrechtse studiegenoot Pierre Vinken zou deze instelling later in een breder verband als volgt verwoorden: ‘intelligent denken-praten-niets doen

en lezen was van een hogere orde dan werken’.Ga naar eindnoot35 Bij Vinken was dat vaak maar schijn; die had het druk met zijn coschappen en Emmens kon er mede dankzij een ruime toelage lang over doen, maar voor Eijkelboom betekende het zeer waarschijnlijk zijn manier van leven. In het eerder aangehaalde gedicht dat Joop Goudsblom aan hem wijdde, stond de volgende regel, die voor Eijkelboom in dit verband kenmerkend leek: ‘Ambities zouden hem te gronde richten.’

Sommigen vonden hem arrogant. Anderen keken door die buitenkant heen: Judith Herzberg vertelde me, sprekend over de vroege jaren zestig, dat hij eerder ‘behoorlijk getraumatiseerd leek’ als gevolg van wat hij in de oorlog overzee had meegemaakt.Ga naar eindnoot36

Toch zat er, goed beschouwd, in literair opzicht ook een andere en minder negatieve kant aan zijn ervaringen als militair in Indië. Dankzij de heftige gebeurtenissen op Java, waarvan hij getuige was geweest, had hij immers genoeg te melden, zoals bleek uit zijn verhaal ‘De terugtocht’. Hij had een Nederlandse ‘war poet’ kunnen worden, iemand als Wilfred Owen of Rupert Brooke, die hij later zou vertalen. Het ging hem echter niet om het gebrek aan ervaringen, het ging erom dat hij niet de moed had ze in te zetten voor poëzie waarin hij zichzelf zou uitdrukken. Door het vertalen van Engelse gedichten bleef hij inmiddels wel zijn techniek verfijnen.

Vrij Nederland

Dat hij wel degelijk ijver aan de dag kon leggen werd duidelijk toen Eijkelboom van 1957 tot 1965 bij Vrij Nederland werkte. Hij kwam daar terecht omdat zijn vader in 1957 de studietoelage stopzette. Bovendien bleek zijn vriendin Anje Dik kort daarna in verwachting. De latere vvd-politicus Frits Bolkestein, die met haar op het Barlaeus Gymnasium had gezeten, was de getuige van de studente Frans bij het overhaast georganiseerde huwelijk. Hij speelde vervolgens een bemiddelende rol bij het verkrijgen van de baan.

Eijkelboom werd bij Vrij Nederland om zijn journalistieke werk zeer gewaardeerd. Zijn stijl was gericht op helderheid en dus formuleerde hij zo duidelijk mogelijk. Zelf hechtte hij aan zijn journalistieke proza geen bijzondere, laat staan literaire kwaliteiten, getuige zijn reactie op een later verzoek van Wim Hazeu om een bundeling te maken van zijn artikelen. Hij vond ze ‘niet goed genoeg geschreven om ze over de historische barrière heen te tillen’.Ga naar eindnoot37 Hij zou aan zijn hele periode als journalist later ook maar één gedicht wijden dat onder de titel ‘Nu dan’ zou verschijnen in de bundel Kippevleugels:

Als chef van de kunstredactie en later als adjunct-hoofdredacteur trok hij bekenden aan uit zijn vertrouwde kring als Vinken en Goudsblom. Met de laatste stond Eijkelboom model voor de personages Goudsblom en Eykelenboom in de roman Moeder en zoon (1980) van Gerard Reve. Twee personages die volgens hun hoofdredacteur ‘niet op eigen gewin hadden gelet, (en) thans hooggeschatte essayisten waren geworden, die door Vrij Nederland waren gemaakt.’Ga naar eindnoot38 Voor Eijkelboom betekende dit veel; Reve was immers de enige Nederlandse schrijver die hij volledig kon pruimen.Ga naar eindnoot39

Hij stelde Jan Emmens voor op te treden als medewerker voor (oude) beeldende kunst, samen met de kunsthistoricus Eddy de Jongh, ‘die meer en sneller schreef […] al beseften we beiden dat de grote “twijfelaar” Jan Emmens het allemaal veel beter wist’.Ga naar eindnoot40 In elk geval leverde de laatste in 1958 een bijdrage over de vroeger door hen samen zo bewonderde A. Roland Holst. Toen Eijkelboom later in het blad plaats ging inruimen voor poëzie, verschenen er van Emmens in 1962 en ’63 gedichten in het blad. In deze periode was het vriendschappelijk verkeer tussen hen beiden, voor zover is na te gaan, sterk verminderd, maar hier raakten hun levens elkaar dus nog een keer.

Debuut

Toen het werk bij Vrij Nederland hem ging vervelen en zijn enthousiasme weer eens tot een nulpunt was gedaald, nam hij in 1965 ontslag. Na enkele jaren als freelancer keerde hij in 1968 terug naar Dordrecht, waar hij was benoemd tot voorlichtingsambtenaar van de gemeente. Hij ging er met zijn gezin wonen en liet alle contacten in Amsterdam eenvoudigweg versloffen. Hij trok zich terug op het vertrouwde eiland van zijn jeugd. Letterlijk nam hij op die manier afstand van de hem zo vertrouwde kring bekenden en van de stad, waar hij zo lang had verkeerd. Die stad waar hij weliswaar succes had gekend, maar waar hij in tegenstelling tot die anderen zijn echte bestemming toch niet had gevonden. De afstand ertoe zou, zeker in de eerste jaren, alleen maar groter worden. ‘Amsterdam, de Verboden Stad’ zou hij haar later met de nodige ironie noemen.Ga naar eindnoot41 Met de inmiddels ook als kunsthistoricus uiterst succesvolle EmmensGa naar eindnoot42 en diens Utrechtse kring had hij toen, voor zover na te gaan, ook geen contact meer.

Emmens pleegde in 1971 zelfmoord. Een paar jaar later was de slagschaduw van diens literaire talent en durf, maar vooral die van de Vijftigers en hun overheersing, kennelijk zo in kracht afgenomen dat hij de moed had om zich zonder masker als dichter te presenteren. In 1976 verscheen in Het Vrije Volk zijn eerste gedicht ‘Koning Alcohol. Aan de poëten’ na een jaar gevolgd door de publicatie van ‘Verandering van weer’ in Tirade en zo zou het doorgaan.

Het poëtisch klimaat in Nederland was toen al enige tijd aan het veranderen.

Het leek in dit verband veelzeggend dat vrijwel tegelijk met zijn debuut in 1979 de geruchtmakende bloemlezing van Gerrit Komrij verscheen: De Nederlandse poëzie van de negentiende en twintigste eeuw in duizend en enige gedichten. Dat boek was de ‘bevestiging van een nieuwe poëzievisie, die […] teruggreep naar de traditie van vormvaste poëzie’.Ga naar eindnoot43

Bovendien had Eijkelboom zich in deze jaren door een behandeling bij het toenmalige Instituut voor Medische Psychotherapie in Rotterdam zo veel mogelijk bevrijd van het nog altijd aanwezige oorlogstrauma.Ga naar eindnoot44 Hierdoor voelde hij zich zeker genoeg om zijn ervaringen en herinneringen te gebruiken als ‘briketten voor het vuur van de poëzie’, zoals hij me verschillende keren vertelde. Eindelijk kwam er ook een eind aan zijn gevoel mislukt te zijn, dat hij na zijn jeugd steeds meer had gekregenGa naar eindnoot45 en begon de ‘toch nog lange weg’ van zijn dichterschap. Voor dit laatste zou hij de volle verantwoordelijkheid op zich nemen en dat was nieuw voor hem.

Hij debuteerde samen met de in 1929 geboren Ed Leeflang. Bij die laatste was er sprake van een uitgesteld debuut. Al in 1953 had hij gedichten ingestuurd voor de Reina Prinsen Geerligsprijs. Hij kreeg er een eervolle vermelding voor.

Vanaf Eijkelbooms debuut Wat blijft komt nooit terug in 1979 toonde hij als dichter een duidelijke ambitie (nu wel!). Hij wilde persoonlijke gedichten schrijven die ook toegankelijk waren voor iemand die niet gewend was om poëzie te lezen. Dat lukte hem, de verzen waren direct aansprekend en zijn eerste bundel (waarin het oude gedicht ‘Hunting’ was opgenomen) werd een aantal malen herdrukt, een niet vaak voorkomend fenomeen in de moderne Nederlandse literatuur. Hij slaagde erin om autobiografische elementen zoals zijn alcoholisme en godsdienstige opvoeding zo te verwerken, dat ze, samen met meer universele thema’s als het ouder worden, veel lezers aanspraken.

Zijn werk sloot aan op de eerder genoemde Engelse poëzie, maar paste anderzijds ook in een Nederlandse traditie, waarbij de eerder genoemde dichter Bloem hoorde.Ga naar eindnoot46 Het was immers poëzie die in eenvoudige taal herkenbare beelden opriep en daarbij uitging van een observatie, herinnering of overweging. Hij voegde daar vaak een bespiegeling aan toe, die steeds vaker zou verwijzen naar het klein geluk dat schuilt in het dagelijkse. Zwaarte werd hierbij meestal op een afstand gehouden door het gebruik van onnadrukkelijke ironie. Zijn gedichten hadden in hun vorm een grote mate van souplesse, die vooral door het virtuoze gebruik van het binnenrijm werd veroorzaakt.

Eijkelbooms verzen bleken een meer aansprekende sfeer te ademen dan de soms wat stug klinkende gedichten van Jan Emmens, die volgens Hugo Brems het kenmerk dragen van ‘de algemeenheid van de filosofische overweging of het aforisme’.Ga naar eindnoot47 Aan deze voor hem zo belangrijke jeugdvriend wijdde Eijkelboom in elk geval twee gedichten. ‘Egidius’ stond al meteen in zijn debuut:

Alles bij elkaar genomen zijn er meerdere redenen voor zijn late debuut. Onzekerheid lijkt hierbij de verbindende factor. Eijkelboom betwijfelde in de jaren vijftig of hij in vergelijking tot de door hem bewonderde Jan Emmens wel genoeg literair talent had. Daarnaast was de van nature wat teruggetrokken Eijkelboom bang om naar voren te treden en een afwijkende toon te laten horen. Hij was bevreesd daarmee volkomen weg te vallen tegen het in zijn ogen immers zo overheersende geluid van de Vijftigers.

[2013/3]

Kees van ’t Hof
Briketten voor het vuur van de poëzie
De lange aanloop naar het debuut van Jan Eijkelboom

Kees van ’t Hof (1935) was leraar Nederlands op het Libanonlyceum in Rotterdam en was bevriend met Jan Eijkelboom. Hij publiceerde eerder over hem in o.m. Bzzlletin, Ons Erfdeel en Letterkundig lexicon.

‘Laat begonnen, toch nog een lange weg’ schreef Jan Eijkelboom in de zomer van 2002 in mijn exemplaar van Tot zover, een keuze uit eigen werk.Ga naar eindnoot1 In het eerste deel van de opdracht verwees hij uiteraard naar zijn debuut in 1979 met de bundel Wat blijft komt nooit terug. Hij was toen 53 jaar. Met die eersteling was hij bijna van de ene op de andere dag een succesvol dichter geworden; de bundel werd zeven keer herdrukt. Het is dan ook begrijpelijk dat hij dit als een gelukkige wending in zijn leven beschouwde. Hierna veranderde zijn bestaan fundamenteel.

Dat gebeurde nadat hij al een tijdje in zwaar weer terecht was gekomen. Het lijkt immers vrij zeker dat de eerste gedichten van zijn debuut tot stand kwamen in de periode vanaf ongeveer 1975 toen hij in psychotherapie was. In die jaren was hij steeds meer in een psychische crisis terechtgekomen. Volgens familieleden leed hij aan nachtmerries als gevolg van zijn ervaringen in Indonesië, waar hij als militair had deel genomen aan de zogenoemde politionele acties. Daarnaast zouden het gevoel ‘mislukt’ te zijn en een niet meer te ontkennen alcoholverslaving ook als oorzaken van die crisis kunnen gelden. Over dat blijvende ongemak schreef hij in het gedicht ‘Koning Alcohol’ uit zijn eerste bundel de volgende regels:

Er klinkt iets van door in een brief aan zijn uitgever Theo Sontrop. Daarin schreef hij: ‘Ik kon pas gedichten schrijven toen ik eindelijk durfde toe te geven dat het leven tragisch is’.Ga naar eindnoot2 Toch is het niet zeker of in de genoemde klachten wel de echte reden gezocht moet worden voor zijn late debuut. Belangrijker vind ik de vraag wat

die reden was. Om daar een antwoord op te vinden, belicht ik Eijkelbooms achtergrond en de periode tot zijn debuut.Ga naar eindnoot3

Worggreep van Calvijn

Jan Eijkelboom (1926-2008) werd geboren in Slikkerveer en groeide op in Dordrecht. Gezien het leeftijdsverschil trok hij aanvankelijk meer op met zijn twee jaar jongere broertje Gerrit dan met het nakomertje Lena, dat pas in 1941 werd geboren. Zijn vader werkte als inspecteur bij verzekeringsmaatschappij Holland. Hij trad samen met zijn vrouw na de geboorte van de oudste kinderen toe tot de Gereformeerde Bond binnen de Hervormde kerk. Dat geloof bepaalde daarna voor een gedeelte het ritme van de dagen waarin hij en het gezin leefden: zo las hij enkele malen per etmaal voor uit de Statenbijbel. Op zondag ging het gezin naar de kerk en daar maakte de jonge Eijkelboom kennis met begrippen als erfzonde en predestinatieleer.

Dat laatste gebeurde ook op de Dr. H. Bavinckschool, die hij van zijn zesde tot zijn twaalfde jaar bezocht, en daarna op het voortgezet onderwijs. Dit alles betekende niet alleen dat Eijkelboom de verhalen uit het Oude en Nieuwe Testament leerde kennen, maar ook dat hij werd ondergedompeld in het calvinisme. Een belangrijk onderdeel daarvan is de predestinatieleer. De mens, die in erfzonde leefde en die door Augustinus al gezien werd als ‘onbekwaam tot enig goed en geneigd tot alle kwaad’, had niets in te brengen in de beslissing van God wie na zijn dood een paradijselijk bestaan zou genieten en wie niet. Het was dit nogal pessimistische levensbeeld dat op weekdagen op school en op zondagen van de preekstoel op de jonge Eijkelboom neerdaalde. Het maakte zijn moeder vaak ‘gespannen’Ga naar eindnoot4 en het heeft er alle schijn van dat hij er een angstig en benauwd gevoel van kreeg. Dat komt tot uiting in ‘Verandering van weer’ (in Wat blijft komt nooit terug): ‘de worggreep van Calvijn nog om de strot’.

In ‘Gedragen kleding’ (uit dezelfde bundel) verwoordt hij precies zo’n vrees op een andere manier. Bovendien brengt hij hier een verband aan tussen zijn alcoholisme en het afscheid van het geloof:

Vooral uit de laatste regels wordt duidelijk dat het hier om een misschien wel blijvende invloed gaat. Ook al stond het gezin open naar de samenleving en heerste er daarbinnen zeker geen geloofsdwang, toch hebben de school en de zondagse preken hem voor langere tijd en misschien wel voor altijd mede gevormd. Zijn opvoe-

ding was, zeker naar de normen van die tijd, niet streng, zijn moeder verwende hem eerder.

Voor zover na te gaan werd zijn interesse voor literatuur gewekt in de jaren die hij als ‘spoorscholier’ van 1938 tot ’44 doorbracht op het Marnix Gymnasium in Rotterdam.Ga naar eindnoot5 Een van de medescholieren op die school was de twee jaar oudere Jan Emmens. Hij moet al snel in bewondering opgekeken hebben tegen deze leerling, die uit een beter gesitueerd milieu kwam. Emmens had al een behoorlijke kennis van en inzicht in de literatuur. Het feit dat hij een klas hoger zat, zorgde voor een extra drempel, ‘een enorme afstand’ zoals Eijkelboom het in 1978 omschreef.Ga naar eindnoot6 Een eerste contact vond dan ook pas in 1942 plaats toen hij op grond van een bijdrage werd gevraagd toe te treden tot het schoolblad Pantheon, waarvan Emmens sinds 1941 redacteur was.Ga naar eindnoot7

Hij voelde zich al snel ‘sterk bevriend’ met Emmens.Ga naar eindnoot8 Dankzij hem leerde hij niet alleen het werk kennen van Ter Braak en Du Perron van het vooroorlogse tijdschrift Forum, maar via hen waarschijnlijk ook Stendhal. Eijkelboom bewonderde aanvankelijk, net als EmmensGa naar eindnoot9, de dichter A. Roland Holst om diens taal, maar ging al snel meer van het werk van Slauerhoff houden, waarschijnlijk door diens zucht naar vrijheid en de reislust.

Gé van Herpen, een klasgenoot, zag Eijkelboom overigens als een wel wat teruggetrokken maar daarom niet minder interessante figuur, die hem in ieder geval

voorging op de weg van de literatuur. Eijkelboom trad inderdaad niet snel op de voorgrond en in zijn contacten met anderen zou hij van nature minder geneigd zijn het initiatief te nemen. Het lag meer op zijn weg om de rol van beschouwer te vervullen. Deze houding komt naar voren in het gedicht ‘Verandering van weer’ uit zijn eersteling:

Soldaat

Rond het begin van de Tweede Wereldoorlog verloor hij zijn geloof en werd atheïst. Hij stond daarin niet alleen, de scholieren met wie hij leeservaringen uitwisselde maakten dezelfde ontwikkeling door. Thuis in Dordrecht werd dat al spoedig zichtbaar. Hij ging steeds minder naar de kerk, tot hij er na enige tijd helemaal niet meer verscheen. Zijn ouders vielen hem hierover niet hard, zijn moeder volgde in latere jaren zelfs zijn voorbeeld.

In deze periode bleek Eijkelboom al te beschikken over een dichterlijke aanleg. De enkele aanzetten die bewaard zijn gebleven, zijn inhoudelijk niet sterk maar geven blijk van een al behoorlijk technisch vermogen.

Een jaar na Emmens deed Eijkelboom in 1944 eindexamen. Voor zijn opstel over Multatuli kreeg hij een tien. Waarschijnlijk ging het contact verloren toen hij in de winter van 1944/’45 in Slikkerveer onderdook. Met Emmens liep het heel anders. Deze dook eveneens onder, maar zat ook zonder noemenswaardige reden drie weken gevangen in het concentratiekamp Vught.Ga naar eindnoot10 Vlak voor het einde van de oorlog gaf Emmens bovendien in eigen beheer een bundel poëzie uit onder de titel Chaconne. De hierin opgenomen gedichten hadden echter nog geen eigen toon en stonden in de slagschaduw van grote voorbeelden als Marsman en Achterberg.

Toen de Canadezen in mei 1945 Dordrecht binnen reden, keek Eijkelboom met bewondering naar die gebruinde soldaten. Hij had meteen het gevoel ‘Daar wil ik bij horen’. Voor alles wilde hij ontsnappen aan de benauwenis van het laatste jaar. Hij wilde iets van de wereld zien en het avontuur tegemoet gaan ‘net als Slauerhoff’.Ga naar eindnoot11 Toen hij die zomer besloot inderdaad (vrijwillig) soldaat te worden, moest zijn vader toestemming geven omdat hij als negentienjarige volgens de toen geldende regels nog minderjarig was.

Terwijl Emmens rechten ging studeren in Leiden – een studie die hij een jaar later verruilde voor kunstgeschiedenis in Utrecht -, vertrok Eijkelboom als soldaat

naar het Rijnleger in Duitsland. Vandaar werd hij overgeplaatst naar Wolverhampton in Engeland, waar hij in de heuvels van Shropshire een vooral fysiek zware opleiding kreeg. De vriendschap met Emmens ging inmiddels niet verloren, want in de korte verlofperioden had hij hem ‘altijd wel gezien’.Ga naar eindnoot12

In 1947 werd hij uitgezonden naar Oost-Java in het toenmalige Nederlands-Indië. Hij was inmiddels bevorderd tot sergeant bij het latere garderegiment Prinses Irene. In 2005 zou hij in zijn laatste bundel over de aankomst in Indië schrijven: ‘Op het met soldaten overladen schip woei oerwoud mij tegemoet’.

Toen hij nog maar net ontscheept was, begon de eerste Politionele Actie. Eijkelboom nam er aan deel, zoals hij ook de volgende twee zou meemaken. Uit militaire verslagen komt een beeld naar voren van zijn werk bij het vierde bataljon. Hij begeleidde konvooien op Midden-Java met brencarriers, metalen bakken op rupsbanden waarin een machinegeweer stond opgesteld met daarachter een schutter. De zwakke plek van deze voertuigen was de bodem, als er een bom onder ontplofte, was de man daarboven dood of zwaar gewond. Vaak verkeerde hij wekenlang in doodsangst, want er vielen veel slachtoffers.

In het verhaal De terugtocht, dat Eijkelboom in 1953 zou publiceren, beschreef hij het samenwonen met een jonge Javaanse, die hij in een bordeel had leren kennen. Na verloop van tijd werd ze als collaborateur beschouwd. Toen het moment naderde dat hij naar Nederland moest terugkeren, bleek ze geestesziek en moest hij haar laten opnemen. Bij zijn laatste bezoek leek ze alleen nog maar een doodswens te koesteren. Het was een ingrijpende ervaring voor de toen 23-jarige.

Student

Toen Eijkelboom in 1950 in Nederland terugkeerde, leed hij zeer waarschijnlijk aan wat tegenwoordig een posttraumatisch stresssyndroom heet. Vaak werd hij ’s nachts schreeuwend wakker en durfde hij alleen met zijn rug tegen een muur te slapen. Dit zou zijn leven nog lang beheersen, samen met zijn alcoholisme dat er mede een gevolg van zou kunnen zijn. ‘Met zijn hoofd vol oorlogsbeelden, de geuren en geluiden van de tropen, vragen en twijfels bekeek hij zijn vaderland. Wat is het hier klein en benepen, dacht hij, wat is het hier vreselijk’.Ga naar eindnoot13 Hij zweeg inmiddels over de verre oorlog die hij had meegemaakt.

Jan Emmens was in die tijd behalve student ook de auteur van een groot aantal gepubliceerde gedichten in tijdschriften als Libertinage en Criterium, zoals ‘Vogel’, waarvan de laatste regels klassiek zijn geworden: ‘Hoe komt wie vliegt ooit tot bedaren/ en wie niet vliegt ooit van zijn plaats?’ Hij had duidelijk zijn eigen toon gevonden. Voor Eijkelboom zou hij in deze periode opnieuw een leidsman zijn in de Europese literatuur.

Meteen na zijn terugkeer in 1950 schreef Eijkelboom zich in als student Engels in Amsterdam en ging wonen op een zolderkamer aan de Keizersgracht 406. Al snel stapte hij over op politieke en sociale wetenschappen, maar na korte tijd liet hij het

studeren voor wat het was. Hij hield zich liever bezig met wat hij kennelijk belangrijker vond: het maken van aantekeningen voor literaire projecten. Hij las veel, Engelse en Amerikaanse literatuur, Hemingway bijvoorbeeld, en probeerde vertalingen te maken van Engelse dichters als Spenser en John Donne. Hij was ouder dan de meesten van zijn jaargenoten en maakte misschien mede daardoor op hen een zelfverzekerde indruk.

Hij ontmoette in september 1951 de toen achttienjarige Joop Goudsblom. Deze werd de studiementor van Eijkelboom, maar belangrijker was dat ze bevriend raakten. Intussen leerde hij ook de studente Renate Rubinstein kennen, die later bekend zou worden met haar columns in Vrij Nederland. Met haar en met Goudsblom ging hij ‘vaak naar Utrecht’Ga naar eindnoot14 om zijn vriend Jan Emmens op te zoeken aan de Nieuwe Gracht 88. Diens vader was inmiddels technisch directeur van bierbrouwerij Heineken en gaf zijn zoon een ruime toelage. Emmens hing soms de dandy uit, maar hij was ook degene die zijn vrienden enthousiasmerend toesprak over boeken en schrijvers, die hij interessant vond.Ga naar eindnoot15 Op zijn kamer lagen altijd de nieuwste uitgaven. Als een van zijn studievrienden erin ‘geïnteresseerd was, mocht hij het boek meenemen’.Ga naar eindnoot16 Eijkelboom ontmoette hier vrienden uit de kring van Emmens, zoals de in literatuur geïnteresseerde Pierre Vinken, die in Utrecht medicijnen studeerde en die onder meer bekend zou worden als voorzitter van de Raad van bestuur van Elsevier. Vinken bracht op zijn beurt weer de surrealistische schilder Joop Moesman mee.

Ook zag Eijkelboom hier voor het eerst de ‘enigszins geaffecteerde gymnasiast’Ga naar eindnoot17 Jacques Boersma, die zich onder de naam Alain Teister onder meer als kunstcriticus zou manifesteren voor Het Vaderland, Het Parool en Vrij Nederland. Door zijn alcoholmisbruik nam hij het niet zo nauw met de afgesproken deadlines, waardoor hij die banen snel weer kwijt zou raken.

Parasol

Inmiddels probeerde Eijkelboom iets van literaire waarde te schrijven. Het eerste zichtbare resultaat was de publicatie in Libertinage van een in het Engels geschreven gedicht, ‘Hunting’, waarop ik nog terug kom.Ga naar eindnoot18 Een langer manuscript van hem kwam in handen van de in Indonesië gevestigde letterkundige Rob Nieuwenhuys. Het was voor het grootste deel een weergave van zijn ervaringen met een Indonesisch meisje. Dit sterk autobiografische karakter zou ook kenmerkend zijn voor de latere poëzie van Eijkelboom. Nieuwenhuys zag er een kort verhaal in. Het was meteen zijn bedoeling het op te nemen in het voortdurend in kopijnood verkerende blad Oriëntatie, waarvan hij redactiesecretaris was. In dit tijdschrift, dat sinds 1947 verscheen ter bevordering van de Nederlands-Indische culturele uitwisseling, schreven zowel Indonesische als Nederlandse auteurs. Door de politieke onlusten in 1952 die zich richtten tegen de achtergebleven Nederlanders, moest Nieuwenhuys echter in datzelfde jaar Indonesië halsoverkop verlaten. Inmiddels

had hij de tekst wel grondig geredigeerd. Pas in 1953 verscheen deze onder de titel ‘De terugtocht’ in Libertinage, waar Nieuwenhuys toen aan meewerkte. Het verhaal werd voorafgegaan door de opdracht ‘aan J.A. Emmens’ en dat geeft opnieuw het belang weer dat Eijkelboom aan deze vriend hechtte. ‘De terugtocht’ zou in 1972 door Nieuwenhuys worden opgenomen in diens fameuze Oost-Indische Spiegel. Het verhaal kreeg daardoor een zekere status.

Later, in 1960, zou Eijkelboom nogmaals, zij het nu onder pseudoniem, een verhaal publiceren, ‘De koffer’, in Hollands Weekblad.Ga naar eindnoot19 Het decor daarvan was niet langer Indonesië en het zou ook minder persoonlijk blijken.

In Utrecht op de Bemuurde Weerd 23 bis, waar Emmens sinds oktober 1952 woonde, maakte Eijkelboom in 1953 kennis met een ander lid van de kring rond Emmens. Het ging om de in 1930 geboren Wim Smit die later aan de Columbia University in Amerika de Wilhelmina-leerstoel zou bezetten. De leden van de vriendenclub vonden elkaar onder meer in hun antireligieuze levenshouding. Ze waren ook tegen het toen modieuze existentialisme dat ze beschouwden als een substituut godsdienst. Ze deelden bovendien een grote afkeer van de ideeën van prof. F.J.J. Buytendijk, de door velen bewonderde hoogleraar psychologie aan de universiteit in Utrecht, aanhanger van de door hen afgewezen fenomenologie. ‘Dat mocht dan wel een heidense filosofie zijn, maar het Hogere en Diepere zaten er nog altijd in,’ volgens Pierre Vinken.Ga naar eindnoot20 De katholiek Buytendijk had in 1952 De vrouw. Haar natuur, verschijning en bestaan gepubliceerd, waarin hij onder meer stelde dat de vrouw vooral helend en bemoedigend was. Haar moederlijkheid was vrij van seksuele drift.

De vrienden kwamen in 1953 tot de conclusie dat het tijd werd voor een aanval op dit alles. Ze deden dat via het door hen opgerichte blad Parasol. In het eerste nummer viel Vinken onder de schuilnaam Ernst Reil de hoogleraar aan door hem, zij het in omfloerste termen, te beschuldigen van plagiaat bij het schrijven van zijn boek. Jan Emmens droeg een gedicht bij waarin de volgende regels stonden:

Verder bracht Eijkelboom een vertaling van John Donne: ‘Tot zijn geliefde, bij het naar bed gaan’ met regels als:

Dat was geheel volgens de verwachting tegen het zere been van de gepredikte moraal. Volgens Eijkelboom was het blad vooral opgericht om ‘als een soort tijdelijke tegenhanger en plaaggeest van het Utrechtse Sol Justitiae’ te fungeren.Ga naar eindnoot21 Dat lukte zeker met deze bijdrage, want het laatste blad reageerde met de opmerking ‘dat hij – arm in arm met Donne – vergeten (had) dat tussen deze vorm van schalkse openhartigheid en gewone smakeloosheid maar een smal drempeltje (lag)’.

Wanneer er in deze periode binnen de hem vertrouwde kring een meningsverschil ontstond, dan werd dat in elk geval niet door Eijkelboom veroorzaakt, hij toonde zich zeker geen scheurmaker. Bij ruzie koos hij altijd partij voor Emmens en anders trok hij zich terug. Verantwoordelijkheid ging hij liever uit de weg.

Met Emmens bezocht hij het grafmonument van John Donne in St. Paul’s Cathedral in Londen. Wat Eijkelboom aantrok in de gedichten van Donne was de combinatie van ‘tegelijk heel natuurlijk en zeer kunstmatig’. Het was ook het ‘spontane, explosieve karakter van zijn eerste regels’ waarin de zon bijvoorbeeld werd aangesproken als ‘busie old foole’.Ga naar eindnoot22 Die originaliteit bewonderde hij en dwong hem evengoed tot inventiviteit en originaliteit in zijn vertalingen.

In deze periode nam hij Emmens ook een enkele keer mee naar zijn ouders in Dordrecht, zoals hij dat ook in de vroege jaren veertig had gedaan. Vandaar ondernamen ze dan soms roeitochten naar de Biesbosch. Eijkelboom had de afstand over het brede Hollands Diep toen al vaak alleen afgelegd. In de eerste jaren van de oorlog vervoerde hij op die manier wel eens dode eenden van de afgelegen eendenkooi naar de stad. Veel later zien we een weerslag van zo’n gezamenlijk avontuur in de volgende regels van het gedicht ‘Biesbosch’ uit Binnensmonds jubelend (2004):

‘Probeert of hij wat dichten kan’

In 1954 werd hij redacteur van Propria Cures. Hij werd er al snel omringd door Amsterdamse bekenden; naast Joop Goudsblom en Mej. Rubinstein, zoals op de omslag stond vermeld, trad na korte tijd ook de latere criticus en politicus Aad Nuis toe. Die studeerde net als Eijkelboom politieke en sociale wetenschappen.

Omdat hij de oudste was, keken de anderen tegen hem op. Hij ging met hart en ziel korte en felle polemische stukken schrijven. Deze richtten zich opnieuw tegen

de gelovige medemens, in dit geval vooral de Roomsen. Een echte polemiek ging hij echter als altijd uit de weg. Daarnaast schreef hij enkele gelegenheidsrijmen zoals hij dat al eerder had gedaan. Na enkele jaren verflauwde zijn geestdrift en hield hij het voor gezien. Het afscheid van Propria Cures, in 1956, goot hij in een vers, een volgende stap op weg naar een mogelijk dichterschap:

Leek het gedicht ‘Hunting’ uit 1951 vooral een experiment met het maken van een Engels gedicht en wellicht een poging iets te doen met de Engelse traditie,Ga naar eindnoot23 in dit latere en elegante kwatrijn heerste een zekere indolentie. Het vers had bijna iets persoonlijks, maar dan wel overgoten met een flinke scheut Slauerhoff. Het leek erop dat Eijkelboom liever een masker opzette, dan zelf tevoorschijn te komen. Terughoudendheid dus in optima forma.

In elk geval wilde of durfde hij zijn eigen persoonlijkheid niet of nauwelijks in poëzie uit te drukken, iets waar hij minder moeite mee had als het proza betrof. Een paar maanden na zijn afscheid van Propria Cures schreef studiegenoot Joop Goudsblom een satirisch portret van zijn (ongenoemde) vriend, waarin de volgende regels voorkwamen:

Nog steeds bezocht hij vaak samen met Goudsblom en soms ook met Renate Rubinstein de bijeenkomsten van de vriendenkring rond Jan Emmens in Utrecht. Veel later, in 1987, merkte hij op ‘dat ik laat ben gaan dichten, omdat Jan Emmens heel goede gedichten schreef’.Ga naar eindnoot25 Nog weer later, in 1996, zou hij Emmens ‘het enige echt literaire talent’ van hun kring noemen.Ga naar eindnoot26 Behalve bewondering voor Emmens kwam er ook twijfel uit naar voren over zijn eigen literaire vermogens. Het leek er immers op dat Eijkelboom zich in dit opzicht de mindere achtte van zijn vriend Emmens: ‘ik beschouwde mezelf in die jaren niet als dichter, ik schreef satires,’ zoals hij later zei.Ga naar eindnoot27

Vanaf 1956 werkte Emmens op het Kunsthistorisch Instituut van de Rijksuniversiteit te Utrecht. Met Eijkelboom maar ook met anderen als Wim Smit en Rob Nieuwenhuys was hij in deze periode betrokken bij de oprichting van Tirade. Ze waren gedurende de eerste jaargang in 1957, samen met onder anderen Goudsblom (die de naam had verzonnen) en Vinken redacteur van dit blad.Ga naar eindnoot28 Emmens

dacht bij het nieuwe tijdschrift in eerste instantie aan een blad dat ook wel iets zou moeten hebben van het Engelse Encounter. In verband daarmee maakte Eijkelboom zich meteen dienstbaar voor zijn vriend en vertaalde enkele van Emmens’ gedichten in het Engels ‘in de hoop dat [ze] in Encounter geplaatst [zouden] worden, maar het blad weigerde de vertalingen beleefd.’Ga naar eindnoot29

De bijdrage van Eijkelboom, wiens naam in de eerste jaargang met een y werd geschreven, bestond ook deze keer niet uit eigen werk. Wel leverde hij opnieuw knappe vertalingen van John Donne. Al na een jaar hield Eijkelboom het redacteurschap net als de meeste anderen voor gezien. Anders dan voor zijn collega’s bleek dit gedrag bij Eijkelboom een terugkerend patroon. Elk enthousiast begin liep meestal al na korte tijd dood. Dan begon hij zich te vervelen, hij werd ongedurig en trok zich terug. Dit patroon was ook zichtbaar in zijn proza en in zijn latere poëzie; vrijwel nooit schreef hij werk van langere adem. Het speelde tevens een rol in zijn persoonlijk leven en leek met name van invloed op zijn verhouding met vrouwen. Het had wel iets weg van wat Emmens schrijft in zijn gedicht ‘Chinese wijsheid’ uit 1955:

Dichters van the movement

Inmiddels was er in de Nederlandse literatuur iets gebeurd. Als een steen in een rustige vijver was in 1951 de bloemlezing Atonaal, waarin de Vijftigers als groep naar voren traden, in de Nederlandse literatuur geland. Aan Eijkelboom leek deze deining op het eerste gezicht voorbij te gaan. Maar in 1984 noemde hij als reden voor zijn aarzeling met name de invloed van deze groepering: ‘Wat mij zeker heeft opgehouden was (haar) overwicht.’Ga naar eindnoot31 Hij voegde daar aan toe: ‘Vasalis is er om opgehouden, met dichten; en ik denk dat Jan Emmens veel meer gedichten gemaakt zou hebben als hij niet onder die druk gestaan had.’ Jan Emmens leek zich overigens van het genoemde overwicht minder aan te trekken. In hetzelfde jaar 1957, dus nog in de bloeitijd van de Vijftigers, publiceerde hij zijn officiële debuut: Kunst en vliegwerk.

Daar komt nog iets bij. Eijkelboom zou zich in latere jaren nogal kwetsbaar tonen voor kritiek op zijn poëzie.Ga naar eindnoot32 Het ligt voor de hand te denken dat de onzekerheid waaruit deze houding voortkomt al eerder bij hem aanwezig moet zijn ge-

weest. Als dit zo is, maakte het hem volgens mij extra vatbaar voor de eerder genoemde twijfel over zijn eigen literaire talent zoals die naar voren kwam in de geciteerde uitspraak over Emmens. Deze twijfel aan zichzelf zal wellicht nog zijn versterkt door het kennelijke belang dat hij aan het dichterschap van zijn vriend toekende.

Hij keek in die jaren niet alleen naar de Nederlandse situatie. Hij was vooral op de hoogte van wat er in Engeland gebeurde, mogelijk onder invloed van Emmens. Daar had zich juist in deze jaren een verandering voltrokken die diametraal stond tegenover de Nederlandse situatie. Via de dichters van ‘The Movement’ had de Britse dichtkunst haar traditionele vormen hernomen. Ze was weer realistisch van karakter geworden. Bij deze poëzie voelde Eijkelboom zich thuis net als bij Bloem en Vasalis. Het werk van de in 1929 geboren Philip Larkin ontdekte hij waarschijnlijk ook in deze periode. Hij zag daarin zelfs iets gemeenschappelijks zoals hij later vertelde.Ga naar eindnoot33 Met deze lyrische realist deelde hij bovendien de bewondering voor de zangerige gedichten van de Ierse dichter Yeats. Langzamerhand vormden deze auteurs en hun werk een belangrijk deel van zijn poëtische achtergrond, daar voelde hij zich het meest mee verwant.Ga naar eindnoot34

Maar voorlopig vluchtte hij liever in een zekere indolentie, ‘eerder landerig’ zoals hij het zelf onder woorden brengt in zijn eerder geciteerde vers uit 1956 in Propria Cures. Deze houding lijkt in elk geval op een bepaalde manier goed aan te sluiten op de indruk die een deel van zijn studentenkring op de buitenwereld wilde maken. Zijn Utrechtse studiegenoot Pierre Vinken zou deze instelling later in een breder verband als volgt verwoorden: ‘intelligent denken-praten-niets doen

en lezen was van een hogere orde dan werken’.Ga naar eindnoot35 Bij Vinken was dat vaak maar schijn; die had het druk met zijn coschappen en Emmens kon er mede dankzij een ruime toelage lang over doen, maar voor Eijkelboom betekende het zeer waarschijnlijk zijn manier van leven. In het eerder aangehaalde gedicht dat Joop Goudsblom aan hem wijdde, stond de volgende regel, die voor Eijkelboom in dit verband kenmerkend leek: ‘Ambities zouden hem te gronde richten.’

Sommigen vonden hem arrogant. Anderen keken door die buitenkant heen: Judith Herzberg vertelde me, sprekend over de vroege jaren zestig, dat hij eerder ‘behoorlijk getraumatiseerd leek’ als gevolg van wat hij in de oorlog overzee had meegemaakt.Ga naar eindnoot36

Toch zat er, goed beschouwd, in literair opzicht ook een andere en minder negatieve kant aan zijn ervaringen als militair in Indië. Dankzij de heftige gebeurtenissen op Java, waarvan hij getuige was geweest, had hij immers genoeg te melden, zoals bleek uit zijn verhaal ‘De terugtocht’. Hij had een Nederlandse ‘war poet’ kunnen worden, iemand als Wilfred Owen of Rupert Brooke, die hij later zou vertalen. Het ging hem echter niet om het gebrek aan ervaringen, het ging erom dat hij niet de moed had ze in te zetten voor poëzie waarin hij zichzelf zou uitdrukken. Door het vertalen van Engelse gedichten bleef hij inmiddels wel zijn techniek verfijnen.

Vrij Nederland

Dat hij wel degelijk ijver aan de dag kon leggen werd duidelijk toen Eijkelboom van 1957 tot 1965 bij Vrij Nederland werkte. Hij kwam daar terecht omdat zijn vader in 1957 de studietoelage stopzette. Bovendien bleek zijn vriendin Anje Dik kort daarna in verwachting. De latere vvd-politicus Frits Bolkestein, die met haar op het Barlaeus Gymnasium had gezeten, was de getuige van de studente Frans bij het overhaast georganiseerde huwelijk. Hij speelde vervolgens een bemiddelende rol bij het verkrijgen van de baan.

Eijkelboom werd bij Vrij Nederland om zijn journalistieke werk zeer gewaardeerd. Zijn stijl was gericht op helderheid en dus formuleerde hij zo duidelijk mogelijk. Zelf hechtte hij aan zijn journalistieke proza geen bijzondere, laat staan literaire kwaliteiten, getuige zijn reactie op een later verzoek van Wim Hazeu om een bundeling te maken van zijn artikelen. Hij vond ze ‘niet goed genoeg geschreven om ze over de historische barrière heen te tillen’.Ga naar eindnoot37 Hij zou aan zijn hele periode als journalist later ook maar één gedicht wijden dat onder de titel ‘Nu dan’ zou verschijnen in de bundel Kippevleugels:

Als chef van de kunstredactie en later als adjunct-hoofdredacteur trok hij bekenden aan uit zijn vertrouwde kring als Vinken en Goudsblom. Met de laatste stond Eijkelboom model voor de personages Goudsblom en Eykelenboom in de roman Moeder en zoon (1980) van Gerard Reve. Twee personages die volgens hun hoofdredacteur ‘niet op eigen gewin hadden gelet, (en) thans hooggeschatte essayisten waren geworden, die door Vrij Nederland waren gemaakt.’Ga naar eindnoot38 Voor Eijkelboom betekende dit veel; Reve was immers de enige Nederlandse schrijver die hij volledig kon pruimen.Ga naar eindnoot39

Hij stelde Jan Emmens voor op te treden als medewerker voor (oude) beeldende kunst, samen met de kunsthistoricus Eddy de Jongh, ‘die meer en sneller schreef […] al beseften we beiden dat de grote “twijfelaar” Jan Emmens het allemaal veel beter wist’.Ga naar eindnoot40 In elk geval leverde de laatste in 1958 een bijdrage over de vroeger door hen samen zo bewonderde A. Roland Holst. Toen Eijkelboom later in het blad plaats ging inruimen voor poëzie, verschenen er van Emmens in 1962 en ’63 gedichten in het blad. In deze periode was het vriendschappelijk verkeer tussen hen beiden, voor zover is na te gaan, sterk verminderd, maar hier raakten hun levens elkaar dus nog een keer.

Debuut

Toen het werk bij Vrij Nederland hem ging vervelen en zijn enthousiasme weer eens tot een nulpunt was gedaald, nam hij in 1965 ontslag. Na enkele jaren als freelancer keerde hij in 1968 terug naar Dordrecht, waar hij was benoemd tot voorlichtingsambtenaar van de gemeente. Hij ging er met zijn gezin wonen en liet alle contacten in Amsterdam eenvoudigweg versloffen. Hij trok zich terug op het vertrouwde eiland van zijn jeugd. Letterlijk nam hij op die manier afstand van de hem zo vertrouwde kring bekenden en van de stad, waar hij zo lang had verkeerd. Die stad waar hij weliswaar succes had gekend, maar waar hij in tegenstelling tot die anderen zijn echte bestemming toch niet had gevonden. De afstand ertoe zou, zeker in de eerste jaren, alleen maar groter worden. ‘Amsterdam, de Verboden Stad’ zou hij haar later met de nodige ironie noemen.Ga naar eindnoot41 Met de inmiddels ook als kunsthistoricus uiterst succesvolle EmmensGa naar eindnoot42 en diens Utrechtse kring had hij toen, voor zover na te gaan, ook geen contact meer.

Emmens pleegde in 1971 zelfmoord. Een paar jaar later was de slagschaduw van diens literaire talent en durf, maar vooral die van de Vijftigers en hun overheersing, kennelijk zo in kracht afgenomen dat hij de moed had om zich zonder masker als dichter te presenteren. In 1976 verscheen in Het Vrije Volk zijn eerste gedicht ‘Koning Alcohol. Aan de poëten’ na een jaar gevolgd door de publicatie van ‘Verandering van weer’ in Tirade en zo zou het doorgaan.

Het poëtisch klimaat in Nederland was toen al enige tijd aan het veranderen.

Het leek in dit verband veelzeggend dat vrijwel tegelijk met zijn debuut in 1979 de geruchtmakende bloemlezing van Gerrit Komrij verscheen: De Nederlandse poëzie van de negentiende en twintigste eeuw in duizend en enige gedichten. Dat boek was de ‘bevestiging van een nieuwe poëzievisie, die […] teruggreep naar de traditie van vormvaste poëzie’.Ga naar eindnoot43

Bovendien had Eijkelboom zich in deze jaren door een behandeling bij het toenmalige Instituut voor Medische Psychotherapie in Rotterdam zo veel mogelijk bevrijd van het nog altijd aanwezige oorlogstrauma.Ga naar eindnoot44 Hierdoor voelde hij zich zeker genoeg om zijn ervaringen en herinneringen te gebruiken als ‘briketten voor het vuur van de poëzie’, zoals hij me verschillende keren vertelde. Eindelijk kwam er ook een eind aan zijn gevoel mislukt te zijn, dat hij na zijn jeugd steeds meer had gekregenGa naar eindnoot45 en begon de ‘toch nog lange weg’ van zijn dichterschap. Voor dit laatste zou hij de volle verantwoordelijkheid op zich nemen en dat was nieuw voor hem.

Hij debuteerde samen met de in 1929 geboren Ed Leeflang. Bij die laatste was er sprake van een uitgesteld debuut. Al in 1953 had hij gedichten ingestuurd voor de Reina Prinsen Geerligsprijs. Hij kreeg er een eervolle vermelding voor.

Vanaf Eijkelbooms debuut Wat blijft komt nooit terug in 1979 toonde hij als dichter een duidelijke ambitie (nu wel!). Hij wilde persoonlijke gedichten schrijven die ook toegankelijk waren voor iemand die niet gewend was om poëzie te lezen. Dat lukte hem, de verzen waren direct aansprekend en zijn eerste bundel (waarin het oude gedicht ‘Hunting’ was opgenomen) werd een aantal malen herdrukt, een niet vaak voorkomend fenomeen in de moderne Nederlandse literatuur. Hij slaagde erin om autobiografische elementen zoals zijn alcoholisme en godsdienstige opvoeding zo te verwerken, dat ze, samen met meer universele thema’s als het ouder worden, veel lezers aanspraken.

Zijn werk sloot aan op de eerder genoemde Engelse poëzie, maar paste anderzijds ook in een Nederlandse traditie, waarbij de eerder genoemde dichter Bloem hoorde.Ga naar eindnoot46 Het was immers poëzie die in eenvoudige taal herkenbare beelden opriep en daarbij uitging van een observatie, herinnering of overweging. Hij voegde daar vaak een bespiegeling aan toe, die steeds vaker zou verwijzen naar het klein geluk dat schuilt in het dagelijkse. Zwaarte werd hierbij meestal op een afstand gehouden door het gebruik van onnadrukkelijke ironie. Zijn gedichten hadden in hun vorm een grote mate van souplesse, die vooral door het virtuoze gebruik van het binnenrijm werd veroorzaakt.

Eijkelbooms verzen bleken een meer aansprekende sfeer te ademen dan de soms wat stug klinkende gedichten van Jan Emmens, die volgens Hugo Brems het kenmerk dragen van ‘de algemeenheid van de filosofische overweging of het aforisme’.Ga naar eindnoot47 Aan deze voor hem zo belangrijke jeugdvriend wijdde Eijkelboom in elk geval twee gedichten. ‘Egidius’ stond al meteen in zijn debuut:

Alles bij elkaar genomen zijn er meerdere redenen voor zijn late debuut. Onzekerheid lijkt hierbij de verbindende factor. Eijkelboom betwijfelde in de jaren vijftig of hij in vergelijking tot de door hem bewonderde Jan Emmens wel genoeg literair talent had. Daarnaast was de van nature wat teruggetrokken Eijkelboom bang om naar voren te treden en een afwijkende toon te laten horen. Hij was bevreesd daarmee volkomen weg te vallen tegen het in zijn ogen immers zo overheersende geluid van de Vijftigers.

Arno van der Valk
Een gezonde kiem
De derde kolonie van Frederik van Eeden

Arno van der Valk (1970) publiceerde in De Parelduiker eerder over Willem Frederik Hermans, Gerard Reve, Martinus Nijhoff, Jan Wolkers, Jef Last en Nicolaas Beets. Bij Uitgeverij Bas Lubberhuizen verscheen De pen in het zand, een literaire wandeling over De Hoge Veluwe.

Werken naar krachten en nemen naar behoeften. Dat was het motto van de leef- en werkgemeenschap Walden. De schrijver, psychiater en wereldverbeteraar Frederik van Eeden (1860-1932) meende dat wanneer iedereen overging tot sober leven, al dan niet in kolonieverband, die levensinstelling uiteindelijk het kapitalisme zou vervangen. Ter verspreiding van zijn ideaal stichtte hij in 1898 in Bussum de kolonie Walden. Ook in Blaricum en Lunteren werden kolonies opgericht.

Over de Lunterse landbouwkolonie en haar leider is tot nu toe nagenoeg niets bekend. Wie vandaag de dag zoekt naar de overblijfselen van de kolonie, komt bij een onverhard pad achter een industrieterreintje een bordje tegen met het opschrift: ‘Als u hier komt, is uw Tom Tom stom.’ In het verlaten grasland van nieuwe boerderijen, ingeklemd tussen de dorpskern en de snelweg A30, lag ooit de derde kolonie van Frederik van Eeden. Ter plekke zijn geen sporen meer, alleen in archieven bevinden zich nog restanten van een ideaal en zijn leider.

De schrale kamp

De Lunterse kolonie werd geleid door Jacob Hessing. Voordat Hessing op 58-jarige leeftijd als academicus zijn bekendste werk Logica als leer van zuivere rede publiceerde, leidde hij een zwervend bestaan. Jacob Hessing, voor intimi Job, werd in 1874 geboren in Amsterdam als enig kind van de vijftigjarige boekhandelaarsbediende Jan Hessing. Hij groeide op in de Gerard Doustraat. Op vijfjarige leeftijd verhuisde hij tijdelijk naar Hilversum om in het voorjaar van 1884 terug te keren naar Amsterdam. Daar, op een bovenhuis aan de Bloemgracht, overleed na een lang ziekbed zijn moeder Maria Zigeler, 46 jaar jong. Zijn vader hertrouwde ruim twee jaar later met Johanna van Beek, waarna het gezin naar Egelantiersgracht 78 verhuisde. Ondertussen kreeg de jonge Jacob een beperkte schoolopleiding. Zijn verdere leven was hij vooral autodidact. Hij was in zijn tienerjaren als decoratief tekenaar betrokken bij het ‘Gesamtkunstwerk’ de Beurs van Berlage. Omstreeks 1891 werd hij

anarchist en schreef hij bijdragen voor Licht en Waarheid, het blad van de theosofisch georiënteerde vereniging ‘Wie denkt overwint’. Later zou hij als bijzonder hoogleraar wijsbegeerte verklaren dat hij in zijn jeugd omwille van de filosofie de biologie bestudeerde. Als kolonist zou hij in ieder geval meer met zijn handen in de aarde zitten dan met zijn neus in de boeken.

Begin 1898, het jaar waarin Walden werd opgericht, dook Jacob Hessing in Ederveen op. Hij woonde op kasteel De Bruijne Horst van de steenrijke familie Reiger. Toen hij dat jaar aangifte deed van zijn eersteling Jacob jr. gaf hij als beroep kunstschilder op. Hij was inmiddels ruim een jaar getrouwd met Neeltje van Donk, de 23-jarige dochter van een Amsterdamse goudsmid aan de Egelantiersgracht. Op 5 januari 1900 kocht de jonge huisvader voor vijftienhonderd gulden bijna twee hectare broekland en hooiland genaamd ‘de kleine koeweide’, ten noorden van de Veenderbeek. Die aankoop vlakbij het huis van zijn gastheer Reiger was het begin van de kolonie in Lunteren.

Er waren op de goedkope Veluwse zandgronden meer idealistische initiatieven. Zo kocht het Leger des Heils in Lunteren een oude boerderij en startte er in 1895 de landkolonie Groot Batelaar. Daar konden daklozen na een proeftijd ‘geplaatst worden ten einde een gelukkig tehuis te vinden, ver van de verleidingen en andere schadelijke invloeden van het leven in de groote steden’. Later ontstond vlakbij Ede het pension Sunny Home, een vegetarische gemeenschap van socialisten, anarchisten, spiritisten en rein-leven-mensen, theosofen en naturisten, zoals beschreven door Albert Perdeck in Nakend op de fiets (1967).

Jacob Hessing moet een aanzienlijk kapitaal tot zijn beschikking hebben gehad om de kolonie te kunnen starten. Zijn vader liet hem begin 1900 als administratief medewerker van Het Nieuws van den Dag vast geen grote erfenis achter, maar mogelijk had zijn moeder als dochter van een Amsterdamse makelaar hem geld nagelaten. Ook was zijn schoonvader als goudsmid niet onvermogend. In 1902 werd Hessing door de gemeente Ede aangeslagen in belastingklasse 16, wat betekent dat hij in bepaalde mate vermogend was. Zeker is in ieder geval dat Hessing geen gras liet groeien over de uitbreiding van zijn grondbezit. Op 4 juli 1900 werd een huis in gebruik genomen en nog in hetzelfde jaar kocht hij voor 1.850 gulden een weiland van ruim een hectare, genaamd ‘de Schrale Kamp’, met vijf are hakhout. Naar hedendaagse maatstaven rekende hij voor deze aankoop bijna 23.000 euro af.¹ Binnen een jaar stonden er – aan wat nu de Klomperweg heet – een huis, een schuur en een kwekerij.

Allengs voegden zich meer mensen bij het gezin Hessing. In april 1901 kocht de 25-jarige vrijgezelle boomkwekerszoon Willem Kat uit Wormerveer naast Hessings gronden een boerenerf ten zuiden van de Veenderbeek. Een maand later volgden zijn jongere broers Gerrit Jan en Lambertus. Zij werden op hun beurt gevolgd door nog drie broers: de 21-jarige Pieter Ducro, de 18-jarige Bernardus Ducro en de pas tienjarige Johannes Ducro. Dat waren arbeiders met idealen. Zo schreef

Pieter Ducro op 30 november 1901 onder de kop ‘Coöperatie’ een stuk in Arbeidersweekblad over hoe arbeiders zich konden verenigen en koloniseren.

Er werd in Lunteren geen gemeenschapshuis gebouwd zoals op Walden. De Lunterse kolonisten woonden in kleine huisjes op het land. Maar een kolonie was geboren. De kolonies zoals Van Eeden die voorstond hadden geen eigenaar of baas. Er werd gezamenlijk besloten wat men wilde bereiken en hoe dat gerealiseerd moest worden. Verder was het de bedoeling dat er alleen voor eigen gebruik werd geproduceerd. De gedachte hierachter was dat de betrokkenheid bij het werk en het product groter werd wanneer men in eigen onderhoud moest voorzien. Om de maatschappelijke positie van kolonies te verbeteren nam Van Eeden het initiatief tot de oprichting van de Vereniging voor Gemeenschappelijk Grondbezit (ggb). Bij de oprichting in oktober 1901 waren volgens de notulen niet alleen de bekende kolonies Walden en die van de Internationale Broederschap te Blaricum betrokken, maar ook de derde kolonie in Lunteren. Van Eedens ideaal werd verwezenlijkt: ‘Ik heb dikwijls gedacht dat eerst als de derde vestiging op goeden grondslag stond, ik mij gerust zou voelen omtrent de toekomst onzer beweging. Dan was een behoorlijk evenwicht bereikt, dan stond de tafel op drie pooten. En zie mijn hoop is verwezenlijkt. Een jaar na Walden kwam Blaricum. Een jaar na Blaricum kwam Lunteren.’² In maart 1902 werd de kolonie in Midlaren de vierde poot van de tafel.

Lijntrekkers

De leefgemeenschap op het laagveen bij de Lunterse Beek legde zich vooral toe op het kweken van fijne vruchten, heesters en siergewassen. Ze verklaarde zich zelfstandig te willen ontwikkelen. ‘En wanneer het daartoe te zijner tijd in staat zou zijn andere kolonies gaarne de helpende hand bieden’.³ Zo snoeide Hessing bomen in de Blaricumse kolonie en zocht hij goede perzikbomen uit voor Walden.

Ook gaf Hessing in zijn brieven aan Van Eeden advies over het kopen en behandelen van planten, en over de omgang met de kolonisten op Walden.⁴ ‘Over Walden denk ik dit: Tracht vooral de kolonisten te doen begrijpen waarom ze daar zijn en tracht te onderzoeken in hoeverre die menschen ’t Idee doorzien. Ik geloof dat velen niet ’t Idee zien, maar ’n makkelijk verdiend stuk brood.’ In Van Riet herkende hij een van de lijntrekkers ‘die zoo schadelijk zijn voor de zoo noodigen gemoedsrust van den anderen’. Willem van Riet (1875) was een van de eerste kolonisten op Walden. Hij was de broer van Van Eedens vroegere huisknecht in diens Amsterdamse praktijk en hij kon smeden, timmeren en tuinieren. Daarom nam Van Eeden hem maart 1898 als knecht op Walden in dienst. Hij bleef echter geen ‘bediende’ en kreeg in 1900 een eigen huisje, betaald met een lening van Van Eedens moeder.

‘Zou ’t niet veel helpen als je met de kolonisten ook meer omging als artiest’, zo vervolgde Hessing zijn advies, ‘en niet enkele als werkers in de aarde; je zoudt zoo’n goede werker in hunnen harten kunnen zijn, geloof ik; – en waar kan ruimere vestiging bestaan die niet samengesteld is uit menschen die en intellectueel en spiritueel sympathiseren. – ’t Is zoo als de oude Paracelsus schrijft: harmonia is de eenige en eeuwige essentie die genezing kan volbrengen van al wat ziek is en die reinigt al wat rot.’⁵

Gezonde kiem

Op dinsdag 5 november 1901 bezocht Frederik van Eeden de jongste kolonie, zoals hij in zijn dagboek noteerde: ‘Den volgenden morgen door naar Lunteren, de 3e kolonie gevonden en het sympathieke gezin Hessing. Veel gepraat, de Kat bezocht, ’s middags naar van Ginkel in Veenendaal, van daar direct over Woudenberg en Amersfoort naar Baarn terug. […] Den volgenden morgen, in den mist naar huis. Tevreden dat Lunteren een gezonde kiem was met een practisch man aan ’t hoofd.’⁶ Van Eeden kwam terug met een goed gevoel en deed daar 11 november onder de kop ‘De vestiging te Lunteren’ verslag van in de rubriek ‘Gemeenschappelijk grondbezit’ in Arbeiders-weekblad:⁷

Zonder veel ophef, bescheiden en voorzichtig is men er begonnen. Wij op Walden of Blaricum konden de lastige ruchtbaarheid niet vermijden, in het afgelegen Lunteren bleef men er vrij van. Het terrein is groot 6 Hectaren, er is geen gemeenschapsgebouw, er staan nog maar drie kleine huisjes. De bodem is laag veen, uitstekend voor ontginning geschikt; de veestapel bestaat uit drie koeien, drie kalveren, varkens en een paard. Producten voor den handel zullen zijn fijne vruchten, heesters- en sier-gewassen, verder voor eigen gebruik groenten en akkerproducten. De bevolking telt, met vrouwen en kinderen mee, 12 zielen, er is een bekwaam boomkweeker en een knap timmerman.
De voorzichtige en practische wijze waarop de zaak door J. Hessing en de Kat wordt geleid, schijnt mij een voorbeeld voor alle aspirant-kolonisten.

De geld-verspilling en de moeilijkheden met ongeschikt personeel – de twee groote euvelen van kolonisatie waarvan wij uit ondervinding kunnen getuigen- worden hier tot een minimum beperkt.
Het groote doel wordt in ’t oog gehouden, maar de praktijk geeft de richting aan. Geen veelsoortige, onervaren groep is er eenmaal bij elkaar gebracht, alleen verbonden door min of meer fantastische theorieën, maar zeer klein en eenvoudig is er begonnen en geen uitbreiding wordt toegestaan voor en aleer de kern deugdelijk blijkt, eer de opbrengst den arbeid goedmaakt, eer de zaak zich bedruipt en het economisch evenwicht is gevonden. De vestiging zoekt dus zelfstandigheid wil eerst vast staan uit eigen kracht, om dan gaarne de hand te reiken aan anderen.
En dit laatste zal geschieden, in beginsel is de samenwerking reeds vastgesteld. Walden en Blaricum door hun ligging veel beter geschikt voor den afzet der producten, zullen hierin het afgelegen Lunteren kunnen steunen, terwijl zij hun eigen productie door de wellicht goedkoopere of betere van Lunteren kunnen aanvullen. Wij kunnen nu zeggen, dat reeds 30 Hectaren van ons land in kolonisatie zijn.

Boterbloempjes

Van Eeden wijst er in zijn bijdrage op dat de Lunterse kolonie zich in de publicitaire luwte van Walden en Blaricum kon ontwikkelen. Toch ging de publiciteit niet helemaal aan Lunteren voorbij. In 1902 verscheen een bundeltje getiteld: Boterbloempjes of Liederen op het gebied van Kolonisatie naar Bussum, Blarikum, Lunteren en wat dies meer zij, ‘door Jantje Paradijs, Corneliszoon, Maatschappijredder, met een geschiedenis van de uitgave van dit werk door L.M. Hermans, en een voorrede van Cornelis Paradijs (Oud-Makelaar in Granen). Alles te zamen opgedragen aan Dr. Frederik van Eeden’.

Boterbloempjes is een parodie op Van Eedens bekende bundel Grassprietjes, dat hij onder het pseudoniem Cornelis Paradijs liet verschijnen. Het werkje is geschreven door een toegewijd aanhanger van Domela Nieuwenhuis: Louis Hermans (1861-1943). Hermans publiceerde satirische gedichten over de volgens hem tot mislukken gedoemde sektarische kolonisatiepogingen. Hierin sloot hij aan bij de sdap-partijlijn, die niets zag in kleinschalige experimenten, maar juist kracht in eenheid zocht. Tot in details volgt de parodie Boterbloempjes Van Eedens Grassprietjes. Zo kreeg bijvoorbeeld het gedicht ‘Gevallen meisje’ een vervolg in ‘De verdwenen kolonist’: ‘Verlaten, ja, verlaten / heeft hij het koloniehuis, / Thans zwerft hij langs de straten / En torscht weer ’t oude kruis.’

Satiricus Hermans kan men in zijn scepsis tegenover de kolonies geen ongelijk geven, Van Eeden beschreef het zelf ook al. In de kolonies kwam het vaak tot heftige botsingen tussen ideaal en praktijk. Het idee van zelfvoorziening moest al snel worden verlaten, omdat de grond niet vruchtbaar genoeg was of men gewoonweg te weinig kennis en ervaring had om een landbouwbedrijf te runnen. Er was ook vaak geldgebrek waardoor er geen vruchtbare grond kon worden gekocht en de noodzakelijke investeringen uitbleven. Zoals Van Eeden beschreef gingen financiële en personele problemen echter aan Lunteren voorbij; Hessing en de zijnen ging het voor de wind. Althans zo leek het aanvankelijk.

Affaire Labberton

Hessing breidde voor maar liefst 3.467 gulden de kolonie in maart 1902 uit met nog eens tweeënhalve hectare ‘spekvet’ weiland en hakhout. De totale oppervlakte van de kolonie kwam daarmee op ruim vijfenhalve hectare. Ook persoonlijk kon Hessing zijn geluk niet op. Op 10 februari 1902 werd een derde kolonistje geboren: Binjo Hessing. Ze namen een meisje in huis als hulp voor hun vijfpersoonshuishouden. Als arbeider kwam ene Evert met zijn vrouw en zes kinderen naar de kolonie en zei als klap op de vuurpijl de medeoprichter van Walden Jo Labberton zijn baan als dagbladredacteur op om met zijn vrouw in Lunteren te komen werken. J.H. Labberton (1877-1955) was kort tevoren gepromoveerd in de rechten en meteen daarop getrouwd met jonkvrouw Wobbina Catharina Rengers Hora Siccama (1877-1959). Later zou hij enige bekendheid krijgen als dichter onder het pseudoniem Theo van Ameide met gedichten in De Beweging, maar op dat moment was hij in zijn kring vooral bekend als de sonnetten schrijvende medeoprichter van Walden, die al na een paar maanden met ruzie uit de kolonie was vertrokken.

In de eerste van een vijftal Lunterse brieven aan ‘oom Free’ toonde Hessing zijn dankbaarheid aan Frederik van Eeden over de komst van het echtpaar Labberton.⁸ Ondanks Labbertons opoffering zijn baan op te zeggen sloeg de dankbaarheid van de Hessings al snel om en kregen ze hun bekomst van Labberton. Zo schreef Hessing aan Van Eeden: ‘Ik en m’n vrouw moesten hem erop attent maken dat datgene wat hij bezat (in geld) gestort moest worden in gemeenschappelijken kas, hetgeen hij schoorvoetend toegaf. Verder z’n niet zuinig kunnen zijn en meer dingen, – in kort: theoretisch scheen hij een met ons te zijn praktisch niet. – daarom korte metten, – opruimen! Huis afbreken en ervan ’n stal bouwen. Misschien voel je hoe ellendig wij ons voelen toen we ’t uit moesten maken – maar ’t kon niet anders.’⁹

Labberton liet zich naar Van Eeden ook niet onbetuigd, want een maand later verdedigde Hessing zich tegenover Van Eeden: ‘Eerst even de herhaalde optekening dat ’t weggaan van L. van hier niet z’n oorzaak vindt in mijn drift of autocratie (zooals je vermoedt) want beide eigenschappen zijn me weinig eigen – slechts kan ik niet verdragen (evenmin als m’n vrouw) ’t samenleven met menschen waarvoor de sympathieën verdwenen is doordat ze logisch egoïstisch denken, plat gezegd, ’n

plezierig leventje te hebben van mijn geld. Parasieten kan ik niet uitstaan. En dat L. dat is blijkt zich uit de brief (waarvan de copie volgt) die hij mij durfde schrijven, behalve dat ons z’n klaplooperij reeds enkele uit kleinigheden bleek.’¹â° De jurist Labberton eiste namelijk duizend gulden van Hessing, omdat hij zijn betrekking in Arnhem eraan had gegeven. Hij dreigde Hessing een proces aan te doen als er niet betaald zou worden. Zo ver is het niet gekomen, maar de affaire Labberton was niet het enige debacle. De harmonie die Hessing Van Eeden voor Walden adviseerde was in Lunteren ver te zoeken.

Het einde

Op 1 juli 1902 leende Hessing vijfduizend gulden van de Lunterse weduwe Alida Schothorst-Roelofsen. Als onderpand dienen de boerenhofstede en een daghuurdersplaatsje bestaande uit huizen, schuren, tuin, bouwland, weiland, kwekerij, bomen, hout- en kweekgewassen. Van dezelfde dame kocht hij ook een stukje grond naast landgoed Den Hul. Een jaar eerder had hij zelf tweeduizend gulden uitgeleend aan een Edese timmerman en een landbouwer uit Ederveen. Een verzoek om financiële steun aan Van Eeden geeft een goed beeld van de penibele financiële situatie waarin Hessing zich bevond. Hij ontving weliswaar driehonderd gulden rente op een kapitaal, maar dat ging op aan het loon voor Evert en het dienstmeisje. Bovendien stond het geld nog twaalf en een half jaar vast. Verder had Hessing nog vijfendertig duizend gulden op een rekening staan, maar dat was bezwaard met het vruchtgebruik van een 46-jarige dame. Bovendien stond het nog voor jaren vast. Een poging om een deel te verpanden bij een Amsterdamse bank bleek te onvoordelig. Van Van Eeden kreeg Hessing echter geen financiële steun: ‘Arme Free. Ik snap wel dat de lust je vergaat kapitalisten te lijmen.’¹¹

De gebeurtenissen volgden elkaar daarna snel op. Op 29 september 1902 werden de bezittingen van Hessing geveild in Hotel Floor te Lunteren. In diezelfde maand ontstond bij Nederhorst den Berg in de Horstermeerpolder een nieuwe kolonie: Nieuwe Harmonie. Al in december kocht Jacob Hessing van de veilingopbrengst een aangrenzend stuk land waar hij zich als zelfstandige vestigde. In het gegeven dat hij zich zelfstandig vestigde moet de aanleiding voor het opheffen van de Lunterse kolonie worden gezocht: de slechte verstandhouding tussen de kolonisten.

Zo staat in de notulen van Walden van 22 september 1902: ‘Ducro uit Lunteren gaat daar vandaan en zoekt uit nood weer eene betrekking in de maatschappij.’¹² Ook Evert wilde uit onvrede naar Walden verkassen. ‘Daar waarschuw ik je zeer voor, wel is Evert ’n uitstekende werkman, maar absoluut tegen jelui inzichten.’¹³ De jongens Ducro waren volgens Hessing niet zulke flinke werklui, maar liepen wel warm voor de zaak en waren ‘onder goede leiding wel bruikbaar’. Bovendien ‘zijn ze met weinig tevreden’.¹â´ Ondertussen leek het ook tussen Jacob Hessing en Willem Kat niet te boteren, want op al op 24 januari 1902 lieten ze zich apart inschrijven in de administratie van de Vereniging voor Gemeenschappelijk Grond-

bezit (ggb). Ook vestigde zich kort daarop Willems vader, de boomkweker Pieter Kat uit Wormerveer, bij zijn zoon.

Wat Hessing ook allemaal had opgebouwd, ‘een kolonie was dat alles niet’. Tenminste volgens Kat die met zijn huisgenoten in Lunteren achterbleef. Voordat de 130 leden van de vergadering van de ggb in café Belvédere op maandag 22 september 1902 uiteengingen, wilde Kat op de valreep nog even kwijt dat er in Lunteren nooit een kolonie had bestaan ‘zooals in de couranten vermeld stond. Hij had veel last van bezoekers en daarom deelt hij dit mede.’¹âµ Kat bleef overigens tot 1905 in Lunteren wonen op een boerenplaats die hij Carolina Hoeve noemde. Uiteindelijk beproefde hij zijn geluk als emigrant in Altona, Manitoba, Canada. Behalve wat archiefmateriaal en een dichterlijk boterbloempje is er intussen niets meer dat herinnert aan de Lunterse kolonie en haar bewoners. Voordat de gezonde kiem tot wasdom kon komen, stierf hij af.

Van Eeden Colony

Hessing bleef ook niet lang in Nederhorst den Berg. In 1907 werd Walden ontbonden en moest de boerderij van Nieuwe Harmonie verkocht worden. Van Eeden ondertussen had zijn koloniale aandacht naar de Verenigde Staten verlegd en Hessing volgde hem daarin, om zijn zoons betere kansen te bieden.¹â¶ In een brief van 4 augustus 1910 vroeg hij Van Eeden informatie over de ‘kans op succes voor een man of small means’ in het Zuiden van Amerika. Van Eeden had de zakenman en grootgrondbezitter Hugh MacRae warm weten te krijgen voor zijn ideeën en had in 1911 North Carolina de Van Eeden Colony gesticht. Hessing wilde zich daar met zijn gezin vestigen. In een brief aan zijn zakenpartner MacRae van 16 augustus 1910 omschreef Van Eeden Hessing als ‘a good man […] Too much of a philosopher rather, for a thrifty colonist. Yet practical, able grower and an excellent, honest fellow’. Op 22 september 1910 omschreef hij Hessing als ‘a sympathic man, though

more of a philosopher than a businessman. He has some money and much experience as a grower’.

Als kwartiermaker voor zijn gezin deed Hessing in januari 1911 in North Carolina slechte ervaringen op: ‘Men zegt hier dat negers de missing link zijn tusschen apen en mensschen, wie weet! Doch dan wil ik zoo lezen: apen, negers, amerikanen, – ’n heele tijd niets, dan ’n Hollandsche polderjongen en dan na lange periode een mensch.’¹â· Volgens Hessing waren de ‘real estate men’ die zaken deden met Van Eeden schurken: ‘’t Was beter als ze alle negers die blanken aanvallen vrijlaten dan te vergeten de laatste real estate man te lynchen.’ Hij vond de grond van deze kapitalisten slecht en duur. ‘Van je hele plan – daargelaten of ik ’t ermee eens zou zijn of niet – komt hier in Amerika zeker nooit iets.’ Onaangenaam getroffen door deze brief schreef Van Eeden MacCrae vervolgens: ‘We loose nothing in men like Hessing’ […] The loss of Hessing is of no importance, that man is no good.’¹â¸ Ondanks zijn vernietigende oordeel over Van Eeden Colony scheepten op 18 februari 1911 zijn vrouw en zeven kinderen in op de ss Noordam. Maar de beoogde kansen kregen Hessings zonen uiteindelijk niet: de Van Eeden colony werd een mislukking.

Bolland-fascinatie

In 1913 verliet Hessing met zijn gezin North Carolina en keerde naar Nederland terug. Na een verblijf van een jaar in een pension in Bennekom verhuisde hij naar Wageningen voor een betrekking als plantkundige aan de Landbouwhogeschool en publiceerde artikelen over planten, zoals de variabiliteit van grassoorten. Vervolgens werd hij bekend als een van de fanatiekste volgelingen van de filosoof Bolland.¹â¹ In 1932 benoemde het Bollandgenootschap voor Zuivere Rede hem tot bijzonder hoogleraar in de wijsbegeerte in Leiden. Ook trad hij toe tot het bestuur van de Nederlandse vereniging tot studie van de Staat. Die functie hield in dat hij lid van de Nationaal-Socialistische Beweging moest zijn. Daar distantieerde hij zich in 1935 van, maar dat neemt niet weg dat zijn vanuit de Hegeliaanse staatsleer geformuleerde conservatieve, anti-autoritaire denkbeelden hem tot ideoloog van de Nationaal Socialistische Beweging maakten.

Ondertussen kreeg hij in 1936 een doodgeboren buitenechtelijk kind met Catharina Jacoba Evenblij, wat ertoe leidde dat op 30 juli 1940 na 43 jaar huwelijk de verbintenis met Neeltje van Donk werd ontbonden. Op 17 april 1944 overleed de leider van de Lunterse kolonie te Wassenaar.

Met dank aan Henk van den Brink, Gerard de Bruin, L.W. Guldemond, Marianne Mooijweer en S. Ossenkoppele.

Mario Molegraaf
De ontdekking van Málista
Het laatste boek van A.H. Nijhoff

Mario Molegraaf (1960) werkt aan een biografie van Hans Warren. In De Parelduiker schrijft hij geregeld over vergeten schrijvers.

Ook graven hebben het recht om te sterven. Het graf van de dichter M. Nijhoff (1894-1953) wordt dat niet gegund. In april 2010 werd op begraafplaats Westduin in Den Haag een nieuwe steen onthuld op het graf waarin behalve Nijhoff ook zijn tweede vrouw Georgette Hagedoorn (1910-1995) rust. In plaats van het aandoenlijke monumentje waarvan het was voorzien op te knappen, gaf de Stichting Altvoorde, waarnaar Hagedoorns familie de grafrechten en daarmee de kostenpost had doorgeschoven, het graf een ander aanzien. Het had nog erger kunnen zijn, er waren plannen voor een installatie waarbij na een druk op de knop Nijhoff zijn ‘Het kind en ik’ zou declameren. Maar de steen is pijnlijk banaal, met tussen de namen van Nijhoff en Hagedoorn twee in elkaar grijpende trouwringen. Postuum voor eeuwig in de echt verbonden, terwijl hun feitelijke huwelijk nog geen jaar duurde, vanaf april 1952 tot Nijhoffs overlijden in januari 1953.

‘Een moetje voor de famielje’

Veel langer is Martinus Nijhoff getrouwd geweest met Netty Wind (1897-1971), namelijk vanaf 16 mei 1916 tot en met het uitspreken van de echtscheiding op 21 maart 1950. Al in augustus 1916 kregen ze een zoon, Faan Nijhoff, die in 1986 zou overlijden. Die zoon vatte zelf, in een vraaggesprek met Michel van der Plas (gebundeld in diens Vader en moeder uit 1987), de situatie zonder omhaal samen: ‘Dat huwelijk was een moetje voor de famielje, en ik was de schuld.’

Netty Wind, die als prozaschrijfster bekend zou worden onder de geslachtsneutrale naam A.H. Nijhoff, ligt begraven in Biggekerke. ‘Gedenkt te sterven,’ staat op het hek van de begraafplaats, een eindje buiten het Walcherse dorp gelegen. Ze heeft een bescheiden graf waarop de tijd wél vat mag hebben. Het is voorzien van een beeldhouwwerkje van de Engelse kunstenares Marlow Moss (1890-1958), misschien de liefde van haar leven. Zoon Faan heeft het zo bedacht. Uit het interview met Van der Plas blijkt een grotere genegenheid voor zijn moeder dan voor zijn vader. Maar Faan Nijhoffs herinneringen aan zijn vader zijn pregnanter dan die aan

zijn moeder, ondanks het leven met haar in Parijs, ‘in de ambiance van de internationale super-avantgarde’ zoals hij het formuleert.

Hij vermeldt de correspondentie van zijn ouders: ‘Maar ze waren allebei grote vernietigers, verbranders. Er is niets overgebleven.’ Aan het verbranden deed Faan zelf ook mee. Andreas Oosthoek, beheerder van M. Nijhoffs literaire nalatenschap, ontdekte dat de schade enigszins meeviel. In 1996 kon hij de bundel M. Nijhoff, Brieven aan mijn vrouw uitbrengen. Beide echtelieden beminden een aantal vriendinnen. Ze waren veel vaker niet dan wel bij elkaar. ‘Een ambulant en ook ambivalent huwelijk’ noemde Theun de Vries het in het levensbericht dat hij in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 1971-1972 (1973) aan Antoinette Hendrika Nijhoff-Wind wijdde.

Hun huwelijk was ‘voor ons beiden […] van geen beteekenis’, zoals M. Nijhoff in een brief van 20 november 1940 zei. In dezelfde brief geeft hij ook aan dat er een bijzondere betrekking tussen hen bestaat: ‘Onze diepste band, mijns inziens, is niet het huwelijk, maar de ongeschreven meesterwerken. Op de een of andere mysterieuze wijze zijn wij daardoor van elkaar afhankelijk.’ Acht jaar later vraagt hij haar om een scheiding: ‘Ik heb […] de behoefte om nog iets met mijn leven te wagen.’ Ze gaf hem zijn zin. Maar ze vond het verschrikkelijk en hun zoon vond het verschrikkelijk. Tegen Michel van der Plas zei hij: ‘Toch was het tegen onze regels. […] Tegen de kameraadschap. […] Ik dacht: Hoe durf je! Hoe is het mogelijk, wat ben je

nu opeens een aartsleugenaar geworden. Ik denk wel eens: De hele afbraak van mijn vader is begonnen met het kopen van dat huis, “Antoinette”, in Biggekerke.’

Vaderloos

M. Nijhoff en A.H. Nijhoff voelden zich allebei thuis in Zeeland. In zijn stamboom zien we een Zeeuwse tak: een overgrootvader van moederskant, Hubert Philippus de Kanter, was in 1800 geboren in St. Anna ter Muiden. De Kanters grootvader was predikant, zijn vader was op diverse plaatsen in Zeeland predikant, en hijzelf was predikant, liefst 37 jaar ging hij voor in de gemeente Brielle. Een van zijn dochters werd M. Nijhoffs grootmoeder. Een andere dochter trouwde met een vooraanstaande Middelburger, Johannes Luteijn (1828-1912), koopman, agent van de Nederlandsche Bank, een halve eeuw lang directeur van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Het huwelijk bleef kinderloos, een extra reden om de Zeeuwse oom en tante in ere te houden.

De stamboom van Netty Nijhoff heeft enkele wortels op de Zuid-Hollandse eilanden. Maar haar moeder werd in 1875 te Kralingen geboren, haar vader in 1866 te Groningen. In 1894 trouwden haar ouders. Ze heeft haar vader nooit gekend. Die verbleef bij haar geboorte voor zijn werk in Zuid-Amerika. Haar moeder was overgekomen naar ‘s-Gravenhage waar ze in de kost was bij de behanger C.M. Coeland. Die meldde zich op 11 juni 1897 bij de burgerlijke stand om, volgens de akte, te verklaren ‘dat van Maria de Bruijne, zonder beroep, echtgenoote van Hendrik Jeltinus Wind, directeur eener maatschappij, beiden wonende te Marguerito in Venezuela, ten huize van den declarant op den negenden dezer des morgens ten twee ure is geboren alhier een kind van het vrouwelijke geslacht, waaraan hij verklaarde de voornamen te geven van Antoinette Hendrika.’

Haar vader wilde in 1898 vanuit Zuid-Amerika teruggaan naar zijn gezin. Hij was de enige Nederlander aan boord van de Franse pakketboot Bourgogne die in de ochtend van 4 juli werd aangevaren door een Engelse driemaster. Daarbij lieten zeshonderd mensen het leven of raakten vermist, onder wie H.J. Wind. Op Netty Nijhoffs huwelijksakte wordt het vermeld. Omdat geen akte van overlijden ‘noch eene akte van bekendheid’ kan worden overlegd, dienen twee getuigen ‘onder eede’ het feit te bevestigen.

Na enige omzwervingen keerden Netty, haar twee jaar oudere zus en haar moeder terug in Den Haag. Daar bezocht ze het Gymnasium Haganum, Martinus Nijhoff zat een paar klassen hoger. Hij en zij publiceerden allebei in Rostra Gymnasiorum, het ‘orgaan van den Nederlandschen Gymnasiasten Bond.’ In het nummer van 22 oktober 1910 verscheen in de rubriek ‘Varia en rijmelarij’ zijn debuut ‘Occasio post est calva’, ondertekend ‘Den Haag, 8-10-1910. Martinus Nijhoff’.

Twee jaar later was het haar beurt. Op 14 december 1912 stond van ‘Netty Wind’ de prozaschets ‘Fantaisie’ op de voorpagina van Rostra Gymnasiorum. Maar vermoedelijk was haar debuut nog iets eerder. In de aflevering van 2 november 1912

verschenen twee verzen met de ondertekening ‘Netty’ in het blad en op 30 november 1912 de prozaschets ‘Zijn Handen’. Een tijdlang leverde Netty Wind aan Rostra poëzie, proza en notities uit haar dagboek. Ze mocht dan geen vader meer hebben, in een van die dagboekaantekeningen schreef ze over Daddy met z’n ‘goede, trouw-bruine oogen, melancholiek dikwijls… en een nobelen kop.’ Op 18 oktober 1913 komt ze met dagboekaantekeningen uit Parijs. De aflevering van 15 november 1913 opent met een voor iemand van haar leeftijd verrassend verhaal ‘Daar is het meisje, dat je nóóit vergeet…’.

Bekend is dat Netty Wind dol was op dansen. In het nummer van 14 februari 1914 publiceerde ze een op 27 december 1912 gedateerd gedicht met de openingsregels: ‘Eén wals – de laatste,/ In je sterke armen/ voerde je me veilig door de menschen heen,/ als in zegetocht… een tocht van triomph’. De sterke armen zijn misschien van Martinus Nijhoff geweest, die najaar 1912 rechten was gaan studeren maar het schoolbal bleef bezoeken. In de aflevering van 14 april 1914 verscheen haar 23 maart’ 14 gedateerde gedicht ‘Voor jou’ met de slotstrofe: ‘Toen heb ik in jóúw oogen plots gevonden/ die ééne schoonheid, aan géén tijd gebonden,…./ De schoonheid van een ménschenziel.’ Ook hier heeft ze het mogelijk over Martinus Nijhoff, de jongeman van wie ze in verwachting raakte en trouwde. Maar met wie ze zelden samenwoonde. Soms kruisten hun wegen elkaar, bijvoorbeeld te Biggekerke, in het huis waar ‘Antoinette’ op het hek stond geschilderd.

Biggekerke

M. Nijhoff had de plek ontdekt tijdens een tocht over Walcheren en een halve hectare grond gekocht. Het huis, uit het begin van de jaren dertig, een ontwerp van de architect Wieger Bruin (1893-1971), is er nog, Valkenisseweg 66, Biggekerke, de hoge duinen tussen Dishoek en Zoutelande eeuwig in ’t verschiet. Precies zoals in het gedicht van M. Nijhoff, gedateerd 1 mei 1944:

Hij had al eerder over het huis geschreven, in wat een roman had moeten worden. Luctor et Emergo, vernoemd naar het Zeeuwse devies, bleef bij een paar fragmenten, in 1938 en 1940 verschenen in het tijdschrift De Gids. ‘Het witte landhuis’ ligt slechts een paar minuten van de zee. Vanuit een slaapkamer is er, zegt hij, een ‘weergaloos uitzicht op bomen en duinen’. Vanaf de overloop zie je ‘hagen en weiland. Was dat ginds de toren van Middelburg?’

Begin 1942 stonden er twee Duitse officieren aan het hek van Villa Antoinette, vertelde A.H. Nijhoff aan Andreas Oosthoek in een vraaggesprek voor de Provinciale Zeeuwse Courant van 3 juni 1967, ter gelegenheid van haar zeventigste verjaardag. ‘Das Haus gefällt uns,’ zeiden ze, waarop Nijhoff en Nijhoff onmiddellijk dienden te vertrekken. M. Nijhoff schreef zijn gedicht. A.H. Nijhoff nam in De dagen spreken (1946) een somber prozagedicht ‘Aan Walcheren’ op. ‘Waar uw vogels tjirpten en uw paaschlelies bloeiden, ligt het water.’ Walcheren was door het bombarderen van de zeedijken in oktober 1944 een binnenzee geworden. Of zoals A.H. Nijhoff het omschreef, was ‘uw bloeiend lustoord als een dooden zeearm toegevoegd aan het gestaltelooze water dat rond uw kusten dringt’.

‘Een verfrissende windstoot’

Deze bolle bombast is níet kenmerkend voor haar werk. Integendeel, in de verhalenbundel Medereizigers (1942) vallen de levensechte dialogen op. ‘Met Anna Blaman is zij de belangrijkste lesbische schrijfster uit het prefeministische tijdperk,’ besloot Tineke Kalk haar bijdrage over A.H. Nijhoff aan het Kritisch Literatuur Lexicon. Wel moest ze vaststellen: ‘Al snel na haar dood raakte Nijhoff in de vergetelheid.’ Er zijn pogingen gedaan daarin verandering te brengen, met name door Marja Pruis. In 1999 publiceerde ze De Nijhoffs of de gevolgen van een huwelijk. Vijf jaar eerder verscheen van haar De lieflijke hel van het Hollandse binnenhuisje. Leven en werk van A.H. Nijhoff, ondanks de weidse titel een boekje van amper tachtig bladzijden, met op het omslag ongelukkig genoeg een foto waarop niet Netty Nijhoff is te zien, maar haar zuster Gerda, in 1895 geboren te Sneek. In de laatste fase van haar leven werd Netty in Den Haag door Gerda verzorgd.

‘Van kinds af aan is het feit dat ik schrijven zou een definitieve zaak geweest,’ zei ze tegen Andreas Oosthoek. Desondanks bleef haar oeuvre klein. Hoe kwam dat? Omdat ze veel meer schreef dan publiceerde, maar ook omdat ze van nature een prater was: ‘Ik kan urenlang, eindeloos zitten praten. Dan verschiet je je schrijverskruit een beetje. Want om het naderhand nog eens allemaal op te moeten schrijven…’

In 1931 verscheen haar eerste roman Twee meisjes en ik. ‘Verwildering en ontaarding’ stond boven een recensie, maar er was ook waardering. S. Vestdijk schreef twintig jaar later: ‘Weinig belangstellenden in onze literatuur zullen de roman van mevrouw A.H. Nijhoff Twee meisjes en ik zijn vergeten. Deze roman was als een verfrissende windstoot in een litteraire woestijn, waaraan slechts bewoonbaarheid werd verleend door poëtische oasen en essayistische verkeerswegen.’

Je herkent in de roman veel uit haar leven, bijvoorbeeld uit haar leven met Marlow Moss. Het stel moet opzien hebben gebaard, de stevige en enigszins mannelijke Netty en de tengere en ongeslachtelijk ogende Marlow. Of misschien wel niet, tenslotte was hun habitat ‘de internationale super-avantgarde’, waarin Moss zich roerde. In 1962 wijdde het Stedelijk Museum een tentoonstelling aan haar werk. A.H. Nijhoff schreef de catalogustekst, gedateerd Lausanne, januari 1962. ‘Marlow Moss is een discipel van Mondriaan,’ erkende ze ronduit. Maar Mondriaan heeft ook iets van Moss geleerd, namelijk composities met dubbele lijn. In elk geval was er volop contact, zeker toen Mondriaan aan de Boulevard Raspail in Parijs de overbuurman van Netty en Marlow werd.

Griekenland

Anders dan Netty Nijhoff had gevreesd, kwam het toch nog goed met Walcheren én met het door haar zo geliefde huis ‘Antoinette’. Bij de echtscheiding viel de villa aan haar toe. ’s Winters woonde ze in Athene, vertelde ze in 1967 aan Andreas Oosthoek, ’s zomers in Biggekerke: ‘Die combinatie is niet zo heel vreemd. We kwamen naar Zeeland voor dat prachtige licht en ik ga naar Athene voor dat prachtige licht. Athene heeft het in bijna nog overtreffende trap.’

A.H. Nijhoff en Griekenland. In het Kritisch Literatuur Lexicon wordt gesproken over een boek in wording Málista. Marja Pruis heeft lang naar sporen van het werk gezocht. In het vraaggesprek met Andreas Oosthoek zei A.H. Nijhoff zelf: ‘Ik ben nu aan een boek over Griekenland bezig. Het is voor driekwart gedeelte af. Nee, geen roman. Veel eerder het verhaal van iemand, die in Griekenland, tot Griekenland probeert door te dringen.’

‘Het ontaardt gewoon in een lofzang,’ had ze een ander verteld. ‘Maar het is niet mijn bedoeling een loflied op de Grieken te zingen – of liever: het is natuurlijk wel mijn bedoeling anders zou ik dit boekje niet schrijven,’ zegt ze in Málista zelf. Het werk is nu namelijk toch nog ontdekt. Málista! Dit Griekse woord kun je vaak vertalen met ‘Jazeker!’ Het is een term die dient om iedere twijfel weg te nemen. Twijfel over Griekenland kende A.H. Nijhoff niet. Zelfs niet over de Griekse vlag: ‘Ze ontroert me. Niet alleen hier in Griekenland maar ook als ik het blauw-wit zie wapperen op de kleine, roestige vrachtboten die langs Vlissingen varen.’

Het lijkt of je een compleet boek in handen houdt. ‘Grieken zonder naam of faam’ luidt de ondertitel en als verschijningsjaar wordt 1968 opgegeven. Er volgen welgeteld vijf bedrukte pagina’s, en daarna? Daarna niets, louter blanco bladzij-

den. Het is een dummy om de boekhandelaren tot aankoop te verleiden.

Er blijkt wat meer tekst te bestaan, maar niet bepaald een versie die voor driekwart af is. Het gaat om negentien getypte vellen met vier hoofdstukken. ‘In 1936 zette ik voor de eerste maal voet op Griekse bodem,’ schrijft ze zelf op deze bladzijden. Maar over dat jaartal bestaat twijfel. ‘In 1933 zette Nettie Nijhoff in gezelschap van Marlow Moss voor de eerste keer voet op de grond, die ze als gymnasiaste van ver had geïdealiseerd: ze maakten een reis naar Griekenland,’ bericht Theun de Vries. Ook 1930 wordt genoemd, ze zou toen haar intrek hebben genomen in het huis van haar goede vriendin Marika Karousos, sinds haar huwelijk in 1906 en ondanks haar scheiding in 1911 beter bekend als La Duchesse de La Salle, en misschien nog beter bekend door het portret dat Tamara de Lempicka van haar maakte.

In elk geval vond haar eerste ontmoeting met ‘het wonder van Griekenland’, zoals ze in Málista schrijft, plaats toen ze toelatingsexamen aflegde voor het gymnasium, in 1910 schrijft ze zelf, maar waarschijnlijk is het in 1909 geweest. De afgietsels van Griekse beelden deden het haar aan: ‘Ze waren in dit gebouw onmiskenbaar de autochtonen, wij (leeraars en leerlingen) een groep willekeurige vreemdelingen aan wie zij gastvrijheid verleenden tot bijwoning van het ophanden feest.’ De schooltijd viel niet mee: ‘Ik merkte al gauw dat leeraars en leerlingen inderdaad toevallige vreemdelingen waren wier doel niet het feest was maar de grammatica.’ Ze wist het diploma niet te behalen, maar door een leraar Grieks bleef de vlam van haar hunkering branden. Ze heeft vanaf 1930, 1933 of 1936 veel door het land rondgereisd en in Athene gewoond.

Toen ze de vrouw die haar flatje schoonhield, vertelde van de sculpturen die haar naar Hellas hadden gebracht, kreeg ze van haar, schrijft ze in Málista, een toeristisch beeldje van een ‘evzon’, een Griekse soldaat in klederdracht. Het geval

stond in Biggekerke op haar schrijftafel. Ze had zich daar, volgens de verhalen, met veel meer Griekse souvenirs omringd en dronk dozen vol retsina.

A.H. Nijhoff sprak de taal, had er vrienden en genoot van het ware Griekenland en van de ware Griek. Voortdurend probeert ze diens aard te peilen: ‘Zijn ziel en lichaam zijn niet, zoals bij ons, tegenstanders die elkaar het leven zuur maken en elkaar waar ze maar kunnen, in hun sprong belemmeren. De Griekse ziel is niet, zoals bij ons, een rechter die met een donderwolk van veroordelingen het levengevende zonlicht verduistert.’

Voor dergelijke analyses hoefde ze de deur niet uit, want vanuit haar kleine huis kon ze volop bedrijvigheid volgen. Zo vergaarde ze stof voor Málista: ‘het plantsoentje is mijn uitgangspunt’. De eerste die ze er ’s ochtends zag was de man die het plantsoentje onderhield, daarop volgden de broodjesverkoper, de lorren-

koopman (‘zijn wagen opgehoopt met oud roest en kapotte meubels knarst en kreunt’), de sinaasappelverkoper (‘zijn wagen is een praalwagen van sappig oranje’), enzovoorts.

Negentien getypte vellen vol Grieks leven en ook een beetje Griekse dood. Ze bezoekt een begraafplaats: ‘Terwijl de kerkhoven in Holland met hun gedisciplineerde somberheid de triomf van de dood over het leven betonen, is dit Griekse kerkhof zo liefelijk, zo zonnig dat de dood er door het leven overwonnen lijkt. Het doorzichtige blauw van de hemel, de mauve Hymettos op de achtergrond.’

Ze overleed in Den Haag, maar werd naar haar wens in Biggekerke begraven. Op het kerkhofje daar moet je onvermijdelijk aan Griekenland denken. Het is wel niet de Hymettos op de achtergrond, maar de duinen zijn ook mooi. En nergens in Nederland zie je op zoveel dagen een doorzichtig blauwe hemel als hier. Málista!

In samenwerking met Andreas Oosthoek.

Marco Daane
Ezra Pound op bezoek
Het onbekende schrijversleven van Maria Kievits in Parijs en Venetië

Marco Daane (1959) is redacteur van De Parelduiker. Hij publiceerde eerder over auteurs als Richard Minne, Willem Elsschot, Gerard Reve en George Orwell.

Voor een literair zo vaak en hevig bewierookte stad, liggen er in Venetië eigenlijk relatief weinig schrijvers begraven. Grafreizigers kunnen op het kerkhofeiland San Michele vooral interessante uren doorbrengen met illustere componisten (Monteverdi en Strawinsky), schilders (Veronese), kunstpionier Sergei Diaghilev en voetbalcoach Helenio Herrera. Literair interessant zijn echter alleen de graven van Ezra Pound en diens levensgezellin Olga Rudge (nog een musica trouwens), Nobelprijswinnaar Josef Brodsky en de nagenoeg vergeten Frederick Rolfe (‘Baron Corvo’).

Het is wel passend dat Pound en Brodsky de enige belangrijke auteurs zijn die hier hun laatste rustplaats hebben. Voor de karrenvracht schrijvers en dichters die erover schreven of er werk situeerden, was Venetië vaak vooral aanleiding of decor. Pound en Brodsky daarentegen zijn er daadwerkelijk mee verbonden. Brodsky bezorgde de stad met Fondamenta degli Incurabili (Kade der ongeneeslijken, 1989) een compleet nieuw literair portret. Pound, een van de grote figuren van de twintigsteeeuwse dichtkunst, woonde er vele jaren, bracht er in 1908 zelf zijn debuutbundeltje A Lume Spento uit in honderd exemplaren en raakte intens verstrengeld met Venetië. Daarvan getuigde hij ook in enkele van de complexe Cantos die hij naliet. Zijn even hartelijke relatie met het Italiaanse fascisme onder Mussolini leidde ondertussen tot een controverse rond hem.

De twee dichters liggen vlak bij elkaar begraven op het ‘evangelische’ (protestantse) deel van de begraafplaats. Voor Hollandse grafreizigers is San Michele een curieuze ervaring: hier geen rijen grafzerken, maar een eindeloze opeenstapeling van witte bovengrondse tomben. Het is alsof er verhuisdozen op elkaar zijn gezet, en eigenlijk is dat natuurlijk ook zo. Loop echter door het poortje van de evangelische begraafplaats, en je bent weer ‘thuis’ tussen grijze grafstenen. De graven van Pound en Rudge vormen daar overigens een lichtend voorbeeld van doodskunst: zij liggen niet pal tegen elkaar aan, maar ietwat uit elkaar. Door die ruimtelijke opzet en het groen eromheen ontstond een plantsoentje met de allure van een tuin.

Nederlandse literatuurliefhebbers die Pound en Brodsky gaan groeten, komen

direct na het poortje al een interessant graf tegen: dat van Tine Douwes Dekker. Multatuli’s eerste echtgenote, die bij haar kinderen in Venetië wilde zijn, overleed daar in 1874. Haar graf werd geadopteerd door het Multatuli Genootschap en wordt al jaren keurig bijgehouden door dezelfde dame. Josef Brodsky en Ezra Pound liggen even verderop.

Pound was enkele jaren geleden de aanleiding voor een merkwaardige ontdekking: San Michele herbergde mogelijk een vierde schrijversgraf, Nederlands nog wel. In Venetië kocht ik het gidsje In Venice and in the Veneto with Ezra Pound van Rosella Mamoli Zorzi c.s. (2007). Tot mijn verbazing las ik daarin dat Pound regelmatig aan huis kwam bij een Venetiaanse kunstschilder, Gennaro Favai, en diens ‘Nederlandse vrouw Maria’ die ‘een dichteres’ was. Een Nederlandse dichteres Maria, wonend in Venetië, die daar met Ezra Pound bevriend was? Wie was dat dan wel geweest?

De naam ‘Gennaro Favai’ in Google voerde naar de genealogische website van Carol Siskens. Hij vermeldde dat Favai gehuwd was geweest met ene Maria Kievits, ook wel ‘Mies’ geheten. En zij had inderdaad enkele boeken gepubliceerd.

Piet Mondriaan

Maria Johanna Elizabeth Kievits werd geboren op 11 augustus 1886 in Amsterdam. Haar vader was de katholieke reder en diplomaat D.W. Kievits. Hij vestigde zich in 1888, na een consulschap op Madeira, als rentenier met zijn gezin in Haarlem. In haar jeugdmemoires ‘Kinderjaren’ (De Nieuwe Gids, 1932) beschrijft Maria hoe een logeerpartij bij familie in Amsterdam haar deed verlangen naar de ‘gewone Haarlemsche duinen en bosschen’.

Ze kreeg haar schoolopleiding aan het Nijmeegse pensionaat St. Louis, maar

haar ‘vereerden vader’ had de kiem van haar schrijverschap gelegd: ‘Alles wat ik wist, en dat leek me heel veel, had vader me geleerd, spelenderwijs, ook lezen en schrijven, op onze lange wandelingen of in den schaduwrijken tuin van “Trouw moet blijken”.’ Als Maria haar memoires zou hebben vervolgd, had ze de pijnlijke herinnering moeten opdissen dat deze vorming van korte duur was geweest. Ze heeft haar vader al sinds februari 1894 moeten missen. Hij werd toen op verzoek van zijn vrouw in overspannen toestand opgenomen in de krankzinnigeninrichting Meerenberg in Bloemendaal en onder curatele gesteld. Later dat jaar leek ontslag daaruit mogelijk, maar mevrouw Kievits hield dat tegen, uit angst voor zichzelf en de kinderen. Hieruit groeide een landelijke affaire. De criteria en besluitvorming rond opname wegens krankzinnigheid waren destijds omstreden. De broer van vader Kievits haakte daarop in door in de pers de motieven voor diens opsluiting te betwisten. Begin december 1896 werden daarover zelfs Kamervragen gesteld. Kranten zinspeelden erop dat de familie zich van Kievits had ontdaan om diens ‘groot vermogen’. Maria’s vader overleed op 18 december 1896, maar ‘de quaestie-Kievits’ etterde nog maanden voort.

Wellicht heeft Maria later een toelage uit de erfenis als inkomen gehad. Het lijkt althans uitgesloten dat ze heeft kunnen leven van de artikelen die ze publiceerde. Ze debuteerde op haar 22ste in het Weekblad voor Indië. Dat bevatte relatief lichte schetsen en feuilletons, recensies en actuele beschouwingen, ook over niet-Indische onderwerpen en van niet in Indië woonachtige scribenten. Exact een week vóór Maria Dermoût erin debuteerde, verscheen van ‘Mies Kievits’ in het Bijblad voor dames van 6 december 1908 het eerste deel van een tweeluik over ‘Mme Emile de Girardin’. Bedoeld was Delphine de Girardin (1804-1855), die succes oogstte met haar essays, schetsen en verzen (onder meer onder het mannelijke pseudoniem Charles de Launay) en in haar salon Balzac, De Musset en Victor Hugo ontving.

Maria publiceerde het jaar daarna in De Hollandsche Lelie, in 1910 en 1911 weer in het Weekblad voor Indië en later in De Vlaamsche Stem en het Soerabajasch Handelsblad. In 1914 keerde ze terug in het Weekblad voor Indië met het eenmalige ‘Articles de Paris’. Ze had toen al gekozen voor een toekomst buiten Nederland. Volgens een familielid stond Maria bekend als een ‘in haar tijd al geëmancipeerde dame’, en misschien spiegelde ze zich wel aan Delphine de Girardin. Ze trok in elk geval haar eigen plan en had zich in 1906 in Parijs gevestigd. Zoals zoveel jongeren werd ze aangetrokken door het culturele en wereldse leven daar. Ze woonde in Saint-Germain-des-Prés en nam de Franse leefwijze over van eten in cafés, wandelen door de stad en opgaan in het volksleven en ‘het artisten-quartier’.

In Parijs liep ze Piet Mondriaan opnieuw tegen het lijf. Maria had hem in 1905 leren kennen, schreef ze later, ‘toen hij een studio had aan de rand van Amsterdam, waar zich vochtigheid en ellende op de gevels van de huizen aftekenden, een omgeving die mij melancholiek en somber stemde’. Zo ook Mondriaan zelf, die volgens

haar ‘altijd verzonken leek in droevige gedachten en overpeinzingen, en wiens goedige zwarte ogen je konden aankijken met de vragende uitdrukking die je soms in de ogen van een dier ziet: “Waarom kun je me niet begrijpen?” Hij bereidde een sobere lunch voor een hele week, bonensoep gegarneerd met spek, en onderbrak het gesprek van tijd tot tijd om in deze donkere massa te roeren.’ Mondriaan had afstand gehouden tot andere kunstenaars in Amsterdam: ‘Hij was een eenling, een man die zich niet in woorden uitdrukte, misschien uit verlegenheid. Hij hield van de natuur. […] Hij had gevoel voor het Nederlandse landschap, zoals blijkt uit zijn eerste schilderijen.’

In Parijs wekte Mondriaan volgens haar ‘de indruk van een ontheemde’, die ‘geen vaste grond kon vinden om zijn eigen kunst mee te verstevigen, of zijn eigen gedachten op te bepalen’. Hij was nog altijd een moeizame spreker; zijn zinnen ‘werden stotterend uitgesproken gedachten’. Bij hun wederontmoeting nodigde hij Maria uit zijn nieuwe werk te komen bekijken, hetgeen op een spel uitdraaide. ‘Hij zette zijn schilderijen voor me neer, en ik moest raden wat ze voorstelden. Het zou een leuke oefening zijn geweest, als Mondriaan niet zo duister was, een beetje als een ter dood veroordeelde die je confronteerde met het bewijs voor diens vervolging. […] hij was blij als ik goed geraden had. Maar als ik fout zat, een pauwenstaart aanzag voor een huis in aanbouw, toonde hij mij zijn grote ongenoegen omdat ik het niet had “gevoeld”.’

Gennaro Favai

In de culturele smeltkroes Parijs leerde Maria Kievits ook een andere kunstschilder kennen – een ontmoeting voor het leven. Gennaro Favai was de zoon van een Venetiaanse uitgever en antiquaar, geboren in 1879 in het straatje achter de klokkenpoort van het San Marcoplein. Hij werd opgeleid aan (en verbannen van) de Academie voor Schone Kunsten. In Venetië vierde destijds een lokaal symbolisme hoogtij, met Gabriele D’Annunzio en de ontwerper Mariano Fortuny. Met die artistieke bagage trok Favai begin twintigste eeuw naar Parijs, toen hét centrum van symbolisme, decadentie en vooruitgang. Daar slorpte hij het allemaal op: hij raakte bevriend met Amedeo Modigliani en Raoul Dufy; zocht de oude Monet op in Giverny; en speelde nog eens een partij schaak met Leo Trotski. Parijs beviel hem zo goed, dat hij er in 1909 ging wonen.

Daar ook leerde hij Maria Kievits kennen. Alle Italiaanse bronnen over zijn leven noemen haar hardnekkig de ‘dochter van de Nederlandse ambassadeur in Parijs’, terwijl Maria’s vader al in 1896 overleed en alleen consul is geweest, in Londen en Funchal. Misschien heeft eerder Gennaro’s ervaring van een reis naar Nederland in 1905 een band gesmeed. Als beginnend kunstenaar was hij daar onder invloed gekomen van Rembrandts zelfportretten. Eentje van hemzelf uit dat jaar (nu in het Venetiaanse museum voor moderne kunst Cà Pesaro) getuigt daarvan, in een herkenbaar spel met licht en donker. Verder bleef hij zijn herkomst trouw: toen hij in

1912 exposeerde in de Haagse kunsthandel Biesing, prees het Algemeen Handelsblad van 21 mei ‘den rijken colorist’ Favai met zijn ‘zuidelijke licht […], de zuidelijke kleur, de rijkheid van het zuiden en het fantastische van zijn steden, van de Venetiaansche kanalen en paleizen’.

Gennaro en Maria leken voor elkaar geschapen: beiden hongerden naar cultuur en boorden een brede schare gelijkgestemde kennissen aan. Maria, die diverse talen beheerste, zou een belangrijke rol in Favai’s carrière spelen door contacten met verzamelaars en galeriehouders te leggen en onderhouden. Hij zal ook hebben gedeeld in haar literaire connecties. Maria kwam in de boekhandel ‘La Maison des Amis des Livres’ van Adrienne Monnier, weer zo’n onafhankelijke literaire vrouw. Ze bezocht op zondagmiddag de literaire salon van de symbolistische dichter Paul Fort, ‘Prince des Poètes’ (dixit Paul Verlaine) die in 1912 in Vers et Prose tussen werk van Mallarmé en Apollinaire haar eerste verzen publiceerde. Met hem en dichters als René Ghil en Rémy de Gourmont deelde ze de verslagenheid over hetgeen de Groote Oorlog ondertussen aanrichtte. Ze bezocht in november 1916 ook Emile Verhaeren in Saint Cloud: ‘In zijn huis, dat uitkeek over de kalme vallei, leek het onmogelijk dat iets verderop de slachting aan de gang was.’ Verhaeren (‘Il Maestro’) ‘was van een grote vriendelijkheid en vol goedheid jegens mij, zoveel jonger, een vriendelijkheid die zich uitte in nieuwsgierigheid’. Daags erna zou Verhaeren vertrekken voor een reeks voorlezingen uit zijn antioorlogswerk La Belgique sanglante. Maria uitte tijdens haar bezoek de wens dat hij ook in Nederland zou spreken. ‘We zullen erover praten als ik terug ben, we zullen praten,’ antwoordde hij. ‘Ik wil het graag doen.’ Met ongeloof hoorde Maria kort daarna Parijse krantenjongens het nieuws ‘Gewelddadige dood van de dichter Emile Verhaeren’ roepen. In Rouen was hij onder een trein gevallen. ‘Een paar dagen eerder waren onze handen samengebald, zijn handdruk was vol van kracht.’

Op reportage

Haar geboorteland en familie leek Maria Kievits achter zich te hebben gelaten. Toch kwam ze nog wel degelijk in Nederland. In het Weekblad voor Indië van 7 mei 1916 deed ze verslag van een reis ‘Van Holland naar Frankrijk tijdens den oorlog’. Ze moest noodgedwongen per boot van Vlissingen naar Tilbury, met de trein door Engeland en per boot van Folkestone naar wat ze inmiddels ‘mijn tweede vaderland’ noemde. In Tilbury stuitte ze op ‘achterdocht-ellende’ omdat in haar paspoort als beroep ‘journaliste’ stond. ‘Men moet “iets” zijn op zoo’n paspoort,’ verzuchtte ze, en ze had ‘in overleg met familie en vrienden’ besloten dat dat journaliste zou zijn. ‘Ik had wel eens onschuldig in couranten geschreven over chiffons en fanfreluches,’ voegde ze niet zonder zelfspot toe. Haar ‘beroep’ trok echter de aandacht van de douanebeambten, die haar ondervroegen over haar werk en opvattingen. Ze moest zelfs haar schoenen en sokken voor een controle uittrekken (‘ik waande mij in Zandvoort’).

Dat ze in elk geval de persoonlijkheid had om journaliste te zijn, bleek uit haar artikel ‘Over de grenzen’ in het Weekblad voor Indië van 18 oktober 1914. In augustus was ze naar Zuid-Limburg getrokken om er de Duitse troepenbewegingen gade te slaan. Ze tekende op hoe Epen, waar ze logeerde, ‘letterlijk bestormd door Belgische vluchtelingen’ werd na een Duitse inval in een naburig grensdorp. Als een volleerd verslaggeefster ging ze op reportage naar ‘het laatste Hollandsche boerenhuis’, waar een Duitse soldaat de buiten hangende Nederlandse vlag had verscheurd omdat hij dacht dat het de Franse driekleur was. Maar Maria’s pièce de résistance was allicht een bezoek aan een Duits legerkamp, waarvan ze een interessant inkijkje bood. Ze toonde zich wel op enigszins naïeve wijze onder de indruk.

De manschappen waren in drie weilanden ‘ingekwartierd’. Hoog op een heuvel, een heel eind verder in de richting van Luik, lag de voorpost. In een ommezien waren er telegraafdraden aangelegd, tusschen dien voorpost en de tent van den ‘Hauptmann’ […].
Het is ongelooflijk, hoe prachtig het leger georganiseerd is. Al het materiaal is splinternieuw, van de drinkbekers, soepketels af tot aan de tuigen der paarden, de spaden, waarmee de grond wordt bewerkt, waarop de tenten geplaatst worden. Deze tenten zijn heel lang van donkerbruin zeildoek, en vallen door afmeting en kleur, bijna niet in het oog.
In zeer korten tijd waren de grasvelden in droogvelden veranderd. De soldaten verwisselden van onderkleeding, waschten hun oude plunje en gingen daarna groepswijze naar den ambulancewagen om hun voeten te laten verbinden, want bijna zonder uitzondering hadden zij die doorgeloopen. Daarna werd er water gehaald om de ‘Abendsuppe’ te bereiden. Eerst meende ik, dat zij in de opvouwbare, wit linnen zakken gerooide aardappels gingen halen, maar neen, zij vulden ze met water, dat daarna in de zoogenaamde rijdende keukens werd uitgegoten. Mijn geleider vertelde mij, dat deze kachels veel practischer waren dan de zoogenaamde ‘Feldküchen’ die veel rook verspreiden en daardoor de aandacht van den vijand kunnen trekken.

Maria werd zelfs ‘hoffelijk’ uitgenodigd om er de avondmaaltijd te gebruiken, maar dat wimpelde de kersverse oorlogsverslaggeefster af. Ze moest nog lopend terug naar Epen ‘en laag stond de zon al aan den hemel’. De Mannschaft deed haar uitgeleide ‘tot aan de Hollandsche grens […]. Bij de drie handdrukken wisselden wij een “Glück auf” en een “Hoffentlich auf Wiedersehn” […].’ Dat laatste zullen maar weinigen haar hebben nagezegd in die dagen.

Zuidelijk

Serieus werk heeft de journalistiek haar verder niet opgeleverd, en lijkt Maria Kievits ook niet te hebben geambieerd. In 1915 had ze in het Weekblad voor Indië een kort

verhaal gepubliceerd en ze was zich ook aan de dichtkunst gaan wijden. Daar maakte ze op haar eigen kordate wijze werk van. Datzelfde jaar verscheen van ‘Mies Kievits’ een eerste bundel, Bloesems, en meteen bij een illustere uitgeverij: C.A.J. van Dishoeck. In de familie circuleert het verhaal dat ze het boek daar in eigen beheer heeft laten uitgeven. Ze bood in elk geval in maart per brief aan de (smaakvol verzorgde) publicatie deels of volledig te bekostigen.

Bloesems was een traditionele, licht melancholische, soms sentimenteel getoonzette bundel. Hier en daar dringen gedachten aan haar moeder, familie en vaderland door, zoals in ‘Groete’: ‘En buiten is de voorjaarsnachte, / Een Meinacht, vol van teêre stemmen. / Zij fluist’ren woorden, wonderzachte, / Die mij zoo vreemd het hart beklemmen. // Ik denk aan Holland, aan de duinen, / Hoe die nu blank en wijd daar lijnen […]. Ik vouw berustend mijne handen, / En buig mijn hoofd, ten verren nachtgroet.’ Ook Maria’s natuurlyriek, met titels als ‘Lenteblijheid’, ‘Loom luwt’ en ‘Regenliedje’, was weinig origineel. Een door Van Dishoeck uitgegeven boek mocht echter altijd wel op recensies rekenen; ook Bloesems. De immer positieve Carel Scharten prees in De Gids ‘de geurige nieuwheid der jeugd’ in Maria’s verzen en ontwaarde ‘talent en temperament’. René De Clercq roemde haar dichterschap in Het Boek in 1915 als ‘eenvoudig en oprecht’. In Maria’s ‘eigen’ Weekblad voor Indië signaleerde Johan Koning jeugdige onbeholpenheid, maar ook ‘ongewone boetseerkracht en talent om met weinig woord-kleur het landschap te schilderen’. Hij sprak zelfs van ‘een groote belofte’.

Van dan af kreeg Maria haar werk ook geplaatst in literaire tijdschriften. Een groot voordeel daarbij was dat ze hiervoor direct kon putten uit Italiaanse decors en personages, die het altijd goed deden bij Nederlandse redacties. In 1916 ruilden Gennaro en zij Parijs in voor Sicilië, gevolgd door verblijven op Capri (waar ze mo-

gelijk in 1918 zijn getrouwd, al circuleren daarvoor ook andere jaartallen) en aan de Amalfikust. Af en toe logeerden ze in Venetië, waar ze op 28 februari 1918 een Oostenrijks-Hongaars bombardement meemaakten. De mediterrane kleuren en architectuur waren een bron van inspiratie voor Gennaro, die ze op bijna sprookjesachtige wijze bewerkte. Toen hij in 1920 bij de gerenommeerde Haagse galerie Kleykamp exposeerde, stak de recensent van het Algemeen Handelsblad de loftrompet over deze ‘duivelsvent’: ‘Favai’s geweldig coloriet is nog gloeiender en vooral ook rijker en verscheidener geworden’ en hij bleek ‘ook een componist van grootsche visie en monumentalen bouw’ te zijn. Dat vonden ze niet overal: de Nieuwe Rotterdamsche Courant gunde Favai’s ‘onbeduidend werk’ op 3 juli niet eens een volledige zin.

Onder datzelfde zuidelijke licht schreef Maria Kievits, nog altijd als ‘Mies’, verhalen als ‘Modellen in Taormina’ (Mork’s Magazijn, september 1917) en ‘Witte nacht in Sicilia’ (De Nieuwe Gids, november 1921). Ook in De Amsterdammer, Nederland en Leven en Werken publiceerde ze, waaronder weer gedichten. In 1920 verscheen daarvan een tweede bundel bij Van Dishoeck, Sterke zomer, die een magerder ontvangst kreeg. Volgens het Handelsblad van 24 november ‘had het menschdom geen grootsche of zielsverruimende schepping onthouden geworden, indien deze proeven van dichtkunst des dichteresse’s uitsluitend privaat bezit gebleven ware’. J.C. de Moor van Stemmen des Tijds had slechts wat goede elementen gevonden bij deze ‘dichteres, die onder de mindere goden kan meedoen’. Alleen Frederik van Eeden in De Amsterdammer was positief. In een vergelijking met de Vlamingen Wies Moens en Isidoor van Beugem had Maria de sterkste ‘plastische zegging’; en door haar reizen waren ‘haar stemmings-beelden […] in veele volken geoogst’. Tegenover het gebrek aan diepgang stond ‘de vreugde van zuivere teekening’.

Maria bleef voor eerdergenoemde tijdschriften schrijven, maar liet de poëzie voor wat die was. Mogelijk voelde ze zelf ook dat ze weinig talent en originaliteit bezat. Ze hield het bij verhalen en speelde in 1924 vanuit Italië toch ook weer de journalist, voor De Amsterdammer. Op 16 augustus schreef ze daarin over de nasleep van de moord op socialistenleider Giacomo Matteotti. De door Mussolini opgerichte geheime knokploeg Ceka had hem na herhaalde kritiek op de fascistenregering omgebracht. Maria berichtte over die ‘dagen vol gisting’: ze trok naar de plaats waar Matteotti voor het laatst was gezien, en deed verslag van het eerbetoon aan hem en de publieke ‘aanklacht’ tegen het geweld. Het is altijd duister gebleven of Mussolini zelf van dit moordplan heeft geweten. Maria meende dat hij ‘door zijn medewerkers […] verraden’ was. Meer nog: ze vreesde dat Matteotti’s martelaarschap ‘het werk, door Mussolini tot stand gebracht’ zou gaan overschaduwen. Ze citeerde uitvoerig uit een boek van Roberto Cantalupo (later minister en diplomaat) over Mussolini’s ambitie om Italië een plek op het internationale politieke podium te bezorgen. Maria vond het ‘belangrijk met zijn [Cantalupo’s] hulp de daden te memoreeren die door Mussolini zijn verricht’. Positief te memoreren, wel te verstaan. Na een moordaanslag op de Duce in 1926 nam haar

waardering voor hem zelfs nog toe. ‘We hebben Mussolini zoo broodnoodig,’ schreef ze aan haar vriendin Sofie Erens, ‘juist als opvoeder van het jonge geslacht dat zonder hem richting- en stuurloos ten onder gaat.’ En hoe zou Sofie Erens in maart 1933 op Maria’s volgende vraag hebben gereageerd: ‘Weet u iets van de fascistische beweging in Holland? Is zij in goede handen? De hemel geve dat Mussolini nog lang gespaard blijve.’

Ongrijpbaar

Met verhalen wist Maria meer te boeien dan als dichteres, bleek toen Van Dishoeck in 1925 na aanvankelijke onwil Vertellingen uit Italië uitbracht. Alle critici hadden weer aanmerkingen op taal en vorm, het Handelsblad van 30 oktober vond de ‘fantastische’ verhalen niet geslaagd en in De Groene Amsterdammer somberde Herman Middendorp over ‘quasi letterkundigen omhaal, […] armoede aan fantasie en gemis van beeldend vermogen’. Maar haar verwerking van reizen en observaties kreeg breeduit waardering. De Standaard sprak van een ‘geboren vertelster’ en De Tijd van 17 december 1927 (!) prees Maria’s ‘aanvoelingsvermogen’ en de ‘atmosfeer’ van ‘dit levend boekje’. Dit was eigenlijk een flauwe herneming van een recensie in de NRC van 28 november 1925 door een belangrijke auteur: Frans Erens. Ook hij zag technische onvolkomenheden, maar prees Maria’s ‘incisieve scherpte’: ‘Het lijkt alles trouw en waar, wat zij verhaalt. Men komt precies te weten, wat die bewoners van vervallen kleine stadjes en dorpen doen en hoe zij hun leven doorbrengen. Men dringt binnen in hun ziel.’ Erens had een niet mis te verstane boodschap voor Maria: ‘Indien mevrouw Favaï, haar manier van vertellen behoudende, meer zorg zou willen besteden aan den logischen groei van het verhaal, dan zou zij een onzer beste auteurs zijn van de short story.’

Die belofte heeft ze nooit ingelost. Ze vroeg Erens soms om artistieke raad, vaak via zijn echtgenote Sofie, maar had de top van haar literaire kunnen bereikt. Maria vertaalde nog Het leven van den H. Franciscus door zijn tijdgenooten verhaald van Verano Magni (1928) en publiceerde in tijdschriften, maar geen bundels meer. Het aan de Amalfikust gesitueerde drieluik ‘Typen’ (Elseviers Maandschrift, 1934-1935) en ‘Dieren in Parijs’ (De Nieuwe Gids, 1935) waren haar laatste literaire signalen. Ze kwam af en toe in Nederland en had soms contact met Van Dishoeck, Willem Kloos en Johan Fabricius. Verder was Maria’s carrière in de schaduw van die van Gennaro komen te staan. ‘Voor m’n eigen werk heb ik geen tijd meer,’ schreef ze in 1930 aan Sofie Erens.

Ze werd een van Gennaro’s belangrijkste pleitbezorgers. In brieven aan Sofie zette ze zich af tegen de ‘nieuwe school’ in de schilderkunst en de ‘decadentie!’ van de Biennale van 1930, waar de Duitse afdeling volgens haar ‘brutaal, immoreel, grof, waanzinnigheid’ was. In de jaren twintig exposeerde Gennaro in de vs, waar de belangstelling voor zijn werk werd aangeblazen door een galeriehouder uit Pasadena: Jules Kievits, zijn zwager. Maria, die nog een gedicht aan haar broer had opgedragen in Bloesems, heeft dit contact ongetwijfeld geregisseerd. Het leverde

Gennaro veel op. Eind jaren twintig maakte hij furore in de vs. In 1930 fotografeerden tijdschriften hem bij zijn eerste bezoek aan New York boven op wolkenkrabbers, als een heuse ster.

Na omwegen via Rome, Zuid-Italië, Assisi, Venetië en opnieuw Parijs keerden Maria en Gennaro begin 1935 definitief terug naar zijn geboortestad. ‘Het was voorjaar toen we naar Venetië gingen,’ schreef Maria later. ‘We vonden tijdelijk een mooie grote studio op Giudecca, met weids uitzicht op de Riva’s rond het San Marcoplein. Venetië, uit het water komend, leek soms onwerkelijk en vaag als “Orplid, mijn land dat schittert van verre” en dat ongrijpbaar blijft.’ (Imaginair eiland uit Eduard Mörikes ‘Gesang Weylas’.) Erg gelukkig voelde ze zich er aanvankelijk niet: ze miste het groen en ‘de aarde onder je voeten’ van het platteland. ‘Naast en achter de studio, onder de schaduw van hoge ijle populieren, lagen enkele moestuintjes, maar niet veel.’ Toch viel ook zij op den duur voor ‘de gouden basiliek’, het Palazzo Ducale dat ‘de architecturale logica op zijn kop’ zette en Venetiës andere wonderen.

Gennaro was direct helemaal thuis. ‘Hij was gelukkig in zijn smalle straatjes en steegjes,’ schreef Maria later, ‘had er Café Florian en hoefde er niet, zoals in Parijs, zijn leven te riskeren als hij een pakje sigaretten ging halen.’ De catalogus van de tentoonstelling Gennaro Favai. Visioni e orizzonti 1879-1958, in museum Cà Pesaro in 2011-2012, opent met een dramatische actiefoto uit 1939: Favai met ezel, palet en penseel, schilderend op een kade op Isola San Giorgio, het Dogenpaleis in de achtergrond. Een klassieke schilderspose, maar Favai brak in Venetië zijn kunstenaarschap weer open. Hij wijdde zich aan etsen en lithografie en legde Venetië vast in interieurs, straatbeelden en lichte, wazige panorama’s. Na de Tweede Wereldoorlog was dat onder de ‘modernen’ uit den boze. Gennaro bakkeleide toen met de avantgardistisch ingestelde Biënnale, waar hij na 1948 niet meer zou exposeren. Hij ging naar verluidt steeds meer een teruggetrokken leven leiden, maar voor een deel was dat schijn. Nadat Maria en hij naar een grotere studio waren verhuisd, werd dat een trefpunt van artistieke en intellectuele vrienden.

Titaan

Maria Favai-Kievits woonde in hetzelfde Venetiaanse stadsdeel als eerder Tine Douwes Dekker, Dorsoduro. W.F. Hermans wist er in 1984 Tines sterfhuis te lokaliseren: aan de Fondamenta Bollani, iets ten westen van de Ponte Accademia over het Canal Grande. Wie vanaf die brug direct in zuidelijke richting loopt, links van de Gallerie dell’Accademia, bereikt in enkele minuten het Campo Sant’Agnese. Het is een voor Venetiaanse begrippen middelgroot, stil plein met bomen, bankjes en ouderwetse straatlantaarns. In de zuidwestelijke hoek van het plein staat bijna onopvallend de kerk van Santa Maria del Rosario met zijn koepeldak. Onder de gebouwen aan de zuidzijde door voeren gangetjes naar de Zattere-kade. Het grootste en mooiste gebouw aan die zuidzijde, het Palazzo Trevisan degli Ulivi, herbergt het Zwitserse consulaat. Daarnaast staat een vrij groot huis met drie verdiepingen en een zolder in het puntdak. Rechts boven de voordeur vermeldt een grote marmeren plaquette dat in questa casa visse / gennaro favai / pittore veneziano / che amò / dipinse / fece amare nel mondo / la luce della sua città / 1879-1958 (‘In dit huis woonde de Venetiaanse schilder Gennaro Favai, die het licht van zijn stad liefhad, schilderde en geliefd maakte in de wereld’).

Gennaro en Maria ontvingen hier al snel veel vrienden. ‘Soms leek onze studio een zeehaven, waar we in drie of vier talen praatten,’ herinnerde Maria zich. Raoul Dufy kwam langs als hij in Venetië was, benevens ‘locals’ als Mariano Fortuny – én Ezra Pound.

De Favais hebben concertvioliste Olga Rudge, Ezra Pounds minnares en levensgezellin, vermoedelijk eerder leren kennen dan hemzelf. Zij had net als hen in Parijs gewoond en er de artistieke kringen gefrequenteerd. In 1921 kwam Olga naar Capri, waar de Favais zaten, voor een zomervakantie. Daarvan zijn in Olga’s archivalia foto’s bewaard gebleven, die Anne Conover beschrijft in Olga Rudge and Ezra Pound. ‘What thou lovest well…’ (2001). Op diverse ervan figureren ook Gennaro, Maria, haar jeugdvriendinnen Henriëtte en Louise Mooy en de pianiste Renata Borgatti. De dames poseerden op de rotsen als ‘sibille michelangiolesche’, aldus een van de bijschriften.

Het daaropvolgende jaar ontmoette Olga in Parijs Ezra Pound voor het eerst. Pound (1885-1972) ontwikkelde zich destijds tot de godfather van het modernisme in de poëzie. Hij had grote invloed op het werk van W.B. Yeats, met wie hij enige tijd een huis had gedeeld. T.S. Eliots precies in 1922 verschenen The Waste Land had Pound geredigeerd (én verbeterd), en hij was een pleitbezorger van James Joyces werk. Pound was dan ook een wereldburger in de ware zin van het woord. Hij verdeelde zijn tijd vooral tussen Londen, Parijs, Alto Adige, Rapallo, Verona en Venetië. Daar huurde hij soms een kamer of logeerde in een pension, maar bracht hij ook veel tijd door bij Olga Rudge. De verhouding die ze na 1922 aanknoopten deed veel stof opwaaien omdat Pound getrouwd was. Hij koos echter resoluut voor Olga. Ze

kregen in 1925 een dochter en bleven hun leven lang bij elkaar, uiteindelijk in Olga’s huis aan de Calle Querini.

Het is een smal zijstraatje van de Fondamenta Ca’Bala, de kade langs de stemmige Rio delle Fornace; ook al in Dorsoduro. De Calle loopt dood op de poort van een binnentuin, en doet aan als een oase. Tot 1972 kon het karakteristieke getik van Pounds wandelstok er de stilte gemakkelijk doorbreken; nu de vogels met hun gezang. Pounds eigen beeld van het huis, in zijn mijmerende Canto 76, kan niet treffender zijn: ‘the hidden nest’. Zo staat het sindsdien ook bekend. Halverwege het straatje markeert een plaquette de geschiedenis: in un mai spento amore per venezia / ezra pound / titano della poesie / questa casa abitò per mezzo secolo (‘In een nooit gedoofde liefde voor Venetië woonde Ezra Pound, titaan van de poëzie, een halve eeuw in dit huis.’)

Het staat misschien tien minuten van het huis dat Gennaro en Maria Favai in de jaren dertig betrokken. Sindsdien was Ezra Pound regelmatig onderweg daarheen te zien. De wandeling voerde hem over zijn geliefde Fondamenta Zattere met het weidse uitzicht over het water naar Giudecca; en precies langs het gedeelte ervan dat later zijn naam gaf aan Fondamenta degli Incurabili van Joseph Brodsky, daar herdacht met een fraaie plaquette. Pounds dochter Mary de Rachewiltz schetste in de brochure bij Venezia nei Cantos. Venice in the Cantos (2001) de rijzige gestalte van haar vader met zijn wandelstok als ‘een bestanddeel van de stad’, en dat werd hij misschien wel vooral hier.

Windmolens

De Rachewiltz noemt in haar autobiografie Discretions (1971) ook de Favais ‘een deel van Venetië’. Haar vader was zeer op hen gesteld. Zijzelf ook: ‘Ik vond het heerlijk om met Babbo naar hun huis te gaan, een grote studio aan het Campo Sant Agnese, tjokvol zware meubelen, boeken en zijn eigen merkwaardige schilderijen: bleekkleurige, nevelige landschappen, merendeels gezichten op Venetië.’ Gennaro begroette hen altijd uitbundig vanaf de bovenste verdieping, ‘terwijl hij ons met brede armgebaren aanspoorde de trappen op te komen om zijn schilderijen te bekijken, de kerken in bleke kleuren, de scherpe lijnen van een onvoltooid zelfportret’. Eenmaal binnen kreeg Mary kunstboeken toegestopt om in te kijken. Maria had een imposante verzameling die ze haar toonde: ‘theelepeltjes, met kanten windmolens boven op de handgrepen’. Ze was volgens Mary zwaar gebouwd, altijd gekleed in het zwart en had een ‘erg zwaar Nederlands accent’. Pound mocht soms de draak met Maria steken. Dan ‘blies hij zijn wangen op en vormde met zijn armen de omtrekken van een forse boezem: “Arm vrouwtje, arm vrouwtje,” lachte hij.’

Maria speelde een bijzondere rol in het leven van Mary. Ze had rond 1937 de hand in het vinden van een school voor haar – een nonnenschool in Florence. Hoe dat precies is gegaan, blijft onduidelijk, maar Ezra Pound bemoeide zich hier zelf blijkbaar niet mee. Met Mary’s opleiding had hij uiteindelijk niet veel op. Hij liet zijn ongenoegen blijken over bepaalde religieuze elementen daarin – maar wat had hij gedacht, van een nonnenschool?

Zelf deelde Pound een passie voor schaken met Gennaro. Hij werd na Trotski de tweede illustere figuur achter Favai’s schaakbord. Ze konden ‘urenlang in hun spel opgaan op regenachtige middagen, of avonden’, herinnerde Mary zich. Maria Kievits schetste een fraai portret van Pound bij zo’n gelegenheid:

Op een dag, toen Gennaro ziek was en in bed lag, kwam Ezra hem opzoeken voor een partij. Hij ging naast het bed zitten en ik verliet de kamer. Maar toen ik na een uur niet het geringste geluid gewaarwerd, zelfs niet het ‘klik-klik’ van de schaakstukken op het bord, nam ik aan dat Ezra weg was. Ik opende de deur en zag Gennaro in diepe slaap en Ezra, met zijn stok tussen zijn knieën, zijn ivoorkleurige handen gekruist op de knop van zijn stok, de roodachtige steen van zijn grote glimmende ring tegen de witheid van zijn vingers, roerloos starend in de verte, diep verzonken in gedachten, wellicht in hersenschimmen! Uiteindelijk, toen hij mij zag, stond hij op en zei: ‘Ik kan beter gaan, anders wordt hij te moe.’

Gennaro en Maria volgden ook de Vivaldi-revival die Pound en Olga Rudge introduceerden in Venetië, de geboortestad van de barokcomponist. In San Vio, om de hoek in Dorsoduro, woonden ze Olga’s uitvoeringen bij van vioolconcerten waarvan Pound bij de Sachsische Landesbibliothek in Dresden microfilms had laten

maken. Maar verder hadden de Favais en Pound c.s. geen artistieke band. Daarvoor was er te weinig wat Pound en Gennaro als kunstenaars bond, om van Maria niet te spreken. Pounds voorkeur onder de Venetiaanse kunstenaars ging uit naar Bellini, Titiaan, Canaletto en vooral Vittor Carpaccio. Favai’s naam valt in geen enkele studie over dat onderwerp; hij lijkt meer een vriend dan een bewonderde kunstenaar te zijn geweest. Pounds vroege gedichten in A Lume Spento hadden volgens Rosella Mamoli Zorzi in Ezra Pound a Venezia (1985) getuigd van Venetië als ‘een zonnige stad, een brenger van energie en leven – niet van dood’: ‘I have sung women in three cities, / But it is all the same; / And I will sing of the sun.’ Dat was er begin twintigste eeuw niet de heersende artistieke opvatting. D’Annunzio flirtte toen met decadentie, Thomas Mann schreef Der Tod in Venedig en veel schilderijen van de stad waren donker en roman-

tisch. Zo ook Favai’s intieme, avondlijke werken uit die tijd. Het kan dus niet anders of Pound heeft zich verheugd in Gennaro’s frissere, lichtere stadsgezichten uit de jaren vijftig.

Alleen hebben ze het daar nooit over kunnen hebben. Een eerste voorteken van de oorzaak daarvan dook op in hun gesprekken over boeken en schrijvers. Gennaro was een liefhebber, die onder meer reisboeken, iconografie en werken van Goethe, Maupassant, Wilde en D’Annunzio verzamelde. Pound babbelde ook graag met hem over literaire figuren uit zijn jeugd. Een van hen was de curieuze Osman-Bey, pseudoniem van Frederick Millingen. Hij was de zoon van Julius van Millingen, de half-Nederlandse arts die Lord Byron tijdens de Griekse Onafhankelijkheidsoorlog in 1824 niet van de dood had kunnen redden. Julius was daarna in Constantinopel lijfarts van de sultans geworden. Frederick bekeerde zich er tot de islam en voerde een Ottomaanse legereenheid aan tijdens schermutselingen in Koerdistan. Als Osman-Bey schreef hij daarnaast boeken. Daaronder was The Conquest of the World by the Jews (1878), het eerste Engelstalige boek dat de theorie lanceerde van een wereldwijd Joods complot. Gennaro’s vader had de Italiaanse vertaling uitgegeven en Gennaro had Osman-Bey in zijn jeugdjaren meegemaakt. Zijn triviale herinneringen daaraan interesseerden Ezra Pound echter veel minder dan dat boek. Dat had hij nog nergens kunnen vinden – ‘maar er was nog een exemplaar in onze bibliotheek,’ herinnerde Maria zich, ‘en Ezra liet er op een machine een kopie van maken.’ Ze vond die later terug in Gennaro’s archiefmap over Pound. Daarin zaten ook politiek-economische brochures die Pound in de jaren dertig en veertig schreef, met een opdracht aan Gennaro, zoals Oro e Lavoro (1944): ‘Al caro Gennaro si ricordi di Osman’ (‘To Dear Gennaro, vergeet Osman niet’).

Met Osman-Bey’s boek kreeg het antisemitisme destijds serieus voet aan de

grond. De implicaties van deze bibliotheekvondst voor Ezra Pound hebben Gennaro en Maria Favai nooit kunnen inschatten.

Vervaagd

De Tweede Wereldoorlog, een cesuur in de Europese geschiedenis, spleet ook deze Venetiaanse vriendenkring. Toen Maria hoorde van de Duitse inval in Nederland, werd ze teruggeworpen naar vroeger. ‘Ik moest dringend lucht hebben, alleen zijn. Ik nam de boot en ging naar zee. Het grootste deel van mijn jeugd heb ik doorgebracht nabij de zee, waarmee ik een liefdesband heb. Ik wist niet dat mijn wortels zich zo sterk vasthielden aan mijn land, tot ik op het punt stond om het te verliezen.’ De herinneringen aan de Teutoonse troepen in 1914 verbleekten in 1940 waarschijnlijk bij nieuwe beelden: ‘Onuitwisbaar zag ik weer de hordes Duitse soldaten voor mij, zoals we die een paar dagen eerder in de bioscoop in een propagandafilm hadden zien paraderen […].’

Maria’s toch al verbrokkelde gezin (dood geboren, jong overleden, geëmigreerd) verloor tijdens de oorlog nog een zoon, in Dachau. In diezelfde jaren koos Ezra Pound, die een grote afkeer koesterde van het geallieerde conformisme, radicaal vóór Mussolini’s regime. In een reeks uitzendingen van Radio Roma ageerde hij tegen Roosevelt en beschuldigde hij Joodse bankiers. Herhaaldelijk ventileerde hij de tirade dat door Joden geregisseerd geldverkeer de bron was van sociale ellende en van de oorlog. Hij illustreerde dat met antisemitische leuzen van het genre ‘And the big Jew has rotted every nation he has wormed into’. Zijn brochures over dezelfde onderwerpen, waaronder Oro e Lavoro, werden gepubliceerd onder auspiciën van het fascistische Italië. Na de oorlog kwam dit hem duur te staan. Geallieerde troepen arresteerden Pound en sloten hem op in een kooi in Pisa. Daarna werd hij in de vs geïnterneerd wegens verraad. Pas in de zomer van 1958 kwam hij na herhaalde verzoeken van schrijvers en andere intellectuelen vrij. Lichamelijk een wrak keerde hij terug naar Italië. In 1962 voegde hij zich definitief bij Olga Rudge in ‘the hidden nest’. Gennaro Favai heeft hij niet meer gezien. Die overleed in Venetië op 14 februari van het jaar waarin Pound werd vrijgelaten.

In de jaren daarvoor had Maria weer wat contact met Nederland gezocht. ‘Holland is “Orplid” voor mij, ik kan niet van huis af maar als ik m’n oogen sluit kan ik door de duinen loopen zonder zand in m’n schoenen te krijgen,’ schreef ze in 1951 aan Sofie Erens. Ze correspondeerde met de gezusters Henriëtte Mooy en Louise Breuning-Mooy en af en toe met Bertus Aafjes. Madelon Székely-Lulofs en Johan Fabricius kwamen wel eens op bezoek. Gennaro en zij waren ook bevriend met de Vlaamse dichter Luc Indestege, die enkele jaren in Venetië woonde en lector Nederlands in Padua was. Met haar oude stiel vlotte het niet meer. Maria leverde nog wat artikeltjes aan het ‘personalistisch’ weekblad Je Maintiendrai en in 1954 aan Het Parool, over de controverse rond een modern ‘palazzo’ dat Frank Lloyd Wright aan het Canal Grande wilde bouwen. Diverse manuscripten in haar archivalia, zoals ‘Dieren in Ve-

netië’, bleven echter ongepubliceerd. Vergeefs probeerde ze ook via Top Naeff en Clare Lennart vertaalster van hun werk te worden. Maria deed vertaalwerk voor het Venetiaanse stadsarchief en de universiteit van Padua, waardoor ze nog altijd Elseviers en de nrc las. Toch klaagde ze in 1951 bij Sofie Erens dat ze niet meer op de hoogte was van de cultuur in Nederland: ‘Ik vraag mij af of in Holland kunst en politiek koek en ei zijn zooals hier in Italië. Wat vroeger het fascisme voor de schilders gedaan heeft, doet nu het communisme.’

Na Gennaro’s dood wijdde Maria zich volledig aan de zorg voor zijn oeuvre. In 1959 en 1960 werkte ze aan haar vierde boek, het in het Italiaans geschreven Vita con Gennaro. Daarin legde ze ook het nodige over haar eigen leven vast, waarmee dit artikel kon worden gestoffeerd. Opvallend is haar somber gestemde afsluiting, na het slotakkoord over het uitbreken van de oorlog: ‘Het bedrog herhaalt zich. Laten we ernaar streven terug te keren naar de werkelijkheid van vandaag. De dag van morgen is zonder contouren. Het verleden vervaagt in de mist. Laten we onze hand uitsteken naar het heden.’ Onder Maria’s handschriften is een Nederlandstalige tekst, waarin ze het boek opdraagt aan Louise Breuning-Mooy, ‘de enige vriendin die nog overgebleven is uit mijn jeugd in Holland’, en aan Mary de Rachewiltz, ‘vriendin vanaf dat zij jong was’. Die vriendschap had overleefd. ‘Mary is mij erg dierbaar,’ schreef ze begin 1964 aan Louise Breuning, ‘en als mijn boek zal zijn uitgekomen, komt ze met man en kinderen klinken.’ Later dat jaar was Maria na ‘vele teleurstellingen’ met uitgevers hoopvol met de laatste versie bezig. Het zou echter pas postuum verschijnen, in 1965.

Tegenwoordig is Vita con Gennaro een zeldzaamheid. Welgeteld één Italiaans antiquariaat biedt het aan via internet. Zelfs in Venetië is er maar één exemplaar van te vinden – een fotokopie dan nog, in de bibliotheek van Cà Pesaro. De Milanese uitgever vermeldde haar op het omslag als ‘Maria Favai Kietsvi’ en op de titelpagina als ‘Kievitz’.

Onbekend is of Maria in haar laatste levensjaren Ezra Pound en Olga Rudge nog zag. Haar boek bevat geen spoor van Pounds faux pas tijdens de oorlog. Opvallend is wel een woeste zinsnede in een brief aan Henriëtte Mooy uit 1960, waarin ze weer de Biennale kraakte die ‘vreeselijk’ moest zijn: ‘Het is een sterke hand die de kunstmarkt regeert – hoewel er van kunst niet te spreken is. De combinatie schijnt te zijn: Joodsche Amerikaansche handelaren, vrijmetselaars en homo-sexueelen. Sodoma en Gomorra zijn er lieflijke landerijen bij, in vergelijking.’

De namen van Pound en Rudge figureren op het eerste gezicht ook niet in de rouwadvertenties na Maria’s overlijden op 22 juli 1964. In de regionale krant Il Gazzettino getuigde cultureel Venetië van zijn vriendschap voor haar, zoals de Oostenrijkse boekontwerpster Ilse Bernheimer en de journalist en criticus Gastone Ventura. Datzelfde dagblad wijdde zelfs een bericht aan haar overlijden – waarin ze dan weer ‘Kieivits’ heette. Maria had de laatste jaren van haar leven, doorgebracht in een appartement aan de Calle del Marangon in Dorsoduro, hartproblemen gehad

en die waren haar fataal geworden. Een vriendin was vergeefs aan de deur gekomen en had de hulpdiensten gewaarschuwd, die binnen haar levenloze lichaam vonden. De vriendin was Elda Soccol, familie van de schilder en ontwerper Giovanni Soccol. Ook zij betoonden in een rouwadvertentie de volgende dag eer aan hun ‘lieve vriendin’ Maria. Giovanni Soccol (1938), die later de Venetiaanse art direction van de befaamde speelfilm Don’t Look Now (1973) verzorgde, bezocht Gennaro Favai vanaf 1954 vaak in zijn atelier. In de opdracht voor Vita con Gennaro had Maria hem als derde genoemd, ‘de vriend van Gennaro tot aan zijn eind en aan gene zijde’. Soccol is zich blijven bekommeren om diens werk. Maria vertrouwde hem hun nalatenschap toe; en hij schreef een van de essays in de catalogus bij de tentoonstelling waarmee Venetië in 2011 de bijna vergeten Favai weer leerde kennen.

Vergeetput

Hoezeer hij vergeten was geraakt, blijkt op het kerkhofeiland San Michele. De argeloze cultuurliefhebber denkt dat het graf van Gennaro Favai, toch een meer dan lokaal bekende kunstschilder, misschien wel bewaard is gebleven; en daarmee ook dat van zijn echtgenote. In het kantoortje naast de ingang meldt een wat stuurse mevrouw echter resoluut dat de naam Favai niet in de computer staat. Wat ze verzuimt mee te delen is dat er nóg een kantoortje is, dat informatie over geruimde graven beheert. Een bordje wijst gelukkig de weg erheen. De dienstdoende beambte daar reageert aanvankelijk ook ongeïnteresseerd, maar de catalogus van Favai’s tentoonstelling maakt toch indruk. Wat gestrooi met woorden als olandese en famiglia doet de rest. Ja, er zijn archieven. Ik moet die collega daarginds, Gianni, maar eens vragen.

Gianni blijkt de zozeer gewenste archieftijger. ‘Kom maar mee,’ nodigt hij uit na mijn zoveelste schets van de feiten. Hij gaat voor langs stille binnenplaatsen en kloosterachtige galerijen, de bovengrondse catacomben van San Michele. Ze leiden uiteindelijk naar een nogal obligaat en stoffig kantoortje met enkele archiefkasten. Gianni schuift een lade open en licht binnen enkele seconden een systeemkaart met de gegevens van Favai. Diens graf blijkt te zijn geruimd in 1975. Tot mijn verwondering vertelt Gianni vervolgens dat gebeenten op San Michele niet naar een massaossuarium gaan. ‘Zijn resten zijn in een aparte knekelcel opgeborgen,’ legt hij uit, ‘en die is gemarkeerd. U vindt hem op de sectie 21, in blok 2. Als zijn echtgenote bij hem is begraven, zal haar gebeente samen met dat van hem zijn ge-

ruimd en opgeborgen.’ Ik schrijf haar meisjesnaam op en Gianni beent onmiddellijk naar een aangrenzend kantoor. Uit de archiefkast met namen beginnend met een k haalt hij ook de systeemkaart van Maria Kievits, inderdaad begraven bij Gennaro Favai, onder haar eigen naam.

Gianni maakt een schematische tekening: de knekelcellen bevinden zich boven de gewone ‘gestapelde’ graven. Boven elke stapel graven is één reeks van zes knekelcellen ingemetseld. De knekelcel van de Favais is een f – de laatste van zo’n reeks. Alleen telt blok 2 op grafveld 21 een stuk of twintig grafrijen met reeksen knekelcellen erboven, en is op de systeemkaarten niet vastgelegd om welke grafrij het gaat. Wel zit voor bijna alle knekelcellen een stenen paneeltje met de namen van de daar opgeborgen personen, soms ook een foto. Zelfs geruimde doden worden hier individueel geëerd. Het is dus een kwestie van de blik omhoog – hoe bizar op een kerkhof – en alle reeksen knekelcellen aflopen, op zoek naar een zesde knekelcel met de naam Favai.

Geen enkel paneel vermeldt die naam. Er blijft er uiteindelijk één over. De zoektocht naar Maria Kievits eindigt bij een knekelcel f die me als een gemutileerd oog lijkt aan te kijken. Het stenen paneel ervoor is ingestort, en erachter gaapt de leegte.

Met dank aan Carol Siskens, John Kieviets en Giovanni Soccol. De hier genoemde brieven en manuscripten van Maria Favai-Kievits bevinden zich in het Letterkundig Museum, coll. K 00407.

Jan Paul Hinrichs
‘Fantastisch oord in het meer dan rottige Oegstgeest’
Een lommerrijk dorp en zijn schrijvers(2)

Jan Paul Hinrichs (1956) publiceerde onder meer Vader van de slavistiek. Leven en werk van Nicolaas van Wijk (1880-1941) (2005; Engelse vertaling 2006) en C.C. Uhlenbeck (1866-1951): a linguist revisited (2009; bundelredactie met Inge Genee). Dit artikel over Oegstgeest is het tweede deel in een reeks van drie.

Groene kerkje

De Willibrordkerk, naar de bedekking met klimop het Groene Kerkje genoemd, moet wel het bekendste gebouw van Oegstgeest zijn. Velen die nooit in het dorp komen, kennen de kerk omdat de snelweg van Den Haag naar Amsterdam er langs komt. In een essay herinnert Jan Wolkers aan deze situatie: ‘Altijd als ik langs de A44 van Amsterdam naar Den Haag reed en ik naderde Oegstgeest keek ik eerst naar links naar de Willebrordkerk met het door geboomte omsingelde kerkhof waar zo langzamerhand een heel cluster van mijn familieleden vredig ligt te wachten tot op de dag der opstanding, hoewel de aanvliegroute voor engelen bemoeilijkt wordt door de oprukkende nieuwbouw. Daarna, als ik het viaduct over het Oegstgeesterkanaal passeerde, ging mijn blik naar rechts. Niet om het landschap dat Monet daar schilderde in ogenschouw te nemen, daar wist ik nog niets van. Maar dwangmatig moest ik het pad langs het kanaal zien en even die zondagse voettochten herbeleven in het vreugdeloze teken van Calvijn […].’Ga naar eindnoot1

Lange tijd was het hoog op een terp gebouwde Groene Kerkje de enige kerk van Oegstgeest. De beroemdste persoon die op de begraafplaats ligt, is waarschijnlijk Johan Huizinga (1872-1945) die is bijgezet bij zijn jonggestorven zoon Dirk. In onze literatuur komt de kerk al vroeg voor in een gedicht van de Haarlemse damastwever en toneelschrijver Pieter Langendijk (1663-1756). Het gedicht was geschreven ter gelegenheid van de inwijding, vermoedelijk in 1717, van de predikant Joan Doornik in Oegstgeest:

Langendijk tekent de omgeving vakkundig in bijbelse kleuren, als hij de dominee voorhoudt: ‘Het duin zy Sions berg, de Rynstroom uw Jordaan’.Ga naar eindnoot3 Hierin komt hij al dicht bij de wereld van een christelijke dichter die hier begraven ligt en die Jan Wolkers kende maar vanwege zijn dichtersnaam kennelijk niet helemaal serieus nam. Wolkers gewaagt in zijn essay ‘Naakt en ongekromd’ immers van ‘een plaatsgenoot, professor Klaas Heeroma, die je nogal eens breekbaar voorovergebogen door de lanen zag schuifelen alsof hij windkracht negen had te trotseren. Hij schreef zelf ook gedichten, maar omdat zijn pseudoniem Muus Jacobse was, heb ik nooit getracht die te achterhalen.’Ga naar eindnoot4

Muus Jacobse heeft zich als dichter nooit kunnen losmaken uit de sfeer van de ‘Jongprotestantsche dichters’ die zich voor de oorlog verenigden in het blad Opwaartsche Wegen. Maar als Wolkers in zijn werk een bij honderdduizenden lezers bekend monument voor Oegstgeest heeft opgericht, dan heeft Klaas Heeroma (1909-1972) dat in het verborgene op zijn manier gedaan. Deze neerlandicus, geboren op Terschelling en gestorven in zijn woonplaats Groningen, is bij het Groene Kerkje begraven in het graf van zijn zoon die kort na de oorlog op jonge leeftijd in Oegstgeest was overleden.

Als Muus Jacobse schreef Heeroma meer dan eens over het Groene Kerkje. Het gedicht ‘De kinderen’, met als motto ‘Groene Kerkje, Oegstgeest’, gaat indirect in op zijn eigen verlies:

Met ‘Psalm I vers 1’ heeft Jacobse ongetwijfeld het meest geciteerde gedicht over Oegstgeest geschreven, zij het dat het, vanwege de inhoud, weer alleen in protestantse kring opduikt:

Muus Jacobse doelt in dit in 1958 gepubliceerde gedicht op de Leidse hoogleraar godgeleerdheid K.H. Miskotte (1894-1976), die hem in de jaren veertig vanuit Leiden in Oegstgeest op kennelijk overdonderende wijze bezocht om hem aan een nieuwe psalmvertaling te zetten. Hieraan zou Heeroma, niet als Jacobse maar onder eigen naam, decennia lang meewerken, samen met andere dichters. Toen het nieuwe liedboek in 1973 gepresenteerd werd, was Heeroma al overleden na een carrière in de neerlandistiek die hem hoogleraarschappen in Djakarta en Groningen had

gebracht. Voorafgaand aan de presentatie legden de andere lieddichters Willem Barnard, Jan Willem Schulte Nordholt, Ad den Besten en Jan Wit bloemen op zijn graf en zongen een psalm in Heeroma’s vertaling. Willem Barnard had ook al op zijn begrafenis gesproken.Ga naar eindnoot7

Heeroma’s tijd in Oegstgeest lag toen al ver terug. In Leiden was hij Nederlands gaan studeren uit bewondering voor Albert Verwey. Na zijn Leidse promotie op Hollandse dialektstudies (1935), waarvoor de slavist Nicolaas van Wijk het onderwerp had aangedragen, bleef Heeroma wonen in Oegstgeest. In zijn huis op Toorenveltstraat 32 stichtte hij een groot gezin. Hij werkte als leraar en als redacteur van het Woordenboek der Nederlandse Taal in Leiden en speelde onder christelijke dichters een sociale rol. Zo schrijft Ab Visser (1913-1982) over een logeerpartij bij Heeroma: ‘In de mobilisatiewinter van 1939 logeerde ik een paar weken in Oegstgeest, bij de dichter Muus Jacobse, destijds de mentor van meerdere Jong Protestantse dichters. Deze vroeg mij of ik voorgesteld wilde worden aan Niek Verhaagen en ik voelde daar wel voor, met het gevolg dat Niek Verhaagen een weekend overkwam van Delft naar Oegstgeest. Het sloeg onmiddellijk aan tussen ons en wij hadden een paar onvergetelijke dagen.’Ga naar eindnoot8

Niet erg bekend is dat Heeroma in de Tweede Wereldoorlog in eigen beheer dichtbundels in Oegstgeest uitgaf. In zijn reeks In signo piscium verschenen in de jaren 1944-1945 acht boekjes, waaronder enkele van hemzelf onder de pseudoniemen Leen Visser, Muus Jacobse en Marten Kolman, en, al dan niet onder pseudoniem, van Martinus Nijhoff, Inge Lievaart en W.A.P. Smit.

De bevrijding maakte Heeroma in Oegstgeest op een bijzondere manier mee. Dat bleek in een ncrv-televisieuitzending uit 1965 die de grondslag vormde voor de op 28 april 2004 uitgezonden aflevering 192 van vpro’s Dode Dichters Almanak. Hierin draagt Heeroma vol pathos een eigen oorlogsgedicht voor met de destijds welbekende strofe:

Het is een fragment uit het gedicht ‘Op Nebo’s top’ (1943) dat tijdens de bezetting anoniem onder de titel ‘Gebed’ in het illegale Vrij Nederland is afgedrukt en door koningin Wilhelmina is aangehaald in een toespraak voor Radio Oranje. In het televisiefragment leest Heeroma voor in het inmiddels afgebroken café Sport, De Kempenaerstraat 113. Gezeten aan het raam vertelt hij van de avond van de vierde mei 1945: ‘Oegstgeest was nog verduisterd en ik maakte door het verdonkerde Oegstgeest een avondwandeling.’ Ineens was ergens licht: dat was bij een ‘radio- en elektriciteitsman’ in de De Kempenaerstraat die woonde tegenover het café waarin de

opname was gemaakt. De Engelse radio stond kennelijk via een luidspreker aan. Dat was volgens Heeroma ‘bijzonder brutaal’, want de Duitsers hadden nog de macht in het door boomkap kale dorp. Hij bevond zich in een menigte op straat toen hij op de radio zijn eigen gedicht met de regel ‘Maar als ik leven mag tot de bevrijding’ hoorde. Hij wilde de mensen wel omhelzen en kussen: ‘Ik wist geen raad met mezelf en ik ging naar huis terug.’ Maar Heeroma wist, op die avond in Oegstgeest toen er eigenlijk nog spertijd was, een ding zeker: Nederland was bevrijd. Toch zal hij er luttele dagen later wel vreemd van hebben opgekeken dat zelfs in Oegstgeest moeders hun kinderwagens aan de kant van de weg lieten staan om met de Canadese bevrijders op stap te gaan.Ga naar eindnoot10

Jelgersmakliniek

Het gemeentehuis van Oegstgeest ligt tegenwoordig in een park aan de Rhijngeesterstraatweg. Tot aan het einde van de twintigste eeuw huisde in het gebouw de Jelgersmakliniek, eerder bekend als het sanatorium Rhijngeest dat in 1903 was geopend. F.B. Hotz geeft in zijn verhaal ‘In naam der wetenschap’ een precieze beschrijving van dit statige gebouw: ‘De kliniek was ruim een halve eeuw oud en bood de aanblik van een art-nouveau berghotel zonder bergen. Er waren loggia’s met houten stijlen als lianen en het totaal van bos en gebouw zag er tegelijk idyllisch en nobel uit, alsof hier enkel vriendelijke wetenschap bedreven werd.’Ga naar eindnoot11 Een

melancholieke parksfeer heeft Hotz fraai opgeroepen: ‘Hij verliet het gebouw en omdat hij niet naar huis wilde […] liep hij de tuinen in. Er woei een frisse zeewind en het bos rook delicaat naar nevel, vochtig hout en schimmel.’Ga naar eindnoot12

In Rhijngeest was Hotz, later werkzaam in een Haagse blindenbibliotheek, in 1949 begonnen als aankomend bibliothecaris. Hij bleef er enkele jaren. Later, toen de instelling Jelgersmakliniek heette, werkte daar lange tijd de dichter Hans Faverey (1933-1990) als staflid en psycholoog. In zijn hermetische poëzie, verzameld in zo’n duizend bladzijden dundruk, is, anders dan in het werk van Hotz, vermoedelijk geen regel aanwezig die direct met de kliniek kan worden verbonden. De enige blijk van zijn aanwezigheid in Oegstgeest die ik heb achterhaald, zijn facsimile-afdrukken van brieven van Faverey uit de jaren tachtig op briefpapier van de universitaire kliniek (‘Hoofd: Prof.Dr. J. Bastiaans’).Ga naar eindnoot13

De beroemdste patiënt van de kliniek was ongetwijfeld de dichter Gerrit Achterberg (1905-1962). Na de schietpartij op 15 december 1937 in de Utrechtse Boomstraat, waarbij hij zijn hospita om het leven bracht, verbleef Achterberg, na een voorarrest van zes maanden, in inrichtingen in Avereest, Amsterdam en Eibergen. Zijn verblijf in Eibergen werd onderbroken voor een behandeling in Rhijngeest in de jaren 1942-1943. Er is enige speculatie dat zijn gedicht ‘Code’ in Rhijngeest zou zijn geschreven.Ga naar eindnoot14 Duidelijke bewijzen hiervoor ontbreken, zoals ook uit de tot dusverre gepubliceerde brieven die Achterberg uit Oegstgeest schreef weinig is op te maken over zijn verblijf in de kliniek of gebeurtenissen daaromheen. Achterberg schrijft over literaire zaken, niet over zijn behandeling, en helemaal niet over de oorlog, waarvan men in zijn brieven ook niets voelt. Hoe idyllisch de kliniek en de bossen ook leken, enkele honderden meters verderop werden op 13 mei 1943 de

joodse patiënten van Endegeest onder het toeziend oog van de nsb-burgemeesters van Leiden en Oegstgeest weggevoerd om luttele dagen later bij aankomst in Sobibor te worden gedood.

Het is weer Jan Wolkers die, hoewel hij Achterberg persoonlijk niet kende, wat over zijn verblijf in Oegstgeest te melden heeft. In het essay ‘De geest waait’ komen we iets over Achterberg te weten via mededelingen van Jan Vermeulen (1923-1985), later de ontwerper van de iconische omslagen van Wolkers’ boeken. In de oorlog werkte Vermeulen als verkoper in boekhandel Burgersdijk & Niermans in de Leidse Breestraat en dreef hij een clandestiene uitgeverij, de Molenpers. Uit mateloze bewondering had hij zich opgeworpen als een soort secretaris (‘Eckermann’) voor Achterberg. Als we Jan Wolkers mogen geloven, kreeg hij daar weinig voor terug: ‘In de oorlog werd de dichter Gerrit Achterberg verpleegd in paviljoen Rhijngeest, waar mijn jeugdvriend Jan Vermeulen hem wekelijks opzocht. Op zijn kamer had hij steevast een mand met eieren die hij van de boerderij van zijn ouders kreeg. Maar ondanks de nijpende honger heeft hij er nooit een aan Jan Vermeulen gegeven. Zo verkwistend als hij was met woorden, op zijn eieren zat hij als een broedse kip, waarover Jan zei met een variatie op het gedicht “De Dichter is een Koe”, de dichter is een kip. Op een zekere dag had Achterberg hem vreemd aangekeken en gezegd: “Jan, als de voorwerpen op tafel iets anders stonden zou ik je moeten doden. Want de lichtval is net zo.” Dat sloeg op het licht dat zijn kamer binnenkwam toen hij zijn hospita had doodgeschoten. Toen Jan Vermeulen met de drukproeven van

Morendo, de dichtbundel die hij clandestien van hem ging uitgeven, bij hem kwam, zei hij, “Ze heeft niet te klagen. Ik heb een paar onsterfelijke gedichten op haar geschreven.”’Ga naar eindnoot15

Na een kort verblijf op een waakzaal met vijf of zes andere patiënten en een broeder op de gang, mocht Achterberg verhuizen naar een kamer waar maar één andere patiënt was. Hij vulde de tijd met gesprekken met de psychiaters, gymnastiek en blad harken. De dagelijkse therapie van houtzagen weigerde hij.Ga naar eindnoot16 Het verblijf duurde langer dan gedacht maar Achterberg kon tamelijk vrij rondlopen, tot in de Leidse binnenstad. Aan de Groningse dichter A. Marja (1917-1964) schreef Achterberg op 27 april 1943: ‘Ik kan buiten de maaltijden gaan waar ik wil. Ben door de D^r geïntroduceerd bij de U.B. in Leiden en heb al heel wat boeken gehaald in deze 4 maanden’.Ga naar eindnoot17 Zo kwam hij ook langs bij de criminoloog Willem Nagel (1910-1983), bekend als de dichter J.B. Charles, die in Leiden op de Rijnsburgerweg woonde. Volgens Nagels biograaf had de dichter uitgevonden dat Nagels adres ‘precies in het midden lag tussen de kliniek (waanzin) en het academiegebouw in Leiden (wetenschap)’.Ga naar eindnoot18

Een andere illustere gast van de Jelgersmakliniek was, in het begin van de jaren vijftig, de dichter, verhalenschrijver en huisknecht Jan Arends (1925-1974). Over dit verblijf, dat later werd voortgezet op Endegeest, is weinig bekend, al heeft Arends naar eigen zeggen in de Jelgersmakliniek ‘veel geschreven’.Ga naar eindnoot19 Zijn verhaal ‘Vrijgezel op kamers’ stamt uit die periode. In een interview met de Nieuwe Revu heeft hij hierover verklaard: ‘Ik schreef het toen om de psychiater duidelijk te maken, hoe het met mij gesteld was. Maar het werd niet serieus genomen. De psychiater zou zèlf wel uitmaken, wat de beste therapie voor mij was.’Ga naar eindnoot20

Enkele gedichten zijn in Arends’ Oegstgeester medische dossier aangetroffen.Ga naar eindnoot21 Hiervan zou ‘Ik lig op nat en stinkend stro’ op het verblijf in een inrichting kunnen slaan:

Ook het gedicht ‘Ik ben wat beter dan de dieren’ komt in het dossier voor. Wellicht geeft het de weerslag van een wandeling in de weilanden rond de klinieken, zoals het Land van Bremmer:

De Jelgersmakliniek komt zelden naar voren als een strenge instelling. Het was weer Hotz die op het einde van zijn verhaal ‘In naam der wetenschap’, als de hoofdpersoon zijn dienstverband er beëindigt, het gebouw fraai situeert in een waas van geborgenheid en vergeefsheid, heel ver weg van de wereld, waarheen de patiënten uiteindelijk wel weer terugmoesten: ‘Een week later regende het zacht en gestaag; de druppels zogen zwak sissend in de bemoste aarde tussen de stammen rondom het gebouw. Binnen was het vredig, hoewel misschien een vrede van mislukken en zich neerleggen.’Ga naar eindnoot24

Endegeest

Op de Geversstraat is tegenover het huis De Olmen een afslag: de donkere Endegeesterlaan die uitkomt op de Rhijngeesterstraatweg. Vanaf de bloemenkraam aan het begin van deze laan, iets achter de plaats waar vroeger de halte van de Blauwe Tram was, loopt een voetpad door het oude bos van Endegeest. Kinderen krijgen te horen dat ze daar niet in mogen. Het bospad, met zijpaden langs de achtertuinen van de villa’s aan de Geversstraat waar ooit de geneesheer-directeur, de boekhouder en huismeester van het gesticht woonden, komt uit bij een gebouw in rode baksteen uit de jaren dertig. Aan de overkant ligt aan de Endegeesterstraatweg een kleiner gebouw waarin de protestantse lagere school was gevestigd die de ouders van Jan Wolkers niet streng genoeg vonden. In Terug naar Oegstgeest situeert Wolkers de school heel precies: ‘Onze school lag tussen twee krankzinnigengestichten’.Ga naar eindnoot25 Het gaat hier, behalve om de Jelgersmakliniek, om Endegeest, een oorspronkelijk symmetrisch opgezet complex van paviljoenen, waar behalve een onderscheid in mannen en vrouwen ook een verdeling plaatsvond in ‘rustigen’ (c), ‘halfrustigen en onzindelijken’ (d) en ‘onrustigen’ (e). Naast frisse lucht van het bos van Endegeest bood dit gesticht, dat het oude kasteel als hoofdgebouw had, boomgaarden, moestuinen en akkers waar de patiënten konden werken.

Wolkers maakt, net als Hotz, in zijn beschrijving van de Jelgersmakliniek een vergelijking met bergregionen. Verder wijst hij op een standenmaatschappij die duidelijk zichtbaar was in de psychiatrische zorg: ‘Als ik naar school liep kwam ik langs de zenuwinrichting die alleen maar door een smalle sloot van de straatweg was gescheiden. De hekken stonden dag en nacht open. Tussen de hoge gladde

beukenstammen zag je het grote witte paviljoen, dat me aan een ansichtkaart uit Duitsland deed denken. Hier zaten, zei men, de beter gesitueerde patiënten. Even verderop aan de overkant achter een hoog hek dat van boven afgezet was met prikkeldraad, kreeg je wat gewoon het gekkenhuis [Endegeest] werd genoemd, waar de minder bedeelden zaten, en waarvan mijn vader zei, dat als je arm was zeker anders gek was dan wanneer je rijk was. En dat was ook zo. Want achter de ramen van het paviljoen zag je ook wel eens iemand raar staan springen of vreemd gebaren, maar nooit zonder elegantie.’Ga naar eindnoot26

Later heeft Jan Wolkers in zijn essay ‘De geest waait’ een beschrijving gegeven van de patiënten die hij als kind dagelijks op Endegeest zag: ‘Ons schoollokaal keek uit over moestuinen waar de mannelijke patiënten tewerkgesteld werden, van wie je, omdat hun werkkleding aardkleurig was, alleen de kale hoofden zag als keien en die traag bewogen. Vanuit de paviljoens werden ze aangevoerd, met stevig touw vastgebonden voor karretjes die ze, onwillig schuifelend met hun grote werkschoenen, voorttrokken. Je zag bij het passeren van zo’n grote groep ondermensen, als je met kinderlijke ontvankelijkheid keek, alle verschijningsvormen van het menselijk wezen. Filosofen bij wie de gedachten wegkwijnden tussen de diepe rimpels in hun voorhoofd, eunuchen met geslachtloze smoelen die hun drift kwijlend leken kwijt te raken, godsdienstwaanzinnigen die een religieuze extase uitstraalden alsof ze door El Greco vereeuwigd waren, likkebaardende viezeriken die in staat leken om met onverschillig welk voorwerp te cohabiteren, gedrochten met ontwapende kindergezichten, fronsende bruten bij wie de geweldpleging in hersens van cement gestold leek.’Ga naar eindnoot27

Een bekende patiënt in Endegeest was J.M.A. Biesheuvel (1939) die er in 1966 voor het eerst verbleef en later nog enkele malen terugkwam. In ieder geval was dat nog in 1976, want F.B. Hotz gewaagt in een brief van een ontmoeting eind 1976 in de De Kempenaerstraat: ‘Chaotisch, hypernerveus en druk. (Zoals hij schrijft is hij, een compliment trouwens!). Hij wilde m’n telefoonnummer hebben, maar we hadden noch pen, noch papier bij ons(!). Ik nam hem mee in de winkel van schrijfbenodigdheden, leende een ballpoint en schreef m’n nummer op z’n buskaart. Dit alles ging dan nog gepaard met allerlei onrustig beweeg, misverstand enz. “Je mooiste verhaal is dat met die locomotieven,” zei hij opeens. Ik vroeg hem of hij geen raad had, voor als het schrijven niet lukt. Hij antwoordde dat hij alleen maar kon schrijven als hij “goed in de rotzooi” zocht. Ik moest in die winkel een kerstkaart kopen en hij zocht mee: hij trok grijnzend een met de mond geschilderde Maria (mèt kind) op een ezel te voorschijn. Daarna had hij haast. “Ik moet nu naar het gekkenhuis,” zei hij en hij verdween in de richting van Endegeest.’Ga naar eindnoot28

De geschiedschrijvers van Endegeest noemen Biesheuvel ‘de bekendste patiënt’ die ooit in de Leidse inrichting verbleef.Ga naar eindnoot29 Het verhaal ‘De heer Mellenberg’ uit de debuutbundel In de bovenkooi (1972) gaat terug op deze tijd. Hierin wordt een uitstapje van patiënten naar Marken beschreven: ‘Tot mijn geluk zat ik naast Mellenberg. De bus zette zich in beweging. Dat dacht ik. Maar Mellenberg zei: “Heb jij er wel eens over nagedacht dat onze bus gewoon blijft stilstaan, dat alleen de wielen bewegen en zodoende de aarde onder zich door wentelen? We staan nu met onze neus naar het noorden en met onze wielen draaien wij, het is niet onbetwist zeker, maar voor mij heel aannemelijk, Oegstgeest naar het Zuiden weg. Kijk maar; dáár gaan de paviljoens al.” Wij zaten pal achter de chauffeur en die begon te schateren van het lachen. “Mooi stelletje gekken heb je meegebracht,” ginnegapte hij tegen broeder Sollie. “Ach man”, zei de laatste, “hou je bij je stuur. Dit is het neusje van de zalm van wat je op Endegeest kunt aantreffen.”’Ga naar eindnoot30

Genoemde Sollie komt nog een keer terug in een ander verhaal van Biesheuvel over Endegeest, ‘Paviljoen e’, de benaming voor de afdeling der ‘onrustigen’. Hier worden de diepste afgronden van het leven geschilderd, zoals de opsluiting in een cel en een gedwongen badbeurt, met alle angst van de patiënt: ‘In dit spierwit gekalkte vertrek zou ik worden geslacht, geofferd, gemarteld. De in de vloer verzonken baden met het hete water kwamen me voor als werktuigen uit de hel. De koperen buizen langs de muren, het schelle licht, de vele kranen, de matglazen ruiten, de opzichter in het vertrek met zijn gespierde armen en de felrode badhanddoek om zijn nek. Ik krijste als een varken in het abattoir.’Ga naar eindnoot31 Biesheuvels aanwezigheid op Endegeest werkte ook door in de benaming van een woonvleugel in een patiëntenpaviljoen die, naar zijn boek, ‘De Bovenkooi’ werd gedoopt.Ga naar eindnoot32

Onder de stafleden treffen we de dichter-psychiater Frank Koenegracht (1945) aan. In het gedicht ‘Endegeest’ in zijn debuutbundel Een gekke tweepersoonswesp (1971) lijkt in de instelling een ongedwongen sfeertje uit de hippiecultuur van de

jaren zestig van de vorige eeuw te heersen, alvorens de slotregel de ernst van de situatie en de voortdurende dreiging van gevaar duidelijk maakt:

In een andere vroege bundel van Koenegracht staat het gedicht ‘Endegeest revisited’, waarin deze wereld als statisch wordt beschreven, als iets waar geen ontsnapping meer uit mogelijk is, anders dan door zelfmoord. Het lijkt een troost voor de patiënten dat ze één zijn met hun werk en de natuur:

In de internationale sfeer is Endegeest een grote naam dankzij de wiskundige René Descartes (1596-1650) die het kasteel in de jaren 1641-1643 had gehuurd. Een veel geciteerde weerklank hierop staat in het werk van de filosoof José Ortega y Gasset (1883-1955) die van mei tot december 1937 in het nabije hotel Het Witte Huis verbleef. Het huidige complex voor vermogende bejaarden met die naam is een redelijke kopie van het hotel dat enkele jaren geleden tot de laatste steen is afgebroken. Een eeuw lang was het een van de ijkpunten van Oegstgeest geweest: een hotel, restaurant en terras, waar de opa en vader van Frits Hotz biljarttenGa naar eindnoot35 en in de oorlog Duitse bezetters afscheidsborrels gaven voor ze naar het Oostfront vertrokken.Ga naar eindnoot36 Op kamer 7 van het hotel schreef Ortega in mei 1937 zijn voorwoord bij de Franse uitgave van zijn cultboek De opstand der horden. In de vertaling van de hispanist Johan Brouwer (1898-1943) die in zijn jonge jaren nog eens in het Oegstgeester Zendings-

huis studeerde, lezen we: ‘Het loutere toeval dat mijn bestaan van de eene plaats naar de andere rukt, doet mij deze regelen schrijven met die plaats voor oogen waar in 1642 de nieuwe ontdekker van de raison woonde. Die plaats, Endegeest geheten, welks bomen mijn vensters beschaduwen, is nu een oord voor krankzinnigen. Tweemalen per dag zie ik, als een waarschuwing in mijn onmiddellijke nabijheid, de zwakzinnigen en krankzinnigen langs mij heengaan, terwijl zij een ogenblik hun mislukte menszijn onder de blote hemel luchten.’Ga naar eindnoot37 Menno ter Braak, in zijn recensie van deze nieuwe uitgave, verwees naar Ortega’s vlucht uit Spanje voor het geweld van de burgeroorlog. Hij gewaagde van de ‘zelfrechtvaardiging van iemand, die Oegstgeest verkoos boven de frontlijn’.Ga naar eindnoot38 Oegstgeest komt hier naar voren als een plaats waar je ver van de echte wereld kunt leven.

Oud-Poelgeest

Aan de Laan van Oud-Poelgeest, het verlengde van de eeuwenoude Warmonderweg die naar Warmond leidt, is na de rotonde op de kruising met de Hofdijck een afslag naar rechts. Langs de kolossale modernistische villa Onrust uit de jaren dertig van de vorige eeuw komt men bij een hoog, altijd openstaand hek met twee stenen palen dat toegang geeft tot de beukenlaan van kasteel Oud-Poelgeest. Tegenwoordig is het gebouw in handen van een stichting die het als congreshotel en vergadercentrum exploiteert. ‘Kasteel’ wordt het genoemd maar eigenlijk is dit gebouw een fors buitenhuis dat Gerrit Willink, een ambitieuze eigenaar in de negentiende eeuw, door dakverhoging en opbouw met uivormige torentjes, op een kasteel heeft willen laten lijken.

Het kasteel en het bos zijn nu deels omsloten door een nieuwe wijk Poelgeest. Maar ooit lag deze wereld van alle kanten goed zichtbaar aan het einde van open veld. Hotz schildert deze openheid in het verhaal ‘Ernstvuurwerk’ waarin in 1842 een lokale notabel gronden inspecteert waar een spoorweg moet komen. Oud-Poelgeest begrenst de horizon: ‘We liepen door de bedauwde velden en grootvader waarschuwde me korzelig van agitatie uit te kijken voor koeievlaaien. Het ging oostwaarts tegen de opkomende zon, met links de bossen van Warmond en Poelgeest en rechts de beplante wallen van Leiden. Boeren tikten zwijgend aan de pet bij onze groet. We naderden de Maredijk en de trekvaart naar Haarlem. De drie mannen hielden een hand boven de ogen tegen het laag winterzonlicht.’Ga naar eindnoot39

Deze in de herfst al gauw voorspelbaar melancholieke parkwereld, waarin vroeger tuinbeelden stonden, heeft Oegstgeestenaar Frédéric Bastet (1926-2008) uitgebeeld in het gedicht ‘Oud-Poelgeest’:

De beroemdste bewoner van de buitenplaats, waarachter de trekvaart naar Haarlem liep, was de medicus Herman Boerhaave (1668-1738). Weinig of niets in de tuin herinnert aan de tijd dat hij hier de ene boom na de andere plantte. In de jeugd van Wolkers was er volgens de overlevering één tulpenboom van Boerhaaves park over. Daarvan schijnen nu verscholen tussen de beuken nog wat heel dunne stammen te resten die uit de oude wortels zijn voortgekomen. Overigens er is geen bewijs dat Boerhaave deze boom heeft geplant. In het essay ‘De bretels van Jupiter’ schreef Wolkers over deze boom die hem al zijn hele leven bekend was: ‘En dan is er natuurlijk de tulpeboom die door Boerhaave in het begin van de achttiende eeuw in Poelgeest geplant moest zijn. Al op heel jeugdige leeftijd heb ik het majestueuze groeisel aanschouwd, tijdens een kinderfeest dat door de zending georganiseerd was. […] Maar toen ik aan die plek kwam waar geen kind naar afgedaald was, zweefde er hoog op tussen de bekende vormen en kleuren van bladeren en eiken, beuken en olmen een wonderlijk lichtgevend lover in de kleur van gepatineerd brons. Met verwondering keek ik naar de afzonderlijke bladeren die van boven stuk voor stuk afgeknipt leken met een scherp gewiekst schaartje, lichtelijk schuin naar beneden naar de hoofdnerf. Aan de voet van de tulpeboom stond een wit bord waarop een tekst zo uitzinnig krullerig gekalligrafeerd was dat ik slechts de naam boerhaave wist te ontcijferen.’Ga naar eindnoot41

Oud-Poelgeest was lang privébezit en niet toegankelijk. In 1940 werd het kasteel, na decennia lang onbewoond te zijn geweest, door de gemeente Oegstgeest van Willinks erfgenaam gekocht. Bij Wolkers is Oud-Poelgeest vooral het decor van de Tweede Wereldoorlog en de Bevrijding. Het begon al bij de mobilisatie van

1939 toen Oud-Poelgeest een militaire functie kreeg: ‘Er was mobilisatie en mijn vader kreeg een kantine in Oud-Poelgeest waar de gele rijders gelegerd waren.’Ga naar eindnoot42 Tijdens de oorlog was het landgoed een plaats van poëzie, zoals Wolkers in het essay ‘Naakt en ongekromd’ getuigt: ‘Het is verwonderlijk dat er in die laatste Oorlogswinter een aantal jongelui was bij wie de liefde voor de dichtkunst opbloeide als bloemen op de toendra. Van een vriend van mij, Jan Vermeulen, kreeg ik een bundel gedichten van Gerrit Achterberg die hij zelf clandestien had uitgegeven. Morendo. In een gammele hut in het bos van Poelgeest, waar de vochtige kille novemberwind doorheen blies over onze schaars geklede ondervoede lichamen, las ik de gedichten aan een paar vroegere schoolvrienden voor.’Ga naar eindnoot43

Na de Bevrijding kwam Poelgeest vol legertenten en militaire voertuigen te staan, zoals Wolkers memoreert in het essay ‘De bretels van Jupiter’: ‘Een ondergroei van doodse legerkleuren. Het hoogpolig sterremos werd verpletterd onder de rupsbanden, de open plek waar het in de herfst zo vol stond met roze russula’s dat het op een tolwedstrijd leek, was een belt van lege drankflessen, de bomen liepen kwetsuren op van het rauzen en rossen met jeeps en Harley-Davidsons door de gewijde poorten en colonnades van de stammen.’Ga naar eindnoot44

In onze tijd heeft de sinoloog en dichter Lloyd Haft (1946) in zijn dichtbundel Deze poelen, deze geest een cyclus ‘Achter Oud-Poelgeest’ gepubliceerd. Tegen de achtergrond van het landgoed gaat deze poëzie met hulp van oude woordenboeken in op de diepere betekenis van de woorden ‘poel’ en ‘geest’:

Haft, een geboren Amerikaan die al decennia in Oegstgeest woont en zich net als zijn dorpsgenoot Klaas Heeroma met psalmbewerkingen bezighoudt, lijkt zich er goed van bewust dat hij dicht over de heilige plaats uit het oeuvre van Jan Wolkers. Boven het slotgedicht van zijn cyclus zet hij dan ook dit motto: ‘In mijn zestigste levensjaar kijkend naar groen mos aan de schaduwkant van de oude beuken achter Kasteel Oud-Poelgeest denk ik aan de beschrijving door Jan Wolkers van de vervallen toestand binnen het Kasteel ruim zestig jaar geleden.’Ga naar eindnoot46 Haft verwijst in een

noot naar Wolkers’ roman De walgvogel, maar hij had ook het vroege verhaal ‘Het tillenbeest’ kunnen nemen. Hierin lezen we hoe de verteller van de verwaarlozing van het kasteel profiteert: ‘Ik liep door grote hoge zalen waarvan de wanden bedekt waren met gobelins. De Duitsers hadden er grote stukken uitgesneden. Waar eens een vluchtend hert of een wild zwijn gestaan had, steigerde een paard met ruiter voor een wak van kalk en baksteen. Een minnaar maakt een hoofse buiging voor een zuiver vierkant. De schoorsteenmantel lag vol met stroken linnen. Toen zag ik ineens de beide sfinxen die koel en zelfbewust in de ravage lagen. Het kostte niet veel moeite er een los te maken.’Ga naar eindnoot47

Onlangs is deze roodmarmeren sfinx na 67 jaar afwezigheid in het kasteel teruggekeerd. De Oegstgeester Courant berichtte ervan onder de vette kop ‘tillen-beest is terug’ op de voorpagina.Ga naar eindnoot48 Na speurwerk vanuit Oegstgeest bleek dat de sfinx in het bezit was van een zus van Wolkers. Twee weken later plaatste de krant een ingezonden brief, waarin een lezeres zich er bijzonder over verbaasde dat de familie Wolkers het gestolen goed niet veel eerder uit eigen beweging had terugbezorgd.

Als er één herinnering aan Oegstgeest en Oud-Poelgeest is die Wolkers conse-

quent heeft gecultiveerd is het wel die aan de genoemde tulpenboom. Op Texel plantte hij bij zijn huis Pomona ook zelf een tulpenboom, een stek uit de Leidse Hortus. Onder die boom is eind 2007 de as van Wolkers verstrooid.Ga naar eindnoot49

[2013/2]

Ludy Giebels
Een Nederlandse Lawrence of Arabia?
Jacob Israël de Haan en zijn Arabische vrienden

Ludy Giebels (1941) is historica en promoveerde op de geschiedenis van de Nederlandse Zionistenbond. Zij publiceerde over de Palestijnse tijd van Jacob Israël de Haan (ook in De Parelduiker 2011/2) en bezorgde de integrale tekst van de feuilletons van De Haan als correspondent in Jeruzalem voor het Algemeen Handelsblad op de dbnl-website.

Jacob Israël de Haan leeft onder meer voort als de Nederlandse dan wel joodse Lawrence of Arabia, namelijk als kampioen van het nationale zelfbeschikkingsrecht van de Palestijnen. Die vergelijking treft misschien anders dan de gemiddelde bewonderaar beseft. Beide mannen hadden een achterliggend motief bij hun fascinatie voor Arabieren. Terwijl Lawrence in zijn veldtocht in Arabië au fond toch het meest oog had voor de Engelse politieke belangen in het Midden-Oosten, was De Haan allereerst de politieke ijveraar voor de joodse ultraorthodoxie en het was vooral die laatste hoedanigheid die hij met de dood moest bekopen.

Ironisch genoeg ligt De Haans grootste verdienste voor de Palestijnse zaak in de meest vluchtige van zijn activiteiten, die van de journalist. Zijn bijna dagelijkse beschouwingen in het Algemeen Handelsblad tonen vooral het omineuze voorspel van de onvermijdelijke splijting in de samenleving in dit land. Zijn feuilletons zijn daarom ook een belangrijke historische bron voor de eerste jaren waarin het Palestinamandaat op de proef werd gesteld – jaren die toen al een teken aan de wand waren: de opbouw van een Nationaal Tehuis voor de joden was eenvoudigweg onverenigbaar met de aspiraties van de inheemse bevolking.Ga naar eindnoot1

Sinds december 1920 woonde De Haan in de achtertuin van een gegoede Arabische familie. Dat was geen onderdompeling in het Arabische leven, zoals Lawrence beleefde in zijn veldtocht op het Arabisch schiereiland, of andere geestverwante tijdgenoten als St. John Philby, Leopold Weiss (alias Muhammad Asad) of zelfs, dichter bij huis, de Nederlandse schilder Piet Gerrits, die allen kortere of langere tijd te midden van de bedoeïenen woonden. Het stadsleven in het multi-etnische, zij het ook kleinsteedse, Jeruzalem was ver verwijderd van de woestijn. De inwoners van Jeruzalem waren voor de helft joods met daarbij nog een substantieel deel aan westerlingen. De Haans emotionele thuisbasis kon dan ook de orthodoxe joodse gemeenschap in Jeruzalem blijven.

Wat de spirituele aantrekkingskracht van de Arabische stadswereld betreft: De Haan lijkt zich daarin niet erg te verdiepen. Het is wat te sterk om te beweren dat hij

bleef hangen in uiterlijkheden, maar zijn feuilletons staan wel bol van vermeldingen van de baatzucht onder de Arabieren tussen wie hij woonde. Of ze nu kind zijn of volwassen, zij zijn praktisch altijd op geld uit. Elk oprecht vriendschappelijk contact, schrijft hij, lijkt verkleefd met het voordeel dat men ermee kan doen. Dit amuseert de dichter overigens eerder dan dat het hem ergert. Hij gaat er ontspannen mee om en deelt graag uit aan de vele schooiertjes die hem aanklampen. De aantrekkingskracht van de Palestijns-Arabische wereld wordt perfect verwoord door Hans Warmerdam: ‘Net als Lawrence van Arabië wordt De Haan op een romantische manier aangetrokken tot de vrije Arabieren, die in een mannenwereld leven waar intieme vriendschappen nog niet verdacht lijken te zijn. Een geletterd man zoekt zijn toevlucht in een wereld waarin weten geen rol speelt. Zijn vriendschappen met Arabische jongemannen, het zich laten portretteren als een Arabier worden niet uitsluitend ingegeven door politieke keuzes, maar lijken het medicijn tegen zijn lijden als homoseksueel. […] Hij is een man van middelbare leeftijd die terugverlangt naar de jeugd.’Ga naar eindnoot2

Het Arabisch-Palestijns nationalisme

De eerste aanvaring van deze pleitbezorger van de Arabische Palestijnen met de Engelse autoriteiten, drie maanden na zijn aankomst in Jeruzalem, werd merk-

waardigerwijze veroorzaakt door zijn anti-Arabische uitlatingen.Ga naar eindnoot3 Hoewel De Haan de beschuldigingen in de krant ontkende, zouden zij best kunnen kloppen. In deze tijd worstelde hij nog tussen zijn emotionele binding aan het zionisme, dat Palestina zag als het onvervreemdbare joodse land, en een rationele erkenning van de Arabische rechten. Het verslag van zijn journalistieke bezoek aan een van de Arabische kopstukken in het antizionistische kamp, Aref Pasja el-Dajani, spreekt boekdelen. Naar aanleiding van een vraag over een vereniging van islamitische en christelijke Arabische nationalisten spreekt nog steeds de superieure en klassiek geïndoctrineerde zionist: ‘“Tegen ons?” mag ik zoo glimlachend vragen. “Ja, zeker,” zegt de Pasja. Hij wil niets weten van een joodschen staat of iets dergelijks in Palestina. Hij is ook tegen emigratie van Joden hierheen. De Arabieren zullen de emigratie met macht en geweld tegengaan. Hij betwist ook onze historische rechten op Palestina. Als wij recht hebben op Palestina hebben de Arabieren recht op Spanje. Ik zeg: “dat de Arabieren Spanje met hunnen geest niet zóó hebben vastgehouden als wij Palestina en Jeruzalem. Bovendien hebben de Arabieren een territoir van Marokko tot Mesopotamië”. Wij hebben niets. En de positie van de Joden in Polen, Oekrajine en Rusland is onhoudbaar.’Ga naar eindnoot4

Dat neemt niet weg dat De Haan vrij snel inzag dat de Palestijnse werkelijkheid een stuk minder eenvoudig in elkaar zat dan de zionistische propaganda wilde doen geloven. Al eerder schreef hij: ‘Ik weet niet, hoe het met anderen was, maar ik heb mij de Arabieren altijd voorgesteld als mooie, stoute kerels op sterke paarden. Onrustig en vrij. Zij zouden vanzelf weggaan wanneer de Joodsche bevolking dichter werd, omdat zij niet te midden van eene dichte bevolking kunnen en willen leven. Maar zoo glad zal de oplossing van het Arabische vraagstuk ons toch niet zitten. Er is een nationalistische stadsbevolking, die ons slecht gezind is. En de Arabieren van het platteland denken er niet aan, het land te verlaten.’Ga naar eindnoot5 Toen nog leek hem een coëxistentie tussen beide bevolkingsgroepen mogelijk, als ieder wat inschikte. En herhaaldelijk beleed hij dat een goede behandeling van de Arabieren domweg een praktisch eigenbelang was voor de zionisten. Daarin stond hij trouwens niet alleen. Een minderheid onder de leidende zionisten deelde zijn opvatting, maar zij was niet opgewassen tegen de dynamiek van een nationale beweging die onbeheersbare krachten tevoorschijn had getoverd.

In het dagelijks leven in Jeruzalem werd het Arabische probleem op den duur veel meer dan een academische kwestie van rechtvaardigheid. Wel legden de rellen van 1920 en 1921 een Arabische gewelddadigheid bloot die bij De Haan woede en solidariteit met zijn volksgenoten opwekte. Ingrijpender echter was het toenemend separatisme tussen joden en Arabieren, die vooral het dagelijks leven troffen en waarin onvermijdelijk iedereen werd meegesleurd. In het land ontwikkelden zich vanaf 1920 twee aparte samenlevingen, die steeds meer van elkaar wegdreven en waar de sfeer van ‘apartheid’ (een term overigens die ook wel door zionistische tijdgenoten werd gebruikt) geleidelijk insloop. Een van de aspecten daarvan was

de boycot van Arabische arbeid. In zionistisch jargon heette dat de Verovering van de Arbeid, een ‘bekoorlijk woord’, schreef De Haan, voor het brodeloos maken van een volk.Ga naar eindnoot6 Het betekende dat joden geen Arabische werknemers erop na mochten houden of in Arabische winkels mochten kopen. Dit op straffe van openlijke denunciatie in kranten en op aanplakborden, ook zelfs van fysieke bedreigingen door heethoofden. Na 1920 kon De Haan volgens eigen zeggen niet meer met zijn Arabische vriend Adil in een joods hotel logeren. De zionistische druk om de Palestijnen uit het economische leven weg te drukken werd steeds steviger en was een van de factoren die vanaf 1929 tot de uitbarsting van nog gewelddadiger rellen leidden. De verschillende vormen van boycot tegenover de Palestijnse Arabieren waren een wel erg cynische tegenhanger van vele zelfde vormen van uitsluiting in het antisemitische Oost-Europa tegenover de joden. Dit laatste was een veelvuldig gebruikt argument voor het zionisme, maar De Haan wees op de tegenstrijdigheid.Ga naar eindnoot7

De Haan laakte de zionistische versimpeling dat het Palestijns nationalisme een zaak was van de kleine klasse effendis, de stedelijke bourgeoisie; en dat de belangen van de fellachen, de boeren, parallel liepen met die van de zionisten. Hij veroordeelde de onoprechtheid van de zionistische leiders, die naar de Arabieren verzoenende woorden spraken, terwijl zij de nationale gevoelens van hun achterban weer aanwakkerden. Maar ook de journalist vond het vaak moeilijk om omvang en achtergrond van het Arabische verzet te peilen. Daarbij kwam dat De Haans antizionisme er eerder een was van de maat en de methode dan van het principe. Veelvuldig werd de zionistische organisatie door hem juist bekritiseerd omdat ze niet genoeg deed aan de opbouw van het land. Zijn emotionele betrokkenheid lag bij de joden, niet bij de Arabieren en allerminst bij de zionisten. Een aardig voorbeeld daarvan, dat nog uit de begintijd dateert en laat zien waar het bloed kroop, is een uitdeling van postzegels aan een groepje jongens: ‘Iedereen dringt, iedereen vraagt. Ook de Arabische schooiertjes. Gaarne zou ik een Arabisch jongetje het mooie zegeltje geven, om te toonen, dat de Arabische quaestie buiten de postzegels om gaat. En ik twijfel: ja, ik zal hem geven aan dien kleinen Arabier met dat mooie rode fezje op zijn lachenden kop. Maar uit de heele schreeuwende bende roept er één: “Annie Cahen”, dat is: “Ik ben uit den Priesterstam”. Ja, Arabiertje, dat is een argument, waar gij niet tegen op kunt met uw mooie roode fezje op uw lachenden kop.’Ga naar eindnoot8

Zijn meest geruchtmakende voetafdruk als kampioen voor de Arabische Palestijnen waren de bezoeken aan emir Abdallah en aan koning Hoessein van de Hedjaz in 1923 en 1924. Deze stonden echter geheel in dienst van de ultraorthodoxe belangen rond rabbijn Sonnenfeld, namelijk de strijd tegen de inlijving van de hele orthodoxie in een zionistisch kader. Bij die gelegenheid ook wordt de eerste verkleedpartij vermeld en het lijkt waarschijnlijk dat de veel besproken Arabische uitmonstering van De Haan van die tijd dateert.Ga naar eindnoot9 Het waren vooral deze bezoeken die de zionistische organisatie in een staat van razernij brachten, omdat tegenover

de internationale diplomatieke wereld de fictie dat de Palestijnse joden een eenheid vormden, zorgvuldig door haar gecultiveerd, werd ondermijnd.Ga naar eindnoot10

In februari 1922 bezocht De Haan voor het eerst emir Abdallah in diens tentenkamp bij Amman. Het was nog een louter journalistiek bezoek, maar een jaar later zien we de verslaggever ook in deze kring getransformeerd tot een echte politicus. Zijn politieke rol voor de Sonnenfeldgroep, die zich verzette tegen incorporatie in een zionistisch rabbinaat, was al begonnen door in juni 1919 een delegatie voor de Sonnenfeldgroep te leiden naar de King Crane Commissie, die uit de vs kwam om te onderzoeken of de Balfour Declaratie uitvoerbaar was.Ga naar eindnoot11 Dat trok in die tijd nog geen aandacht. Die kwam pas bij een soortgelijke missie naar de Britse persmagnaat Northcliffe, die in januari 1922 Palestina bezocht en zijn zeer negatieve indrukken van het Nationaal Tehuis in zijn kranten uitdroeg. Dit bezoek kwam De Haan op de eerste regelrechte doodsbedreigingen te staan en vanaf toen werd hij, met nog twee en een half jaar te leven, een outcast.

Maar vooral de bezoeken in 1923/1924 aan Abdallah en diens vader Hoessein, die zich in januari 1924 tot kalief had laten uitroepen, leidden definitief tot het gevoelen dat de journalist bereid was om voor zijn orthodoxe vrienden met de duivel zelf te pacteren, het ultieme volksverraad. Dat was dan vanuit een merkwaardig perspectief bekeken, want ook de zionisten onderhandelden regelmatig met Arabieren.Ga naar eindnoot12 De bezoeken aan de Transjordaanse woestijn bepaalden in ieder geval (samen met de fotografieën van, zoals hij zelf spotte, een ‘als emir verkleed persoon’) voor een goed deel ook het postume beeld van de joodse Lawrence.

Wat er ook zij van een mogelijk vervolg van een Arabisch leven, misschien met een toekomst à la Asad en Philby, het is moeilijk om De Haans politieke standing in deze context te beoordelen zolang we geen Arabische bronnen hebben. Want aan de

andere kant lijkt het om een aantal redenen onwaarschijnlijk dat De Haan toen nog voldoende politiek gewicht had. Ten eerste zijn er de getuigenissen van vriend en vijand dat hij in het laatste jaar van zijn leven geestelijk gestoord was. De destructie van een deel van zijn papieren was hiervan, vooral voor de geschiedschrijving, een betreurenswaardig symptoom. Ook had hij de gewoonte met een hoog stemgeluid eindeloos en staccato slogans te herhalen. Zo’n slogan was ‘liever Arabisch dan zionist’, waarbij hij verwees naar de leuze ‘liever Turks dan paaps’ uit de Tachtigjarige Oorlog in de Nederlanden.Ga naar eindnoot13

Maar de Palestijnse zionistische organisatie werd in 1922 versterkt door een uitermate kundige nieuwe leider, Frederick Kisch, een Britse officier die vanaf die tijd de diplomatieke betrekkingen verzorgde en het tegendeel was van zijn intransigente Russische voorganger. In Palestina was vanaf het begin door de verschillende partijen gevochten om het oor van de vele bezoekers die wel eens wilden zien hoe dat joods Nationaal Tehuis zich ontwikkelde. De Haan was als pleitbezorger van het ultraorthodoxe kamp behoorlijk effectief, hoewel lang niet elke bezoeker in zijn ban raakte. Daarin kwam nu verandering. Het lijkt dat Kisch met succes tegengif toediende tegen De Haans indoctrinatie en vooral de informatie met ‘some home truths’ betreffende de dichter (ongetwijfeld diens homoseksualiteit en huwelijk met een niet-joodse vrouw) zouden wel eens doeltreffend kunnen zijn geweest.Ga naar eindnoot14 Begin 1924 was de rol van de Hasjemieten, wier dynastieke ambities door de Palestijnse Arabieren werden gewantrouwd, sterk verzwakt. Koning Hoessein, wiens kalifaat weinig steun kreeg en wiens gebied het jaar daarop werd veroverd door de Wahabieten onder leiding van Ibn Saoed, verdween van het politieke toneel; zijn zoon, emir Abdallah, werd door de Britten voorlopig kort gehouden en zocht juist toenadering tot de zionisten. De Haan had dus op het verkeerde paard gewed: de onvriendelijke woorden die de koning-kalief over de zionisten had gesproken werden haastig ingeslikt.

Dat neemt niet weg dat hij épris was van zijn verblijf in het kamp van Abdallah. Daar kwam de Dichter van het Joodse Lied pas goed tot zijn recht. ’s Avonds werd in het kamp van de koning poëzie bedreven. Men sprak over de kwatrijnen van Omar Khayam en minister van Buitenlandse Zaken van de Hedjaz, Fuad el Khatieb, was zelf dichter. ‘Wij loopen vrij elkanders tenten in en uit. Des avonds, in de schaduw van de volle maan, voeren wij lange gesprekken over Oostersche en Westersche dichtkunst. Bij de Arabieren staat een dichter hooger aangeschreven dan bij de Hollanders. Dichtkunst is bij de Arabieren geene lichte uitspanning, maar een voorname functie van het Volk. Het hoogst schatten de Arabieren eenen dichter, die tevens een dapper krijgsman is.Ga naar eindnoot15

De familie Aweidah

De vier broers Aweidah, van wie er twee een grote rol in zijn leven zouden gaan spelen, kwamen uit een familie van gezeten middenklasse in Jeruzalem. Hun

goedlopende stalhouderij (later garage) dicht bij de Jaffapoort, was een van die lieux de mémoires die latere Palestijnse ballingen zich herinnerden.Ga naar eindnoot16 De broers zouden de eerste islamitische jongens uit Jeruzalem zijn geweest die een christelijke school bezochten. Twee van hen, Hassan en Subhi, hadden aan de Amerikaanse Universiteit van Beiroet gestudeerd.Ga naar eindnoot17 De oudste broer, Abdoel Salaäm, een ferme pater familias voor de broers, was agent van emir Abdallah. In die hoedanigheid zorgde hij voor paarden en verblijf, wanneer de vorst met zijn gevolg Jeruzalem bezocht en dat legde hem geen windeieren. De Haans latere toegang tot de emir en diens vader koning Hoessein had hij te danken aan Abdoel Salaäm.

In mei 1919 ontmoette De Haan als eerste de jongste van de vier broers, de negentienjarige Adil.Ga naar eindnoot18 Hij was net verhuisd van de joodse wijk in de oude stad naar een pension aan de Jaffaweg, niet ver van het huis annex stalhouderij waar Adil met zijn broers woonde.Ga naar eindnoot19 Adil Aweidah, door De Haan in zijn feuilletons steevast ‘Adil Effendi’ genoemd, was een belangrijk hoofdstuk in zijn leven. Met hem moet hij, zij het maar kort, zijn meest emotionele vriendschap in Jeruzalem hebben beleefd. Het was een complexe relatie: de nieuwe vriend werd met hartstocht bezongen in de Kwatrijnen, terwijl hij in de feuilletons veelal werd gegispt, omdat hij maar een beetje ontevreden en doelloos rondhing. In de Kwatrijnen bijvoorbeeld heet het:

Maar de feuilletons spreken een andere taal. Al bij de eerste beschrijving is het raak: ‘Hij is een brave kerel. Maar lui, heel lui. Ik geloof, dat vele Effendi’s [stedelingen] lui zijn.’ Nog een sterk staaltje is te lezen in juni 1920, toen De Haan in het ziekenhuis lag.

Adil Effendi komt natuurlijk vele malen. Ofschoon het hem den laatsten tijd wel moeilijk valt. Want de vastenmaand van Ramadan is begonnen. En hij zweert bij den baard van den profeet, dat hij de geheele maand vasten zal. Het is bijna Juni geworden en alle nette menschen van Jeruzalem dragen hunne zomerkleeren. Adil Effendi peinst: ‘als ik dood ga, mag hij dan de nieuwe overhemden hebben, die ik bij Morums heb gekocht?’ Ik vermaak hem de overhemden. ‘Misschien, mijn vriend,’ peinst Adil voort: ‘zal Allah u genezing zenden, en zal ik de mooie overhemden niet krijgen. Geef mij er nu voor alle zekerheid vast een.’ Niets gaat mijn vriend Adil Effendi zoo zeer ter harte als mooie kleeren.Ga naar eindnoot21

Maar dit krasse voorbeeld van harteloosheid is toch niet het hele verhaal. Even afgezien van de vraag of het bovenstaande wel de werkelijkheid weergeeft (De Haan was niet afkerig van enige vertekening in het belang van de humor van zijn verhalen), ontvouwt zich gaandeweg in de feuilletons een complete Adil. Net zoals De Haan vroeger als onderwijzer sympathie had voor de ondeugende leerlingen, hield hij van Adils dwarsigheid. Wellicht werd de jongen hem juist dierbaar vanwege dat onbekommerde egoïsme, dat een benijdenswaardige keerzijde had: het vermogen om ontspannen te genieten van de mogelijkheden des levens zoals die zich voordoen. Een eigenschap, die de altijd piekerende, wroetende en wroegende De Haan zo smartelijk ontbeerde.

Het leven met Adil had het ontspannen ritme van paardrijden en uitstapjes. Ook van gezamenlijke bezoeken aan De Haans joodse vrienden: Adil kwam over de vloer bij dokter Wallach, de directeur van het ziekenhuis Schaäre Zedek; hij vergezelde zijn vriend naar de partijtjes van de orthodoxe miss Annie Landau, de belangrijkste gastvrouw in het Jeruzalem van de mandaattijd. En er was ook een wederkerigheid op het front van lesgeven. Tegenover Adils lessen Arabisch en paardrijden leerde De Haan hem Frans en Engels, want zoals zoveel jonge mannen van zijn stand haakte Adil naar Europa en vooral naar een Europese vrouw: ‘“Ik denk niet, mijn Vriend,” zegt Adil Effendi: “dat ik met de dochter van den Mufti trouwen zal…. ik denk, dat ik zal trouwen met een meisje uit Europa, c’est plus chic.” [..] “En denkt gij niet,” zegt Adil dan verder, “dat ik misschien een vrouw in Holland vinden kan? Zij behoeft niet rijk te zijn… wij hebben geld genoeg. Ze behoeft óók niet te werken. Maar ze moet chic zijn.”’Ga naar eindnoot22

De vriendschap ontwikkelde zich echter in de schaduw van de toenemende spanningen tussen Arabieren en zionisten. Ondanks De Haans antizionistische houding leverde die escalatie een zekere gedwongenheid op: er moest maar liever niet over politiek worden gepraat. Adil was lid van de meest extreme nationalistische club El Muntada en praatte graag de toonaangevende leden na. Bij verschillende gelegenheden distantieerde hij zich lijfelijk van zijn vriend, omdat hij bang was met hem te worden gezien (een bewijs overigens dat in deze tijd De Haan nog als zionist werd beschouwd).Ga naar eindnoot23 Een belangrijke vraag is natuurlijk of er ook homoseksuele betrekkingen bestonden tussen de twee. Ik kom hierop nog terug.

Hoewel Adil in januari 1920 een baan bij het bestuur blijkt te hebben (hij ontwikkelde zich volgens de oudere vriend tot een ‘nuffige’ kleine ambtenaar), bleef Europa met het begeerde Europese huwelijk lokken en in augustus 1922 verloor De Haan hem door een onverwachte daadkracht van Adils kant: hij ging naar Europa om er techniek te studeren, waarschijnlijk met een lening van De Haan.Ga naar eindnoot24 Het afscheid werd onderkoeld beschreven: mogelijk waren de emoties zelfs voor De Haan te groot om ze zo maar prijs te geven aan het publiek, maar de titel van het feuilleton is veelzeggend: ‘Het is voorbij’.

Ons groote huis is in beweging. Want onze Adil Effendi heeft vandaag zijn paspoort gekregen. Morgen reist hij naar Europa. En vanavond komen vele vrienden en buren hem voor het laatst zien. […] Vrijdagochtend, met het mooie wagentje van Hassan, is Adil heengereden. Alles héél licht: de morgen, het wagentje, Adil zelf.Ga naar eindnoot25

Waarheen Adils reis in augustus voerde weten we niet. Pas ruim een jaar later, in oktober 1923 vinden we hem in het Duitse Konstanz, waar hij zich liet inschrijven bij de Technische Hochschule, en daar woonde hij vermoedelijk tot december 1926, toen hij naar Engeland verhuisde, maar hoe lang hij daar bleef en of hij daar verder studeerde: ook dat weten we niet.Ga naar eindnoot26 De vraag is of er nog briefcontact was tussen de vrienden. In het De Haan-archief in de Bibliotheca Rosenthaliana is slechts een ansichtkaart van Adil, toen hij net in Konstanz was aangekomen: ‘Herzliche Grüsse von hier, sendet Ihnen, wo ich von jetzt ab hier wohnen Zweg [sic] meines Studiumverfolgen.’Ga naar eindnoot27 Betekent ‘Verfolgen’ een vervolg op een eerdere studie? Het is niet bekend wat Adil precies heeft gestudeerd (waarschijnlijk elektrotechniek) en of hij zijn studie ook heeft voltooid. De dierbare vriend wordt in de feuilletons niet meer vermeld. Ook is niet bekend wanneer hij terugkeerde naar Palestina. Wel weten we dat hij achtereenvolgens in het Rockefeller Museum in Jeruzalem, bij de Palestijnse radio en in de watervoorziening in Jordanië heeft gewerkt. Dat wijst niet op veel stabiliteit, zelfs als we de politieke moeilijkheden en de ineenstorting van de Palestijnse wereld in 1948 in aanmerking nemen. De Europese vrouw van zijn dromen vond hij niet: in de traditie van veel Arabische families trouwde hij met zijn nicht-

je Husnie. In 1948 vluchtte het gezin naar Ramallah. Geheel atypisch voor het indolente en egoïstische karakter dat De Haan schetste en misschien meer te maken had met zijn jeugd, kwam Adil rond 1963 om door brandwonden, toen hij zijn dochter probeerde te redden van de vuurdood.Ga naar eindnoot28 Het enige (waarschijnlijke) portret dat we van hem hebben is afkomstig van een andere Nederlandse knapenminnaar, de begaafde fotograaf Frank Scholten, die in die tijd door Palestina trok en De Haan in de winter van 1922 kiekte tijdens een uitstapje naar Jericho met – het kan bijna niet anders – Adil achterin op het wagentje.Ga naar eindnoot29

Na het vertrek van Adil werd Abdoel Salaäm de belangrijkste vriend in de familie. De Haan woonde van december 1920 tot zijn dood in een tuinhuis van de woning van Abdoel Salaäm.Ga naar eindnoot30 Hij werd er in de grote familie van verwanten en buren opgenomen en verschillende van zijn mooiste feuilletons beschrijven dat drukke leven in een Arabische hof: de kinderspelen, de moeilijkheden rond de gezamenlijke waterput. Hoogtepunt was een vliegerwedstrijd voor de kinderen, waarbij de vliegers werden gemaakt van exemplaren van het Algemeen Handelsblad, speciaal door de redactie opgestuurd. Het feest werd compleet, toen er ministers uit de Hedjaz en Transjordanië kwamen opdagen.Ga naar eindnoot31 Met Abdoel Salaäm maakte De Haan in de tweede helft van januari 1921 een journalistieke veertiendaagse reis naar het zuiden van Palestina, langs onder meer Ashdod en Beersheba, neergelegd in de serie ‘Bischoem el-Hawa’, letterlijk ‘de lucht inademen’. De oudste broer zou echter nooit de belangrijke plaats van de jongste innemen. Hij had ook minder tijd met zijn zaak en gezin van vier dochters.

Hoezeer De Haan een vriend des huizes werd zien we, wanneer hij een onwaarschijnlijke rol als huwelijksbemiddelaar speelde en een brief meekreeg naar Amman, waar Abdoel Salaäm verdacht lang bleef. De Haan deed dit met de gebruikelijke gusto:

Ik geef hem den verstandigen brief, dien onze oudste dochter Suheliah geschreven heeft. En ik spreek wijze en ernstige woorden. Het is verbazend, hoe gemakkelijk het is, wijze en ernstige woorden te spreken met een ander. Maar spreek eens wijze en ernstige woorden met u zelven! Ik vraag Abdoel Salaäm waarom hij zoovele dagen in Amman blijft. Is het waar, wat de slechte menschen zeggen, dat hij te Amman eene jonge vrouw heeft gevonden en dat hij met haar is getrouwd? ‘Bij mijn geloof,’ roept Abdoel Salaäm: ‘hoe slechte menschen! Hoe groote leugens – – ik heb eene vrouw te El-Kuds [Jeruzalem] – – genoeg, genoeg!’ Hij zweert nu ook vele eeden: bij zijn geloof, bij zijn oogen, bij zijne dochters, bij de barmhartigheid van Allah voor zijn overleden Vader. Het wordt héél verdacht. En ik ga vreezen, dat de slechte menschen in El- Kuds wel eens gelijk zouden kunnen hebben.’Ga naar eindnoot32

Maar er woonden in Jeruzalem wel degelijk Arabische intellectuelen, afgestudeerd meest in het oude Constantinopel of aan de Amerikaanse universiteit in Beiroet, echter ook wel aan de prestigieuze Engelse universiteiten. Bovendien had hij als lecturer aan de juridische hogeschool die door de regering was opgericht wel degelijk ook Arabische collega’s, afgestudeerde juristen. Maar, anders dan in Nederland, leek De Haan niet zoveel trek in intellectuele contacten te hebben. Dat gold trouwens ook voor zijn joodse vriendenkring, die zich voornamelijk beperkte tot weliswaar intelligente lieden als rabbijn Sonnenfeld, dr. Wallach en miss Landau, maar wier wereldlijke eruditie beperkt was. En dit gold dus ook voor de Arabische kring. Men vindt dat patroon zelfs in de boezem van de Aweidah-familie. Zijn contact met Subgih, de derde broer Aweidah, die in Beiroet had gestudeerd, uitstekend Engels beheerste en bij het bestuur werkzaam was als vertaler, beschrijft hij in een feuilleton met de veelzeggende titel ‘Eene verrassing’. In de maneschijn spraken beide mannen over Hegel en andere filosofen. En er was een mooie moraal: op de vraag hoe hij met zijn materialistische broers kon opschieten, antwoordde Subgih: ‘men moet zijn broers liefhebben zooals zij zijn. De philosophie leert ons in vrede te

leven met allen. Ook met ons zelven.’Ga naar eindnoot33 Dergelijk verstandig advies was aan De Haan niet besteed. En ondanks zijn kennelijke sympathie voor deze broer wordt hij verder in de feuilletons nergens vermeld.

Homoseksuele relatiesGa naar eindnoot34

Voor een extraverte persoon als De Haan is er merkwaardig weinig bekend over zijn homoseksuele relaties. Het enige wat we met grote zekerheid weten is dat hij altijd onder zijn seksuele voorkeur heeft geleden. Het zal wel nooit meer mogelijk zijn om te achterhalen in hoeverre er daadwerkelijke homoseksuele contacten hebben bestaan tussen hem en zijn Arabische vrienden. Natuurlijk scoort Adil hoog op de lijst van de mogelijkheden. En daarnaast zijn er de vele Hassans, Mohammeds, Achmads en zoveel andere jonge jongens die zijn aandacht hebben getrokken: in de stallen, bij de Klaagmuur, hangend op muurtjes. Het feit dat bij die aandacht wroeging optrad, wijst niet per se op de vervulling van het seksueel verlangen. Het was in die tijd natuurlijk geen zeldzaamheid dat datgene wat als verboden liefde gold, of deze nu buitenechtelijk dan wel homoseksueel was, niet werd geconsumeerd. Het enige wat we kunnen doen is de theoretische pro’s en contra’s tegenover elkaar zetten.

In de context van de feuilletons en de na zijn dood verschenen Kwatrijnen lijkt De Haan vooral aangetrokken te worden door Adil en de jongetjes die in Jeruzalem rondhingen. De erotische aantrekkingskracht is over het algemeen meer verholen in de feuilletons dan in de gedichten. Dat heeft natuurlijk te maken met het feit dat hij tegen salariëring voor een groot publiek schreef en zelfs een De Haan kon het zich niet veroorloven de vigerende fatsoensnormen in dit opzicht helemaal te negeren. Ook zijn in de feuilletons de aanwijzingen dat er iets mis is in de gemoedsrust van de dichter vager dan in zijn gedichten: ‘O, een Grieksche schoonheid is Hassan heelemaal niet. Hij is maar een Moortje, een Marokkaansch Moortje. En toch wilde ik wel, dat hij niet woonde bij den Klaagmuur, en dat hij niet vroeg en vleide om een heelen piaster of om een halven piaster, juist op den weg naar de gebeden.’Ga naar eindnoot35

In de kwatrijnen vinden we in het gedicht ‘Gods gaven’:

Dat brengt ons op de kwestie van de rol van de godsdienst. In het jodendom is homoseksualiteit streng verboden, maar ook hier was uiteraard de natuur sterker dan de leer. Niet alleen in de klassieke joodse poëzie maar ook in de gesloten mannenwereld van de harediem, de ultraorthodoxen, was erotiek tussen mannen niet onge-

bruikelijk.Ga naar eindnoot37 Daarbij kwam dat De Haan in de door hem vereerde rabbijn Chaim Sonnenfeld een begripvol geestelijk leidsman had gevonden. We zijn geneigd ultraorthodoxie te associëren met dorre, onverzoenlijke strengheid in de leer. Maar Sonnenfeld was een wijs man, met niet alleen gevoel voor humor maar ook compassie voor de zondaar, zolang deze maar niet de Tora zelf verwierp.Ga naar eindnoot38 Het is heel goed mogelijk dat De Haan met vallen en opstaan zich onder Sonnenfelds invloed bij tijd en wijle zeker voelde van Gods begrip en vergeving.

Ook in de islamitische cultuur wordt homoseksualiteit als evenwaardig alternatief voor heteroseksualiteit verworpen. Maar, anders dan in jodendom en christendom, wordt de praktijk als overgang naar de heteroseksualiteit wel geaccepteerd. Homoseksuele relaties worden getolereerd, zolang ze zich niet openlijk manifesteren of openlijk ervan wordt genoten. En er bestaat nog een ambivalentie: aan de ene kant is er onbegrip voor een blijvende voorkeur van mannen voor mannen; aan de andere kant wordt een voorkeur van mannen voor jongens als iets normaals beschouwd, waarbij een tegenprestatie van de oudere aan de jongere man in de vorm van geld of patronage acceptabel is.Ga naar eindnoot39 De straatjongetjes zullen daar geen problemen mee hebben gehad. In dit verband dringt zich ook de lening van De Haan aan de Aweidah’s op, die – zoals ik boven heb gesuggereerd – heel goed bestemd kon zijn geweest voor Adils emigratie. Was vleselijk contact met deze vriend de prijs die hij moest betalen voor de invulling van het verlangen naar Europa en een Europese vrouw? Wij zullen het waarschijnlijk nooit weten.

Dan is er nog een ander saillant punt: hoewel De Haan ook gevoelvol over joodse jongetjes schrijft, zijn de echt erotische ontboezemingen bijna geheel beperkt tot hun Arabische leeftijdgenoten. Was dat vanwege de grotere acceptatie van homoseksualiteit in die cultuur? Of wilde hij zijn ‘volksgenoten’ niet belasten met zijn verboden lusten?

Ik ben veel dank verschuldigd aan prof. dr. Jacob Polak, die een grote bibliografie van en over De Haan heeft samengesteld, waaronder ook veel gegevens van internet.