Archief: DBNL

Tip Marugg
Krantenstukken
Een aanvulling op het Verzameld werk

De expositie in Cultuurcentrum Curaçao
Het Hollandse LandschapGa naar eindnoot1

In de expositiezaal van het Cultureel Centrum Curaçao wordt een schildertentoonstelling gehouden van jonge Nederlandse schilders. Onder de titel ‘Het Hollandse Landschap’ toont deze expositie ons de werken van Buskop, Dinkelaar, Ooms, Openneer, Stans, Sorellig, Tousain, Mazzoni en Van Delen, allen schilders die op Curaçao weinig bekendheid genieten en die, indien het bij deze eerste kennismaking blijft, volkomen onbekenden zullen blijven.

Bevooroordeelde twijfelaars die, aangetrokken door de titel van de tentoonstelling en de namen van tien verschillende schilders, de expositiezaal binnentreden, krijgen prompt de kleurvolle rechtvaardiging voor hun twijfel, in de vorm van vier volbezaaide wanden, waaruit hoegenaamd geen verscheidenheid spreekt. Stuk voor stuk (of beter gezegd lijst aan lijst) hangen de Hollandse landschappen daar: zakelijk en punctueel, deugden die wij in het werk van een kantoorbediende zouden appreciëren, echter minder in dat van een schilder. Onwillekeurig krijgt men de onbehaaglijke indruk dat de schilders zich te krampachtig hebben vastgeklampt aan van te voren vastgestelde of ingepompte richtlijnen en daardoor de eigen sfeer, die elke goede schilder weer te scheppen, missen. Niet dat wij tegenstanders van alle richtlijnen zijn, doch in de tentoongestelde werken is eveneens elke zweem van herkenning of erkenning van de moderne, machtige, magnetische penselen van de Groten volkomen zoek. Zelfs de ‘sparkle’ die surrealisten zou kunnen beschamen vinden wij niet.

Het is het totaal ontbreken van het romantisch-poëtisch element dat wij missen; het is de intensiteit die van elk goed schilderstuk hoort uit te gaan, die wij gaarne hadden gevoeld. Zou het zijn dat de schilders meer aandacht hebben besteed aan het landschap dat zij tekenden dan aan hetgeen zij op het doek brachten? Vreemd genoeg (of moeten wij zeggen: jammer genoeg) verraden de schilderijen stuk voor stuk de hand van een tevreden schilder. Indien wij de plank niet hebben misgeslagen en dit werkelijk zo is, dan kan dit gevoel rampzalige gevolgen hebben.

En indien het gezegde als zou de goede kunstenaar tot geen enkele ‘school’ behoren, op waarheid berust, dan zouden wij kunnen zeggen dat deze schilders, die de Rotterdamse en Haagse school heten te vertegenwoordigen, wel het bewijs hiervoor zijn. Hiermee willen wij natuurlijk geenszins beweren dat de geëxposeerde werken slechte schilderijen zouden zijn. Wij kunnen ons best voorstellen dat de een of andere zakenman graag zo’n keurig landschap op zijn kantoor heeft hangen.

Bij Dinkelaar is het vooral de rust die uit zijn landschappen spreekt. Misschien zelfs een te zoetsappige rust naar ons gevoel. Ooms treft door zijn scherpere kleuren. Ook valt het op, dat deze schilder zijn werk tot in de kleinste bijzonderheden uitwerkt en dat niets aan zijn waakzaam oog ontsnapt. In bijvoorbeeld ‘Boerderij aan de plas’ gaat hij zelfs zó ver dat zijn kleuren iets te fel worden, waardoor het contrast te groot wordt en de harmonie misschien verbroken. Van Buskop heeft ons vooral ‘Het Straatje’ verrast. Misschien omdat er iets uit zijn huisjes en mensen tot ons spreekt, wat wij bij de anderen missen? Tot slot willen wij opmerken dat wij zeer goed begrijpen dat het geen gemakkelijke taak is voor de organisator om een zaal met landschappen te vullen, zonder dat daarbij ook de eentonigheid mee naar binnen sluipt.

Tentoonstelling van religieuze kunst
Een Rembrandt op CuraçaoGa naar eindnoot2

De opening van de aangekondigde tentoonstelling van religieuze kunst uit Curaçaos privébezit had gisterenochtend plaats in het Curaçaosch Museum. Wij kunnen niet anders dan verwonderd staan over het feit dat er op ons eiland op het gebied van religieuze kunst zulk een groot aantal verschillende stukken kon worden bijeengebracht. Groot is dan ook de dankbaarheid verschuldigd aan de organisatoren voor de ongetwijfeld grote moeite die zij zich hebben moeten troosten teneinde ons de thans geëxposeerde werken aan te bieden. Onze dank gaat ook uit naar de Curaçaose bezitters voor hun medewerking tot het doen slagen van deze interessante expositie.

Men had geen betere tijd kunnen uitkiezen voor deze tentoonstelling dan de Kersttijd, want de getoonde stukken zijn alle religieuze kunstvoorwerpen die, op enkele uitzonderingen na misschien, zoals trouwens met alle religieuze kunst het geval is, een machtig geloof als achtergrond hebben. Samen vormen zij een onderdeel, klein weliswaar doch niet te onderschatten, van de lange rij van trotse trofeeën van een glorievolle Kerk, van de machtige uitingen van diepdoorvoeld innerlijk leven, verbonden aan een geloof dat voldoening schenkt aan de ziel van de kunstenaar die schept. Ofwel overwinningen van de kunstenaar op zichzelf.

Wat is passender in de Kersttijd, een tijd waarin het gehele Christendom in jubelstemming verkeert over de geboorte van God als mens. Zulk een tentoonstelling doet ons goed, vooral als wij even bezinnen dat wij niet meer leven in de atmosfeer van de vijftiende eeuw, de eeuw die ons monumentale kunstvoorwerpen op religieus gebied heeft gegeven, doch in de twintigste eeuw, de eeuw waarin Geloof schijnt te zijn verdrongen geworden door Hoop, die daarna weer plaats maakt voor de Wanhoop van de door de modernisten gepredikte mens-met-de-atoomfilosofie. Het is daarom dat wij onze lezers dringend opwekken deze unieke gelegenheid niet te laten voorbijgaan en deze dagen een bezoek te brengen aan het Curaçaosch Museum. En wanneer wij in het kort enkele van de tentoongestelde werken noemen, dan willen wij in deze opsomming eerder een aansporing dan ‘berichtgeving’ zien. Maar ook een opsomming te geven valt niet mee.

Wat onze aandacht trok? De gouache van de ‘Kruisiging’ van Joep Nicolas; de sepiatekening van de Heilige Familie uit de achttiende eeuw; het middeleeuws Vlaams stuk op koper van de Heilige Familie. Ook het prachtige houtgesneden beeld van Judith uit de collectie van dr. [C.J.H.] Engels. In de zaal hangen twee kerkinterieurs van Pieter Neeffs aan weerskanten (toeval of met opzet?) van het machtige kerkinterieur van Gehlenberg (zeventiende eeuw). Wij zien nog een piëta uit het midden van de zestiende eeuw.

Van Dolf Henkes zijn er twee schilderijen (‘Lot wordt zoutpilaar’ en ‘Piëta’) die ons het meest bekoren en een weemoedige indruk maken.Ga naar eindnoot3 Maar ook zijn ‘Em-

maüsgangers’ toont prachtige lijnen. Een ietwat gehavende, doch daarom niet minder mooie tegeltableau stelt de Heilige Ambrosius voor. Opmerkelijk zijn de glazen oogjes in het beeldje van Hieronymus (Spaans, achttiende eeuw). Een volkomen verrassing is het Rembrandts ‘Gethsemane’, toebehorend aan de heer [C.] Deirkauf, in de zaal te zien hangen.Ga naar eindnoot4

Instructief volksconcert in het Theater Brion
Door Curaçaos Philharmonisch OrkestGa naar eindnoot5

Een talrijk en gretig publiek was woensdagavond in het Theater Brion aanwezig, toen om even voor negen dirigent R. Boskaljon de aanwezigen welkom heette en er zijn voldoening over uitsprak een volle zaal te zien bij dit eerste experiment van het Curaçaos Philharmonisch Orkest, namelijk het geven van een populair volksconcert.

Hij is de mening toegedaan dat ofschoon het Curaçaos Philharmonisch Orkest bijna tien jaar bestaat, er nog steeds mensen zijn op Curaçao die het orkest nog nimmer hebben beluisterd en ook nooit naar een concert gaan. ‘Ik snap er toch niets van,’ zeggen zij. Maar hij spreekt de hoop uit dat door soortgelijke volksconcerten, waarbij ook uitleg op een voor de leek duidelijk verstaanbare wijze wordt gegeven, de liefde voor symfonische concerten zal worden aangewakkerd. Appreciatie komt door veelvuldig te luisteren en het ‘begrijpen’ komt daarna wel.

Het concert opende met de ouverture van de opera Iphigénie en Aulide van Christoph Gluck, de eminente componist van opera’s uit de achttiende eeuw. Na deze eerste ontmoeting tussen publiek en orkest gaf de heer Boskaljon een korte, eenvoudige uitleg van de structuur en samenstelling van het orkest. Hij wees op het onderscheid in snaar- en blaasinstrumenten; de verdeling van de snaarinstrumenten en wijdde vervolgens uit over de rol die elk instrument ten opzichte van het geheel speelt, de verschillende groepen die de instrumenten vormen en ten slotte de samensmelting van alle groepen.

Hierna vervolgde het orkest met een door [Felix] Mottl geschreven balletsuite uit enkele opera’s van Gluck, Iphigénie, Orfeo, Armide. Opvallend was hierbij de overtuiging waarmee dit orkest van amateurs dit stuk wist te presenteren, wat door het belangstellend publiek warm werd geapprecieerd. Als derde nummer volgde een vioolconcert van de Venetiaan en priester Antonio Vivaldi, waarbij de technisch ingewikkelde solopartij door dr. B.A.M. Elias op briljante wijze werd vertolkt. De innigheid waarmee deze solist musiceert, bestempelt hem als een smaakvol, diepvoelend kunstenaar.

Na de pauze werd de Curaçaose danssuite van R. Boskaljon ten gehore gebracht, waarvoor hij, behalve zijn introductie en finale, ook nog twee walsen van J.P.

Boskaljon, een danza van J. Blassini en een mazurka van J.M. Palm voor orkest heeft gebruikt. Uit deze compositie was vooral het lokale karakter dat sprak tot de aanwezigen. Duidelijk herkenbaar was ook de Spaanse invloed die ontegenzeggelijk een stempel heeft gedrukt op de Curaçaose Muziek. Opvallend is hierbij de ontwikkeling van de Curaçaose muziek na te gaan, waar ondanks duidelijk herkenbare invloeden, ook een eigen karakter aanwezig is. Wij kunnen niet nalaten hierbij even op te merken wat voor vruchtbare arbeid er op Curaçao nog zou kunnen worden verricht door enkele muziekliefhebbers en -kenners, die door verzameling van het bestaande en door aansporing en onderricht van de jongeren, de Curaçaose muziek voor verloren gaan zouden kunnen besparen. Het feit dat er tot nog toe uit het jongere geslacht geen componisten van echte Curaçaose muziek naar voren zijn getreden doet het ergste vrezen.

Dit echter terloops.Ga naar eindnoot6

Met de Kroningsmars van R. Eilenberg besloot het Curaçaos Philharmonisch Orkest het programma en wij mogen zeggen dat de heer Boskaljon door de goede opkomst van het publiek mag terugzien op een geslaagd volksconcert, dat naar wij hopen spoedig zal worden gevolgd door andere soortgelijke concerten.

Een kunstenares spreekt over danskunst
Lezing van Estelle Debrot in het CultuurcentrumGa naar eindnoot7

In het kader van een serie lezingen welke door de Volksuniversiteit worden gegeven en waarvan de eerste op 30 juni jl. door de Amerikaanse kunstschilderes Miss Helen Frank werd gehouden, gaf mevrouw Estelle Debrot gisteravond voor een klein doch aandachtig gehoor een korte, interessante uitleg over het dansen als kunstvorm.Ga naar eindnoot8 Interessant omdat wij hier op Curaçao slechts hoogst zelden de kans krijgen om de dans als kunstuiting van nabij gade te slaan en er daarom zo weinig van af weten.

Zij begon haar causerie met verschillende danssoorten en hun ontstaan te bespreken en ging daarbij terug tot de Indische, vooral Hindoedanskunst, die haar oorsprong vindt in een van de oudste culturen der wereld. Vervolgens gaf zij een uitweiding over ons hedendaags ballet, waarbij een van haar leerlingen het publiek enige standen en bewegingen demonstreerde.

Achtereenvolgens besprak zij de verschillende kostuums en de veranderingen die zij in de loop der jaren hebben ondergaan. Hierbij maakte zij gebruik van een bord met enkele tekeningen van Miss Helen Frank. Sprekend over de techniek van het ballet liet zij een waarschuwend woord horen. De technische verrichting van deze dans kan slechts na jaren van nauwgezette studie worden verkregen, doch nooit of te nimmer mag de techniek de overhand nemen en doel worden, zoals helaas zo vaak gebeurt.

Mevrouw Debrot besloot haar leerrijke voordracht met de verschillende balletscholen en de grote dansers die deze hebben voortgebracht stuk voor stuk onder de loep te nemen. Op dinsdag 14 juli a.s. houdt zij haar tweede lezing over ‘Dancing as an Art’, welke door de vertoning van enkele balletopnamen op de film zal worden opgeluisterd.

KerstmisGa naar eindnoot9

De vredesboodschap die dit woord insluit heeft door de eeuwen heen het hart van de mensen ontroerd. Jaar in jaar uit hebben zij op deze avond, op dit Christelijk vredesfeest bij uitnemendheid, zich gericht tot het Kind dat vlees was geworden en de beloften had vervuld.

‘Geef ons Uw Vrede,’ hebben zij gesmeekt, edoch: O, verwilderde wereld met Uw vrede wonden!, nog vóór de zoete klank van dit eenvoudig gebed over de wereld kon galmen om aan te groeien tot een goddelijk gebed, dat in al zijn glorie door de hemelse galerijen zou weerklinken, hebben mensenhanden het opengescheurd en verminkt en doen wegsterven. Nog vóór het kon opstijgen uit de schaduw die over onze aarde ligt naar het licht van de hemelen werd het gesmoord.

Het is Kerstmis 1949, maar een wereld in verdeeldheid kan geen goed Kerstfeest vieren. Wie kan opgaan in een vredesfeest als zijn ziel in doodsangst verkeert?

Ongeloof en vertwijfeling vergiftigen de harten van duizenden en duizenden die zich nog voortslepen over de ruïnes van Wereldoorlog ii. Maar reeds spreken anderen over Wereldoorlog iii. Nóg zijn de bloedwolken van de oorlog niet geheel weggetrokken en reeds heeft de nieuwe oorlog een naam. Nóg zijn er huisgezinnen die hun doden betreuren en reeds prediken geestdriftige apostelen een nieuwe opstand. Nóg weerkaatsen zich de sombere kleuren van pijn en leed in zovele ogen en reeds weerklinkt de uitroep: te wapen!

Wanneer wij de blik richten naar de wereld dan zien wij dat de mensen angstig van elkaar weglopen: in China bestrijden broeders elkaar; een schier onafwendbaar noodlot werpt zijn schaduwen uit over Zuid-Oost Azië; in Oost Europa vergooien hele volksmassa’s zich aan dwazen en verliezen het schoonste dat zij bezaten; op het Zuid-Amerikaanse continent hongeren jonge volken naar rechtvaardigheid, maar verwarren machtspolitiek en mooiklinkende woorden voor ware volksregering.

Ook in ons Koninkrijk [der Nederlanden] heerst verdeeldheid en verwarring. Volken onder één kroon begrepen elkaar niet meer. Veel bitterheid kon worden bespaard, indien men de muur die onoverkomelijk leek eerder had afgebroken. Ook in de Nederlandse Antillen zien wij verdeeldheid. Verdeeldheid, omdat mannen in hun dorst naar macht het ene eiland van het andere vervreemden.Ga naar eindnoot10 Verdeeldheid, omdat ons eigen volk, dat op dit uur meer dan ooit in hechte samenwerking diende samen te gaan, verbrokkeld is door de politieke dwaalleer die eigen landskinderen verkondigen.Ga naar eindnoot11

Het verstand schijnt beneveld en de symfonie van ons geordend leven wordt overstemd door de valse tonen van een nieuwe, moderne wereldorde. Er is moeheid in het hart van de mens. Hij ziet het Kind in de kribbe liggen, maar herinnert zich zijn eigen kinderjaren niet meer.

En toch, op Kerstnacht vallen hem de wapenen uit handen. Het geroep in het

donker verstomt en de poorten van zijn ziel openen zich voor het licht van omhoog. Want één ding bewaren wij nog in ons hart: hoop. En op Kerstnacht beseffen wij de grote waarde van deze hoop.

Hoop, die de ontzettende kiem van waanzin kan doden; hoop, die de sluipwegen over de wereld kan afsluiten; hoop, als de vurige bron waaruit ons hart nieuwe krachten kan putten, zodat wij sterk en schoon een nieuw, hoog, edel levensdoel kunnen nastreven.

Hoop ook voor onze arme wereld: dat met verloop van tijd de arbeid van de Verenigde Naties vruchtbaar zal zijn en dat dit zal leiden tot een beter begrip tussen de volken op aarde; dat ook ons Koninkrijk een nieuwe voorspoedige toekomst tegemoet zal gaan nu de grootste verschillen op de rondetafelconferentie schijnen te zijn opgelost; dat ook wij hier op de Nederlandse Antillen elkaar beter zullen gaan begrijpen, teneinde sterk en verenigd te staan bij de politieke veranderingen die komen gaan en die deze sterkte en eenheid van ons zullen eisen.Ga naar eindnoot12

Het is met deze hoop voor ogen, dat wij alle La Prensa-lezers een ‘zalig Kerstmis’ toewensen.

[In de krant de Morgenster van 21 juli 1950 verscheen deze ‘ingezonden brief’ van Tip Marugg, een reactie op geanonimiseerde, ongunstige kritische bijdragen in genoemde krant (van onder anderen ene Körsbärskärna)Ga naar eindnoot13 naar aanleiding van een tentoonstelling van moderne schilders in het Curaçaosch Museum. In feite is de brief een verdediging van de onder het pseudoniem Luc Tournier publicerende schrijver en arts Chris J.H. Engels, initiatiefnemer van de tentoonstelling en curator van het museum. Zoals te doen gebruikelijk werd daarbij nadrukkelijk ‘buiten verantwoordelijkheid van de redactie’ vermeld.]

Vlammend protest

En ’t massamensje, dat ons wil doen geloven dat hij bij wijze van uitzondering niet bang is voor flaters, verschanst zich achter een Körsbärskärnadekking om zijn gal uit te spuwen. Men mocht eens ontdekken dat mijnheer Lutjebroek antipathiek stond tegenover mestvaalten!

Als Mijnheer – vergeeft u het ons – Körsbärskärna zich zo geruggensteund weet door de volgens hem zo gruwelijk bedrogen massa, waarom is hij dan zo bang voor het forum der publieke opinie?

Maar over ongeborneerde fraseologie gesproken, kunnen wij het hem niet vergeven dat hij van deze laffe rookwolk der anonimiteit gebruik maakt om ter staving van zijn argumenten, die hij niet noemt, bepaalde uitdrukkingen bezigt die, omgezet in hun alledaagse versie, beter passen in de mond, zij gebruikt geen pen, van de eerste de beste ‘Pundagastvrouw’.Ga naar eindnoot14 Ook wij gebruiken soms deze woorden,

maar noemen onze naam, zodat anderen tenminste weten wat zij aan ons hebben en ons kunnen vermijden.

Dat mestvaalten, fecaliën, e.d. bepaalde geestelijke aandoeningen bij Körsbärskärna opwekken, is tenslotte ’n niet onbekende ziekte, waarbij tegenwoordig onze heren psychiaters de helpende hand kunnen bieden.

Het is Körsbärskärna’s goed recht wanneer hij vindt dat de Rotterdamse schilders surreële kitschkunstenaars zijn; anderen worden ontroerd door vele doeken die thans de museumwand sieren. Dat Körsbärskärna de vele aspecten van de moderne kunst niet in hun juiste verhouding kan zien, willen wij hem vergeven, niet zijn vuige tirade, zonder zich grondig te hebben verdiept in wezen en achtergrond van de moderne kunst, zoals wel duidelijk uit zijn stuk valt op te maken.

Dit maakt elke polemiek met K. overbodig en ons stuk is dan ook enkel bedoeld als een vlammend protest. Men mocht ons eens ervan verdenken dat wij K. wilden bekeren en naar omlaag wilden slepen uit zijn hoge (levenloze) gelukzaligheid, die zich beschermd weet door eeuwenoude normen, waar moderne ketters nu aan knabbelen.

En de geachte redactie van de Morgenster willen wij verzekeren dat wij de vlag zullen uitsteken, indien wij ooit het geluk hebben om Miró in het Curaçaosch Museum geëxposeerd te zien. Maar wij houden ons hart vast. Het typisch Amerikaanse weekblad Time mocht eens bij wijze van hoffelijke beau geste dit ingezonden stukje uit de Morgenster overnemen!

L.Th. Lehmann

Het volgende en laatste nummer van dit jaar is een dubbelnummer over de veelzijdige schrijver L.Th. Lehmann (1922-2008). Behalve dichter en romanschrijver was de ‘tussenpersoon’ Louis Lehmann ook jurist, archeoloog, criticus, muzikant, tekenaar, danser, componist en vertaler. Aan dit nummer dragen o.m. bij: Erik Bindervoet, Jaap van der Bent, Matthijs van Boxsel, Laurens Vancrevel, Tsead Bruinja, Tjitske Jansen, Marsha Keja, Hans Plomp, Sjoerd van Faassen, August Hans den Boef, Tom van Deel en Alida Beekhuis. De Parelduiker presenteert dit nummer i.s.m. de slaa en met steun van Stichting Vrienden van De Parelduiker in november met een aantrekkelijk en gevarieerd programma dat recht doet aan de verschillende capaciteiten van Lehmann. M.w.v. (o.a.) Guus Janssen, Han Bennink, Hugo Koolschijn, Matthijs van Boxsel en Wim Noordhoek (o.v.). Plaats: de Tolhuistuin in Amsterdam-Noord, vlak aan de overkant van het IJ, achter het Centraal Station. U bent van harte welkom voor deze bijeenkomst, waarvoor Vrienden van De Parelduiker korting op de toegangsprijs krijgen. Preciezere gegevens volgen later op onze website en via de media. Wilt u hiervan per e-mail op de hoogte gehouden worden, stuur dan een bericht naar info@parelduiker. nl o.v.v. ‘programma Louis Lehmann’.

[2014/3]

Aart G. Broek
Uit het dagschuw huis
Nagelaten werk van Tip Marugg

Aart G. Broek (1954) promoveerde op een onderzoek naar de propagandapraktijk van de rooms-katholieke missie op de Benedenwindse Antillen. Hij werkte twintig jaar op Curaçao als docent, projectuitvoerder en interim-manager. Broek publiceerde onder meer Het zilt van de passaten. Essays over Caribische cultuur (2000) en is medesamensteller van het verzameld werk van Tip Marugg.

Tip Marugg (Curaçao 1923-2006) was een gelukkig man toen hij – midden jaren tachtig van de vorige eeuw – afwisselend werkte aan zijn roman De morgen loeit weer aan en, in zijn moedertaal het Papiaments, aan het onderzoek ten behoeve van Un prinsipio pa un dikshonario erótiko.Ga naar eindnoot1 Voor elk van beide manuscripten had hij een aparte werkplek in zijn huis. De roman verscheen in 1988. De ‘aanzet tot een erotisch woordenboek’ werd in 1992 gepubliceerd. Het was toen al geruime tijd gereed.

Het kleine, volledig Papiamentstalige woordenboek – circa honderd bladzijden – staat niet in het verzameld werk dat enkele jaren na zijn overlijden verscheen. De mogelijkheid om het op te nemen, is wel overwogen. Een proefvertaling van de woorden onder de letter A werd gemaakt in samenwerking met Lucille Berry-Haseth. Hoe gelukkig Marugg ook geweest mag zijn met het werken aan de verzameling woorden, zegswijzen en uitdrukkingen die op de een of andere manier gerelateerd zijn aan seksualiteit, het was voor Lucille en mij ondoenlijk om daar een lezenswaardige tekst van te maken in het Nederlands. Een woordenlijst is geen leeslijst. De schat aan kennis die erin ligt opgeslagen zal te gelegener tijd in, bijvoorbeeld, een woordenboek Papiaments-Nederlands moeten worden opgenomen.

Ongepubliceerd werk

Het manuscript van het woordenboek is een typoscript met veel wijzigingen van allerlei aard in pen en potlood. Het werd ruim vijftien jaar geleden, in samenspraak met Marugg, ondergebracht in het Nationaal Archief van de Nederlandse Antillen op Curaçao (inmiddels Archivo Nashonal Kòrsou geheten). Er zijn geen openbare archieven op het eiland of in Nederland die verder nog manuscripten van Marugg bewaren. In het traject dat Wim Rutgers en ik aflegden om het verzameld werk te bezorgen, bleken wél enkele particulieren – familie en vrienden – niet-gepubliceerde teksten te bezitten. Naast brieven betreft het ook ongepubliceerde gedichten.

De familie heeft tot leidraad dat ongepubliceerde literaire teksten, zoals gedichten aan vrienden, gepubliceerd mogen worden wanneer Marugg die bewust deelde met derden. Gedichten die Marugg, per brief of kaart, speciaal schreef voor en stuurde naar de auteur en bestuurder Cola Debrot, de literair criticus Jos de Roo en jurist Alex Reinders konden dan ook in het verzameld werk verschijnen. Verder publiceerde Marugg de nodige Papiamentse gedichten in lokale periodieken. Hij hertaalde een tiental gedichten zélf in het Nederlands voor Enid Hollander, een familielid van hem. Zij bewaarde die collectie. Voor lezers die het Papiaments niet machtig zijn, hebben wij nu een prachtige, Nederlandstalige toegang tot Maruggs Papiamentse poëzie. ‘Uit de eerste hand,’ zo mogen we wel stellen. Marugg deelde dit Nederlandse werk en het is dan ook terug te vinden in het verzameld werk. Ook

de oorspronkelijk Papiamentse gedichten staan in het verzameld werk. In de eerste plaats om dichter bij de auteur te komen voor wie die Creoolse taal machtig is, en mede om Europese Nederlanders te verleiden misschien nog eens kennis te nemen van de moedertaal van Marugg.

Wat Marugg níet deelde en in eigen portefeuille hield, kan naar de overtuiging van de familie niet zonder meer worden gepubliceerd. Anderzijds is het de betrokkenen wél duidelijk dat wat nog rest in portefeuille niet verbrand mag worden. Marugg zou dat anders wel al bij leven gedaan hebben, zo mogen we met enige zekerheid stellen. Hij maakte dat in ieder geval aan verschillende van zijn vrienden en bezoekers kenbaar. Dan is een overheidsarchief de aangewezen plek om de nalatenschap in onder te brengen, te bewaren en om – al dan niet met beperkingen van enigerlei aard – de nalatenschap te gelegener tijd toegankelijk te maken. Die stap werd nog niet gezet door de familie.

In het ‘verzameld werk’ kon zodoende zijn gepubliceerde woordenboek dat hem zo dierbaar was, niet worden ondergebracht. Niet eerder gepubliceerde gedichten en hertalingen die Marugg deelde met vrienden en familie, vonden wél hun weg naar de uitgave. Het beeld van de verzameling kan nog wat worden aangescherpt.

Krantenknipsels en kakkerlakken

Kakkerlakken en termieten, uitgesproken ongunstige klimatologische omstandigheden en, lange tijd, een gemankeerde wetgeving zorgden ervoor dat periodieken verloren zijn gegaan, die wij wel graag hadden willen raadplegen. Curaçao kent een rijke geschiedenis aan kortstondig en langdurig verschenen kranten en bladen van uiteenlopend karakter. Hoewel er verrassend veel bewaard is gebleven in archieven op Curaçao en in Nederland, moeten we toch constateren dat zelfs van de belangrijkste dagbladen tal van nummers – soms wekenlang – ontbreken. Dit geldt helaas ook nog die van de jaren veertig, vijftig en zestig van de afgelopen eeuw. In de bladzijden die verdwenen staan teksten van Marugg. Het meeste kon, zo mag worden benadrukt, wel degelijk worden achterhaald. Dit kon juist ook omdat op het eiland er in bibliotheken al jarenlang met verve uitgebreide knipselarchieven worden aangelegd en bijgehouden, zoals in de – particuliere organisatie – Biblioteka S.A.L.‘Mongui’ Maduro.

Begrijpelijk was dat de indruk bestond dat we ‘alles’ van Marugg onder ogen hadden gehad. Al was het maar daar ik langdurig bevriend was geweest met Marugg, het manuscript van De morgen loeit weer aan hoofdstukgewijs met hem had besproken in de jaren dat hij het schreef, we samen Papiamentstalige gedichten van hem vertaalden, en ik fragmenten uit een roman in wording bij tijdschriften kon onderbrengen.Ga naar eindnoot2

Op de presentatie van het verzameld werk De hemel is van korte duur, die plaatsvond op 29 januari 2009 in het theater van de Openbare Bibliotheek Amsterdam, sprak Jan Brokken, die jaren op Curaçao woonde en Marugg ook vele malen had bezocht, een persoonlijk en literair gekleurde rede uit. Aan Brokkens herinneringen ontleen ik het volgende citaat:

Wanneer [Marugg] me over Otrobanda [oud stadsdeel van Willemstad, ten westen van de St. Annabaai; agb] vertelde, veranderde zijn toon in jongensachtig. Hij werd grappig, opgewekt, geestdriftig, hij kreeg iets tomeloos. Ik keek dan ook uit naar het boek waarover hij me vertelde, een mythische, door een leguaan vertelde roman waarin het vroegere Otrobanda zou herrijzen. Het is in zekere zin tekenend voor de ondergangsthematiek waarvan zijn hele werk doordrenkt is, dat die roman nooit is verschenen. Hij liet me aanzetten tot dat boek zien, een dikke stapel papier, maar in het nu verschenen verzameld werk komen slechts twee fragmenten voor, één over een leguaan en één over Otrobanda, en die zijn kort. Dat ligt zeker niet aan de samenstellers, ik ken Aart Broek en Wim Rutgers persoonlijk, ik ken hun inzet, toewijding, ijver; geen snipper papier dat het handschrift van Tip verried zal aan hun aandacht ontsnapt zijn. We mogen aannemen dat Tip het onvoltooide manuscript heeft vernietigd, of althans grote delen daarvan. Ik vind dat doodzonde maar ook buitengewoon consequent.Ga naar eindnoot3

Brokken is te complimenteus geweest voor ons, de samenstellers van Maruggs verzameld werk. Het streelt ons, dat spreekt, om geprezen te worden om inzet, toewijding en ijver, maar ik moet toch onderkennen dat er wel degelijk papier dat de hand van Tip verraadt, aan onze aandacht ontsnapte.

Die stukken betreffen in ieder geval bijdragen die Marugg schreef voor de lokale kranten La Prensa (23 november en 20 december 1948, 17 juni, 8 juli en 24 december 1949) en de Morgenster (21 juli 1950). De bijdragen aan La Prensa – die zowel teksten in het Spaans, Nederlands als Papiaments opnam – schreef Marugg op verzoek van de hoofdredacteur, zijn vriend, de journalist en dichter Luis H. Daal (1919-1997). De ‘ingezonden brief’ die in de Morgenster verscheen, is een verdediging van Chris J.H. Engels (1907-1980), arts, musicus, kunstschilder, dichter (onder het pseudoniem Luc. Tournier), oprichter en curator van het Curaçaosch Museum. Engels was ook de initiatiefnemer en redacteur van het literaire tijdschrift De Stoep (1940-1951), waarin Marugg in 1945 debuteerde en nadien nog meerdere keren zijn Nederlandstalige poëzie onderbracht.

Deze ‘vingeroefeningen’ in het Nederlands – de voor Marugg vreemde taal – blijken toch nog bewaard te zijn gebleven als ‘krantenknipsels’. Ten tijde van de redactie van Maruggs verzameld werk lagen deze knipsels nog verborgen in dozen met honderden krantenknipsels en losse nummers van kranten. Die waren over vele jaren verzameld door een particulier en uiteindelijk geschonken aan de eilandelijke openbare bibliotheek, de Biblioteka Nashonal Kòrsou (die inmiddels naar Frank Martinus Arion werd vernoemd). Bij het eerste ordenen en toegankelijk maken van de inhoud van de dozen – tien (!) jaar nadat de dozen waren geschonken –

kwamen deze stukken naar boven. In ieder geval te laat om nog te worden meegenomen in het verzameld werk De hemel is van korte duur.

Archiveren en delen

Het behoud van cultureel erfgoed vereist niet alleen de inspanning om kakkerlakken buiten een archief te houden, klimatologisch ideale omstandigheden te creëren en deugdelijke wetgeving op te bouwen. Het eilandelijke erfgoed verlangt ook krachtdadig handelen in archieven en bibliotheken ten aanzien van het verkrijgen en vervolgens het toegankelijk maken van het materiaal.

Bovenal behoeven we mensen die bereid zijn om materiaal onder te brengen in archieven: brieven, foto’s, manuscripten, notulen, dia’s, films, officiële documenten, dagboeken, passagebiljetten, kranten(knipsels), uitnodigingen, enzovoorts. Het is deze genegenheid van familie en vrienden om materiaal niet alleen te bewaren maar vooral ook te delen, die het mogelijk maakt om culturele prestaties blijvend te koesteren, zowel op het eiland als in het ‘moederland’.

Voor onderzoek, zoals dat ten behoeve van de samenstelling van het verzameld werk van een auteur als Marugg, kunnen wij niet zonder de menselijke verzamelwoede en zeker niet zonder de bereidheid om het resultaat van die ‘drift’ onder te brengen in archieven. Niet minder van belang voor onderzoek is de toestemming om het archiefmateriaal in ieder geval toegankelijk te maken voor onderzoek en de toestemming om in principe vrij gebruik te maken van het beschikbare materiaal, zij het met inachtneming van regulier acceptabele beperkingen. Daar dit nog niet binnen de mogelijkheden van de erven Marugg ligt, zullen we ook met minder zekerheid kunnen stellen, dat Marugg inderdaad zijn manuscripten verbrandde en we – met de stukken die hierbij gaan – het verzameld werk inderdaad te pakken hebben.

[2014/3]

Aart G. Broek
Uit het dagschuw huis
Nagelaten werk van Tip Marugg

Aart G. Broek (1954) promoveerde op een onderzoek naar de propagandapraktijk van de rooms-katholieke missie op de Benedenwindse Antillen. Hij werkte twintig jaar op Curaçao als docent, projectuitvoerder en interim-manager. Broek publiceerde onder meer Het zilt van de passaten. Essays over Caribische cultuur (2000) en is medesamensteller van het verzameld werk van Tip Marugg.

Tip Marugg (Curaçao 1923-2006) was een gelukkig man toen hij – midden jaren tachtig van de vorige eeuw – afwisselend werkte aan zijn roman De morgen loeit weer aan en, in zijn moedertaal het Papiaments, aan het onderzoek ten behoeve van Un prinsipio pa un dikshonario erótiko.Ga naar eindnoot1 Voor elk van beide manuscripten had hij een aparte werkplek in zijn huis. De roman verscheen in 1988. De ‘aanzet tot een erotisch woordenboek’ werd in 1992 gepubliceerd. Het was toen al geruime tijd gereed.

Het kleine, volledig Papiamentstalige woordenboek – circa honderd bladzijden – staat niet in het verzameld werk dat enkele jaren na zijn overlijden verscheen. De mogelijkheid om het op te nemen, is wel overwogen. Een proefvertaling van de woorden onder de letter A werd gemaakt in samenwerking met Lucille Berry-Haseth. Hoe gelukkig Marugg ook geweest mag zijn met het werken aan de verzameling woorden, zegswijzen en uitdrukkingen die op de een of andere manier gerelateerd zijn aan seksualiteit, het was voor Lucille en mij ondoenlijk om daar een lezenswaardige tekst van te maken in het Nederlands. Een woordenlijst is geen leeslijst. De schat aan kennis die erin ligt opgeslagen zal te gelegener tijd in, bijvoorbeeld, een woordenboek Papiaments-Nederlands moeten worden opgenomen.

Ongepubliceerd werk

Het manuscript van het woordenboek is een typoscript met veel wijzigingen van allerlei aard in pen en potlood. Het werd ruim vijftien jaar geleden, in samenspraak met Marugg, ondergebracht in het Nationaal Archief van de Nederlandse Antillen op Curaçao (inmiddels Archivo Nashonal Kòrsou geheten). Er zijn geen openbare archieven op het eiland of in Nederland die verder nog manuscripten van Marugg bewaren. In het traject dat Wim Rutgers en ik aflegden om het verzameld werk te bezorgen, bleken wél enkele particulieren – familie en vrienden – niet-gepubliceerde teksten te bezitten. Naast brieven betreft het ook ongepubliceerde gedichten.

De familie heeft tot leidraad dat ongepubliceerde literaire teksten, zoals gedichten aan vrienden, gepubliceerd mogen worden wanneer Marugg die bewust deelde met derden. Gedichten die Marugg, per brief of kaart, speciaal schreef voor en stuurde naar de auteur en bestuurder Cola Debrot, de literair criticus Jos de Roo en jurist Alex Reinders konden dan ook in het verzameld werk verschijnen. Verder publiceerde Marugg de nodige Papiamentse gedichten in lokale periodieken. Hij hertaalde een tiental gedichten zélf in het Nederlands voor Enid Hollander, een familielid van hem. Zij bewaarde die collectie. Voor lezers die het Papiaments niet machtig zijn, hebben wij nu een prachtige, Nederlandstalige toegang tot Maruggs Papiamentse poëzie. ‘Uit de eerste hand,’ zo mogen we wel stellen. Marugg deelde dit Nederlandse werk en het is dan ook terug te vinden in het verzameld werk. Ook

de oorspronkelijk Papiamentse gedichten staan in het verzameld werk. In de eerste plaats om dichter bij de auteur te komen voor wie die Creoolse taal machtig is, en mede om Europese Nederlanders te verleiden misschien nog eens kennis te nemen van de moedertaal van Marugg.

Wat Marugg níet deelde en in eigen portefeuille hield, kan naar de overtuiging van de familie niet zonder meer worden gepubliceerd. Anderzijds is het de betrokkenen wél duidelijk dat wat nog rest in portefeuille niet verbrand mag worden. Marugg zou dat anders wel al bij leven gedaan hebben, zo mogen we met enige zekerheid stellen. Hij maakte dat in ieder geval aan verschillende van zijn vrienden en bezoekers kenbaar. Dan is een overheidsarchief de aangewezen plek om de nalatenschap in onder te brengen, te bewaren en om – al dan niet met beperkingen van enigerlei aard – de nalatenschap te gelegener tijd toegankelijk te maken. Die stap werd nog niet gezet door de familie.

In het ‘verzameld werk’ kon zodoende zijn gepubliceerde woordenboek dat hem zo dierbaar was, niet worden ondergebracht. Niet eerder gepubliceerde gedichten en hertalingen die Marugg deelde met vrienden en familie, vonden wél hun weg naar de uitgave. Het beeld van de verzameling kan nog wat worden aangescherpt.

Krantenknipsels en kakkerlakken

Kakkerlakken en termieten, uitgesproken ongunstige klimatologische omstandigheden en, lange tijd, een gemankeerde wetgeving zorgden ervoor dat periodieken verloren zijn gegaan, die wij wel graag hadden willen raadplegen. Curaçao kent een rijke geschiedenis aan kortstondig en langdurig verschenen kranten en bladen van uiteenlopend karakter. Hoewel er verrassend veel bewaard is gebleven in archieven op Curaçao en in Nederland, moeten we toch constateren dat zelfs van de belangrijkste dagbladen tal van nummers – soms wekenlang – ontbreken. Dit geldt helaas ook nog die van de jaren veertig, vijftig en zestig van de afgelopen eeuw. In de bladzijden die verdwenen staan teksten van Marugg. Het meeste kon, zo mag worden benadrukt, wel degelijk worden achterhaald. Dit kon juist ook omdat op het eiland er in bibliotheken al jarenlang met verve uitgebreide knipselarchieven worden aangelegd en bijgehouden, zoals in de – particuliere organisatie – Biblioteka S.A.L.‘Mongui’ Maduro.

Begrijpelijk was dat de indruk bestond dat we ‘alles’ van Marugg onder ogen hadden gehad. Al was het maar daar ik langdurig bevriend was geweest met Marugg, het manuscript van De morgen loeit weer aan hoofdstukgewijs met hem had besproken in de jaren dat hij het schreef, we samen Papiamentstalige gedichten van hem vertaalden, en ik fragmenten uit een roman in wording bij tijdschriften kon onderbrengen.Ga naar eindnoot2

Op de presentatie van het verzameld werk De hemel is van korte duur, die plaatsvond op 29 januari 2009 in het theater van de Openbare Bibliotheek Amsterdam, sprak Jan Brokken, die jaren op Curaçao woonde en Marugg ook vele malen had bezocht, een persoonlijk en literair gekleurde rede uit. Aan Brokkens herinneringen ontleen ik het volgende citaat:

Wanneer [Marugg] me over Otrobanda [oud stadsdeel van Willemstad, ten westen van de St. Annabaai; agb] vertelde, veranderde zijn toon in jongensachtig. Hij werd grappig, opgewekt, geestdriftig, hij kreeg iets tomeloos. Ik keek dan ook uit naar het boek waarover hij me vertelde, een mythische, door een leguaan vertelde roman waarin het vroegere Otrobanda zou herrijzen. Het is in zekere zin tekenend voor de ondergangsthematiek waarvan zijn hele werk doordrenkt is, dat die roman nooit is verschenen. Hij liet me aanzetten tot dat boek zien, een dikke stapel papier, maar in het nu verschenen verzameld werk komen slechts twee fragmenten voor, één over een leguaan en één over Otrobanda, en die zijn kort. Dat ligt zeker niet aan de samenstellers, ik ken Aart Broek en Wim Rutgers persoonlijk, ik ken hun inzet, toewijding, ijver; geen snipper papier dat het handschrift van Tip verried zal aan hun aandacht ontsnapt zijn. We mogen aannemen dat Tip het onvoltooide manuscript heeft vernietigd, of althans grote delen daarvan. Ik vind dat doodzonde maar ook buitengewoon consequent.Ga naar eindnoot3

Brokken is te complimenteus geweest voor ons, de samenstellers van Maruggs verzameld werk. Het streelt ons, dat spreekt, om geprezen te worden om inzet, toewijding en ijver, maar ik moet toch onderkennen dat er wel degelijk papier dat de hand van Tip verraadt, aan onze aandacht ontsnapte.

Die stukken betreffen in ieder geval bijdragen die Marugg schreef voor de lokale kranten La Prensa (23 november en 20 december 1948, 17 juni, 8 juli en 24 december 1949) en de Morgenster (21 juli 1950). De bijdragen aan La Prensa – die zowel teksten in het Spaans, Nederlands als Papiaments opnam – schreef Marugg op verzoek van de hoofdredacteur, zijn vriend, de journalist en dichter Luis H. Daal (1919-1997). De ‘ingezonden brief’ die in de Morgenster verscheen, is een verdediging van Chris J.H. Engels (1907-1980), arts, musicus, kunstschilder, dichter (onder het pseudoniem Luc. Tournier), oprichter en curator van het Curaçaosch Museum. Engels was ook de initiatiefnemer en redacteur van het literaire tijdschrift De Stoep (1940-1951), waarin Marugg in 1945 debuteerde en nadien nog meerdere keren zijn Nederlandstalige poëzie onderbracht.

Deze ‘vingeroefeningen’ in het Nederlands – de voor Marugg vreemde taal – blijken toch nog bewaard te zijn gebleven als ‘krantenknipsels’. Ten tijde van de redactie van Maruggs verzameld werk lagen deze knipsels nog verborgen in dozen met honderden krantenknipsels en losse nummers van kranten. Die waren over vele jaren verzameld door een particulier en uiteindelijk geschonken aan de eilandelijke openbare bibliotheek, de Biblioteka Nashonal Kòrsou (die inmiddels naar Frank Martinus Arion werd vernoemd). Bij het eerste ordenen en toegankelijk maken van de inhoud van de dozen – tien (!) jaar nadat de dozen waren geschonken –

kwamen deze stukken naar boven. In ieder geval te laat om nog te worden meegenomen in het verzameld werk De hemel is van korte duur.

Archiveren en delen

Het behoud van cultureel erfgoed vereist niet alleen de inspanning om kakkerlakken buiten een archief te houden, klimatologisch ideale omstandigheden te creëren en deugdelijke wetgeving op te bouwen. Het eilandelijke erfgoed verlangt ook krachtdadig handelen in archieven en bibliotheken ten aanzien van het verkrijgen en vervolgens het toegankelijk maken van het materiaal.

Bovenal behoeven we mensen die bereid zijn om materiaal onder te brengen in archieven: brieven, foto’s, manuscripten, notulen, dia’s, films, officiële documenten, dagboeken, passagebiljetten, kranten(knipsels), uitnodigingen, enzovoorts. Het is deze genegenheid van familie en vrienden om materiaal niet alleen te bewaren maar vooral ook te delen, die het mogelijk maakt om culturele prestaties blijvend te koesteren, zowel op het eiland als in het ‘moederland’.

Voor onderzoek, zoals dat ten behoeve van de samenstelling van het verzameld werk van een auteur als Marugg, kunnen wij niet zonder de menselijke verzamelwoede en zeker niet zonder de bereidheid om het resultaat van die ‘drift’ onder te brengen in archieven. Niet minder van belang voor onderzoek is de toestemming om het archiefmateriaal in ieder geval toegankelijk te maken voor onderzoek en de toestemming om in principe vrij gebruik te maken van het beschikbare materiaal, zij het met inachtneming van regulier acceptabele beperkingen. Daar dit nog niet binnen de mogelijkheden van de erven Marugg ligt, zullen we ook met minder zekerheid kunnen stellen, dat Marugg inderdaad zijn manuscripten verbrandde en we – met de stukken die hierbij gaan – het verzameld werk inderdaad te pakken hebben.

Schoon & Haaks
Jan Paul Hinrichs

Deze rubriek bespreekt publicaties van privé-drukkers en marginale uitgevers. Een voorkeur bestaat voor literair-historisch werk, literaire vertalingen, bijzonder vormgegeven boeken en werk van – al dan niet levende – auteurs uit het verleden. Recensie-exemplaren kunnen worden gestuurd naar de samensteller, Terweeweg 3-A, 2341 CL Oegstgeest (janpaul@hinrichs.nl).

Willem M. Roggeman weer onderdak

Sommige auteurs lijken uitgeschreven of spoorloos verdwenen, ten onrechte. Zo’n veertig jaar geleden zag ik als scholier in De Slegte al ramsjtitels van de Vlaamse dichter Willem M. Roggeman (1935), niet te verwarren met de eveneens Vlaamse dichter Willy Roggeman (1934). Toen publiceerde hij nog bij een uitgevershuis als Nijgh & Van Ditmar. Een bonte stoet Vlaamse uitgevers ontfermde zich verder over zijn poëzie en ook ogenschijnlijke eigen beheerconstructies doken op. Tegelijkertijd werden zijn gedichten ruim vertaald, vooral in Oost-Europa. Rond de eeuwwisseling kreeg Roggeman nog enige jaren onderdak bij de Leuvense uitgeverij P. Inmiddels is hij weer verkast en, met vier titels sinds 2010, uitgegroeid tot sterauteur van uitgeverij Kleinood & Grootzeer te Bergen op Zoom. Zijn laatste bundel, Notities voor een poëtica van de tijd, ‘geïllumineerd’ door de Vlaamse kunstenaar Marcase (pseudoniem van Marc Vanhaesebrouck), bevat gedichten over lezen en schrijven, bedachtzaam van toon en met soms verrassende beeldspraak: ‘Het woord klimt in de pen, zachtaardig / wijl de nacht zijn mes wet op je tongriem.’ Roggeman zoekt ook de grens met essayistisch proza op: ‘Het opdringerige wit op vele bladzijden komt overeen / met de relevante stilten in de muziek van John Cage’ (‘Canto voor Bert Schierbeek’). Uitgever Gerrit Westerveld maakte een smal, aantrekkelijk boekje. Zijn pers Kleinood & Grootzeer is boven het Hollands Diep vermoedelijk weinig bekend maar gaf sinds 1999 meer dan honderd boekjes, plano’s en leporello’s uit van vooral regionale dichters. Sommige namen komen we ook tegen bij de al sinds het begin van de jaren zeventig in Bergen op Zoom actieve poëzie-uitgeverij Wel. Westerveld heeft niet alleen aan Roggeman onderdak gegeven, maar ook aan de in kleine kring voor zijn haiku-achtige gedichten en bewerkingen van Chinese poëzie nog altijd bewonderde Willem Hussem (1900-1974). Ooit was hij auteur van De Bezige Bij maar nu is hij met maar liefst acht titels in het degelijk uitgegeven, typografisch goed herkenbare fonds van Kleinood & Grootzeer vertegenwoordigd. Penseeltekeningen van

Hussem illustreren ook een van de Roggeman-titels. Zie daar de waarde van zo’n kleine uitgeverij: een comeback mogelijk maken voor rondzwervende auteurs die al bijna een halve eeuw meedoen en voor overleden dichters die bij hun oude uitgever sinds hun dood zijn afgedaan.

Willem M. Roggeman, Notities voor een poëtica van de tijd. Bergen op Zoom: Kleinood & Grootzeer, 2013. 21 p. 110 ex. € 12 (Kon. Wilhelminastraat 46, 4615 jb Bergen op Zoom | uitgeverij@kleinood-engrootzeer.com).

Boudewijn van Houten is Mulisch nog niet vergeten

De naam Boudewijn van Houten (1939) is onlosmakelijk verbonden met het polemische tijdschrift Tegenstroom (1964-1965) dat hij met Theo Kars uitgaf én met de autobiografische roman Onze hoogmoed (1970) die de postwisselfraude beschrijft die zich rond dit tijdschrift afspeelde. De tirannieke Max in deze roman blijft nog altijd een sterk neergezet romankarakter. Van Houten publiceerde later boeken over excessen bij het studentencorps, erotische escapades en zijn nsb-familie. ‘Het verkeerde pad’ lijkt zijn hoofdthema. Een bestaan als schrijver leverde hem dat niet op, al was hij in zijn onderwerpen vaak een pionier. Van Houten werd actief als vertaler van reisgidsen, levensbeschouwelijke geschriften en romans. Jarenlang ging hij ondergronds als hoofdredacteur van een medische encyclopedie. Eind jaren tachtig kreeg hij met zijn proza nog even onderdak bij uitgeverij Manteau maar gaandeweg leek hij steeds dieper verzeild te raken in de reisgidsensfeer. Na een stilte van meer dan tien jaar kwam een comeback: na de eeuwwisseling publiceerde hij, deels onder pseudoniem, zes boeken met proza en essays bij de raadselachtig productieve, door de Tweede Wereldoorlog en collaboratie geobsedeerde uitgeverij Aspekt in Soesterberg. Ook is Van Houten, in ‘exil’ in België woonachtig, op internet columns gaan schrijven voor De Dagelijkse Standaard. Uitgeverij Flanor, sinds 1987 onverstoorbaar actief met literair-historische en autobiografische uitgaven, heeft zich ontfermd over zevenenveertig columns die volgens het colofon tussen november 2012 en september 2013 zijn gepubliceerd. Meermaals spuwt Van Houten in Tegengif op De Wereld Draait Door, ‘televisie voor dummies’: een ergernis waar hij kennelijk niet zonder kan. Het interessants zijn stukken over literatuur, zoals ‘En eeuwig zingen de trilogieën’, over het onderscheid tussen literatuur en lectuur dat in onze tijd is vervaagd. Op Nederlandse schrijvers heeft hij het als vanouds niet begrepen, ook niet op een kersvers lid van onze Akademie van Kunsten: hij vindt het ‘ver-

wonderlijk dat Aron Grunberg als zo’n orakel gezien wordt, maar Nederland houdt van dergelijke zelfbenoemde orakels, zoals je kunt zien aan het aanhoudende succes van Mulisch (ik zie Arnon Grunberg als de nieuwe Mulisch)’. Oek de Jongs roman Pier en oceaan (2012) is volgens Van Houten beter geschreven dan hij zelf zou kunnen maar hij ‘miste gewoon een ziel in dit alles. Schrijven is niet bladzijden zwart maken, maar een karakter, liefst een boeiend karakter, op papier smijten. […] Oek heeft iets van een eunuch voor me. In ieder geval zal hij voor zijn volgende boek zonder enige twijfel weer een subsidie van het Nederlands Letterenfonds krijgen.’ Op subsidies of literaire prijzen, zo hij die ooit incasseerde, zal Van Houten niet meer rekenen. ‘Er hangt een doem over mij’, verklaarde hij vorig jaar tegen HP/De Tijd. In Tegengif toont Van Houten zich een geestige en nieuwsgierige dwarsligger met een hekel aan ‘literaire pubers als Mulisch, Claus, Brouwers en Campert’. Tegenstroom noemde Mulisch al ‘een intellectuele […] uitgave van Lou de palingboer’ en Campert iemand ‘die niets te vertellen heeft’. In zijn afkeren is Van Houten zichzelf ook na een halve eeuw trouw gebleven.

Boudewijn van Houten, Tegengif: 1 x daags. Nijmegen: Flanor, 2013. 191 p. € 17,50 (Beijensstraat 30, 6521 ec Nijmegen | uitgeverijflanor@gmail.com).

Getoonzette poëzie: van J.H. Leopold tot Selly de Jong

Wie kent een Nederlands gedicht dat door een Nederlandse componist is getoonzet? Dat in deze sfeer een wereld te ontdekken valt, bewijst de studie van A.H. Huussen jr. Poëzie als inspiratie: 10 Nederlandse dichters en hun componisten. Aan bod komen grote namen als Leopold en Achterberg maar ook ‘vergeten’ auteurs als Selly de Jong (1862-1937) en August Heyting (1879-1949). Deze van 1623 voetnoten voorziene uitgave bestaat grotendeels uit een overzicht van getoonzette gedichten en korte biografieën van de betrokken componisten. Van Selly de Jong, die in

dit blad in 2011 (nr. 5) nog eens boven water kwam door een portretfoto van Couperus met een opdracht aan haar, is ook een uitvoerige biografie (p. 94-131) geleverd, zodat deze studie, waarmee Huussen een volgens hem ‘tamelijk onontgonnen veld’ betrad, meer biedt dan de titel doet vermoeden. Het in kaart brengen van dit soort composities is door biografen van betrokken dichters soms niet of nauwelijks gedaan. Zo noemt Wim Hazeu’s Achterberg-biografie (1988) volgens Huussen slechts drie componisten die gedichten van Achterberg hebben gebruikt, terwijl zijn overzicht er vijftien bevat. Ter informatie: 73 componisten hebben zich door C.S. Adama van Scheltema laten inspireren. Huussen (1941) was hoogleraar in de geschiedenis in Groningen en geeft sinds 2004 eigen studies uit in de reeks Cahiers uit het Noorden, aanvankelijk vanuit Haren en sinds enige jaren vanuit Oegstgeest. Het gaat hier om op A4-formaat gefotokopieerde typoscripten met een slap kaft. Illustraties zijn vaag maar reproducties van oude kranten blijven leesbaar. De koper betaalt nauwelijks meer dan de productiekosten. De achtentwintig verschenen cahiers bevatten vrijwel uitsluitend biografische bronnenstudies over Nederlandse schrijvers, schilders en musici van de twintigste eeuw, met een enkele zijsprong naar de tijden van Jacob Campo Weyerman en Jacob van Lennep. Het jeugdwerk van de Amsterdamse filmcritica Ellen Zlata Kahn vinden we hier naast documentenverzamelingen rond het strafproces van Han van Meegeren. Nogal wat titels gaan expliciet over ‘vergeten’ en ‘verdwenen’ personen: Een vergeten pantheïst en socialist: Hartog Itzig Berlin, Een vergeten schrijfster: Alie Smeding, Het ‘verdwenen’ werk van een zondagsschilder: Cornelis Teunis Huussen. Als het Huussen erom ging onderbelichte personen aan de vergetelheid te ontrukken, is hij daarin ruimschoots geslaagd. Zijn cahiers, schatkamers aan minutieus opgedolven feitenmateriaal waardoor menig onderzoeker ontmoedigd zal raken, zijn vermoedelijk in minieme oplages vermenigvuldigd maar in onze universiteitsbibliotheken raadpleegbaar.

A.H. Huussen jr., Poëzie als muzikale inspiratie: 10 Nederlandse dichters en hun componisten. Gerrit Achterberg, Carel Steven Adama van Scheltema, Frederik van Eeden, August Heyting, Selly de Jong, J.H. Leopold, Martinus Nijhoff, Adriaan Roland Holst, Margot en Marie Vos. Oegstgeest 2013 (Cahiers uit het Noorden; 28). 301 + 27 + 2 p. € 10 (Rustenborchdreef 108, 2341 as Oegstgeest).

Emile van der Borch van Verwolde: dichter en verzetsman

Baron Emile van der Borch van Verwolde (1910-1943) publiceerde als Leids rechtenstudent verzen in zijn corpsblad en in het poëzietijdschrift Helikon. Hij raakte in de ban van de bibliofilie en staakte zijn studie. Ser J.L. Prop gaf vijf brieven uit die Van der Borch van Verwolde in de jaren 1932-1934 uit Leiden en Maastricht, waar hij stage liep bij Alexandre Stols, schreef aan Jean François van Royen (1878-1943). Zijn interesse ‘als verzamelaar van mooie boeken en in het bijzonder van moderne typographische kunst’, zoals hij zichzelf voorstelt, gold aanvankelijk Van Royens drukken van De Zilverdistel en de Kunera Pers. Daarna weidde hij vooral uit over de antiquarisch inmiddels peperdure uitgaven van Rimbaud, Swinburne en Apollinaire die Stols in zijn opdracht drukte. Ook was Van der Borch van Verwolde bij Stols ‘bezig een bundeltje

eigen gedichten te zetten, in 10pt. Bodoni, welke echter natuurlijk ook voor den handel bestemd zijn. Mettertijd zal ik U hiervan, hoewel met angst en vreeze, een exemplaartje toezenden. Maar U weet hoeveel gemakkelijker het is een fraai boek te laten drukken, dan het zelf te drukken!’ Het bundeltje kwam er niet, wellicht omdat Van der Borch van Verwolde, die als bohémien ook in Parijs rondhing en met Greshoff in contact stond, zijn geld had verspild. Zijn moeder, zo meldt Stols’ biograaf C. van Dijk, moest garant staan voor zijn schulden. Eind jaren dertig heeft Van der Borch van Verwolde zijn bundeltje nog eens gestencild verspreid onder vrienden. Zijn rechtenstudie maakte hij alsnog af in Groningen, waarna hij tijdens de bezetting ging werken bij de Amsterdamse universiteitsbibliotheek en in het verzet ging. In 1979 gaven nabestaanden zijn Verzamelde poëzie uit in een uitgave die niet in de handel kwam. Deze brievenuitgave vormt een intrigerende voetnoot bij de geschiedenis van de Nederlandse private presses maar ook een hommage aan de dichter en verzetsman Emile van der Borch van Terwolde die op 20 juli 1943 met negentien anderen op de Leusderheide door de Duitsers is gefusilleerd. Zijn topzware vers ‘De wanhopige’ (‘Er is geen mensch zoover als ik gegaan / op deze weg van zoden en van steenen’), in Komrij’s bloemlezing opgenomen, lijkt in de dodencel geschreven maar stamt uit de jaren dertig.

W.H.E. van der Borch van Verwolde, Vijf brieven aan J.F. van Royen. Banholt: Ser J.L. Prop, 2013. [16 ongenummerde p.]. 74 ex. € 40 ing. / € 135 geb. (Terhorst 33, 6262 na Banholt | serjlprop@home.nl).

Georg Trakl vertaald door C.O. Jellema

De zwaarmoedige, drankzuchtige Oostenrijkse dichter en apotheker Georg Trakl (1887-1914), in 1923 door Marsman in ons land geïntroduceerd, is altijd al een favoriet van het marginale circuit geweest. Dat bleek tijdens de Bezetting toen het literaire tijdschrift in één exemplaar De schone zakdoek vertalingen van zijn gedichten opnam en H.N. Werkman met De Blauwe Schuit een Duitstalige druk van Trakls vers ‘Menschheit’ fabriceerde. In de jaren negentig van de vorige eeuw kwamen Sub Signo Libelli en de Arethusa Pers met bibliofiele uitgaven. De nu al weer twintig jaar actieve Statenhofpers van Jaap Schipper, die blijkens de fondslijst een curieuze voorkeur voor boekjes over poezen heeft, neemt het stokje nu over. De vertaling door C.O. Jellema (1936-2003) – ook al een favoriet van bibliofiele drukkers – werd gepubliceerd ter gelegenheid van de expositie Spolia, een Gronings eerbetoon aan Jellema. Tegelijkertijd kwamen toen bij de Avalon Pers in Woubrugge in Jellema’s vertaling Zeven gedichten uit van de Oostenrijkse diplomaat Leopold Andrian (1875-1951), wederom een oerfiguur onder onze bibliofielen die al in 1913 door De Zilverdistel werd gedrukt. Trakl, grossierend in woor-

den als ‘Herbst’, ‘Abend’, ‘Klage’ en ‘Nacht’, blijkt volgens de verantwoording van Gerben Wynia de eerste dichter die Jellema vertaalde. Dat was in januari 1961. Het gedicht ‘Grodek’ (‘Des avonds dreunen de herfstige wouden / van dood’lijke wapens’), waaraan Jellema later een uitvoerig essay wijdde, zal in geen anthologie met poëzie over de Eerste Wereldoorlog ontbreken: het is hét klassieke gedicht over de strijd aan het oostelijke front. Trakl stierf niet op het slagveld maar aan cocaïnevergiftiging in het garnizoenshospitaal van Kraków, waarin hij na een zelfmoordpoging was opgenomen. Ludwig Wittgenstein, een andere Oostenrijkse oorlogsvrijwilliger, wilde daar nog met hem kennismaken maar kwam een paar dagen te laat. Trakls verzen blijven spreken van een geborgenheid die hij kennelijk zocht, zo ook bij Jellema: ‘Zwerveling ga stil naar binnen; / drempel is versteend door pijn. / Flonkert op het zuivere linnen / van de tafel brood en wijn’.

Georg Trakl. Zes gedichten. Vertaling C.O. Jellema. Den Haag: Statenhofpers, 2013. [25 p.] 70 ex. € 35 (Frederik Hendriklaan 6, 2582 bb Den Haag | duodecim@worldonline.nl).

Marcel van Eeden tekent Achterbergs ‘antimaterie’

‘De tijd dat je dood zult zijn ligt voor je, die is nog onbepaald, maar er is ook een tijd dat je dood was. De tijd voor je geboorte. En die tijd van je dood, dat deel van je min-ik, van je anti-ik kun je nu al beschrijven’. Deze uitspraak van de Haagse kunstenaar Marcel van Eeden is geciteerd in Beursberichten, de krant die verscheen ter gelegenheid van de Beurs van kleine uitgevers in Paradiso op 8 december 2013. Van Eedens werk wordt dan ook gedomineerd door tekeningen van situaties van vóór zijn geboortejaar 1965. Hij werkt vooral aan de hand van foto’s uit boeken en tijdschriften. ‘Min-ik’ is een direct citaat uit het gedicht ‘Anti-materie’ van Gerrit Achterberg (1905-1962). Het is diens

laatste gedicht, voltooid op eerste kerstdag 1961, minder dan een maand voor zijn dood. Een ‘ik’ keert hierin terug naar zijn oude huurkamer. Alles is nog intact en er zijn afdrukken van zijn aanwezigheid en die van een vrouw: ‘wasem mijner hand’, in ‘het vloertapijt een dameshak’. Het leest als sporenonderzoek op een plaats delict die verzegeld is geweest. De ‘ik’ herbeleeft dan een moment van vroeger, de spanning loopt op: ‘Hoog op de tenen gaat een spoor / tussen de kamerdingen door.’ Een vrouw, een ‘u’ duikt op. Een ‘min-ik’, kennelijk de persoon die ‘ik’ vroeger was, wilde ‘naar de slaapvertrekken gaan’ en ‘u’ vragen ‘of het licht / uit kan, de antichambre dicht’. In een schemergebied tussen dood en erotiek, tussen ‘ik’, ‘min-ik’ en ‘u’ blijft een ontknoping ongenoemd en breekt de tekst af. De Statenhofpers drukt dit dubbelzinnige gedicht van 53 versregels af naast Duitse en Engelse vertalingen: drie kolommen op één blad naast elkaar. Marcel van Eeden leverde met potlood en negro stift vijf tekeningen, zwart-wit met nuances van gitzwart tot grijs, die eerder als interpretaties van Achterbergs wereld overkomen dan als directe illustraties bij de tekst. Het zijn aan stills van oude speelfilms herinnerende beelden van een schemerachtige kamer die de radiosfeer van de jaren vijftig oproepen: sober maar ook mysterieus. Een man en vrouw zien we van opzij en vanachter: onpeilbare schimmen wier relatie net als in Achterbergs gedicht onduidelijk is. Anti-materie is een bijzonder kunstenaarsboek waarin de drievoudige tekst en de illustraties zijn gedrukt op een breed albumformaat, met veel wit. De titel van Achterbergs gedicht over het tegendeel van materie is toepasselijk niet op het kale donkergrijze kartonnen omslag gedrukt maar er zonder eigen kleur in geperst en daarmee uitgespaard. Zo ontstond ook een ‘anti-titel’ en blijven vorm en inhoud één.

Gerrit Achterberg & Marcel van Eeden, Anti-materie. Antimaterie. Anti-matter. Den Haag: Bureau Claxon & Statenhofpers, 2013. [13 ongenummerde bl.]. 120 ex. € 125 (zie voorgaand stukje voor besteladres).

Waer is mijn lief gegaen

Dit tijdschrift signaleert zelden literatuur van voor Multatuli maar een uitzondering mag wel gemaakt worden voor Waer is mijn lief gegaen, de uitgave van een Vlaams liedhandschrift uit de late zeventiende eeuw dat zich sinds 1904 in de Brusselse kb bevindt maar tot op heden onbestudeerd bleef. Het gaat hier om een imposant boek dat met de hand is gezet door De Carbolineum Pers van Boris Rousseeuw. Deze pers drukt niet alleen proza en poëzie maar soms ook zwaarder filologisch werk. De anonieme auteur komt volgens Gilbert Huybens in zijn inleiding over als een ‘belezen, ruimdenkend en schalks personage’. Als student in Leuven profileerde hij zich weliswaar als Bacchusaanhanger maar Huybens trekt de conclusie dat hij vermoedelijk lid is geweest van de orde van de minderbroeders-franciscanen. De anonieme dichter grossiert in liederen over stront, scheten en vrijsters maar dicht ook over de vergankelijkheid en ijdelheid van het leven.

Gilbert Huybens (red.), Waer is mijn lief gegaen: een onbekend Vlaams liedhandschrift uit de zeventiende eeuw. Kalmthout: De Carbolineum Pers, 2014. 143 p., 50 ex., € 150 ing. / € 600 geb. in kalfsperkament (Huize Anseres, Petrus Janssensstraat 9, B-2920 Kalmthout | boris.rousseeuw@telenet.be).

Mieke van den Berg
‘Wat had u me voor dwaalwegen kunnen behoeden!’
De stroeve verhouding tussen Hans Warren en Ida Gerhardt

Mieke van den Berg (1952) is dichteres en ontwikkelingspsychologe. Met Dirk Idzinga schreef zij over Ida Gerhardts eerste levenshelft in Trots en in zichzelf besloten (2005) en een biografie van Ida’s zus, de dichteres Truus Gerhardt, De sluier weggevallen (2010).

‘We zagen Ida Gerhardt achter een tafeltje zitten. Precies zoals ik me haar had voorgesteld: heel klein, kaarsrecht, met zeer kort geknipt, kunstloos grijswit haar. De ogen waren kleiner, blauwer en minder doordringend dan ik verwacht had. Ze heeft heel stevige benen. […] Beneden in de zaak hadden we al kennis gemaakt met Marie van der Zeyde. Vrij lang, althans naast Ida Gerhardt, mager, sterk bevende handen, en bijzonder stug. Misschien heeft Mario wel gelijk met zijn veronderstelling dat het Marie is die Ida van de wereld afhoudt, want die is vlot, actief, vol humor en spot, gevat, en ze heeft voor ieder een aardig woord. […] Ze maakt, met haar ruim zevenenzeventig jaar, overigens een jeugdige en vitale indruk. Marie van der Zeyde niet, die lijkt ver op. […] Toen we afscheid namen en ik zoiets zei als: “Ik hoop dat we elkaar nog wel eens zullen zien”, antwoordde ze kortaf: “Nou, dat weet ik niet hoor!” Ida Gerhardt nam juist heel hartelijk afscheid.’

Zo beschrijft Hans Warren (1921-2001) zijn eerste en enige ontmoeting met Ida Gerhardt (1905-1997).Ga naar eindnoot1 Op 12 februari 1983 was hij vanuit zijn woonplaats Kloetinge in Zeeland naar Zutphen gegaan voor de presentatie van haar bundel De zomen van het licht. Hij volgde op dat moment al bijna veertig jaar het werk van Ida Gerhardt op de voet. Tot en met 1988 schreven zij elkaar circa 35 brieven.Ga naar eindnoot2

‘Een bek vol blaf’

Vanaf haar debuut is Gerhardts werk veelvuldig besproken. Er was ‘het jubilate der welgezinden en het geblaf der ontstemden’, zoals zij de beschouwingen zelf indeelde. De negatieve besprekingen troffen haar diep zoals te lezen is in veel van haar brieven. Vooral de kritieken van A. Marja, Maurits Mok en Kees Fens vond ze vaak oneerlijk en achteloos. Of er sprak onbegrip uit voor haar werk.Ga naar eindnoot3 Fens schreef in 1967: ‘Het is een poëzie, die in haar strenge structuur, in haar verbondenheid met een hele cultuur, buiten de nu gangbare valt.’Ga naar eindnoot4

Na het verschijnen van De zomen van het licht in 1982 spuide Gerhardt haar

bitterheid over de recensie van Fens tegen Jeroen Brouwers: ‘Als ik een man was, zou ik meteen naar Zandvoort zijn gereden om aldaar aan te bellen bij het huis van die meneer Fens, “En dan nu, waarde heer, uw jasje uit. Ik kom u op uw vale smoel slaan.”’Ga naar eindnoot5

De scherpe kritieken maakten niet alleen dat Gerhardt sceptisch tegenover poëzierecensies stond, maar ook dat zij zich miskend voelde in haar dichterschap, ondanks het feit dat ze al vanaf 1945 voor diverse bundels literaire prijzen in ontvangst mocht nemen. Af en toe blijkt dat uit dichtregels: ‘Het ongeëerd zijn in uw eigen land’, of uit een gedicht, zoals ‘Vogelvrij’.Ga naar eindnoot6

Geruime tijd nadat Gerhardt de P.C. Hooftprijs, staatsprijs voor letterkunde, 1979 was toegekend, verweerde zij zich paginagroot op 3 februari 1984 in de nrc. In het artikel ‘Kritiek als intimidatie’ schreef ze: ‘Het is mij niet onbekend dat er, al geruime tijd, in sommige litteraire kringen tegenover mijn werk, en daarmee ook tegenover mij persoonlijk, een intolerantie heerst, die volstrekt unfair is in haar middelen. Ook heeft men, meer en meer, zichzelf uitingen toegestaan die aan laster grenzen en met de waarheid niets van doen hebben.’ Wie waren deze critici ‘met een bek vol blaf’? In dit stuk wijst ze naar Rob Schouten, Huub Beurskens en Jaap Goedegebuure, zij zouden haar werk niet kunnen velen.

Geen woord in dit artikel over Hans Warren, die al in 1946 Gerhardts bundel Het veerhuis besprak en daarna in de ‘Letterkundige Kroniek’ in de Provinciale Zeeuwse Courant (pzc) steeds haar volgende bundels recenseerde. Toch uitte ook hij kritiek. Hoewel hij aangaf enorm veel waardering te hebben voor haar werk, noemde hij het afstand-scheppend, afwerend en soms haast onvriendelijk; hij vond haar een wrokkige profetes: ‘heel Holland met het kneutervolk daarbinnen wordt dan berispend en misprijzend toegesproken’.Ga naar eindnoot7

Maar noch in het genoemde nrc-artikel, noch in de correspondentie-uitgave Courage! schreef Gerhardt een onvertogen woord over de literatuurcriticus Warren. Integendeel: ze zocht in 1982 zelfs toenadering tot hem, waarna vele brieven volgden. Misschien behoorde hij wel tot die onzichtbare naasten over wie zij in het eerder genoemde nrc-artikel schreef: ‘Ook ik heb mij, van het begin af, als vanzelf gericht tot die onzichtbare naasten die – hòe ver weg ook – tegelijk zó voelbaar aanwezig zijn, dat ik hen als het ware hoor ademen en luisteren. Verbonden zijn wij, en eenzaam tegelijk, in onze bijna hulpeloze wederzijdse verlegenheid, waaruit dan allengs die stille verstandhouding groeit waarop geen boosaardigheid ter wereld vat heeft. […] Vrijwel altijd wordt dan, als het weten van wederzijdse schroom en vertrouwen er ìs – en dat kan van de aanvang af zo zijn – het schijnbaar onmogelijke mogelijk.’

Tussen uitverkiezing en uitgestotene

In ieder geval vond Warren Gerhardts poëtische kracht van bundel tot bundel groter worden en hij omschreef haar achtereenvolgens met de volgende woorden: ‘een

eenvoudig zuiver dichteres’, ‘een van de grootste levende dichteressen van ons taalgebied’, ‘een groot woordkunstenares’, ‘een dichteres van formaat’ en ‘een van de grootste dichteressen in onze taal’. Maar hij plaatste ook kanttekeningen. Zo liet hij zich afkeurend uit over Gerhardts pose de lezer een enkele maal een moraal op te leggen.Ga naar eindnoot8 Voorts kon het hem wel eens irriteren dat zij haar dichterschap als uitverkiezing onderging, zoals in De slechtvalk (1966) is te lezen. Dit gebrek aan bescheidenheid vond Warren gelukkig niet terug in De ravenveer (1970), een bundel die laat zien dat ze haar dichterschap ook als doem ervoer.Ga naar eindnoot9 In zijn bespreking van die bundel somde hij de erkenning en waardering voor haar belangrijke werk op: de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs (1945), de Poëzieprijs van de stad Amsterdam (1956 en 1972), de Marianne Philipsprijs (1967) en de Martinus Nijhoffprijs (1968). Hoewel al deze onderscheidingen verdiend zijn, kan men zich ‘er ook over verwonderen dat een zo traditioneel, letterlijk klassiek dichter in de tegenwoordige tijd zo grote weerklank vindt. Want Ida Gerhardt moet het hebben van “ontdekt worden”, ze doet geen stap in de richting van haar lezer […]. Eerder wekt ze het gevoel van haast ongenaakbare, trotse eenzaamheid. Wie tot haar wil komen moet zich schrap zetten, bedacht op verweer.’ Zij geeft, omdat zij niet anders kan, maar ze geeft niet gul, ze is een angry old lady, zoals blijkt uit het gedicht ‘De dader’, dat Warren het indrukwekkendste gedicht uit De ravenveer vindt, omdat de balans tussen weerloosheid en trots precies in evenwicht is.

In 1973 liet Hans Warren Gerhardt zijn bundel De Olympos toezenden. In een bedankbriefje merkte Gerhardt op dat zij hun talent op zeer verschillende wijze beheren. Ze gaf aan dat als zij een bundel van hem leest, haar de criticus wel eens dwars zit en de mens in de criticus nog meer. ‘Vergeeft u me hoop ik. Contacten met Ned. schrijvers heb ik weinig. Ik meen dat u daar ook niet zo’n behoefte aan hebt.’

Een jaar later verscheen De hand van de dichter. Over Ida Gerhardt van Gerhardts vriendin Marie van der Zeyde. Het verbaasde Warren dat dit boek met Gerhardts fiat de wereld werd ingestuurd, omdat ‘Van der Zeyde uit bewondering en genegenheid voor haar vriendin een studie heeft geschreven met soms haast hagiografische trekken’. Hij vond het ‘onthutsend’ en begreep niet ‘dat Gerhardt geen stokje voor de publicatie in deze vorm heeft gestoken, want nu staan ze beiden af en toe lichtelijk voor schut en dat is het allerlaatste wat je als bewonderaar van hun werk zou wensen’. Hoewel Gerhardts pose hem wel eens irriteerde, vond hij haar werkelijk een dichteres van formaat en hij sprak de hoop uit dat zij de eerstvolgende P.C. Hooftprijswinnaar zou zijn.Ga naar eindnoot10

Een plaats op het Hollands erf

Dat gebeurde echter niet. In 1973 was het nog Hendrik de Vries, in 1976 zou eerst Remco Campert de eer toevallen. Pas in 1980 kreeg Gerhardt te horen dat zij de volgende P.C. Hooftprijswinnaar voor poëzie was. Een jaar eerder was ze wel met de Prijs voor Meesterschap van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde geëerd.

Ter gelegenheid van Gerhardts 75^ste verjaardag verscheen een bundeling met haar uitgesproken dankwoorden. In Warrens bespreking van Nu ik hier iets zeggen mag noemde hij haar niet alleen ‘onze grootste dichteres’, maar hij toonde zich ook verrast over het feit dat zij zich hierin van een zeer sympathieke kant toont. Als

prozaïste komt zij haast speels naar voren, terwijl ze als dichteres soms ongenaakbaar is.Ga naar eindnoot11

Warren stuurde haar zijn bespreking en Gerhardt bedankte hem daarvoor. Blijkbaar had hij haar gevraagd om niet boos te zijn op zijn kritische opmerkingen uit eerdere besprekingen, want ze schreef: ‘Uw kritische opmerkingen (ù formuleert het zo) heb ik nimmer als kritische opmerkingen ervaren.’ In zijn dagboek noteerde hij die dag: ‘Vanmorgen een brief van Ida Gerhardt. Met natuurlijk een terechtwijzing erin, éénnul voor Ida.’Ga naar eindnoot12

‘Laat het verleden rusten, gelijk wij het zelf doen’

Eind september 1982 ontving Warren een bijzondere brief, waarin Ida hem een opvallend verzoek deed:

Binnenkort verschijnt de tweede druk van het boek De hand van de dichter van Van der Zeyde. Wannéér het boekje u in handen zou komen, zoudt u bemerken dat het biografische gedeelte, in het bijzonder het ‘familiale’, òf is weggelaten, òf slechts met grote behoedzaamheid wordt vermeld. De reden hiervan is een zeer gelukkige. De werkelijke ontmoeting en vooral de werkelijke herkenning komt bij wie uit één gezin zijn vaak of niet, of zeer laat. Ik ben nu, 77 jaar oud, al sinds drie jaren een zuster rijk, die ik tot mijn beste vrienden reken.Ga naar eindnoot13 En dit is wederzijds. Ik mag u wel vragen: mocht u t.z.t. de herdruk tòch willen bespreken, laat ook u het verleden rusten, gelijk wij het zelf doen.Ga naar eindnoot14

Warren moet zijn wenkbrauwen gefronst hebben, want hij had juist het ‘familiale’ terzijde gelaten en dat ook nadrukkelijk in zijn bespreking vermeld. Wat bewoog Gerhardt om Warren dit verzoek te doen? Was het omdat hij, in haar ogen, iemand van voldoende cultuur niveau was en hij haar werk altijd waardeerde? Was het omdat hij in vergelijking met andere critici mild was in zijn oordeel over de eerste druk van De hand van de dichter? Andere critici, Fens en Komrij bijvoorbeeld, waren niet zo mild. Hugo Brems noemde Van der Zeyde zelfs Gerhardts worgengel.Ga naar eindnoot15

Onmiddellijk stelde Warren haar gerust: ‘Persoonlijk zit het me nog altijd een beetje dwars dat ik destijds wat onaardig op het boek reageerde, juist omdat ik uw

werk zozeer waardeer! Ik had het belangrijkste moeten prevaleren, maar dat heb ik u al eens bekend.’Ga naar eindnoot16 Ze bedankte hem voor zijn hartelijke brief, die vergezeld ging van zijn Verzamelde gedichten en meende hem een nadere uitleg verschuldigd te zijn over de relatie met haar zuster Mia:

Mijn jongste zuster en ik (wij schelen 13 jaar) hebben altijd veel van elkaar gehouden: met een vanzelf sprekende solidariteit. Zodra ik begon te schrijven en ook te publiceren begon dit te veranderen. Ik bemerkte dit met bevreemding en schrik. Van jalousie kon bij haar faire en fiere aard geen sprake zijn. Pas na jaren, waarin mijn werk tussen ons beiden als een ware steen des aanstoots lag, heb ik begrepen wat de reden was. Wij moesten, ieder op ònze wijze, met de reminiscenties aan ‘thuis’ in het reine komen. De mijne is de wijze geweest die u uit mijn werk kent. De hare: één consequent hooghouden vàn en onwrikbaar opkomen vóór de beide mensen die haar ouders zijn geweest. Een alleszins respectabele houding. Wij zouden het zeker met z’n tweeën wel geklaard hebben, als ‘de litteraire kritiek’ er maar niet was geweest, die een telkens grotere verwijdering tussen ons schiep, als men het zoeklicht weer op onze familie liet vallen. – Ik sta allengs skeptisch tegenover litteraire kritieken, in het bijzonder tegenover poëzie-kritieken. Fens (o.a) beroemt er zich op dat hij een bundel ontvangt, leest en dan, zo mogelijk diezelfde avond de kritiek post (‘om de uitgever vóór te zijn’). Naar mijn stellige mening geeft zo’n recensent dan op deze avond een zelfportret (of, anders geformuleerd, een zelfprojectie) waarvoor het boek i.c. dan het decor mag leveren waartegen hìj zo gunstig of zo geestig afsteekt. Begrijpt u hoe ik dit (zonder de geringste ‘pointe’) bedoel?Ga naar eindnoot17

In oktober en november 1982Ga naar eindnoot18 correspondeerden ze over de datum van verschijning en Warrens bespreking van het boek van Van der Zeyde. Gerhardt voelde zich inmiddels niet langer miskend:

Een goed vers schrijven, je huis en je erf in stand houden, proberen de menselijke verhoudingen eenvoudig te houden en – als het helaas nodig is – met leggers van hinderlagen af te rekenen: daar heb je het zo’n beetje in a nutshell. Er zijn trouwens niet veel hinderlagen meer. Mijn plaats op het Hollands erf wordt mij thans wel gegund. […] Neen, ik neem verder geen deel aan ‘het litteraire leven’; ik weet zelfs nauwelijks hoe het is en wàt het eigenlijk is.Ga naar eindnoot19

Warren stuurde haar zijn bespreking van de herdruk van De hand van de dichter, die op 27 november in de pzc verscheen. Daarin schreef hij: ‘Vergelijking leert dat deze tweede druk evenwichtiger is geworden en ook terughoudender wat betreft biografische details.’ Warren oordeelde dat het het beste geschrift is wat er tot nu toe over de dichteres bestaat, ook al ontbreekt het kritische element er in. Gerhardt

schreef dat ze zeer blij was met zijn recensie. En ze gaf aan dat haar ‘dichterschap stellig zou zijn verwilderd (of verzand) zonder de steun van Marie van der Zeyde. […] Zij heeft een absoluut vers-gehoor, waaraan vrijwel niets ontgaat. Waarom ons “admiration mutuelle” is toegedicht heb ik nooit begrepen. Deze afschuwelijke woekerplant heeft op onze grond nooit kunnen aanslaan. Dat het haar – en ook mij – wel eens razend heeft gemaakt als ik weer bij de poëtae minimi werd geveegd, begrijp ik wèl.’

In januari 1983 schreef ze Warren – en bij uitzondering hief ze niet aan met ‘Zeer geachte Heer Warren’ maar met ‘Beste collega in poeticis’ – dat ze zijn fraaie uitgave met Kafávis-vertalingen, Verborgenheden,Ga naar eindnoot20 had gelezen:

De begaafdheid en de grote gedifferentieerdheid is voor mij buiten discussie. Maar deze verzen maken mij schuw (neen, spröde, is het woord, al is het duits) om een reden die je misschien allerminst vermoeden zou. Het zijn verzen van het ongestilde verlangen, die mij voortdurend de versregel in gedachten brengen uit To Hope van Keats. ‘And wave thy silver pinions o’er my head’.Ga naar eindnoot21 Zij spreken alles onverbloemd uit, en ze kunnen het tegelijk, juist daardoor, niet zeggen. Dit is hun lot en tegelijk hun charisma: anders riepen zij die onsterfelijke regel niet op.
Spröde. Dat is mijn nieuwe bundel die dus mijn eigenlijk antwoord bevat in hoge mate; dat is eigenlijk mijn hele leven, dat door de Eroos van de vormgeving, die vervaarlijke macht die het vers naar zijn voltooiing stuurt, van kind af is bepaald. Ik hoop zozeer dat de lezers het kunnen verstaan; ik heb getracht hen in de toelichting (die gij zo slecht verdraagt) op weg te helpen.Ga naar eindnoot22

Warren was onder de indruk van haar reactie:

Ik wilde dat ik iemand als u gekend had na mijn vormingsjaren. Wat had u me voor dwaalwegen kunnen behoeden! Terwijl ik dit schrijf denk ik eigenlijk: je vormingsjaren zijn in wezen nimmer afgelopen. Misschien dat ik u nú pas begrijp en dat u in mijn jeugd langs mij heen gesproken had. Ik weet het niet.Ga naar eindnoot23

‘Een eenzaam en verlegen mens’

Op 3 februari ontving Warren De zomen van het licht, opgestuurd door boekhandelaar Ad ten Bosch, samen met een uitnodiging voor het signeren op 12 februari in boekhandel Van Someren & Ten Bosch in Zutphen, iets dat Gerhardt niet eerder in de openbaarheid deed. Ze had haar zorg uitgesproken dat hij en zijn vriend Mario Molegraaf helemaal van Kloetinge naar Zutphen moesten komen en er nauwelijks tijd zou zijn om elkaar te spreken, maar Warren stelde haar gerust:

Wij vinden het zó prettig u beiden even persoonlijk te zien, dat we graag naar Zutphen komen. Ik zal nooit denken ‘was dàt het nu’, want ik weet dat het bijeenkomen van gereserveerde en mensenschuwe personen (wij zijn het en ik vermoed u beiden ook!) ook al zijn ze nog zo goed voorbereid, nooit verder komt dan het uitwisselen van een paar geremde vriendelijkheden.Ga naar eindnoot24

Warren gaf haar de uitgave met zijn samen met Mario Molegraaf vertaalde Kaváfisgedichten (Sub Signo Libelli, 1982) en de bespreking van Gerhardts nieuwe bundel. Die recensie, die juist die ochtend in de pzc was verschenen, droeg de titel ‘De zomen van het licht. Hellas en Holland’, want hij vond dat Gerhardts dichterschap zich tussen deze twee polen bewoog en dat ze in beide geworteld waren. Hij schreef verheugd te zijn dat, nu het Grieks een verloren cultuur lijkt, er kennelijk toch weer generaties opgroeien die luisteren naar een dichteres die de traditie in ere heeft gehouden, en die de poëzie beoefent met een vakmanschap dat in deze dagen ongeëvenaard genoemd mag worden. De zomen van het licht vond hij een schatkamer vol verrijkende geschenken en als geheel een van de sterkste bundels in haar oeuvre. Misschien wel omdat de ‘obsessie van miskenning en levenslange sarrende smaad’ geweken is en de dichteres daardoor groter geworden is.

Ida Gerhardt was de ontmoeting in Zutphen goed bevallen, want een paar dagen erna schreef ze boekhandelaar Ad ten Bosch: ‘Wij hebben ons vrij veel met Warren en zijn vriend en huisgenoot bezig gehouden, […] Warren en zijn vriend

waren prettig om mee te praten. W. is een eenzaam en verlegen mens in zijn hearts of hearts, leek mij.’Ga naar eindnoot25

Halsstarrig

In de daaropvolgende maanden probeerde Warren met enige aarzelingen het ijs te breken voor zijn uitgever Bert Bakker, die graag een bloemlezing uit Gerhardts werk wilde brengen in zijn reeks poëziebloemlezingen, maar Bakker was bang dat Gerhardt zou weigeren omdat (schreef Warren haar):

hij zich tegenover u eens een weinig lovende uitdrukking heeft laten ontvallen die hem verschrikkelijk spijt omdat hij nadien uw werk wèl zeer is gaan waarderen. Hij vreest dat u hem dit nog steeds kwalijk neemt, en dat hij een weigering krijgt wanneer hij zich rechtstreeks tot u richten zou. U begrijpt het al; ik heb op me genomen, te trachten het ijs te breken. Ik weet ook wel dat u tòch al bezwaren tegen bloemlezingen hebt, maar deze zeer ruime bloemlezingen die niettemin slechts ongeveer ƒ 15, kosten, bereiken een zeer groot publiek, en ik meen dat u dat toch ook weer wel prettig zult vinden. Scholieren kunnen nu eenmaal moeilijk vele tientjes neertellen voor een bundel.’Ga naar eindnoot26

Maar Gerhardt hield inderdaad niet van bloemlezingen, ze maken de lezer lui; één bundel is een betere eye-opener dan een selectie uit de vele, vond ze. En wat de jongeren betreft: volgens haar kostte een avond in de ‘discobar’ waarschijnlijk meer dan een bundel. Zij schreef dat zij in de zesde klas van het gymnasium ƒ 0,50 zakgeld kreeg en dat ze er naar uitzag om één Reklamvertaling van een Platodialoog te kunnen kopen.Ga naar eindnoot27

Ook weigerde ze Warren een gedicht af te staan voor de Dagkalender Poëzie van Meulenhoff, die hij jaarlijks samenstelde. Ze vond ‘dat een vers in zijn entourage hoort’. Warren, die zijn verzoeken soms vergezeld liet gaan van een geschenk, zoals zijn uitgave van Kaváfis (1984),Ga naar eindnoot28 reageerde positief op haar eerder gememoreerde nrc-artikel ‘Kritiek als intimidatie’:

Ik bewonder u dat u de moed gehad hebt, zo fier en open uw grieven te uiten. Ik ben het ook vrijwel volkómen met u eens, en het zou te ver voeren, een te lange brief vergen, u te zeggen waar ik het niét met u eens ben. Hopelijk kan dat nog eens in een gesprek. Ik wil u wel aanduiden wáar: b.v. over die 1982-gedichten. Zoals u weet vind ik die ook gewoon slecht. En natuurlijk vinden uw ‘vijanden’ (dat ziet u iets te fel lijkt me) die ook slecht. In zo’n geval gaat het er niet om of u gelijk hebt wat uw ontroering of verontwaardiging betreft, daarin staat u aan de goede kant m.i., maar u hebt door er geen goede poëzie van te maken, u zwak opgesteld en daarmee hebt u ongelijk. Maar nogmaals: wie weet mogen we daarover nog eens met u praten in een vriendschappelijk gesprek. Wat schrijft u ook prachtig proza. Zoals u de zwerftocht navertelt dat doet toch betreuren dat u ook niet meer proza hebt geschreven! Het was mij echt een behoefte u direct mijn bijval te betuigen. Ik hoop dat uw stuk veel ‘los zal maken’, dat het een discussie op gang brengt. Maar helaas, ik kèn dat gruwelijke wereldje van Beurskens en Goedegebuure c.s. maar al te goed. Ze zijn míj ook niet best gezind, dat snapt u wel!Ga naar eindnoot29

Pas een half jaar later formuleerde Gerhardt een antwoord zonder in te gaan op wat Warren schreef over de 1982-gedichten:

Ik ben niet naïef, maar van de karakterloosheid die er ook in de litteraire wereld hier en daar huist, heb ik niet eerder geweten. Het meeste deed dit mij aan de tinnen soldaatjes uit mijn kindertijd denken. Als de voorste omviel, vielen ze allemaal mee. De hartelijkheid van de talloze adhesiebetuigingen die ik ontvangen heb, was natuurlijk een prettig iets, maar het deed mij wel schrikken toen ik merkte volstrekt niet de enige te zijn die het niet werd gegund om ernstige en toegewijde lezers te hebben. Het gaat ons, met ups en downs, ondanks de moeilijke tijd goed. Ik moet mijn ogen zeer ontzien, maar er zijn wel erger dingen.Ga naar eindnoot30

Een half jaar later ontving Warren van Gerhardt weer eens een cadeautje: de bibliofiele uitgave Negen verzen van zonsopgang, die ter gelegenheid van haar tachtigste verjaardag verscheen, gelijktijdig met een herdruk van de Verzamelde gedichten. Op haar verjaardag stond Warrens bespreking al in de pzc met de kop ‘Een kristal, een heelal’, woorden uit ‘De studentenkamer’ uit De ravenveer. Hij benadrukte dat het ge-

dicht van Gerhardt autonoom is; het maakt zich los van de dichter die er leven inblies en wordt een wereld die in zichzelf voltooid is.

Toen ze hem voor de recensie bedankte, meldde ze dat ze voor een euvel aan haar oog werd behandeld en lange tijd onvindbaar zou zijn. Warren schreef direct bemoedigend terug. Veel later kreeg hij pas een reactie, geschreven door Marie, omdat het helaas niet gegaan was als gehoopt; lezen en schrijven kon Ida niet meer. Gelukkig kon zij het groene land, het water, bomen en bermen nog onderscheiden en dat betekende voor haar meer dan alle literatuur ter wereld.Ga naar eindnoot31

Eigengereid

Trouw besprak Hans Warren op 1 februari 1986 een volgende uitgave, dit keer Marie van der Zeydes De wereld van het vers. Hoewel hij haar soms een merkwaardige gids vond, was hij positief in zijn oordeel. Maar in zijn dagboek lezen wij dat hij, om de betrekkingen niet te schaden, mild was.Ga naar eindnoot32

Marie van der Zeyde schreef hem dat zij een paar maanden onvindbaar hoopten te zijn, zodat Ida voor een heupfractuur behandeld zou kunnen worden.Ga naar eindnoot33

Op 15 november 1988 verscheen Gerhardts laatste bundel, De adelaarsvarens. Een recensie van Warren bleef echter uit. Ze vroeg hem nog geen twee weken later ongeduldig of hij wel een geschenk-recensie-exemplaar had ontvangen. En of hij wist dat haar zus Mia overleden was. Warren noteerde privé: ‘De briefkaart was zo blindelings en kriskras beschreven dat het me ontroerde. Verbazingwekkend dat de post het adres heeft weten te ontcijferen.’ Hij voelde zich schuldig maar hij had er geen zin in gehad omdat de omgang met de dames altijd zo stroef verliep. Omdat Gerhardt hem zelfs nu nog tot de orde wist te roepen, zou hij proberen die zwakke bundel vriendelijk te recenseren.’Ga naar eindnoot34 En in zijn antwoord excuseerde hij zich voor

zijn lange stilzwijgen en betuigde hij zijn medeleven met het overlijden van haar zuster.

Op 17 december 1988 verscheen zijn bespreking, positief uiteraard. De kop erboven luidde ‘Kies wat uw beitel niet bevalt’, een dichtregel afkomstig uit het in de bundel opgenomen ‘Van de meester-beeldhouwer’. Die woorden getuigden van Gerhardts afkeer voor de weg van de minste weerstand. Zij had volgens Warren gekozen voor hakken in het meest weerstand biedende gesteente, voor werk dat het uiterste van haar vroeg. Warren vond haar nog even machtig over de taal als in eerdere bundels. De gedichten waren nog even zorgvuldig bewerkt als in het verleden.

Het lijkt erop dat er verder nauwelijks correspondentie heeft plaatsgevonden tot 1994, ook niet na het overlijden van Marie van der Zeyde in 1990. Wel besprak hij, nogmaals, haar werk in een algemeen artikel, nu bij het verschijnen van de vijfde editie van de Verzamelde gedichten in 1993. Gerhardt hield volgens hem eigengereid vast aan de klassieke vormen, eigengereid toonde ze zich in haar aanklachten tegen de tijdgeest. Ze mocht dan helemaal buiten de literair-historische orde vallen, toch is ze onlosmakelijk met het moderne Nederland verbonden. Volgens Warren herkennen we namelijk allemaal dat vermanende vingertje, haar zendingsdrang en die haat-liefdeverhouding tot het vaderland. Daarom vond hij haar een ideale ver-

tegenwoordiger van ons land in de wereldliteratuur; niemand anders zou het verdienen onze Nobelprijskandidaat te zijn, schreef hij.Ga naar eindnoot35

In 1994 kreeg hij haar toestemming om een gedicht te citeren in de Platovertaling waaraan hij samen met Mario Molegraaf werkte. José van der Donk, Gerhardts secretaresse, schreef dat zij Ida daar op goede dagen uit wil voorlezen, maar dat er ook dagen zijn dat Ida al elders lijkt te vertoeven. In 1997 schreef ze dat Ida wachtend uitziet naar een morgen zonder einde, die als een zon in haar rijke leven door zal breken.Ga naar eindnoot36 Dat gebeurde ten slotte op 15 augustus van dat jaar.

Graag betuig ik mijn dank aan de erven van Hans Warren (Mario Molegraaf) en Ida Gerhardt (Ad ten Bosch) om inzage te mogen hebben in de brieven en hun toestemmingen om eruit te citeren (de briefwisseling Gerhardt-Warren wordt bewaard in de Zeeuwse Bibliotheek, collectie Hans Warren). En ik dank Ad ten Bosch en Ab van der Kloot, die toestemming gaven de hier afgedrukte foto’s te publiceren (ze worden bewaard in het Regionaal Archief Zutphen, Collectie Ida Gerhardt, nummer toegang 0379, inventarisnummer 2130).

Theo van der Meer
‘Verteerd te zijn van liefde’
P.J. Meertens in Doetinchem

Theo van der Meer (1950) promoveerde in 1995 cum laude op het proefschrift Sodoms zaad in Nederland. Het ontstaan van homoseksualiteit in de vroegmoderne tijd. Hij was werkzaam bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis en publiceerde een biografie van Jacob Anton Schorer (2007). Tegenwoordig schrijft hij aan een biografie over P.J. Meertens.

Na zijn afstuderen in mei 1924 als letterkundige leek de toekomst van de latere volkskundige Piet Meertens – Meneer Beerta in J.J. Voskuils Het Bureau – in het onderwijs te liggen. Eerst kreeg hij een tijdelijke aanstelling op een hbs in Woerden; eind december 1925 stelde het curatorium van het Stedelijk Gymnasium in Doetinchem hem aan ter vervanging van een zieke leraar Nederlands en Oude Geschiedenis.Ga naar eindnoot1 Dat was de school die enkele decennia eerder mede door toedoen van dichter en leraar klassieke talen J.A. dèr Mouw in opspraak was geraakt.Ga naar eindnoot2 Meertens accepteerde de nieuwe aanstelling volgens zijn dagboek louter op financiële gronden. Hij vond zichzelf nauwelijks geschikt voor het vak.Ga naar eindnoot3 Aan zijn tijd in Woerden heeft hij bijna geen woord vuilgemaakt, aan Doetinchem echter des te meer.

In de eerste week van januari 1926 nam Meertens zijn intrek op kamers in Doetinchem.Ga naar eindnoot4 Zijn aanstelling duurde tot aan het einde van het schooljaar. ‘O Doetinchem, Doetinchem’, verzuchtte hij nadien meer dan eens met weemoed.Ga naar eindnoot5 Een halve eeuw later – halfzijdig verlamd en afatisch, wonend in een verpleeghuis, maar nog altijd met één vinger een dagboek typend – was hij in een droom terug op de school bij de leerlingen en de rector. Dat ‘bewijst opnieuw de grote betekenis die Doetinchem gehad heeft in mijn leven.’Ga naar eindnoot6 Tezelfdertijd vergeleek hij zijn kortstondig verblijf in Doetinchem met ‘het geluk van een prille liefde […] die in de knop gebroken wordt.’ Zijn gedicht ‘Vers’ dat in 1929 in De Gids verscheen, heeft dezelfde strekking. Hierin staat naar eigen zeggen niet een persoon maar deze gefnuikte liefde centraal.Ga naar eindnoot7

Volgens Meertens was het helemaal niet de bedoeling geweest dat het gedicht gepubliceerd zou worden, maar was dat op advies van Martinus Nijhoff gebeurd. In 1919 had hij kort na zijn eindexamen gymnasium gedebuteerd onder het pseudoniem Jan de Raedt in het net opgerichte tijdschrift voor jongeren, De Jongste Dag. Het tijdschrift ging in de tweede jaargang ter ziele. Tussen 1920 en 1923 schreef Meertens onder hetzelfde pseudoniem nog enkele niet-gepubliceerde gedichten. In 1932 stuurde hij tientallen gedichten onder eigen naam naar Klaas Heeroma (Muus Jacobse), Nijhoff en Marsman. Maar volgens Heeroma getuigden ze met regels als ‘achter de wereld en na de tijd’ van een individualisme dat immer z’n vervulling zocht in het Jenseits, waarop volgens hem niemand zat te wachten.Ga naar eindnoot9 Hij vond de gedichten te ‘individualistisch’, ze boden hooguit belofte en weinig geestelijke winst. Nijhoff meende dat maar één gedicht na uitvoerige bewerking geschikt was voor publicatie. Van Marsman is geen reactie bekend.Ga naar eindnoot10 Meertens heeft nadien nog wel een enkel gedicht en een aantal onvoltooide korte verhalen of aanzetten tot romans geschreven, maar waarschijnlijk nooit ergens voor publicatie aangeboden.

Begin juli 1926 nam de zieke leraar die Meertens verving definitief ontslag en de vervanging veranderde in een vacature. Met enig tumult ging de baan tot Meertens’ grote verdriet aan hem voorbij. Had hij zijn aanstelling alleen op materiële gronden geaccepteerd, de beëindiging ervan vergeleek hij met de beproevingen die Job ten deel waren gevallen. Als bij alles in het leven zocht hij naar wat God in dezen met hem voorhad, om slechts te kunnen verzuchten dat wat de Heer hem gegeven, de Heer hem ook ontnomen had. Het grootste geluk dat hij tot dan toe in zijn leven gekend had, én ‘mijn plaats – ja mijn plaats’ waren hem afgepakt, dacht hij nadien niettemin opstandig.Ga naar eindnoot11

Ten tijde van Meertens’ verplichte sollicitatie had het gymnasium in Doetinchem een slechte reputatie. De helft van de leerkrachten had ordeproblemen. ‘Ik had onder mijn medestudenten veel Doetinchemmers ontmoet en verhalen over het gymnasium gehoord en ook lag het Doetinchems gymnasiumschandaal te kort achter ons dan dat we het vergeten waren,’ schreef hij decennia later in een

aanzet tot een autobiografie,Ga naar eindnoot12 met een impliciete verwijzing naar de rel met Dèr Mouw. Het is een (her)interpretatie van het tumult waarmee Meertens’ eigen vertrek gepaard was gegaan, die niet uit toenmalige notities spreekt. Was het wijsheid achteraf of groeiend inzicht die hem ertoe heeft gebracht dat vertrek in het licht van Dèr Mouws schandaal te bezien? Heeft de burgemeester van Doetinchem, W.P.J. Duval Slothouwer, die in Meertens’ zaak persoonlijk heeft ingegrepen en hem ‘bekend eigenwijs’ vond, voorkomen dat het gymnasium twintig jaar na dat schandaal opnieuw in opspraak geraakte, of heeft hij door krachtdadig ingrijpen meer ordeproblemen op de school voorkomen? Wat maakte Meertens’ korte verblijf in het Gelderse stadje zo bijzonder dat hij het met een liefde vergeleek waarop hij zijn leven lang met weemoed bleef terugzien?

Gymnasium in opspraak

Het stedelijk gymnasium in Doetinchem was in 1879 opgericht. Veel van de mannelijke leerlingen waren ouder dan gebruikelijk en ‘kwekeling’ van de Christelijk Philantropische Instelling. Die stelde jongemannen van minder gegoeden huize, die vaak al een beroepsopleiding achter de rug hadden, in staat een gymnasiumopleiding te volgen ter voorbereiding op een studie theologie en het predikambt, of eventueel op een studie medicijnen. Gewoonlijk verbleven ze in het internaat Ruimzicht dat net buiten Doetinchem was gelegen.

Rond 1900 had het Gymnasium landelijk al een slechte reputatie. Leraren hadden een pover salaris; er waren geen pensioenvoorzieningen; ze bleven tot op hoge leeftijd voor de klas staan. Gymnasiasten die het elders niet redden, konden in Doetinchem terecht, waar ze eventueel inwonend bij leraren tegen extravergoeding werden voorbeid op het eindexamen en daarbij soms de eindexamenopgaven als oefenstof kregen aangeboden.

In 1904 raakte Dèr Mouw in conflict met de rector. Hij eiste voor een beschermeling dezelfde privileges die de rector andere leerlingen bij hun eindexamen zou gunnen. Op de achtergrond speelden andere kwesties, zoals Dèr Mouws slordige uiterlijk, zijn onorthodoxe religieuze opvattingen en didactische praktijken, waarbij hij leerlingen als gelijken behandelde. Een aantal leerlingen nam het voor hem op. Met enkele leerlingen – onder wie de zoon van de rector – onderhield Dèr Mouw zeer nauwe banden en volgens sommige beschuldigingen of insinuaties ook erotische contacten. In het stadje zou hij bekend staan als communist en als homoseksueel. Mede door publicatie van een brochure van de hand van de rector bereikte het conflict de landelijke pers en volgde ministeriële bemoeienis. Dèr Mouw deed twee pogingen tot zelfmoord en nam ontslag na een veroordeling tot een boete wegens smaad jegens de rector.Ga naar eindnoot13

Tijdens Meertens’ aanstelling was er geen sprake van problemen met eindexamens. Dertien van zijn vijftien leerlingen slaagden, zonder dat er vraagtekens rezen over de manier waarop. Na zijn vertrek zakte enkele jaren achtereen de helft van de

kandidaten,Ga naar eindnoot14 onder wie in 1927 twee van Meertens’ favoriete leerlingen.

Net als Dèr Mouw hield Piet Meertens er onorthodoxe religieuze en politieke opvattingen op na. Ook hij behandelde leerlingen als gelijken, al kan dat deels geduid worden als gebrekkige didactische vaardigheid. Volgens de rector lachte hij met leerlingen mee, als ze streken bij hem uithaalden. Hij hield in elk geval weinig afstand. Riskant voor zijn reputatie was dat hij met sommige leerlingen op hun uitnodiging nachtelijke wandelingen in de bossen in de omgeving van Doetinchem maakte. Na enig aarzelen – hij was bang dat hij een figuur zou slaan als het bekend werd – had hij daarmee ingestemd. Dat riep toen misschien niet direct tegenwoordige seksuele connotaties op, het zou door de geschiedenis met Dèr Mouw wel een gevoelige kwestie kunnen zijn geweest. Uit niets blijkt echter dat anderen weet hadden of zich stoorden aan de wandelingen.

Tijdens de zes maanden op het gymnasium heeft Meertens met vier leerlingen – van wie hij er drie overleefde – langdurige vriendschappen gesloten. Jan de Geus, Rudi van Brakell BuyssGa naar eindnoot15 en David Friedman waren maar enkele jaren jonger dan hijzelf was. Joesef Bijl was acht jaar jonger en had geen deel aan de wandelingen. Hoewel Joesef wel direct zijn bijzondere belangstelling had, dateert hun vriend-

schap feitelijk van een paar jaar na Meertens’ intermezzo in Doetinchem. Jan was een Ruimzichtkwekeling, Rudi woonde bij de rector, en David mogelijk bij een leraar. Rudi was geboren in Soerabaja en zijn familie woonde in Nederlands-Indië. David behoorde tot een internationaal georiënteerde rijke joodse familie; zijn ouders waren Russisch, woonden in Amsterdam en waren in 1922 genaturaliseerd. Davids vader dreef samen met een broer in New York de Diamanten Handelmaatschappij.Ga naar eindnoot16 Joesef was van Nederlandse afkomst, maar zijn familie woonde in Egypte. Hij was al sinds 1921 kwekeling van de Christelijk Philantropische Instelling en woonde ook in Ruimzicht. Hij had geen belangstelling voor het predikambt. Op zijn zestiende liet hij weten medicus te willen worden.Ga naar eindnoot17

Meertens’ religieuze achtergrond

Piet Meertens’ religieus en politiek ontwaken kwam rond zijn vijftiende. Enerzijds verschafte kerkgang in zijn woonplaats Middelburg hem een diep gevoel van gemeenschap met gelovigen die tijd en ruimte oversteeg. Lezing van Tolstoi – Het Koninkrijk Gods is binnen in U – en van de Bergrede (Mattheus 5-7) bracht hem het ideaal van weerloosheid bij, en het besef dat gemeenschap slechts kon bestaan op basis van rechtvaardigheid en verzoening. De oorlog in het nabije België, het leed dat hij onder Belgische vluchtelingen zag, en de antimilitaristische geschriften van dominee Bart de Ligt – zoon van een Middelburgse dominee – droegen bij aan zijn levenslange socialistische en pacifistische sympathieën.Ga naar eindnoot18 Onder invloed van het werk van Henriette Roland Holst ging hij zich christensocialist noemen. Op zijn negentiende, aan het eind van zijn Middelburgse gymnasiumtijd, deed hij weliswaar belijdenis in de Hervormde kerk, maar zijn hart lag toen meer bij een christenanarchisme dat antimilitarisme paarde aan een vegetarisch dieet.

Vanaf het begin van zijn studietijd ondernam Meertens een religieuze queeste die hem langs vele religieuze opwekkingsbijeenkomsten voerde. Bovenal heeft de kennismaking met de quakergemeenschap – de Broederschap in Christus – van Kees Boeke in Bilthoven grote betekenis voor hem gehad. Zijn laatste studiejaren was hij daar vrijwel elk weekend te vinden. Enkele jaren lang bezocht hij vaak meerdere keren per week in Utrecht spreekbeurten van Kees Boeke en seminaria

over het quakerdom. In Bilthoven onderging hij de ervaringen van de quakermystiek: momenten van leegte, stilte, en eenwording met God, en het gevoel van een bekering die hem zijn levenspad zou duiden.Ga naar eindnoot19 Teksten in zijn dagboeken getuigen ook van orgastische bruidsmystiek en hij bediende zich van mystieke beelden. Vereenzelviging met de geliefde leerling Johannes aan de borst van Jezus bij het laatste Avondmaal – middeleeuwse verbeelding van de eenwording met God – stelde hem in staat zijn homoseksuele gevoelens te sublimeren tot agapè. Ze waren een door God opgelegde last, zowel opdracht als uitverkiezing tot het bevorderen van broederliefde en gemeenschapsgevoel.

Meertens had zich bij zijn aanstelling voorgenomen zijn geloofsbelijdenis voor zich te houden. De rector had tijdens hun eerste gesprek laten weten niets van godsdienst te moeten hebben. Het feit dat Boekes Broederschap in Christus zich radicaal tegen wereldlijk gezag keerde, zich actief inzette voor dienstweigering, maar ook meer dan eens in opspraak kwam door confrontatie met de politie,Ga naar eindnoot20 zal Meertens hebben gesterkt in zijn voornemen behoedzaam te zijn. Al kort na zijn aanstelling hadden leerlingen echter ‘uit zijn doen en laten op kunnen maken dat [hij] een volgeling van Kees Boeke [was].’Ga naar eindnoot21

Meertens in Doetinchem

Eenmaal in Doetinchem schreef Meertens opgewekte brieven naar huis. De rector was een ‘alleraardigste kerel’; collega’s waren hartelijk. Hij werd een geziene gast aan huis van de classicus Cauveren, een rabbijn, de leraar die het minst orde had. Ook bij de vier leraressen die de school telde, bleek Meertens in de smaak te vallen. Onderling hadden ze ruzie, maar tegen de rector maakten ze gezamenlijk front. Ze namen het alle vier voor hem op toen aan het einde van het schooljaar het rumoer om zijn aanstelling begon. Op een receptie zou toen zelfs een fikse ruzie zijn ontstaan, nadat een curator die gewaagde van ‘vrouwengeklets’, van een van de leraressen een opmerking over ‘mannengekonkel’ naar zijn hoofd kreeg.

Begin 1926 was het allemaal nog pais en vree. In zijn eerste weken in Doetinchem bezocht Meertens curatoren, de rector, collegae, en de leiding van Ruimzicht. De lessen gingen goed en leerlingen waren stil en oplettend. Bij enkele andere leerkrachten was het wel anders. In januari waren er in de hele school negentien leerlingen (op honderd in totaal) de klas uit gestuurd. Zelf had hij maar één leerling strafwerk gegeven. Behalve uit de eerste weken zijn geen brieven of dagboekaantekeningen bewaard gebleven waarin hij iets vertelt over zijn onderwijservaringen. In zijn dagboek reflecteerde hij wel in toenemende mate op zijn omgang met uitverkoren leerlingen.

De ‘eindeloze gesprekken’ die hij met deze jongemannen voerde, markeerden het begin van langdurige vriendschappen met enkele van hen. ‘Het is toch zo’n groot voorrecht, dat ik hier zulke oprechte en diepe naturen heb getroffen. […] Ik heb zo heel veel aan hun omgang, en ik ben zo blij dat de jongens zo graag bij me

komen en nooit moe worden al maar weer te praten over de hoge geestelike dingen, die ons rijk en gelukkig maken.’Ga naar eindnoot22 Eenmaal terug in Utrecht, na de beëindiging van zijn aanstelling, kon Meertens zijn relaties met enkele zesdeklassers die daar gingen studeren voortzetten.

De vriendenman

Hoe treffend Han Voskuil Meertens als Meneer Beerta in Het Bureau moge hebben getekend, niet in de laatste plaats als netwerktijger, maar Meertens ‘de vriendenman’ komt daarin niet uit de verf. Aan bijna elke kring waarin hij ooit verkeerde, hield hij vriendschappen over die gewoonlijk pas door de dood ontbonden werden. Tientallen omvangrijke briefwisselingen die soms meer dan een halve eeuw omspannen, getuigen daar uitbundig van. Vriendschap ging wat Meertens betreft bloedverwantschap te boven, al was hij familieziek: ‘wat zou ik, in tijden van nood, aan mijn familie hebben? […] mijn beste vrienden [laten] me nooit, onder welke omstandigheden ook, in de steek.’Ga naar eindnoot23 Netwerk en vriendenkring ontliepen elkaar niet per se, maar de eerste term doet geen recht aan de wederzijdse affectie en zijn charisma die uit zijn omgang met vele vrienden opdoemen.

De banden met leerlingen die hij in Doetinchem heeft opgedaan, spannen in menig opzicht de kroon, niet in de laatste plaats omdat het genoemde viertal zelf een bijzonder leven heeft geleid. Jan de Geus stierf in 1942 in Dachau na een verblijf in kamp Amersfoort: al voor de oorlog had hij zich als predikant vanaf de preekstoel uitgesproken tegen het nationaalsocialisme en hij was daar vanaf het begin van de bezetting mee doorgegaan. Bovendien probeerde hij nsb‘ers van hun dwaalwegen te doen terugkeren. In kamp Amersfoort was hij velen tot steun geweest.Ga naar eindnoot24 Bij het vernemen van Jans dood memoreerde een diepgeschokte Meertens dat Jan het in 1926 voor hem had opgenomen, ‘verdediger van mijn recht, toen al een voorstander van recht en waarheid. Hij was niet bang, ook niet voorzichtig, hij durfde de waarheid te zeggen, wie hij ook voor zich had. Heeft dat misschien ten slotte zijn vrijheid en vervolgens zijn leven gekost?’Ga naar eindnoot25 Jan was ‘teer als een vrouw’ in zijn gevoelens,Ga naar eindnoot26 maar ‘op en top een man’ zonder ‘he-man’ te zijn, ‘gevoelig zonder sentimentaliteit’.Ga naar eindnoot27

Rudi van Brakell Buys ontwikkelde zich tot spinozist (in 1934 promoveerde hij op een proefschrift over het godsbeeld van Spinoza), anglist en tot boeddhist. Na de Indonesische onafhankelijkheid werd hij – mede door bemiddeling van Meertens – enkele jaren hoogleraar Engelse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Indo-

nesië. Hij heeft tal van boeken over uiteenlopende onderwerpen op zijn naam staan: Engelse letterkunde, Spinoza, boeddhisme, mystiek. Bij zijn dood in 1978 schreef de nrc dat hij beschouwd werd als de opvolger van dr. J.D. Bierens de Haan (1866-1943), in zijn dagen een bekend onafhankelijk denkend wijsgerige spreker en publicist. Een gesprek met Rudi of een brief van hem is Meertens altijd ‘een weldaad’ geweest. ‘De bleke, tengere, wonderlike’ Rudi, die in de liefde geen deceptie bespaard was gebleven, had een ‘moeilijk, maar een rijk leven gehad’.Ga naar eindnoot28

David Friedman kreeg na zijn promotie in 1936 op een Engelse vertaling uit het Sanskriet van een zesde-eeuwse boeddhistische tekst en een korte vervolgstudie in Oxford een aanstelling als privaatdocent Pali en de geschiedenis van het boeddhisme aan de Universiteit van Leiden.Ga naar eindnoot29 Als jood is hij aan het begin van de bezetting ontslagen.Ga naar eindnoot30 Opvallend genoeg is hij in de zomer van 1941 – in mei van dat jaar had Meertens nog met hem geluncht – erin geslaagd met vrouw en kinderen naar New York te ontkomen, waar hij voor de Nederlandse regering ging werken op het Netherlands Bureau of Information.Ga naar eindnoot31 Zijn ouders die in de jaren dertig naar Parijs verhuisd zijn en zijn broers en zussen waren eerder ontkomen of woonden voor de oorlog al in de Verenigde Staten. Naar verluidt verkeerde David in New York ook in kringen van Claude Levy Strauss en de École Libre des Hautes Études (de latere New School), waar zich tal van gevluchte joodse intellectuelen, zoals Hannah Arendt, ophielden. Na de oorlog werd Friedman eerst hoogleraar in Batavia (waar hij zich ook inspande voor de benoeming van Rudi) en daarna ‘reader’ aan de University of London. Op den duur lijkt Meertens’ relatie met hem verwaterd. David stierf een jaar voor Meertens en werd in boeddhistische kringen geëerd om zijn grenzeloze compassie en als een ‘patiently devoted guide and supervisor’ en ‘an immensely caring friend’.Ga naar eindnoot32

Joesef Bijl is medicus, psychiater en directeur van een inrichting in Portugaal geworden. Voor de oorlog moet hij de grote onbeantwoorde liefde van Meertens zijn geweest. Lang nadien vertelde Meertens nog dat hij en Joesef tien jaar hebben samengewoond,Ga naar eindnoot33 suggererend dat ze geliefden waren, terwijl ze in werkelijkheid maar enkele jaren – weliswaar in hetzelfde pand – op gescheiden kamers woonden.Ga naar eindnoot34 In 1930 sloten Meertens en Joesef een ‘bondgenootschap’ om elkaar altijd bij

te staan. Al was dat ‘maar gekheid […] God geve dat Joesef en ik ons levenslang bondgenoten mogen blijven,’ noteerde Meertens daarbij.Ga naar eindnoot35 Hij voorzag toen al ‘hoe grote troost in later jaren mij zijn tegenwoordige vriendschap zal zijn’ en hij dompelde zich onder (naar Albert Verwey) in ‘liefde die vriendschap heet’. In de nacht van 8 januari 1975 waarin een hersenbloeding Meertens velde, spoedde Joesef zich vanuit Portugaal naar Amsterdam. Hij onderkende nadat Meertens uit zijn coma ontwaakt was, dat hij nog compos mentis was.Ga naar eindnoot36 Van de Doetinchemse vrienden heeft alleen Joesef hem overleefd.

Zonen van zijn geest

Het valt buiten het bestek van dit verhaal de complexe erotiek van Piet Meertens te analyseren, maar ‘vaderlijke’ relaties met jonge mannen of met adolescenten – ‘zonen van zijn geest’ – die hij in zijn leven is aangegaan, waren niet gespeend van erotische gevoelens. Meertens was de pedagogische eros toegedaan – een opvoedingsideaal dat vooral voor de oorlog in Duitsland aanhangers had – waarvoor hij zich heeft beroepen op Guido Gezelle en diens adoratie voor zijn leerling Eugeen van Oyen.Ga naar eindnoot37 De regel ‘Welk leed is bitterder dan dit: verteerd te zijn van liefde en niet te mogen minnen’ in zijn eigen ‘Vers’ appelleert aan de homoseksuele canon en roept reminiscenties op aan P.C. Boutens’ Nagelaten strofen van Andries de Hoghe (1919) en sommige gedichten van Willem de Mérode. De betekenis verschuift door wat Meertens over de achtergrond van zijn ‘Vers’ zegt van een concrete liefde die naar haar aard niet mag, naar een liefde die eros belichaamt en die het subject ontzegd is. Zijn verlangen naar een zoon kenmerkte zich zowel door erotische gevoelens als door een kuisheidsideaal. Het bracht hem later meer dan eens aan de rand van de afgrond, zoals het Duitse ideaal om voor de hand liggende reden ten onder is gegaan. Maar in 1926 schreef hij na een van zijn nachtelijke wandelingen dat vriendschap het ware altruïsme was die ‘vrouwenliefde’ vele malen te boven ging. Vaderlijke vriendschappen met jongens waren zijn alternatief voor een volwassen liefde die hij zich – zeker in die tijd – alleen met een vrouw kon denken. In meisjes was hij niet geïnteresseerd.

Piet Meertens heeft mede door zijn (mogelijk onterechte) veroordeling in 1941 wegens een seksueel contact met een minderjarige jongen (in 1933) en andere incidenten de reputatie verworven het in sexualibus niet zo nauw te nemen. Zeker later in zijn leven speelde hij soms met vuur in zijn omgang met jongemannen. Afgezien van de vraag of hij in de periode waarin dit verhaal zich afspeelde zijn ideaal celibatair te leven waarmaakte, is er de herinnering van letterkundige Jaap Romijn dat Meertens hem tijdens bijlessen Latijn en Grieks opdringerig op onanie aansprak.Ga naar eindnoot38

Ondanks ongelijkheid zullen Jan, Rudi, en David er de personen niet naar geweest zijn zich al te grote opdringerigheid te laten welgevallen. ‘Geborgen in zijn vriendschap’ met Jan leerde Meertens ‘de liefde zonder erotiek’ kennen.Ga naar eindnoot39 Het voorstel om in Amsterdam op kamers te gaan wonen was afkomstig van Joesef,

maar die had toen al van Meertens de verzekering gekregen dat hij geen erotische gevoelens voor hem koesterde. Blijkens zijn dagboeken had Meertens die wel degelijk, maar Joesefs ‘vriendschap, zoals hij die mij schenkt, in alle overvloed, moet mij genoeg zijn; laat ik niet meer begeren’.Ga naar eindnoot40

Seksualiteit zo goed als religie, soms moeiteloos in elkaar overgaand, behoorden tot de ‘hoge geestelike dingen’ waarover Meertens met deze jongemannen sprak. Met Jan had hij het tijdens een nachtelijke wandeling over ‘het sexuele vraagstuk’,Ga naar eindnoot41 omdat de jongeman, ondanks het feit dat hij al verkering had, worstelde met de vraag of hij met zijn aardse liefde God de liefde ontnam die Hem toekwam. Jan had het daar in Doetinchem volgens een levensschets die zijn weduwe na de oorlog publiceerde erg moeilijk mee en zijn worsteling zou nog jaren duren.Ga naar eindnoot42 Rudi kwam – in 1926 een enorme stap – al in zijn eerste gesprek met Meertens ‘uit’ en las hem gedichten voor die getuigden van zijn adoratie voor Joesef. Meertens (zichzelf nog verschuilend achter ‘het masker’) was diep onder de indruk van de vergeestelijking die Rudi net als hijzelf toen in de liefde nastreefde.

Na Doetinchem begonnen Rudi, David en Meertens een nieuwe religieuze speurtocht (Boekes Broederschap was inmiddels ter ziele gegaan) en frequenteerden ze een Bijbels zendingsgenootschap. In 1929 sloegen Rudi en David echter een geheel nieuwe weg in: ze werden hindoe in een geheime ceremonie waarbij Meertens getuige was. Hij had zich veel moeite gegeven hen daarvan af te houden, uit angst dat ze van hun leermeester Raghu Vira (toen promovendus te Leiden, linguïst, en later leidend intellectueel en nationalistisch politicus in India) de haat zouden overnemen die deze het christendom zou toedragen. Meertens heeft al tijdens de nachtelijke wandelingen Rudi en David als verwante zielen leren kennen. Ze waren ieder op hun eigen wijze mystiek bevlogen. In de jaren daarna vond hij ook in Joesef zo’n ziel. ‘Het is of de stille contemplatieve geest van het Oosten en de dadendrang van het Westen zich in hem hebben verenigd tot een gave en loutere schoonheid.’Ga naar eindnoot43

Een grievende belediging

Terwijl Meertens steeds meer vreugde beleefde aan de omgang met zijn nieuwe vrienden, pakten donkere wolken zich samen. Hoewel hij al eerder op ordeproblemen was aangesproken, kreeg hij ondanks het ontstaan van een vacature volgens zijn dagboek begin juli ‘volkomen onverwacht’ de boodschap dat besloten was zijn aanstelling niet te verlengen. Er zou een ‘oproeping’ voor nieuwe kandidaten worden gedaan. Het was ‘een geweldige teleurstelling […] en een grievende belediging’. Er werden ‘idiote nonsens’, ‘leugens en verzinsels’ over hem en zijn lessen verspreid, vooral over ordeproblemen die hij zou hebben. Er was sprake van een ‘samenzwering’, van ‘een kliek’ die tegen hem was. De rector had hem zelf gezegd dat het om ‘mensen in de stad’ ging, maar geen namen kunnen noemen.Ga naar eindnoot44

Erg overtuigend waren de rector en de president-curator inderdaad niet.

Meertens had dan wel geen orde, maar er was ook geen wanorde of herrie in de klas, zei de rector meer dan eens. De president-curator had van horen zeggen dat leerlingen Meertens vervelend vonden omdat hij ‘bijna stotterde’, al had hij dan geen ‘eigenlijk spraakgebrek’.Ga naar eindnoot45 (Hij was heftige stotterproblemen uit zijn jeugd in zijn studietijd grotendeels te boven gekomen.) Leerlingen uit de drie hoogste klassen – waarschijnlijk op initiatief van Jan de Geus – ondertekenden een rekest waarin ze om herbenoeming van Meertens vroegen. Ook collega-leerkrachten ondernamen actie. De rector snapte er niets van, want in het rekest beweerden leerlingen dat er geen sprake was van ordeproblemen en ze vonden Meertens niet vervelend, terwijl uit de gangen nog steeds klachten over hem opklonken. Hij had Meertens niettemin verteld dat hij kon solliciteren op de vacature, maar die vond dat zijn eer te na.

Typerend voor de wankelmoedigheid waarmee het curatorium ordeproblemen benaderde, kreeg Meertens na de actie van leerlingen en collega’s te horen dat de sollicitatieprocedure slechts een formaliteit was, en dat hij, hoewel men de handen vrij moest houden, vrijwel zeker voorgedragen zou worden als hij solliciteerde. Uit zijn aantekeningen blijkt dat Meertens na deze toezegging van het curatorium ook een gesprek heeft gehad met de burgemeester en een wethouder. Hij zal hebben geprobeerd zich ervan te vergewissen dat ze met zijn aanstelling zouden instemmen.

Mannengekonkel

Na sluiting van de sollicitatietermijn genoot Meertens inderdaad de voorkeur. Gesprekken met enkele vrouwelijke sollicitanten die betere papieren hadden dan alle mannelijke sollicitanten, inclusief Meertens, vonden curatoren onnodig. Over ‘mannengekonkel’ gesproken! Bij Meertens’ tijdelijke aanstelling waren ook al vrouwelijke kandidaten gepasseerd omdat de school vier leraressen telde op tien leerkrachten. Het curatorium wilde toen niet dat het talenonderwijs geheel in ‘dameshanden’ zou vallen. Ook al had de rector na een half jaar zijn bekomst van Meertens, hij gaf aan hem te prefereren boven een vrouwelijke kandidaat, ‘zelfs al ware deze zeer goed’.Ga naar eindnoot46 Op 30 juli kreeg Meertens bericht dat hij als eerste op de voordracht was geplaatst,Ga naar eindnoot47 en na instemming van de inspecteur der gymnasia, werd hij definitief bij burgemeester en wethouders van Doetinchem voorgedragen. Meertens was toen al met een gerust hart op vakantie gegaan. Bij thuiskomst wachtte hem een brief met de mededeling dat vooralsnog niet in de vacature werd voorzien, maar dat de waarneming was opgedragen aan mejuffrouw Jurgens uit’s-Gravenhage.Ga naar eindnoot48

Daadkracht van de burgemeester

Een week nadat het curatorium Meertens voorgedragen had, vergaderde het opnieuw over zijn aanstelling, daartoe gedwongen door de burgemeester. Duval

Slothouwer ‘vereerde’ het curatorium met zijn aanwezigheid. B & W konden niet instemmen met de voordracht van Meertens vanwege diens ordeproblemen. Hij sprak individuele curatoren en de rector persoonlijk aan met de vraag wat ze tegen de aanstelling van een vrouw hadden. Het bleek vooral een ‘gevoelsquestie’ en ‘dames’ hadden volgens de rector uit gewichtigdoenerij de gewoonte meer aandacht aan letter- dan aan taalkunde te besteden. Dat ging ten koste van het onderwijs klassieke talen.Ga naar eindnoot49

De burgemeester toonde een daadkracht die anderen leken te ontberen. Hij had de inspecteur der gymnasia in Den Haag bezocht, zelf inlichtingen ingewonnen over enkele vrouwelijke sollicitanten, en in de hofstad al een gesprek met een van hen gevoerd. Hij had haar telegrafisch voor deze vergadering opgeroepen en ze was in het gebouw aanwezig. De heren hoefden alleen nog maar een gesprek met haar te voeren. Ze droegen de juffrouw direct na kennismaking voor tijdelijke benoeming voor bij B & W. Een curator wenste de burgemeester sarcastisch ‘veel genoegen’ met deze aanstelling.

Burgemeester Duval Slothouwer heeft op de valreep rector en curatoren als kwajongens behandeld. Afgaand op de documentatie deed hij dat vanwege het feit dat het curatorium niet in staat bleek aanhoudende ordeproblemen op te lossen en de reputatie van het Stedelijk Gymnasium te herstellen. Feitelijk kreeg Meertens daarvoor de rekening gepresenteerd. Er waren leerkrachten die het er niet beter vanaf brachten maar van wie men niet meer afkwam. Een van de curatoren had al eerder gezegd dat een proefjaar voor Meertens in de praktijk betekende dat de school aan hem vastzat.

Uit niets blijkt dat Meertens gedwongen vertrek iets te maken had met de opspraak waarin het gymnasium decennia eerder was geraakt, laat staan met mogelijk politieke of religieuze overwegingen of geruchten van seksuele aard. Het is natuurlijk heel goed mogelijk dat gedachten aan Dèr Mouw de burgemeester door het hoofd hebben gespeeld, vooral naar aanleiding van het leerlingenrekest: niet nog eens een leraar die leerlingen tot verzet tegen de schoolleiding inspireerde!

Niet te mogen minnen

Nog lang had Meertens diep in zijn hart het gevoel dat hij gevraagd zou worden terug te komen. ‘O Doetinchem’, noteerde hij maanden na zijn vertrek uit de stad, ‘als ik mijn ogen sluit ben ik er weer, ruik ik de scherpe geur der dennenaalden,

hoor ik de jongens op Ruimzicht zingen in de stille avond. O, hoe zal ik dat alles ooit kunnen vergeten.’Ga naar eindnoot50

Een halve eeuw later gaf Meertens toe dat hij geen bezield leraar was geweest. ‘Ik [vond] het een beetje zonde van mijn tijd.’Ga naar eindnoot51 Eenmaal (vanaf 1930) werkzaam als secretaris van de Dialectencommissie van de knaw, na enkele jaren op de Utrechtse universiteitsbibliotheek gewerkt te hebben, realiseerde hij zich dat hij zich in die functie kon ontplooien op een wijze die in het onderwijs niet mogelijk zou zijn geweest. Wetenschap had hem altijd meer aangesproken dan lesgeven. Alleen Joesef begreep dat Doetinchem niettemin bleef knagen. Hij had daar een taak gehad die hij naar beste vermogens en krachten had trachten te vervullen, noteerde Meertens vijf jaar na zijn vertrek. Met onderwijs had die taak kennelijk niet zoveel te maken gehad, met altruïsme, vriendschap en liefde – misschien wel goddelijke opdracht – des te meer. ‘Ik weet, dat ik meer dan een van mijn leerlingen tot steun ben geweest. En ik weet dat die taak me ontnomen is.’Ga naar eindnoot52

Hans Olink
Berliner Beobachter
Joseph Roth in Berlijn

De Joseph Roth Diele ziet er sfeervol uit met zijn lange bar, zijn kleine tafeltjes met roodwit geblokte kleedjes, tientallen schilderijen en evenzovele handgeschreven teksten van de meester aan de wand en zelfs op het plafond. Het in 2002 geopende restaurant aan de Potsdamerstrasse 75, een voormalige Konditorei in de wijk Tiergarten, is druk bezet als we ’s avonds acte de présence geven na een wandeling door de straat die voor de oorlog als de drukste van de stad gold, maar nu enigszins verlaten overkomt.

De uitbaters, Joseph Roth-liefhebbers, ontdekten pas later dat hun geliefde schrijver met zijn echtgenote Friedl in een buurpand woonde – de enige echte woning waar Roth in Berlijn zou verblijven. In de daaropvolgende jaren zou hij bij voorkeur in hotels wonen of bij vrienden logeren.

Twintig kranten verschenen er in Berlijn in de jaren twintig, er heerste een bloeitijd van het expressionisme, het theater leefde, uitgevers lieten ook onbekenden aan het woord. Per jaar werden er meer dan 20.000 titels op de markt gebracht. In Berlijn – en niet in Wenen – bevond zich het Duitstalige centrum van het artistieke en geestelijke leven. Maar de stad had ook een schaduwzijde vanwege de verloren oorlog. De geboorte van de Weimar-republiek werd door onheilsprofetieën van de Untergang des Abendlandes-aanhangers begeleid. De toekomst met wantrouwen bezien. Inflatie en deflatie verscheurden de economie. Geen aangenaam klimaat om in te leven.

Zijn spoor is in grote lijnen te volgen. Zo is aan de Kurfürstendamm 15, waar nu een McDonald’s is gevestigd, een plaquette ingemetseld:

Het is voor zover ik weet de enige plek in Berlijn waar zijn naam in steen is vereeuwigd. Verder moeten we het doen met verwijzingen in zijn brieven.

Niet veel verder aan de Kudamm, op de hoek van de Joachimsthalerstrasse, bevindt zich Café Kranzler, ooit het Cafe des Westens, ook wel Café Größenwahn genaamd. Het trok behalve Joseph Roth kunstenaars uit alle delen van de wereld. Boven de twee-

de verdieping is nog slechts een kleine rotonde over van dit eens zo gerenommeerd café, dat je vanuit kledingmagazijn Gerry Weber met een lift kunt bereiken.

Nog iets verder aan de Kudamm op nummer 25 is nog steeds Hotel am Zoo. Het staat in de steigers en wordt grondig gerestaureerd als Hotel Zoo, dus zonder am (zouden de dieren nu in het hotel verblijven?). Hier streek hij neer als hij tegen de ochtend na het nodige cafébezoek zwalkend zijn weg vond naar het hotel, op enkele minuten van de cafés waar hij verbleef. Een aangename gedachte voor een alcoholist.

Aan de andere kant van de Kudamm, op nummer 217, op de hoek van de Fasanenstrasse waar zich het Literaturhaus bevindt, is eveneens een plaquette bevestigd, maar dan ter herinnering aan de Oostenrijkse schrijver Robert Musil, die op dat adres aan zijn roman Der Mann ohne Eigenschaften heeft geschreven. Nu zit op de begane grond een luxe theewinkel. Roth heeft er niet gewoond maar had er een postadres op naam van de Belangenvereniging van Duitse Schrijvers. Hij had, evenals voor Kafka, die hem ‘een schrijver voor schrijvers’ noemde, grote waardering voor Robert Musil, beiden schrijvers van het voormalige Habsburgse Rijk.

En dan zijn er nog de adressen waar hij af en toe logeerde, zijstraten van de Kudamm, meestal bij vrienden. Op Grollmannstraße 58 woonde Stefan Fingal, een vriend uit Wenen met wie hij naar Berlijn verhuisde. Op Mommsenstraße 66 woonde Alfred Beierle, een Duitse vriend, theater- en filmacteur.

Biograaf David Bronsen stelt dat Joseph Roth al naar gelang zijn stemming de redenen van zijn vertrek uit Wenen varieerde. Zo vertrouwde hij een Franse criticus in de jaren dertig toe dat de inflatie in Wenen hem naar Berlijn had doen vertrekken om daar zijn geluk te beproeven. Een andere keer

vertelde hij dat hij gedwongen was naar Berlijn te verhuizen vanwege zijn liefde voor een getrouwde vrouw en ‘de angst zijn vrijheid te verliezen, die mij meer waard was dan mijn dubieuze hart’.

Joseph Roth kwam in april 1920 in Berlijn aan, nadat de Weense krant Der Neue Tag, waarvoor hij schreef, was opgeheven. Kort voor zijn vertrek had hij Friedl Reichler leren kennen in het Weense café Herrenhof. Om haar te zien reisde hij veelvuldig tussen de twee steden. Nadat zij hem onder druk zou hebben gezet trouwde hij haar op 5 maart 1922 in Wenen en samen vertrokken ze naar Berlijn.

Roth wist al gauw een netwerk van afnemers te creëren, schreef onder andere voor het Berliner Tageblatt, de Berliner Börsen-Courier en de Berliner Zeitung en was prompt een van de best betaalde journalisten. Nieuwsgierig en ambitieus stortte hij zich op de stad en toonde zich in zijn artikelen een zeer nauwkeurig waarnemer die tot in alle uithoeken van de stad kwam. Hij behandelde een breed scala aan onderwerpen en schreef behalve over boeken, films en exposities over sociale tegenstellingen, over weeskinderen, over een wandeling door de stad, over de wachtlijsten voor woningen van de gemeente, over vluchtelingen uit het Oosten, over het rookverbod in de restauratiewagen van de trein, en over een bezoek aan het hiernamaals. Achteraf bezien geven zijn teksten een tamelijk volledig beeld van de toenmalige stad, waarop hij bepaald niet verliefd schijnt te zijn geweest, in tegenstelling tot de vele binnen- en buitenlandse kunstenaars die er aanlegden.

In zijn roman Die Flucht ohne Ende, die in 1927 verscheen, en nu net bij Atlas voor het eerst in Nederlandse vertaling uitkwam, laat Roth zijn held Franz Tunda over Berlijn zeggen: ‘Deze stad ligt buiten Duitsland, buiten Europa. Ze is hoofdstad van haar zelf. Ze voedt zich niet van het land. Ze betrekt niets van de aarde waarop ze is gebouwd. Ze zet deze aarde om in asfalt, in tegels, in muren […]. Deze stad heeft de moed gehad in een lelijke stijl te zijn gebouwd, en dat geeft haar de moed tot verdere lelijkheid […]. Bovendien duldt zij de Duitse provincie, evenwel om haar op een dag op te vreten. Ze voedt de Keulenaren, de Breslauers, om zich door hen te laten voeden.’ (vertaling ho, uit Sehnsucht nach Paris, Heimweh nach Prag. Ein Leben in Selbstzeugnissen.) Het zijn frasen die zijn ambivalente verhouding tot de stad uitdrukken. Of hebben de uitspraken van de protagonist niets met zijn eigen oordeel te maken?

Door Berlijn te beschrijven onderzocht hij de stad. Later schreef hij dat dit een kenmerk was van joodse schrijvers. Hij stak de loftrompet over hen: ‘De onbetwistbare verdienste van de joodse schrijvers voor de Duitse literatuur ligt in de ontdekking en literaire analyse van het urbanisme. De joden hebben het stedelijk landschap en het

zielslandschap ontdekt en beschreven. Ze hebben de hele veelzijdigheid van de stedelijke civilisatie ontsluierd. Ze hebben het koffiehuis en de fabriek ontdekt, de bar en het hotel, de bank en het kleinburgerdom van de hoofdstad, de ontmoetingsplekken van de rijken en de ellendige wijken, de zonde en de laster, de stedelijke dag en de stedelijke nacht, het karakter van de bewoners van de grote steden.’ (vertaling ho, uit Das Autodafé des Geistes, 1933.)

Overal trof hij ellende en onmenselijkheid aan. Demonstraties en knokpartijen riepen de moralist in hem wakker. In tegenstelling tot Wenen was Berlijn geen organisch gegroeide en in de loop van eeuwen historisch gevormde stad. Het was een ‘Moloch-Grossstadt’. Een stad die haar reuzenarmen steeds verder uitsloeg en zich daardoor, in tegenstelling tot Wenen, opende voor het nieuwe en experimentele. ‘De stad,’ vond Roth, ‘is een penibel conglomeraat van pleinen, straten, huurkazernen, kerken en paleizen. Een ordelijke verwardheid; een planmatig exacte willekeur; een doelloosheid van doelgericht schijnende aspecten. Nog nooit was zo veel orde met wanorde verwant.’

Roth leefde in voortdurende spanning tot Berlijn, zwenkend tussen zware depressies en overdadig enthousiasme. Hij zou voor Berlijn nooit op de barricaden hebben gestaan, maar de economische, politieke en geestelijke zwenkingen van de Duitse hoofdstad werden ook voor hem een belevenis.

‘Joseph Roth hield niet van Berlijn: zijn banden met de stad waren van zakelijke aard.’ Het is de openingszin uit de flaptekst van Michael Bienerts in het Nederlands vertaalde boek Joseph Roth in Berlijn. Een leesboek voor wandelaars. In het boek zelf echter wordt die afkeer – enigszins onbevredigend – niet gethematiseerd.

Vanaf 1923 schrijft Roth voor de Duitstalige krant Prager Tageblatt. Hij reist dan heen en weer naar Praag om zijn contacten met de krant te onderhouden. Hij woonde er nooit maar kon er zijn fantasieën kwijt als hij genoeg had van Berlijn. Als hij weer een visum had gekregen was hij content. In het Prager Tageblatt schreef hij: ‘Als ik geen verlangen naar Parijs zou hebben, zou ik verlangen naar Praag. Het is een stad waar niemand zich thuis voelde maar waar ik me ieder ogenblik thuis kan voelen. Men hoeft in Praag niet geworteld zijn. Het is een Heimat für Heimatlose. Ze kent geen sentimentaliteit. Maar ik woon sinds vijf jaar in Berlijn. Ik zit daar als in een wachtkamer van een groot station en wacht op de trein. […] Overdag zwerf ik door het station Berlijn, de haastige reizigers stoten mij aan, de beambten ben ik tot last. […] Desondanks heb ik heimwee naar Praag en in mijn paspoort heb ik een jaar visum voor Tsjecho-Slowakije. In Parijs zou ik graag de zondagen doorbrengen en de doordeweekse dagen in Praag. […] Als ik niet zo veel verlangen naar Parijs zou hebben, zou ik heimwee naar Praag hebben.’ (vert. ho, uit Sehnsucht nach Paris).

Hij formuleerde het ook wel eens anders: ‘Waar het me slecht gaat, daar is mijn vaderland. Goed gaat het me alleen waar ik een vreemdeling ben.’ Als we deze uitspraak serieus mogen nemen, dan zou hij zich in Berlijn goed moeten voelen. Het tegendeel lijkt eerder waar. Het chauvinisme in Berlijn stond hem tegen: ‘Ich mache nur noch Salutierübungen,’ beklaagde hij zich.

Wat was er mis met Berlijn, vraag ik me als liefhebber van de stad af. Vond hij Berlijn te Duits, te Pruisisch? Bespeurde hij antipathieën tegen Oost-Joden, zoals hijzelf (‘Geen Oost-Jood gaat vrijwillig naar Berlijn’). Of had hij een afkeer van de nieuwbouw aan de Kurfürstendamm en omgeving? De stad was tenslotte met een ongekende snelheid gebouwd: tussen 1880 en 1920. Dan was Wenen natuurlijk sfeervoller en traditioneler. En de Wener plechtstatiger en vormelijker dan de ietwat brutalere Berlijner, bekend om zijn ‘Berliner Schnautze’.

Het is merkwaardig dat we naar de houding van Roth tegenover Berlijn moeten gissen. Voor alle zekerheid neem ik contact op met Heinz Lunzer van de Joseph Roth Gesellschaft in Wenen en leg hem mijn vragen voor. Hij schrijft mij terug: ‘Ik geloof dat men niet kan zeggen dat Joseph Roth niet van Berlijn hield – hij heeft zich over vele zaken onvriendelijk geuit, maar dan was dat niet onvoorwaardelijk zijn permanente mening. Als men bedenkt hoeveel empathische artikelen hij over Berlijnse zaken heeft geschreven en met hoeveel vriendelijke nieuwsgierigheid hij de stad heeft beoordeeld, dan kan men niet spreken van platte afwijzing.

Hoeveel vrienden had hij daar, en vanzelfsprekend ook: hoeveel werk verrichtte hij daar om omhoog te komen (van 1920 tot 1923 ongeveer 200 artikelen voor de Neue Berliner Zeitung, en ongeveer 230 artikelen voor de Berliner Börsen-Courier – dat waren gemiddeld gezien zijn grootste prestaties per jaar ooit!)?

Evenwel, de stad als centrum van Duitsland, wiens steeds meer naar radicaliteit neigende politiek hij al sinds 1925 niet kon uitstaan, bracht hem terugblikkend gemakkelijk tot een negatieve totaalindruk – in het bijzonder als men daar zijn snelle en permanente, verregaand enthousiasme voor Parijs en Frankrijk tegenover stelt. Dus zijn de argumenten die u noemt, per saldo niet fout.’

Dankzij een oplettende lezer (de eminente Nabokovkenner dr. Ph.D.A. Treffers) kan ik twee dingen uit mijn vorige bijdrage, over Russische emigrées in Berlijn, op pagina 72, rechtzetten. Het was niet Nabokov maar Boris Pasternak die in de zomer van 1922 op zoek was naar Tsvetajeva. En Nabokovs gedicht ‘Berliner Frühling. Tagebuch eines Taxifahrers’ kreeg de verkeerde titel van mij mee, ik bedoelde ‘Berlinskaia vesna’, door zijn zoon Dmitri in het Engels vertaald als ‘Berlin Spring’. Het spijt me dat ik hierin de lezer op een dwaalspoor heb gezet.

Els Snick
De vele levens van Radetzkymarsch
75 jaar na de dood van Joseph Roth

Els Snick (1966) is docente Duits aan de Universiteit Gent, is gepromoveerd op Joseph Roth en zijn Nederlandstalige bemiddelaars en publiceerde Waar het mij slecht gaat is mijn vaderland (over Roth en Nederland en Vlaanderen) en recent de reportage- en brievenvertalingen Hotelmens.

We herdenken in 2014 dat Joseph Roth (1894-1939) vijfenzeventig jaar geleden, op zaterdag 27 mei 1939, is gestorven. In café Scheltema, aan de Nieuwezijds Voorburgwal in Amsterdam, zal op zijn sterfdag een plaquette worden onthuld. Roth heeft in de jaren dertig immers vele maanden in Amsterdam doorgebracht en dronk graag een glas met zijn vrienden-journalisten bij Scheltema.

Roth verbleef in Amsterdam omdat zijn boeken daar sinds mei 1933 werden uitgegeven, nadat Hitler zijn werk tot de brandstapel had veroordeeld. Enkele weken voor zijn overlijden had Roth bij Verlag Allert de Lange, de exilafdeling van de gelijknamige Amsterdamse uitgeverij, het manuscript ingestuurd van de novelle Die Legende vom heiligen Trinker. ‘Ik vind het buitengewoon mooi,’ schreef zijn vriend Walter Landauer, eveneens een Duitse emigrant die bij Allert de Lange voor de Duitstalige boeken verantwoordelijk was, na ontvangst. ‘Hoewel het voor een boek eigenlijk te kort is, vind ik het zo mooi dat ik het graag zou uitgeven. […] Ik zal ervoor zorgen dat het binnenkort, in een zeer mooie uitgave, verschijnt.’ Het moet Roth als muziek in de oren hebben geklonken. Het zoeken naar een uitgever ging de laatste jaren erg moeizaam. De afzetmarkt voor in Duitsland verboden boeken werd steeds kleiner en Roth had, als drinker, en met een gat in zijn hand, bij zijn uitgevers een kwalijke reputatie gekregen.

Die Legende vom heiligen Trinker gaat over een Parijse dakloze die op een dag onder een Seinebrug een voornaam geklede heer ontmoet die hem zomaar een grote som geld geeft. Wie Roth kende wist dat dit verhaal over hemzelf en zijn goede vriend Stefan Zweig ging, en ook dat zal Landauer gecharmeerd hebben – en op het idee gebracht dat er een verkoopsucces in zat.

Walter Landauer stuurde de drukproeven van de Legende op 27 mei naar café Tournon, de Parijse bistro waar Roth toentertijd woonde. Blijkbaar had hij nog niet gehoord dat Roth enkele dagen eerder in het cafeetje in elkaar gestort was op het moment dat hij hoorde dat Ernst Toller zelfmoord had gepleegd, en in het zie-

kenhuis op sterven lag. Toen het bericht hem in Amsterdam bereikte, pakte Landauer meteen z’n koffers en liet op de uitgeverij een briefje met duidelijke instructies achter: ‘Joseph Roth is zaterdag gestorven. Ik heb besloten maandag naar de begrafenis te gaan die op dinsdag zal plaats vinden. […] Stuur aan de Telegraaf, Het Volk, Tijd en Rotterdamsche de correcties van de Legende met de boodschap dat het boek binnen twee weken zal verschijnen en dat het Roths laatste boek is, en verontschuldig ons voor de ongecorrigeerde drukproeven.’

Rond 1 juni 1939 brachten vele Nederlandse kranten het bericht van Roths dood. Veel journalisten haalden herinneringen op aan zijn passages in Nederland. ‘Velen van zijne bewonderende lezers zullen niet hebben vermoed dat de Oostenrijksche schrijver van Radetzkymarsch, van Hiob, van Der Antichrist en van zooveel andere beroemde boeken, die over de geheele wereld in allerlei talen gelezen zijn en waarvan er ook ettelijke in het Nederlandsch zijn vertaald, nog geen 45 jaar oud was,’ noteerde Chris de Graaff in het Algemeen Handelsblad. Op foto’s zag Roth er immers veel en veel ouder uit, getekend door de alcohol, en Chris de Graaff was als cafévriend getuige geweest van Roths drankzucht. ‘Hij was goedgeefs met het woord ‘mein Freund,’ herinnerde zich de joodse schrijver Jacob Hiegentlich in een in memoriam in Ha’Ischa: ‘Ik mocht hem menigmaal in een klein Amsterdams café ontmoeten; in de aanvang stond hij rechtop bij de tapkast, zijn jas als een officierscape over de schouders geworpen, zijn woorden afbijtend, schneidig. Nadien vermoeid en in mekaar gezakt tussen zijn vrienden aan een tafeltje zijn denkbeeld uiteenzettend over Habsburg, de kerk of zijn schitterende invallen ten beste gevend, zijn critiek op de z.g. vooruitgang, de film, de radio, de reclame, dronken weliswaar maar logischer, belangwekkender dan menig aan een ander tafeltje dazend bel esprit.’ Er kwam geen einde aan het aantal journalisten dat zich door Roth een vriend had laten noemen en met hem gedronken had.

In de shock na het bericht over Roths dood, had Landauer de commercieel bijzonder goede inval, in het persbericht meteen ook Die Legende vom heiligen Trinker aan te kondigen en de ongecorrigeerde drukproeven aan recensenten te sturen. Menno ter Braak titelde zijn recensie in Het Vaderland ‘De bohemien en drinker. Het laatste werk van Joseph Roth. Legende van den alcohol’. ‘Het testament van Joseph Roth’ noemde Johan Winkler de Legende in een bespreking in Het Volk. Tientallen artikelen verschenen er in de weken na Roths dood, ze lazen het boek autobiografisch, als een aankondiging van zijn eigen dood, en de Legende verkocht.

De sporen van reacties op Roths dood door journalisten en schrijvers die hem goed hadden gekend, zijn niet alleen in recensies te vinden, maar ook in brieven, waarvan een belangrijk deel nog op publicatie ligt te wachten. Het spreekt voor zich dat Roths overlijden een diepe wonde sloeg in de kringen van de geëmigreerde Duitse schrijvers, die sinds de Anschluss van Oostenrijk maar al te goed wisten dat ze ook in het buitenland niet lang meer veilig zouden zijn. Roth was vele jaren hun woordvoerder, hun literaire geweten geweest.

Vooral de correspondentie tussen Walter Landauer en Stefan Zweig, die zich in het archief van Allert de Lange Verlag in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (iisg) in Amsterdam bevindt, is van een ontroerende authenticiteit. Zweig schreef een brief aan Landauer, enkele dagen na Roths uitvaart, die door een rel tussen zijn joodse, katholieke en communistische vrienden, die allen zijn nagedachtenis claimden, verstoord was geweest. ‘Beste Landauer, Ik hoor dat u bij deze tragische begrafenis aanwezig was. Ik kon niet – door toestanden met mijn pas en ook psychisch: ik wilde de geestelijke en die al te joodse man niet onder ogen komen. Ik heb mijn vrouw meteen geschreven dat ze in mijn naam de materiële kant van de begrafenis moest regelen; dagenlang kon ik aan niets anders denken en ik heb notities gemaakt voor een kleine uitgave die ik persoonlijk voor vrienden zou willen laten drukken (zoals indertijd voor Verhaeren). Ik vind het op dit moment bijna gemakkelijker om hem te herinneren, – het verleden komt tot leven, deze wonderlijke man, die zichzelf kapot maakte of die door de tijd kapot werd gemaakt. Ik ben nog steeds totaal in de war, ik kon ook niets (behalve dat bericht in de Sunday Times) schrijven, omdat mij zo veel tegelijk invalt, hoe hij was als mens, zijn uniciteit. We moeten met Forum nu zo snel mogelijk Radetzkymarsch brengen!’

Radetzkymarsch, de roman die Roth begin jaren dertig wereldroem had verschaft, was sinds 1933 niet meer verschenen. Uitgeverij Forum was een samenwerking tussen de exiluitgeverijen Allert de Lange, Querido en Bermann-Fischer (Stockholm), waar Duitse klassiekers werden uitgegeven. Het was aannemelijk dat Roths overlijden ook de verkoop van een heruitgave van deze bestseller ten goede zou komen. Landauer reageerde enthousiast op Zweigs brief: ‘Ik ben blij dat u iets over Roth wilt schrijven, een dergelijke tekst is belangrijk, zelfs al vindt hij op dit ogenblik weinig verspreiding. Natuurlijk zou ik bij Forum Radetzkymarsch willen bren-

gen […]. Alleen is de situatie zo grotesk, dat ik niet eens weet wie het recht heeft om hierover te onderhandelen.’

Na Roths overlijden nam Stefans vrouw Friderike, die Roth in zijn laatste levensdagen in Parijs had bijgestaan, niet alleen de organisatie van zijn begrafenis, maar ook het onderzoek naar zijn erven op zich. Het contract voor een uitgave van Radetzkymarsch moest immers met de rechthebbenden worden afgesloten. Roths verwanten in Polen, vertegenwoordigd door zijn nicht Paula Grübel, eisten hun deel van de inkomsten op. Maar ook Roths echtgenote, Friedl Reichler, was nog in leven. Ze was zwaar psychisch gestoord en al jarenlang opgenomen in een instelling. Haar ouders waren enkele jaren eerder naar Palestina geëmigreerd en niemand kon dus voor haar rechten opkomen. Op 24 augustus 1939 meldde Landauer aan Zweig: ‘We weten voorlopig niet wie de contractpartner is. Uw vrouw heeft de grootst mogelijke inspanningen geleverd om orde op zaken te stellen, maar blijkbaar is het met deze familie bepaald onaange-naam. Het schijnt me al te belachelijk en door niets gerechtvaardigd dat er zich plotseling mensen mee zouden bemoeien die met Roth nooit iets te maken hebben gehad, alleen omdat er nu eenmaal een of andere verre verwantschap bestaat. Ik weet niet goed of ik het risico kan nemen, de roman zonder contract uit te brengen en het geld ergens vast te zetten.’

De naar Parijs uitgeweken Weense advocate Caroline Birman werd door Friderike Zweig als beheerder van Roths nalatenschap aangesteld en bemiddelde met de verschillende partijen over een contract voor de uitgave van Radetzkymarsch. Op 3 oktober 1939 schreef Walter Landauer in naam van Forum aan Paula Grübel: ‘De uitgeverij wijst erop dat de omstandigheden moeilijker geworden zijn, maar dat desondanks wordt gepoogd, Radetzkymarsch uit te geven.’ Op 21 november 1939 maakte Caroline Birman 150 gulden over aan Roths nicht.

In Nederland werd intussen alles in het werk gesteld om voor het eerst een vertaling van Radetzkymarsch uit te brengen. De rechten werden verkocht aan de Arbeiderspers, die de roman door Johan Winkler en zijn vrouw Annie Vonk liet vertalen. Op 22 februari 1940 schreef Walter Landauer aan Caroline Birman: ‘Ik ben blij u mede te kunnen delen dat de Arbeiderspers het volgens de huidige maatstaven ongewoon hoge bedrag van fl. 500 betaalt. Hoewel het veel werk heeft gekost om het

contract rond te krijgen, zullen wij genoegen nemen met de relatief lage provisie van 15%, zo dat fl. 425 aan u kunnen worden overgemaakt. Ik hoop van harte dat u in de mogelijkheid zult zijn, een kleine som daarvan te reserveren voor mevrouw Manga Bell, van wie ik weet dat ze in moeilijke omstandigheden leeft.’ Andrea Manga Bell was van 1931 tot 1936 Roths geliefde geweest en kon rekenen op de steun van Friderike Zweig, die ervoor zorgde dat ze een deel op de verkoop van de rechten kreeg.

Mevrouw Birman behartigde de nalatenschap zo goed als ze kon, wetend dat de familie van Friedl zich ook nog als belanghebbende zou kunnen melden – wat na de oorlog ook effectief gebeurde. Wat vreemd genoeg niemand wist, is dat Roth nog tijdens zijn leven de rechten van Radetzkymarsch in het Duits én in het Nederlands aan uitgeverij De Gemeenschap had verkocht, én dat daar al door twee medewerkers een eerste vertaalversie was gemaakt. Uitgever Henri Nelissen was dan ook woedend toen hij de aankondigingen van Forum en de Arbeiderspers onder ogen kreeg. Aan Roth had deze uitgever een fortuin verloren, geld dat hij uit eigen zak had geïnvesteerd voor de publicatie van de romans Die Kapuzinergruft en Die Geschichte von der 1002. Nacht. De zaak werd in der minne geregeld en van de 500 gulden die de Arbeiderspers had betaald, werd een gedeelte aan De Gemeenschap afgestaan. Henri Nelissen zou Roth de rest van zijn leven als de oorzaak van de ondergang van zijn uitgeverij zien.

Radetzkymarsch verscheen begin 1940 bij Forum. Allert de Lange bracht de eerste

naoorlogse versie uit in 1950, in samenwerking met uitgeverij Kiepenheuer & Witsch. De Nederlandse vertaling van Radetzkymarsch kwam door de Duitse inval niet in Nederlandse boekhandels terecht en werd pas in 1946 in omloop gebracht. De Arbeiderspers plande in de jaren vijftig nog een pocketuitgave in de abc-reeks, maar verder dan de productie van een dummy kwam het niet. De boekhandels bleken niet geïnteresseerd. In 1981 gaf uitgeverij Allert de Lange de opdracht voor een nieuwe vertaling aan Willy Wielek-Berg en liet Radetzkymars verschijnen als deel van een exilreeks. In een door Elly Schippers bewerkte versie verscheen dezelfde vertaling in 2009 bij uitgeverij Atlas. Het is aan het uitzonderlijke engagement van het uitgeverspaar Emile Brugman en Ellen Schalker te danken dat naast Radetzkymars nagenoeg alle romans van Roth in het Nederlands beschikbaar zijn.

Joseph Roth herdacht

Op 19 mei en op 1 juni zullen Nederlandse en Vlaamse schrijvers en acteurs samen met muzikanten en zangers van de Münchner Kammerspiele in Amsterdam resp. Oostende een hommage brengen aan Joseph Roth. Johan Simons regisseert met ‘Vlucht zonder einde. Hommage aan Joseph Roth’ een keuze uit Roths teksten en vertelt daarmee het verhaal van diens laatste levensjaren. Aan de voorstellingen werken o.a. mee: Geert Mak, Pierre Bokma, Tommy Wieringa, Tom Lanoye, Arnon Grunberg, Gene Bervoets, Joke van Leeuwen, Tom Lanoye, Stefan Hertmans, Ans Van den Eede, Elsie de Brauw en Anna Drijver. Van de Münchner Kammerspiele doen o.a. mee André Jung, Kristof Van Boven, Steven Scharf, Anna Drexler en Christian Löber. De muzikanten zijn Sachiko Hara (piano), Mathis Mayr (cello) en Stefan Schreiber (basklarinet). Els Snick is verantwoordelijk voor de samenstelling van de teksten, Koen Tachelet verzorgt de dramaturgie. Raadpleeg voor meer en actuele informatie over deze bijzondere literaire manifestaties het laatste nieuws op de website van Uitgeverij Bas Lubberhuizen.

Op 27 mei is het precies 75 jaar geleden dat Joseph Roth overleed. Op die dag wordt in café Scheltema aan de Nieuwezijds Voorburgwal 242, een van zijn Amsterdamse pleisterplaatsen, om vijf uur een plaquette onthuld door Geert Mak.

Kees Mercks
Karel Čapek en het 9^de Internationale PEN-congres in Den Haag (1931)Ga naar eindnoot1

Kees Mercks (1944) is slavist, vertaler en (gepensioneerd) docent aan de Faculteit van Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam.

Tussen maandag 22 en woensdag 24 juni 1931 werd in Den Haag het 9^de Internationale pen-congres gehouden.Ga naar eindnoot2 De leiding was in handen van Herman Robbers, vicevoorzitter van de Nederlandse pen-club. P.C. Boutens was als voorzitter van de Nederlandse pen-club de gastheer van het bonte gezelschap. Als beschermvrouwe voor dit respectabele congres was prinses Juliana gevraagd, gezien haar gebleken literaire belangstelling, maar om onbekende redenen heeft zij daarvan afgezien. Delegaties uit tal van landen namen aan het congres deel, 31 landen met in totaal 130 afgevaardigden.Ga naar eindnoot3 Ook een Tsjechische delegatie nam eraan deel. Deze bestond uit Edmond Konrád, toneelregisseur, en HanuÅ¡ Jelínek, een francofiele literair historicus. Otto Pick, Praags-Duits vertaler en dichter, was gewoon gedelegeerde. De (toneel)schrijvers Karel Čapek, voorzitter van de Tsjechische pen-club, en FrantiÅ¡ek Langer, tevens dramaturg van het Vinohrady-theater, waren er eregasten.Ga naar eindnoot4

Voor informatie over het congres is men vooral aangewezen op de krantenberichten uit die tijd. Een schriftelijk verslag van het congres, dat toch een bijzondere gebeurtenis moet zijn geweest in het kleinschalige Nederlandse literaire wereldje, is, evenals de gevoerde correspondentie, tot nu toe onvindbaar.Ga naar eindnoot5 Wel is er in de interne correspondentieGa naar eindnoot6 sprake van een stenoverslag, maar dat werd van onvoldoende kwaliteit geacht, en het is ook maar zeer de vraag of daar ooit een ‘gewoon’, uitgeschreven verslag van is gekomen. Het enige wat in het Letterkundig Museum te vinden is,Ga naar eindnoot7 is een (Duits) summier programmaboekje, dat ter verificatie van de krantenberichten kon dienen. Dit was vaak nodig omdat het door de verschillende dagedities vaak moeilijk uit te maken viel op welke dag of dagdeel een bepaald verslag betrekking had.

De opvang van de gasten was op zondag 21 juni – een dag voor de officiële opening – in de Haagse Pulchri Studio, waar nog lang niet iedereen was gearriveerd. Wel werden al gesignaleerd: Jakob Wassermann, Thomas Mann, Theodor Däubler, Georges Duhamel, John Galsworthy (voorzitter van de Britse pen-club en erevoorzitter van de Internationale pen-club), mevrouw Cath. Amy Dawson Scott

(oprichtster van de eerste pen-club in Londen), Luigi Pirandello, alhoewel diens lijfelijke aanwezigheid door sommige bronnen in twijfel werd getrokken, net als die van G.B. Shaw. Van Nederlandse zijde werden onder meer Willem Kloos met echtgenote gezien. De rest van de congresgangers zou de volgende dag arriveren. De avond in de Pulchri Studio werd opgeluisterd met volkliederen uit diverse landen, uitgevoerd door ‘een van onze begaafdste zangeressen, juffrouw To van der Sluys’. Ook het Moravische lied ‘Na tej naÅ¡ej střeÅ¡e’ (Op dat dak van ons), getoonzet door Dvořák, werd ten gehore gebracht.

Čapek en Langer waren samen vooruit gereisd, omdat Čapek benauwd was niet op tijd aanwezig te zullen zijn. Hun aankomst moet dus al op zaterdag zijn geweest. Om die reden werden ze dan ook niet officieel van het station afgehaald en moesten ze die nacht zelf voor logies zorgen. Uiteindelijk lukte het hun in een ymca-hotel (een goedkoop hotel voor jongeren) een slaapplaats te vinden. De twee coryfeeën van de Tsjechische letteren sliepen er boven elkaar in een eenvoudig stapelbed.

De openingsceremonie vond, net als de rest van de plenaire bijeenkomsten, de dag erop plaats in de Ridderzaal van het Binnenhof, die voor die gelegenheid versierd was met vlaggen en palmen. De gasten werden er verwelkomd en toegesproken door achtereenvolgens de premier, jhr. Ruijs de Beerenbrouck, P.C. Boutens, als voorzitter van de Nederlandse pen-club, en John Galsworthy, als voorzitter van de Internationale pen-club. Kranten uit die tijd melden dat de redevoeringen werden afgewisseld met liederen, waaronder het ‘Wilhelmus’ en het geuzenlied ‘Merck toch hoe sterck’. Boutens hield zijn speech in het Duits, hetgeen ertoe leidde dat diverse mensen het ironisch over hem hadden als over ‘Herr Nazionaldichter’ (De Groene Amsterdammer). Boutens had het toch al moeilijk omdat hij bij dit congres oog in oog kwam met de premier, onder wiens bewind hem een jaar ervoor een koninklijke onderscheiding was geweigerd, vermoedelijk op grond van zijn homoseksualiteit.Ga naar eindnoot8 In De Telegraaf van 22 juni 1931 worden passages uit zijn speech, die veel bijval vond, in het Nederlands geciteerd. Hij reageerde op de economische malaise na de recente beurskrach:

Het is onze overtuiging, dat wij in de eerste plaats dienaren van den geest zijn en dat de geest juist dat ongrijpbare is, dat zich niet laat mechaniseeren, rationaliseeren, nivelleeren. […] Juist als dienaren der eeuwige schoonheid zijn wij misschien de eenigen, die het onontbeerlijk uithoudingsvermogen bezitten.

Het zijn zinsneden die tot op de dag van vandaag bij alle bezuinigingen op cultuur van kracht zijn gebleven.

John Galsworthy refereerde ook aan de ‘standaardisatie en nivelleering’ van die tijd, maar merkte daarbij op dat het ‘verfrisschend [is] in een land te zijn, dat zijn sfeer en waardigheid heeft behouden, zoals een man zijn ziel behoort te bewaren – wat hij evenwel niet dikwijls doet. De stoere individualiteit van Holland is als een eiland in de wassende zee van cosmopolitisme’.Ga naar eindnoot9

Het Haagse dagblad Het Vaderland drukte in zijn avondeditie bij een paginalang artikel, gewijd aan dit congres, een foto af van mevrouw Dawson Scott in gesprek met Boutens, en van Galsworthy in gesprek met toneelschrijver Herman Roelvink, terwijl de pagina verluchtigd werd met pentekeningetjes van Galsworthy, Boutens en Robbers.

’s Middags volgde een plenaire zitting waar een heftig debat losbrandde over de vraag of er meer pen-groeperingen in één land naast elkaar konden bestaan. Hier voerden begrijpelijkerwijs naast de Tsjechen (met een Tsjechische en Slowaakse li-

teratuur), Fransen (met hun grensoverschrijdende Franse literatuur) en de Belgen (met hun bekende taalstrijd) het woord. De Franse schrijver Benjamin Crémieux moest het debat in goede banen zien te leiden. Over de uitkomst van dat debat is overigens nauwelijks meer bekend dan alleen een summiere vermelding in de krant.

’s Avonds vond er een galavoorstelling plaats in Scheveningen, in Theater Seinpost. Eerst was er nog ’s middags een ontvangst van de gasten in een zaal van de Haagse Dierentuin, waar ze werden toegesproken door de burgemeester van Den Haag, jhr. Bosch ridder van Rosenthal, die in zijn rede Vondel aanhaalde: ‘De tongh is de tolck van ’t hart’. De avondvoorstelling in Seinpost werd geopend met Javaanse dansen, een optreden van Raden Mas Jodjana en een gamelanorkest. Sommige commentatoren vroegen zich in de krant af hoe ‘Hollands’ dit optreden eigenlijk wel was. Ter compensatie volgde erna het tweede bedrijf van Heijermans’ oer-Hollandse toneelstuk Op hoop van zegen, met een opvallend sterke bezetting: Kniertje werd gespeeld door Esther de Boer-van Rijk en in de overige rollen zien we bekende namen als Ko van Dijk (sr), Cruys Voorbergh, Kommer Kleijn, Mary Dresselhuys en Fien de la Mar. Hoe de buitenlandse gasten op dit Nederlandstalige intermezzo hebben gereageerd, is niet bekend.

Na de pauze volgde De bruiloft van Kloris en Roosje, waarbij de ‘Bruiloftswens’ door Melis Stoke was omgesmeed tot een veeltalige dialoog, die werd uitgevoerd door Herman Roelvink (Thomasvaer) en Top Naeff (Pieternel), de mede-oprichtster van de Nederlandse pen-club en een in die jaren gevreesd toneelrecensente, maar hier dus ook als gelegenheidsactrice. Roelvink stal de show en het optreden van Top Naeff werd in het gunstigste geval ‘moedig’ gevonden. Om een idee te geven van hoe dat veeltalige element verliep, volgt hieronder een stukje tekst eruit:

Pieternel: So, stellen Sie das hier! – Voilà! – C’est ça, merci! Versta je me weer niet?! – Please, put this next to me! Zet neer… Daar! – Vielen Dank! – Thanks! – Grazia! – Manga tack!

Vervolgens werden er nog een paar talen doorheen gemixt, zoals Hongaars, en tot plezier van velen ook Chinees, zij het slechts door middel van één enkel woordje: Li. Tsjechisch of andere Slavische talen kwamen niet aan bod.

Grappig is dat Karel Čapek, die dit congres aangreep om zijn boekje over Nederland Obrázky z Holandska (Prenten van Holland, zie Bronnen) te schrijven, wellicht hierdoor op het idee is gekomen om ook zo’n veeltalige zin in zijn reisverslag te brouwen, bij hem natuurlijk wel inclusief het Tsjechisch: ‘Yes, mijnheer, ce soir it is hier schrecklich horko’ (= heet). Het eerste hoofdstukje van Prenten van Holland wijdde hij aan dit congres, althans aan enige bezoekers, onder wie de Nederlandse schrijver Johan Fabricius. In de overige hoofdstukken geeft hij indrukken weer van de reis door Nederland die hij na het congres heeft gemaakt.

Na afloop van het avondprogramma zou er in het Seinpost Paviljoen op het terras nog kunnen worden nagepraat. Daar zouden ook de minister-president en andere ministers aanwezig zijn alsmede de commissaris van de koningin, jhr. Van Karnebeek.Ga naar eindnoot10 Er werd door een Hongaars orkest gemusiceerd. In de krant werden de Hagenaars er vooraf op gewezen dat zij die avond niet welkom zouden zijn in Seinpost, tenzij ze genodigden waren van het congres. Tot verdriet van vele congresgangers werd het verblijf op het terras verbruid door opkomende kille zeedamp.

De berichtgeving over het congres in onder andere Het Vaderland en De Telegraaf was vrij uitgebreid. Speeches werden integraal of verkort in vertaling afgedrukt. Elke dag werd er wel een stukje aan het congres gewijd. In de dinsdagavondkrant prijkte de foto van de officiële opening in de Ridderzaal.

De ochtendeditie van Het Vaderland van woensdag 24 juni toont pontificaal op de voorpagina foto’s van het pen-congres: we zien daar tafelpresident jhr. Jan Feith, die zich 25 jaar eerder onvergetelijk had gemaakt door 160 kilometer van de eerste Elfstedentocht mee te rijden om van dat evenement een goed verslag te kunnen doen. Verder zien we er onder anderen Herman Robbers, Jo de Wit en Top Naeff. Het verslag betreft het bezoek op dinsdagmiddag van de congresleden aan Rotterdam, waar ze om 4 uur werden ontvangen door burgemeester P. Droogleever Fortuyn en wethouders. De burgemeester hield een uur later, in verband met een vertraging onderweg in Delft (opgelopen door het bezoek aan het graf van Willem de Zwijger), een speech waarin hij verwees naar Galsworthy’s Forsyte Saga (1922), die toen al in Nederland populair was. Galsworthy ontving een jaar later de Nobelprijs voor literatuur. Ook noemde hij Georges Duhamels beschrijving van Nederland in ‘Suite Hollandaise’ (in Géographie cordiale de l’Europe, dat juist in 1931 was uitgekomen). De dag werd afgesloten met een diner aan boord van de Sibajak, een van de nieuwste schepen van de Rotterdamsche Lloyd, die regelmatig op Nederlands Oost-Indië voer.

In de avondeditie wordt de slotzitting uitvoerig belicht. De diverse delegaties moesten een praatje houden over de stand van zaken van de literatuur in eigen land. De heer Svendson hield een exposé over de problemen om het IJslands ingang te doen vinden bij de IJslanders, de heer Sokolov over de problemen van het vertalen van moderne literatuur in het Nieuw-Hebreeuws (al bleken Heijermans en enkele andere Nederlandse schrijvers toch inmiddels in die taal vertaald te zijn); de heer Mednis uit Letland vertelde hoe moeilijk het was de Letse literatuur in stand te houden onder de pressie van de Russische taal.

Ook werden er enkele moties ingediend. De heer Flamm uit Duitsland deed een voorstel om de volgende keer een thematisch congres te houden, waarbij gelijktijdig in de diverse landen over datzelfde thema praatjes gehouden zouden kunnen worden. De motie werd afgewezen omdat enkele congresgangers meenden dat dit soort redevoeringen te zeer een nationaal-politiek tintje zouden kunnen krijgen, – en politiek is taboe bij de pen. Een anders geformuleerde Duitse motie werd wel net aangenomen. Hierin werd gesteld dat het congres zich tegen iedere politiek diende te keren ‘die den oorlog ten gevolge kan hebben’, toch opmerkelijk uit Duitse hoek. Robbers kwam met een Nederlandse motie waarin de pen-clubs in samenhang werden gebracht met de na de Eerste Wereldoorlog florerende vredesbeweging. Verder werd de stad Boedapest aangewezen als plaats van het volgende Internationale pen-congres. Weliswaar lag de grote beurskrach nog vers in het geheugen en waren de gevolgen ervan merkbaar, zoals Boutens daar in zijn openingsspeech al op wees, maar het fascisme in Italië en het nationaalsocialisme in Duitsland zouden pas later voor genoeg onrust zorgen in de pen-gelederen.Ga naar eindnoot11

De donderdagochtendeditie van de krant meldt een diner in het Kurhaus van de vorige avond, waarbij de minister-president, de burgemeester van Den Haag en enkele andere hoogwaardigheidsbekleders hebben deelgenomen. Volgens de foto in de avondeditie van donderdag troont Jo van Ammers-Küller (de toenmalige secretaris van de Nederlandse pen-club, maar die later politiek de zijde van nazi-Duitsland zou kiezen…Ga naar eindnoot12) daar aan tafel tussen de minister-president en de burgemeester van Den Haag. Ook hier werd weer gespeecht, door de premier en door mevrouw Dawson Scott. Daarna volgden diverse dankwoorden. Jhr. Feith leidde deze gespreksronde door een prijs in het vooruitzicht te stellen voor het kortste praatje en door met rode en groene seinlichten de spreektijd van de diverse delegatieleden te reguleren. Van Tsjechische zijde voerde Konrád het woord. Opmerkelijk was verder het dankwoord van de heer Grierson uit Schotland, die zijn korte speech in haast vlekkeloos Nederlands deed. Na afloop werd er in de rotonde van de

Scheveningse Pier, die geheel ter beschikking van de congresgangers stond, tot diep in de nacht gedanst.

Op de donderdag zelf, als toegift op het congres, stond een bezoek aan Amsterdam op het programma. De gasten werden er per extra-trein heen gebracht en werden verwelkomd door burgemeester W. de Vlugt, die mevrouw Dawson Scott loofde voor de oprichting van de pen met als doel de volkeren nader tot elkaar te brengen en elkaars cultuur te leren waarderen. Er werd een rondvaart door de grachten aangeboden en een high-tea in het paviljoen van het Vondelpark. ’s Avonds was er een receptie in het Rijksmuseum, waarbij de burgemeester en de directeur van het museum (de heer Schmidt Degener) aanwezig waren. Als bijzonderheid was de receptie zo georganiseerd dat sommige leden van de Nederlandse pen-club verkleed in zeventiende-eeuwse kostuums verschenen, terwijl er ook ‘Amsterdamsche jongedames in nationale kleederdracht’ rondliepen. ‘Allerliefst was het meiske met blosjes op de kaken, dat gracieus-onbeholpen haar prachtig brocaat Friesch kleed droeg’. De Telegraaf toont prenten van Jo Spier,Ga naar eindnoot13 waarop P.C. Boutens wat ongemakkelijk in de kledij stak van die andere P.C., namelijk Hooft. Herman Robbers is afgebeeld als vadertje Cats.

Vermeld wordt verder dat Jo van Ammers-Küller er rondwaarde als een nieuwe TesselschaGa naar eindnoot14 en Fenna de Meyier en Jo de Wit zich als Betje Wolff en Aagje Deken hadden verkleed. Ook Martinus Nijhoff werd gesignaleerd. Čapek heeft dit onderdeel niet meegemaakt, meldt Langer in zijn memoires. Omdat hij zo gek op Rembrandt was, vond hij het een soort heiligschennis de maaltijd te gebruiken zo vlak bij de Nachtwacht. Dat feestbuffet bevond zich overigens helemaal niet in dezelfde zaal als waar de Nachtwacht hing, maar in de zaal met ‘De Schuttersmaaltijd’ van Van der Helst, een schilderij dat in De Groene Amsterdammer door Johan Braakensiek werd gebruikt voor zijn prachtige spotprent ‘De Schrijversmaaltijd’ (inclusief Pirandello en Shaw) bij een artikel over het 9^de Internationale pen-congres.

Zoals gezegd schreef Karel Čapek een klein boekje Prenten van Holland over zijn verblijf in Nederland, dat hij rijkelijk met eigenhandige pentekeningetjes illustreerde. In het eerste en enige hoofdstukje over het congres liet hij eigenlijk alleen maar enkele namen de revue passeren van schrijvers die hij daar had ontmoet, en hij voorzag die namen van een tekeningetje. De tekst is eerder commentaar bij de plaatjes dan andersom dat de plaatjes de tekst illustreren. Een grappige overeenkomst vertonen die plaatjes met de pentekeningen van L.J. Jordaan in De Groene Amsterdammer:

Galsworthy, Däubler, Sholem Ash, Crémieux lijken bij beiden echt op elkaar, maar uitgerekend Jordaans Čapek is wat minder geslaagd.

Verder refereert Čapek vrijwel nergens anders in zijn overige werk aan dit congres,, afgezien van één kort verslagje in de krant onder het pseudoniem G, in Lidové noviny (Volkskrant) van 25 juli 1931, waarvoor hij schreef en waarin hij de hoofdidealen van de pen summier formuleerde: culturele samenwerking en verdraagzaamheid der volkeren.

Konrád schreef in zijn memoires uit de jaren vijftig van de vorige eeuw over Čapeks taalspelletjes.Ga naar eindnoot15 Hierboven is al op de veeltalige zin gewezen uit Prenten van Holland, maar Konrád weet daaraan toe te voegen dat Čapek in het woord Amsterdam ineens de eerste persoon enkelvoud van een Tsjechisch werkwoord zag en vervolgens ‘amsterdam’ begon te vervoegen: amsterdáÅ¡, amsterdá, amsterdáme enz. (ik amsterdam, jij amsterdamt, hij amsterdamt, wij amsterdammen enz.) Ook zou Čapek grapjes hebben gemaakt over sommige Nederlandse plaatsnamen, maar hij geeft hier geen voorbeeld van, wellicht omdat die grapjes niet zo gepast waren voor zo’n beschaafde schrijver. Mogelijk zag hij bijvoorbeeld in het tweede deel van de naam van de stad Eind-hoven de tweede naamval meervoud van het Tsjechische woord ‘hovno’ (drol), een bekende grap onder Tsjechen. Wel wees Konrád erop dat Čapek had uitgevonden dat het Nederlandse woord ‘Haag’ etymologische overeenkomst zou hebben met het Tsjechische woord ‘háj’ (bosje) en dat dus de Tsjechische uitdrukking ‘jdi do háje’ (loop naar het bosje oftewel naar de pomp) eigenlijk ‘loop naar Den Haag’ betekent.

Konrád meldde verder dat Čapek tijdens het congres buitengewoon actief was,

overal bij wilde zijn, allerlei mensen wilde ontmoeten en maar weinig sliep. Helaas kwam ik hem in de Nederlandse krantenverslagen niet of nauwelijks tegen, geen interview, geen stukje dat aan zijn persoon en/of werk is gewijd, terwijl hij toch internationaal bekend was, op zijn minst door zijn toneelstuk R.U.R.(Rossum’s Universal Robots), dat zo’n tien jaar eerder in première was gegaan en begin jaren twintig met succes in het buitenland werd opgevoerd (Aken 1921, New York 1922, Londen 1923, Parijs en Tokio 1924). Met dit toneelstuk, dat in Nederland nooit door een professionele groep is opgevoerd,Ga naar eindnoot16 werd het woord ‘robot’ wereldwijd geïntroduceerd. De Groene Amsterdammer meldt nog in zijn ironische verslag van het congres dat de heren Čapek en Langer de gasten wel ongevraagd een debat over toneel hadden ‘geoffreerd’. Het is de enige verwijzing die in de Nederlandse kranten te vinden was naar het illustere Tsjechische drietal. Ook Langer was niet onbekend. Zijn toneelstuk Periferie (1925; opgevoerd in de regie van Max Reinhardt in Wenen) moet ook in Nederland zijn opgevoerd, maar nadere informatie hierover is niet te vinden.

Čapeks grote eruditie kwam bij zijn contacten op het congres goed van pas. Bij zijn aansluitende bezoek aan Naarden, waar Comenius begraven ligt, ontmoette hij prof. Kleiweg de Zwaan, bijzonder hoogleraar aan het toenmalige Koloniale Instituut in Amsterdam, die van huis uit egyptoloog was, zoals Konrád in zijn memoires meldt, zodat ze het niet alléén over Comenius hoefden te hebben. Merkwaardigerwijs is er in Čapeks Prenten van Holland geen hoofdstukje gewijd of zelfs enige verwijzing te vinden naar Naarden, dat toch een pelgrimsoord is voor Tsjechen (en Slowaken) die ons land aandoen. Het blijkt echter dat Čapek wel degelijk hierover heeft geschreven, maar dat hij (of zijn uitgever) kennelijk dit stukje niet geschikt achtte voor opname in boekvorm. Alle hoofdstukjes uit Prenten van Holland zijn namelijk eerst als feuilleton in de krant verschenen, ook dat missende hoofdstukje ‘Naarden’. Čapek maakte zich erin zorgen over de deplorabele toestand waarin zich Comenius’ laatste rustplaats bevond en deed een goed woordje voor restauratie. Konráds opmerking als zou Čapek niet graag over Comenius hebben willen praten, is dus maar een grapje, omdat Comenius natuurlijk zo’n beetje het enige aanknopingspunt was voor Nederlanders waar ze het met Tsjechen over konden hebben. Met Kleiweg de Zwaan zal hij het zeker ook over de toen recente exhumatie en herbegraving van deze Comenius in Naarden hebben gehad, waar een hoop om te doen was (die stuitte op grote tegenstand van de plaatselijke bevolking) en waar deze fysische antropoloog van Nederlandse zijde nauw bij betrokken was.

Een aardige anekdote over Čapeks contact met Johan Fabricius meldt niet al-

leen Konrád, maar ook Langer. Konrád vertelt dat Fabricius Čapek mee de stad in nam om Indisch te eten. Of dit onder invloed van de galavoorstelling met de Javaanse dansen op maandagavond is geweest, vermeldt de geschiedenis niet. Wel zegt Konrád hierover dat Čapek ‘met ongewone vermetelheid en inzet van eigen leven de moordend scherp gekruide Indische gerechten wilde proeven: daarbij rijzen je de haren te berge, puilen je ogen uit, rollen de tranen over je wangen en breekt het zweet je uit’.

Langer beschrijft het bezoek dat Čapek met Fabricius aflegde aan dat Javaans restaurant, waarbij ook hij dus aanwezig moet zijn geweest, als volgt:

De aanwezigen gasten waren uit Indië teruggekeerde Nederlanders, wier maagsappen ginds gewend waren geraakt aan duivels gekruid voedsel en die op milder eten niet meer reageren. Er moeten witte, gele, groene, rode en zwarte pepers in zitten, in grote doses, en daarbij nog een aantal andere licht ontvlambare stoffen. De gerechten zijn fantastisch van smaak, alleen wordt je mondholte hierdoor zo gloeiend als een vulkaankrater. Drinken om die gloed te blussen mag alleen niet, waarschuwde Fabricius, die verdrijf je door na elk gerecht een paar lepels gekookte rijst te eten, waarvan er voor elk gerecht een volle kom voor je staat. Ik hield me aan zijn richtlijnen en ik voelde me prima. Karel niet. Hij bluste, of liever: probeerde met ijswater de hel in zijn mond te blussen, gulzig dronk hij een paar karaffen leeg en op weg naar het hotel dronk hij nog ettelijke glazen limonade. De hele nacht voelde hij zich beroerd, maar gelukkig had de vrouw van de huismeester voor haar kinderen kamille in huis, zodat we Čapeks maag met dit zuigelingenmedicijn konden genezen. De volgende morgen ontbeet hij alweer.

Ook dit voorval kom je bij Čapek zelf begrijpelijkerwijs nergens tegen, jammer genoeg ook niet de onderwerpen waar Čapek en Fabricius over hebben gesproken. Dat het vast over Nederlands-Indië zal zijn gegaan en dat daarbij De scheepsjongens van Bontekoe (1924) ter sprake zal zijn gebracht, ligt vrij voor de hand. Voor de Tsjechen die bij gebrek aan zee en tropische koloniën altijd een zwak hebben voor de tropische archipel, zijn romans die zich in Nederlands-Indië afspeelden altijd heel populair (zo had Madelon Székely-Lulofs er ook succes met haar koloniale romans).

Het is verder onbekend of Čapek deze jeugdroman van Fabricius over Paddeltje later ook daadwerkelijk heeft gelezen, al heeft hij in zijn werk, met name in De oorlog met de salamanders (1935/36) Nederlands-koloniale motieven in vele scènes verwerkt: de monsterlijk grote salamanders werden voor het eerst in Nederlands-Indische wateren gevangen door een kapitein, die Van Toch heette, een ogenschijnlijk Nederlandse naam, die echter ook in Tsjechoslowakije voorkomt, wellicht als gevolg van het feit dat laat in de dertiende eeuw Nederlandse boeren en ambachtslieden naar Bohemen trokken om zich daar te vestigen.Ga naar eindnoot17

Mogelijk heeft ook juist deze ontmoeting voor beide schrijvers geleid tot de verdere verbreiding van hun werk in het land van de ander: De scheepsjongens van Bontekoe verscheen in 1935 in Tsjechische vertaling en zou door vele vertalingen van ander werk van Fabricius worden gevolgd. Zo verscheen zijn Italiaanse trilogie in 1933. (Hij werd de meest vertaalde Nederlandse auteur uit die tijd.) Anderzijds vond ook Čapeks werk in Nederland ruim aftrek door vertalingen vanaf 1932, bijvoorbeeld Het jaar van den tuinman, Over Holland (1933), Hordubal (1934), Oorlog met de salamanders (1937).

Langer vertelt ook over de aan het begin genoemde vervroegde aankomst in Den Haag. Na een nachtje in het ymca volgde de officiële opening, waar Čapek beslist bij moest zijn als voorzitter van de Tsjechische pen-club. Ze kregen nu een kamer in een luxe hotel, waar ze met de taxi naar toe reden. Bij het afrekenen gaf Čapek te weinig fooi. De taxichauffeur ontstak in woede en slingerde ‘vast en zeker een paar Nederlandse zeemansvloeken’ naar hun hoofd, waarna Čapek en Langer voor erger werden behoed door de portier van het hotel. Vanaf dat moment paste Čapek zijn fooien aan, ook al was dat een rib uit zijn lijf. In ruil daarvoor werden ze vanaf dat moment als voorname gasten behandeld.

Ook bezocht Čapek het strand. Langer meldt hierover:

Wanneer hij over de Noordzee schreef, deed hij dat altijd afstandelijk, als observator. Niets daarvan in het echt: hij pootjebaadde erin. Een attaché van de ambassade bracht ons erheen. Het was een sombere dag. […] Slechts hier en daar zag je een enkele onverschrokken ziel op het strand. Čapek moest en zou, net als elke andere Tsjech, de zee in zodra hij die zag – onder welke weersomstandigheden dan ook. Zo waadden we door het water. Čapek in zwembroek hielp het zoontje van de attaché met het bouwen van een zandkasteel, wat in een kou gebeurde waar je normaal gesproken een jas bij aantrekt. Ik heb een foto van dat pootjebaden en de herinnering aan Karel hoe hij daar stond met zijn tengere figuur en dat buikje van hem. […] Hij had dus in zijn reisverhalen tenminste kunnen opscheppen dat hij bij een temperatuur van een graad of tien boven nul de zee was ingegaan, maar daar schepte hij helemaal niet over op.

Behalve de officiële excursies naar Rotterdam en Amsterdam waar Čapek aan heeft deelgenomen, liet ook de Tsjechoslowaakse gezant N.P. Božinov Čapek hoogstpersoonlijk met zijn auto delen van Nederland zien. Op die rijtoertjes bezocht Čapek tal van musea in verband met zijn grote bewondering voor de oude Hollandse meesters, met name Rembrandt en Vermeer, wat ook te lezen valt in Prenten van Holland. En er was een Haagse dame – sympathisante van de Nederlandse pen-club – die het kleine Tsjechische gezelschap met haar privéauto meenam, waarbij ze zelf als gids fungeerde. Langer schrijft hierover dat Čapek honderduit in alle talen met haar praatte en dat hij haar wist te ontlokken dat ze al drie kinderen ter wereld had gebracht en nu op haar 22^ste kon gaan studeren, scheikunde of astronomie. Bij het afscheid gaf hij haar een bosje bloemen en zij was zichtbaar ontroerd. Čapek moet haar hebben gevraagd waarom zij uitgerekend twee ‘kleine’ Tsjechen in haar sierlijke limousine had meegenomen in plaats van grootheden als Wells of Maurois. Zij zou daarop hebben geantwoord dat haar man een schoenfabriek had en dat ze het leuk vond dat zij uit het land van de Bata (Bat’a) kwamen. Ze had weliswaar nooit iets van Čapek gelezen,Ga naar eindnoot18 bekende ze, maar ze had wel het gevoel dat hij een ‘groot mens’ was.

Bronnen

[2014/2]

Wim Huijser
Als een vierkant tot een kubus
Opgravingen in Gust Gils’ Muzeum voor Kleine Kurioziteiten

Wim Huijser (1960) is freelance publicist en uitgeefconsultant. Daarnaast is hij biograaf van C. Buddingh’ en bezorger van diens werk.

Hoewel ik mijn biografisch onderwerp er niet dichter mee zou kunnen benaderen, zou ik voor de verstandskies van Kees Buddingh’ alleen niet naar Antwerpen zijn gegaan. René Franken van antiquariaat Demian had me een paar jaar geleden al eens gewezen op het bestaan van het zogenaamde ‘Muzeum voor Kleine Kurioziteiten’ van Gust Gils (1924-2002), waarin zich die kies moest bevinden, en dat inmiddels was ondergebracht in het Letterenhuis ter stede. Ik was op dat moment echter meer geïnteresseerd in de briefwisseling Gils-Buddingh’. De kies sloeg ik – als een inderdaad curieus gegeven – op in mijn aantekeningen voor de Buddingh’-biografie.

Tot mijn aandacht zich recentelijk wat nadrukkelijker op de jaren vijftig en het tijdschrift Gard Sivik richtte. Buddingh’ en Gils leerden elkaar kennen in 1954, toen de eerste een voordracht kwam geven in het jazzcafé aan de Antwerpse Stadswaag waar korte tijd later het gelijknamige avant-gardetijdschrift werd opgericht. Gust Gils was een van de vijf dichters die de eerste redactie daarvan vormden. Simon Vanloo, Tone Brulin, Paul Snoek en Hugues C. Pernath waren zijn literaire kompanen. In 1957 zouden eerst de Rotterdammers Hans Sleutelaar en Cornelis Bastiaan Vaandrager, en nog weer later Hollanders als Armando, Buddingh’ en Vinkenoog zich bij de redactie voegen. Maar dat is een heel ander verhaal.

Vóór die tijd kende Gils de Dordtse dichter Buddingh’ alleen door diens poëzie en van een foto. ‘In levende lijve zag hij er eerder Zuidamerikaans uit dan Noordnederlands’, herinnerde Gils zich later. Ze raakten bevriend en ontmoetten en schreven elkaar regelmatig. Later werden de contacten minder frequent, maar daarmee niet minder hartelijk. In hun onderlinge brieven werden de persoonlijke ‘vriendschapjes en vijandschapjes’, die op dat moment de literaire verhoudingen bepaalden, stuk voor stuk doorgenomen. Beiden beschouwden Lucebert als de belangrijkste Noord-Nederlandse experimenteel, maar ook Jan G. Elburg, Gerrit Kouwenaar en Remco Campert sloegen ze hoog aan. Simon Vinkenoog was in hun ogen aanvankelijk ‘zeer subjectief’ en ‘te apodictisch’. Beiden waren stellig van

mening dat ‘men zijn vrienden niet aanvalt’, maar zijn vijanden – om welke reden dan ook – wel. Ook met Vinkenoog onderhield Gils kort daarna een goede vriendschap, evenals met Willem Frederik Hermans en Freddy de Vree.

Beleidsverklaring

Onder anderen aan hen vroeg Gils in januari 1956 in een circulaire een bijdrage te leveren aan het door hem in het leven geroepen ‘Muzeum voor Kleine Kurioziteiten’. Kort daarvoor had hij in Gard Sivik (jrg. 1, 1955, nr. 4) zijn manifest ‘Rapporten uit het muzeum voor kleine kurioziteiten / rapport 1’ gepubliceerd. In deze ‘fictieve beleidsverklaring’ beschreef hij de opzet van een door hem te beheren ‘muzeum’ en aan welke voorwaarden de gewenste bijdragen daaraan moesten voldoen. Zelf bedeelde Gils zich de functie van ‘konservator’ toe. Het in eigen beheer uitgegeven vouwblad met het rapport stuurde hij toe aan een groep bevriende schrijvers en dichters in Nederland en Vlaanderen.

De bedoeling van dat ‘rapport’ was niet voor iedereen even duidelijk. Sommigen beschouwden het als volledig poëticaal: een rapport van een museum dat niet bestaat. Ger Schmook, voorzitter van de Hoge Raad voor Bibliotheken en van de Kulturele Raad voor Vlaanderen, las het ten onrechte als kritiek op het archief waarvan hij op dat moment zelf conservator was, het tegenwoordige Letterenhuis. Geert Buelens zag het onmiskenbaar als een uiting van het groteske, waarvan Gils zich ook in zijn proza zou bedienen.

‘Het splintertje dat deze inval deed uitkristallizeren’ was voor Gils het schrijven van een zoveelste ‘biografische nota’, dit keer voor het tijdschrift Proefschrift.Ga naar eindnoot1 Hoewel hij tot dat moment nog niets over zijn museale bezigheden had verteld, voegde hij tot zijn eigen verrassing aan die notitie toe: ‘konservator van het…’. In een circulaire aan Buddingh’, Pernath, Walter Korun, Vinkenoog, Hanlo, Elburg, Hermans en Snoek schreef Gils eind januari 1956:

Moest u het eerste van de ‘rapporten uit het muzeum voor kleine kurioziteiten’ lezen, dan zoudt u iets te weten komen omtrent dit muzeum, u zoudt zien dat de term muzeum er in feite weinig toepasselijk op is, en ook dat er weinig over te weten valt, wat echter (durf ik doen opmerken) weer veel plaats laat voor spontane wetenschap van uw kant wanneer u, nietsvermoedend als u bent,

wordt opgesteld tegenover het begrip ‘muzeum voor kleine kurioziteiten’. En indien u ooit tot dat muzeum in de relatie treedt die ik met deze brief beoog, dan zal dat begrip in niet geringe mate gediend zijn door die spontane wetenschap.

Niet duidelijk is wat de andere ontvangers van Gils’ brief erover gedacht hebben. De ‘nietsvermoedende’ Jan Hanlo kreeg in elk geval maar geen vat op Gils’ precieze oogmerk met het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten. Hij probeerde het te begrijpen, maar werd toch op het verkeerde been gezet. ‘Wat je “muzeum” betreft, heb ik het goed als je er een tijdschrift mee bedoelt? Heb je aan Gard Sivik niet genoeg als publicatiemogelijkheid?’Ga naar eindnoot2 Ook in een volgende brief was het Hanlo nog niet helder: ‘Bedoel je echt een concrete verzameling? Maar hoe wordt dat dan den volke getoond? Je gebruikt nl. het woord muzeum, niet: collectie. Of is het een privéverrijking van Gust Gils – wat ik hem overigens best gun. Nu zal je hierop weer terug moeten komen.’Ga naar eindnoot3

Gils had in zijn brief toch gepoogd het zo plastisch mogelijk weer te geven: ‘[…] het MvKK staat in dezelfde verhouding tot een muzeum in de gewone zin als een vierkant tot een kubus, een vlak tot een volume, ja men kan het opvatten als een 2-dimensionaal muzeum. Het leidt dus geen bestaan in de ruimte, is dus geen gebouw, en kan dus in princiepe nergens gevestigd zijn […]. Deze beschouwingen gelden natuurlijk niet, of niet in die mate, voor de konservator.’Ga naar eindnoot4 Ook in zijn ‘rapport’ had Gils zich al de vraag gesteld: ‘in welke mate bestaat het?’, waarop hij duidelijk maakte dat het muzeum geen onderdak had en geen plaats in de ruimte innam. Nooit en nergens zouden ‘plichtsbewuste toeristen zich een weg doorheen zijn zomernamiddagzalen geeuwen’. ‘En wie het briefhoofd las: ‘p/a hoge kaart 234 brasschaat’Ga naar eindnoot5, en zou denken aan een ‘behuizingsprobleem dat zijn beslag nog zou moeten krijgen’, had het afschuwelijk mis: ‘het MvKK is nu eenmaal geen muzeum van 12 in 1 dozijn […].’

2-Dimensionaal

Tot zover het muzeum. Gils besloot zijn eerste rapport met het schenken van ‘klare wijn’ wat betreft de ‘kleine kurioziteiten’:

Ondanks Gils’ verhelderende bedoeling was het inmiddels een wat ondoorgrondelijke tekst geworden. De konservator maakte onderscheid tussen ‘de algemene kollektie, die op haar beurt een aantal zg. motto-kollekties omvat’ en ‘individuele

zalen’. Om dat mogelijk te maken – ‘zalen zonder plaatsruimte’ – waren beperkingen uitgevaardigd: de afmetingen van de kurioziteiten moesten zo klein en zo ‘2-dimensionaal mogelijk’ zijn. De individuele zaal werd in de praktijk een ‘kartonnen farde van kwartoformaat’.

Op 30 januari 1956 antwoordde Willem Frederik Hermans aan Gils: ‘Uw idee een Museum voor kleine Kuriositeiten op te richten wordt door mij begroet met luid handgeklap. Bovendien ben ik zeer gevoelig voor Uw eervolle uitnodiging erin plaats te nemen. Maar U zult het met mij eens zijn dat het voor de tentoon te stellen objecten wel tijdrovend is hun eigen zaal in te richten. M.a.w.: zodra ik tijd heb zal ik aan U denken.’Ga naar eindnoot6 Enkele dagen later stuurde Simon Vinkenoog zijn ‘Parijze bijdragen no. Een’, bestaande uit een ‘borstbeeld van een Young would-be poet’, dat hij graag opgesteld zag bij de ingang van de zaal. In zijn begeleidende brief gaf Vinkenoog een ‘topologie’ ervan: ‘Afmetingen: 6.4. × 6.4. × 10 cm = 409.6 cm³ inhoud. Schepper: wenst anoniem te blijven, blijkens de titel is hij de Engelse taal machtig. Materie: hout, op het eerste gezicht. Hout, op het tweede gezicht. Hout, op het 3^e gezicht. […] Stijl: Invloed van Brancusi niet te verwaarlozen. Tijdperk: modern, poubellien supérieur.Ga naar eindnoot7 Afwerking: geniaal.’Ga naar eindnoot8

Maar Vinkenoog werd ogenblikkelijk door de konservator op de vingers getikt. Deze doorzag hem en had ‘op de meest absolute wijze in de gaten dat u zich aan zijn 2-dimensionaliteit hebt willen vergrijpen (3 doden & gewonden), dat u dus 2 maten en nog veel meer gewichten gebruikt.’ Met deze ‘doorsneemuseumlike valstrik’ had de schenker misschien ‘handgeplak willen oogsten bij het volslagen fiktieve publiek’, maar toch was het niet mogelijk meer dan de geleverde beschrijving van de sculptuur in het muzeum op te nemen. ‘Het beeld zelf moet noodzakelijkerwijs geklasseerd worden in een 3-D verband, nl de woning van de konservator, d.i. niet het museum.’ Ten slotte stuurde Gils nog een ‘welgemeende aanbeveling’ naar Parijs: ‘Verzend nooit (of bijna nooit) blokjes hout vanuit een land waar u als vreemdeling (gezien uit het oogpunt van het land) verblijf houdt of dient te houden. Allicht zou men u dagen voor aantasting van het nationaal houtpatrimonium. Vlug zoudt u dan op uw laatste schaatsen schaatsen; vele jonge veelbelovende vreemdelingen gingen zo teloor.’Ga naar eindnoot9 Simon Vinkenoog was zelf een van de weinigen die zowel het ‘beeld in kwestie’ als een deel van het muzeum ooit uitgestald heeft zien staan op de ‘stoffige vensterbanken’ bij Gils thuis.Ga naar eindnoot10

Onontgonnen

Volgens René Franken moet Freddy de Vree een van de eerste bezoekers van Gils’ museum zijn geweest. Hij leverde er in elk geval regelmatig materiaal voor aan. Behalve eigen werk in de vorm van collages en tekeningen, bezorgde hij Gils in de loop der jaren ook documentatie over uiteenlopende onderwerpen als pornografie en militaire propaganda. In de stille tuin van Gils ontmoette De Vree in 1962 voor het eerst zijn grote voorbeeld als schrijver-collagemaker: Willem Frederik Hermans. Ook dat groeide uit tot een vriendschap voor het leven.

Gils kon volgens velen niet tot de meest spraakzame typen gerekend worden. Hij werd vaak omschreven als een gesloten, stuurse figuur – een buitenstaander – en vertoonde bepaald autistische trekken. Bij zijn leven al werd zijn werk weinig gelezen en inmiddels is het vrijwel uitsluitend antiquarisch – en veelal in bibliofiele vorm – vindbaar. Van een verantwoorde bloemlezing of heruitgave van zijn werk heeft het tot op heden nog niet willen komen. Ook het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten is nog een tamelijk onontgonnen gebied.

Na Gils’ dood belandde zijn archief – ruim zeventig dozen, met een grote hoeveelheid ongepubliceerd werk – in het amvc-Letterenhuis. Later kwamen daar nog de stukken uit het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten bij, die deels teruggevonden werden in de bungalow naast zijn huis in Brasschaat waar zijn dochter Flora lange tijd woonde. Volgens zijn schoonzoon Jeroen Kuypers, die tegenwoordig in het huis aan de Hoge Kaart woont, ging Gils in de jaren vijftig en zestig heel ordelijk met zijn archief om. Na de scheiding van zijn vrouw Wiske raakte hij ten prooi aan hasjgebruik – Gils fabriceerde joints van het formaat frietzakken – en werd het archief geleidelijk ‘één grote bende’. Kuypers: ‘Het is dat hij te lui was om iets weg te gooien, daaraan danken we het overleven.’ En wat het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten betreft: Flora, die in 2011 overleed, meende dat hij een deel ervan bij leven had verkocht. Maar aan wie wist ze niet meer. Zelf had Gils zich ook al in die zin uitgelaten. Naar alle waarschijnlijkheid werd het werk van Lucebert als een van de eerste kurioziteiten te gelde gemaakt. Flora Gils was het levende archief, degene die het meest wist over haar vader als mens, maar ook over zijn vele uiteenlopende activiteiten. Volgens Kuypers blijft het altijd mogelijk dat een deeltje van het archief alsnog elders opduikt.Ga naar eindnoot11

Onverdeelbaar geheel

Maarten Inghels vond tijdens onderzoek voor zijn thesisGa naar eindnoot12 veel ongepubliceerd materiaal in Gils’ archief, dat in november 2010 in antiquariaat Demian werd tentoongesteld. Gelijktijdig verscheen van Deus ex Machina een speciaal Gils-nummer met een overdruk van ‘rapport 1’.Ga naar eindnoot13 René Franken haalde ook veel werk van Gils in huis, dat te koop werd aangeboden. Dat het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten sinds 2005 in een zevental archiefdozen in het Letterenhuis is ondergebracht, is

echter volledig in tegenspraak met wat Gils destijds stipuleerde. In zijn rapport schreef hij:

Maar nu, bij het ontstaan van dit muzeum dat ik zomaar, zonder enige kans op tegenspraak van wie ook, te voorschijn gevingerknipt heb, nu verklaar ik openlijk en als ik er aan denk komt het later (d.i. over enkele jaren) in mijn testament, ik verklaar dus nadrukkelijk dat de toekomstige kollektie van het muzeum voor kleine kurioziteiten nooit als een onverdeelbaar geheel zal kunnen beschouwd worden, daarvoor zal ik trouwens zorgen door aan iedere zender het eigendomsrecht van zijn inzending te laten – en dat nooit een openbare instantie het in haar hoofd moet krijgen het muzeum of zijn kollektie over te nemen, door erven of zo, de veronderstelling is misschien gewaagd maar met kultuur en gemeentebesturen kan eigenlijk geen veronderstelling gewaagd genoeg zijn.

Zoals Sofie Strubbe in 2008 in haar bijdrage aan Zuurvrij constateerde: ‘[..] het amvc-Letterenhuis, inderdaad een openbare instantie, kan deze clausule in het rapport dus maar beter als een knipoog beschouwen…’Ga naar eindnoot14

Van een tweede rapport wilde het niet meer komen, al maakte Gils er in een brief aan Hanlo nog wel gewag van. In een vervolg zou de lijn van het muzeum duidelijker uit de doeken worden gedaan. Er is in zijn archief echter niets van teruggevonden. Ook andere plannen bleven beperkt tot het stadium van idee of hooguit een kleine notitie.

Voor zover bekend stuurde Gils pas in augustus 1961 nieuwe ‘berichten aan de medewerkers’ van het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten.Ga naar eindnoot15 Het muzeum, dat

door sommigen al was dood gewaand, verkeerde in feite nog in zijn ‘geboorteweeën’. Het had inmiddels wel een nieuwe behuizing gekregen: ‘een hoge smalle zonvrije muurkast met 3 schabben’. De konservator had ook een begin van orde geschapen in de verzameling. De items werden geklasseerd volgens formaat. Gils moest bekennen: ‘een teoretisch niet maar prakties zeer houdbaar sisteem’. Met het inrichten van individuele zalen was het muzeum nog niet veel verder gekomen; daarom besloot hij zelf, puttend uit ‘korrespondensiestukken’, daarmee te beginnen. Tot dat moment waren er ‘individuele dossiers’ aangelegd van W.F. Hermans, Lucebert, Hugues C. Pernath, Paul Snoek en C.B. Vaandrager.

Dossier Hermans

Het ‘dossier’ van Hermans bevat behalve brieven diverse collages, krantenknipsels, foto’s, ansichtkaarten, een van de tien exemplaren van de bundel Zwarte handelGa naar eindnoot16 en de vulpen die Julien Weverbergh hem stuurde naar aanleiding van een stuk in Mandarijnen op zwavelzuur. Bij elkaar stuurde Hermans tussen 1955 en 1973 zo’n zestig brieven aan Gils. Biograaf Willem Otterspeer noemde de briefwisseling al ‘een van de boeiendste uit het hele Hermans-archief’.Ga naar eindnoot17 Ze waren min of meer verwante geesten. De nuchtere Hermans en de meer filosofisch ingestelde Gils verstonden elkaar vooral waar het literair-surrealistische experimenten betrof. Hermans toverde zijn postpakketten aan ‘de goede Gust’ soms om tot complete ready-mades. Mogelijk zijn ook enkele van de blikken doosjes met minuscule knipseltjes van Hermans. Bepaald curieus is in elk geval het doosje dat een vermaning bevat aan Hermans’ zoon Ruprecht. Aan Freddy de Vree verklaarde Hermans ooit een afkeer van doosjes te hebben: ‘Veel mensen maakten doosjes of dingen die veel stof verzamelen. Het nadeel is dat collages dikwijls samengesteld zijn uit rotzooi, uit verkleurende drukken of papier dat niet houtvrij is en dat geel wordt, het eerste waar je dan aan denkt […]: laten we deze zaak maar naar de vuilnisbak brengen.’Ga naar eindnoot18 Mogelijk had Hermans hierbij ook Buddingh’s driedimensionale kastjes uit de jaren zeventig in gedachten. Hij zou ongetwijfeld tot dezelfde conclusies zijn gekomen als hij had gezien in welke staat de overblijfselen van Gils’ muzeum inmiddels verkeerden.

Mummies

Merkwaardig genoeg zijn er behalve de verstandskies in het muzeum geen andere sporen van Buddingh’ terug te vinden. Hij was immers nog eerder dan Gils en an-

deren al driftig in de weer met schaar en lijm.Ga naar eindnoot19 Daarnaast heeft hij, net als Hermans, ongetwijfeld Gils’ bedoelingen begrepen en er de lol van kunnen inzien. In zijn essay ‘Enige constructieve opmerkingen bij het waarderen en vervaardigen van collages en het benutten van andere vrijetijdsbestedingen’ (1955) was het Vinkenoog die Buddingh’ rekende tot de Nederlandse vertegenwoordigers van het zogenaamde derde genre in de collagekunst: het uit krantenknipsels samengestelde gedicht. Het enige collagegedicht dat Paul Rodenko in 1954 opnam in zijn vermaarde bloemlezing uit ‘de poëzie der avant-garde’, Nieuwe griffels, schone leien, is van Buddingh’. Een jaar later zou Gils beslist een beter voorbeeld zijn geweest; hij maakte er honderden.

Tussen december 1954 en augustus 1957 gingen er zo’n zestig brieven tussen Brasschaat en Dordrecht, maar het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten was daarin nooit onderwerp. Onbekend is dan ook hoe en op welk moment het kartonnen doosje met de kies in het muzeum is verzeild geraakt. Tweedimensionaal was het in geen geval. Misschien had Buddingh’ het initiatief tot inzenden opgevat naar aanleiding van een idee van Gils dat in de vorm van een handgeschreven notitie is terug te vinden:

strikt klandestien het MvKK wil graag een kollektie aanleggen van mummies van bekende auteurs. Het acht het echter op zijn minst ongepast daartoe te spekuleren op het afsterven van de auteurs in kwestie. Daarom

wendt het zich tot hen nu zij nog in levende lijve zijn. In mijn hoedanigheid v. kons. v/h M, verzoek ik u daarom zo bereidwillig te zijn over te gaan tot het inzenden van uw mummie op maksimum kwarto formaat. Mag ik er ook uw aandacht op vestigen dat het M. in prinsiepe 2-D is en dit dus ook geldt voor de mummies? Een droogperiode tussen de bladeren van een lijvig boekdeel, bij voorkeur Van Dale, wordt dan ook aanbevolen, moest reductie in 2-D richting nodig blijken. dus niet vergeten deze mummie moet tweedimensionaal zijn dank u waarde schrijver.

Het spreekt voor zich dat Buddingh’s verstandskies niet aan de gestelde vereisten heeft kunnen voldoen.

Gils riep in zijn berichten ook op tot het inzenden van ‘zonderlinge drukwerken’, zoals ‘blijken van godsvrucht of -dienstwaan, vegetarisme, antialkoholisme en crackpot kultussen’. Het leverde allerhande folders en nieuwsbrieven op met welluidende titels als Echo der liefde: ‘een bericht van de spekpater’Ga naar eindnoot20. Tot de eveneens gewenste ‘perversiteiten’ mag de serie amateur-pornofoto’s worden gerekend, die stuk voor stuk in een discreet envelopje zijn ondergebracht, onmiskenbaar een geval van huisvlijt.

Al sorterend en ploeterend had Gils gemerkt dat de bezoekers die tot dusver met de verzameling geconfronteerd waren vrijwel nooit een spoor van hun bezoek in het muzeum achterlieten. Om deze leemte aan te vullen voerde hij het ‘Gegarandeerd Niet-Gulden Boek’ in, dat met losse, individuele bladen tot ‘een eindeloze harmonica’ kon worden gelijmd. De medewerkers ontvingen daartoe een ‘blank blad, met verzoek om delving in uw geheugen, invulling en terugzending’. In het archief zijn ingevulde en beplakte antwoorden van Hermans, Vinkenoog en De Vree te vinden. Een andere inval van Gils was het rondsturen van een medische vragenlijst. De konservator zelf vulde dit dossier met krantenknipsels en een persoonlijke haarlok.

Gils mag dan hebben gemeend enige ordening in zijn verzameling te hebben aangebracht, helaas is hij spaarzaam geweest met het vermelden van afzenders. Zijn ijverige hantering van de lijmstift had hij best mogen praktiseren met degelijke etiketten op de dozen en doosjes van verschillend formaat. Nu blijft het raden

naar onder anderen de Nederlandse inzender van het doosje tumtums. Zijn eigen bijdragen zijn vrijwel altijd gesigneerd met ‘g.g.’ en ook plaatste Gils vol overgave de stempels van zijn curieuze muzeum. De bijdragen van Gils’ dochters Leentje en Flora zijn alleen al door het handschrift herkenbaar. Evenmin twijfel lijdt de inbreng van Jan G. Elburg. Hij plaatste zijn naam achter het vergrootglas in het vruchtenkoekjeskistje dat als titel ‘Schone Letteren te Moskou’ draagt.

In de geest van Gils

Het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten doet denken aan het concept ‘The Museum of Museums’ van de hedendaagse Vlaamse kunstenaar Johan van Geluwe. Ook hij speelde vanuit dit imaginaire museum met verschillende betekenislagen en invalshoeken, en nam daarin de positie in van ‘globale conservator’ die museumdirecteuren fijntjes wees op de verheven status die conservatoren zich soms binnen de kunstwereld aanmeten of toebedeeld krijgen. In zijn verzamelingen plaatste Van Geluwe kritische kanttekeningen bij ‘kunstkitsch’ en stelde hij de vraag waarom mensen zich zoveel moeite en geld getroosten voor flauwe afkooksels van onbegrepen kunst. De vraag is hoe kritisch Gils met zijn Muzeum voor Kleine Kurioziteiten heeft willen zijn. Het lijkt er veel meer op dat de schrijver, naast zijn hang naar het groteske, net als zijn vriend Buddingh’ in een eigenzinnige taalwereld de afwisseling heeft gezocht van spel en ernst.

In het Gils-nummer van Deus ex Machina stelde de redactie dat een jongere generatie dichters zich in toenemende mate geïnspireerd weet door de absurdistische gedichten en verhalen van Gils. Zijn omvangrijke archief zou steeds beter in kaart worden gebracht. Al lijkt het op voorhand een onbegonnen klus, en vertelt een van de medewerkers van het Letterenhuis mij met stelligheid dat het er nooit van zal

komen, hopelijk wordt er ooit nog eens een volledige inventarisatie van het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten gemaakt. Inmiddels hebben zich tientallen studenten en literatuurwetenschappers over deelaspecten van Gils’ productie gebogen en bestudeert Jeroen Kuypers zijn nagelaten proza, waaronder een ongepubliceerde roman. Als het ooit komt tot een volledige bibliografie – en hopelijk ook een biografie -, is de kans groot dat die niet tweedimensionaal maar digitaal zal zijn. Met een dergelijke mogelijkheid heeft Gils in zijn manifest uit 1955 geen rekening gehouden. De hobbylijm die gebruikt is voor de talloze collages en knipselgedichten heeft het papier inmiddels behoorlijk krom getrokken en vervormd. Een inventarisatie op papier lijkt mij dan ook passend in de geest van Gils. De museumstukken zelf hoeven niet meer te worden tentoongesteld. Vrij naar Marshall McLuhan zouden we kunnen zeggen: ‘De katalogus is het museum.’Ga naar eindnoot21