Archief: DBNL

Hans Olink
Berliner Beobachter

Ik probeer het poortje te vinden dat me naar een grote binnenplaats moet leiden. Ik zoek het huis van Gisela May, zangeres, diseuse en Brecht-vertolkster. Iedere keer weer sta ik versteld van de steeds wisselende etalages en façades in de Friedrichstraße. Ze zijn het toonbeeld van de strijd die beginnende winkeliers voeren om het beste plekje in deze voormalige Ost-straat – in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw de Saufmeile genoemd naar de onafzienbare reeks cafés en bordelen – maar die steeds meer het karakter van een Kaufmeile begint te krijgen.

Als ik gedesoriënteerd de drukke, lawaaierige straat achter me heb gelaten, verbaas ik me over de stilte achter de hoge huizen uit de Gründerzeit. Het complex waar Gisela May woont, staat in de steigers en is vrijwel geheel verpakt in beschilderd gaasdoek. Met als gevolg dat ik niet meer goed kan zien waar zich het trapportaal bevindt in het bunkerachtige gebouw, dat er met zijn kogelgaten lange tijd uitzag als een krentenbrood – restanten van de zware strijd om Berlijn begin ’45. In Oost-Berlijn waren deze gaten als stille oorlogsgetuigen tot de val van de Muur nog vaak zichtbaar, maar sindsdien zijn ze geretoucheerd in de renovatiedrift die dit deel van de stad lijdzaam ondergaat. Nu zijn de aannemers ook tot deze binnenplaats doorgedrongen.

Als de deur op de eerste verdieping opengaat, treed ik een andere wereld binnen, een wereld van ver voor de Muur. In de deuropening draait een iel, tenger vrouwtje haar hoofd wat opzij, als een vogeltje dat beter wil zien. Ze is streng opgemaakt: een dunne streep eyeliner op de plek waar de wenkbrauwen zijn verdwenen. Het is al de vijfde keer dat we elkaar ontmoeten, hier in dit vroegere bolwerk van de ddr. Ik loop langs de in de gang uitgestalde cd’s van de diva, tientallen, misschien wel honderden. Zelf weet ze het ook niet precies meer. ‘Ach, wat doet het er toe. Ik ben oud en blind.’

Ik laat haar een visitekaartje zien van een Russische oogarts die me is aangeraden door een vriend, die evenals ‘die May’ grauwe staar heeft. Ze bedankt voor de moeite. Maar ze betwijfelt of ze van het aanbod gebruik zal maken. ‘Dan moet ik naar Moskou voor een onzekere onderneming. En ik verlaat mijn huis hier liefst zo min mogelijk.’

‘Maar als u dan weer kunt zien…’

‘Ja, maar ik ben al zo oud, ik weet niet of het nog zin heeft. Bovendien, ik durf niet meer te vliegen.’

Ik pruttel wat, zonder resultaat.

Ze schuifelt de woonkamer in, heel voorzichtig.

Ze is zo goed als blind, en bang, niet

voor de dood, maar voor het donker als ze niets meer kan zien.

Ik ken Gisela May nu een jaar of drie. Ik leerde haar kennen toen ik haar interviewde over Ernst Busch, de zanger van het Duitse socialisme. Ze adoreerde de man die vanwege zijn politieke stellingname Hitler-Duitsland in 1933 moest ontvluchten, en enige tijd in Nederland verbleef.

Een jaar later maakte ik een portret van Hanns Eisler, de componist van het Duitse socialisme, die voor Hitler naar Parijs vluchtte en tijdens de oorlog, net als Bertolt Brecht, asiel kreeg in de Verenigde Staten. Na de oorlog kwamen Busch, Brecht en Eisler terug in het andere Duitsland: de Deutsche Demokratische Republik.

Gewillig tastte May haar geheugen af, een Fundgrube voor cultureel links. Ze formuleerde goed, sprak duidelijk en voordat ik het wist, spraken we over haar leven.

Eisler zong als een kraai

De 89-jarige zingt ‘Auferstanden aus Ruinen’, het volkslied van de ddr dat in zeer korte tijd werd gecomponeerd door Hanns Eisler, en waarvoor de dichter Johannes Becher, destijds minister voor Cultuur, de tekst schreef, en niet Bertolt Brecht, zoals menigeen had verwacht: ‘Auferstanden aus Ruinen und der Zukunft zugewandt,/ Laß uns Dir zum Guten dienen, Deutschland, einig Vaterland.’ Ze zingt het nog steeds graag; ze was de ddr toegewijd. Toen het lied in 1949 bij de stichting van de ddr officieel tot volkslied werd verklaard, was May verbonden aan het Theater van Dresden. Om het theater te bezoeken moesten de toeschouwers in plaats van entree te betalen briketten meenemen. Na Dresden en daarna Halle kwam ze terecht bij het Deutsche Theater, een van de theaters die met de Komische Oper en het Berliner Ensemble deel uit maakten van het rijke theateraanbod van Oost-Berlijn. ‘Een geluk,’ vindt ze. ‘Daardoor kwamen de West-Berlijners naar ons. Zij zorgden voor de broodnodige valuta.’

In de loop van 1956 nam haar carrière een wending. Busch zou bij het Berliner Ensemble Galileï spelen. Een conflict met Brecht dreef hem echter naar de intendant van het Deutsche Theater. Toen hij daar zijn eerste voorstelling – een revue – zou maken, koos hij May als tegenspeelster. Het werd haar debuut als zangeres. Na de voorstelling kwam Hanns Eisler, die in de zaal zat, in haar kleedkamer en zei: ‘Das sollten Sie weiter machen’. En meteen was hij weer weg. ‘Ik vatte dat op als een commando. Ik heb me toen gericht op zijn werk, geoefend en nog eens geoefend.’ In 1961 stapte ze over naar het Berliner Ensemble, wiens intendant – Brecht – inmiddels was overleden.

Veel Eisler-liederen kende ze al, door Ernst Busch en Paul Dessau, maar ze besefte dat ze politiek geschoold moest worden.

Omdat Eisler de politieke tekst voorop stelde was de intonatie van groot belang. ‘Eisler benutte de zogenaamde triole graag. Dat betekende dat ik uit twee lettergrepen drie moest maken.’ Ze zet Das Lied von der Moldau in. ‘Hij paste het principe toe op plaatsen die extra aandacht verdienden.’

Eisler gaf haar het idee dat een verenigd Duitsland zonder oorlog mogelijk was. ‘Dat sprak me aan.’ Met haar felle ogen kijkt ze me doordringend aan, alsof ze haar opmerking kracht bij wil zetten. ‘De samenwerking tussen Eisler en Brecht was uniek. Het is een wonder dat die twee elkaar hebben getroffen. Een groot geluk voor de muziek en voor het theater.’

Ze noemt zichzelf zeer muzikaal. ‘Ik ben eigenlijk geboren voor Eislers muziek. Voor mij was het niet moeilijk. Het zou mij meer moeite hebben gekost om Rigoletto van Verdi te zingen. ‘Hij hielp mij door alles voor te zingen, hoewel hij zong als een kraai, verschrikkelijk. Maar toch wist ik precies wat hij bedoelde. ’t Is eigenlijk ook een wonder dat wij elkaar hebben ontmoet.’

May treedt, zij het incidenteel, nog steeds op. De laatste keer dat ik haar zag was in de Komische Oper aan Unter der Linden. Ze zong er met veel passie het ‘Lied von der Unzulänglichkeit des menslichen Strebens’ van Brecht en Kurt Weill:

Theaters kunnen kiezen uit een programma gebaseerd op Brecht, Tucholsky, Eisler of Brel. Ze wordt nog regelmatig voor concerten gevraagd, maar ‘misschien treed ik wel nooit meer op’.

‘Ik hoop het niet,’ meen ik.

‘Nee, ik ook niet.’

Rijk de Gooyer spion in DDR

Het Theater am Schiffbauerdamm, het vaste theater voor het Berliner Ensemble dat in 1949 door Brecht werd gesticht, waar ‘die May’ jarenlang speelde, ligt niet ver van haar woning, hemelsbreed niet meer dan vijfhonderd meter. ‘Zeven minuten lopen toen ik dat nog goed kon.’

Op het pleintje voor het theater, de Bertolt-Brecht-Platz, zit een bronzen Brecht op een bankje met in zijn handen de karakteristieke pet. Hij heeft niet de uitstraling van een creatieve denker, zoals hij daar als een nederige arbeider zit.

Als je vanaf het plein richting station Friedrichstrasse kijkt, honderd meter verderop, boven de spoorbrug over de Spree, zie je met enige fantasie de vopo’s (Volkspolizisten) met hun herdershonden lopen, die, toen de Muur nog stond, een bezoek aan de ddr tot een lugubere onderneming maakten. Het Berliner Ensemble werd destijds jaarlijks met drie miljoen ddr-mark gefinancierd; het ensemble fungeerde als etalage van de regering. May werd meteen na de Wende op straat gezet. Te zeer gelieerd aan het vermolmde regime. Een strijd over de rechten van het werk van Brecht brak uit. Moest zijn werk in zijn oorspronkelijke vorm worden gespeeld of juist geactualiseerd worden?

Het Ensemble was tijdens de Koude Oorlog een magneet geweest voor buiten-

landse acteurs, schrijvers en regisseurs. Lucebert heeft er nog eens gewerkt in 1956, hoewel werken een te groot woord was voor wat de Nederlandse dichter in Oost-Berlijn uitvoerde. Hij voelde zich niet op zijn gemak in het systeem en werd gearresteerd toen hij besneeuwde ruïnes fotografeerde. Niet veel later werden hij, zijn vrouw en hun drie kinderen uit de ddr uitgewezen (zie De Parelduiker 2000/2 – red.).

Rijk de Gooyer liep drie maanden stage bij het Ensemble, als regieassistent. In 2002 verklaarde hij dat hij tussen 1959 en 1961, toen hij in Oost-Berlijn op de toneelschool zat, gespioneerd had. Vlak voor zijn vertrek naar Berlijn zou hij met de Binnenlandse Veiligheidsdienst hebben afgesproken om inlichtingen te verzamelen, waarvoor hij 3000 gulden zou ontvangen. In de praktijk kwam het spioneren neer op borrelen in cafés en eten in restaurants. Hij was spion uit geldnood, zei hij, maar had nooit verraad gepleegd. (Ik neem me voor zijn relaas nog eens uit te zoeken. Maar als iemand anders het voor me wil doen – graag.)

Nog steeds is het Berliner Ensemble een druk bezocht theater dat vooral actuele stukken speelt, soms uit de Brecht-school. Ik heb er vele gezien. May, die tot 1992 verbonden was aan het theater, zag ik er echter nooit spelen.

Onder gelijkgestemden

We hebben het over de dood. Ze praat er liever niet over. De naam van het kerkhof aan de Chausseestrasse, pal naast het vroegere woonhuis van Bertolt Brecht, valt. In de kelder van het pand, waar het Brecht-Archiv is ondergebracht, bevindt zich een restaurant waar gekookt wordt à la Weigel, de vrouw van Brecht: Küche nach Art Helene Weigel. Toen ik er onlangs weer eens was, kon ik me te buiten gaan aan Käsesuppe mit Paradeiser Nockerln, Wallerfilet in Erdäpfelkoriandermantel und rote Bete-Fenchel, met als afsluiting een Orangenparfait. Weigel kon er wat van.

Op het belendende kerkhof, het Dorotheenstädtischer Friedhof, zou ze – als het niet anders kan – wel willen worden begraven. Want daar liggen ze allemaal: Hanns Eisler, Bertolt Brecht en Helene Weigel, en Brechts vriendinnen Ruth Berlau en Elisabeth Hauptmann, vrouwen die een substantiële rol in zijn werk speelden. Barbara Brecht-Schall, een dochter van Brecht en Weigel, heeft haar naam al op de steen staan waarop wijlen haar man al van een sterfdatum voorzien is. Zij leeft nog en past nog steeds goed op dat het werk van haar vader wordt gespeeld zoals het door hem bedoeld is.

Niet ver daar vandaan liggen Gisela’s leermeesters, de componisten Hanns Eisler en Paul Dessau. Verder zie ik, soms half achter struikgewas, de grafstenen van de schrijfster Anna Seghers, de acteur en regisseur Wolfgang Langhoff, de schrijver Heinrich Mann en de dichter Johannes Becher. Ze hebben één ding gemeen: ze woonden en werkten allemaal in de ddr nadat ze in exil hadden geleefd omdat ze vervolgd werden tijdens het Derde Rijk. Dat gold niet voor May, die beduidend jonger is dan dit gezelschap.

Als ik haar een paar weken later weer bezoek, blikken we terug. Ze noemt haar leven er een met ‘sterke hoogte- en dieptepunten’: de wereldoorlog, de domheid van de mensen, de techniek die alles opzuigt wat een mens aan vaardigheden ontwikkelt. ‘Men hoeft zelf niet meer na te denken. En dat doen de meeste mensen dan ook niet meer. In zoverre is het niet erg dat ik over enige tijd afscheid moet nemen van het leven.’

Ze slaakt een diepe zucht. ‘Oh, ich kann nicht mehr.’

Modern novelist of world-wide reputation
Louis Couperus herdacht in Britse kranten

De dood van Louis Couperus op maandag 16 juli 1923 bleef in Engeland niet onopgemerkt. Hieronder volgen een paar reacties in Britse kranten.

Death of Dutch Novelist
(From our own correspondent)

the hague, July 16. The great Dutch novelist, Louis Couperus, died this afternoon from blood poisoning. He was 60 years old.

Couperus will be sincerely regretted by all lovers of good literature both in England and in America, where his work had become well known in the masterly translations of the late Mr. Teixeira de Mattos. Few foreign writers have had the good fortune to be translated into English by one who himself possessed literary gifts of a higher order; de Mattos was, indeed, more than a mere translator – he was an interpreter who presented to an entirely new audience the genius of his original much as a fine actor interprets the genius of a great dramatist.

Born at The Hague on June 10, 1863, the fourth son of John Ricus Couperus and Jonkvrouwe Geertruida Johanna Reynst, Louis Couperus was educated in Batavia and The Hague. He wrote nearly as many books as Balzac, but the comparatively few that have been translated into English are enough to show the strength and originality of his genius. Probably most people would agree in placing first his ‘Old People and the Things that Pass’. Mr. de Mattos’s version, which appeared in 1919, was a revelation to all who had never before read anything by Couperus. It is a story full of passion, dread, and pity. The old people, almost all of one family and ranging from 97 downwards, are protagonists in a tragedy which began in a murder, the fruit of a passionate love, committed in Java some sixty years before. Gradually the thing spreads its heavy clouds of horror and suspense over the whole family. Within this isolated circle Couperus creates a variety of characters, each a finished masterpiece, each with its own individuality clothing the family likeness. His observation and presentation of senility, old age, middle age, and youth are conducted without a trace of satire, but with artistically restrained pity. The whole theme, which might have been a mere tract on the text, ‘Be sure your sin will find you out’, is raised to the dignity of tragedy.

In ‘Small Souls’, ‘The Twilight of the Souls’, and ‘Dr. Adriaan’, in which we meet some of the same family again, Couperus partly yielded to the temptation of piling on the cruel strokes of fate beyond the limits of reasonable probability. But they show the same masterly characterization, and, perhaps, an even greater measure of pity. ‘The

Hidden Force’, which was, we believe, the last to be translated by de Mattos, exhibits, like the other books, the close link between Couperus’s characters in Holland and the colonial life in the Dutch Indies. He is profoundly impressed by the corrupting, disintegrating force exercised by the East on European settlers, and the whole story suggests both comparison and contrast with some famous novels of Anglo-Indian life.

It must be admitted that Couperus was not always happily inspired. In ‘The Tour’ he attempted a presentation of the gorgeous life of antiquity which has attracted so many novelists from Flaubert downwards, and the result can only be described as dreary. ‘The Law Inevitable’,Ga naar eindnoot5 too, though much better, is stil below the level of his great books. It is an unpleasant study of female psychology, which seems to convey the moral that the love of the body is more powerful than the love of the soul.

In 1896 Couperus was decorated with the Order of Orange Nassau. He visited London in June, 1921, and was entertained at dinner at the House of Commons and also by the Anglo-Batavian Society. He married in 1891 Elizabeth Johanna Wilhelmina, daughter of Ricus Baud.

(The Times, 17 juli 1923)

M. Louis Couperus

The death is announced from the Hague of M. Louis Couperus, the author, at the age of sixty. He was of Dutch parentage, and he spent his early years in Java, but returned to Holland while still a young man to complete his studies. He was, however, a cosmopolitan both by temperament and practice. He travelled widely, and his work had an international rather than a merely Dutch acceptance. He found an admirable translator in M. Teixeira de Mattos, who made his fiction well known in the English tongue. His first tale, ‘Eline Vere’, written in 1889, gave him an international reputation. It was followed by ‘Footsteps of Fate’,Ga naar eindnoot1 ‘Ecstasy’, ‘Majesty’, and ‘Psyche’; and in a different vein by his ‘Book of Small Souls’ and his ‘Old People and Things that Pass’. These both deal at length and minutely with characters of Dutch-Indo-society, the former tracing the growth of a family through several generations somewhat in the manner of Mr. Galsworthy’s ‘The Forsytes’; and the latter involving them in tragedy.

Like M. France,Ga naar eindnoot2 he tried, too, the reconstruction of antiquity in fiction, and, of this vein his ‘The Tour’Ga naar eindnoot3 is the best known example. For a full consideration of his versatility we still lack an English translation of his ‘Korte Arabesken’.

M. Couperus had something of Meredith in his fondness for chiselling a subtle phrase; something of D’Annunzio in the richness and warmth of his style.

He was the guest at a public dinner in this country two years ago, when the chairman, Mr. Stephen McKenna,Ga naar eindnoot4 paid him a high tribute as one who could notably ‘project his own spirit into the bodies of his creatures’.

(The Manchester Guardian, 19 juli 1923)

Couperus’s Last Novel

The death of Louis Couperus last July robbed Holland not of only her most distinguished writer, but of her only modern novelist of world-wide reputation. There have been English and French versions of several of Couperus’s novels, both at the beginning of his writing career and in the past four or

five years: but those readers who do not know Dutch or German – most of Couperus’s work can be had in the latter tongue – will hardly realize the extraordinary versatility which characterized his collected writings, fiction, essays, impressionist sketches. The attention given more recently to what may be called the ‘realistic social novels’- such as the ‘Book of the Small Souls’ and ‘Old People and the Things that Pass’ – may lead to the neglect of the other side of Couperus’s genius – what one may call the archeological, mythological, pagan, romantic.

This novel (Het zwevende Schaakbord (The Hovering Chessboard); Amsterdam: Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur) is distinctly in the second category: in that class which, one cannot help feeling, the novelist enjoyed writing, although it would be impossible to assert that he was invariably better in this vein than in his delineations of modern Dutch life. It is enough that we have here a very good illustration of the learned and academic trait in Couperus’s literary character. The story is inspired by a Middle Dutch Arthurian poem, the ‘Roman van Walewein’, which two Dutch poets, Penninc and Pieter Vostaert, wrote in the first half of the thirteenth century. Couperus first read it in the course of his language studies, and later realized the possibilities of a narrative which, in the original – the suppositions French source is lost – ranks high among the episodic Arthurian romances. Its subject is the appearance of a magic chessboard one day at Arthur’s Court and the King’s desire to possess it. Walewein (Gawain) undertakes the search. The chessboard is in the possession of King Wonder, who promises it in exchange for the beautiful Isabel. But, of course, Isabel and Gawain, when they meet, fall in love with each other; and after various adventures Gawain succeeds in taking back the chessboard and in making Isabel his bride.

Couperus has made his story begin with a second search for the chessboard ten years later. In many essentials he has repeated the romance of Penninc and Vostaert, in particular in the emphasis placed on the magical element. Where he differs from his model is chiefly in the less episodic construction. The adventures are brought into relation with the Round Table in general; and the portraits of the knights, realistic in some cases almost to the point of farce, and the accounts of Merlin’s wonderworking and Morgan le Fay’s sorcery, are very attractive. A second difference lies in the way in which a dramatic element has been introduced in the rivalry between Gawain and Gwinebant for Isabel’s love, a struggle which ends with Gawain’s death. The novelist has thus much amplified his original, successfully re-creating a little-known Gawain story. As in other of Couperus’s reconstructions of the past, the learning and careful study is obvious, but the characters are never remote. In making the romantic past – whether it be ancient Rome, as in the ‘Komedianten’, classical mythology, as in ‘Dionyzos’, or Arthurian England, as here – into something intimate, tangible, vital, Couperus can have had few equals in modern European literature.

(The Times Literary Supplement, 27 december 1923)

The Dutch Indies

Eastward. By Louis Couperus. 18s. net. London: Hurst & Blackett.Ga naar eindnoot6

The novels of the late Louis Couperus contain some remarkable pictures of life in the Dutch Indies, and a translation of this travel book, the product of a tour in the Far East in 1921, should be welcomed by all who know the works of the great Dutch novelist. The book embodies material originally contributed to the Haagsche Post in the form of letters. As written amid the constant stir and bustle of travel, the chapters are necessarily light and sketchy. In addition, Couperus went out to the East as a distinguished Dutchman, to be treated ceremoniously by the Colonial officials, and to preserve something of a like ceremonious character in what he wrote. There may be, therefore, perhaps be some disappointment at the absence of that peculiar, brooding observation which distinguishes his novels. A novelist, however, is at liberty to ‘compose’ his pictures. Couperus is dealing here with facts, although the more familiar Couperus of the novels does peep out occasionally. In his opening chapter the writer tells of his family connection with the East, of the great grandfather who was Governor-General; of his father who was also in the Colonial service, and of the blood of officialdom which seemed to flow in the veins of his brothers, directing their thoughts, even as boys, to advancement in the Colonial service: – ‘I myself was a dreamy child, and the gold lace of officialdom had no attraction for me… I spent five years at school in Java.’

Couperus travelled through Sumatra and Java and Bali, everywhere delighted with a land which appears, in his pages, to reflect a peace which is the joint product of Oriental and Dutch influences. The general impression is of sunshiny afternoons. In the midst of the general placidity, however, change is making itself manifest, and Couperus warns the traveller who would see the Far East in its full romance to lose no time. The old manners are changing, the picturesque native dwellings are decaying, and where once there was carved wood, galvanised iron is making its appearance as a substitute. The people, high and low, are becoming better educated. Inevitably the role of the Colonial official will become increasingly restricted to a general supervision as the fitness of the native population for selfgovernment develops. It is a process of change which is so far following an undisturbed course, but while the writer welcomes it for its own sake, it is not without a sigh for the old times. The translation, by J. Menzies-Wilson and C.C. Crispin, reads smoothly, and there are a number of illustrations.

(The Scotsman, 14 februari 1925)

Met dank aan Lewis Scroggie, Edinburgh.

Frank Okker
Het hotel van de witte hadji
Walraven over Couperus

Frank Okker (1951) is de biograaf van Willem Walraven (2000) en Madelon Székely-Lulofs (2008). In De Parelduiker schreef hij ook over Andrei Makine, Mathieu Corman en de avontuurlijke geleerde Gerret Rouffaer. Van de laatste bereidt hij een biografie voor.

De tegenstelling tussen de twee mannen kon bijna niet groter zijn. Louis Couperus leerde al in zijn jeugd het dagelijks bestaan in Nederlands-Indië kennen en ontwikkelde zich vroeg tot een succesvol romanschrijver. Willem Walraven (1887-1943), de kruidernierszoon uit Dirksland (Goeree-Overflakkee), ging pas halverwege zijn leven naar de kolonie waar hij een merkwaardige carrière opbouwde, aanvankelijk als boekhouder in de cultures, later als journalist en (verhalen) schrijver.Ga naar eindnoot1

De altijd tot in de puntjes verzorgde rijsttafelliefhebber Couperus, die het al onaangenaam vond als iemand hem zag kauwen, zou gegruwd hebben van Walraven, wiens pak om zijn honderd kilo zware gestalte slobberde en die in de tropen voor zijn grote gezin graag Hollands voedsel bereidde, waarbij hij zo transpireerde dat een gestage stroom zweetdruppels in het bakvet van zijn rookworsten belandde.

In zijn krant, De Indische Courant uit Soerabaja, publiceerde Walraven een beperkt aantal portretten van Nederlandse schrijvers die hij bewonderde: Multatuli, P.A. Daum, Willem Bilderdijk. Op 3 februari 1934 was het de beurt aan Couperus. Walraven schreef over hem een niet eerder herdrukt artikel waarin hij vooral aandacht besteedde aan de invloed van Indië op de persoon en het werk van de schrijver.Ga naar eindnoot2

Het is opmerkelijk dat hij Couperus niet los kon zien van een heel ander type vaderlander, de zeventiende-eeuwse koopman-krijgsheer-bestuurder Jan Pieterszoon Coen. Hij beschouwde Coen namelijk als de grondlegger van de kolonie, omdat deze ‘veroveraar’ de stichter was van de Indische hoofdstad Batavia, in de woorden van Walraven ‘een rendez-vous […] aan den mond van de Tjiliwoeng’. En daarmee stond Coen, in de ogen van Walraven, ook aan de basis van het conflict dat zich afspeelt binnen het leven van iedere Europeaan die een tijd lang in Nederlands-Indië heeft doorgebracht: de vraag of hij in zijn geboorteland of in de kolonie thuishoort.

Dat gold zeker voor Couperus, omdat hij immers ‘ontsproot aan die klasse van ambtenaren en militairen in Indië, die juist door hun relaties met het gouvernement nooit het contact met het moederland hebben verloren, maar die toch ook met reëele banden gebonden zijn aan het Oosten, dat hun altijd weer trekt’. Het leidde ertoe dat Couperus weliswaar tot de grootste Nederlandse schrijvers behoort, maar dat het specifieke karakter van ons volk hem vreemd bleef.

‘Couperus werd ten slotte noch Indisch, noch Nederlandsch. Hij werd een wereldburger in den waren zin van het woord en zijn literairen vaderland lag in waarheid in het oude Rome en het oude Griekenland. Slechts daar vond hij terug die harmonie, die pijnlijk wordt gemist door allen, die zijn opgegroeid als Nederlander in de tropen.’Ga naar eindnoot3

Acht kinderen

In zijn artikel over Couperus ging Walraven ook impliciet in op zijn eigen situatie, zoals hij dat vrijwel altijd deed in zijn krantenstukken. Op dat moment woonde hij zelf al bijna twintig jaar in Nederlands-Indië. Hij was er getrouwd met Itih, een Soendanese vrouw, en samen hadden zij acht (Indo-Europese) kinderen.

In zijn huis te Blimbing bij de stad Malang in de Oosthoek van Java voelde Walraven zich, ondanks zijn grote gezin, vaak alleen. Met Itih en zijn kinderen kon hij

amper praten over de onderwerpen die hem werkelijk aan het hart lagen: het socialisme, kunst en literatuur, Holland en zijn jeugd op Flakkee. Ook ontmoette hij in deze uithoek van JavaGa naar eindnoot4 – op meer dan een dagreis afstand van de hoofdstad Batavia – slechts weinig Europeanen. En de landgenoten die hij wél sprak, bleken voor het merendeel uitsluitend geïnteresseerd in de prijzen van de suiker of andere cultuurproducten, omdat die bepalend waren voor de hoogte van hun tantièmes. Velen van hen vermeden ook liever het gezelschap van de journalist, aangezien hij zich tegen het koloniale bestel keerde en spontaan liet weten dat de rijkdom van de Nederlanders afkomstig was uit diefstal van inheemse bezittingen.Ga naar eindnoot5

Die omstandigheden leidden ertoe dat Walraven op Oost-Java een in intellectueel opzicht volkomen geïsoleerd leven leidde en dat hij voortdurend een hevig verlangen voelde naar West-Europa. Om die reden ervoer hij het conflict van de Europeaan in Indië heel anders dan Couperus.

‘Wie Indië eenmaal heeft gekend, dien laat het nóóit weer los, en wie er een gezin sticht en er kinderen heeft opgevoed, die komt te staan voor zekere dilemma’s en problemen, die welhaast onoplosbaar lijken. Die weet, dat hij is aangewezen op Indië, niet in de eerste plaats door zichzelf, maar vooral door die kinderen. Die weet ook, dat die kinderen, evenals hijzelf, met één voet in het Westen en met den anderen in het Oosten staan. En hoe intelligenter dit Indisch-Nederlandsche geslacht is, hoe meer de harmonie van hun leven is gebroken door het bewustzijn, dat hun geestelijk vaderland daarginds wordt gevonden, terwijl hun daadwerkelijk vaderland aan deze zijde ligt.’Ga naar eindnoot6

Griezelige gevoelens

Walraven verklaarde dat in zijn jeugd een aantal romans van Couperus – Eline Vere, Noodlot en met name Extase – ‘door vele brave vaderlanders’ als decadent werden beschouwd. Ook waarschuwde men dat een boek als De stille kracht griezelige gevoelens zou opwekken over Nederlands-Indië. Ongetwijfeld verbood de vader van Walraven hem om dergelijke decadente literatuur te lezen. De benepen kruidenier sloot immers zijn achttienjarige zoon ook al eens in huis op, toen hij een lezing wilde bijwonen van de socialistische voorman W.H. Vliegen, voor wiens optreden de jongen een fraai gecalligrafeerd affiche had vervaardigd.Ga naar eindnoot7

Die beschuldiging van decadentie wees Walraven in een later artikel resoluut af, zij het dat hij daarvoor een merkwaardige argumentatie hanteerde. ‘Wie zoo hard en ophoudelijk werkt als Louis Couperus heeft gedaan, wie zulk een omvangrijk oeuvre achterlaat als hij die kan niet decadent zijn. Decadente menschen produceeren niet zulke schoone, schitterende kunst in zulk een rijken overvloed.’Ga naar eindnoot8

Over de griezelige aspecten van De stille kracht merkte hij op dat die uitsluitend bestonden voor degenen die erin geloofden. Volgens Walraven, die nauwelijks sympathie koesterde voor de Indische natuur, waren ‘Indië en zijn bevolking, alsmede zijn natuur, niet geheimzinniger of raadselachtiger dan het Westen’Ga naar eindnoot9. Toch

moet het decor van de roman voor hem zeer vertrouwd zijn geweest; ik kom hier nog op terug.

Afgezien van diens literaire werk was er nog een heel andere reden voor Walraven om Couperus te waarderen. Walraven, die in zijn jeugd van zijn vader niet naar de hbs mocht, liet anderen graag weten dat hij autodidact was en had een grondige hekel aan ‘schoolmeesters’. Daarom bewonderde hij ook Couperus, van wie hij met kennelijk genoegen vaststelde dat hij voortijdig de hbs verlaten had en dat hij slechts over één diploma beschikte, de akte MO Nederlands. ‘En die akte werd door Couperus dan ook “gehaald”, op dezelfde manier zooals een ander een ons koekjes bij den banketbakker haalt. Het was maar een peulschilletje.’Ga naar eindnoot10

Overspelige echtgenote

Hoewel Walraven voor De Indische Courant tussen 1931 en 1942 ruim twaalfhonderdvijftig boeken heeft besproken, zou hij slechts eenmaal een roman van Couperus recenseren. Dat is niet zo vreemd, omdat Couperus al acht jaar overleden was toen Walraven zijn eerste bespreking schreef.

In die betrekkelijk korte recensie van een herdruk van de autobiografische roman Metamorfoze toonde hij zich goed op de hoogte van Couperus’ werk. Hij wees er onder andere op dat Couperus zich in zijn boek afzette tegen Lodewijk van Deyssel, zonder de naam van de Tachtiger te noemen, die zich negatief had uitgelaten over

zijn Wereldvrede en Majesteit. Maar ‘nimmer zal Couperus hebben vergeten, dat Van Deyssel zijn eersteling, Eline Vere, onmiddellijk de plaats gaf, die aan het werk toekwam, en die het tot op heden heeft behouden. Er kan ten slotte geen werkelijke veete tusschen hen zijn geweest.’Ga naar eindnoot11

De roman waarmee Walraven zich het meest verbonden zal hebben gevoeld, was ongetwijfeld De stille kracht. Wanneer hij het boek herlezen heeft toen hij in 1934 zijn portret van Couperus samenstelde, moet hij veel herkend hebben. Allereerst bevatte het boek nogal wat observaties die dicht bij zijn eigen opvattingen over de kolonie lagen. Dat gold bijvoorbeeld voor de kritische uitspraken van Eva Eldersma, de echtgenote van de ambtelijk secretaris. Zij merkte op dat er in Indië elke dag wel wat wegrotte, beschimmelde of verroestte en stelde vast dat zij elke dag in de kolonie ‘meer verloor van haar Hollandsche frissche bloei en haar Westersche energie’.Ga naar eindnoot12

Maar er was meer. Couperus vond het onderwerp voor De stille kracht in 1899 tijdens een verblijf in Pasoeroean, een havenstad ten oosten van Soerabaja. Hij logeerde er in een fraai huis met pilaren aan de Heerenstraat, de residentswoning van zijn zwager Gerard J.P. Valette. Voor zijn boek veranderde Couperus de naam van de stad in Laboewangi en doopte de straat met de lange rij tamarindebomen om tot de Lange Laan. Tot belangrijkste plaats van handeling koos hij de ambtswoning van

zijn zwager waarin hij resident Otto van Oudijck, zijn overspelige echtgenote Léonie en hun oudste stiefkinderen Theo en Doddy liet wonen.

Ruzies met het ‘proletendom’

In diezelfde Heerenstraat speelde zich zo’n dertig jaar later een even korte als dramatische episode uit Walravens leven af. Halverwege 1929 had hij ontslag genomen bij de vakvereniging De Suikerbond, waar hij drie jaar lang werkte als penningmeester en redacteur van het bondsblad. Bij zijn vertrek ontving hij een bedrag van ongeveer achtduizend gulden (tegenwoordig bijna zestigduizend euro), voldoende voor de passage naar Nederland, samen met zijn omvangrijke gezin. Walraven die, door de jarenlange hevige ruzies met het ‘proletendom’ van de vakbeweging, kampte met overspannen zenuwen, durfde echter zijn vrouw en kinderen niet naar Europa mee te nemen uit vrees dat ze zich in die totaal andere wereld verloren zouden voelen. Hij zocht naar een manier om tot rust te komen en enige jaren ongestoord te kunnen schrijven.

Met dat doel kocht hij aan de Heerenstraat in Pasoeroean een voormalig marinehotel, Morbeck. Helaas voor Walraven bleek de havenstad in die periode net zo doods als de naam van het hotel. Pasoeroean had ernstig te lijden onder de wereldwijde crisis die dat jaar tot uitbarsting kwam. De haven was dichtgeslibd, de suikerhandel lag nagenoeg stil en er vertoonde zich zelden nog een Europeaan. Zelf zou hij die situatie later beschrijven in een van zijn korte verhalen: ‘Klein en zielig was ook de gedachtegang der bevolking en geen vrije geest vond daar ook maar

eenige ruimte ter ontplooiing. Iedereen kende iedereen en men begluurde en bekletste elkaar, vol ziekelijk verlangen toch zooveel mogelijk te weten van de zaken van den evennaaste. Wie daaraan niet meedeed, werd als bij onderlinge afspraak doodverklaard en ruimde vroeg of laat het veld.’Ga naar eindnoot13

Elke dag liepen Walraven en Itih van hun woonhuis langs de kolossale waringin naar het hoofdgebouw van het oude hotel. Zorgvuldig dekten zij daar de tafels voor de gasten die nooit zouden komen. De lange lege gangen langs de ongebruikte logeerkamers in de vleugels van het gebouw maakten een spookachtige indruk. Ze riepen het beeld op van de onheilspellende plekken in De stille kracht als de residentsdochter Doddy een witte hadjiGa naar eindnoot14 zag. Slechts eenmaal logeerde er een juwelier met zijn vrouw gedurende enkele dagen in Morbeck; Walraven raakte daarvan zo van slag dat hij van het geld dat hij ontving meteen twee ringen kocht voor zijn dochters.Ga naar eindnoot15

Al spoedig bracht hij steeds meer tijd door bij de bank om zijn financiële zaken op orde te brengen. Walraven realiseerde zich dat het zo niet langer kon doorgaan. Na een half jaar slaagde hij erin het hotel over te doen aan de vorige eigenaar, maar hij was vrijwel al zijn geld kwijt. Indië zou hij nooit meer verlaten. Net als Otto van Oudijck, de hoofdpersoon uit de roman van Couperus.

Marco Entrop
Apachen aan de Arno
Couperus, Wagenvoort en de futuristen

Marco Entrop (1962) is redacteur van De Parelduiker.

Marinetti kreeg een aardappel op zijn oog. Honderd jaar geleden liep de futuristenavond op vrijdag 12 december 1913 in Teatro Verdi in Florence volledig uit de hand. Het behoudende Florentijnse publiek, door de futuristen passatisten genoemd – mensen die omkeken in plaats van uit te zien naar de toekomst – keerde zich frontaal tegen de voormannen van die toekomst. Ze bekogelden de futuristen onder luid gejoel met al dan niet eetbare projectielen, van rotte appels tot eieren. Papini wierp ze terug in het publiek. Gelukkig was de aardappel die Marinetti trof gekookt, zodat de aanvoerder van de futuristen niet volkomen knock-out ging en hij het optreden spoedig kon hervatten. De dames in het publiek toonden intussen hun medelijden met Marinetti en wierpen bloemen en sinaasappels op het toneel, waarna de vertoning in vrede kon worden besloten.Ga naar eindnoot1

Lezers van Het Vaderland kregen een paar weken later een in geuren en kleuren geschreven verslag van het spektakel in Florence opgediend. Hun feuilletonist Louis Couperus, nieuwsgierig naar wat de futuristen te vertellen hadden, was erbij geweest. Om verzekerd te zijn van een goede plaats, had hij zich al vroeg in de avond naar de Verdi-schouwburg in de Via Ghibellina begeven. Couperus viel met zijn neus in de boter.Ga naar eindnoot2

Zij waren nog niet verschenen. Maar reeds huilde, brulde, gilde, galmde, dreunde, donderde de geheele zaal en het duurde zoo… den geheelen avond. De Futuristen, zij werden toen zij op traden, om te verkondigen wat zij te zeggen hadden, ontvangen met aardappelen, honig, bloemkolen en sina’s-appelen, en deze allen in min of meer passatistischen toestand. En het passatistische publiek der duizenden huilde, brulde, gilde, galmde, dreunde en donderde den geheelen avond door. Het was klaarblijkelijk tègen het allermodernste, tegen het Futurisme der tientallen. Maar dat Futurisme, het bestond toch. Wàt was het? Wat wilden Marinetti en de zijnen: die zeven, acht andere dappere jongens, die daar om een groene tafel geschaard zaten, als de ministers van de

Toekomst. […]. Ik ben het dien avond niet te weten gekomen. En toch… spraken zij allen, over kunst, muziek, over Verleden en Toekomst. O, de dappere zeven, acht Toekomstministers! Géen woord van hunne redevoeringen, gedichten en imprecaties was te hooren. Maar zij, zij gingen dóor door het pandemoniesch geweld. En zij waren te bewonderen om hun moed, om hun volharding, ook om hunne oprèchtheid. Marinetti werd gewond aan zijn oog met een projectiel, aardappel of rotte ui. Het deed er niet toe: hij ging door. Hij schold het publiek – passatiste! – uit, zoo als het hèm uit schold: jou gèk! Maar was het niet léven, belangstelling? […]. Florence, dien avond trilde van leven, van belangstelling. Vóor en tegen, wat de ministers van het Futurisme decreteerden. ‘Jullie moesten in het gekkenhuis worden op gesloten!’ riepen de duizenden. […] Het tumult was oorverdoovend. Ik heb nooit nog zoo een tumult gehoord.

Couperus schrijft in zijn feuilleton dat hij er die avond in z’n eentje op uit is getrokken om ‘de opstand’ van de futuristen tegen de passatisten van nabij mee te maken. Hij had met zijn ‘Hollandsche vriend’ Jan willen gaan, maar die had net de stad verlaten. Daardoor had Jan ook de schilderijententoonstelling van de futuristen in de Galleria Gonnelli aan de Via Cavour in Florence gemist, eveneens door Couperus bezocht.Ga naar eindnoot3

Jan is een figuur die Couperus in zijn schetsen herhaaldelijk laat optreden. Zijn biograaf Bastet houdt vol dat de Jan-figuur uit vele van Couperus’ feuilletons is gebaseerd op de schrijver-journalist en globetrotter Maurits Wagenvoort (1859-1944).Ga naar eindnoot4 Hierop valt wel het een en ander af te dingen, zoals Marijke Stapert-Eggen heeft laten zien.Ga naar eindnoot5 Voor een meer sluitende ‘bewijsvoering’ biedt de nalatenschap van Wagenvoort uitkomst. Aan de hand van Wagenvoorts zakagenda’s en zijn (gedateerde) bijdragen als correspondent van het Haagse dagblad De Nieuwe Courant

zijn z’n reis- en verblijfssporen vrij nauwkeurig te traceren. Dan blijkt dat Wagenvoort een andere koers volgt dan Couperus’ vriend Jan.Ga naar eindnoot6

Als Couperus zich in zijn feuilletons in het gezelschap van Jan bevindt, is Wagenvoort in werkelijkheid niet eens in de buurt, soms mijlenver weg. Couperus viert met Jan carnaval in Nice, medio februari 1910.Ga naar eindnoot7 Wagenvoort verblijft op dat moment in Caïro, een tussenstop op zijn terugreis van Nederlands-Indië naar Italië. Op 11 april 1910 zet hij voet aan wal in Napels.

Begin augustus 1913 bezoekt Couperus in München de Elfde Internationale, een kunsttentoonstelling in het Glaspalast, met ‘aan mijne zijde een Hollandsche vriend, die met zijn Hollandschen naam van Jan en zijn zeer Hollandsche nuchterheid, een man van fijnen smaak is […].’Ga naar eindnoot8 De zomer van 1913 bracht Wagenvoort door in Siena. Volgens Bastet was Wagenvoort ‘blijkbaar’ voor zijn eigen courant naar München overgekomen om de tentoonstelling te bespreken.Ga naar eindnoot9 In De Nieuwe Courant noch in Het Nieuws van den Dag is er een recensie door Wagenvoort verschenen.

Het omgekeerde gebeurde ook. Als Jan in Couperus’ feuilleton op het punt staat Florence te verlaten, is Wagenvoort net enige weken in de stad. Op 16 oktober 1913 noteerde hij in zijn zakagenda: ‘Florence kamer gekomen’.Ga naar eindnoot10 Couperus zou zich eind oktober 1913 in Florence vestigen.Ga naar eindnoot11 Wagenvoort bleef tot kort voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in Florence, waarna hij overhaast terugreisde naar Nederland.

Geruchtmakende jongeren

Jan en Florence gingen niet echt samen. Volgens Couperus, in de gelijknamige aflevering van zijn feuilleton, vond zijn Hollandse vriend Florence ‘maar een klein, stoffig zoo niet modderig provincie-stadje, waar niet veel om gaat.’ Als je de musea en de kunstschatten van Florence wegdenkt, wat blijft er dan over?, vroeg Jan zich af. ‘Een stad zonder modern leven, een stad, zoo klein, dat je eigenlijk noch auto, noch rijtuig, noch tram van noode hebt […].’ Er valt nauwelijks iets te doen, ja een beetje wandelen en enig bescheiden theatergenot. ‘Een stad dus van wat? Van Nièts!!’Ga naar eindnoot12

Maurits Wagenvoort hield van Florence en verbleef er vaak, meestal voor langere tijd. Toen hij er zich medio oktober 1913 vestigde, was in Nederland zojuist het nummer van het geïllustreerde weekblad Buiten verschenen, waarvoor hij een lofzang op Florence had geschreven, een stad die ‘zoo volmaakt [is] als een menschelijke schepping, door de natuur begunstigd, volmaakt kan zijn.’Ga naar eindnoot13 Het artikel weerspreekt alles wat Couperus zijn vriend Jan laat beweren. Waar Jan Florence voor dood verklaart, ziet Wagenvoort dat de stad trilt van jong leven. De futuristen zijn in aantocht. In Buiten gaat Wagenvoort nog niet voluit. Hij maakt terloops melding van hun in Florence verschijnende orgaan Lacerba en stelt vast dat deze ‘geruchtmakende jongeren’ met hun nieuwe kunst vooralsnog ‘bijna onmerkbaar’ de toekomst voorbereiden. Maar hun rumoer zou snel toenemen.

Over de Italiaanse futuristen had Wagenvoort eerder bericht.Ga naar eindnoot14 Nu zij zich in Florence roerden, juist op het moment dat hij er was neergestreken, voorzag hij volop nieuwe kopij voor de kranten in het vaderland. Hij legde snel de hand op de laatstverschenen nummers van Lacerba. Dit tweewekelijkse tijdschrift was op 1 januari 1913 opgericht door Giovanni Papini en Ardengo Soffici. Regelmatige medewerkers waren: F.T. Marinetti, Francesco Cangiullo, Umberto Boccioni, Carlo Carrà, Filiberto Scarpelli en Italo Tavolato. Zijn eerste vanuit Florence verzonden bijdrage naar De Nieuwe Courant handelde over de komende Italiaanse verkiezingen. Wagenvoort sloot het artikel pontificaal af met het futuristisch politieke programma, overgenomen uit Lacerba en door hemzelf vertaald.Ga naar eindnoot15 Dat een van de programmapunten luidde dat steden die het verleden vereerden, waaronder Wagenvoorts geliefde Florence, op gewelddadige wijze moesten worden gemoderniseerd, kon hem kennelijk weinig deren. Hoe hij over de futuristen dacht liet hij in dit artikel nog in het midden, al kon hij niet ontkennen dat er in hun politieke manifest een logische gedachtegang zat. ‘Zij zijn niet zoo gek als zij er uitzien.’

Couperus kon weliswaar veel waardering opbrengen voor het elan van de futuristen, zelf behoorde hij tot het kamp der passatisten. Daar kon niets of niemand iets aan veranderen. ‘Ik ben als passatist geboren. Ik zal passatist sterven. Ik heb het Verleden lief.’Ga naar eindnoot16 Terwijl de futuristen dat haatten. Wagenvoort daarentegen zou de futuristen blijven volgen, ook nadat hij lang en breed in Nederland was terugge-

keerd. Om op de hoogte te blijven van de ontwikkelingen, liet hij Lacerba en de Florentijnse Corrière della sera nasturen door Nederlandse kennissen in Italië.Ga naar eindnoot17

‘Te oud om een futurist te zijn, te jong om een paai te wezen, die geen toekomst meer voor zich ziet, ben ik wat zij in hun welluidende taal een simpattizante noemen’, verklaarde Wagenvoort in een artikel dat hij publiceerde in de Haagsche Post.Ga naar eindnoot18 Wat hem in de futuristen aansprak, was dat zij in hun kunst – van de beeldende tot de literaire – het moderne, ‘altijd barende’ leven verheerlijkten. Het individu stond bij hen voorop. In dit streven herkende Wagenvoort de geest van de Amerikaanse dichter Walt Whitman (1819-1892), van wie hij een groot bewonderaar was en wiens bundel Leaves of grass (Natuurleven) hij in 1898 vertaalde.

Plattelandsschoolmeesters

‘Ik kom dagelijks hier in een koffiehuis dat “de roode buisjes” genoemd wordt, wijl de bedienden er aldus zijn uitgedoscht. Al deze brave lieden doen de kleur van hun kleed eer aan door de kleur hunner politieke overtuiging en dit ofschoon de futuristen er de stamgasten zijn, die even fel tegen rood zijn als tegen zwart. Niets vermakelijker dan de discussiën soms dier futuristen met de “roode buisjes”.’Ga naar eindnoot19 Direct na zijn aankomst in Florence pakte Wagenvoort zijn vertrouwde levensritme op. ’s Morgens aan het werk en daarna een rondje door de stad, dat steevast eindigde in het Caffé delle giubbe rosse aan de Piazza Vittorio Emanuele (tegenwoordig Piazza della Repubblica), ‘de huiskamer’ van de Florentijnse futuristen. Vaak zal hij er de redactie van Lacerba hebben getroffen. Wagenvoort was er kind aan huis,

wist de met hem bevriende schrijver Carel Scharten te vertellen. Het ‘begaafde schrijverspaar’ Scharten en zijn vrouw Margo Antink leefden buiten de stad: ‘Hadden wij onzen reislustigen landgenoot in Florence eens iets mede te deelen, en wisten wij niet of hij alweer terug was, dan, in het derde zaaltje der “Giubbe Rosse”, bleek er onder het immer aanwezige groepje toekomst-artiesten […] altijd wel iemand, door wien men kon worden ingelicht omtrent “Signor Wadzjenvort” […].’Ga naar eindnoot20 Wagenvoort maakte er kennis met Papini en Soffici en de schrijvers, schilders en dichters in hun kielzog, van wie sommigen er volgens Scharten uitzagen als ‘verfijnde gentlemen, anderen als plattelandsschoolmeesters en nog weer anderen als apachen.’Ga naar eindnoot21

Schoolmeester of straatbandiet, Couperus vreesde een weerwolf te ontmoeten toen hij aan Papini werd voorgesteld. De ontmoeting was door Wagenvoort geregeld en had volgens hem plaatsgevonden op 4 februari 1914. Op die datum heeft

Wagenvoort althans de namen van Couperus en Papini in zijn agenda genoteerd.Ga naar eindnoot22 Na zijn bezoek aan het Verdi-theater had Couperus zich in Papini’s werk verdiept en onder meer zijn autobiografie Un uomo finito gelezen. In een geheel aan dit boek gewijd feuilleton noemde hij het ‘bijna volmaakt’.Ga naar eindnoot23

Obscene verwensingen

Als Wagenvoort zich al kort na zijn aankomst in Florence onder de futuristen mengde, hoe kan het dan zijn dat hij hun propaganda-avond in Teatro Verdi aan zich voorbij heeft laten gaan? Dat is ook niet gebeurd. Hij blijkt, net als Couperus, er een ooggetuigenverslag van te hebben geschreven. Doordat de Italiaanse verkiezingen van 26 oktober 1913 wekenlang het nieuws beheersten, duurde het enige tijd voordat Wagenvoort in de gelegenheid kwam over de futuristenavond te berichten. Er zaten soms meer dan twee weken tussen zijn opeenvolgende bijdragen. Het stuk heette ‘Kunstleven in Italië’, was gedateerd: ‘Florence, 26 December’ en verscheen in de avondeditie van De Nieuwe Courant van 2 januari 1914, nota bene één dag eerder dan Couperus’ verslag in Het Vaderland. Wagenvoort had nog meer voor op zijn Hollandse vriend: Lacerba maakte in het nummer van 1 januari 1914 zo waar melding van zijn artikel.Ga naar eindnoot24 Zijn getuigenis van de bijeenkomst in Teatro Verdi behelsde overigens niet meer dan één alinea en was lang niet zo levendig als die van Couperus. Wagenvoort liet wel blijken dat hij ter plaatse was geweest, maar niet met wie. Ook noemde hij geen enkele futurist bij naam. Mogelijk wilde hij de eer aan Couperus laten of hadden ze met elkaar afgesproken wie over wat zou schrijven. Daarbij was Couperus’ kennis van de taal niet toereikend genoeg om te lezen wat erover in de kranten was geschreven. Zowel in La nazione als in Corriere dela sera van 13 december 1913 verscheen een gedetailleerd verslag van de Grande Serata Futurista. Het lijdt geen twijfel dat Couperus en Wagenvoort bij het schrijven van hun stukken met een schuin oog hebben gekeken naar wat de Florentijnse pers hierover allemaal te melden had. Wagenvoort zal Couperus daarbij van dienst zijn geweest, want hij sprak uitstekend Italiaans. Bovendien zou hij die artikelen later nog nodig hebben. Dit schreef Wagenvoort in De Nieuwe Courant over de futuristenavond:

[…] een uur voor het begin was de zaal propvol en reeds toen gaf zij een pandemonium te hooren, als waartoe ik niet dacht, dat eenige menigte in staat was. Het was als het loeien van een orkaan: grootsch, schrikwekkend en tevens beschamend. Hier was de menigte redeloos beest geworden van haast indrukwekkende domheid. En deze orkaan van stupiditeit heeft gewoed van achten tot elven ’s avonds toen de ‘Futuristen’ stand gehouden tegen de bombardeering met fruit, groenten, stinkend goed, water en weet ik wat meer en gezegd hadden wat zij wilden zeggen zonder dat iemand een woord had kunnen verstaan. En het was eerbiedwekkend den moed dezer jonge mannen te zien, die het hoofd durfden bieden, een tiental, tegen een waanzinnige menigte van

7000 beestmenschen. Florence is den volgenden dag wakker geworden met een moreele haarpijn en een verhoogde temperatuur van moderne gedachten: de geestelijke overwinning was aan de zijde der ‘Futuristen’.

Nu was het sinds hun eerste publieke optreden gebruikelijk geworden de futuristen op het toneel en daarbuiten te belagen, zoals op 9 maart 1913 in Rome. In Teatro Costanzi kregen Marinetti, Papini en Boccioni wortelen, artisjokken, appels, tomaten, sinaasappels en obscene verwensingen naar het hoofd geslingerd en werden ze bij de uitgang opgewacht door een vechtlustige menigte, waarbij er rake klappen vielen.Ga naar eindnoot25 In Milaan was het niet anders geweest, en dus kon men in Florence niet achterblijven. Tumult was, zo gezegd, inmiddels onderdeel van de folklore.

Larmoyant einde

Ergens in de tweede helft van 1914 is bij Wagenvoort het plan ontstaan een futuristische roman te schrijven. Voor De Nieuwe Courant had hij in september zijn tweeluik over de Italiaanse futuristen afgesloten, waarin hij Marinetti, Soffici en ‘de joviale Boccioni’ als de drie ‘woordvoerende leiders’ van de beweging aanwijst.Ga naar eindnoot26 Van Marinetti heeft Wagenvoort dan mogelijk – hij behandelt ze kort in dit artikel – de twee ‘wild-fantastische romans’ Mafarka le futuriste en Le monoplan du pape gelezen. Waar Couperus meer affiniteit had met het werk van Papini, voelde Wagenvoort zich juist aangetrokken tot dat van Marinetti, of beter: tot zijn persoonlijkheid. Marinetti zou de centrale figuur worden in zijn roman.

Achterin zijn agenda van 1914 heeft Wagenvoort aantekeningen gemaakt voor de roman, die dan nog geen titel heeft. De Italiaanse futuristen komen hier nog voor onder hun werkelijke namen. De kern van het verhaal is dat Marinetti verliefd wordt op een vroom meisje, dat aanvankelijk niet wil toegeven aan zijn avances. Ze raakt zwanger van hem, wat Marinetti tot razernij brengt omdat hij vindt dat daardoor ‘haar teere schoonheid’ wordt aangetast. Kennelijk wil Wagenvoort haar in het kraambed laten sterven, want na haar dood stapt Marinetti – de futuristenleider was behalve autocoureur een verwoed aviateur – in zijn vliegtuig, ‘stijgt 5000 meter hoog en valt dood, op het oogenblik dat zijn zoon voor ’t eerst een kreet slaat.’Ga naar eindnoot27

Zo larmoyant eindigt inderdaad de roman die onder de titel Het koffiehuis met de roode buisjes in december 1916 verscheen bij de Amsterdamse uitgever H.J.W. Becht, een half jaar na de voorpublicatie in het tijdschrift Groot Nederland. Wagenvoorts ‘Roman uit het Italiaansche kunstenaarsleven’ is opgedragen aan de ‘illustrissimo Maestro delle Lettere Italiane Moderne F.T. Marinetti’. Verder heeft de auteur zichzelf weinig moeite getroost om de sporen naar de werkelijkheid uit te wissen. De futuristen heten bij Wagenvoort aveniristen. In Alessandro Francesco (‘A.F.’) Donaldi is gemakkelijk Filippo Tomasso Marinetti te herkennen. Achter Aldo Spinelli gaat onmiskenbaar Giovanni Papini schuil.Ga naar eindnoot28 Het tijdschrift van de aveniristen gaf Wagenvoort de titel De Zweep mee.

Het koffiehuis met de roode buisjes werd bij verschijnen tamelijk zuinigjes ontvangen.Ga naar eindnoot29 Sinds Gerrit Komrij dit boek behandelde in Verzonken boeken geniet het echter een cultstatus, die het in belangrijke mate heeft te danken aan de onbekommerd beschreven homoseksuele verhouding tussen de personages De Anselmis en Carodi.Ga naar eindnoot30 Overigens bleef deze ‘buitenwettige liefde’ destijds niet onopgemerkt. Zo waakte André de Ridder er in zijn bespreking van de roman voor het ‘luchtje van ontucht en perversie’ in te ademen dat deze ‘abnormale liefdesverhouding’ omringde.Ga naar eindnoot31

Knoestige wandelstokken

In het tweede hoofdstuk van de roman beschrijft Wagenvoort een rumoerige propaganda-avond van de aveniristen in het Verdi-Theater in Florence.Ga naar eindnoot32 Met Couperus’ verslag bij de hand, de knipsels uit de Florentijnse pers en het nummer van Lacerba van 15 december 1913, waarin de futuristenavond omstandig werd gememoreerd, kwam Wagenvoort een heel eind. Zijn fantasie deed de rest.

Lang voor aanvang liep de schouwburg overvol met volk dat uit was op deining en rumoerig vermaak. Een geloei en gefluit steeg op toen Donaldi en zijn mannen het toneel betraden.

Immers ternauwernood was A.F. Donaldi begonnen te spreken, of het getier verhief zich opnieuw met zooveel kracht, dat het den ouden schouwburg deed dreunen. Maar daarbij werd nu de groep […] beworpen met alles wat het gepeupel der galerijen, en de vijanden in de loges – gepeupel niet minder, ofschoon dan in sierlijk avondtoilet en betiteld als markiezen, graven en ridders – voor dit doel hadden meegenomen, of onder de hand vonden. In een oogwenk lagen voor de voeten dier uittarters der menigte bossen wortelenlof, vooze aardappelen, rotte sinaasappelen, vuile bij het neerkomen tot struif gebroken eieren, en het bestoken daarmee hield maar aan. Maar dat er ook vrienden, zoo niet vereerders in de zaal waren, getuigden de bloemen en lauwertakken, welke mede neervielen, en die met ijver door de verguisden werden opgeraapt.

In de zaal gingen nu ook voor- en tegenstanders met elkaar op de vuist, aangevuurd door de aveniristen die vanaf het toneel de menigte opzweepten met hun grondstellingen, meningen en denkbeelden. De zaal was woest, Donaldi en zijn medestanders bleven kalm, spottend en uitdagend hun programma afwerken. De voor hen bedoelde projectielen vielen nu ook onder het publiek op de voorste rijen:

Onder de bestoking van links en rechts, van boven en beneden met beursche vruchten en stinkende eieren, onder de bespuiting uit syphonflesschen, ofschoon dan het meeste naast of voor hunne voeten viel, bleven niet alle aveniristen ongedeerd. Een aardappel had A.F. Donaldi aan het hoofd geraakt, Spi-

nelli was bemorst door een stinkend ei, Cardoni nat gespoten. Zij hielden echter vol en bedwongen hun woede, terwijl zij soms de toejuichingen, waarvan zij het handgeklap eêr zagen dan hoorden, door nadrukkelijke dankbetuigingen versterkten.

Na afloop stond een woedende menigte de aveniristen bij de uitgang van de schouwburg op te wachten. Er was een politiemacht op de been om de vechtlustigen in toom te houden, maar toen Donaldi en de zijnen, gewapend met knoestige wandelstokken, naar buiten kwamen, stortten de wachtende tegenstanders zich op hen:

Er ontstond plotseling een straatgevecht: zwaaiende stokken, gebalde vuisten, die op hoedelooze koppen en wilde muilen neer kwamen, waaraan de politie, onverschillig waar hare slagen vielen, krachtig deelnam, zoodat zij spoedig de straat voor het theater had schoon geveegd. […]. Toen de aveniristische groep met eenige ontvangen ontvellingen en builen voor het ‘Koffiehuis met de roode buisjes’ aankwam, zag zij zich nog slechts gevolgd door een troepje joelende kwâjongens, dat schimpliedjes zong, maar weldra door de politie op het plein uiteengedreven werd.

Donaldi hield aan de welgemikte aardappel overigens nog een flinke bult op zijn linkerslaap over.

Genoeglijke kout

Zeven jaar na het overlijden van Couperus publiceerde Wagenvoort zijn autobiografie De vrijheidzoeker. Wagenvoort beschrijft hierin onder meer het weerzien met zijn ‘oude vriend’ Couperus in Florence in 1913. Bijna elke avond tegen zessen ontmoetten ze elkaar voor een kwartiertje genoeglijke kout op de Piazza Vittorio Emanuele, tegenover Gilli en het ‘Koffiehuis met de roode buisjes’.Ga naar eindnoot33 Wagenvoort herinnerde zich – en hij ging er overduidelijk prat op – dat hij Couperus met Papini in kennis had gebracht, maar ook dat hij met hem ‘een propagandistische voorstelling’ van de futuristen had bijgewoond. ‘Door Couperus beschreven’, voegde hij eraan toe. Dat kan niet anders dan de futuristenavond van 12 december 1913 zijn geweest. Was het uit bescheidenheid dat Wagenvoort het door hemzelf opgetekende verslag van het optreden hier verzweeg of was het uit zijn herinnering verdwenen? Wat Couperus destijds ook mocht beweren, hij was die avond helemaal niet zonder gezelschap. Weliswaar niet met vriend Jan, maar met vriend Maurits.

Zijn futuristenroman liet Wagenvoort in dit verband niet onvermeld. Het koffiehuis met de roode buisjes had een ‘goeden lezerskring’ gevonden, schreef hij. Maar het boek beleefde nooit een herdruk en raakte al snel in de vergetelheid. Toch overleefde juist de passage uit de roman die literair-historisch de moeite waard blijft. Dat had Victor van Vriesland goed gezien. In 1955 bloemleesde hij de door Wagenvoort beschreven aveniristenavond in de prozabundel De vergetenen.Ga naar eindnoot34 Hoe toepasselijk was deze titel gekozen.

[2013/4]

Bram Oostveen & Marc van Zoggel
Een schitterende film, die absoluut gemaakt moet worden
Claus, Reve, Hermans en de verfilming van De stille kracht

Bram Oostveen (1980) en Marc van Zoggel (1986) zijn als onderzoeksmedewerkers van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis verbonden aan het project ‘Willem Frederik Hermans, Volledige Werken’.

‘Wars van alle conventies, niet geremd door valse bescheidenheid en met een goed oog voor eigenbelang, zette hij alles op alles om een film gemaakt te krijgen.’ Dat is hoe Mieke Bernink regisseur Fons Rademakers (1920-2007) typeert in haar monografie Fons Rademakers. Scènes uit leven en werk (2003).Ga naar eindnoot1 Rademakers hield ervan zijn filmprojecten groot aan te pakken en werkte daarbij graag samen met bekende namen. Bravoure was de motor van zijn loopbaan als cineast, die in 1958 glansrijk van start was gegaan. Zijn debuut Dorp aan de rivier (1958), naar de gelijknamige roman van Antoon Coolen, leverde hem in 1959 de allereerste Oscarnominatie op voor een Nederlandse speelfilm ooit.

De filmografie van Rademakers toont de stappen die hij met elk gerealiseerd project zette en zijn steeds groeiende ambitie. Ook zijn vierde film is daar een voorbeeld van: Rademakers bracht de onverfilmbaar geachte roman De donkere kamer van Damokles van Willem Frederik Hermans naar het grote scherm. Als twee druppels water (1963), zoals de verfilming heette, dong in Cannes mee naar een Gouden Palm en was, met productiekosten van ruim een half miljoen gulden, de duurste Nederlandse film tot dan toe.

Eind 1963 kreeg een plan vaste vorm dat nog ambitieuzer was dan Als twee druppels water: een verfilming van de roman De stille kracht (1900) van Louis Couperus. Het zou Rademakers’ eerste in het buitenland gedraaide film moeten worden, want opnamen konden – vond hij – alleen in Indonesië zelf plaatsvinden. Al sinds hij eind jaren veertig als acteur en later regisseur met toneelgezelschap Comedia (later Nederlandse Comedie) een aantal keer op tour was geweest naar Nederlands-Indië, was hij bovendien betoverd geraakt door het landschap aldaar.Ga naar eindnoot2 Tussen 1963 en 1971 ondernam Rademakers verschillende pogingen om tot een verfilming van De stille kracht te komen, maar de film zou er nooit komen. Terwijl Rademakers toch werd bijgestaan door een drietal vooraanstaande literatoren: Hugo Claus, Gerard Reve en Willem Frederik Hermans begonnen op verschillende momenten aan opzetjes, synopsissen en zelfs scenario’s voor de film.

1963-1964: Hugo Claus

De eerste stap die Fons Rademakers neemt om tot een verfilming van De stille kracht te komen is een brief van 11 november 1963 aan het bestuur van het Productiefonds voor Nederlandse Films, waarin hij een voorschot vraagt voor de uitwerking van een scenario. Een scenarist heeft hij al op het oog: ‘Ik stel mij voor dit scenario te maken in samenwerking met Hugo Claus.’ Claus was al vanaf het begin van Rademakers’ regisseurscarrière bij diens producties betrokken, onder meer als medescenarist van Dorp aan de rivier. Rademakers vraagt om een bedrag van tienduizend gulden: ‘Om ongestoord te kunnen werken (gezinnen, kinderen) is het nodig enkele maanden buiten Amsterdam te zitten; tevens ook om de locaties waar de film zich zal afspelen ter plaatse in het scenario te verwerken.’Ga naar eindnoot3 Nadere informatie over de film geeft hij niet.

Op 29 november 1963 wordt het voorschot onder een aantal voorwaarden gehonoreerd. De rechten tot verfilming moeten geheel bij Rademakers berusten en het scenario moet uiterlijk 1 mei 1964 in drie exemplaren bij het fondsbestuur zijn bezorgd.Ga naar eindnoot4 Rademakers had waarschijnlijk al op een positieve reactie gerekend, want het contract voor de huur van een huis was anderhalve week daarvoor, op 18 november, getekend: van 26 november tot en met 26 februari 1964 huurt hij een villa aan de Heideweg in Blaricum.Ga naar eindnoot5 Hugo Claus verblijft er met zijn vriendin Elly en hun eerder dat jaar geboren zoontje Thomas. Het gezin Rademakers, dat ook net was uitgebreid met een zoon, blijft in Amsterdam. Fons gaat meestal alleen naar Blaricum.Ga naar eindnoot6 Uit een brief aan Uitgeverij L.J. Veen van 11 december 1963 blijkt dat de filmplannen betrekking hebben op De stille kracht van Couperus. Rademakers bevestigt in deze brief de telefonische toezegging van Veen dat hij een optie krijgt op de filmrechten van de roman.Ga naar eindnoot7

Voor Hugo Claus is Blaricum geen onverdeeld genoegen. Hij voelt zich er een gevangene. Zijn verblijf is ‘in zekere zin onvrijwillig’, zo schrijft Vrij Nederland dat poolshoogte komt nemen: ‘Hij woont in dit huis tot eind februari, in verzekerde bewaring om zo te zeggen. Want hij heeft op zich genomen weer een scenario te schrijven voor een film en zijn opdrachtgevers hebben in zo’n geval meer aan een goede buur dan aan een verre vriend.’ Claus, die in Blaricum ook aan twee vertalingen werkt,Ga naar eindnoot8 vindt weinig inspiratie in zijn omgeving, eerder wordt hij er zwaarmoedig van.Ga naar eindnoot9

Met De stille kracht wil het dan ook niet vlotten, zoals een ongedateerde handgeschreven aanzet tot een synopsis laat zien. Claus begint zakelijk (‘Als de film begint leidt Otto v. Oudijck, de plichtsgetrouwe Resident van het gewest Laboewangi, het gewone leven van de Nederlandse hoge ambtenaar in het vroegere Nederlands Indië.’), maar hij laat ook plekken open (‘De moeilijkheden beginnen wanneer de Resident zich verplicht ziet de inlandse Regent van Ngadjiwa wegens …… te ontslaan’). Toch lijkt er sprake van een serieuze aanzet tot een synopsis. Maar dan gaat de tekst plotseling over in een wanhopige verzuchting:

‘Iemand van de Nederlandse kolonie, de…. nee, nee, ik kan het gewoon niet!!! Alphonse, jij bent de redelijke, koele van ons beiden, ik blijf het traditie-getrouwe, eeuwige Vlaamse land dat hierop geen vat heeft. Dit slaat – inderdaad – nergens op. Wil het zelf schrijven, je zal het zoveel beter doen.’Ga naar eindnoot10

Als Hugo Claus na drie maanden naar Gent terugkeert houdt hij zich tegenover een journalist enigszins op de vlakte over zijn bezigheden in Nederland: ‘Ik werd aangeworven om een vrij ingewikkeld filmscenario te schrijven, en de producer had het gevoel dat hij mij beter vlak bij de hand kon hebben. Ik ben blij terug in Vlaanderen te zijn, hoewel het wel boeiend was om aan den lijve de fundamentele verschillen tussen Nederlanders en Vlamingen gewaar te worden.’Ga naar eindnoot11 Later zou Claus vooral het door hem ervaren cultuurverschil nog eens benadrukken: ‘[…] in Nederland kan ik toch niet aarden. Ik heb eens vier maanden in Blaricum gewoond, maar het ging niet. Ik denk dat ik te veel Vlaming ben.’Ga naar eindnoot12 Die opvatting was voor Rademakers reden Claus later niet te vragen voor de verfilming van Max Havelaar (1976): ‘een Claus die niets heeft met Nederlands-Indië kun je geen Droogstoppel aandoen’.Ga naar eindnoot13

1963-1964: Gerard Reve

Rademakers moest op zoek naar een alternatief en vindt een nieuwe scenarist in Gerard Reve. Blijkbaar was deze al vroeg gepolst, want in een brief van 3 december 1963 aan Guus Oster, directeur van de Nederlandse Comedie, laat Reve weten: ‘Ik ga misschien filmen in Ons Indië, (Niemand vertellen.)’.Ga naar eindnoot14 De gezusters Josine en Lennie Meyer, die Reve vaak van advies dienden, krijgen een kleine twee weken later meer informatie:

‘Nu wil Fons Rademakers dat ik een synopsis maak van een film, naar De Stille Kracht. […] Hij wil het in Indonesië filmen en begroot het op ¾ miljoen gulden, maar dat is onzin, want het wordt zeker 1¼ miljoen. Enfin, het zou wel aardig zijn, want De Stille Kracht is een prachtig boek, met zoveel bijmotieven in de handeling, dat er altijd iets uit moet komen, of de maker van de film moet een grote prutser wezen. We zullen zien. Eind januari moet ik de synopsis van een pagina of 8, tien, of zo, klaar hebben.’Ga naar eindnoot15

Inmiddels stort Rademakers zich op verschillende officiële instanties om de mogelijkheden om in Indonesië te filmen te onderzoeken. Op 22 december schrijft hij aantredend Eerste Ambassade-Secretaris voor Pers- en Culturele Zaken J.E. Schaap dat hij in Indonesië een film naar De stille kracht wil opnemen. Hij wil hem vragen ‘of U, als U eerdaags op Uw post in Djakarta zult zijn, de mogelijkheid zoudt willen onderzoeken – en dit wellicht direct bij President Soekarno – of hij zijn fiat er aan wil geven, deze film in Indonesië te realiseren.’Ga naar eindnoot16 Rademakers wil van half maart tot begin mei in Indonesië zijn draaiboek maken, de productie vervolgens van mei tot augustus in Nederland verder voorbereiden om uiteindelijk eind augustus in Indonesië te starten met filmen.

Schaap staat, zo schrijft hij een week later, ‘als het ware reeds met een been in het vliegtuig’, maar hij wil Rademakers toch alvast antwoorden dat hij hem graag be-

hulpzaam wil zijn omdat hij het plan ‘bijzonder aantrekkelijk’ vindt. Of hij het plan wel goed gelezen heeft is twijfelachtig: ‘Als dit plan lukt, gaat u dan “Eline Vere” verfilmen?’Ga naar eindnoot17 Twee weken later – hij is inmiddels geïnstalleerd in Jakarta – stuurt Schaap een tweede brief waarin dit keer wel sprake is van De stille kracht, maar waarin ook de eerste problemen lijken op te duiken: ‘De reactie was heel vriendelijk, maar men wilde toch wel graag inzage hebben van het verhaal, ten einde aan hoger hand een advies te kunnen uitbrengen.’ Hij zou daarom graag een exemplaar van de roman ontvangen.Ga naar eindnoot18 Rademakers haast zich een exemplaar naar Indonesië te sturen. Hij kan zich ‘niet voorstellen dat men in Indonesië bezwaren tegen de roman zou kunnen hebben’:

‘Het is geen politieke roman, maar een drama dat toont hoe aan de Hollander zijn vermeende “zekerheden” worden ontnomen in een land dat vreemd is aan zijn bloed. Au fond een aspect dat boven iedere politiek uitgaat en een wezen-

lijke basis is voor de latere politieke ontwikkeling. […] Enfin, ik hoef het moderne en actuele van dit thema bij U stellig niet te introduceren en kan het pareren van onverhoopte Indonesische aanvallen zeker aan U overlaten.’Ga naar eindnoot19

Rademakers heeft in Nederland bovendien al gesproken met Emile van Konijnenburg, vice-president van de KLM en persoonlijke vriend van president Soekarno. In een brief aan Van Konijnenburg schrijft Rademakers dat de financiering in Nederland geen probleem zal zijn. De uitvoerbaarheid van het plan is geheel afhankelijk van toestemming van de autoriteiten in Jakarta: ‘Zonder dit fiat lopen wij het risico door te werken aan een onderneming die geen levensvatbaarheid heeft.’Ga naar eindnoot20

Intussen heeft ook Gerard Reve verder nagedacht over de film. Hij meldt Rademakers in een brief wat volgens hem de beste methode is om De stille kracht te verfilmen. Hij wil bepaalde gedeelten van de roman zeer secuur volgen, andere vervormen en weer andere geheel weglaten, maar wel steeds de indruk blijven wekken dat het boek trouw is nagevolgd. Reve lijkt oprecht enthousiast, hij acht het hun taak een filmisch Couperus-monument op te richten dat bovendien volgens de klassieke wetten van het toneel is geconcipieerd. Hij hekelt bijvoorbeeld de trend om de titel en de cast pas in beeld te laten verschijnen als de film al een eind op weg is.

‘Laten we iets fijns maken en niet aan vormen of tradietsies en dergelijke denken, of aan wat Robbe-Grillet of Blokker vinden. Zo simpel, zo hulpeloos mogelijk, en niet dat geweldig clever willen zijn. […] Met een paar dagen hoop ik aan een systematiese sien Opsis te beginnen.’Ga naar eindnoot21

Rademakers’ enthousiasme blijkt echter behoorlijk getemperd: ‘ik was wat teleurgesteld door jouw brief en vraag mij af of het niet nuttig zou zijn nog een gesprek te hebben en daarvan afhankelijk te stellen of we het werk wel samen moeten ondernemen. / Want zoals ik je al zei, de tijd dringt – de 20^ste zou je mij een synopsis geven – en samenwerking is niet vruchtbaar als het uitgangspunt niet het juiste is.’Ga naar eindnoot22

Reve antwoordt per omgaande: hij is overwerkt en wil ‘eigenlijk wel graag ontslagen worden van de opdracht, zo eervol & mooi als hij is, want, bij God, ik kom er niet toe, & voor jou gaat kostbare tijd teloor.’ Hij zegt te piekeren over een vervanger, maar suggesties wie Rademakers dan moet vragen doet hij niet. Reve hoopt niettemin dat de gesprekken die ze hebben gehad toch van nut zijn geweest. Ook trekt hij zijn handen nog niet volledig van het project af, want mocht Rademakers hem over een paar maanden nodig hebben, dan blijft hij beschikbaar. Hij tekent met ‘Je beschaamde & bedroefde Gerard van het Reve’.Ga naar eindnoot23 Een mogelijk antwoord van Rademakers is niet bewaard gebleven.

1964: Van tafel

Meteen nadat Gerard Reve zich heeft teruggetrokken stuurt Fons Rademakers een brandbrief, gedateerd 24 januari 1964, aan ambassadesecretaris Schaap met een enigszins wanhopig begin: ‘Zelden heb ik zo duidelijk gevoeld, dat Djakarta ver van Nederland ligt.’ Rademakers beseft wel dat inmiddels zowel een negatief als een positief antwoord hem voor problemen zullen stellen:

‘Stel U voor het antwoord zou neen zijn, dan werk ik al enkele maanden aan een plan dat geen levensvatbaarheid blijkt te hebben en is het al om niet. Dan kan ik beter vandaag stoppen dan morgen en geen grotere onkosten maken. / Is het antwoord ja, dan moeten we zeer hard doorwerken en zien dat ik in Maart naar Indonesië ga voorde [sic] voorbereiding ter plaatse wil de film dit jaar tot stand komen.’

Rademakers besluit enigszins pathetisch: ‘vergeef mij intussen deze ontboezeming, die mij van het onzekere hart moest’.Ga naar eindnoot24 Schaap antwoordt een kleine twee weken later. Hij is niet onder de indruk van Rademakers’ ‘ontboezeming’ en lijkt inmiddels zelfs enigszins geïrriteerd: ‘Omdat u zo ongeduldig bent schrijf ik u toch maar even, alhoewel er niets nieuws te melden valt.’ Schaap verwacht een week later een beslissing van de Indonesische autoriteiten te horen en zal schrijven zodra hij iets weet. Ook deelt hij nog een sneer uit aan de regisseur: ‘Een opmerking moet mij toch nog van het hart: was het niet praktischer geweest de toestemming van Indonesische zijde te vragen alvorens aan het scenario en aan andere voorbereidingen te beginnen?’Ga naar eindnoot25

Op 27 februari volgt de doodsteek voor de plannen. Schaap heeft inmiddels een antwoord ontvangen van het Indonesische Ministerie van Buitenlandse Zaken en citeert daaruit de volgende passage: ‘The contents of above-mentioned novel (De Stille Kracht) might disturb the existing friendly relations between Indonesia and the Netherlands. It is therefore advisable, that Mr Fons Rademakers obliterates his intention mentioned above in accordance with the efforts in developing the good relations.’ Met gevoel voor understatement – en wellicht ook enig leedvermaak – voegt Schaap daar nog aan toe: ‘Gezien dit standpunt van officiele Indonesische zijde meen ik, dat uw plannen ten aanzien van de verfilming van genoemde roman, niet te verwezenlijken zijn.’Ga naar eindnoot26

Twee scenaristen afgehaakt, geen toestemming van de Indonesische autoriteiten: Rademakers zal van zijn plannen moeten afzien. Er is echter één groot probleem. Hij heeft van het Productiefonds een voorschot ontvangen, waaraan de voorwaarde gekoppeld was dat het Fonds tegen 1 mei drie exemplaren van het scenario zou ontvangen. Rademakers móet dus een scenario inleveren om geen problemen te krijgen met het Productiefonds.

Dat gebeurt dan ook. Op 2 maart 1964 stuurt Rademakers in drievoud een sce-

nario aan het Bestuur van het Productiefonds. Het is volgens de begeleidende brief ‘samen met Hugo Claus’ gemaakt. Het Fonds bevestigt een dag later de goede ontvangst en zegt toe ook de laatste termijn van het beloofde voorschot te zullen overmaken.Ga naar eindnoot27 Of Rademakers Hugo Claus toch weer overgehaald heeft de samenwerking te hervatten en met hem een scenario heeft afgeschreven, of dat hij het scenario alleen heeft afgerond is onduidelijk. In de correspondentie met het Fonds bevindt zich in ieder geval een exemplaar van een ‘Scenario van Hugo Claus en Fons Rademakers’ voor De stille kracht, ‘naar de gelijknamige roman van Louis Couperus’.Ga naar eindnoot28

Twee weken later, 16 maart, acht Rademakers waarschijnlijk de kust veilig om het niet doorgaan van het project aan het Productiefonds voor Nederlandse Films te melden. Hij schrijft dat ‘de Indonesische Regering – nadat ik aanvankelijk de garantie van een goedvinden kreeg – per slot op geen enkele wijze medewerking wil geven om het scenario naar Louis Couperus’ roman “De Stille Kracht” te verwezenlijken, ja, er zelfs een sta in de weg voor de zich herstellende betrekkingen in wil zien’ en dat hij het onderwerp daarom ‘helaas – zeker voorlopig’ moet laten rusten.

Rademakers verzet de bakens en richt zich op andere filmprojecten. De dans van de reiger, naar een scenario van Hugo Claus, is in 1966 het eerste dat gerealiseerd wordt. De lust met Claus samen te werken was Rademakers klaarblijkelijk niet vergaan, want ook Mira (voorjaar 1971), gebaseerd op Stijn Streuvels’ roman De teleurgang van den Waterhoek, kwam met Claus’ bemoeienis tot stand. Het succes van deze Belgisch-Nederlandse coproductie, die in Nederland een half miljoen bezoekers trok en in België nog iets meer,Ga naar eindnoot29 vormt de opmaat voor een nieuwe poging om De stille kracht te verfilmen.

1971: Willem Frederik Hermans

In de loop van 1971 komt Indonesië weer op Rademakers’ radar. Het ‘Genootschap Nederland-Indonesië’ wil Rademakers in opdracht van het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk in juni een lezingenreeks laten geven in Indonesië over zijn films. Deze reis wil Rademakers aangrijpen om de filmplannen voor De stille kracht nieuw leven in te blazen. Hij wendt het succes van Mira aan om de cultuurminister van België, Frans van Mechelen, tot financiële steun voor een verfilming van Couperus’ roman te bewegen: ‘Nu de film “Mira” laat zien hoe vruchtbaar een samenwerking tussen onze landen kan zijn, menen wij dat er reden is deze samenwerking te continueren.’ Rademakers zal in juni op Java locaties gaan bekijken en wil in 1972 op het eiland de film opnemen. Hij hoopt derhalve dat Van Mechelens departement bereid is ‘aan de te ondernemen Nederlands-Belgische co-productie “De Stille Kracht” een financiering te geven gespreid over 2 seizoenen. In 1971 voor de voorbereiding, in 1972 voor de realisatie.’ Rademakers meent voorts dat, aangezien bij Mira ‘de Belgische inbreng het grootst is (initiatief, verhaal, scenario, locaties en de meeste acteurs)’, bij deze ‘volgende gezamenlijke in-

spanning’ het accent meer zal liggen op ‘een Nederlandse inbreng’.Ga naar eindnoot30

Er blijkt evenwel toch niet genoeg voorbereidingstijd te zijn en Rademakers besluit in juni niet naar Indonesië te gaan. Wel krijgt hij antwoord van Van Mechelen. De excellentie spreekt zijn intentie uit het plan financieel te ondersteunen, maar Rademakers wordt wel geacht ‘de nodige schikkingen’ te treffen. Zo is ‘samenwerking met een Belgische produktiemaatschappij’ en ‘een zekere Vlaamseartistieke inbreng’ vereist.Ga naar eindnoot31

Op 1 augustus 1971 verstuurt Rademakers drie brieven. Hij bedankt minister Van Mechelen voor zijn intentieverklaring en meldt dat de Belgische firma Showking van Paul Collet de film mede zal produceren.Ga naar eindnoot32 Een tweede brief is aan Paul Collet gericht en bevestigt de overeenkomst die op 25 juli in Brussel is gesloten. Ook een scenarist blijkt al gevonden: Hugo Claus.Ga naar eindnoot33 De derde brief gaat naar R. van den Berg van de Nederlandse ambassade in Djakarta. Rademakers meldt dat hij de in juni afgelaste reis naar Indonesië nu in oktober zal maken. Hij zal lezingen geven en films vertonen, maar ‘[z]oals U weet wil ik van de gelegenheid gebruik maken voor het bekijken van locaties in de Preanger en de streek van Pasuruan, alsvoor bereiding [sic] voor een mogelijke verfilming van “De Stille Kracht” volgend jaar.’Ga naar eindnoot34

Maar dan vertoont de correspondentie een merkwaardige ontwikkeling; twee dagen na de brief aan Van den Berg ontvangt Rademakers al de synopsis van zijn scenarist. Maar dat is niet Hugo Claus. Het is Willem Frederik Hermans: ‘Hierbij stuur ik je een synopsis van de stille kracht. Ik hoop dat je, met dit document in de hand, er in zult slagen een aantal machthebbers, suikerlords, staatsse-

cretarissen en andere kapitalisten aan het verstand te brengen dat dit een schitterende film is, die absoluut gemaakt moet worden.’Ga naar eindnoot35 Ook stuurt hij een foto van een ‘démi-mondaine’ mee, met daaronder de tekst: ‘Heel veel lieve stoutigheidjes van Léonie!’

Waar komt Hermans ineens vandaan? Was Claus niet, zoals in de brief aan Collet stond, de beoogde scenarist? Bovendien bevindt zich tussen de correspondentie een ongedateerd contract waarin lid 3 luidt: ‘De auteur van de bewerking voor de verfilming is de heer hugo claus, mogelijk in samenwerking met een co-scenarist.’Ga naar eindnoot36 Die laatste toevoeging wijst er mogelijk op dat Claus’ positie als scenarioschrijver al op losse schroeven stond, of juist dat Claus geen serieuze kandidaat meer is geweest, gezien de betrokkenheid van Hermans. Waarom zou Rademakers dan toch Claus zijn blijven vermelden? Wellicht omdat hij zich tegenover Van Mechelen verplicht had tot ‘een zekere Vlaamse-artistieke inbreng’?

Dat juist Hermans door Rademakers werd benaderd en dat Hermans de opdracht accepteerde is verrassend, want voor beiden was de eerdere samenwerking rond de verfilming van De donkere kamer van Damokles in 1963 een tumultueuze aangelegenheid geweest. Na de positieve ontvangst van de film door de pers luidde Hermans’ zuinige oordeel over het werkstuk: ‘minder slecht dan ik gevreesd

had.’Ga naar eindnoot37 Hoe anders die samenwerking begonnen was, valt onder meer op te maken uit wat W.A.M. de Moor begin 1962 uit Hermans’ mond optekende: ‘ik kan met Fons Rademakers uitstekend opschieten en het is afgesproken dat we alles samen zullen doen’.Ga naar eindnoot38 Rademakers had Hermans’ scenario echter te lijvig gevonden en er zo stevig de schaar in gezet dat de schrijver gepikeerd afstand van de onderneming had genomen. Nadat Hermans kort na het uitkomen van de film zijn verhaal op papier had gezet, verloor hij de zin de kwestie later nog eens uitgebreid te herkauwen. Zo zei hij in 1984: ‘In de Open Brief uit 1963 staat alles wat ik over als twee druppels water had te zeggen. Het heeft geen zin zo’n aardige man als Fons nog eens lastig te vallen.’Ga naar eindnoot39

Deze ‘Open Brief’, gepubliceerd in Skoop, laat over de moeizame samenwerking inderdaad weinig te gissen over; vooral het ‘alles samen doen’ bleek in de praktijk niet goed uit de verf te zijn gekomen. Hermans betreurt vooral dat hij als scenarioschrijver weinig van de filmer heeft kunnen leren, terwijl juist dat de vruchten waren waar hij op gehoopt had:

‘Wel geloof ik dat, wanneer men oprecht tot een zo goed mogelijke film wil komen, het van belang is dat de regisseur samenwerkt met de scenarioschrijver – dit niet alleen tegen de pers verklaart, maar ook werkelijk doet -, dat de regisseur hem in vertrouwen neemt, dat de scenarioschrijver zich geen outsider blijft voelen’Ga naar eindnoot40

Het waren dus vooral Hermans’ verwachtingen die hem parten hadden gespeeld en niet dat hij Rademakers als filmmaker en op het persoonlijke vlak niet waardeerde, want het was Fons ‘dikwijls gelukt mij aan het lachen te brengen en dat is ook wat waard.’ Bovendien is Rademakers volgens Hermans ‘een van de heel weinigen in Nederland die tenminste het maken van een serieuze film niet bij voorbaat en uit principe afwijzen.’Ga naar eindnoot41

Rademakers op zijn beurt bewaarde goede herinneringen aan Hermans: ‘Ik apprecieerde zijn gevoel voor humor, we hebben samen veel gelachen. Beiden hielden we van lekker eten, daar reden we graag voor om.’Ga naar eindnoot42 Bovendien had Rademakers eenvoudigweg een scenarioschrijver nodig omdat vaste scenarist Hugo Claus was afgehaakt door een gebrek aan affiniteit met de ‘Hollandse’ Couperus. Of Hermans wel de juiste man was, is echter de vraag. Net als Claus had Hermans namelijk niet veel op met De stille kracht, al was de reden een andere. Hermans hield, zoals hij in verschillende interviews liet blijken, niet van Couperus; hij vond diens ronkende, bloemrijke proza hol: ‘Schrijvers als Couperus vonden het belangrijk om iets heel banaals heel mooi onder woorden te brengen. Couperus schreef niet met inkt, maar met parfum. Dat is niet voldoende. Zijn personages boeien niet.’Ga naar eindnoot43 Rademakers hoefde dus niet bezorgd te zijn dat Hermans voor het scenario te weinig uit De stille kracht zou schrappen.

Op 8 september stuurt Rademakers de synopsis aan producent Paul Collet: ‘Ingesloten het synopsis. Jij wilt het wel laten vermenigvuldigen.’Ga naar eindnoot44 Uit de brief blijkt niet expliciet of het hier een tekst van Claus of Hermans betreft, maar de belofte ‘Eind October is het scenario klaar, onmiddellijk na de Indonesische reis’ komt overeen met een afspraak die Rademakers op 20 september met Hermans maakt: ‘Het scenario zal in principe eind October, uiterlijk half November klaar zijn.’ Het zal dus de synopsis van Hermans zijn, waarvan zich een exemplaar bevindt in het archief van Rademakers. De synopsis bestaat uit een voorblad en vijfenhalf blad tekst. De tekst volgt getrouw, bijna schools de plot van de roman. Alleen aan het

eind, voor de grote hadji in beeld komt, laat Hermans de resident Van Oudijck nog zeggen: ‘Toch moeten wij hier standhouden.’ Verder lijkt Hermans, meer nog dan in de roman al het geval is, de nadruk te willen leggen op de geloofs- en cultuurverschillen tussen de Nederlanders en de inlanders. Noemt Couperus de regent Soenario nog een ‘fanatieke Javaan’, Hermans spreekt van een ‘fanatiek islamiet’. Slechts één keer verwijst Hermans naar een filmisch aspect: ‘Van Oudijck heeft de gewoonte hem in camera “de Wajangpop” te noemen.’Ga naar eindnoot45

In dezelfde brief van 20 september 1971 bevestigt Rademakers ook de deelname van Hermans aan de reis naar Indonesië: ‘Tevens zul je, gedurende drie weken van 5-26 October, met ons een reis door Indonesië maken om je ter plaatse te orienteren en om het scenario op basis van je bevindingen te vervolmaken.’ Rademakers is vol verwachting: ‘Wij rekenen op een schitterend, effectief en perfect geconstrueerd scenario, dat dan een hele mooie film moet opleveren en verheugen ons op de samenwerking.’Ga naar eindnoot46

Op de dag van vertrek, 5 oktober, overhandigt Hermans zijn scenario aan Rademakers.Ga naar eindnoot47 Hij zou naar eigen zeggen van ‘Couperus’ dialogen goed Nederlands’ hebben gemaakt.Ga naar eindnoot48 Tijdens hun reis, op 14 oktober, bezorgt Rademakers een exemplaar van het scenario aan dhr. Djohardin, het hoofd van de afdeling film van het ministerie van Voorlichting; ook een exemplaar van de roman wordt bijgesloten. Rademakers wil tussen mei en augustus 1972 filmen, en ‘de mogelijkheid hiertoe is uitsluitend afhankelijk van Uw goedkeuring en toestemming om de film ook inderdaad in Indonesië te realiseren’.Ga naar eindnoot49

Djohardin gooit echter roet in het eten. Op 23 oktober – Rademakers is nog in Indonesië – stuurt hij de regisseur zijn bevindingen naar aanleiding van de lectuur van het scenario. Hoewel hij enthousiast lijkt en meent dat de film ‘best gemaakt kan worden en een succes kan zijn zelfs voor de wereld-consumptie’, heeft Djohardin toch ‘enige amendementen om het aannemelijker te maken voor het publiek beider landen’. Hij spreekt dan van ‘kleine suggesties’, maar de wijzigingen die hij voorstelt grijpen diep in in structuur en wezen van het verhaal:

Bovendien zijn er onoverkoombare problemen met de financiering, zodat Rademakers moet besluiten het hele project te annuleren. Eind 1971 stuurt hij zijn reisverslag aan het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. De reis door Java – ‘Dr. W.F. Hermans als scenarist en mijn vrouw, die regieassistente is, begeleid[d]en mij op deze reis’ – had ‘bizonder grote teleurstellingen’ opgeleverd. ‘Het werd ons duidelijk dat het organiseren van een film als “De Stille Kracht” in Indonesië onmogelijk zou zijn. 1e. door het verschil in mentaliteit en begrip voor organisatie en 2e. omdat het onmogelijk bleek een reë[e]l inzicht te krijgen in de prijzen die betaald zouden moeten worden.’ Als voorbeelden noemt Rademakers de kosten voor een huurauto en voor een huurhuis. Maar ook de Indonesische acteurs stelden hoge eisen: ‘Een actricetje wat ik voor een rol een drietal dagen zou kunnen gebruiken, sprak via de co-producent ernstig over 15 á 20.000 gulden honorarium voor 3 dagen.’ De conclusie was dan ook ‘dat zaken doen in Indonesië – althans zeker om bij de eigen zaak te blijven: het verantwoord produceren van een film – onmogelijk is. / De uiterst kleine toplaag, die het voor het zeggen heeft, heeft weinig of geen begrip voor organisatie en velen zijn erop uit de eigen zak te spekken op een, voor onze begrippen, onredelijke wijze.’ Rademakers meldt dat hij wel toestemming kreeg voor de productie ‘met enkele amendementen’ – het betreft de brief van Djohardin – en dat de sfeer ‘uiterst plezierig en bereidwillig’ was, ‘maar intussen had bij ons de idee definitief postgevat, dat, ondanks vriendelijkheid en bereidwilligheid een dergelijke onderneming […] onmogelijk is onder de gegeven omstandigheden.’Ga naar eindnoot51

Ook aan het bestuur van het Productiefonds schrijft Rademakers dat er te veel risico’s aan het project kleven en hij het daarom heeft moeten staken. Hij verzoekt het fonds nu om het Indonesische avontuur in te ruilen voor een ander langlopend voornemen: ‘Op dezelfde basis als voorzien werd voor “De Stille Kracht”, n.l. als Nederlands-Belgische co-productie, zou ik nu het project “Because of the Cats” willen opnemen.’Ga naar eindnoot52 Het productiefonds verklaart zich akkoord met de wisseltruc,Ga naar eindnoot53 waarop Rademakers zich weer wendt tot de Belgische cultuurminister Van Mechelen, die blijkbaar nog steeds niet mag weten dat Hermans betrokken was bij “De Stille Kracht”, want Rademakers blijft Hugo Claus noemen als scenarist bij die onderneming.Ga naar eindnoot54 In plaats van De stille kracht draait Rademakers in 1972 dus de film Because of the Cats; de verfilming van deze Britse detective van Nicolas Freeling werd zo de Nederlands-Belgische coproductie die De stille kracht had moeten zijn.Ga naar eindnoot55

Intussen had Rademakers na de reis naar Indonesië ook met Hermans nog wat administratieve zaken af te handelen. Hij had de schrijver verzocht hem diens vliegticket te bezorgen, zodat hij dit mee kon sturen aan het Ministerie ter restitutie. Op 23 december stuurt Hermans het op: ‘Wie wat bewaart, heeft wat, zeiden

onze voorouders en je ziet maar weer eens dat ze niet zo gek waren als wel eens wordt beweerd. / Het vliegbiljet was er nog en ik stuur het je bij dezen.’Ga naar eindnoot56 Rademakers is echter nog niet van Hermans af. Anderhalf jaar later, 12 juni 1973, schrijft Hermans opnieuw, ditmaal een aangetekende brief aan ‘Directie Fons Rademakers’ Productie BV’. Hoewel het scenario nooit gerealiseerd is wil Hermans toch geld zien. Hij roept daartoe de gemaakte afspraken uit de brief van 20 september 1971 in herinnering:

‘In deze brief werd de volgende tussen ons gemaakte afspraak bevestigd: ik zou voor u een scenario schrijven op basis van Louis Couperus’ roman “De Stille Kracht” en daarvoor zou ik van u een honorarium ontvangen ter grootte van f 10000 (tienduizend gulden). / Het voltooide scenario is door mij aan de heer Fons Rademakers op 5 oktober 1971 overhandigd. De heer Rademakers heeft het scenario geaccepteerd. Het honorarium is mij tot op heden evenwel nog niet uitbetaald.’

Hermans zegt hierover op 10 juni met Rademakers contact te hebben gehad en daarbij de toezegging te hebben gekregen voor 31 september [sic] de betaling tegemoet te kunnen zien. ‘Ten einde deze afspraak vast te leggen, zodat daarover geen misverstand zal kunnen ontstaan, zend ik u deze brief.’Ga naar eindnoot57

Besluit

Hermans lijkt zich vooral om financiële redenen met het project te hebben ingelaten, en zeker niet uit geestdrift voor Couperus. Eind jaren tachtig smaalde Hermans over Couperus’ ‘geparfumeerde stijl […] met gegalm en allerlei herhalingen erin enzomeer. […] Als je de ornamenten bij Couperus eraf sloopt, – je zou het kunnen proberen, maar ik probeer het niet eens – dan blijft er helemaal niks van over.’Ga naar eindnoot58 Het toppunt van aversie is te vinden in Hermans’ aforismenverzameling Dinky Toys (1988), waarin hij de Haagse schrijver vergelijkt met ‘iemand die, jubelend, met een leêg zoutvaatje zit te zwaaien boven een leêg, leêg, leêg bord.’Ga naar eindnoot59

Aan het eind van zijn leven zal Hermans zich de verwikkelingen in het najaar van 1971 als volgt herinneren:

‘In Indonesië heb ik enig werk verricht voor De raadselachtige Multatuli […] Maar ik was er vooral om een scenario te schijven voor De stille kracht van Louis Couperus. Fons Rademakers zou dat gaan verfilmen, maar het is er nooit van gekomen. De Indonesiërs wilden niet meewerken. Ze vonden het volk niet rijp voor het onderwerp. Dat heb je dan hè, met die nieuwe vrijheid, dan gaan ze ogenblikkelijk zelf allerlei dingen verbieden.’Ga naar eindnoot60

In 1974 verscheen De stille kracht als televisieserie, geregisseerd door Walter van der Kamp en opgenomen in een studio in Nederland. De serie, die zeer succesvol was, had weinig te maken met wat Rademakers voor ogen had gestaan, maar markeerde wel het definitieve einde van zijn eigen plan. Met de verfilming van Max Havelaar naar een scenario van Gerard Soeteman (1975) ging alsnog Rademakers’ droom om in Indonesië te filmen in vervulling. De hoge lokale prijzen vormden nu geen belemmering meer, omdat die onder de verantwoordelijkheid van een Indonesische coproducent vielen. De coproducent ging enorm de boot in, maar Rademakers had succes met zijn film.Ga naar eindnoot61

Momenteel werkt Paul Verhoeven aan een verfilming van De stille kracht. De totstandkoming van die film, getiteld The Hidden Force, vertoont qua weerstand die de maker ondervindt enige verwantschap met Rademakers’ project. Verhoeven werkt samen met zijn vaste scenarist Gerard Soeteman.Ga naar eindnoot62 Rademakers koos indertijd voor bekende schrijvers, maar of het nu voor aanvang van de samenwerking was (Reve), ten tijde ervan (Claus) of erna (Hermans), hij had vaak even veel met hen te stellen als met de Indonesische autoriteiten.

Met dank aan Piet Dirkx (Eye), Lili Rademakers-Veenman en Jan Gielkens.
Het Willem Frederik Hermans Instituut danken we voor toestemming het archief-Hermans te raadplegen.

[2013/4]

Bram Oostveen & Marc van Zoggel
Een schitterende film, die absoluut gemaakt moet worden
Claus, Reve, Hermans en de verfilming van De stille kracht

Bram Oostveen (1980) en Marc van Zoggel (1986) zijn als onderzoeksmedewerkers van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis verbonden aan het project ‘Willem Frederik Hermans, Volledige Werken’.

‘Wars van alle conventies, niet geremd door valse bescheidenheid en met een goed oog voor eigenbelang, zette hij alles op alles om een film gemaakt te krijgen.’ Dat is hoe Mieke Bernink regisseur Fons Rademakers (1920-2007) typeert in haar monografie Fons Rademakers. Scènes uit leven en werk (2003).Ga naar eindnoot1 Rademakers hield ervan zijn filmprojecten groot aan te pakken en werkte daarbij graag samen met bekende namen. Bravoure was de motor van zijn loopbaan als cineast, die in 1958 glansrijk van start was gegaan. Zijn debuut Dorp aan de rivier (1958), naar de gelijknamige roman van Antoon Coolen, leverde hem in 1959 de allereerste Oscarnominatie op voor een Nederlandse speelfilm ooit.

De filmografie van Rademakers toont de stappen die hij met elk gerealiseerd project zette en zijn steeds groeiende ambitie. Ook zijn vierde film is daar een voorbeeld van: Rademakers bracht de onverfilmbaar geachte roman De donkere kamer van Damokles van Willem Frederik Hermans naar het grote scherm. Als twee druppels water (1963), zoals de verfilming heette, dong in Cannes mee naar een Gouden Palm en was, met productiekosten van ruim een half miljoen gulden, de duurste Nederlandse film tot dan toe.

Eind 1963 kreeg een plan vaste vorm dat nog ambitieuzer was dan Als twee druppels water: een verfilming van de roman De stille kracht (1900) van Louis Couperus. Het zou Rademakers’ eerste in het buitenland gedraaide film moeten worden, want opnamen konden – vond hij – alleen in Indonesië zelf plaatsvinden. Al sinds hij eind jaren veertig als acteur en later regisseur met toneelgezelschap Comedia (later Nederlandse Comedie) een aantal keer op tour was geweest naar Nederlands-Indië, was hij bovendien betoverd geraakt door het landschap aldaar.Ga naar eindnoot2 Tussen 1963 en 1971 ondernam Rademakers verschillende pogingen om tot een verfilming van De stille kracht te komen, maar de film zou er nooit komen. Terwijl Rademakers toch werd bijgestaan door een drietal vooraanstaande literatoren: Hugo Claus, Gerard Reve en Willem Frederik Hermans begonnen op verschillende momenten aan opzetjes, synopsissen en zelfs scenario’s voor de film.

1963-1964: Hugo Claus

De eerste stap die Fons Rademakers neemt om tot een verfilming van De stille kracht te komen is een brief van 11 november 1963 aan het bestuur van het Productiefonds voor Nederlandse Films, waarin hij een voorschot vraagt voor de uitwerking van een scenario. Een scenarist heeft hij al op het oog: ‘Ik stel mij voor dit scenario te maken in samenwerking met Hugo Claus.’ Claus was al vanaf het begin van Rademakers’ regisseurscarrière bij diens producties betrokken, onder meer als medescenarist van Dorp aan de rivier. Rademakers vraagt om een bedrag van tienduizend gulden: ‘Om ongestoord te kunnen werken (gezinnen, kinderen) is het nodig enkele maanden buiten Amsterdam te zitten; tevens ook om de locaties waar de film zich zal afspelen ter plaatse in het scenario te verwerken.’Ga naar eindnoot3 Nadere informatie over de film geeft hij niet.

Op 29 november 1963 wordt het voorschot onder een aantal voorwaarden gehonoreerd. De rechten tot verfilming moeten geheel bij Rademakers berusten en het scenario moet uiterlijk 1 mei 1964 in drie exemplaren bij het fondsbestuur zijn bezorgd.Ga naar eindnoot4 Rademakers had waarschijnlijk al op een positieve reactie gerekend, want het contract voor de huur van een huis was anderhalve week daarvoor, op 18 november, getekend: van 26 november tot en met 26 februari 1964 huurt hij een villa aan de Heideweg in Blaricum.Ga naar eindnoot5 Hugo Claus verblijft er met zijn vriendin Elly en hun eerder dat jaar geboren zoontje Thomas. Het gezin Rademakers, dat ook net was uitgebreid met een zoon, blijft in Amsterdam. Fons gaat meestal alleen naar Blaricum.Ga naar eindnoot6 Uit een brief aan Uitgeverij L.J. Veen van 11 december 1963 blijkt dat de filmplannen betrekking hebben op De stille kracht van Couperus. Rademakers bevestigt in deze brief de telefonische toezegging van Veen dat hij een optie krijgt op de filmrechten van de roman.Ga naar eindnoot7

Voor Hugo Claus is Blaricum geen onverdeeld genoegen. Hij voelt zich er een gevangene. Zijn verblijf is ‘in zekere zin onvrijwillig’, zo schrijft Vrij Nederland dat poolshoogte komt nemen: ‘Hij woont in dit huis tot eind februari, in verzekerde bewaring om zo te zeggen. Want hij heeft op zich genomen weer een scenario te schrijven voor een film en zijn opdrachtgevers hebben in zo’n geval meer aan een goede buur dan aan een verre vriend.’ Claus, die in Blaricum ook aan twee vertalingen werkt,Ga naar eindnoot8 vindt weinig inspiratie in zijn omgeving, eerder wordt hij er zwaarmoedig van.Ga naar eindnoot9

Met De stille kracht wil het dan ook niet vlotten, zoals een ongedateerde handgeschreven aanzet tot een synopsis laat zien. Claus begint zakelijk (‘Als de film begint leidt Otto v. Oudijck, de plichtsgetrouwe Resident van het gewest Laboewangi, het gewone leven van de Nederlandse hoge ambtenaar in het vroegere Nederlands Indië.’), maar hij laat ook plekken open (‘De moeilijkheden beginnen wanneer de Resident zich verplicht ziet de inlandse Regent van Ngadjiwa wegens …… te ontslaan’). Toch lijkt er sprake van een serieuze aanzet tot een synopsis. Maar dan gaat de tekst plotseling over in een wanhopige verzuchting:

‘Iemand van de Nederlandse kolonie, de…. nee, nee, ik kan het gewoon niet!!! Alphonse, jij bent de redelijke, koele van ons beiden, ik blijf het traditie-getrouwe, eeuwige Vlaamse land dat hierop geen vat heeft. Dit slaat – inderdaad – nergens op. Wil het zelf schrijven, je zal het zoveel beter doen.’Ga naar eindnoot10

Als Hugo Claus na drie maanden naar Gent terugkeert houdt hij zich tegenover een journalist enigszins op de vlakte over zijn bezigheden in Nederland: ‘Ik werd aangeworven om een vrij ingewikkeld filmscenario te schrijven, en de producer had het gevoel dat hij mij beter vlak bij de hand kon hebben. Ik ben blij terug in Vlaanderen te zijn, hoewel het wel boeiend was om aan den lijve de fundamentele verschillen tussen Nederlanders en Vlamingen gewaar te worden.’Ga naar eindnoot11 Later zou Claus vooral het door hem ervaren cultuurverschil nog eens benadrukken: ‘[…] in Nederland kan ik toch niet aarden. Ik heb eens vier maanden in Blaricum gewoond, maar het ging niet. Ik denk dat ik te veel Vlaming ben.’Ga naar eindnoot12 Die opvatting was voor Rademakers reden Claus later niet te vragen voor de verfilming van Max Havelaar (1976): ‘een Claus die niets heeft met Nederlands-Indië kun je geen Droogstoppel aandoen’.Ga naar eindnoot13

1963-1964: Gerard Reve

Rademakers moest op zoek naar een alternatief en vindt een nieuwe scenarist in Gerard Reve. Blijkbaar was deze al vroeg gepolst, want in een brief van 3 december 1963 aan Guus Oster, directeur van de Nederlandse Comedie, laat Reve weten: ‘Ik ga misschien filmen in Ons Indië, (Niemand vertellen.)’.Ga naar eindnoot14 De gezusters Josine en Lennie Meyer, die Reve vaak van advies dienden, krijgen een kleine twee weken later meer informatie:

‘Nu wil Fons Rademakers dat ik een synopsis maak van een film, naar De Stille Kracht. […] Hij wil het in Indonesië filmen en begroot het op ¾ miljoen gulden, maar dat is onzin, want het wordt zeker 1¼ miljoen. Enfin, het zou wel aardig zijn, want De Stille Kracht is een prachtig boek, met zoveel bijmotieven in de handeling, dat er altijd iets uit moet komen, of de maker van de film moet een grote prutser wezen. We zullen zien. Eind januari moet ik de synopsis van een pagina of 8, tien, of zo, klaar hebben.’Ga naar eindnoot15

Inmiddels stort Rademakers zich op verschillende officiële instanties om de mogelijkheden om in Indonesië te filmen te onderzoeken. Op 22 december schrijft hij aantredend Eerste Ambassade-Secretaris voor Pers- en Culturele Zaken J.E. Schaap dat hij in Indonesië een film naar De stille kracht wil opnemen. Hij wil hem vragen ‘of U, als U eerdaags op Uw post in Djakarta zult zijn, de mogelijkheid zoudt willen onderzoeken – en dit wellicht direct bij President Soekarno – of hij zijn fiat er aan wil geven, deze film in Indonesië te realiseren.’Ga naar eindnoot16 Rademakers wil van half maart tot begin mei in Indonesië zijn draaiboek maken, de productie vervolgens van mei tot augustus in Nederland verder voorbereiden om uiteindelijk eind augustus in Indonesië te starten met filmen.

Schaap staat, zo schrijft hij een week later, ‘als het ware reeds met een been in het vliegtuig’, maar hij wil Rademakers toch alvast antwoorden dat hij hem graag be-

hulpzaam wil zijn omdat hij het plan ‘bijzonder aantrekkelijk’ vindt. Of hij het plan wel goed gelezen heeft is twijfelachtig: ‘Als dit plan lukt, gaat u dan “Eline Vere” verfilmen?’Ga naar eindnoot17 Twee weken later – hij is inmiddels geïnstalleerd in Jakarta – stuurt Schaap een tweede brief waarin dit keer wel sprake is van De stille kracht, maar waarin ook de eerste problemen lijken op te duiken: ‘De reactie was heel vriendelijk, maar men wilde toch wel graag inzage hebben van het verhaal, ten einde aan hoger hand een advies te kunnen uitbrengen.’ Hij zou daarom graag een exemplaar van de roman ontvangen.Ga naar eindnoot18 Rademakers haast zich een exemplaar naar Indonesië te sturen. Hij kan zich ‘niet voorstellen dat men in Indonesië bezwaren tegen de roman zou kunnen hebben’:

‘Het is geen politieke roman, maar een drama dat toont hoe aan de Hollander zijn vermeende “zekerheden” worden ontnomen in een land dat vreemd is aan zijn bloed. Au fond een aspect dat boven iedere politiek uitgaat en een wezen-

lijke basis is voor de latere politieke ontwikkeling. […] Enfin, ik hoef het moderne en actuele van dit thema bij U stellig niet te introduceren en kan het pareren van onverhoopte Indonesische aanvallen zeker aan U overlaten.’Ga naar eindnoot19

Rademakers heeft in Nederland bovendien al gesproken met Emile van Konijnenburg, vice-president van de KLM en persoonlijke vriend van president Soekarno. In een brief aan Van Konijnenburg schrijft Rademakers dat de financiering in Nederland geen probleem zal zijn. De uitvoerbaarheid van het plan is geheel afhankelijk van toestemming van de autoriteiten in Jakarta: ‘Zonder dit fiat lopen wij het risico door te werken aan een onderneming die geen levensvatbaarheid heeft.’Ga naar eindnoot20

Intussen heeft ook Gerard Reve verder nagedacht over de film. Hij meldt Rademakers in een brief wat volgens hem de beste methode is om De stille kracht te verfilmen. Hij wil bepaalde gedeelten van de roman zeer secuur volgen, andere vervormen en weer andere geheel weglaten, maar wel steeds de indruk blijven wekken dat het boek trouw is nagevolgd. Reve lijkt oprecht enthousiast, hij acht het hun taak een filmisch Couperus-monument op te richten dat bovendien volgens de klassieke wetten van het toneel is geconcipieerd. Hij hekelt bijvoorbeeld de trend om de titel en de cast pas in beeld te laten verschijnen als de film al een eind op weg is.

‘Laten we iets fijns maken en niet aan vormen of tradietsies en dergelijke denken, of aan wat Robbe-Grillet of Blokker vinden. Zo simpel, zo hulpeloos mogelijk, en niet dat geweldig clever willen zijn. […] Met een paar dagen hoop ik aan een systematiese sien Opsis te beginnen.’Ga naar eindnoot21

Rademakers’ enthousiasme blijkt echter behoorlijk getemperd: ‘ik was wat teleurgesteld door jouw brief en vraag mij af of het niet nuttig zou zijn nog een gesprek te hebben en daarvan afhankelijk te stellen of we het werk wel samen moeten ondernemen. / Want zoals ik je al zei, de tijd dringt – de 20^ste zou je mij een synopsis geven – en samenwerking is niet vruchtbaar als het uitgangspunt niet het juiste is.’Ga naar eindnoot22

Reve antwoordt per omgaande: hij is overwerkt en wil ‘eigenlijk wel graag ontslagen worden van de opdracht, zo eervol & mooi als hij is, want, bij God, ik kom er niet toe, & voor jou gaat kostbare tijd teloor.’ Hij zegt te piekeren over een vervanger, maar suggesties wie Rademakers dan moet vragen doet hij niet. Reve hoopt niettemin dat de gesprekken die ze hebben gehad toch van nut zijn geweest. Ook trekt hij zijn handen nog niet volledig van het project af, want mocht Rademakers hem over een paar maanden nodig hebben, dan blijft hij beschikbaar. Hij tekent met ‘Je beschaamde & bedroefde Gerard van het Reve’.Ga naar eindnoot23 Een mogelijk antwoord van Rademakers is niet bewaard gebleven.

1964: Van tafel

Meteen nadat Gerard Reve zich heeft teruggetrokken stuurt Fons Rademakers een brandbrief, gedateerd 24 januari 1964, aan ambassadesecretaris Schaap met een enigszins wanhopig begin: ‘Zelden heb ik zo duidelijk gevoeld, dat Djakarta ver van Nederland ligt.’ Rademakers beseft wel dat inmiddels zowel een negatief als een positief antwoord hem voor problemen zullen stellen:

‘Stel U voor het antwoord zou neen zijn, dan werk ik al enkele maanden aan een plan dat geen levensvatbaarheid blijkt te hebben en is het al om niet. Dan kan ik beter vandaag stoppen dan morgen en geen grotere onkosten maken. / Is het antwoord ja, dan moeten we zeer hard doorwerken en zien dat ik in Maart naar Indonesië ga voorde [sic] voorbereiding ter plaatse wil de film dit jaar tot stand komen.’

Rademakers besluit enigszins pathetisch: ‘vergeef mij intussen deze ontboezeming, die mij van het onzekere hart moest’.Ga naar eindnoot24 Schaap antwoordt een kleine twee weken later. Hij is niet onder de indruk van Rademakers’ ‘ontboezeming’ en lijkt inmiddels zelfs enigszins geïrriteerd: ‘Omdat u zo ongeduldig bent schrijf ik u toch maar even, alhoewel er niets nieuws te melden valt.’ Schaap verwacht een week later een beslissing van de Indonesische autoriteiten te horen en zal schrijven zodra hij iets weet. Ook deelt hij nog een sneer uit aan de regisseur: ‘Een opmerking moet mij toch nog van het hart: was het niet praktischer geweest de toestemming van Indonesische zijde te vragen alvorens aan het scenario en aan andere voorbereidingen te beginnen?’Ga naar eindnoot25

Op 27 februari volgt de doodsteek voor de plannen. Schaap heeft inmiddels een antwoord ontvangen van het Indonesische Ministerie van Buitenlandse Zaken en citeert daaruit de volgende passage: ‘The contents of above-mentioned novel (De Stille Kracht) might disturb the existing friendly relations between Indonesia and the Netherlands. It is therefore advisable, that Mr Fons Rademakers obliterates his intention mentioned above in accordance with the efforts in developing the good relations.’ Met gevoel voor understatement – en wellicht ook enig leedvermaak – voegt Schaap daar nog aan toe: ‘Gezien dit standpunt van officiele Indonesische zijde meen ik, dat uw plannen ten aanzien van de verfilming van genoemde roman, niet te verwezenlijken zijn.’Ga naar eindnoot26

Twee scenaristen afgehaakt, geen toestemming van de Indonesische autoriteiten: Rademakers zal van zijn plannen moeten afzien. Er is echter één groot probleem. Hij heeft van het Productiefonds een voorschot ontvangen, waaraan de voorwaarde gekoppeld was dat het Fonds tegen 1 mei drie exemplaren van het scenario zou ontvangen. Rademakers móet dus een scenario inleveren om geen problemen te krijgen met het Productiefonds.

Dat gebeurt dan ook. Op 2 maart 1964 stuurt Rademakers in drievoud een sce-

nario aan het Bestuur van het Productiefonds. Het is volgens de begeleidende brief ‘samen met Hugo Claus’ gemaakt. Het Fonds bevestigt een dag later de goede ontvangst en zegt toe ook de laatste termijn van het beloofde voorschot te zullen overmaken.Ga naar eindnoot27 Of Rademakers Hugo Claus toch weer overgehaald heeft de samenwerking te hervatten en met hem een scenario heeft afgeschreven, of dat hij het scenario alleen heeft afgerond is onduidelijk. In de correspondentie met het Fonds bevindt zich in ieder geval een exemplaar van een ‘Scenario van Hugo Claus en Fons Rademakers’ voor De stille kracht, ‘naar de gelijknamige roman van Louis Couperus’.Ga naar eindnoot28

Twee weken later, 16 maart, acht Rademakers waarschijnlijk de kust veilig om het niet doorgaan van het project aan het Productiefonds voor Nederlandse Films te melden. Hij schrijft dat ‘de Indonesische Regering – nadat ik aanvankelijk de garantie van een goedvinden kreeg – per slot op geen enkele wijze medewerking wil geven om het scenario naar Louis Couperus’ roman “De Stille Kracht” te verwezenlijken, ja, er zelfs een sta in de weg voor de zich herstellende betrekkingen in wil zien’ en dat hij het onderwerp daarom ‘helaas – zeker voorlopig’ moet laten rusten.

Rademakers verzet de bakens en richt zich op andere filmprojecten. De dans van de reiger, naar een scenario van Hugo Claus, is in 1966 het eerste dat gerealiseerd wordt. De lust met Claus samen te werken was Rademakers klaarblijkelijk niet vergaan, want ook Mira (voorjaar 1971), gebaseerd op Stijn Streuvels’ roman De teleurgang van den Waterhoek, kwam met Claus’ bemoeienis tot stand. Het succes van deze Belgisch-Nederlandse coproductie, die in Nederland een half miljoen bezoekers trok en in België nog iets meer,Ga naar eindnoot29 vormt de opmaat voor een nieuwe poging om De stille kracht te verfilmen.

1971: Willem Frederik Hermans

In de loop van 1971 komt Indonesië weer op Rademakers’ radar. Het ‘Genootschap Nederland-Indonesië’ wil Rademakers in opdracht van het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk in juni een lezingenreeks laten geven in Indonesië over zijn films. Deze reis wil Rademakers aangrijpen om de filmplannen voor De stille kracht nieuw leven in te blazen. Hij wendt het succes van Mira aan om de cultuurminister van België, Frans van Mechelen, tot financiële steun voor een verfilming van Couperus’ roman te bewegen: ‘Nu de film “Mira” laat zien hoe vruchtbaar een samenwerking tussen onze landen kan zijn, menen wij dat er reden is deze samenwerking te continueren.’ Rademakers zal in juni op Java locaties gaan bekijken en wil in 1972 op het eiland de film opnemen. Hij hoopt derhalve dat Van Mechelens departement bereid is ‘aan de te ondernemen Nederlands-Belgische co-productie “De Stille Kracht” een financiering te geven gespreid over 2 seizoenen. In 1971 voor de voorbereiding, in 1972 voor de realisatie.’ Rademakers meent voorts dat, aangezien bij Mira ‘de Belgische inbreng het grootst is (initiatief, verhaal, scenario, locaties en de meeste acteurs)’, bij deze ‘volgende gezamenlijke in-

spanning’ het accent meer zal liggen op ‘een Nederlandse inbreng’.Ga naar eindnoot30

Er blijkt evenwel toch niet genoeg voorbereidingstijd te zijn en Rademakers besluit in juni niet naar Indonesië te gaan. Wel krijgt hij antwoord van Van Mechelen. De excellentie spreekt zijn intentie uit het plan financieel te ondersteunen, maar Rademakers wordt wel geacht ‘de nodige schikkingen’ te treffen. Zo is ‘samenwerking met een Belgische produktiemaatschappij’ en ‘een zekere Vlaamseartistieke inbreng’ vereist.Ga naar eindnoot31

Op 1 augustus 1971 verstuurt Rademakers drie brieven. Hij bedankt minister Van Mechelen voor zijn intentieverklaring en meldt dat de Belgische firma Showking van Paul Collet de film mede zal produceren.Ga naar eindnoot32 Een tweede brief is aan Paul Collet gericht en bevestigt de overeenkomst die op 25 juli in Brussel is gesloten. Ook een scenarist blijkt al gevonden: Hugo Claus.Ga naar eindnoot33 De derde brief gaat naar R. van den Berg van de Nederlandse ambassade in Djakarta. Rademakers meldt dat hij de in juni afgelaste reis naar Indonesië nu in oktober zal maken. Hij zal lezingen geven en films vertonen, maar ‘[z]oals U weet wil ik van de gelegenheid gebruik maken voor het bekijken van locaties in de Preanger en de streek van Pasuruan, alsvoor bereiding [sic] voor een mogelijke verfilming van “De Stille Kracht” volgend jaar.’Ga naar eindnoot34

Maar dan vertoont de correspondentie een merkwaardige ontwikkeling; twee dagen na de brief aan Van den Berg ontvangt Rademakers al de synopsis van zijn scenarist. Maar dat is niet Hugo Claus. Het is Willem Frederik Hermans: ‘Hierbij stuur ik je een synopsis van de stille kracht. Ik hoop dat je, met dit document in de hand, er in zult slagen een aantal machthebbers, suikerlords, staatsse-

cretarissen en andere kapitalisten aan het verstand te brengen dat dit een schitterende film is, die absoluut gemaakt moet worden.’Ga naar eindnoot35 Ook stuurt hij een foto van een ‘démi-mondaine’ mee, met daaronder de tekst: ‘Heel veel lieve stoutigheidjes van Léonie!’

Waar komt Hermans ineens vandaan? Was Claus niet, zoals in de brief aan Collet stond, de beoogde scenarist? Bovendien bevindt zich tussen de correspondentie een ongedateerd contract waarin lid 3 luidt: ‘De auteur van de bewerking voor de verfilming is de heer hugo claus, mogelijk in samenwerking met een co-scenarist.’Ga naar eindnoot36 Die laatste toevoeging wijst er mogelijk op dat Claus’ positie als scenarioschrijver al op losse schroeven stond, of juist dat Claus geen serieuze kandidaat meer is geweest, gezien de betrokkenheid van Hermans. Waarom zou Rademakers dan toch Claus zijn blijven vermelden? Wellicht omdat hij zich tegenover Van Mechelen verplicht had tot ‘een zekere Vlaamse-artistieke inbreng’?

Dat juist Hermans door Rademakers werd benaderd en dat Hermans de opdracht accepteerde is verrassend, want voor beiden was de eerdere samenwerking rond de verfilming van De donkere kamer van Damokles in 1963 een tumultueuze aangelegenheid geweest. Na de positieve ontvangst van de film door de pers luidde Hermans’ zuinige oordeel over het werkstuk: ‘minder slecht dan ik gevreesd

had.’Ga naar eindnoot37 Hoe anders die samenwerking begonnen was, valt onder meer op te maken uit wat W.A.M. de Moor begin 1962 uit Hermans’ mond optekende: ‘ik kan met Fons Rademakers uitstekend opschieten en het is afgesproken dat we alles samen zullen doen’.Ga naar eindnoot38 Rademakers had Hermans’ scenario echter te lijvig gevonden en er zo stevig de schaar in gezet dat de schrijver gepikeerd afstand van de onderneming had genomen. Nadat Hermans kort na het uitkomen van de film zijn verhaal op papier had gezet, verloor hij de zin de kwestie later nog eens uitgebreid te herkauwen. Zo zei hij in 1984: ‘In de Open Brief uit 1963 staat alles wat ik over als twee druppels water had te zeggen. Het heeft geen zin zo’n aardige man als Fons nog eens lastig te vallen.’Ga naar eindnoot39

Deze ‘Open Brief’, gepubliceerd in Skoop, laat over de moeizame samenwerking inderdaad weinig te gissen over; vooral het ‘alles samen doen’ bleek in de praktijk niet goed uit de verf te zijn gekomen. Hermans betreurt vooral dat hij als scenarioschrijver weinig van de filmer heeft kunnen leren, terwijl juist dat de vruchten waren waar hij op gehoopt had:

‘Wel geloof ik dat, wanneer men oprecht tot een zo goed mogelijke film wil komen, het van belang is dat de regisseur samenwerkt met de scenarioschrijver – dit niet alleen tegen de pers verklaart, maar ook werkelijk doet -, dat de regisseur hem in vertrouwen neemt, dat de scenarioschrijver zich geen outsider blijft voelen’Ga naar eindnoot40

Het waren dus vooral Hermans’ verwachtingen die hem parten hadden gespeeld en niet dat hij Rademakers als filmmaker en op het persoonlijke vlak niet waardeerde, want het was Fons ‘dikwijls gelukt mij aan het lachen te brengen en dat is ook wat waard.’ Bovendien is Rademakers volgens Hermans ‘een van de heel weinigen in Nederland die tenminste het maken van een serieuze film niet bij voorbaat en uit principe afwijzen.’Ga naar eindnoot41

Rademakers op zijn beurt bewaarde goede herinneringen aan Hermans: ‘Ik apprecieerde zijn gevoel voor humor, we hebben samen veel gelachen. Beiden hielden we van lekker eten, daar reden we graag voor om.’Ga naar eindnoot42 Bovendien had Rademakers eenvoudigweg een scenarioschrijver nodig omdat vaste scenarist Hugo Claus was afgehaakt door een gebrek aan affiniteit met de ‘Hollandse’ Couperus. Of Hermans wel de juiste man was, is echter de vraag. Net als Claus had Hermans namelijk niet veel op met De stille kracht, al was de reden een andere. Hermans hield, zoals hij in verschillende interviews liet blijken, niet van Couperus; hij vond diens ronkende, bloemrijke proza hol: ‘Schrijvers als Couperus vonden het belangrijk om iets heel banaals heel mooi onder woorden te brengen. Couperus schreef niet met inkt, maar met parfum. Dat is niet voldoende. Zijn personages boeien niet.’Ga naar eindnoot43 Rademakers hoefde dus niet bezorgd te zijn dat Hermans voor het scenario te weinig uit De stille kracht zou schrappen.

Op 8 september stuurt Rademakers de synopsis aan producent Paul Collet: ‘Ingesloten het synopsis. Jij wilt het wel laten vermenigvuldigen.’Ga naar eindnoot44 Uit de brief blijkt niet expliciet of het hier een tekst van Claus of Hermans betreft, maar de belofte ‘Eind October is het scenario klaar, onmiddellijk na de Indonesische reis’ komt overeen met een afspraak die Rademakers op 20 september met Hermans maakt: ‘Het scenario zal in principe eind October, uiterlijk half November klaar zijn.’ Het zal dus de synopsis van Hermans zijn, waarvan zich een exemplaar bevindt in het archief van Rademakers. De synopsis bestaat uit een voorblad en vijfenhalf blad tekst. De tekst volgt getrouw, bijna schools de plot van de roman. Alleen aan het

eind, voor de grote hadji in beeld komt, laat Hermans de resident Van Oudijck nog zeggen: ‘Toch moeten wij hier standhouden.’ Verder lijkt Hermans, meer nog dan in de roman al het geval is, de nadruk te willen leggen op de geloofs- en cultuurverschillen tussen de Nederlanders en de inlanders. Noemt Couperus de regent Soenario nog een ‘fanatieke Javaan’, Hermans spreekt van een ‘fanatiek islamiet’. Slechts één keer verwijst Hermans naar een filmisch aspect: ‘Van Oudijck heeft de gewoonte hem in camera “de Wajangpop” te noemen.’Ga naar eindnoot45

In dezelfde brief van 20 september 1971 bevestigt Rademakers ook de deelname van Hermans aan de reis naar Indonesië: ‘Tevens zul je, gedurende drie weken van 5-26 October, met ons een reis door Indonesië maken om je ter plaatse te orienteren en om het scenario op basis van je bevindingen te vervolmaken.’ Rademakers is vol verwachting: ‘Wij rekenen op een schitterend, effectief en perfect geconstrueerd scenario, dat dan een hele mooie film moet opleveren en verheugen ons op de samenwerking.’Ga naar eindnoot46

Op de dag van vertrek, 5 oktober, overhandigt Hermans zijn scenario aan Rademakers.Ga naar eindnoot47 Hij zou naar eigen zeggen van ‘Couperus’ dialogen goed Nederlands’ hebben gemaakt.Ga naar eindnoot48 Tijdens hun reis, op 14 oktober, bezorgt Rademakers een exemplaar van het scenario aan dhr. Djohardin, het hoofd van de afdeling film van het ministerie van Voorlichting; ook een exemplaar van de roman wordt bijgesloten. Rademakers wil tussen mei en augustus 1972 filmen, en ‘de mogelijkheid hiertoe is uitsluitend afhankelijk van Uw goedkeuring en toestemming om de film ook inderdaad in Indonesië te realiseren’.Ga naar eindnoot49

Djohardin gooit echter roet in het eten. Op 23 oktober – Rademakers is nog in Indonesië – stuurt hij de regisseur zijn bevindingen naar aanleiding van de lectuur van het scenario. Hoewel hij enthousiast lijkt en meent dat de film ‘best gemaakt kan worden en een succes kan zijn zelfs voor de wereld-consumptie’, heeft Djohardin toch ‘enige amendementen om het aannemelijker te maken voor het publiek beider landen’. Hij spreekt dan van ‘kleine suggesties’, maar de wijzigingen die hij voorstelt grijpen diep in in structuur en wezen van het verhaal:

Bovendien zijn er onoverkoombare problemen met de financiering, zodat Rademakers moet besluiten het hele project te annuleren. Eind 1971 stuurt hij zijn reisverslag aan het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. De reis door Java – ‘Dr. W.F. Hermans als scenarist en mijn vrouw, die regieassistente is, begeleid[d]en mij op deze reis’ – had ‘bizonder grote teleurstellingen’ opgeleverd. ‘Het werd ons duidelijk dat het organiseren van een film als “De Stille Kracht” in Indonesië onmogelijk zou zijn. 1e. door het verschil in mentaliteit en begrip voor organisatie en 2e. omdat het onmogelijk bleek een reë[e]l inzicht te krijgen in de prijzen die betaald zouden moeten worden.’ Als voorbeelden noemt Rademakers de kosten voor een huurauto en voor een huurhuis. Maar ook de Indonesische acteurs stelden hoge eisen: ‘Een actricetje wat ik voor een rol een drietal dagen zou kunnen gebruiken, sprak via de co-producent ernstig over 15 á 20.000 gulden honorarium voor 3 dagen.’ De conclusie was dan ook ‘dat zaken doen in Indonesië – althans zeker om bij de eigen zaak te blijven: het verantwoord produceren van een film – onmogelijk is. / De uiterst kleine toplaag, die het voor het zeggen heeft, heeft weinig of geen begrip voor organisatie en velen zijn erop uit de eigen zak te spekken op een, voor onze begrippen, onredelijke wijze.’ Rademakers meldt dat hij wel toestemming kreeg voor de productie ‘met enkele amendementen’ – het betreft de brief van Djohardin – en dat de sfeer ‘uiterst plezierig en bereidwillig’ was, ‘maar intussen had bij ons de idee definitief postgevat, dat, ondanks vriendelijkheid en bereidwilligheid een dergelijke onderneming […] onmogelijk is onder de gegeven omstandigheden.’Ga naar eindnoot51

Ook aan het bestuur van het Productiefonds schrijft Rademakers dat er te veel risico’s aan het project kleven en hij het daarom heeft moeten staken. Hij verzoekt het fonds nu om het Indonesische avontuur in te ruilen voor een ander langlopend voornemen: ‘Op dezelfde basis als voorzien werd voor “De Stille Kracht”, n.l. als Nederlands-Belgische co-productie, zou ik nu het project “Because of the Cats” willen opnemen.’Ga naar eindnoot52 Het productiefonds verklaart zich akkoord met de wisseltruc,Ga naar eindnoot53 waarop Rademakers zich weer wendt tot de Belgische cultuurminister Van Mechelen, die blijkbaar nog steeds niet mag weten dat Hermans betrokken was bij “De Stille Kracht”, want Rademakers blijft Hugo Claus noemen als scenarist bij die onderneming.Ga naar eindnoot54 In plaats van De stille kracht draait Rademakers in 1972 dus de film Because of the Cats; de verfilming van deze Britse detective van Nicolas Freeling werd zo de Nederlands-Belgische coproductie die De stille kracht had moeten zijn.Ga naar eindnoot55

Intussen had Rademakers na de reis naar Indonesië ook met Hermans nog wat administratieve zaken af te handelen. Hij had de schrijver verzocht hem diens vliegticket te bezorgen, zodat hij dit mee kon sturen aan het Ministerie ter restitutie. Op 23 december stuurt Hermans het op: ‘Wie wat bewaart, heeft wat, zeiden

onze voorouders en je ziet maar weer eens dat ze niet zo gek waren als wel eens wordt beweerd. / Het vliegbiljet was er nog en ik stuur het je bij dezen.’Ga naar eindnoot56 Rademakers is echter nog niet van Hermans af. Anderhalf jaar later, 12 juni 1973, schrijft Hermans opnieuw, ditmaal een aangetekende brief aan ‘Directie Fons Rademakers’ Productie BV’. Hoewel het scenario nooit gerealiseerd is wil Hermans toch geld zien. Hij roept daartoe de gemaakte afspraken uit de brief van 20 september 1971 in herinnering:

‘In deze brief werd de volgende tussen ons gemaakte afspraak bevestigd: ik zou voor u een scenario schrijven op basis van Louis Couperus’ roman “De Stille Kracht” en daarvoor zou ik van u een honorarium ontvangen ter grootte van f 10000 (tienduizend gulden). / Het voltooide scenario is door mij aan de heer Fons Rademakers op 5 oktober 1971 overhandigd. De heer Rademakers heeft het scenario geaccepteerd. Het honorarium is mij tot op heden evenwel nog niet uitbetaald.’

Hermans zegt hierover op 10 juni met Rademakers contact te hebben gehad en daarbij de toezegging te hebben gekregen voor 31 september [sic] de betaling tegemoet te kunnen zien. ‘Ten einde deze afspraak vast te leggen, zodat daarover geen misverstand zal kunnen ontstaan, zend ik u deze brief.’Ga naar eindnoot57

Besluit

Hermans lijkt zich vooral om financiële redenen met het project te hebben ingelaten, en zeker niet uit geestdrift voor Couperus. Eind jaren tachtig smaalde Hermans over Couperus’ ‘geparfumeerde stijl […] met gegalm en allerlei herhalingen erin enzomeer. […] Als je de ornamenten bij Couperus eraf sloopt, – je zou het kunnen proberen, maar ik probeer het niet eens – dan blijft er helemaal niks van over.’Ga naar eindnoot58 Het toppunt van aversie is te vinden in Hermans’ aforismenverzameling Dinky Toys (1988), waarin hij de Haagse schrijver vergelijkt met ‘iemand die, jubelend, met een leêg zoutvaatje zit te zwaaien boven een leêg, leêg, leêg bord.’Ga naar eindnoot59

Aan het eind van zijn leven zal Hermans zich de verwikkelingen in het najaar van 1971 als volgt herinneren:

‘In Indonesië heb ik enig werk verricht voor De raadselachtige Multatuli […] Maar ik was er vooral om een scenario te schijven voor De stille kracht van Louis Couperus. Fons Rademakers zou dat gaan verfilmen, maar het is er nooit van gekomen. De Indonesiërs wilden niet meewerken. Ze vonden het volk niet rijp voor het onderwerp. Dat heb je dan hè, met die nieuwe vrijheid, dan gaan ze ogenblikkelijk zelf allerlei dingen verbieden.’Ga naar eindnoot60

In 1974 verscheen De stille kracht als televisieserie, geregisseerd door Walter van der Kamp en opgenomen in een studio in Nederland. De serie, die zeer succesvol was, had weinig te maken met wat Rademakers voor ogen had gestaan, maar markeerde wel het definitieve einde van zijn eigen plan. Met de verfilming van Max Havelaar naar een scenario van Gerard Soeteman (1975) ging alsnog Rademakers’ droom om in Indonesië te filmen in vervulling. De hoge lokale prijzen vormden nu geen belemmering meer, omdat die onder de verantwoordelijkheid van een Indonesische coproducent vielen. De coproducent ging enorm de boot in, maar Rademakers had succes met zijn film.Ga naar eindnoot61

Momenteel werkt Paul Verhoeven aan een verfilming van De stille kracht. De totstandkoming van die film, getiteld The Hidden Force, vertoont qua weerstand die de maker ondervindt enige verwantschap met Rademakers’ project. Verhoeven werkt samen met zijn vaste scenarist Gerard Soeteman.Ga naar eindnoot62 Rademakers koos indertijd voor bekende schrijvers, maar of het nu voor aanvang van de samenwerking was (Reve), ten tijde ervan (Claus) of erna (Hermans), hij had vaak even veel met hen te stellen als met de Indonesische autoriteiten.

Met dank aan Piet Dirkx (Eye), Lili Rademakers-Veenman en Jan Gielkens.
Het Willem Frederik Hermans Instituut danken we voor toestemming het archief-Hermans te raadplegen.

Laagwater

Maestro Merz
Marco Entrop

De veldtocht van de Nederlandse dadaïsten was als spek voor de bek van het vaderlands journaille. In de eerste maanden van 1923 stonden de krantenkolommen vol olijke, boosaardige en verontwaardigde artikelen over de dadatournee van Theo en Nelly van Doesburg, de Duitse dichter en Merz-kunstenaar Kurt Schwitters en de Hongaars-Nederlandse schilder-ontwerper Vilmos Huszár. Van Doesburg schatte in (het laatste verschenen nummer van) zijn tijdschrift Mécano het aantal geschreven artikelen over dada op 88. Hij zal er niet ver naast hebben gezeten.

Ook tekenaars konden heerlijk uit de voeten met de dadakolder. De illustraties van L.J. Jordaan uit Het Leven van 27 januari 1923 zijn het bekendst gebleven, doordat ze vaak zijn gereproduceerd. Hier en daar duiken ook nog weleens de karikaturen op die J.B. Kerkhoff heeft getekend van Schwitters, Van Doesburg en Nelly van Doesburg voor het Rotterdamsch Nieuwsblad van 1 februari 1923.

Op 5 maart 2013 – negentig jaar na Holland Dada – verscheen bij Oog & Blik / De Bezige Bij het album Herr Merz van de Noorse stripauteur en kinderboekenschrijver Lars Fiske (*1966). Herr Merz is een stripbiografie van Kurt Schwitters, waarin Fiske en zijn collega Steffen Kverneland (*1963) een reis maken door het leven van de kunstenaar. Die zoektocht levert onder veel meer moois, vier fraaie pagina’s (36 t/m 39) op over de Nederlandse dadatournee van 1923, met als hoogtepunt zijn illustratief verslag van de dada-avond in Utrecht. Maar Fiske is niet de eerste tekenaar die de veldtocht heeft verstript.

In het ‘Algemeen Nederlandsch Weekblad’ De Vrijheid, het orgaan van de Liberale Staatspartij De Vrijheidsbond, verscheen in het nummer van woensdag 7 februari 1923 ‘Dada in de politiek en in de kunst’, die week het onderwerp van ‘De wekelijksche film door Ton van Tast’. In deze rubriek haakte de tekenaar telkens in op de actualiteit die hij vorm gaf in een stripcolumn. Achter de naam Ton van Tast ging de grafisch ontwerper, illustrator en (politiek) tekenaar Anton van der Valk (1884-1975) schuil. Van der Valk was sinds de oprichting van De Vrijheid aan het blad verbonden, en tekende eerder voor onder andere De Ware Jacob, Uilenspiegel en De Groene Amsterdammer.

De actualiteit voor deze aflevering van zijn ‘film’ zocht Van der Valk in de gebeurtenissen die plaatsvonden in de tweede helft

van januari 1923. Voor de liberalen waren uiteraard de ontwikkelingen interessant die naar buiten kwamen op de partijbijeenkomst van de communisten in Amsterdam. Van zaterdag 27 tot en met dinsdag 30 januari hield de Communistische Partij Holland haar dertiende jaarcongres in een zaal van Handwerkers Vriendenkring aan de Nieuwe Achtergracht. Voorzitter David Wijnkoop prees in zijn openingsrede Henriette Roland Holst, die haar lidmaatschap had opgezegd van het Internationale Anti-Militaristische Bureau, omdat dat zich tegen het Rode Leger in Rusland had verklaard. Dat was een opmerkelijk standpunt voor een diehard antimilitariste, een houding die Wijnkoop kennelijk kon waarderen, want hij sprak de hoop uit dat de partijgenoten haar voorbeeld zouden volgen.

Maandagmiddag moest mevrouw Roland Holst door het stof. In zijn toespraak had dr. Willem van Ravesteyn haar pessi-

misme verweten ten aanzien van de Nieuwe Economische Politiek van Rusland. Op het congres verdedigde ze haar bedenkingen, maar ze besloot toch tot een knieval om de gelederen op dit punt gesloten te houden.

Dat niet iedereen het compromis opzocht, had partijbestuurslid Jacques de Kadt laten zien. Hij uitte stevige kritiek op de organisatie en hekelde het ontbreken van eenheid in het bestuur. De Kadt wilde dat er een nieuwe leiding zou aantreden. De leiding zag het liefst De Kadt aftreden, wat in mei 1923 ook zou gebeuren. Hij werd toen als lid geroyeerd.

De dadaïsten traden op zondagmiddag 28 januari op in Diligentia in Den Haag. Van der Valk woonde in Den Haag, dus hij kan die voorstelling hebben bijgewoond. Maar hij had ze wellicht eerder gezien: op 10 januari waren Van Doesburg c.s. de tournee begonnen in de Haagse Kunstkring. Van der Valk verwerkte in zijn plaatjes opvallende details, zoals de schemerlamp die op het toneel stond, maar gaf verder zijn fantasie de vrije loop.

Van Doesburg las enkele in De Stijl gepubliceerde gedichten voor van zijn alter ego I.K. Bonset, waaronder ‘Letterklankbeelden’ die uitsluitend bestaan uit een opeenvolging van losse letters. De vergelijking tussen deze gedichten en de leeskaart bij de oogarts was al vaker gemaakt.

Nelly van Doesburg wisselde in haar optreden een etude van Chopin af met het werk van eigentijdse componisten als Satie en de Italiaan Vittorio Rieti, van wie ze onder andere ‘Marcia funebre per un uccellino’ (Treurmars voor een kanarie) speelde. Chopins ‘Marche funèbre’ stond niet op het programma.

Terwijl Van Doesburg bezig was de betekenis van dada aan het publiek uit te leggen, begon vanachter uit de zaal Schwitters te blaffen als een hond en andere dierengeluiden voort te brengen. Voor een groot aantal toeschouwers was dit het sein om elk optreden van Schwitters te verstoren met kattengejammer. De katten van De Kadt vonden bijval.

Met het schilderij ‘De verloren zoon’ verwees Van der Valk naar een recente aanwinst van het Amsterdamse Rijksmuseum, dat dit doek van Barent Fabritius met steun van de ‘Vereeniging Rembrandt’ had verworven. Op dit schilderij uit 1661 heft een man een hamer, zoals op de tekening. Van der Valk liet zich verder inspireren door het affiche dat de matinee in Diligentia aankondigde. Daar lijkt het althans op. Maar de genoemde datum op de tekening – 10 januari – was de dag waarop de dadaïsten in de Haagse Kunstkring optraden.

De Nationale Opera gaf in Rotterdam, Amsterdam en Den Haag gastvoorstellingen van Faust, de opera van Charles Gounod. Van der Valk laat ‘Maëstro Schwitters’ een deuntje meeblazen en het werk vertolken op de Simplextrekkingsmachine van Broekhuijs. Dit vereist enige toelichting. Na de pauze droeg Schwitters zijn cijfergedichten ‘Drei’ en ‘Gedicht 25’ voor. Dit tot toenemende hilariteit van het publiek, dat begon mee te tellen en ‘mijn’ riep alsof het bood op een veiling. Schwitters begeleidde zijn voordracht door te zwengelen aan een kinderorgeltje.

De stap naar Broekhuijs was voor de tekenaar hiermee snel gemaakt. Iedereen kende Willem Broekhuijs. Deze beroepszwendelaar had al eens vastgezeten voor bedrog; in 1923 hield hij geldbeluste landgenoten in zijn greep met de door hem bedachte pre-

mieloterij. Er waren flinke bedragen te winnen. Trekkingen werden verricht met de zogenaamde Simplexmachine. Na een slinger aan het apparaat kwamen de winnende getallen tevoorschijn. Bij trekkingen in Rotterdam en Amsterdam waren onlangs Simplexmachines door de politie in beslag genomen. Van Doesburg werd uitgemaakt voor Broekhuijs wanneer toeschouwers zich door het gebodene bekocht voelden.

De volgende dag, 29 januari 1923, streken de dadaïsten neer in Utrecht. Het zou de geruchtmakendste voorstelling worden van de gehele tournee. Ze liep uit op een handgemeen, nadat Van Doesburg een opdringerige toeschouwer van het podium had gelazerd. Dankzij Lars Fiske kunnen we er, negentig jaar later, eindelijk getuige van zijn.

Marco Daane
De waarde van harmonie

Ooit stond ik in een lift met de roman André Terval van Raymond Brulez. Een collega die eveneens naar boven ging, hield zijn hoofd schuin om te zien waar ik zelfs gedurende dat korte liftritje in bleef lezen. ‘Ah ja,’ reageerde hij. ‘Franse literatuur. Daar waag ik me niet aan. Niets voor mij.’

De schrijver van André Terval zou ongetwijfeld mild hebben geglimlacht bij het horen van deze anekdote. Raymond Brulez was immers een Nederlandstalige Vlaming en schreef in onze taal. Hij deed dat echter met het postuur van een Franse auteur, en de onkunde waarmee hij in die lift geheel daarin werd getransformeerd zou hem waarschijnlijk genoegen hebben gedaan. De ‘Vlaamse Voltaire’ noemde Jeroen Brouwers hem al eens, een typering waarmee hij des schrijvers francofiele esprit, intellectualisme en gevoel voor ironie bedoelde samen te vatten, en zeker ook diens vrijzinnigheid. André Terval (1930) was voor zijn tijd een ‘vrijmoedig’ boek, door de manier waarop Brulez de manwording van de hoofdpersoon presenteert: ‘De vrouw naderde, lichtelijk gebogen, met de machtige bekoring van de troebele schaduw tussen haar borsten. Terwijl ze de ene naakte arm om zijn hals legde, stootte ze behendig met de andere het raam dicht, een gebaar waarbij André ironisch huiverde. […] een triviale truk in haar zoenen noopte hem tot volledige overgave. “Zo is het leven, zo is het leven!” zocht zij de zonde die ze bedreven te verontschuldigen.’

Raymond Brulez (1895-1972) werd er een van de belangrijkste Vlaamse auteurs van het interbellum mee. Samen met uiteenlopende figuren als Paul van Ostaijen, Richard Minne, Maurice Roelants, Willem Elsschot en Gerard Walschap ontdeed hij de Vlaamse literatuur definitief van zijn louter boerse, neoromantische of godsdienstige beperkingen. In zijn geval gebeurde dat met voornoemd debuut André Terval en met de verhalenbundel Sheherazade (voorzien van de prachtige ondertitel Literatuur als losprijs en volgens de ene bibliotheekcatalogus in 1931 verschenen, volgens een andere in 1932 en volgens een derde in 1933; de waarheid ligt natuurlijk in het midden, blijkt uit het Handelsblad van 2 november 1932). Hij wist dat ook over de Tweede Wereldoorlog heen te tillen. Zijn magnum opus Mijn woningen, met het Vlaanderen en Europa van grofweg de eerste helft van de twintigste eeuw als decor, is een cyclus van vier opeenvolgende romans die in de jaren vijftig los verschenen (en beklijvende titels droegen als Het pakt der triumviren en Het mirakel der rozen).

Raymond Brulez heeft ook altijd het nodige met Nederland gehad. Hij was een van de Vlamingen in Forum (net als voornoemde Minne, Roelants, Elsschot en Walschap). Voorts werd Brulez uitgegeven door zowel Stols, Querido als Meulenhoff, bij de laatste onder impuls van Pierre H. Dubois (ook zo’n literator met een onvervalst laaglandse naam). Nog in 1997 kwam Meulenhoff met een integrale heruitgave van Mijn woningen, voor het eerst in één band met een stijlvol omslag. Zoals het hoort met zo’n boek.

De belezen Brulez met zijn Franse inslag hield ook een goed oog op de Nederlandse letteren. Hij las graag Gorter en vooral Jac van Looy. Blijkbaar was zijn waardering in één geval zelfs dusdanig, dat hij in 1923 zijn pasgeboren dochtertje ver-

noemde naar een Nederlandse schrijfster: Annie Salomons.

Dat valt te lezen in een bijzonder boekje dat onlangs werd uitgebracht door Joris van Parys, de meervoudig bekroonde biograaf van beeldend kunstenaar Frans Masereel en van een van Vlaanderens grootste schrijvers Cyriel Buysse. Hij werkt al enkele jaren aan een biografie van Raymond Brulez. Daarin zullen we tussen heel veel meer wellicht te weten komen wat Brulez op had met de schrijfster van Een meisje-studentje. In voornoemd boekje staat het niet, want dat is geenszins bedoeld als een voorpublicatie of iets dergelijks. Het werd door de biograaf samengesteld en in een oplage van 25 exemplaren verspreid als geschenk bij de negentigste verjaardag van de vrouw die de naam van Annie Salomons kreeg: Brulez’ dochter Annie a Campo-Brulez. Op 27 april jl. vierde zij die verjaardag te midden van een grote groep dierbaren en vrienden in het Brusselse Château Sainte-Anne, de neoklassieke behuizing van de gelijknamige International Club. Het even originele als waardevolle en unieke cadeau waarmee de biograaf van haar vader daar verraste, heet Verliefd, verloofd, getrouwd. Onder die titel heeft hij haar eigen voorgeschiedenis geschetst aan de hand van de liefdesrelatie en het huwelijk van Raymond Brulez en Angèle Seynave.

Die relatie begon in 1921 – exact op de dag dat een uitgever leek aan te geven dat Vlaanderen nog lang niet rijp was voor eerdergenoemd André Terval. Van Parys pakt daarmee uit in een gretige openingszin die bol staat van de verwijzingen: ‘Op dezelfde tweede nieuwjaarsdag, 2 januari 1921, waarop de Antwerpse uitgever Eugène de Bock het manuscript van André Terval terugzendt naar Blankenberge, zit de auteur tegenover het ouderlijk huis in het theatertje dat zich siert met de titel Stadsschouwburg – voorheen Theâtre Molière – te kijken naar een van de vroege voorstellingen door het Vlaams Volkstoneel.’

Behalve in deze opening gaat het verder overigens nauwelijks over de schrijver Brulez, die toen immers nog een prille beginneling was. Niettemin geeft Van Parys in zijn karakteristiek van deze liefdesrelatie alle ruimte aan die auteur – door middel van citaten uit diens werken en brieven. Brulez was een begenadigd correspondent met een uitgebreid netwerk, en een uitgave van zijn brieven ware een verrijking van de literaire geschiedschrijving. Die zou zowel een panoramisch uitzicht op een cultureel tijdperk als een staalkaart van zijn stilistisch kunnen opleveren.

In dit boekje gunnen zijn brieven ons een intiem kijkje in zijn relatie met Angèle Seynave. Dat is natuurlijk wat meer ‘parti-

culier’ en literair-historisch op het eerste gezicht minder betekenisvol. Van Parys knoopt echter regelmatig aan bij de deels geromantiseerde en deels authentieke autobiografische inhoud van Mijn woningen. Hij vult Brulez af en toe aan of corrigeert hem, louter met de bedoeling zijn leven en persoon te verhelderen. Dit nadere zicht op de werkelijkheid maakt het soms nog interessanter om Mijn woningen te (her) lezen. Zo komt hij op de proppen met een brief van Angèle waarin ze verhaalt over een angstdroom over hun huwelijksdag: Brulez is somber en vol onverschilligheid, waarop Angèle in de armen van een concurrent vlucht. Dat loopt al evenmin goed af, omdat deze een welkomstfeest op een hoge brug heeft georganiseerd waar de uit het lood geslagen jongedame van af springt. Ze ontwaakt uit de droom op het moment dat ze in het Brugse stadspark neerstort. In De haven, deel 3 van Mijn woningen, valt iets heel anders te lezen: daar heeft Angèle een ‘heerlijke droom’ met een roomkleurige karos, een bruisende rit langs het strand en golfspatten die in haar schoot in bloemen veranderen. ‘Om ons te verwelkomen had de semafoor van Zeebrugge al de seinvlaggen gehesen.’

Zo ging de schrijver Brulez met zijn eigen leven, echtgenote en huwelijk aan de haal. Dat hij ze hier idealiseerde, mag tekenend heten voor de grote waarde die ze voor hem hadden. Zijn huwelijk met Angèle was lang en stabiel, maar dat ging niet zonder slag of stoot. De ironie die hem als schrijver typeerde, had hij ook privé – aanvankelijk tot verwarring en soms bijna vertwijfeling van zijn geliefde. Die ironie kon bij de jonge Brulez ook omslaan in cynisme en somberheid, en juist die verdwenen onder haar invloed gaandeweg. Deze eigenschappen hadden de ontwikkeling van zijn schrijverschap danig kunnen dwarsbomen. Vlaanderen had in de jaren twintig en dertig al de handen vol aan de onvervalst profane blik, taal en humor van bijvoorbeeld zijn geestverwanten Richard Minne en Willem Elsschot. De intelligente Angèle Seynave is wellicht de corrigerende rem geweest die de subtiliteit in Brulez’ werk waarborgde, waardoor het nog altijd genietbaar is. Dan danken we mede aan haar bijvoorbeeld ook De verschijning te Kallista (1953) en de fijnzinnige korte essays Diogeentjes (1962).

In al zijn beknoptheid schetst Verliefd, verloofd, getrouwd zo de ontwikkeling van Brulez’ persoonlijkheid, maar ook zijn meer liberale leefmilieu in een overwegend katholiek Vlaanderen. Wanneer Brulez maar geen serieuze betrekking weet te vinden, schuift Angèle als een reeds volkomen geëmanci-

peerde jonge vrouw haar eigen werk (ze was couturière in het modebedrijf van haar tante) naar voren. Raymond moet dan maar een eenvoudiger baan accepteren: ‘Je weet wat dit me opbrengt (en ‘k heb niet overdreven, in tegendeel), het ware onzinnig zoo iets uit de hand te werpen. […] Terwijl gij naar uw bureel gaat, ga ik naar mijn werk, waar ik al doe wat ik wil, en eene meid doet het grof van het huishouden. Niets is eenvoudiger.’ We schrijven dan begin jaren twintig. Zoiets is misschien nog wel waardevoller en zeker opmerkelijker dan de liefdesbrieven.

Deze smaakvol vormgegeven en geïllustreerde uitsnede uit Brulez’ leven eindigt evenwel zonder dat de ontvanger van dit cadeau ten tonele verschijnt. Dochter Annie staat wel op twee foto’s, maar figureert niet in de tekst, die eindigt met de eerste huwelijksjaren van haar ouderpaar. Bruikbare documenten ter zake ontbraken. Enkele weken na Annies verjaardagsfeest stuitte Van Parys op de oplossing voor die leemte. Een kleindochter van de filosoof der Vlaamse beweging Max Lamberty, een vriend van Brulez, hielp hem aan een literaire schat. Tussen de papieren van haar grootvader zaten 70 brieven van Brulez aan Max en de andere Lamberty, Robert. Daaronder was een brief uit april 1923, waarin Brulez over de dagen rond de geboorte van zijn dochter verhaalt. Toen Angèle en hij naar de geboortekliniek waren getrokken, werd in Brugge de kermis opgebouwd. Die begon in de dagen daarna voluit te draaien en verstoorde Brulez’ roze wolk lelijk. ‘Want daarbuiten had ik weer al die hinderlijke gewaarwordingen: het opdringerig lawaai der fransche plakkaten, het slijk der straten en het rumoer der zotte kermis.’ Gelukkig bleek zijn dochtertje, eenmaal thuis, als ‘een toonbeeld van braafheid’ de perfecte remedie daartegen: ‘Zoo leert zij aan haar ouders de waarde van harmonie in het leven.’ Een begrip dat haar vader en moeder niet vanzelf bij elkaar hebben gevonden, en waar hun dochter dus een voorname rol bij heeft gespeeld.

Deze brief zou een ‘perfect sluitstuk’ van het cadeauboekje zijn geweest, meldde Van Parys – en toog vervolgens opnieuw aan de slag. Het resultaat was een herziene editie van Verliefd, verloofd, getrouwd, afgesloten met een uitgebreid fragment uit voornoemde brief. Oplage van deze tweede uitgave: tien exemplaren. De tien ontvangers zullen ook zuinig willen zijn op de eerste editie, omdat het slot daarvan (een schets van de eerste huwelijksjaren) wegens de beschikbare ruimte in de tweede moest worden vervangen. Nog belangrijker is natuurlijk dat Annie a Campo-Brulez, die springlevend is maar wel 90, het opduiken van deze brief heeft meegemaakt. Voor haar was het heel speciaal om door de ogen van haar vader over haar eigen geboorte te lezen.

Andere geïnteresseerden zullen moeten wachten tot ook de rest van Brulez’ leven en schrijverschap wordt ontvouwd, hopelijk eind 2014 wanneer de verschijning van Joris van Parys’ biografie is voorzien. Daar valt niets aan te verpeuteren: noch de eerste, noch de tweede druk van Verliefd, verloofd, getrouwd is in de handel.

Jan Paul Hinrichs
‘Fantastisch oord in het meer dan rottige Oegstgeest’
Een lommerrijk dorp en zijn schrijvers (3)

Jan Paul Hinrichs (1956) is vakreferent Nederlands en Slavische talen aan de Leidse Universiteitsbibliotheek. Hij publiceerde o.m. Senhor Valério (2011), herinneringen aan de Russisch-Braziliaanse dichter Valeri Perelesjin die binnenkort in Moskou in Russische vertaling verschijnen binnen het driedelige verzameld werk van Perelesjin. Dit artikel over Oegstgeest is het derde en laatste deel van een reeks.

De tribune van ASC

Midden in de villawijken van Oegstgeest bevinden zich de tribune en de voetbalvelden van asc. Achter de tribune liggen aan de Juffermansstraat de huizen alleen door een achterom van dit complex gescheiden. In 1933, na de terugkeer uit Haarlem, kwamen Frits Hotz, zijn zuster Atie en hun moeder te wonen in deze straat. Het was een buurt waar allerlei huizen in aanbouw waren, zoals ook blijkt uit het verhaal van Hotz ‘Breekbare uren’: ‘We bekeken kleine villa’s in aanbouw. “Idioot,” zei moeder, “die pannendaken tot bijna op de grond, alleen voor het mooi!” Met haar rechtstandige geest verfoeide ze die romantiek; de tijd zou haar spoedig gelijk geven: het waren de laatste huizen onder invloed van de Amsterdamse School in ons dorp.’Ga naar eindnoot1 Het was dezelfde straat waaruit Hotz op 11 december 2000 voor het laatst vertrok, met twee mannen te voet voor de auto met zijn kist die stapvoets via de De Kempenaerstraat voor de crematie naar begraafplaats Rhijnhof in Leiden reed.Ga naar eindnoot2

De verhuizing vanuit Haarlem bracht Hotz dicht bij een wereld die hij kende: de tribune en de voetbalvelden die direct achter hun achtertuin begonnen. asc speelde in de jaren twintig op het hoogste landelijke niveau: de eerste klasse van de knvb. Zo kwam een club als Feyenoord in het dorp Oegstgeest op bezoek. Op de tribune had opa Hotz een vaste plaats met zijn naam op een plaatje. De kinderen konden bij terugkeer van opa aan zijn gezicht zien of asc gewonnen had.Ga naar eindnoot3 De jonge Hotz zal in de Juffermansstraat wel eens wat gemerkt hebben van jongetjes die op zondagen via een achterom zonder kaartje in het stadionnetje wilden doordringen. Zo’n jongetje was, natuurlijk, Jan Wolkers die in zijn essay ‘De knieën van Jacquet’ zijn acties van weleer tot leven riep: ‘In ons dorp, achter de winkelstraat, was een voetbalveld – midden tussen de huizen zodat je van de balkons af de wedstrijden gratis kon volgen – waar op zaterdagmiddag de amateurclub asc voetbalde,

wat een afkorting was van Ajax-Sportman-Combinatie. Toen we een jaar of veertien waren en we het straatvoetbal min of meer afgezworen hadden […] gingen we daar altijd kijken als er een wedstrijd was. Omdat we geen geld hadden om een kaartje te kopen bij het wrakke uitgeloogde keetje bij de ingang van het veld, slopen we door een brandgang die langs de achtertuinen van de huizen opzij van het veld liep tot we achter de overdekte bizonkleurige tribune waren waar een wirwar van braamstruiken het kapotte prikkeldraad aan het oog onttrok. […] Want je moest altijd wachten tot de wedstrijd een aanvang had genomen voor je door de braamstruiken slipte. Dan hadden ook de bewakers alleen nog maar oog voor de bal. […] In de pauze waaide er een zoete geur van gevulde koeken en nogablokken over het veld want in de tribune was een kleine kantine waar je versnaperingen kon kopen.’Ga naar eindnoot4

In Oegstgeest was nog een ander, nu niet meer bestaand onofficieel voetbalveld: de speelweide bij kasteel Oud-Poelgeest. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg het complex de functie van een christelijk conferentieoord en jeugd- en vormingscentrum. De toenmalige directeur schetst het publiek dat hij over de vloer kreeg: ‘Ik zie hen voor me: kwieke a.n.w.b.-mentoren, Leidse huismoeders, “jeunesse dorée” in bal- en zeiltenue, kleuterleidsters, Rotterdams moderne jeugd, gezinsverzorgsters, studenten van de 7^e faculteit, padvindersleidster enz.’Ga naar eindnoot5 Maar op 1 en 2 december 1951 kwam hier een minder onschuldig gezelschap bijeen: de literatoren van het door uitgeverij De Bezige Bij belegde weekend van het literaire tijdschrift Podium.

De meest authentieke beschrijving van deze dagen vinden we in de biografie van Willem Frederik Hermans door de journalist en dichter Hans van Straten

(1923-2004): ‘Hermans, die anders dan de meeste deelnemers zijn huwelijkspartner thuis had gelaten, amuseerde zich door bij diverse gelegenheden op te treden als ceremoniemeester, al liep het feest voor hem minder plezierig af. Zaterdagmiddag stroomde de conferentiezaal vol met medewerkers aan Podium en andere (of helemaal geen) bladen. Opgewekt maakte Harry Mulisch, die een week tevoren de Reina Prinsen Geerligsprijs had ontvangen voor het manuscript van zijn roman Archibald Strohalm, zijn entree in het literaire leven. ’s Avonds werd de film Dreams that money can buy vertoond van de avant-gardist Hans Richter, maar deze voorstelling werd verstoord door rauwe kreten van een der bezoekers. Toen de lichten weer opgingen, bleek dat zich een beschonken persoon onder het publiek had gemengd. Geen bezoeker kende hem, maar Ad den Besten riep opeens: “Het is Jan Hanlo!” Hij had zich niet als deelnemer gemeld en was tijdens de filmvoorstelling onopgemerkt gearriveerd. In de garderobe had hij zich meester gemaakt van een onaangebroken fles whisky […].’Ga naar eindnoot6

Uit Van Stratens beschrijving blijkt dat in de vroege jaren vijftig het congrescentrum nog Spartaanse voorzieningen had: ‘Diep in de nacht zochten de feestgangers de slaapzaal op, die zich onder het dak bevond. Daar liep de dichter Maurits Mok tussen de houten kribben klagelijk te roepen: “Wie deelt hier eigenlijk de lakens uit?” Het bleek dat de organisatie (dat was ik) verzuimd had de deelnemers ervan te verwittigen dat ze slaapzakken moesten meenemen. De volgende morgen was het voetballen: Podium tegen De Windroos, de poëziereeks van Uitgeverij Holland, die onder redactie stond van Ad den Besten. Hermans, voorzien van een hoorn, was scheidsrechter. Podium won met 3-2, nadat De Windroos met 1-2 had voorgestaan, dank zij twee goals van invaller Harry Mulisch. Daarna ging men weer naar binnen voor het volgende onderdeel van het programma: lezen uit eigen werk. Hermans las zijn nieuwe novelle voor, Het behouden huis. Ook Remco Campert en Bert Schierbeek lazen voor. Hermans zocht het gezelschap op van Geert Lubberhuizen en Wim Schouten, de directeuren van De Bezige Bij, die hem royaal lieten delen in de meegebrachte jenever. Dat bekwam hem slecht. Hij trok zich terug in het toilet en toen hij geruime tijd later terugkwam, zag hij groen. Lubberhuizen heeft hem in zijn auto teruggebracht naar de echtelijke woning in Voorburg. Daardoor misten zij de uitreiking van de Podium-prijs: een fles Zeer oude Friese Jenever, die door de jury was toegekend aan de dichter Jan Hanlo. Helaas kon ook hij niet aanwezig zijn, want de emoties van de afgelopen avond hielden hem nog geruime tijd gekluisterd aan de strozak in het Oegstgeester politiebureau.’Ga naar eindnoot7

Deze wedstrijd op het grasveld bij de voormalige oranjerie van Oud-Poelgeest is vooral bekend geworden door de foto’s van Frans Zuydwijk die meermaals zijn gepubliceerd.Ga naar eindnoot8 Vrijwel iedereen liep in z’n dagelijkse kleren, in lange broeken en spencers. Alleen de dichter J.B. Charles had voetbalschoenen aan. Geen van de spelers zou nog iets met Oegstgeest hebben op J.B. Charles na. In het voorjaar van 1977, enkele jaren voor zijn dood, verhuisde hij vanuit Noordwijk naar de van een

rieten dak voorziene villa De Zonnebloem, Warmonderweg 4.Ga naar eindnoot9 Over deze lange weg langs de Leidse Hout zullen eertijds de literatoren, met hun katers en de spierpijn van de kribben en het voetballen, naar de halte bij villa Pomona zijn gelopen, in afwachting van de Blauwe Tram naar het Leidse station.

Ook Bergman, pseudoniem van Aart Kok (1921-2009), die als Windroos-dichter op instigatie van Charles stond opgesteld in het Podium-team en met W.F. Hermans de kamer deelde, herinnerde zich tientallen jaren later hoe op zeker moment Jan Hanlo per motorfiets bij het kasteel arriveerde. ‘Hij maakte een verwilderde indruk en dronk meer dan hij aan kon. Toen ’s avonds de film Dreams That Money Can buy werd gedraaid, brulde hij: “Die poppen benne goed, die poppen benne goed.” Na afloop ben ik met Charles en wat mannen in zijn kielzog Oegstgeest ingetrokken, op zoek naar nachtelijk vertier. Toen we onverrichter zake terugkeerden had Hanlo voor de nodige opschudding gezorgd. Er moest politie aan te pas komen om de gemoederen tot bedaren te brengen.’Ga naar eindnoot10 Kennelijk waren Charles en zijn mensen in de villawijken verdwaald, hoewel café Sport in de De Kempenaerstraat beloopbaar was geweest.

De plataan in het Oranjepark

Op de kruising van de Julianalaan met de Koninginnelaan, in het hart van het Oegstgeester Oranjepark, staat een plataan. Aan die boom, met de reputatie van weldadige schaduwbrenger op pleinen in zuidelijke landen, zijn talloze mensen voorbijgegaan. Een van hen was E. du Perron (1899-1940), schrijver van Het land van herkomst (1935), de magische roman over Nederlands-Indië waarin net als in Wolkers’ Terug naar Oegstgeest heden en herinnering elkaar voortdurend afwisselen. Du Perrons aanwezigheid in Oegstgeest is verbonden met de laatste dagen van zijn leven.

Du Perron werkte in het voorjaar van 1940 koortsachtig aan allerlei boeken, hoewel hij zich vaak slecht voelde. Of moeten we zeggen: omdat hij zich slecht voelde en hij vermoedde dat het wel eens spoedig afgelopen met hem kon zijn? Hij verbleef met zijn gezin in Bergen en kwam regelmatig naar Den Haag voor onderzoek in het Rijksarchief. Hij logeerde dan bij Menno ter Braak op de Kraaienlaan. Het is niet alleen een periode van veel werk maar ook van veel contacten en kennismakingen. Zo maakte hij kennis met de befaamde oud-bestuursambtenaar Henri Titus Damsté (1874-1955).Ga naar eindnoot11 Louis Couperus, wiens werk een Fundgrube is voor sfeerbeelden met platanen, voert Damsté in het reisboek Oostwaarts (1924) op als de resident die hem op het eiland Bali ontving en rondleidde.

Waarom koos Damsté na een bestuurscarrière in Indië voor een woning in Oegstgeest? Als herinnering aan zijn Leidse jeugd? Zijn keuze had vermoedelijk meer te maken met de nabijheid van de oosterse instellingen op en rond de Leidse Universiteit waar hij veel te zoeken had. Als onvermoeibaar publicist over Indische

zaken stond hij in contact met de Leidse hoogleraren Krom, Snouck Hurgronje, Vogel en Van Vollenhoven. Damsté, die kennelijk gewaardeerd werd, trad ook toe tot de besturen van het Instituut Kern, het Oosters Instituut, de Maatschappij der Nederlandse letterkunde en het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde.

Du Perron bezocht Damsté voor het eerst op 3 maart 1940 in Oegstgeest. Hij zal voor het station van Leiden de Blauwe Tram hebben genomen en op de Geversstraat bij halte Endegeest zijn uitgestapt. Vandaar was het een korte wandeling door de De Kempenaerstraat, langs huizen met steekkappen en erkers. Bij de eerste afslag links sloeg hij dan de Koninginnelaan in. Damsté woonde op nr. 11 in een ruim, opvallend breed huis in rode baksteen en een fraai gewelfd voorportaal dat schuin ligt op de hoek met de Julianalaan. Het huis tegenover de plataan was een oud-resident waardig. Aan de enthousiaste Du Perron zal Damsté een goede gespreksgenoot hebben gehad. Beiden waren gedreven onderzoekers, zonder universitaire opleiding.

Aan Emile Gobée (1881-1954), de oud-taalambtenaar uit Indië die hem met Damsté in contact had gebracht, doet Du Perron op 11 maart 1940 verslag van zijn uitstapje naar Oegstgeest: ‘Het bezoek bij den heer Damsté vond ook ik allerprettigst en boeiend. Als mijn vrouw en ik later in Leiden komen, gaan we daar zeker ook nog onze opwachting maken. Grappig was dat de heer D. Hugo Samkalden als kind gekend heeft. En wat een mooie verhalen over Atjeh weet hij!’Ga naar eindnoot12 Een paar weken later schrijft Du Perron aan D. de Vries dat hij ‘groote vrienden’Ga naar eindnoot13 is geworden

met Damsté. Het bewijs hiervoor wordt ook snel geleverd, want op 1 mei 1940 logeerde Du Perron een nacht bij Damsté op de Koninginnelaan. Kennelijk uit Oegstgeest schrijft Du Perron die dag aan zijn vrouw een brief waaruit blijkt dat hij het gevoel had dat het leven in een ijltempo aan hem voorbijging: ‘Ik voel me fysiek weer naar, à la Indië; het begint ’s morgens al. Het is me op ’t oogenblik alsof alles in droom gebeurt, – ook het werk op het Archief.’Ga naar eindnoot14

Du Perron keerde de volgende dag terug naar Den Haag maar van een nieuw verblijf bij Ter Braak zag hij af. Oegstgeest moet hij ziek hebben verlaten: ‘Ik was Donderdag zoo moe en naar, physiek, dat ik ’s avonds nog naar Bergen ben gegaan (uit Den Haag, nà Leiden) […].’Ga naar eindnoot15 Du Perron en Damsté lijken op die avond in Oegstgeest haast iets te veel met elkaar te bespreken hebben gehad. Indië zal Du Perron hebben herbeleefd, aan de hand van een van zijn beste kenners.

Luttele dagen later, op 10 mei 1940, vielen Duitse troepen Nederland binnen. Het gezin Du Perron moest vanwege bombardementen het Bergense huis verlaten dat het op 1 mei had betrokken. Tijdens de oorlogsdagen hield Du Perron zich nog bezig met het vernietigen van brieven en geschriften die hij uit handen van de Duitsers wilde houden. Op 14 mei overleed hij aan een hartkramp. Ongeveer tegelijkertijd pleegde Ter Braak in Den Haag zelfmoord. Du Perrons vriendschap met Henri Damsté, die veel had kunnen opleveren, was van korte duur geweest.

Het huis van Damsté staat na al die jaren schijnbaar onveranderd aan de Koninginnelaan. Ook de plataan is gebleven als onwrikbare getuige van Du Perrons broeierige eindspel. De met ornamenten versierde stenen of betonnen bank eromheen is kennelijk ooit afgebrokkeld en afgevoerd. Enkele jaren geleden is er een houten bank voor in de plaats gekomen waarop vrijwel nooit iemand zit: buurtbewoners blijven achter hun eigen hagen en buitenstaanders zullen daar niet hun broodtrommeltje openen. Wonderlijk blijft wel dat de nog jonge plataan de massale kap van de Hongerwinter 1944-1945 heeft overleefd waaraan vrijwel geen boom in Oegstgeest ontsnapte.

Garagebedrijf Van den Ameele

Vanaf de Middeleeuwen liep al het verkeer tussen Den Haag en Amsterdam dwars door het dorp Oegstgeest. Nog vlak voor de Tweede Wereldoorlog ging het vanaf de Haagse Schouw, langs kasteel Endegeest en de katholieke kerk over de Rhijngeesterstraatweg naar de Dorpsstraat, de trambrug over en verder langs het Groene Kerkje richting Haarlem. Het is onvoorstelbaar dat de smalle Dorpsstraat, die nu al te krap is voor het lokale verkeer, al deze auto’s, bussen en vrachtwagens kon hebben. Het is niet zo vreemd dat zich in Oegstgeest tegenover de katholieke kerk, waar ook de afslag naar Rijnsburg is, het garagebedrijf Van den Ameele kon ontwikkelen dat zich bezighield met het bergen van autowrakken van de wegen in de omtrek. Vooral in de bocht bij het Groene Kerkje vonden talrijke ongelukken plaats.Ga naar eindnoot16 Het terrein van dit bedrijf had, gezien de strategische positie, ook de aan-

dacht van de Duitse bezetters getrokken. In Wolkers’ essay ‘Zwarte bevrijding’ lezen we over het bevrijdingsfeest dat al op de vierde mei, een dag voor de officiële Duitse capitulatie, in de Deutzstraat losbarstte: ‘In de door het duitse leger gevorderde garage tegenover ons stond het handjevol duitse soldaten dat de laatste jaren van de oorlog monteurswerk verricht had aan aftandse legervoertuigen niet onwelwillend toe te kijken.’Ga naar eindnoot17

De volgende dag vertrokken de Duitsers definitief, terwijl opgewonden Oegstgeestenaren, vermoedelijk voorgegaan door de kapper die in het straatje zijn nering had, tegen de wil van de herbenoemde oude burgemeester in de schaar zetten in de kapsels van ‘moffenhoeren’: ‘Aan de overkant voor de garage waren de duitse soldaten hun naar buiten gereden legerauto’s aan het inladen. Je zag aan hun blikken die zich strak richtten op datgene waar ze mee bezig waren, dat ze dat laffe tafereel niet wilden zien. Toen ze de straat uit reden langs het weerzinwekkende volksgericht, stak een van hen zijn arm met gebalde vuist door het portierraam naar buiten en schreeuwde met een van woede vertrokken gezicht, “Wir kommen wieder mit Stalin!”’Ga naar eindnoot18 Toen Wolkers in de jaren zestig terugkeerde in de straat van zijn jeugd, was het of de tijd had stilgestaan: ‘Toen ik uit de auto stapte merkte ik pas hoe de sfeer hetzelfde was gebleven als in die laatste oorlogsjaren. De verveloosheid van de garage, de oude vrachtwagens, waar alleen de oorlogskleur aan ontbrak.’Ga naar eindnoot19

De bevrijding van Oegstgeest en de vrachtauto’s van de Wehrmacht komen ook in een onverwachte hoek in onze literatuur naar boven. Op oudejaarsdag 1944 vertrokken Hella Haasse, haar man Jan van Lelyveld en hun net geboren dochter Chrisje, die in 1947 zou overlijden, vanuit Amsterdam naar Oegstgeest: ‘Op oudejaarsdag, zes weken na haar geboorte, moesten wij de stad ontvluchten. Nog voor de dageraad gingen wij op weg, met het onmisbare in rugzakken. Het kind sliep tussen kruiken in een oud groentekistje, een geïmproviseerde reiswieg. Wij liepen langs de weg door de Haarlemmermeer naar Oegstgeest bij Leiden, een dagtocht. Links en rechts de velden in het vale licht van die laatste dag van het jaar ’44, natte sneeuw stoof om ons heen; soms moesten wij schuilen onder een van de viaducten. […] Wij brachten die volgende maanden door bij mijn schoonouders. De werkelijkheid kromp samen tot het leven in de huiskamer, de zorg om het kind, de dagelijkse tochten naar de centrale keuken. Wanneer de benauwenis van het wachten mij te machtig werd, ging ik naar de kamer waar de wieg stond. Was zij wakker dan nam ik haar op de arm. Zelfverzonnen liedjes zonder kop of staart neuriënd liep ik met haar heen en weer langs de ramen. Buiten, het winderige kale land, de torens van Rijnsburg aan de horizon. Kraaien zaten in de takken van de nog bladerloze bomen. Op de straatweg in de verte, als vette insecten in mimicry, een rij met bruin en groen gevlekt zeildoek bedekte vrachtwagens van de Wehrmacht.’Ga naar eindnoot20

Volgens een adresboek van Leiden en omgeving uit 1941 woonde een familie ‘Leliveld’ op Rijnzichtweg 46 in Oegstgeest.Ga naar eindnoot21 Die informatie sluit aan bij Haasses

tekst, want vanuit dat adres was er uitzicht op Rijnsburg. Het was ook dichtbij de kruising Geversstraat-Rhijngeesterstraatweg, waar de garage van de Duitsers was, al was die vanuit het woonhuis vermoedelijk niet te zien. De vrachtwagens zullen aan de andere kant, rond het viaduct van de rijksweg, hebben gestaan.

Over de bevrijding in Oegstgeest zegt Hella Haasse niets, ook niet over de voedseldroppings die nabij het huis plaatsvonden. Maar we lezen wel iets over Leiden waarheen ze gingen: ‘Die eerste werkelijke dag van de vrijheid. Wij namen haar mee naar Leiden, waar iedereen op de been was, zingend, dringend, juichend, en tilden haar op zodat zij de vlaggen kon zien wapperen. […] Een week later keerden wij terug naar Amsterdam, met de schuit, over de Brasemer en de Westeinder.’Ga naar eindnoot22 Oegstgeest verdween weer achter de horizon, maar in haar bagage had Haasse ongetwijfeld de eerste opzet voor haar grote roman Het woud der verwachting (1949) die ze in die laatste oorlogswinter had gemaakt.

Wilhelminapark

Oegstgeest is al lang geen dorp meer waar iedereen elkaar kent. Voor de Tweede Wereldoorlog lagen de verhoudingen anders. Er is geen betere inleiding op het werk van de kruidenierszoon Jan Wolkers dan een plattegrond van Oegstgeest uit de jaren dertig: buiten de ruime villawijken waren er maar een paar straatjes met meer bescheiden behuizing, zoals de door middenstanders bewoonde Deutz-

straat. Het verschil tussen beide werelden moet goed voelbaar zijn geweest. Wolkers schildert het dorp in de grauwe kleuren van een gereformeerde jeugd vol schaarste en dwang. Karakteriserend is de reactie van de verteller in Terug in Oegstgeest op de Duitse bezetting: ‘De bezetting gaf me in het begin een gevoel van bevrijding. Er viel een maatschappelijke druk van ons af. Wij waren nu niet meer de enigen die berooid en vogelvrij verklaard waren. […] Wij waren niet langer meer de zigeuners van het dorp.’Ga naar eindnoot23 Wel bleef Wolkers zijn hele leven over dit dorp schrijven. Nog in een van zijn laatste essays, ‘Monet kwam te vroeg, of het vernietigde landschap’, komt Wolkers op zijn geboortedorp terug. Hij wist inmiddels dat Monet een schilderij in Oegstgeest heeft gemaakt: ‘Sinds de tentoonstelling “Monet in Holland” zie ik dat landschap uit mijn jeugd als ik over het viaduct het Oegstgeesterkanaal passeer met andere ogen. Alsof de schilder de doem die erover lag heeft weggeschilderd.’Ga naar eindnoot24

Wolkers’ beschrijving van de sfeer in Oegstgeest lijkt vooral ingegeven door die in zijn eigen huis. F.B. Hotz, die veel langer in Oegstgeest woonde en er stierf, had het dorp zonder morren geaccepteerd. Hoe klein het dorp ook was, het bood hem wel zijn hele wereld, de veilige afgesloten wereld van een huis. In het verhaal ‘De voordracht’, waarin Oegstgeest abstract maar herkenbaar is weergegeven, stelt hij zich voor dat hij vanaf het dak van de bejaardenflat van zijn moeder aan de Narcissenlaan de omgeving bekijkt, een kleine stille wereld waarin zich een heel leven, zoals dat van zijn moeder maar ook van hem, kon afspelen: ‘Als ik op het dak van deze flat ging staan, zou ik het huis waar ik geboren was kunnen aanwijzen. […] Het

zou doodstil zijn, boven op dat dak. Leiden, in de verte, is geen metropool en dreunt niet. De zee is van hieraf onhoorbaar. Daarvóór ligt het vliegveld Valkenburg […]. Links, op de grens van ons dorp en Leiden, zou ik vanaf deze vijf verdiepingen duidelijk het Zendingshuis kunnen zien.’Ga naar eindnoot25

Bestaat er nog wel zoiets als een ‘Oegstgeester’ sfeer, iets dat al die vergezichten bij elkaar houdt? Vroeger kon men daarvan spreken toen de openbare ruimte vooral door villawijken werd ingenomen. De komst van nieuwe wijken maakt de bebouwing inmiddels zo uitgestrekt dat er allerlei verschillende buurten ontstonden die sprekend lijken op soortgelijke buurten in andere plaatsen. Het Wilhelminapark, vlakbij de Deutzstraat, blijft voelbaar de oudste kern in de villasfeer. Tussen de Geversstraat en de voormalige Jelgersmakliniek aan de Rhijngeesterstraatweg ligt dit in 1898 tot stand gekomen park, waarmee de metamorfose van Oegstgeest van een landelijk, agrarisch dorp naar een villadorp werd ingezet. Dit was het gevolg van een succesvolle projectontwikkeling, die aan de andere kant van de Geversstraat in de decennia daarna is afgemaakt door H.W. Rübenkamp, een schrandere smid die zich tot projectontwikkelaar had opgewerkt en die, uiterst praktisch als het om vergunningen in de sfeer van de openbare ruimte gaat, tevens wethouder was. Een dergelijke openlijke belangenverstrengeling op lokaal niveau kennen we ook al uit het verhaal ‘Ernstvuurwerk’ van Hotz waarin een negentiende-eeuwse grootvader die in Oegstgeest zowel raadslid als notaris is belangen heeft bij de aanleg van een spoorverbinding: ‘Mede door hem kwam de Spoor-

wegmaatschappij gemakkelijk aan de benodigde concessies op gemeentegronden hier […].’Ga naar eindnoot26

’s Avonds hangt in dit Wilhelminapark een weldadig stille sfeer. De Endegeesterlaan die vanaf de Geversstraat het park ontsluit, is donker en verlaten. De hoge diepe herenhuizen in Jugendstil en chaletstijl, die aan het Scheveningse Belgische Park doen denken, zijn niet te vergelijken met de villa’s met rietdaken of de Amsterdamse Schoolhuizen die na de Eerste Wereldoorlog aan de andere kant van de straatweg zijn gebouwd. Tijd lijkt er hier niet toe te doen: over honderd jaar moet het Wilhelminapark er nog zo bij liggen. De hoge bomen van Endegeest bieden bescherming aan de flank: er moet wel veel gebeuren eer deze bomen weer gekapt worden, zoals in de bezettingstijd ten behoeve van het stoken van de gaarkeuken gebeurde.

Frédéric Bastet doelt vermoedelijk op het Wilhelminapark wanneer hij in de herinnering aan een Oegstgeester kamer waarin hij in de jaren vijftig aan zijn proefschrift schreef, opmerkt: ‘De buurt was vroeger een soort parkje met nette bomen geweest. De bomen verkeerden nog in goede staat, maar de huizen waren duidelijk op hun retour, hoewel een belendende dominee en iets verderop een dokter in retraite nog altijd zorgden voor een fatsoenlijke noot. Om de hoek woonde een woeste en drankzuchtige masseur, hij zat op zaterdagvond in een kroeg aan de straatweg die het wijkje scheidde van een buurt met veel nieuwere villa’s – echte -, en kaartte of biljartte daar dan met onder anderen de marktkoop-

man in fruit. Er werd veel gehesen. Ik vond het heerlijk om in de late nazomeravonden mijn balkondeuren open te zetten. Het was wel geen Rome, maar je keek toch recht in de boomkruinen vol vogels.’Ga naar eindnoot27 Die lokatie wordt nog duidelijker uit de gegevens die hij geeft voor een avondwandeling: ‘Peinzend slenterde ik langs het bos van het plaatselijke gekkenhuis. Ik zag de psychopaten ronddwalen tussen de bomen.’Ga naar eindnoot28 Dit is het park van de Jelgersmakliniek of het bos van Endegeest die het inmiddels alleszins opgelapte Wilhelminapark begrenzen.

Bastet, later woonachtig in de hoge flat aan de Lijtweg, gewaagt van ‘een kroeg aan de straatweg’. Hiermee is wellicht het nabije café De Gouwe aan de Rhijngeesterstraatweg bedoeld dat in zijn tijd Zomerlust heette. Zo’n honderd jaar geleden waren er veel cafés in Oegstgeest waarheen ook de Leidse bevolking in het weekend uitstapjes maakte: namen als De Verwachting, De Roode Leeuw, De Nieuwe Aanleg, Centraal en Het Wapen van Oegstgeest. Veel cafés verdwenen. We zagen dat zelfs J.B. Charles op het legendarische Podium-weekend in 1951 vanuit kasteel Oud-Poelgeest niet in staat was een kroeg te vinden. Ondanks een enorme bevolkingsaanwas is in onze tijd De Gouwe het enige echte café van Oegstgeest. Hoekige, kortgeknipte Rijnlandse jongemannen zitten er aan Heineken en voetbal of hangen rond het biljart. Gerelateerd aan het aantal inwoners schijnt Oegstgeest nu zelfs het minste aantal kroegen in Nederland te hebben.Ga naar eindnoot29

Voor wie het van kroegvertier moet hebben, is geen plaats zo ongezellig als Oegstgeest. In het centrum domineren grote huizen met glas-in-loodramen, serres, bordessen, dakoverstekken en kamers en suite waarin de bewoners zich desgewenst levenslang van hun medeburgers kunnen afsluiten. In de winter hangt de weldadige geur van haardhout in straten waar de stilte alleen verstoord wordt door hockeyjeugd die schreeuwerig terugfietst van sportpark De Krogt. Zonder goede reden bel je hier niet onaangekondigd ergens aan: vreemden hebben hier niets te zoeken.

Een afgesloten leven, verborgen achter hagen in diepe tuinen, schetst ook Maarten ’t Hart in zijn roman Verlovingstijd, waarin alle villawijken bij elkaar de verzamelnaam Wilhelminapark dragen. Het gaat hier om de hoogleraren Jouri en Toon die in het ‘doctorandussendorp’ Oegstgeest in de Willem de Zwijgerlaan en de Julianalaan kapitale huizen hebben gekocht. ’t Hart roept de ultieme, exclusieve Oegstgeester sfeer op: ‘Dankzij de eigenaardige topografie van deze welstandswijk met zijn even lommerrijke als kromme lanen, waarin de argeloze bedelaar steevast verdwaalt, grensden hun achtertuinen aan elkaar. Ook de hoogleraar parasitologie, mijn principaal zogezegd, bewoonde zo’n prachtpand in de Prins Mauritslaan. In de zomermaanden werkte hij vaak thuis en fietste ik er ’s avonds soms heen om instituutszaken te bespreken. Dan kon ik het niet nalaten even om te fietsen door de De Zwijgerlaan en Julianalaan. Dan rook ik weer de scherpe geur van de ook daar overal bloeiende ligusterhagen. […] Vaak ving ik dan een glimp van hen op in een van die aangrenzende tuinen. Dan zaten ze bij walmende toortsen in de tuin

van Toon en Julia of die van Jouri en Frederica en hoorde je een zomeravondbarbecue zacht sissen.’Ga naar eindnoot30 In werkelijkheid zullen bedelaars, net als kroeglopers, zich niet in zulke Oegstgeester lanen wagen.

Oergrond

Op 29 september 2012 was het Open Huis bij de kooppanden van de makelaars. In de rol van aspirant-koper bezocht ik onaangekondigd het geboortehuis van Jan Wolkers, Deutzstraat 7, dat voor € 450.000, – te koop stond. Van het oorspronkelijke huis, waarin geen gevelsteen ter herinnering aan Wolkers is gemetseld, was van binnen al niet veel meer over toen hij bijna vijftig jaar geleden Terug naar Oegstgeest schreef en de verteller het huis liet bezoeken. Sindsdien is ook de achtertuin, waarin vader Wolkers zijn appelboom plantte, verdwenen door de uitbouw van de benedenverdieping. Toch woonde in dit vervreemdend kaalgeslagen winkelpand ooit een gezin met zo’n tien kinderen dat volgens de roman zelfs kamers verhuurde aan Leidse studenten die ’s nachts meiden te gast hadden.

Op de eerste verdieping, met bruine nepbalken en een monsterlijke open haard uit de jaren zeventig, was vanaf de achterzijde het witte huis van opa Hotz op de Geversstraat zichtbaar dat eveneens in uitgewoonde staat te koop stond. Daar lag ook de smalle achterom waar de kleine Jan en Frits elkaar één keer ontmoet zouden

hebben. Beide werelden lagen verrassend dicht bij elkaar. Vanuit de voorkamer was er uitzicht op de garage van Van den Ameele waar in de oorlog de Duitse soldaten sleutelden. Dit was ook de positie van de ouders die Wolkers beschrijft als hij in het laatste oorlogsjaar het huis ontvlucht om zich aan de arbeidsdienst te onttrekken: ‘Toen het trammetje langs onze straat kwam stonden ze voor het raam op de eerste verdieping. Ze durfden niet eens openlijk naar me te zwaaien omdat er een paar Duitse soldaten voor de garage stonden. […] En ik dacht, dit is voor het laatst dat ik het zie, ik kom nooit meer terug.’Ga naar eindnoot31

Uit het dakraam aan de achterkant op de tweede verdieping was het uitzicht nog precies zo als voor de verteller in Terug naar Oegstgeest die ‘zat over het garagedak naar de verte te kijken, naar de boomtoppen van Endegeest en het uivormige torentje van het gemeentehuis.’Ga naar eindnoot32 Met een blik naar links in de richting van de Geversstraat werd boven de daken de groene torenpunt van de Mauritskerk zichtbaar waar de familie Wolkers ter kerke ging en zelfs het rieten dak van de voormalige Rehobothkapel aan de Willem de Zwijgerlaan waar Jan is gedoopt.

De re/max-makelaar liet me alleen rondlopen door het lege huis, over de oergrond van literair Oegstgeest. Het verleden openbaarde zich uitsluitend in het perfect bewaarde uitzicht, al stond de garage aan de Deutzstraat op de nominatie om binnenkort gesloopt te worden. ‘Wilt u misschien het vragenformulier invullen?’ vroeg de makelaar van wie ik een op stevig papier geprinte kleurenbrochure over het pand kreeg, een collector’s item voor de fans. ‘Mijn kaartje zit in de map’, zei de man toen ik niet reageerde. ‘Weet u wel wie hier gewoond heeft?’ vroeg ik bij vertrek. ‘Jan Wolkers’ was het droge antwoord van de makelaar die zich kennelijk onderschat voelde. Het bleek keurig in de brochure te staan.