Archieven: DBNL

[1996/4]

Hans Renders+
Eenmansguerrilla’s binnen de bebouwde kom
Literaire eenmanstijdschriften – een inleiding

Velen droomden ervan, maar slechts enkelen hebben daadwerkelijk een eenmanstijdschrift gemaakt. Een goed tijdschrift is een strijdschrift, een aaneenschakeling van pamfletten. En wie een felle strijd wil leveren, moet niet gehinderd worden door al te veel redelijkheid. Genuanceer van mederedacteuren leidt tot compromissen, die de smaak hebben van aangelengde soep. Strijdbaarheid duurt zelden een leven lang, net als woede. Ook al realiseert niemand zich dat wanneer hij woedend is. De aantrekkelijkste eenmanstijdschriften zijn in bokkigheid en ontedelijkheid geschreven en hebben dus niet zo’n lange looptijd. In dit nummer van De Parelduiker wordt met acht profielen en een overzicht van negentiendeeeuwse tijdschriften, de schijnwerper gezet op het grillige fenomeen van literaire eenmanstijdschriften in Nederland.

Eenmanstijdschriften lijken vaak op een pamflet, of op een kwaaie brief die onder de fotokopieermachine is gelegd. Het zijn de destructieve blaadjes van tegendraadse literaire courantiers. Zelden wordt de vijand vernietigd, maar bijna altijd loopt de eenman schade op. De uitzondering op deze mannenregel is Elise van Calcar, die – zoals Lisa Kuitert in haar overzichtsartikel over eenmanstijdschriften in de negentiende eeuw beschrijft – met haar eenvrouwstijdschrift Op de grezen van twee werelden (1877-1904) een mooi ideaal nastreefde.

Een compleet overzicht van eenmanstijdschriften is niet te geven. Waar zou je moeten beginnen? Met de eerste aflevering van De Hollandsche Spectator op 20 augustus 1731? Of met dat andere spectatoriale blad van Justus van Effen, waarmee hij in 1711 debuteerde, Le Misanthrope? P.J. Buijnsters heeft in zijn biografie van Justus van Effen en in zijn boek Spectatoriale Geschriften aangetoond dat Van Effen de voorvader van onze columnisten is, dat hij met onder meer zijn Journal Littéraire het verschijnsel boekenbijvoegsel introduceerde, dat hij al lang voordat W.F. Hermans of het anp over het ironieteken spraken, zo’n teken (I) bedacht en dat hij het verschijnsel ironie zelfs min of meer introduceerde. Leze zijn verhaal over een boekhandelaar die een klant binnenkrijgt die zich voorstelt als ‘erfelijk professor’. ‘Houdt u me voor de gek?’ vraagt de boekhandelaar. ‘Nee,’ zegt de man, ‘wat is daar nu vreemd aan. Ik ken zelfs een land in Europa waar het koningsschap erfelijk is.’

Er zijn schrijvers die het gezeur met redacteuren beu zijn en daarom baas over eigen schrijfsels willen worden. Een eigen winkeltje willen hebben zonder bemoeienis van buitenaf, dat lijkt hun drijfveer. Dergelijke eenmanstijdschriften vertonen de mentaliteit van de kleine middenstander. Een eenmansredactie wil in haar eentje de wereld wel eens op de hoogte stellen van wat haar dwars zit. In de eerste veertig jaar van deze eeuw vond dat streven vooral zijn uitlaatklep in een welig tierend pamflettisme, wat de noodzaak tot oprichting van eenmanstijdschriften vermoedelijk heeft verhinderd. Pas in 1936 verschijnt – voor zover bekend – het eerste literaire eenmanstijdschrift van deze eeuw, van de advocaat en dichter Wilhelm Loeb. Hij noemde zijn winkel Mijn eigen tijdschrift. Uit het profiel dat Marco Entrop en Maurits Verhoeff schreven, komt Loeb naar voren als iemand die niet geschikt was voor welke coöperatieve activiteit dan ook. Hier ben ík de baas, zal Loeb verzucht hebben toen hij de eerste zin van zijn programmatische inleiding had geschreven: ‘Mijn eigen tijdschrift bespaart mij de beslommeringen met uitgevers en redacties, welke aan een normale publicatie klijven en waarvoor mij zoo tijd als lust ontbreekt.’ Loeb was overtuigd van zijn eigen kunnen en beoefende daarom in de drie nummers die verschenen van Mijn eigen tijdschrift alle denkbare genres. Uit zijn aforismen komt Loeb naar voren als een onafhankelijke geest die zich niet liet ringeloren door politiek of levensovertuiging. ‘Geloof als argument is de capitulatie van den geest,’ zo luidde een van zijn ‘Formuleeringen’, en: ‘Het derde rijk: Bescherm de Uwen tegen de Hunnen!’ Dit soort uitspraken kon je in 1936 inderdaad niet zonder beslommeringen bij elke uitgever of redacteur inleveren. En dat geldt ook voor zijn als feuilleton gepubliceerde essay ‘Handleiding voor zelfmoordenaars’. Toch lijkt de belangrijkste drijfveer van Loeb te zijn geweest: het uitgeven van zijn roman Noem hem Jan. Hij volgde daarmee een aloude traditie, want al aan het begin van de negentiende eeuw was het een veelvoorkomend procédé een boek in losse afleveringen te doen verschijnen. Het tijdschrift en het boek waren allebei een ‘werk in wording’ (zoals G.J. Johannes het noemt in De barometer van de smaak, p. 57). Een voorbeeld daarvan is het regelmatig verschijnende, stichtelijke periodiek Lectuur bij het ontbijt en de theetafel van de Kantiaanse filosoof P. van Hemert, dat overigens weer geparodieerd werd door Bruno Daalberg onder de titel Nog wat lectuur op het ontbijt en de theetafel van den Heer professor van Hemert (1807).

 

We kunnen niet zonder een duidelijke definitie van het eenmanstijdschrift. M. Rietveld – van Wingerden heeft in haar studie Voor de lieve kleinen. Het jeugdtijdschrift in Nederland 1757-1942 (1992) een definitie van het algemene tijdschrift geformuleerd: ‘Een tijdschrift is een publikatie met meestal een gevarieerde inhoud, verschijnt op gezette tijden, minimaal twee keer per jaar, zonder dat bij voorbaat het tijdstip van beëindiging vaststaat. De jaargangen worden doorlopend genummerd. We rekenen hiertoe dus niet de almanakken en jaarboeken, die overigens inhoudelijk een aantal overeenkomsten hadden met het tijdschrift.’

Voor de definitie van eenmanstijdschriften zou ik daaraan willen toevoegen: met literaire pretenties, met veelal niet eerder gepubliceerde teksten, uitgebracht onder steeds

dezelfde hoofdtitel en volgeschreven door één persoon die tevens de enige redacteur is. Dat met een al te rigide toepassing van deze definitie veel bladen buiten de boot vallen, wordt met deze inleiding een beetje goedgemaakt. Het zou toch jammer zijn om de door E. du Perron in boekvorm uitgebrachte Cahiers van een lezer niet op z’n minst te noemen, ook al bestonden die voornamelijk uit kritieken die al eerder in Den Gulden Winckel waren gepubliceerd.

De Cahiers droegen bij hun verschijning niet bij tot het ‘literaire discours’, want de deelnemers aan dat discours kenden de teksten al. Hetzelfde geldt voor het eenmanstijdschrift over Limburgse literatuur Quality Meat. In deze op magazineformaat uitgevoerde eenjaarlijkse uitgave bundelt redacteur Ben van Melick de radiorecensies die hij al over een reeks van jaren voor de microfoon van Omroep Limburg uitspreekt. Quality Meat, opgericht aan het eind van de jaren zeventig, mag dan wel een verzameling eerder openbaar gemaakte beschouwingen bevatten (vooral over Limburgse literatuur), maar de maker ervan beschikt in ieder geval over de juiste eigenschappen die voor het vervaardigen van een eenmanstijdschrift nodig zijn: ‘een relatieve eigenzinnigheid, gekoppeld aan vasthoudendheid, gepaard aan een bodemloze frustratie,’ zo formuleerde Van Melick het zelf in de aanbiedingsbrief.

De afzonderlijk gepubliceerde afleveringen van Mandarijjnen op zwavelzuur van W.F. Hermans hebben weliswaar als inspiratiebron gediend voor enkele eenmanstijdschriften, maar het zijn pamfletten. En zelfs daarover valt nog te discussiëren. Neem het in Merlyn (1 (1963) 2, jan.) gepubliceerde ‘Eindelijk alles over Menno’. Als noot vermeldt Hermans onder het hier voor het eerst gepubliceerde stuk tegen Ter Braak: ‘Literatuur: W.F. Hermans, Mandarijnen op zwavelzuur (manuscript) 1955.’ Ruim een jaar later, nadat acht uitgevers van uitgave hadden afgezien (zoals Hermans in een interview met Max Pam vertelde, Maatstaf, 1984, nr. 3), verscheen dat manuscript in boekvorm, met daarin het stuk tegen Ter Braak onder de titel ‘Denken tussen aanhalingstekens’. Mandarijnen op zwavelzuur bestaat deels uit een bundeling van eerder gepubliceerde teksten, waardoor het geen tijdschrift genoemd kan worden, en misschien niet eens een pamflet.

Wim Zaal gaf tussen 1955 en 1958 een tijdschrift uit met de Italiaanse naam Abbastanza, een schoolvoorbeeld van een eenmanstijdschrift waarin een aankomend schrijver zijn talenten wil beproeven. Door zijn blaadje rond te sturen, wil hij polsen hoe er op zijn schrijfsels gereageerd wordt. Om het niet te pretentieus te laten lijken, gaf Zaal zijn tijdschriftje het karakter van een particuliere correspondentie. Zaal zwaaide in 1956 af als dienstplichtig soldaat. De militaire tucht had hem dusdanig tegengestaan dat hij onmiddellijk na zijn militaire dienstplicht naar het ontuchtige Italië afreisde. Rome beviel hem zo goed dat hij na thuiskomst in Amsterdam besloot Italiaans te gaan leren. Voor de jaarwisseling 1956-15157 schreef hij, net als het jaar daarvoor, een nieuwjaarswens die hij vol-

schreef met zijn belevenissen in Rome. Deze tweede nieuwjaarswens stuurde hij rond als Abbastanza; reis-herinneringen en andere notities, voor vrienden gestencild door wim zaal, aflevering ii. Verzamelaars van eerste nummers waren zo al op voorhand buiten spel gezet. Abbastanza betekent zoveel als ‘genoeg’, ‘zo is het’, ‘zo, vindt u dat’ of ‘dat kun je wel zeggen’. Achteraf bekeken passen deze relativerende, alledaagse zegswijzen in de stijl van jongerentijdschriften uit die tijd. In de tweede helft van de jaren vijftig begon er een tegenbeweging van jongeren op te komen die de toon van de Vijftigers te ronkend en te cerebraal vonden. Tijdschriften als Proefschrift, Gard Sivik en Barbarber begonnen net vóór of net na Abbastanza te verschijnen en publiceerden proza en poëzie in een relativerende, soms banale, toon. De dagboekachtige ontboezemingen van Zaal pasten precies in wat we later het Nieuw Realisme zijn gaan noemen. Was het gêne of experimenteerzucht dat Zaal zijn notities steeds onderbrak om zich rechtstreeks tot de lezer te wenden, met opmerkingen als: ‘Als u een cowboyverhaal of een moord- en brandgeschiedenis wilt lezen, kunt u dit beter overslaan. Ik vertel van zulke vreemde dingen.’ En: ‘Ik ben zelf vaak verwonderd over wat ik schrijf.’

De reisherinneringen en andere notities waren niet zozeer bedoeld om mededelingen te doen maar waren meer een voorwendsel om te schrijven. Al meteen in het eerste nummer van Abbastanza stond het bericht dat wie belangstellend was naar een volgend nummer, dat even aan de redacteur moest laten weten. Het blaadje bestond aanvankelijk uit 4. vellen a4 en werd zonder omslag verstuurd. Zaal vermenigvuldigde zijn tijdschriftje op een eigen stencilmachine, in een oplage van 50 à 60 exemplaren. Eén exemplaar stencilde hij op mooi papier, voor zichzelf. Nummer 11, uitgebracht in november 1957, is de laatste reguliere aflevering, het was wat kleiner van formaat en voorzien van een kaftje. Eind 1958 verscheen het eerste (en laatste) deel van de Abbastanza-Almanak. In 1961 stelde Zaal bij wijze van weer een nieuwjaarswens een bloemlezing van veertien pagina’s uit Abbastanza samen. Nadat Zaal een ‘echt’ boek had geschreven, was de noodzaak van zijn tijdschriftje verdwenen. Hij deed zijn winkeltje van de hand en zag dat er weer een nieuwe jongeling stond te trappelen om zijn talent te etaleren: Carel Peeters. Zaal deed zijn stencilmachine, ‘zo’n draaicilinder van het jaar nul’, cadeau aan Peeters. Die kwam eind 1961 op de markt met het tijdschriftje Muza, aanvankelijk ook een eenmanstijdschrift, want zijn vermeende mederedacteur Lysander van Seggelen blijkt een pseudoniem van Peeters te zijn en waarschijnlijk geldt dat ook voor de tegen het modernisme fulminerende Richard van Maerlant.

Spiegel van Sem van Richter Roegholt werd opgericht uit frustratie over het literaire establishment. Richter Roegholt publiceerde halverwege de jaren zestig in Maatstaf een

paar gedichten onder de titel ‘Uit de merkwaardige




dokumenten van Sem van Rang’. Roegholt bood Bert Bakker aan elke maand een paar van dergelijke gedichten te leveren. Dat voorstel werd door de uitgever weggehoond, zo weet Roegholt zich te herinneren. Om toch regelmatig en op hetzelfde podium met nieuw werk te kunnen komen, begon Roegholt daarom zijn eigen tijdschrift. Maar een dieper liggende oorzaak is de ergernis over ‘het gezeur van Hoornik-Hoekstra-Van Hattum’, de Criterium-toon zogezegd, en het geweld van de Vijftigers, ‘het abacadabra van Lucebert-Schierbeek-Kouwenaar’. Dat is een analyse van Roegholt zelf. In een brief aan Maurits Verhoeff – hij tekent voor de bijdrage over Spiegel van Sem – schreef Roegholt: ‘Ergens in 1962 heb ik in Het Vrije Volk een kroniek geschreven over drie nieuwe dichters van het gewone woord en de omtrekkende, voorzichtige benadering. Dat waren Judith Herzberg, Hanny Michaelis en..? Misschien Dick Hillenius?? Hiermee begon volgens mij de tegenstroom tegen de Vijftigers, wat ik toejuichte. Ik dacht dat ik die weg helemaal alleen aan het zoeken was en begroette in die drie dichters mijn geestverwanten.’

Veel eenmanstijdschriften doen denken aan een zendbrief, een direct mail. Niet verwonderlijk dat er inmiddels literaire faxtijdschriften rondgestuurd worden, en dar sinds kort via e-mail het poëzietijdschrift Link te lezen is. Van eenmanstijdschriften via de electronic highway is mij niets bekend, maar misschien moet ook een nieuwe definitie voor eenmanstijdschriften op Internet bedacht worden. Het dichtst in de buurt van een traditionele brief op papier die naar vrienden werd gestuurd (vaak worden eenmanstijdschriften voor vijanden geschreven) is Karel Reijnders Misschien. In juni 1979 stuurde Karel Reijnders aan zijn vrienden de eerste uitgave van deze ‘Zendbrieven’. Parodiërend stond in het eetste nummer dat deze ‘dertiende jaargang, nieuwe reeks’ een uitgave was van Het Genootschap Vrienden en Vijanden van kr. Reijnders maakte er echt huiselijke brieven van, meestal over Franse literatuur. Maar hij deinst ook niet terug voor een serie reisbrieven vanaf Kreta, waarin hij verhaalt hoe hij samen met zijn vrouw een glaasje drinkt.

Het vriendelijke, op de lezer gerichte schrijven was Jacques Gans vreemd in zijn Het Pamflet. Weekblad tegen het publiek, het eenmanstijdschrift waarvan Willem Maas het profiel schreef. Gans schreef vaak over de door hem bewonderde Paul Léautaud, de peetvader van het privé-domein, de autobiografie. Dat autobiografische werd wel erg benadrukt doordat Gans de eetste vier nummers in zijn handschrift liet drukken. Polemiek en poli-

tiek kwamen in Het Pamflet illustratief tot uiting toen Gans mr G.B.J. Hiltermann uitmaakte voor ‘een looze likbroeder van de duiten en heurzelver aesthetiek’. Gans schreef in Het Pamflet een enthousiast stuk over Alexander Cohen en zijn eenmanstijdschrift De Paradox. Ronald Spoor heeft, elders in deze Parelduiker, dit brûlot (opruiend geschrift) in het staartje van de negentiende eeuw beschreven, een anarchistisch bijtblad dat sterk op Multatuli’s Ideën geïnspireerd was.

In 1979 verscheen het eerste en enige nummer van Ischa Meijer’s Magazine, een pulptijdschrift naar voorbeeld van Hitchcockmagazine en Ellery Queen Mysterymagazine. Met behulp van vormgever Piet Schreuders wilde Ischa een commercieel pulpblad maken in een oplage van enkele tienduizenden exemplaren. De enige reden dat het een eenmanstijdschrift genoemd kan worden, is dat Ischa’s droom verijdeld werd er een goudmijntje van te maken waar alle goede pulpschrijvers aan mee konden werken. ‘Ik presenteer U mijn helden en heldinnen van vlees en bloed, die U de romantiek-uit-blik van de buitenlandse buis-series zullen doen vergeten, laat staan de vaderlandse dramaprodukties,’ schreef Ischa in zijn hoofdredactioneel commentaar. Maar hij had het gewoon te druk om een concurrent van de televisie te worden. Van het eerste nummer (tevens het laatste) werden vijfduizend exemplaren verkocht, geen gekke score voor een naïef idee.

Zowel Peter Andriesse als Jeroen Brouwers ziet in W.F. Hermans zijn grote voorbeeld als schrijver, vooral als polemist, zoals Tonnie Luiken schrijft. Andriesse liet in maart 1982 het eerste nummer verschijnen van Kamikaze. De laatste bestorming van de zangberg. Tegenromantisch Strijdschrift tegen Alles en Iedereen. Om kosten uit te sparen liet hij een omslag drukken waarop tien genummerde rondjes stonden. Elk nummer verscheen met datzelfde omslag, de uitgever (Andriesse) kleurde steeds een ander rondje in om aan te geven om welke aflevering het ging. Typografisch en economisch geen gek idee, maar deze vormgeving duidt ook op het vooropgezette plan slechts tien nummers uit te geven. Afgezien van een nummer waar hij twee rondjes voor reserveerde, heeft Andriesse zich aan zijn belofte gehouden. Mede dankzij een overweldigende aandacht in de pers voor zijn ‘zelfmoordactie’ was het eerste nummer snel uitverkocht. Onder de achtentwintig abonnees bevonden zich vrijwel uitsluitend scribenten die in gedrukte vorm blijk hadden gegeven van hun adoratie voor W.F. Hermans, die overigens zelf ook op de abonneelijst figureert.

Andriesse was inderdaad bezig met een zelfmoordactie in tien afleveringen. Werkelijk alles en iedereen moest eraan geloven. In een interview werd hem gevraagd of hij misschien spoken zag: ‘Ik ontken niet dat ik een paranoïde gedachtengang heb, maar ik hou ook mezelf heel achterdochtig in de gaten.’ Andriesse werkte vanaf 1962 op een reclamebureau, zijn taak daar was het nameten van de in kranten geplaatste advertenties. Wanneer hij daarmee klaar was, knipte hij het literaire nieuws uit. Voor Kamikaze dook hij in zijn ongeordend archief ‘zoals oom Dagobert in zijn geldpakhuis’. Rancune, haat en zelfhaat waren zijn drijfveren. Andriesse kan model staan voor wat een eenmansredactie moet zijn: ongenuanceerd, actief, boos, onredelijk en eenkennig. Doofheid aan één oor heeft er mogelijk toe bijgedragen dat hij zich altijd buitengesloten heeft gevoeld van het literaire circuit. Andriesse past in Kamikaze vaak dezelfde werkwijze toe als Hermans in Manda-

rijnen op zwavelzuur: foto’s, teksten en tekeningen met elkaar in verband brengen zodat er een ridiculiserend effect ontstaat. Andriesse had ook een paar vaste doelwitten: Jeroen Brouwers, het Fonds voor de Letteren en de literaire kritiek. Toevallig drie instituties die hem niet zo gunstig gezind waren. Luiken schrijft terecht: hoe onredelijker Andriesse wordt, hoe hoger het literaire gehalte. Zijn opmerkingen over Carel Peeters (Carel Kwik), Jaap Goedegebuure (Jaap Kwek), Wam de Moor (Wammes Waggel) en Tom van Deel (Tom Kwak) zijn melig van smaak. Steeds weer zien we Jaap Kwek of Carel Kwik in stamppot prakken, kliekjes opwarmen of onwelriekende koolsoep koken. In een eenmanstijdschrift is het geen bezwaar dat Andriesse zelf ook niet vies was van opgewarmde kliekjes. Alles wat iemand ooit had gedaan of geschreven, werd zo gereconstrueerd dat het enige doel daarbij was geweest: Peter Andriesse dwarsbomen. Tot in de liefdesrelaties die schrijvers en critici aangingen toe. Dat ‘de stoere knaap’ Jaap Goedegebuure de boeken van Andriesse had afgekraakt, zou hem een redacteurspost bij Tirade hebben opgeleverd en natuurlijk was hij in die functie verantwoordelijk voor het (voor Andriesse) dodelijke manifest De Nieuwe Revisor van Jeroen Brouwers, dat als aflevering van Tirade (onder redactie van Jaap Kwek) in 1979 kon verschijnen. Het is niet duidelijk of Andriesse wist dat in het negentiende-eeuwse satirische weekblad Uilenspiegel de rubriek ‘Kwik en Kwak’ stond, waarin twee heren de actualiteit becommentarieerden.

Het eenmanstijdschrift Westman’s Wereld had wel iets gemeen met Kamikaze. Redacteur en tweedehands-detectiveboekverkoper Erik Lankester publiceerde net als Andriesse in het studentenweekblad Propria Cures en recycelde zijn artikelen ten behoeve van zijn eenmanstijdschrift, zo blijkt uit het profiel van Hans van Straten. Dan hoefde een stuk niet opnieuw getikt of gezet te worden. Was Andriesse misschien op een idee voor zijn eenmanstijdschrift gebracht door Lankester? Het eerste nummer van Westman’s Wereld verscheen namelijk een maand voor het eerste nummer van Kamikaze. Net als Westman’s Wereld nam Kamikaze Martin Ros van De Arbeiderspers op de hak. En ook hier was Jaap Goedegebuure, criticus van de Haagse Post, doelwit. Lankester organiseerde zelfs een enquête onder de lezers om hen te laten kiezen wat er met Goedegebuure moest gebeuren.

Eenmanstijdschriften lijken maar een klein lezerspubliek te bereiken. In de, vaak bescheiden, abonneebestanden – zo ook die van Westman’s Wereld en Kamikaze – zien we vaak dezelfde namen van liefhebbers opduiken.

Er zijn talloze eenmansacties die net geen eenmanstijdschrift hebben opgeleverd. Blurb is door Simon Vinkenoog in 1950 als een open brief verstuurd, maar daarna werkten zo’n beetje alle Vijftigers eraan mee. Het Vlaamse tijdschrift Bok stond vanaf het vijfde nummer onder alleenredactie van weverbergh en hij beschouwde het daadwerkelijk als zijn eigen tijdschrift, waarin hij zo nu en dan wel eens iemand toeliet.

Het is niet uit te sluiten dat er in Hengelo of Tegelen ooit een enthousiasteling is geweest die zijn eigen blaadje heeft samengesteld. Dat inzicht had ook Hugo Brems – voor wat het in dit themanummer niet-belichte Vlaanderen betreft – toen hij in zijn essaybundel Al wie omziet (1981) wanhopig schreef: ‘Het gaat erop lijken dat, zoals iedere Belg zijn eigen huis wil, met eigen tuin, dat iedere Vlaamse alfabeet zijn eigen tijdschrift

moet hebben.’ Daarop noemt hij een paar voorbeelden van tijdschriften die hij alleen van horen zeggen kent: Vers uit Belsele-Puivelde, Mental Fight uit Kortrijk, Literia uit Leopoldsburg en Hurk uit Assenede. Volgens Brems zijn Vanuit het kreupelhout van Paul Depondt, Daele van Jan Emiel Daele en tijdSCHRIFT van Daniël Robberechts eenmanstijdschriften, maar hij noemt Blurb ook in die categorie. Brems vraagt zich af of de literatuur iets gemist zou hebben, als de volgende bladen niet bestaan hadden: A Fortiori, Amatoon, Amorf, Argo, Basia, Doorbraak, Exodus, Fluim, Groot Vizier, Hagelslag, Navelstreng, Otzdos, Pilipili, Proces, Rimschi, Treffer, Venus-14, Zenit-74 of Zweven boven wolken. Voorzover na te gaan, zijn het allemaal nét geen eenmanstijdschriften. Anders ligt dat met Guido Devos uit Eppegem, die zijn ‘viermaandelijks literair eenmanstijdschrift’ in 1988 niets-versluierend De Vos noemde. En met het eveneens Vlaamse Tenen en het Antwerpse Tienjaarlijks Tijdschrift van Thomas Triphon.

The Daily Invisible van Julius Vischjager is een heus eenmansblad, maar geen literair tijdschrift. Maar ook over Ideën van Multatuli kun je twisten of het een eenmanstijdschrift betreft. Het eenmanstijdschrift van Theo van Baaren, dat het imprint Clean Kerchief Incorporated voerde, is eveneens een twijfelgeval. Zoals bekend, bestierde Theo van Baaren samen met zijn vrouw tijdens de Tweede Wereldoorlog het tijdschrift in een oplage van één exemplaar De Schone Zakdoek. Na de oorlog lag er nog kopij voor dit in 1944 opgeheven tijdschrift. De redactie-in-ruste besloot daarom als toegift een boekenserie uit te geven, ook in een oplage van één exemplaar, onder het imprint Clean Kerchief Inc. Halverwege de jaren tachtig reanimeerde Van Baaren dit imprint en begon hij in hoog tempo zijn tederanarchistische eenmanstijdschrift Clean Kerchief Incorporated rond te sturen. De in een rood, geel of paars omslag gevouwen afleveringen hadden een datumaanduiding, verschenen regelmatig maar waren niet genummerd. De oplage is vermeld, meestal 24 exemplaren, soms 32 of 36. Een enkele keer nam Van Baaren werk op van anderen. Maar die bijdragen wekken toch meer de indruk van een zelfgekozen ready made dan van een inzending van buitenaf. Abonneren was onmogelijk. Je kreeg het of je kreeg het niet.

In april 1985 verscheen het eerste nummer van het eenmanstijdschrift Prado. Het twintig pagina’s tellende nummer, met een gestempeld omslag, was een regelrechte kloon van het in 1971 ter ziele gegane Barbarber. De zeer beperkte oplage werd dan ook aan de exredacteuren en de oud-uitgever van Barbarber toegezonden. De redacteur, uitgever en schrijver van Prado is de Apeldoornse dichter Willem Bierman. Naast Prado bestaat, zoals ook bij de tijdschriften die hij bewondert (De Schone Zakdoek, Gard Sivik en Barbarber), een boekjesserie. In de loop van de tijd doken ook andere namen op in het blad, dus is het predikaat eenmanstijdschrift niet meer op Prado van toepassing. Wel verschenen tussen november 1987 en februari 1988 drie nummers van het eenmansblad Frado. De redacteur hiervan was een van de auteurs uit de stal van Prado, Remco Kistemaker. Hij wilde zijn podium wél helemaal voor zichzelf houden, zo blijkt uit de beginselverklaring in het eerste nummer: ‘Enige gelijkenis met welk ander tijdschrift dan ook berust op toevalligheden en valt buiten de aansprakelijkheid van de redakteur cq. auteur. Op- en/of aanmerkingen van lezers (?) zullen worden genegeerd.’

Net als Spiegel van Sem is de Vlagtwedder Grensbode, van Hans van Straten, ontstaan na een conflict(je) met Maatstaf, zoals Igor Cornelissen in zijn bijdrage schrijft. Weer een eenmanstijdschrift dat sterk op W.F. Hermans geënt is. Niet alleen doordat Van Straten vaak over Hermans schrijft, maar ook doordat uit de Vlagtwedder Grensbode een tomeloze behoefte spreekt om literaire nieuwtjes naar boven te halen, dikwijls op een pesterige toon.

Het zal niemand verbazen dat bijna elk eenmanstijdschrift – hoe weinig er ook van zijn – een eigen categorie vertegenwoordigt. Bladen als Abbastanza en Spiegel van Sem waren bedoeld om de ‘echte’ literaire wereld open te breken voor de eenmansredacteur. Wim Zaal helemaal aan het begin van zijn carrière en Richter Roegholt als dichter die maar niet wilde doorbreken. Maar ook schrijvers van gezag en reputatie wagen zich aan het vervaardigen van een eenmanstijdschrift. De Vlagtwedder Grensbode is daar een voorbeeld van, evenals het in 1954 verschenen eerste nummer van Boontje’s Reservaat. Boon was al een gevestigd schrijver, met boeken op zijn naam als De voorstad groeit, Mijn kleine oorlog en De Kapellekensbaan. In de aanbiedingsfolder van De Arbeiderspers werd (door Boon of zijn uitgever Reinold Kuipers?) de noodzaak van dit eenmanstijdschrift als volgt beschreven: ‘De Vlaming Louis Paul Boon is een bezeten schrijver. Hij schrijft zoals hij eet en loopt: het schrijven is voor hem een levensfunctie. […] Hij móet zijn stem verheffen tegen de leugens, de halfheden, de laffe praatjes. Hij is de “tedere nihilist”, die breekt en hekelt uit de geschokte menselijkheid. […] Een onafgebroken stroom van persoonlijke reacties, betogen, schotschriften, kreten, zelfgesprekken, protesten en commentaren vloeit uit zijn pen.’

W.F. Hermans en Louis Paul Boon zijn de peetouders van Jeroen Brouwers, die net als zij wil polemiseren om de lezers ‘een geweten te schoppen’. Al aan het einde van de jaren zestig werd een omslag gemaakt voor Muzenharp, het eenmanstijdschrift van Brouwers waarvan nooit een nummer is verschenen. Zijn polemisch talent werd nog even opgespaard voor zijn pamflet De Nieuwe Revisor, waarin hij fors uithaalde naar De Zeventigers – zich afficherend met hun manifest voor de jaren zeventig – die volgens Brouwers alleen maar parasiteren en zelf geen nieuwe cultuur scheppen. In toon leek het op Mandarijnen op zwavelzuur. Hij kreeg er zijn tegenstanders flink mee op de kast, want prompt verschenen er twee anti-pamfletten. Afgelopen zomer begon Brouwers met zijn eenmanstijdschrift Feuilletons, de aanleiding voor dit themanummer van De Parelduiker. De reacties in de pers waren behoorlijk vijandig. In Feuilletons komt Brouwers’ adoratie voor W.F. Hermans ruimschoots aan bod. Een goed eenmanstijdschrift is niet overál tegen. Het tweede nummer van Feuilletons bevat één lange tirade tegen zijn ex-uitgever Ronald Dietz van De Arbeiderspers. Een goed eenmanstijdschrift is op den duur tegen zichzelf. Tien nummers en niet meer, zou ik zeggen.

[1996/4]

Hans Renders+
Eenmansguerrilla’s binnen de bebouwde kom
Literaire eenmanstijdschriften – een inleiding

Velen droomden ervan, maar slechts enkelen hebben daadwerkelijk een eenmanstijdschrift gemaakt. Een goed tijdschrift is een strijdschrift, een aaneenschakeling van pamfletten. En wie een felle strijd wil leveren, moet niet gehinderd worden door al te veel redelijkheid. Genuanceer van mederedacteuren leidt tot compromissen, die de smaak hebben van aangelengde soep. Strijdbaarheid duurt zelden een leven lang, net als woede. Ook al realiseert niemand zich dat wanneer hij woedend is. De aantrekkelijkste eenmanstijdschriften zijn in bokkigheid en ontedelijkheid geschreven en hebben dus niet zo’n lange looptijd. In dit nummer van De Parelduiker wordt met acht profielen en een overzicht van negentiendeeeuwse tijdschriften, de schijnwerper gezet op het grillige fenomeen van literaire eenmanstijdschriften in Nederland.

Eenmanstijdschriften lijken vaak op een pamflet, of op een kwaaie brief die onder de fotokopieermachine is gelegd. Het zijn de destructieve blaadjes van tegendraadse literaire courantiers. Zelden wordt de vijand vernietigd, maar bijna altijd loopt de eenman schade op. De uitzondering op deze mannenregel is Elise van Calcar, die – zoals Lisa Kuitert in haar overzichtsartikel over eenmanstijdschriften in de negentiende eeuw beschrijft – met haar eenvrouwstijdschrift Op de grezen van twee werelden (1877-1904) een mooi ideaal nastreefde.

Een compleet overzicht van eenmanstijdschriften is niet te geven. Waar zou je moeten beginnen? Met de eerste aflevering van De Hollandsche Spectator op 20 augustus 1731? Of met dat andere spectatoriale blad van Justus van Effen, waarmee hij in 1711 debuteerde, Le Misanthrope? P.J. Buijnsters heeft in zijn biografie van Justus van Effen en in zijn boek Spectatoriale Geschriften aangetoond dat Van Effen de voorvader van onze columnisten is, dat hij met onder meer zijn Journal Littéraire het verschijnsel boekenbijvoegsel introduceerde, dat hij al lang voordat W.F. Hermans of het anp over het ironieteken spraken, zo’n teken (I) bedacht en dat hij het verschijnsel ironie zelfs min of meer introduceerde. Leze zijn verhaal over een boekhandelaar die een klant binnenkrijgt die zich voorstelt als ‘erfelijk professor’. ‘Houdt u me voor de gek?’ vraagt de boekhandelaar. ‘Nee,’ zegt de man, ‘wat is daar nu vreemd aan. Ik ken zelfs een land in Europa waar het koningsschap erfelijk is.’

Er zijn schrijvers die het gezeur met redacteuren beu zijn en daarom baas over eigen schrijfsels willen worden. Een eigen winkeltje willen hebben zonder bemoeienis van buitenaf, dat lijkt hun drijfveer. Dergelijke eenmanstijdschriften vertonen de mentaliteit van de kleine middenstander. Een eenmansredactie wil in haar eentje de wereld wel eens op de hoogte stellen van wat haar dwars zit. In de eerste veertig jaar van deze eeuw vond dat streven vooral zijn uitlaatklep in een welig tierend pamflettisme, wat de noodzaak tot oprichting van eenmanstijdschriften vermoedelijk heeft verhinderd. Pas in 1936 verschijnt – voor zover bekend – het eerste literaire eenmanstijdschrift van deze eeuw, van de advocaat en dichter Wilhelm Loeb. Hij noemde zijn winkel Mijn eigen tijdschrift. Uit het profiel dat Marco Entrop en Maurits Verhoeff schreven, komt Loeb naar voren als iemand die niet geschikt was voor welke coöperatieve activiteit dan ook. Hier ben ík de baas, zal Loeb verzucht hebben toen hij de eerste zin van zijn programmatische inleiding had geschreven: ‘Mijn eigen tijdschrift bespaart mij de beslommeringen met uitgevers en redacties, welke aan een normale publicatie klijven en waarvoor mij zoo tijd als lust ontbreekt.’ Loeb was overtuigd van zijn eigen kunnen en beoefende daarom in de drie nummers die verschenen van Mijn eigen tijdschrift alle denkbare genres. Uit zijn aforismen komt Loeb naar voren als een onafhankelijke geest die zich niet liet ringeloren door politiek of levensovertuiging. ‘Geloof als argument is de capitulatie van den geest,’ zo luidde een van zijn ‘Formuleeringen’, en: ‘Het derde rijk: Bescherm de Uwen tegen de Hunnen!’ Dit soort uitspraken kon je in 1936 inderdaad niet zonder beslommeringen bij elke uitgever of redacteur inleveren. En dat geldt ook voor zijn als feuilleton gepubliceerde essay ‘Handleiding voor zelfmoordenaars’. Toch lijkt de belangrijkste drijfveer van Loeb te zijn geweest: het uitgeven van zijn roman Noem hem Jan. Hij volgde daarmee een aloude traditie, want al aan het begin van de negentiende eeuw was het een veelvoorkomend procédé een boek in losse afleveringen te doen verschijnen. Het tijdschrift en het boek waren allebei een ‘werk in wording’ (zoals G.J. Johannes het noemt in De barometer van de smaak, p. 57). Een voorbeeld daarvan is het regelmatig verschijnende, stichtelijke periodiek Lectuur bij het ontbijt en de theetafel van de Kantiaanse filosoof P. van Hemert, dat overigens weer geparodieerd werd door Bruno Daalberg onder de titel Nog wat lectuur op het ontbijt en de theetafel van den Heer professor van Hemert (1807).

 

We kunnen niet zonder een duidelijke definitie van het eenmanstijdschrift. M. Rietveld – van Wingerden heeft in haar studie Voor de lieve kleinen. Het jeugdtijdschrift in Nederland 1757-1942 (1992) een definitie van het algemene tijdschrift geformuleerd: ‘Een tijdschrift is een publikatie met meestal een gevarieerde inhoud, verschijnt op gezette tijden, minimaal twee keer per jaar, zonder dat bij voorbaat het tijdstip van beëindiging vaststaat. De jaargangen worden doorlopend genummerd. We rekenen hiertoe dus niet de almanakken en jaarboeken, die overigens inhoudelijk een aantal overeenkomsten hadden met het tijdschrift.’

Voor de definitie van eenmanstijdschriften zou ik daaraan willen toevoegen: met literaire pretenties, met veelal niet eerder gepubliceerde teksten, uitgebracht onder steeds

dezelfde hoofdtitel en volgeschreven door één persoon die tevens de enige redacteur is. Dat met een al te rigide toepassing van deze definitie veel bladen buiten de boot vallen, wordt met deze inleiding een beetje goedgemaakt. Het zou toch jammer zijn om de door E. du Perron in boekvorm uitgebrachte Cahiers van een lezer niet op z’n minst te noemen, ook al bestonden die voornamelijk uit kritieken die al eerder in Den Gulden Winckel waren gepubliceerd.

De Cahiers droegen bij hun verschijning niet bij tot het ‘literaire discours’, want de deelnemers aan dat discours kenden de teksten al. Hetzelfde geldt voor het eenmanstijdschrift over Limburgse literatuur Quality Meat. In deze op magazineformaat uitgevoerde eenjaarlijkse uitgave bundelt redacteur Ben van Melick de radiorecensies die hij al over een reeks van jaren voor de microfoon van Omroep Limburg uitspreekt. Quality Meat, opgericht aan het eind van de jaren zeventig, mag dan wel een verzameling eerder openbaar gemaakte beschouwingen bevatten (vooral over Limburgse literatuur), maar de maker ervan beschikt in ieder geval over de juiste eigenschappen die voor het vervaardigen van een eenmanstijdschrift nodig zijn: ‘een relatieve eigenzinnigheid, gekoppeld aan vasthoudendheid, gepaard aan een bodemloze frustratie,’ zo formuleerde Van Melick het zelf in de aanbiedingsbrief.

De afzonderlijk gepubliceerde afleveringen van Mandarijjnen op zwavelzuur van W.F. Hermans hebben weliswaar als inspiratiebron gediend voor enkele eenmanstijdschriften, maar het zijn pamfletten. En zelfs daarover valt nog te discussiëren. Neem het in Merlyn (1 (1963) 2, jan.) gepubliceerde ‘Eindelijk alles over Menno’. Als noot vermeldt Hermans onder het hier voor het eerst gepubliceerde stuk tegen Ter Braak: ‘Literatuur: W.F. Hermans, Mandarijnen op zwavelzuur (manuscript) 1955.’ Ruim een jaar later, nadat acht uitgevers van uitgave hadden afgezien (zoals Hermans in een interview met Max Pam vertelde, Maatstaf, 1984, nr. 3), verscheen dat manuscript in boekvorm, met daarin het stuk tegen Ter Braak onder de titel ‘Denken tussen aanhalingstekens’. Mandarijnen op zwavelzuur bestaat deels uit een bundeling van eerder gepubliceerde teksten, waardoor het geen tijdschrift genoemd kan worden, en misschien niet eens een pamflet.

Wim Zaal gaf tussen 1955 en 1958 een tijdschrift uit met de Italiaanse naam Abbastanza, een schoolvoorbeeld van een eenmanstijdschrift waarin een aankomend schrijver zijn talenten wil beproeven. Door zijn blaadje rond te sturen, wil hij polsen hoe er op zijn schrijfsels gereageerd wordt. Om het niet te pretentieus te laten lijken, gaf Zaal zijn tijdschriftje het karakter van een particuliere correspondentie. Zaal zwaaide in 1956 af als dienstplichtig soldaat. De militaire tucht had hem dusdanig tegengestaan dat hij onmiddellijk na zijn militaire dienstplicht naar het ontuchtige Italië afreisde. Rome beviel hem zo goed dat hij na thuiskomst in Amsterdam besloot Italiaans te gaan leren. Voor de jaarwisseling 1956-15157 schreef hij, net als het jaar daarvoor, een nieuwjaarswens die hij vol-

schreef met zijn belevenissen in Rome. Deze tweede nieuwjaarswens stuurde hij rond als Abbastanza; reis-herinneringen en andere notities, voor vrienden gestencild door wim zaal, aflevering ii. Verzamelaars van eerste nummers waren zo al op voorhand buiten spel gezet. Abbastanza betekent zoveel als ‘genoeg’, ‘zo is het’, ‘zo, vindt u dat’ of ‘dat kun je wel zeggen’. Achteraf bekeken passen deze relativerende, alledaagse zegswijzen in de stijl van jongerentijdschriften uit die tijd. In de tweede helft van de jaren vijftig begon er een tegenbeweging van jongeren op te komen die de toon van de Vijftigers te ronkend en te cerebraal vonden. Tijdschriften als Proefschrift, Gard Sivik en Barbarber begonnen net vóór of net na Abbastanza te verschijnen en publiceerden proza en poëzie in een relativerende, soms banale, toon. De dagboekachtige ontboezemingen van Zaal pasten precies in wat we later het Nieuw Realisme zijn gaan noemen. Was het gêne of experimenteerzucht dat Zaal zijn notities steeds onderbrak om zich rechtstreeks tot de lezer te wenden, met opmerkingen als: ‘Als u een cowboyverhaal of een moord- en brandgeschiedenis wilt lezen, kunt u dit beter overslaan. Ik vertel van zulke vreemde dingen.’ En: ‘Ik ben zelf vaak verwonderd over wat ik schrijf.’

De reisherinneringen en andere notities waren niet zozeer bedoeld om mededelingen te doen maar waren meer een voorwendsel om te schrijven. Al meteen in het eerste nummer van Abbastanza stond het bericht dat wie belangstellend was naar een volgend nummer, dat even aan de redacteur moest laten weten. Het blaadje bestond aanvankelijk uit 4. vellen a4 en werd zonder omslag verstuurd. Zaal vermenigvuldigde zijn tijdschriftje op een eigen stencilmachine, in een oplage van 50 à 60 exemplaren. Eén exemplaar stencilde hij op mooi papier, voor zichzelf. Nummer 11, uitgebracht in november 1957, is de laatste reguliere aflevering, het was wat kleiner van formaat en voorzien van een kaftje. Eind 1958 verscheen het eerste (en laatste) deel van de Abbastanza-Almanak. In 1961 stelde Zaal bij wijze van weer een nieuwjaarswens een bloemlezing van veertien pagina’s uit Abbastanza samen. Nadat Zaal een ‘echt’ boek had geschreven, was de noodzaak van zijn tijdschriftje verdwenen. Hij deed zijn winkeltje van de hand en zag dat er weer een nieuwe jongeling stond te trappelen om zijn talent te etaleren: Carel Peeters. Zaal deed zijn stencilmachine, ‘zo’n draaicilinder van het jaar nul’, cadeau aan Peeters. Die kwam eind 1961 op de markt met het tijdschriftje Muza, aanvankelijk ook een eenmanstijdschrift, want zijn vermeende mederedacteur Lysander van Seggelen blijkt een pseudoniem van Peeters te zijn en waarschijnlijk geldt dat ook voor de tegen het modernisme fulminerende Richard van Maerlant.

Spiegel van Sem van Richter Roegholt werd opgericht uit frustratie over het literaire establishment. Richter Roegholt publiceerde halverwege de jaren zestig in Maatstaf een

paar gedichten onder de titel ‘Uit de merkwaardige




dokumenten van Sem van Rang’. Roegholt bood Bert Bakker aan elke maand een paar van dergelijke gedichten te leveren. Dat voorstel werd door de uitgever weggehoond, zo weet Roegholt zich te herinneren. Om toch regelmatig en op hetzelfde podium met nieuw werk te kunnen komen, begon Roegholt daarom zijn eigen tijdschrift. Maar een dieper liggende oorzaak is de ergernis over ‘het gezeur van Hoornik-Hoekstra-Van Hattum’, de Criterium-toon zogezegd, en het geweld van de Vijftigers, ‘het abacadabra van Lucebert-Schierbeek-Kouwenaar’. Dat is een analyse van Roegholt zelf. In een brief aan Maurits Verhoeff – hij tekent voor de bijdrage over Spiegel van Sem – schreef Roegholt: ‘Ergens in 1962 heb ik in Het Vrije Volk een kroniek geschreven over drie nieuwe dichters van het gewone woord en de omtrekkende, voorzichtige benadering. Dat waren Judith Herzberg, Hanny Michaelis en..? Misschien Dick Hillenius?? Hiermee begon volgens mij de tegenstroom tegen de Vijftigers, wat ik toejuichte. Ik dacht dat ik die weg helemaal alleen aan het zoeken was en begroette in die drie dichters mijn geestverwanten.’

Veel eenmanstijdschriften doen denken aan een zendbrief, een direct mail. Niet verwonderlijk dat er inmiddels literaire faxtijdschriften rondgestuurd worden, en dar sinds kort via e-mail het poëzietijdschrift Link te lezen is. Van eenmanstijdschriften via de electronic highway is mij niets bekend, maar misschien moet ook een nieuwe definitie voor eenmanstijdschriften op Internet bedacht worden. Het dichtst in de buurt van een traditionele brief op papier die naar vrienden werd gestuurd (vaak worden eenmanstijdschriften voor vijanden geschreven) is Karel Reijnders Misschien. In juni 1979 stuurde Karel Reijnders aan zijn vrienden de eerste uitgave van deze ‘Zendbrieven’. Parodiërend stond in het eetste nummer dat deze ‘dertiende jaargang, nieuwe reeks’ een uitgave was van Het Genootschap Vrienden en Vijanden van kr. Reijnders maakte er echt huiselijke brieven van, meestal over Franse literatuur. Maar hij deinst ook niet terug voor een serie reisbrieven vanaf Kreta, waarin hij verhaalt hoe hij samen met zijn vrouw een glaasje drinkt.

Het vriendelijke, op de lezer gerichte schrijven was Jacques Gans vreemd in zijn Het Pamflet. Weekblad tegen het publiek, het eenmanstijdschrift waarvan Willem Maas het profiel schreef. Gans schreef vaak over de door hem bewonderde Paul Léautaud, de peetvader van het privé-domein, de autobiografie. Dat autobiografische werd wel erg benadrukt doordat Gans de eetste vier nummers in zijn handschrift liet drukken. Polemiek en poli-

tiek kwamen in Het Pamflet illustratief tot uiting toen Gans mr G.B.J. Hiltermann uitmaakte voor ‘een looze likbroeder van de duiten en heurzelver aesthetiek’. Gans schreef in Het Pamflet een enthousiast stuk over Alexander Cohen en zijn eenmanstijdschrift De Paradox. Ronald Spoor heeft, elders in deze Parelduiker, dit brûlot (opruiend geschrift) in het staartje van de negentiende eeuw beschreven, een anarchistisch bijtblad dat sterk op Multatuli’s Ideën geïnspireerd was.

In 1979 verscheen het eerste en enige nummer van Ischa Meijer’s Magazine, een pulptijdschrift naar voorbeeld van Hitchcockmagazine en Ellery Queen Mysterymagazine. Met behulp van vormgever Piet Schreuders wilde Ischa een commercieel pulpblad maken in een oplage van enkele tienduizenden exemplaren. De enige reden dat het een eenmanstijdschrift genoemd kan worden, is dat Ischa’s droom verijdeld werd er een goudmijntje van te maken waar alle goede pulpschrijvers aan mee konden werken. ‘Ik presenteer U mijn helden en heldinnen van vlees en bloed, die U de romantiek-uit-blik van de buitenlandse buis-series zullen doen vergeten, laat staan de vaderlandse dramaprodukties,’ schreef Ischa in zijn hoofdredactioneel commentaar. Maar hij had het gewoon te druk om een concurrent van de televisie te worden. Van het eerste nummer (tevens het laatste) werden vijfduizend exemplaren verkocht, geen gekke score voor een naïef idee.

Zowel Peter Andriesse als Jeroen Brouwers ziet in W.F. Hermans zijn grote voorbeeld als schrijver, vooral als polemist, zoals Tonnie Luiken schrijft. Andriesse liet in maart 1982 het eerste nummer verschijnen van Kamikaze. De laatste bestorming van de zangberg. Tegenromantisch Strijdschrift tegen Alles en Iedereen. Om kosten uit te sparen liet hij een omslag drukken waarop tien genummerde rondjes stonden. Elk nummer verscheen met datzelfde omslag, de uitgever (Andriesse) kleurde steeds een ander rondje in om aan te geven om welke aflevering het ging. Typografisch en economisch geen gek idee, maar deze vormgeving duidt ook op het vooropgezette plan slechts tien nummers uit te geven. Afgezien van een nummer waar hij twee rondjes voor reserveerde, heeft Andriesse zich aan zijn belofte gehouden. Mede dankzij een overweldigende aandacht in de pers voor zijn ‘zelfmoordactie’ was het eerste nummer snel uitverkocht. Onder de achtentwintig abonnees bevonden zich vrijwel uitsluitend scribenten die in gedrukte vorm blijk hadden gegeven van hun adoratie voor W.F. Hermans, die overigens zelf ook op de abonneelijst figureert.

Andriesse was inderdaad bezig met een zelfmoordactie in tien afleveringen. Werkelijk alles en iedereen moest eraan geloven. In een interview werd hem gevraagd of hij misschien spoken zag: ‘Ik ontken niet dat ik een paranoïde gedachtengang heb, maar ik hou ook mezelf heel achterdochtig in de gaten.’ Andriesse werkte vanaf 1962 op een reclamebureau, zijn taak daar was het nameten van de in kranten geplaatste advertenties. Wanneer hij daarmee klaar was, knipte hij het literaire nieuws uit. Voor Kamikaze dook hij in zijn ongeordend archief ‘zoals oom Dagobert in zijn geldpakhuis’. Rancune, haat en zelfhaat waren zijn drijfveren. Andriesse kan model staan voor wat een eenmansredactie moet zijn: ongenuanceerd, actief, boos, onredelijk en eenkennig. Doofheid aan één oor heeft er mogelijk toe bijgedragen dat hij zich altijd buitengesloten heeft gevoeld van het literaire circuit. Andriesse past in Kamikaze vaak dezelfde werkwijze toe als Hermans in Manda-

rijnen op zwavelzuur: foto’s, teksten en tekeningen met elkaar in verband brengen zodat er een ridiculiserend effect ontstaat. Andriesse had ook een paar vaste doelwitten: Jeroen Brouwers, het Fonds voor de Letteren en de literaire kritiek. Toevallig drie instituties die hem niet zo gunstig gezind waren. Luiken schrijft terecht: hoe onredelijker Andriesse wordt, hoe hoger het literaire gehalte. Zijn opmerkingen over Carel Peeters (Carel Kwik), Jaap Goedegebuure (Jaap Kwek), Wam de Moor (Wammes Waggel) en Tom van Deel (Tom Kwak) zijn melig van smaak. Steeds weer zien we Jaap Kwek of Carel Kwik in stamppot prakken, kliekjes opwarmen of onwelriekende koolsoep koken. In een eenmanstijdschrift is het geen bezwaar dat Andriesse zelf ook niet vies was van opgewarmde kliekjes. Alles wat iemand ooit had gedaan of geschreven, werd zo gereconstrueerd dat het enige doel daarbij was geweest: Peter Andriesse dwarsbomen. Tot in de liefdesrelaties die schrijvers en critici aangingen toe. Dat ‘de stoere knaap’ Jaap Goedegebuure de boeken van Andriesse had afgekraakt, zou hem een redacteurspost bij Tirade hebben opgeleverd en natuurlijk was hij in die functie verantwoordelijk voor het (voor Andriesse) dodelijke manifest De Nieuwe Revisor van Jeroen Brouwers, dat als aflevering van Tirade (onder redactie van Jaap Kwek) in 1979 kon verschijnen. Het is niet duidelijk of Andriesse wist dat in het negentiende-eeuwse satirische weekblad Uilenspiegel de rubriek ‘Kwik en Kwak’ stond, waarin twee heren de actualiteit becommentarieerden.

Het eenmanstijdschrift Westman’s Wereld had wel iets gemeen met Kamikaze. Redacteur en tweedehands-detectiveboekverkoper Erik Lankester publiceerde net als Andriesse in het studentenweekblad Propria Cures en recycelde zijn artikelen ten behoeve van zijn eenmanstijdschrift, zo blijkt uit het profiel van Hans van Straten. Dan hoefde een stuk niet opnieuw getikt of gezet te worden. Was Andriesse misschien op een idee voor zijn eenmanstijdschrift gebracht door Lankester? Het eerste nummer van Westman’s Wereld verscheen namelijk een maand voor het eerste nummer van Kamikaze. Net als Westman’s Wereld nam Kamikaze Martin Ros van De Arbeiderspers op de hak. En ook hier was Jaap Goedegebuure, criticus van de Haagse Post, doelwit. Lankester organiseerde zelfs een enquête onder de lezers om hen te laten kiezen wat er met Goedegebuure moest gebeuren.

Eenmanstijdschriften lijken maar een klein lezerspubliek te bereiken. In de, vaak bescheiden, abonneebestanden – zo ook die van Westman’s Wereld en Kamikaze – zien we vaak dezelfde namen van liefhebbers opduiken.

Er zijn talloze eenmansacties die net geen eenmanstijdschrift hebben opgeleverd. Blurb is door Simon Vinkenoog in 1950 als een open brief verstuurd, maar daarna werkten zo’n beetje alle Vijftigers eraan mee. Het Vlaamse tijdschrift Bok stond vanaf het vijfde nummer onder alleenredactie van weverbergh en hij beschouwde het daadwerkelijk als zijn eigen tijdschrift, waarin hij zo nu en dan wel eens iemand toeliet.

Het is niet uit te sluiten dat er in Hengelo of Tegelen ooit een enthousiasteling is geweest die zijn eigen blaadje heeft samengesteld. Dat inzicht had ook Hugo Brems – voor wat het in dit themanummer niet-belichte Vlaanderen betreft – toen hij in zijn essaybundel Al wie omziet (1981) wanhopig schreef: ‘Het gaat erop lijken dat, zoals iedere Belg zijn eigen huis wil, met eigen tuin, dat iedere Vlaamse alfabeet zijn eigen tijdschrift

moet hebben.’ Daarop noemt hij een paar voorbeelden van tijdschriften die hij alleen van horen zeggen kent: Vers uit Belsele-Puivelde, Mental Fight uit Kortrijk, Literia uit Leopoldsburg en Hurk uit Assenede. Volgens Brems zijn Vanuit het kreupelhout van Paul Depondt, Daele van Jan Emiel Daele en tijdSCHRIFT van Daniël Robberechts eenmanstijdschriften, maar hij noemt Blurb ook in die categorie. Brems vraagt zich af of de literatuur iets gemist zou hebben, als de volgende bladen niet bestaan hadden: A Fortiori, Amatoon, Amorf, Argo, Basia, Doorbraak, Exodus, Fluim, Groot Vizier, Hagelslag, Navelstreng, Otzdos, Pilipili, Proces, Rimschi, Treffer, Venus-14, Zenit-74 of Zweven boven wolken. Voorzover na te gaan, zijn het allemaal nét geen eenmanstijdschriften. Anders ligt dat met Guido Devos uit Eppegem, die zijn ‘viermaandelijks literair eenmanstijdschrift’ in 1988 niets-versluierend De Vos noemde. En met het eveneens Vlaamse Tenen en het Antwerpse Tienjaarlijks Tijdschrift van Thomas Triphon.

The Daily Invisible van Julius Vischjager is een heus eenmansblad, maar geen literair tijdschrift. Maar ook over Ideën van Multatuli kun je twisten of het een eenmanstijdschrift betreft. Het eenmanstijdschrift van Theo van Baaren, dat het imprint Clean Kerchief Incorporated voerde, is eveneens een twijfelgeval. Zoals bekend, bestierde Theo van Baaren samen met zijn vrouw tijdens de Tweede Wereldoorlog het tijdschrift in een oplage van één exemplaar De Schone Zakdoek. Na de oorlog lag er nog kopij voor dit in 1944 opgeheven tijdschrift. De redactie-in-ruste besloot daarom als toegift een boekenserie uit te geven, ook in een oplage van één exemplaar, onder het imprint Clean Kerchief Inc. Halverwege de jaren tachtig reanimeerde Van Baaren dit imprint en begon hij in hoog tempo zijn tederanarchistische eenmanstijdschrift Clean Kerchief Incorporated rond te sturen. De in een rood, geel of paars omslag gevouwen afleveringen hadden een datumaanduiding, verschenen regelmatig maar waren niet genummerd. De oplage is vermeld, meestal 24 exemplaren, soms 32 of 36. Een enkele keer nam Van Baaren werk op van anderen. Maar die bijdragen wekken toch meer de indruk van een zelfgekozen ready made dan van een inzending van buitenaf. Abonneren was onmogelijk. Je kreeg het of je kreeg het niet.

In april 1985 verscheen het eerste nummer van het eenmanstijdschrift Prado. Het twintig pagina’s tellende nummer, met een gestempeld omslag, was een regelrechte kloon van het in 1971 ter ziele gegane Barbarber. De zeer beperkte oplage werd dan ook aan de exredacteuren en de oud-uitgever van Barbarber toegezonden. De redacteur, uitgever en schrijver van Prado is de Apeldoornse dichter Willem Bierman. Naast Prado bestaat, zoals ook bij de tijdschriften die hij bewondert (De Schone Zakdoek, Gard Sivik en Barbarber), een boekjesserie. In de loop van de tijd doken ook andere namen op in het blad, dus is het predikaat eenmanstijdschrift niet meer op Prado van toepassing. Wel verschenen tussen november 1987 en februari 1988 drie nummers van het eenmansblad Frado. De redacteur hiervan was een van de auteurs uit de stal van Prado, Remco Kistemaker. Hij wilde zijn podium wél helemaal voor zichzelf houden, zo blijkt uit de beginselverklaring in het eerste nummer: ‘Enige gelijkenis met welk ander tijdschrift dan ook berust op toevalligheden en valt buiten de aansprakelijkheid van de redakteur cq. auteur. Op- en/of aanmerkingen van lezers (?) zullen worden genegeerd.’

Net als Spiegel van Sem is de Vlagtwedder Grensbode, van Hans van Straten, ontstaan na een conflict(je) met Maatstaf, zoals Igor Cornelissen in zijn bijdrage schrijft. Weer een eenmanstijdschrift dat sterk op W.F. Hermans geënt is. Niet alleen doordat Van Straten vaak over Hermans schrijft, maar ook doordat uit de Vlagtwedder Grensbode een tomeloze behoefte spreekt om literaire nieuwtjes naar boven te halen, dikwijls op een pesterige toon.

Het zal niemand verbazen dat bijna elk eenmanstijdschrift – hoe weinig er ook van zijn – een eigen categorie vertegenwoordigt. Bladen als Abbastanza en Spiegel van Sem waren bedoeld om de ‘echte’ literaire wereld open te breken voor de eenmansredacteur. Wim Zaal helemaal aan het begin van zijn carrière en Richter Roegholt als dichter die maar niet wilde doorbreken. Maar ook schrijvers van gezag en reputatie wagen zich aan het vervaardigen van een eenmanstijdschrift. De Vlagtwedder Grensbode is daar een voorbeeld van, evenals het in 1954 verschenen eerste nummer van Boontje’s Reservaat. Boon was al een gevestigd schrijver, met boeken op zijn naam als De voorstad groeit, Mijn kleine oorlog en De Kapellekensbaan. In de aanbiedingsfolder van De Arbeiderspers werd (door Boon of zijn uitgever Reinold Kuipers?) de noodzaak van dit eenmanstijdschrift als volgt beschreven: ‘De Vlaming Louis Paul Boon is een bezeten schrijver. Hij schrijft zoals hij eet en loopt: het schrijven is voor hem een levensfunctie. […] Hij móet zijn stem verheffen tegen de leugens, de halfheden, de laffe praatjes. Hij is de “tedere nihilist”, die breekt en hekelt uit de geschokte menselijkheid. […] Een onafgebroken stroom van persoonlijke reacties, betogen, schotschriften, kreten, zelfgesprekken, protesten en commentaren vloeit uit zijn pen.’

W.F. Hermans en Louis Paul Boon zijn de peetouders van Jeroen Brouwers, die net als zij wil polemiseren om de lezers ‘een geweten te schoppen’. Al aan het einde van de jaren zestig werd een omslag gemaakt voor Muzenharp, het eenmanstijdschrift van Brouwers waarvan nooit een nummer is verschenen. Zijn polemisch talent werd nog even opgespaard voor zijn pamflet De Nieuwe Revisor, waarin hij fors uithaalde naar De Zeventigers – zich afficherend met hun manifest voor de jaren zeventig – die volgens Brouwers alleen maar parasiteren en zelf geen nieuwe cultuur scheppen. In toon leek het op Mandarijnen op zwavelzuur. Hij kreeg er zijn tegenstanders flink mee op de kast, want prompt verschenen er twee anti-pamfletten. Afgelopen zomer begon Brouwers met zijn eenmanstijdschrift Feuilletons, de aanleiding voor dit themanummer van De Parelduiker. De reacties in de pers waren behoorlijk vijandig. In Feuilletons komt Brouwers’ adoratie voor W.F. Hermans ruimschoots aan bod. Een goed eenmanstijdschrift is niet overál tegen. Het tweede nummer van Feuilletons bevat één lange tirade tegen zijn ex-uitgever Ronald Dietz van De Arbeiderspers. Een goed eenmanstijdschrift is op den duur tegen zichzelf. Tien nummers en niet meer, zou ik zeggen.

Anthony P. Dekker Een lastig parket

In november 1920 werd de dichter Jacques Bloem veroordeeld tot drie maanden voorwaardelijke gevangenisstraf voor homoseksuele contacten op de openbare weg. Het proces en de roddel eromheen grepen diep in in zijn persoonlijk leven. Over de precieze toedracht was weinig bekend, ook al omdat Bloem zelf veel verschillende lezingen in omloop heeft gebracht. Aan de hand van de oorspronkelijke stukken van de rechtbank en het hof volgt hier een poging tot reconstructie van de zaak-Bloem.

Het begon allemaal op zaterdagavond 24 april. De dichters Jacques Bloem en Bertie van den Tol dineerden bij hun vriend Tobi Goedewaagen1 in Blaricum. De avond vergleed met lichtzinnige jool en zware beschouwingen. De tweeëndertigjarige Bertie was redacteur van het studentenblad Propria Cures. Hij had of vrienden of vijanden; hij liet geen ruimte voor nuances. Bloem had nagenoeg geen vijanden. Wel kreeg zijn gebrek aan werklust en geld al legendarische bekendheid, en al leende hij van velen geld en loste hij nimmer af, elk was onder de indruk van zijn charme en gemakkelijke kout. Zijn debuutbundel was nog niet verschenen, hoewel hij al 33 was. Wel leek het erop dat zijn financiële positie snel zou verbeteren. In het dagelijks leven was hij werkzaam als volontair op de griffie van het kantongerecht te Almelo en daar had hij gesolliciteerd naar een post als griffier. De officier

van justifie in Almelo had in een persoonlijk onderhoud een goede indruk van de sollicitant gekregen en vond dat ‘zijne antecedenten, zijne capaciteiten en zijne persoonlijkheid voldoende waarborgen geven voor een richtige vervulling van de betrekking van Griffier bij een Kantongerecht’.2 Het zou echter anders aflopen.

Het diner en de port liepen ten einde en de vrienden namen afscheid. Jacques en Bertie wandelden langs de winkels en het gemeentehuis de lommerrijke Torenlaan in. De nacht was mild en helder. Even later ontmoetten de dichters een groepje jongemannen. Bertie liep toe op een oudere man, die door de jongens de ‘oude Lamphen’ werd genoemd. Het tweetal stond op gedempte toon wat te smoezen totdat de anderen Lamphen hoorden zeggen: ‘Ik lig nog liever met een vrouw in de modder dan met jou in bed.’ Inmiddels had de plaatselijke nachtwacht, Jacob Vos, het gezelschap in de gaten gekregen en besloten in het belang der zedelijkheid een oogje in het zeil te houden. In het dagelijks leven was Vos koster van de Sint-Vituskerk, door een eigenzinnige pastoor in die jaren tijdelijk omgedoopt in Sint-Josephskerk. Zijn vader was er koster, zijn zoon werd er koster en zijn kleinzoon is er nu koster. Maar nog minder dan nu voldeed toen het inkomen van een koster voor het onderhoud van het gezin. Daarom was hij in dienst bij de gemeente Blaricum als nachtwacht ter assistentie van veldwachter Broere. Het was een betrekking die hij trouw en gewetensvol uitvoerde, hij wist graag wat er zich in het dorp afspeelde.

Na de bruuske afwijzing door de oude Lamphen keerde Bertie van den Tol terug naar Jacques en de anderen. Nu papte hij aan met een jonge knul, Hendrik Klaver, aaide over diens gulp en verdween met hem in het struikgewas. Jacques Bloem, klaarblijkelijk voor zo’n plotselinge verovering niet verleidelijk genoeg, zag zijn uitverkorene, een zestienjarige boerenzoon, te overtuigen door hem twee gulden toe te stoppen. Ook zij zonderden zich af in de bosjes. Bedenk dat twee gulden van toen – de gouden standaard was immers nog niet losgelaten – overeenkomt met de beloning die men tegenwoordig voor straatprostitutie verwacht te moeten betalen. Inmiddels werd het nachtwacht Vos te gortig. Hij besloot tekst en uitleg te vragen. Hij beende naar het groepje jongens dat wachtte op de vrijende paartjes en stapte pardoes de struiken in.

Intussen moet het een bedwelmende ervaring zijn geweest voor Jacques: de luide alcoholroes, de goede gesprekken, de aangenaam warme nacht, een van de eerste van het jaar, deze kameraadschap in de openlucht, ach, de bevrijding die ongeremde erotiek lijkt te schenken… Toen Jacob Vos opdoemde, onthaalde Bloem hem met een joviale greep vol in het kruis. Nachtwacht Vos was niet blij.

Met assistentie van de veldwachter werd het tweetal dichtende heren ingesloten in het arrestantenlokaal. Daar brachten ze het restant van de nacht door. Burgemeester jhr. H.C.M. van Nispen tot Sevenaer onderwierp de arrestanten de volgende morgen, uiteraard na de mis in de kerk, aan een streng verhoor. Jacques Bloem bekende alles, de jongens, het geld, enzoverder.

Goedbeschouwd is het opmerkelijk dat het verhaal nu niet ten einde is. In de jaren kort na de Eerste Wereldoorlog werden vooral homoseksuelen uit de lagere sociale klassen voor zedendelicten vervolgd. Heren, en dat waren Bloem en Van den Tol, van geboorte in elk geval, kwamen zelden voor het gerecht. Het had in de lijn gelegen dat beiden van de burgemeester, zelf een Heer, een stoere preek met verdoemende vermaningen hadden gekregen en dat daarmee de kous af was. Ze hadden pech. De Gooi- en Eemlander berichtte op 28 april: ‘Blaricum – Als verdacht van zich schuldig gemaakt te hebben aan misdrijf tegen de zeden werden Zondag 2 personen alhier

door den burgemeester aan een scherp verhoor onderworpen. De eene, zekere B., legde een volledige bekentenis af. Verschillende getuigen worden in de zaak gehoord.’

De affaire brengt Bloem tot wanhoop. Zijn ouders, voor wie hij zoveel achting en liefde koestert, zullen het moeten weten, te meer daar hij nu weer thuis woont. Aanvankelijk hoopt hij nog dat het mogelijk is mensen in het ongewisse te houden. Aan zijn vaderlijke vriend Aart van der Leeuw schrijft hij radeloos: ‘Ik bevind mij in een zóó perilleusen toestand als nog nooit van mijn leven. Ik kan er geen eens over schrijven. Je mag er ook met niemand (behalve met Toos en Joh)3 over spreken. Misschien loopt het nog met een sisser af. God geve het, anders ben ik voor altijd vernietigd. […] Sinds kort werk ik op de Griffie v/h Kantongerecht alhier. Ik heb n.l. gesolliciteerd naar griffies, te Kampen of te Veghel. ’t Is een rustig baantje, en’t bevalt mij wel. Als alles tenminste niet met mij naar de bliksem gaat. Beste Aart, ik leg je nogmaals de meest volstrekte geheimhouding op, zelfs over het weinige wat ik je schreef.’4

Jacques’ hoop is tevergeefs. Op 18 mei is zijn loopbaan bij justitie, nog voor deze een aanvang kon nemen, ten einde. De officier van justitie te Almelo schrijft de procureur-generaal te Arnhem over de sollicitant: ‘Het door mij uitgebracht rapport kon destijds vrij gunstig luiden.’ Nu moet hij melden dat mr Bloem, ‘terwijl hij, na een diner, zich in een niet volmaakt nuchteren toestand bevond, onzedelijke handelingen heeft gepleegd met een tweetal personen’ Verder: ‘Zeer vermoedelijk moeten deze handelingen worden toegeschreven aan de bij mr B. bestaande neigingen tot homoseksualiteit.’ De officier aarzelt niet krachtdadig op te treden: ‘toen ik enkele dagen geleden het […] gerucht vernam, heb ik afzonderlijk Z.E. den Minister van Justitie telegrafisch in het kort mededeling gedaan.’5 Bloem trok zijn sollicitatie in. Wel lukt het Bloem per 1 juni een betrekking als nachtredacteur buitenland bij de Nieuwe Rotterdamsche Courant te krijgen. Het ’s nachts vertalen en bewerken van berichten is fnuikend voor zijn sociale leven. Bovendien levert het een veel lager salaris op dan het griffierschap zou hebben gedaan. Aan Van der Leeuw schrijft hij op 13 juni: ‘Het werk op de krant is druk en vermoeiend, hetgeen in deze omstandigheden een zegen is. Maar daarna. Ik zou zoo dolgraag mij in de eenzaamheid terugtrekken, en alleen literair werk verrichten. Dat is de eenige manier om er boven op te komen, want ik heb nog teveel in me, om me door één afschuwelijk noodlottig iets te laten vernietigen. Nooit heeft de armoede mij nog zoo gedrukt. Het leven is wel ongelooflijk hard voor mij; om mij zóó te slaan en tegelijk het geneesmiddel voor die slag weg te nemen. […] ik vond mijn leven zoo hopeloos mislukt en contrasteerend met al die gelukkige en tevreden menschen. Mijn dichterschap, dat nooit de gelegenheid heeft gehad zich te ontplooien, die dagelijksche slavernij voor nog minder dan ’t dagelijksch brood, en nu nog deze maatschappelijke klap. Maar eens zal alles voorbij zijn, omdat het leven dan voorbij is.’6

Op 6 juli deed de vijfde kamer van de arron-dissementsrechtbank te Amsterdam uitspraak. Het proces was een smakelijke vertoning geweest. In het belang der zedelijkheid werd de zaak achter gesloten deuren behandeld. Dichter en jurist Hans Keuls stond de beklaagden als raadsman terzijde. Het tweetal werd schending van de eerbaarheid ten laste gelegd. Hendrik Klaver, een zeventienjarige boerenzoon, was vanwege zijn minderjarigheid aanwezig als getuige en niet als overtreder. Alles is in heerlijk jargon bewaard: ‘dat Van den Tol, daarna zich met hem, getuige, van de anderen verwijderde, hem geld gaf en hem daarna tusschen de beenen boven de kleding ter hoogte van getuige’s schaamdelen heeft gegrepen;

dat Van den Tol hem daarna terzijde van gemelden openbaren weg op den grond heeft geduwd en daarna naast hem liggende, aan zijne, getuige’s, bloote mannelijkheid heeft getrokken, nadat die beklaagde getuige’s hand in zijn, beklaagde’s, broek had gebracht; dat getuige zich daarna met dien beklaagde weder bij de anderen heeft gevoegd.’

Johannes Puyk getuigde dat ‘beklaagde Bloem hem, getuige, terzijde heeft genomen en hem twee gulden heeft gegeven, waarna die beklaagde hem tusschen de beenen boven de kleeren heeft gegrepen en met dien vinger in zijn, getuige’s, gulp kwam; dat Bloem hem daarbij voorstelde mede in de duinen te gaan; dat daarna getuige Vos ter plaatse is gekomen’. Nachtwacht Vos verklaarde dat hij uitleg wilde vragen toen ‘beklaagde Bloem op hem toetrad en hem tusschen de beenen boven de kleeren bij zijn, getuige’s, mannelijkheid heeft gegrepen’.

Beide beklaagden bekennen schuld en laten bovendien weten, dat zij, ieder voor zich, ‘homoseksuele neigingen hebben gehad en daaraan in het verleden wel hebben toegegeven’. Dit is een verbazingwekkende mededeling. Het is moeilijk na te gaan wat hiervan het nut is geweest. Men zou kunnen argumenteren dat beklaagden en hun raadsman hoopten dat deze eerlijkheid, afgezien van de vraag of de onthulling in werkelijkheid enige grond had, de rechters milder zou stemmen. Uit onderzoek blijkt echter dat homoseksualiteit ook in het begin van deze eeuw nooit reden was om beklaagden ontoerekenbaar te verklaren, integendeel. Er was zelfs een zaak waarin de verdachte die homoseksuele overtredingen tegen de zedelijkheid had begaan, zijn intoxicatie door alcohol en vooral zijn heteroseksualiteit aanvoerde als verzachtende omstandigheden en op grond hiervan werd vrijgesproken.7 Het lijkt dus onwaarschijnlijk dat de bekentenis van het toegeven aan homoseksuele neigingen van Van den Tol en Bloem een ander doel diende dan de waarheid te zeggen. Bloem maakte het er niet beter op door aan zijn bekentenis toe te voegen dat hij alle handelingen pleegde met ontuchtige bedoelingen. De eis van het openbaar ministerie luidde drie maanden voorwaardelijk, maar de uitspraak was onverwacht hard: drie weken onvoorwaardelijk voor elk.

Bloem was woest en luchtte zijn hart bij zijn toeverlaat Van der Leeuw: ‘Rotterdam, 8 juli 1920, beste Aart, Ik heb onvoorwaardelijk drie weken gekregen, hoe vindt je zoo iets schandelijks? Ik ga natuurlijk appelleeren, en het is haast ondenkbaar, dat het Hof uit even groote ploerten zou bestaan als de 5de kamer van de rechtbank in mijn geliefde Amsterdam. Maar niettemin, welk een onbillijkheid. Geheel objectiefgesproken, meende iedereen, dat het ging tusschen een geldboete of voorwaardelijk. Maar ik merkte wel, dat ik patjakkers voor mij had. Het beroerdste vind ik nog maar – dat ik absoluut geen kans zie, om mij ooit op die schoften te wreken. Maar ik zal het altijd in mijn gedachten blijven houden. Jammer, dat gedachten niet kunnen dooden, anders lagen zij op ’t oogenblik al te stinken.’8

Het appèl diende op 6 november van dat jaar. Raadsman Keuls kon aan de getuigenverklaringen weinig meer doen. Hij veronderstelde dat de rechtbank de indruk had dat beide beklaagden zich wat al telos en innig met de herenliefde inlieten. Hij bracht een geheim wapen in stelling en riep Tobi Goedewaagen als getuige à decharge. Die legde de volgende verklaring af: ‘Beklaagde Van den Tol heeft zich nimmer met de boerenbevolking van het Gooi ingelaten voor zoover ik kan nagaan, hij heeft zich steeds geuit als zijnde er principieel tegen.’ Dit was een belangrijke opmerking, omdat immers de rechterlijke macht in dergelijke zaken omgang met de lagere klassen veelal zwaarder vervolgde dan misstappen tussen Heren. Goedewaagen permitteerde zich

nog de volgende opmerking: ‘hij (Van den Tol) zou zich eerder op seksueel gebied aan eene platonische verhouding overgeven dan aan eene daadwerkelijke, naar het mij toeschijnt.’ Dit kon kennelijk niet over beklaagde Bloem gezegd worden. Over Goedewaagens inschattingsvermogen merkt dr Loe de Jong later overigens op dat hij verstoken was van alle mensenkennis.9

Na de heropening van de deuren liet de vicepresident van het hof, mr P.J. Bijleveld, weten dat de uitspraak zou plaatsvinden op 25 november 1920 om tien uur in de ochtend. Het werd een opluchting: drie maanden voorwaardelijk. De beklaagden waren niet aanwezig.

Of de dichter Bloem daadwerkelijk homoseksueel was doet niet ter zake. Er zijn gelukkig maar weinigen voor wie de waardering van zijn werk afhangt van Bloems seksuele voorkeuren. Wel van belang is welke plaats deze gebeurtenis in het leven van de dichter inneemt. Deze rechtszaak is een donderende slag geweest in een zwarte periode van zijn leven. Ten eerste gaf de gezondheid van zijn vader telkens weer reden tot zorg. Diens overlijden in 1922 betekende het verdwijnen van een van de belangrijkste pijlers van zijn gekoesterde en geïdealiseerde jeugdjaren. In 1920 was zijn broer Floris al geëmigreerd naar Amerika. Daarnaast werd Jacques meer dan ooit achtervolgd door schuldeisers; zo dreigde boekhandel Nijhoff frequent zijn faillissement te bewerkstelligen.10 Bloem was er in geslaagd een schuldenkapitaal van, naar de huidige waarde van het geld, ongeveer honderdduizend gulden op te bouwen.11 Gezien het feit dat Bloem leningen en voorschotten van vrienden als cadeau beschouwde, moet het totale diskrediet dat deze financiële chaos hem opleverde dubbel zo groot zijn geweest. Enig lichtpuntje is deze periode moet het verschijnen van zijn debuutbundel, Het verlangen, in 1921 zijn geweest.

Het is moeilijk met stelligheid te beweren welke narigheden in Bloems leven direct het gevolg waren van deze rechtszaak. Duidelijk is dat het hem heeft belet ooit een goede baan bij justifie te krijgen. Pas acht jaar later zou hij weer in aanmerking komen voor een baan bij justifie. Hij was inmiddels ‘keurig’ getrouwd.12 En ook toen nog waren indrukwekkende betrekkingen uitgesloten. Bloem was trouwens getalenteerd genoeg om ook zonder een gênante veroordeling een mooie loopbaan om zeep te helpen. De kans echter om in die tijd als matig tot slecht functionerend griffier te worden ontslagen was zeer klein, zelfs voor Bloem, zoals hij vele jaren later bewezen heeft. In elk geval is vast te stellen dat een hoger salaris gedurende de jaren 1920-28 de toppen van veel rampzalige ijsbergen van schulden had afgevlakt. De affaire heeft er in belangrijke mate toe bijgedragen dat de telg uit de geslachten Bloem en Van Eck, ondanks zijn succesvol dichterschap, qua maatschappelijk aanzien en banksaldo op uitzonderlijke wijze is achtergebleven bij de verwachtingen die men had van iemand van zijn sociale klasse.

Dan waren er de fatsoensrakkers. Sommigen keerden zich al dan niet openlijk, tijdelijk of voor altijd van hem af. Het is mogelijk dat ook Aart van der Leeuw tot hen heeft behoord. Vanaf het moment dat Bloem daadwerkelijk veroordeeld werd, raakte hun briefwisseling in het slop. In elk geval duurde het tot 1929 voordat de briefwisseling weer op gang kwam.

Kennelijk waren de sociale gevolgen van zijn veroordeling duidelijk voelbaar. Bloem heeft getracht de schade te beteugelen door het verhaal te ridiculiseren. Gebruikmakend van de talloze anekdoten en fraaie verhalen die over hem de ronde deden, maakte hij het verhaal lachwekkend en daarmee onschuldiger. Dit blijkt onder meer uit de wijze waarop hij het verhaal moet hebben overgebracht aan Jan van Krimpen. Die schreef aan Jan van Nijlen, dat Bloem ‘in eene toestand

van zware beschonkenheid, op den openbaren weg te Hilversum [in feite dus Blaricum] & zonder te weten wien of wat hij voorhad [..] bruine proposities gedaan, onder aanbieding van een honorarium van zeventien cent, aan een nachtwaker’.13 Ook zijn latere (ex-) echtgenote en ‘beste vriend’ Clara Eggink lijkt hij vergoelijkend op de hoogte te hebben gebracht: ‘Met een paar vrienden was hij blijkbaar in de handen van een stel chanteurs gevallen, de onhandigaard. Na enige onplezierige toespelingen van de geëngageerde jongens viel inderdaad de politie binnen. De knapen verklaarden dat de mannen pogingen hadden gedaan hen te misbruiken.’14

Over de gevolgen die dit akkefietje voor Bloems schrijven heeft gehad, kunnen we slechts speculeren. Als briefschrijver werd Bloem voorzichtiger. Voorheen achtte hij geen gebeurtenis of verliefdheid te gênant om aan zijn vrienden uit de doeken te doen. Na het proces worden zijn brieven echter minder mededeelzaam en openhartig.

Maar het belangrijkst natuurlijk is dat de dichter in Bloem voor jaren lijkt te zwijgen. Zijn laatste gedicht voor de stilte is ‘Scheveningen: Mistige Wintermiddag’. De onschatbare wetenschappelijke editie van het verzameld werk vermeldt dat het geschreven is vóór juli 1920.15 In de brief aan Van der Leeuw van 3 mei 1920 schrijft hij: ‘Ik had de schrijverij juist weer een beetje hervat, maar nu is alles natuurlijk weer voorbij.’16Pas in februari 1924 begint hij aan een nieuw vers, ‘Vermaning’. In deze periode van zwijgen heeft Bloem geen vers geschreven dat hij later geschikt achtte voor publiatie. Het is verleidelijk te conduderen dat het Blaricumer schandaal de taptoe voor deze stilte is geweest.

E.W.A. Henssen W.F. Hermans en Belcampo

In het laatst verschenen nummer van de wfh-vetzamelkrant, het zogeheten sterfboek, publiceerde Marc Schoorl een korte bijdrage, getiteld ‘De pispot van wfh’. Volgens de auteur is onbekend hoe aan de vriendschap tussen Belcampo en Hermans een einde is gekomen.

Schoorl memoreert dat ik in het Belcamponummer van Bzzlletin (april 1996) heb bericht dat de oorzaak van de breuk lag in Hermans’ gebrek aan waardering voor Belcampo’s werk.

Belcampo heeft mij eens verteld hoe Hermans hem dit openlijk liet blijken. Schamper voegde hij er aan toe dat Hermans geen schilderijen van betekenis of mooie meubels bezat in zijn bovenhuis aan de Spilsluizen.

Schoorl noemt vervolgens een artikel in Vrij Nederland van 27 januari 1990 door Ageeth Scherphuis over Belcampo. Daarin vertelt zij hoe Hermans Belcampo de deur wees toen deze onaangekondigd met zijn rugzak bij Hermans’ (eerste) Parijse appartement aanbelde. Schoorl kwalificeert dit verhaal zonder enige argumentatie als een ‘lasterlijke anekdote’ en voegt hieraan toe dat Gertjan van Schoonhoven in dezelfde aflevering van Bzzlletin de anekdote op gezag van een Groninger dichter aan de vergetelheid onttrok.

Van Schoonhovens bron, en dat weet Marc Schoorl niet, was Jean Pierre Rawie, die het verhaal op zijn beurt van mij had, evenals Ageeth Scherphuis. Aan mij was het voorval omstreeks 1988 verhaald door een lachende Belcampo. De anekdote bezit niets lasterlijks, tenzij Belcampo het verhaal heeft verzonnen. Daarvan is evenwel niets gebleken en het is onwaarschijnlijk.

Journalisten tenslotte als Ageeth Scherphuis en Gertjan van Schoonhoven kunnen of willen hun zegslieden niet altijd noemen, al was het maar ter wille van de plaatsruimte.

Laagwater

Jan Paul Hinrichs Nijhoff-prijs naar Rus?

Vermoedelijk is de Nederlandse poëzie in geen enkele taal zo ruim in vertaling voorhanden als in het Russisch. Dat is de verdienste van één persoon: de Moskouse literator Jevgeni Vladimirovitsj Vitkovski. Hij trad achtereenvolgens op als samensteller en belangrijkste vertaler van bundels van Nederlandse 20ste-eeuwse poëzie (1978), 17de-eeuwse poëzie (1983) en toneelwerk van Vondel (1983; zie ook: Het Oog in ’t Zeil jrg.7 (1990), nr.4). Ook tekende hij voor talrijke vertalingen die in bundels of tijdschriften verschenen, zoals die van Slauerhoffs gedichten over Oost-Azië (zie ook: Het Oog in ’t Zeil jrg.6 (1989), nr.3). Vitkovski’s vertaalwerk is in Nederland alleen opgemerkt door enige slavisten; vanuit de hoek van de neerlandistiek is er voor zover ik weet geen aandacht voor geweest, ook niet uit bibliografisch oogpunt. Verbazingwekkend is dat allemaal niet: in Nederland is zelfs nooit uitgezocht wat voor Russische Multatuli-uitgaven er bestaan. Onze bibliografieën schieten hier flink te kort.

Inmiddels tekent Vitkovski voor een nieuwe bloemlezing Nederlandse poëzie die een soort synthese is van zijn eerdere inspanningen: 500 let poezii Niderlandov (Vijfhonderd jaar poëzie uit de Nederlanden). Waren Vitkovski’s eerdere bundels nog keurig gebonden boeken die men via de boekhandel kon aanschaffen, dit nieuwe werk verscheen in de vorm van een ongeniete krant op het formaat 41 × 30 cm die vermoedelijk vrijwel niemand in Nederland ooit in handen zal krijgen. Het colofon vermeldt een oplage van 1121 exemplaren (ter vergelijking: Vondel werd nog gedrukt in 50.000 exemplaren). Eigenlijk gaat het hier om een themanummer van het tijdschrift KonSTAnta dat in Mozjajsk, een stad ten westen van Moskou, wordt gedrukt. Een redactieadres vermeldt het blad niet.

Dit tijdschrift in krantvorm zet het op dezefde wijze uitgegeven blad NoSTAlgija voort waarvan in de jaren 1991-1995 31 nummers verschenen. Uitgever is de ‘Vrije Creatieve Associatie’; de Russische afkorting daarvan, sta, vindt men in hoofdletters in de titel van zowel de oude als de nieuwe naam van het blad. Deze ‘associatie’ lijkt een dekmantel voor uitgever Ivan Bran, pseudoniem van Andrej Andrejevitsj Sofonov. Onder zijn naam als ‘prodjoeser’ – dat staat er in de plaats van het Russische woord voor uitgever – laat Bran in het Duits de mededeling drukken ‘Arm, wie eine Kirchenmaus’. KonSTAnta presenteert zich overigens als ‘De enige krant voor ontwikkelde mensen’.

500 let poezii Niderlandov, nrs. 1-6 van KonSTAnta, telt vierentwintig bladzijden en vermeldt 1995 als jaar van verschijnen. De prijs bedraagt in Moskou 3500 roebel (nog geen dollar) en, met verfrissend optimisme, ‘in het buitenland 5 dollar’. De vertalingen zijn over drie of vier kolommen gedrukt, zonder enige ‘opmaak’. Kennelijk had de uitgever maar één doel: zoveel mogelijk gedichten afdrukken. Zo is op anderhalve bladzijde KonSTAnta een complete vertaling van Een

winter aan zee van Roland Holst in elkaar geperst. Op sommige bladzijden is overigens van zowel drie- als vierkolomsopmaak sprake. Je hoeft geen Russisch te kennen om te zien dat er ook steeds andere lettertypes opduiken. Dat komt doordat in deze bloemlezing niet alleen nieuwe vertalingen van Vitkovski staan, maar ook veel oude die uit de eerder genoemde boekuitgaven of uit bundels zijn overgenomen, waarbij soms vergeten is de voetnoten mee te nemen waarnaar cijfers in de tekst verwijzen.

Anthonis de Roovere, uit de vijftiende eeuw, is de ‘oudste’ opgenomen dichter. Uit de zestiende en zeventiende eeuw vinden we werk van Jan van der Noot, H.L. Spieghel, Jacob Cats, Justus de Harduyn, Hugo de Groot, Casper van Baerle, Joost van den Vondel, Jan Starter, Constantijn Huygens, W.G. van Focquenbroch en Jan Luiken. Uit de negentiende en twintigste eeuw zijn vertegenwoordigd: Willem Bilderdijk, E.J. Potgieter, Albrecht Rodenbach, Karel van de Woestijne, Willem Kloos, Albert Verwey, Herman Gorter, Adriaan Roland Holst, Martinus Nijhoff, J. Slauerhoff en Gerrit Achterberg.

Zoals gezegd, veel vertalingen waren al eerder gepubliceerd. Zo zijn van Slauerhoff de meeste Oost-Aziatische gedichten herdrukt, maar toegevoegd is ook een vertaling van zijn gedicht ‘Gogol’. Nieuw zijn ook twee gedichten van Achterberg, waaronder het sonnet ‘Raspoetin’. Het doel van Vitkovski is steeds duidelijk: zijn vertalingen moeten ook volwaardige, nieuwe Russische gedichten zijn. Dat leidt soms tot verrassende resultaten. Zo vraag ik me af of een gedicht als ‘Ik ben een God in het diepst van mijn gedachten’ van Kloos in het Russisch niet beter (vooral ook: bondiger en energieker) klinkt dan in het origineel.

Jevgeni Vitkovski, die in zijn eentje een Spiegel van de Nederlandse poëzie in een prachtige Russische vertaling bracht, heeft vanuit Nederland weinig erkenning gekregen. De mededeling op de titelpagina van KonSTAnta ‘ter mededinging naar de Martinus Nijhoff-prijs’ lijkt ironisch bedoeld. Het gaat hier trouwens om een traditie van het blad: op nummers van voorganger NoSTAlgija stonden ook dergelijke mededelingen met het oog op andere prijzen. Een vertaler die een meesterstuk aflevert in een krant die eerder in handen komt van een welwillende Russische metro- of treinreiziger die het drukwerk van ‘prodjoeser’ en colporteur Ivan Bran afneemt dan van juryleden van Nederlandse prijzen of bibliografen op de Koninklijke Bibliotheek, verhoogt zijn kansen op erkenning natuurlijk niet. Wel zegt het iets over de inzet waarmee dit werk is gedaan in een land waar geen werkbeurzen voor vertalers bestaan. In een korte inleiding bij zijn bloemlezing zegt Vitkovski het zelf zo: ‘[…] een vertaler wacht niet op dankbaarheid, het vertaalproces zelfbereidt hem genoegen: ik spreek over mezel.’

Laagwater

Jan Paul Hinrichs Nijhoff-prijs naar Rus?

Vermoedelijk is de Nederlandse poëzie in geen enkele taal zo ruim in vertaling voorhanden als in het Russisch. Dat is de verdienste van één persoon: de Moskouse literator Jevgeni Vladimirovitsj Vitkovski. Hij trad achtereenvolgens op als samensteller en belangrijkste vertaler van bundels van Nederlandse 20ste-eeuwse poëzie (1978), 17de-eeuwse poëzie (1983) en toneelwerk van Vondel (1983; zie ook: Het Oog in ’t Zeil jrg.7 (1990), nr.4). Ook tekende hij voor talrijke vertalingen die in bundels of tijdschriften verschenen, zoals die van Slauerhoffs gedichten over Oost-Azië (zie ook: Het Oog in ’t Zeil jrg.6 (1989), nr.3). Vitkovski’s vertaalwerk is in Nederland alleen opgemerkt door enige slavisten; vanuit de hoek van de neerlandistiek is er voor zover ik weet geen aandacht voor geweest, ook niet uit bibliografisch oogpunt. Verbazingwekkend is dat allemaal niet: in Nederland is zelfs nooit uitgezocht wat voor Russische Multatuli-uitgaven er bestaan. Onze bibliografieën schieten hier flink te kort.

Inmiddels tekent Vitkovski voor een nieuwe bloemlezing Nederlandse poëzie die een soort synthese is van zijn eerdere inspanningen: 500 let poezii Niderlandov (Vijfhonderd jaar poëzie uit de Nederlanden). Waren Vitkovski’s eerdere bundels nog keurig gebonden boeken die men via de boekhandel kon aanschaffen, dit nieuwe werk verscheen in de vorm van een ongeniete krant op het formaat 41 × 30 cm die vermoedelijk vrijwel niemand in Nederland ooit in handen zal krijgen. Het colofon vermeldt een oplage van 1121 exemplaren (ter vergelijking: Vondel werd nog gedrukt in 50.000 exemplaren). Eigenlijk gaat het hier om een themanummer van het tijdschrift KonSTAnta dat in Mozjajsk, een stad ten westen van Moskou, wordt gedrukt. Een redactieadres vermeldt het blad niet.

Dit tijdschrift in krantvorm zet het op dezefde wijze uitgegeven blad NoSTAlgija voort waarvan in de jaren 1991-1995 31 nummers verschenen. Uitgever is de ‘Vrije Creatieve Associatie’; de Russische afkorting daarvan, sta, vindt men in hoofdletters in de titel van zowel de oude als de nieuwe naam van het blad. Deze ‘associatie’ lijkt een dekmantel voor uitgever Ivan Bran, pseudoniem van Andrej Andrejevitsj Sofonov. Onder zijn naam als ‘prodjoeser’ – dat staat er in de plaats van het Russische woord voor uitgever – laat Bran in het Duits de mededeling drukken ‘Arm, wie eine Kirchenmaus’. KonSTAnta presenteert zich overigens als ‘De enige krant voor ontwikkelde mensen’.

500 let poezii Niderlandov, nrs. 1-6 van KonSTAnta, telt vierentwintig bladzijden en vermeldt 1995 als jaar van verschijnen. De prijs bedraagt in Moskou 3500 roebel (nog geen dollar) en, met verfrissend optimisme, ‘in het buitenland 5 dollar’. De vertalingen zijn over drie of vier kolommen gedrukt, zonder enige ‘opmaak’. Kennelijk had de uitgever maar één doel: zoveel mogelijk gedichten afdrukken. Zo is op anderhalve bladzijde KonSTAnta een complete vertaling van Een

winter aan zee van Roland Holst in elkaar geperst. Op sommige bladzijden is overigens van zowel drie- als vierkolomsopmaak sprake. Je hoeft geen Russisch te kennen om te zien dat er ook steeds andere lettertypes opduiken. Dat komt doordat in deze bloemlezing niet alleen nieuwe vertalingen van Vitkovski staan, maar ook veel oude die uit de eerder genoemde boekuitgaven of uit bundels zijn overgenomen, waarbij soms vergeten is de voetnoten mee te nemen waarnaar cijfers in de tekst verwijzen.

Anthonis de Roovere, uit de vijftiende eeuw, is de ‘oudste’ opgenomen dichter. Uit de zestiende en zeventiende eeuw vinden we werk van Jan van der Noot, H.L. Spieghel, Jacob Cats, Justus de Harduyn, Hugo de Groot, Casper van Baerle, Joost van den Vondel, Jan Starter, Constantijn Huygens, W.G. van Focquenbroch en Jan Luiken. Uit de negentiende en twintigste eeuw zijn vertegenwoordigd: Willem Bilderdijk, E.J. Potgieter, Albrecht Rodenbach, Karel van de Woestijne, Willem Kloos, Albert Verwey, Herman Gorter, Adriaan Roland Holst, Martinus Nijhoff, J. Slauerhoff en Gerrit Achterberg.

Zoals gezegd, veel vertalingen waren al eerder gepubliceerd. Zo zijn van Slauerhoff de meeste Oost-Aziatische gedichten herdrukt, maar toegevoegd is ook een vertaling van zijn gedicht ‘Gogol’. Nieuw zijn ook twee gedichten van Achterberg, waaronder het sonnet ‘Raspoetin’. Het doel van Vitkovski is steeds duidelijk: zijn vertalingen moeten ook volwaardige, nieuwe Russische gedichten zijn. Dat leidt soms tot verrassende resultaten. Zo vraag ik me af of een gedicht als ‘Ik ben een God in het diepst van mijn gedachten’ van Kloos in het Russisch niet beter (vooral ook: bondiger en energieker) klinkt dan in het origineel.

Jevgeni Vitkovski, die in zijn eentje een Spiegel van de Nederlandse poëzie in een prachtige Russische vertaling bracht, heeft vanuit Nederland weinig erkenning gekregen. De mededeling op de titelpagina van KonSTAnta ‘ter mededinging naar de Martinus Nijhoff-prijs’ lijkt ironisch bedoeld. Het gaat hier trouwens om een traditie van het blad: op nummers van voorganger NoSTAlgija stonden ook dergelijke mededelingen met het oog op andere prijzen. Een vertaler die een meesterstuk aflevert in een krant die eerder in handen komt van een welwillende Russische metro- of treinreiziger die het drukwerk van ‘prodjoeser’ en colporteur Ivan Bran afneemt dan van juryleden van Nederlandse prijzen of bibliografen op de Koninklijke Bibliotheek, verhoogt zijn kansen op erkenning natuurlijk niet. Wel zegt het iets over de inzet waarmee dit werk is gedaan in een land waar geen werkbeurzen voor vertalers bestaan. In een korte inleiding bij zijn bloemlezing zegt Vitkovski het zelf zo: ‘[…] een vertaler wacht niet op dankbaarheid, het vertaalproces zelfbereidt hem genoegen: ik spreek over mezel.’

Igor Cornelissen+
George Orwell en de Britse geheime dienst
Kanttekeningen bij een ‘onthulling’

George Orwell – pseudoniem van Eric Arthur Blair (1903-1950) – besloot in 1936 in Spanje tegen het fascisme te gaan vechten. Hij dacht dat je een introductie nodig had van een linkse partij. Daarom ging hij naar het hoofdkwartier van de Britse Communistische Partij, waar hij door de algemeen secretaris Harry Pollitt ontvangen werd. Deze oud-ketelmaker vertrouwde de jonge schrijver niet erg. Wilde hij dienstnemen in de Internationale Brigade? Orwell antwoordde dat hij het nog niet wist; hij wilde er eerst eens om zich been kijken. Dat was niet de benadering van de echte gelovige. Pollitt weigerde assistentie en toen Orwell toch in Spanje aankwam, had hij introductiebrieven op zak van de links-socialistische Independent Labour Party, waarvan hij in 1938 korte tijd lid zou worden. Pollitt had gelijk, Orwell ook: ze hoorden niet bij elkaar.

Spanje werd voor de schrijver een keerpunt. Een kogel trof hem in zijn keel, waardoor zijn stem altijd hees zou blijven klinken. Vóór zijn Spaanse periode voelde hij zich vagelijk links. Hij wilde na zijn tijd bij de Britse politie in Birma vooral ‘decent’ zijn en dat niet op de kleinburgerlijke manier die door Multatuli en Du Perron zo op de hak is genomen. Het was ook niet het soort politieke correctheid die de dagbladcommentaren van nu tot een grauwe brij maakt. Orwell nam standpunten in en probeerde daarnaar te leven. Spanje werd een kolossale les, waarvan de strekking zichtbaar zou worden in de twee boeken waarmee hij beroemd werd: Animal Farm (1945) en 1984, dat vier jaar later, kort voor zijn dood, uitkwam. Het zijn magistrale analyses van het totalitarisme in het algemeen en het stalinisme in het bijzonder. Satires die, oordeelden recensenten, hem op één lijn brachten met Jonathan Swift.

Orwell had de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie gevolgd. Hij wist, ruwweg, hoe Stalin aan de macht was gekomen, hij had over de eerste Moskouse monsterprocessen gelezen en zijn tocht naar Pollitt was dan ook lichtelijk naïef. Tien jaar later was Orwell gerijpt en

werkte hij, hoestend en bloed opgevend, aan zijn politiek testament, al had hij nog veel plannen en zag hij 1984 helemaal niet als een afsluiting.

In Spanje was Orwell voor de eerste keer, schreef hij aan een vriend, echt in het socialisme gaan geloven. ‘Voor het eerst in mijn leven was ik in een stad waar de arbeidersklasse in het zadel zat. […] Elke winkel en elk café had een bordje waarop stond dat de zaak gecollectiviseerd was; zelfs de schoenpoetsers waren gecollectiviseerd en hun kistjes waren roodzwart geschilderd. Kelners en winkelbedienden keken je recht in de ogen en behandelden je als een gelijke.’ Fooien waren afgeschaft en niemand sprak een ander meer aan met ‘señor’ of ‘Don’, maar met ‘kameraad’ en ‘jij’. Orwell diende in de gelederen van de poum (een links-socialistische partij) en van de anarchisten, en met die politieke kleuren zou hij zijn hele, korte leven blijven sympathiseren. Het was een Orwelliaans socialisme, waarbij de liefde voor de natuur hoorde, de strijd voor de zuiverheid van de taal en een passie voor mooie, oude dingen, die misschien tamelijk nutteloos waren maar in ieder geval niet uit een fabriek kwamen. De passage in 1984 waar de rebellerende hoofdpersoon, Winston Smith, in een verlopen winkeltje een pressepapier koestert, is tekenend. Hij koopt in het winkeltje een honderd jaar oude koraal ingesmolten in glas. Hij vindt het niet alleen mooi maar ook aantrekkelijk, omdat het stamde ‘uit een tijd die volkomen anders was dan het heden’. Het was voor hem als partijlid een compromitterend voorwerp. ‘Alles wat oud was, alles wat mooi was trouwens, was altijd vagelijk verdacht.’

 

Over geen gebeurtenis sinds de Grote Oorlog van 1914-1918 waren, stelde hij vast, grotere leugens verteld dan over de Spaanse Burgeroorlog. Het deed er niet toe of je de fascistische of de linkse bladen las. Dat was Orwells oordeel kort na zijn terugkeer in Engeland. Als je het Sovjet-Russische standpunt rauw en kort samenvatte, luidde dat: ‘Verpletter de revolutie, anders krijgen jullie geen wapens meer.’ Orwell beschreef zijn eigen ervaringen in Homage to Catalonia (1938), een politiek reisverslag, dat net als zijn andere boeken slecht werd verkocht, maar na zijn dood als een klassiek werk is erkend. In Spanje hadden de stalinisten het eerste monsterproces buiten de Sovjet-Unie willen organiseren. Dat lukte net niet, maar er zijn wel heel wat onafhankelijke strijders wegens ‘verraad’ doodgeschoten of zoekgemaakt. Wie zich tegen de stalinistische directieven verzette, was of een fascist of een trotskist. Uiteindelijk maakte dat weinig uit, want in de Moskouse optiek was een trotskist (in feite iedere onafhankelijke socialist) een handlanger van de fascisten.

Orwell behoorde nooit tot de fellow travellers van het communisme en na Spanje was daar minder aanleiding voor dan ooit.

Zijn Spaanse ervaringen lieten hem niet meer los. Er is hem, ook door goede vrienden, verweten dat hij zo weinig van de socialistische ‘theorie’ wist. Het was gelukkig zijn terrein niet. Orwells bagage bestond veelal uit een combinatie van praktische ervaringen en gezond verstand.

 

George Orwell kwam, bijna een halve eeuw na zijn dood, in juli 1996 weer even in het nieuws. Er was sprake van een aantekenboekje waarin hij namen had genoteerd van schrij-

vers die volgens hem communist waren of met het communisme sympathiseerden. Dat boekje had hij in maart 1949, toen hij al een ongeneeslijke tbc-patiënt was, afgestaan aan Celia Kirwan, die werkte voor een Britse geheime dienst, het Information Research Department. Mevrouw Kirwan bezocht hem in het ziekenhuis en Orwell gaf haar toestemming het boekje, dat in zijn Londense flat lag, in te zien. Ze mocht er alleen niets uit publiceren, want dat zou hem op processen wegens Laster kunnen komen te staan.

Het bericht kwam uit Engeland, waar ieder jaar door het Public Record Office documenten openbaar worden gemaakt. Het was een primeur van The Guardian, die het bericht op 11 juli 1996 op de voorpagina zette. Het was ook nieuws voor Nederland. ‘George Orwell ontmaskerd als een verklikker,’ luidde de kop in Het Parool op dezelfde dag. In Trouw van een dag later werd de Orwell-vertaler Martin Schouten om commentaar gevraagd. Dat Orwell een lijst bijhield van vermeende communistische schrijvers had Schouten nooit verwacht. ‘Wat bezielt iemand om dat te doen? Dat wijst toch op paranoïde trekken. En dat Orwell de lijst gaf nog voor ze er om vroegen, ja dat verbaast me zeer.’ Verderop in het Trouw-stukje noemt Schouten Animal Farm en 1984 ‘hysterische’ boeken, al voegt hij daar ‘begripvol’ aan toe dat Orwell in 1949 al zwaar ziek was en dat de politieke situatie na de val van Tsjechoslowakije zeer zwart was. Men wist niet wat er nog meer te wachten stond. ‘Het was werkelijk een angstige tijd. En wat doe je dan als je zo geëngageerd bent als Orwell was. Dan ga je denk ik ver, heel ver.’ Waarmee in het midden bleef of Schouten de dienstbaarheid van Orwell aan een geheime dienst verdedigde of niet.

Schouten had trouwens al eerder bittere woorden gesproken over Orwells twee laatste boeken. Voor De Arbeiderspers vertaalde hij in 1973 diens boek over Birma (Een olifant omleggen). In een nawoord noemde hij Orwell een politiek schrijver ‘zonder veel politiek benul’. Eigenlijk was Orwell helemaal geen politicus, stelde de arrogante Schouten, een oordeel dat de Britse schrijver overigens graag had onderschreven. ‘Zijn laatste twee boeken bevallen me niet, voor een deel om politieke redenen.’ Buitendien meent Martin Schouten dat 1984 een slecht geschreven boek is.

Een week later, op 19 juli 1996, reageerde H.J.A. Hofland in nrc Handelsblad. Deze stapte naar zijn rommelzolder in de hoop daar iets te vinden over die geheimzinnige mevrouw Kirwan, aan wie Orwell zomaar zijn boekje met 86 namen gaf. Hofland zoekt vaker, en ook op het goede moment, dat wel, maar hij houdt zelden vast. Een kleine beet in het bot en dan laat-ie los, want dan gaat de bespiegelaar met hem op de loop. Hofland vond dus niets (‘de hele ochtend bleef ik rommelen’). Geen Kirwan! Men leest in nrc Handelsblad nog dat hij het ‘niet netjes’ van Orwell vindt om zo’n lijstje met namen te maken, maar voor de rest loopt zijn stukje uit in van die badkamerfilosofietjes die aan mij nooit zijn besteed.

En daarmee was het met de Nederlandse nasprokkeling wel gebeurd, al signaleerde Martin van Amerongen, die zijn Crick-biografie van Orwell er wèl op nasloeg, in De Groene Amsterdammer van 17 juli 1996 dat er ondanks de ‘kulonthulling’ niets is af te dingen op deze ‘grootste, veelzijdigste schrijver die de linkse beweging deze eeuw heeft voortgebracht’.

 

Hoe zat het nu precies met het ‘warhoofd’, zoals Schouten Orwell ooit noemde? De Britse

pers berichtte er in de dagen na het eerste Guardian-bericht uitvoerig over en de geheimzinnige mevrouw Kirwan bleek zelfs nog te leven. Ik had die kranten niet nodig om Orwells aantekenboekje en de politieke constellatie waarin het ontstond te kunnen vinden. Geen rommelzolder, maar gewoon de twee meest recente biografieën van Orwell, de een van Bernard Crick, George Orwell. A Life (1980), en de tweede, van Michael Shelden, Orwell: the authorised biography (1991), die beide melding maken van het Notebook, Shelden het uitvoerigst. En dan zijn er natuurlijk The Collected Essays, Journalism and Letters van Orwell, waarvan het vierde deel drie brieven van de schrijver aan Celia Kirwan bevat.

Celia Paget (haar meisjesnaam) was de tweelingzuster van Mamaine Paget, de tweede vrouw van Arthur Koestler. Onder de naam Celia Goodman (naar haar tweede man) gaf zij de brieven uit die Mamaine schreef in de tijd dat deze met Koestler leefde, Living with Koestler, Mamaine Koestler’s Letters 1945-51 (1985). In die openhartige brieven komt Orwell enige malen voor als een gemeenschappelijke vriend. Sommige namen in het boekje van Orwell waren trouwens genoteerd in het handschrift van Koestler, die ook samenwerkte met het Information Research Department, zo deelde Crick mee na de onthulling in The Guardian. Hij herinnerde er in The Daily Telegraph van 12 juli 1996 ook nog maar eens aan, dat het in 1949 nog helemaal niet zeker was of de Franse en Italiaanse communistische partijen niet aan de macht zouden komen. Ten slotte krijgt men, behalve uit de biografieën van Crick en Shelden, een helder beeld van de politieke overwegingen van Orwell en Koestler en hun samenwerking uit Ian Hamiltons Koestler, a biography, dat in 1982. verscheen.

Kennelijk werkten Orwell en Koestler, half als grap, half in ernst, samen bij het noteren van ‘foute’ figuren. Dat is ook de mening van biograaf Shelden, die in The Independent on Sunday van 14 juli 1996 een andere vriend van Orwell aanhaalt, de schilder, schrijver en criticus sir Richard Rees, die zich herinnerde dat het noteren van die namen ‘een soort spelletje was dat we speelden terwijl we erover discussieerden wie een betaalde agent was,

en door wie, waarbij we probeerden in te schatten hoever het verraad van onze geliefde zwarte schapen zou gaan’.

Koestler, Wiens Darkness at Noon in 1941 was gepubliceerd, en Orwell, die pas naam maakte toen in 1945 zijn Animal Farm verscheen, koesterden grote waardering voor elkaar. Ze raakten zelfs bevriend, hoewel hun afkomst en achtergrond heel verschillend waren. Koestler was een in Boedapest geboren Midden-Europeaan met Weense achtergronden die zich na een zionistische periode (aanhanger van de ultra-rechtse Jabotinsky) bij de communisten had aangesloten. Ook hij kwam als journalist in Spanje terecht, zat enkele maanden in een dodencel (wat hem tot een levenslang tegenstander van de doodstraf maakte), brak met het communisme, werd een vurig tegenstander van iedere vorm van dictatuur en vluchtte in 1940 naar Engeland. Orwell was en bleef de typische Engelsman, liefhebber van sterke thee, en eerder gereserveerd dan spraakzaam. Hij had met een beurs op Eton gezeten, de broedplaats van zeventien Britse premiers en bakermat van trouw aan land en vorst.

Beiden kenden uit ervaring de praktijk van list, bedrog en censuur. Orwell had achttien maanden moeten wachten voor hij een uitgever vond die zijn Animal Farm wilde publiceren. Men kon (en kan) veel uit dit boek lezen en er van alles inleggen. Wat in de tijd van publicatie en jaren daarna niet verhinderde dat de meesten van dit ‘sprookje’ heel goed begrepen dat het in de eerste plaats een messcherpe analyse was van de Sovjet-Unie, waarin Stalin net zo gelijk was als alle anderen maar vooral méér gelijk. Kenners van de Russische Revolutie herlazen hoe de geschiedenis op de dierenboerderij steeds verdraaid en herschreven werd en de kameraad van gisteren de vijand van vandaag werd. En dat altijd al was geweest. Op een andere manier herhaalde Orwell dat thema in zijn 1984, waar de uitslag van de rekensom 2 × 2 afhankelijk is van de grillen van de heerser en het zélf denken een kapitale fout is geworden. Animal Farm werd door uitgevers geweigerd, omdat Stalin in de oorlog erg populair was. Men wilde hem niet voor het hoofd stoten.

Orwell was een van de weinigen die de kern hadden gehaald uit Koestlers boek Darkness at Noon. Volgens Orwells essay over Koestler bekende de hoofdpersoon Rubashov (die gemodelleerd was naar Boecharin) niet zozeer wegens de martelingen, maar omdat hij zelf als een van de deelnemers aan de revolutie van 1917 en daarna als wegbereider van Stalin het recht op protest tegen mishandeling, gevangenissen en georganiseerd liegen had verspeeld. Rubashov erkent dat wat nu met hem gebeurt ‘de consequentie is van zijn eigen daden’. Wat Orwell het meest ergerde, was niet dat de showprocessen plaatsvonden, maar dat er in het Westen tal van intellectuelen waren die ze verdedigden of er een ‘verklaring’ voor hadden.

Het werd een uitgangspunt dat Orwell en Koestler niet meer loslieten. Ze waren tegen iedere dictatuur, maar die van Hitler was in 1945 verslagen en de Russische maakte grote vorderingen. Europa was door Roosevelt en Stalin verdeeld in invloedssferen, wat betekende dat Polen, Bulgarije, Hongarije, Roemenië en Tsjechoslowakije via arrestaties, staatsgrepen, zuiveringen en vervalste verkiezingen satellieten van Moskou werden. George Orwell volgde die ontwikkelingen met gepassioneerde belangstelling.

De anarchist George Woodcock, een van Orwells vrienden, heeft in een vroege biografie (The Chrystal Spirit. A Study of George Orwell, 1966) boeiend geschreven over Orwells inzet voor de vrijheid van het woord. Ook in ongebruikelijke tijden. Orwell steunde zonder er lid van te worden tijdens de oorlog de Labour Party. Het pacifisme van de Independent Labour Party wilde hij na 1939 niet meer volgen. Hij nam dienst in het leger. Hij bleef Labour trouw tot aan zijn dood, maar hij deed dat wel vanuit een linkse positie. Voor de links-socialistische The Tribune schreef hij jarenlang zijn rubriek As I Please, totdat hij genoeg kreeg van de fellow travellers bij dit blad en overging naar The Observer. Volgens Orwell verdedigde The Tribune de Labour-politiek op hoofdpunten. Hij zelf bleef toch afwijkende standpunten innemen. Een voorbeeld. Eind 1944, de Tweede Wereldoorlog was nog in volle gang, deed de Special Branch van Scotland Yard een inval in het kantoor van het anarchistische blad War Commentary. Archieven, de lijst van abonnees en ander materiaal werden meegenomen. Een proces volgde. Orwell had de anarchisten aangevallen, maar nu ging hij achter hen staan en ondertekende een protest. Er bestond wel een National Council for Civil Liberties, dat de verdediging van het anarchistische blad en zijn

redacteuren eigenlijk voor zijn rekening had moeten nemen, maar deze club was steeds meer onder communistische invloed gekomen en alleen nog maar geïnteresseerd in stalinisten die in moeilijkheden geraakten. Daarom zetten politici en schrijvers in de zomer van 1945 een Freedom Defence Committee op. E.M. Forster, Bertrand Russell, Cyril Connolly en Osbert Sitwell behoorden tot de actieve leden. Orwell werd vice-voorzitter en hij nam zijn functie heel serieus, hoewel hij een hekel had aan bestuurlijke rompslomp en al bezig was met de voorbereidingen van 1984. Hij schonk de schrijfmachine van zijn net overleden vrouw, Eileen O’Shaughnessy, aan het nieuwe comité en kwam ook ruim over de brug met geld toen de eerste royalties van Animal Farm binnenkwamen. De cheques tekende hij met zijn echte naam, Eric Blair, hoewel hij toen al helemaal George Orwell was geworden.

Dit soort activiteiten bracht hem in nauwer contact met Koestler, met wie hij de oprichting van een Liga voor de Waardigheid en Rechten van de Mens besprak. Koestler voelde zich kennelijk ook op het persoonlijke vlak aangetrokken tot de eigenzinnige schrijver, die voor een Brit een opmerkelijke Europese belangstelling had. Eileen O’Shaughnessy was in maart 1945 overleden tijdens een operatie waarvan Orwell dacht dat het een routine-ingreep zou zijn. Ze hadden kort daarvoor een jongen geadopteerd, die hij na Eileens dood niet wilde afstaan. Er bestaan ontroerende foto’s van de weduwnaar Orwell lopend achter een kinderwagen op Canonbury Square in de Londense wijk Islington.

Orwell zat in moeilijkheden en Arthur Koestler dacht er iets aan te kunnen doen. Hij nodigde Orwell en diens pleegzoon Richard uit met Kerstmis 1945 naar zijn huis in Wales te komen. Hij kon overblijven met oudjaar. Orwell ging en ontmoette op het Londense perron Mamaine’s 29-jarige zuster Celia, ook op weg naar de Koestlers. Ze moeten een raar gezicht zijn geweest, schrijft biograaf Crick. Orwell zag er slungelachtig en onverzorgd uit, met de kleine Richard op de arm en een uitpuilende koffer aan de andere. Celia vertelde later dat ze zich direct erg tot hem aangetrokken voelde en meteen begreep dat er iets bijzonders aan die man was. Maar hoe Koestler zich ook inspande om Orwell aan zijn schoonzuster te koppelen, Orwell hertrouwde pas eind 1949, kort voor zijn dood, met Sonia Brownell.

 

Dat is de achtergrond van wat Het Parool kopte als ‘George Orwell ontmaskerd als een verklikker’ en wat Martin Schouten aanleiding gaf van Orwells ‘paranoïde trekken’ te spreken. De vroegere Labour-voorzitter (en nog altijd linkse) Michael Foot verklaarde dat het hem zeer verbaasde dat Orwell in 1949 aan Celia Kirwan toestemming gaf zijn Notebook in te zien, waarin hij namen had genoteerd van ‘verdachte’ schrijvers en politici.

Celia Kirwan werkte op dat moment voor het Information Research Department van het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken. Dit had, zoals veel ministeries van Buitenlandse Zaken, een eigen dienstje om informatie te vergaren. Het heette eerst Political Warfare Executive en verkreeg informatie van de beroemde m16 oftewel de Secret Information Service, waarover veel zinnige en nog meer onzinnige films zijn gemaakt en boeken geschreven. Later zou blijken dat al deze diensten gepenetreerd waren door Sovjet-agenten.

In 1947 had het Foreign Office besloten deze dienst op te heffen. Hetzelfde jaar kreeg het ministerie spijt van de opheffing en werd de dienst heropgericht onder een andere naam. Zoveel is zeker: Orwell stond, met al zijn kritiek, achter de regerende Labour-regering, zoals hij ook achter de Verenigde Staten stond als de keuze mocht komen. Hij hield er rekening mee dat de Sovjet-Unie naar het Westen zou willen opdringen. In dat geval koos hij voor de vs. Hij had ongetwijfeld liever voor Engeland gekozen, maar hij was realistisch genoeg om te weten dat zijn land geen wereldmacht meer was.

In een lezing, begin 1946, voor het Red Flag Fellowship, een links genootschap waarvan meer ex-communisten dan communisten lid waren (onder wie veel uit Oost-Europa gevluchte socialisten), had Orwell gespeculeerd over de mogelijkheid van een oorlog tussen Amerika en Rusland. Het was beter te vechten dan te capituleren en als het zo ver kwam, dan zou hij strijden aan de kant van Amerika. Wat de fouten onder het ongecontroleerde kapitalisme ook waren (Orwell was helemaal niet pro-Amerikaans en hij haatte de dikke sleeën die in Londen reden terwijl daar het voedsel nog op de bon was), in Amerika was tenminste vrijheid. Waar vrijheid was, kon deze uitgebreid worden. Rusland was zo despotisch dat er weinig hoop was dat daar ooit iets van vrijheid zou ontstaan (Crick, p. 341). In veel opzichten nam Orwell dus standpunten in die in Nederland werden verdedigd door Jacques de Kadt, Sal Tas en Frans Goedhart, al spraken die steeds minder van het socialisme en zouden zij het ook niet hebben opgenomen voor klemgezette anarchisten of een veroordeelde atoomspion, zoals Orwell deed op 6 augustus 1946. Op die dag stuurde hij vanaf het onherbergzame Schotse eiland Jura aan zijn vriend Vernon Richards (journalist en anarchist) zijn handtekening onder de Nunn May-petitie. Alan Nunn May was een kernfysicus en de eerste geleerde die veroordeeld werd voor het verraden van atoomgeheimen aan de Russen. Hij kreeg tien jaar en dat vond Orwell te veel; bovendien, ‘hoe minder spionnenjacht, hoe beter’.

Orwell was geen waarzegger en kon niet ver in de toekomst kijken. Vandaar zijn ‘paranoïde boeken’, die overigens zo realistisch waren dat de naar het Westen gevluchte Poolse dichter en essayist Czeslaw Milosz schreef dat dissidente schrijvers er verbaasd over waren hoe waarheidsgetrouw iemand die nooit onder die regimes had geleefd het onderdrukkende systeem beschreef. Het is tegen die achtergrond, inclusief dus de armoedige verhoudingen in Engeland waar jaren na de oorlog nog van alles op de bon was, dat ik zijn brieven, oproepen en notities lees. Orwell was een man die streefde naar intellectuele zuiverheid.

Toen hij aan Celia Kirwan toestemming gaf in zijn Notebook te kijken, was het alweer drie jaar later en was de politieke situatie in de wereld inmiddels grondig veranderd. In China hadden de communisten van Mao Tse-toeng de macht veroverd en in Praag had een staatsgreep in 1948 de democraten uitgeschakeld. Jan Masaryk, de minister van Buitenlandse Zaken en zoon van de beroemde en geëerde vooroorlogse president Thomas Masaryk, was twee weken na de communistische machtsovername uit het raam van zijn ministerie gesprongen. Of geduwd. Het raadsel van zijn dood is nooit opgelost. De gebeurtenissen in Oost-Europa gaven voortdurend nieuw voedsel aan de angst dat Stalin naar het Westen zou oprukken.

The Daily Telegraph van 13 juli 1996 spoorde Celia Kirwan op, die, inmiddels 79 jaar oud, als mevrouw Goodman in Cambridge woont. Ze begreep al die opwinding niet. Orwell had het socialisme helemaal niet verraden. Het ging om de strijd tegen het communisme. De mensen haalden dat nog altijd door elkaar. Ze herhaalde wat uit de boeken al bekend was: hoe zij en Orwell en diens zoon met Kerstmis 1945 naar Koestlers huis in Wales reisden. Celia bewonderde Orwell, maar was niet verliefd op hem. ‘We zijn altijd goede vrienden gebleven. Ik zei hem dat ik niet met hem wilde trouwen en ook geen affaire wilde en toen zei hij: “Ook goed, laten we dan in ieder geval vrienden blijven.” Dat gebeurde.’ Ze gebruikte vaak de high tea bij Orwell in diens huis in Islington en paste nu en dan op de kleine Richard. Mevrouw Goodman, die redactiesecretaresse was van het door Cyril Connolly geleide literaire blad Horizon, werkte maar één jaar voor het Information Research Department van het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken. Het ird vroeg haar in 1949 om Orwell op te zoeken en namen te leveren van schrijvers met communistische sympathieën, wat de toenmalige Labour-regering van pas zou kunnen komen in de strijd tegen het wereldcommunisme. Later leverde de schrijver ook nog wat namen van crypto-communisten.

Dat Orwell een Notebook had met namen van schrijvers die hij niet vertrouwde, was dus al bekend uit Crick en Shelden, die het Orwell Archief in het University College te Londen hadden geraadpleegd. Orwell had het onder meer voorzien op crypto’s, op parlementsleden die voor Labour waren gekozen, maar in werkelijkheid aanhangers van Moskou waren of daar veel begrip voor hadden. Als iemand voor het communisme was, goed, maar dan moest je er voor uitkomen. Dat was een kwestie van ‘basic honesty’. Wat hem weer niet verhinderde zich te verzetten tegen die conservatieven die de communistische partij wilden verbieden. ‘Je hoeft alleen maar te bedenken wie het dan met je eens zijn.’ Shelden geeft wat namen van de meer dan honderd die Orwell in zijn zakboekje had genoteerd: Nancy Cunard, de Labour-politicus Tom Driberg, Kingsley Martin, de lerse schrijver Sean O’Casey, J.B. Priestley, de Amerikaanse zanger Paul Robeson, John Steinbeck, Michael Redgrave, G.B. Shaw en Orson Welles. Soms staat er de aantekening ‘heel dom’ of ‘zeer oneerlijk’ bij (Shelden, p. 468). Wat de waarde kon zijn van zo’n lijst met namen van soms overbekende mensen die hun mening duidelijk zeiden of schreven, blijft onduidelijk. Kwam de geheime afdeling van het Foreign Office iets aan de weet wat men niet allang wist? Dat staat te bezien voor zover het de grote namen betreft.

Orwell betwijfelde of sommige namen echt op zijn lijst thuishoorden, maar hij nam ze toch op, omdat hij voordurend wilde vaststellen wie oprecht was en wie niet. Primair, aldus Shelden, wilde hij zijn eigen nieuwsgierigheid bevredigen. Naast sommige namen staat een vraagteken, andere zijn doorgestreept en het boekje bevat ruimte genoeg voor aanvullingen.

Interessant is ook dat Orwell, ondanks zijn wantrouwen tegen overheidsinstellingen als de bbc en het ministerie van Voorlichting, in zijn laatste jaren ‘van tijd tot tijd’ het ministerie van Buitenlandse Zaken van advies diende, aldus Peter Davison, de bezorger van de twintigdelige, wetenschappelijke uitgave van Orwells werk, in zijn recent ver-

schenen George Orwell. A Literary Life. Orwell werd, in het licht van de communistische dreiging, af en toe geraadpleegd over het verschijnen van artikelen en boeken van collegaschrijvers. Dat betekent dat Orwells toestemming aan Celia Kirwan om gebruik te maken van zijn Notebook, niet op zichzelf staat. Hij was dus ook op andere wijze bereid zijn kennis ter beschikking te stellen voor het ontmaskeren van communisten. De roman 1984 wierp zijn schaduw al vooruit.

 

Orwell heeft in Nederland een goede naam. De Nederlandse vertaling van Animal Farm verscheen voor het eerst eind 1946, geïllustreerd door Eppo Doeve, als ‘De dierenhoeve’ in afleveringen in Elseviers Weekblad.

Van 1984 verscheen in 1992 een veertigste druk bij De Arbeiderspers, met een omslag en fraaie tekeningen van Peter Vos. Orwell werd zowel door democratisch links als door rechts verslonden. Dit geeft het dilemma aan waar de schrijver in verzeild raakte en waartegen hij zich in zijn laatste jaren verzette. Hij had bij de reacties op Animal Farm al geprotesteerd tegen het misbruik dat ultra-rechts in Amerika van zijn boeken maakte. Bij de publicatie van 1984 herhaalde zich dat. Orwell gaf een verklaring uit dat zijn boek absoluut niet bedoeld was als aanval op de Britse Labour-regering. Hij wilde afstand bewaren tot de Conservatieven in eigen land en de ultra-rechtse Republikeinen in de vs. Het succes van het boek was echter niet meer te stuiten. Uitgeverij Secker & Warburg had de eerste druk op 25.000 exemplaren vastgesteld, maar een jaar later waren er in Engeland al 50.000 en in de vs 360.000 van verkocht.

Het waren in Nederland trouwens niet de slechtste vertalers die zich aan zijn werk zetten. Sommige waren net als Orwell buitenstaanders, zoals de socialistische journalist Halbo C. Kool, die als eerste 1984 vertaalde, de journalist en schrijver Joop Waasdorp, die Down and Out in Paris and London in het Nederlands overzette, en Gerrit Komrij, die dat met Coming Up for Air deed.

Aad Nuis (Homage to Catalonia) en Else Hoog (Keep the Aspidistra Flying) daarentegen vallen, voor zover mij bekend, ruimschoots binnen het burgerlijke patroon, wat hun vertalingen er overigens niet minder om maakt.

Het blijft opvallend dat ‘links’ nooit erg goed heeft geweten wat het met Orwell aan moest. Politiek rechts probeerde hem sinds 1945 te annexeren. Daartoe werden nieuwe pogingen ondernomen in het herdenkingsjaar 1984. De diplomaat en sinoloog Simon Leys, die als geen ander de listen, het bedrog en de gruwelen van het communistische China heeft geanalyseerd, merkte eens op dat Orwell zich helemaal niet van het socialisme had afgekeerd: ‘In feite blijkt juist uit de felheid waarmee hij de hypocrisie, de laksheid en de dwaasheid van de “progressievelingen” aan de kaak stelde hoe diep en oprecht zijn engagement was.’

Frank Okker+
‘Er zal wat met jou gebeuren…’
De vriendschap tussen Willem Walraven en E. du Perron

De in Dirksland geboren, Nederlands-Indische schrijver Willem Walraven (1887-1943) is het voorbeeld van een laatbloeier. Het duurt tot augustus 1925 voor hij, op 38-jarige leeftijd, zijn entree in de journalistiek maakt. Op literaire erkenning moet hij zelfs tot zijn eenenvijftigste jaar wachten, maar die komt dan wel van E. du Perron.

Walraven woont sinds 1915 op Java, waar hij als militair gekomen is. Hij werkt er achtereenvolgens als boekhouder in de olie- en suikercultures, thesaurier bij de Suikerbond en journalist. Hoewel hij bij Nederlandse ondernemingen in dienst is, leeft hij geïsoleerd van de Europese samenleving op het eiland, als gevolg van zijn huwelijk met de Soendanese Itih.

Eind april of begin mei 19391 ontvangt Walraven in Blimbing (vlak bij de stad Malang, Oost-Java) een brief van de redactie van Kritiek en Opbouw met het verzoek aan het blad mee te werken. Kritiek en Opbouw is een veertiendaags progressief politiek-cultureel tijdschrift in Bandoeng, opgericht in februari 1938 door de socialist D.M.G. Koch2. Waarschijnlijk is de uitnodigingsbrief geschreven door of op instigatie van E. du Perron, die vanaf september 1938 deel uitmaakt van de redactie. Walraven geeft namelijk, in een brief van 7 mei 1939 aan zijn neef Frans Schamhardt, eerst een uitgebreide karakteristiek van Du Perron, voordat hij over het verzoek van het blad schrijft.

Hij toont zich blij verrast door de waardering voor zijn werk: ‘Ik ben er zeer mee vereerd, dat beken ik graag.’ Zijn typering van het blad is ook positief. ‘Natuurlijk is het een blaadje, waarin meeningen verkondigd worden, die je nooit in een Indisch blad zult tegenkomen, of het moest nu en dan zijn in de Ind. crt. [= De Indische Courant, het in Soerabaia uitgegeven dagblad waaraan Walraven sinds 1925 meewerkt].’ Du Perron laat zich aanmerkelijk kritischer over het blad uit, dat hij op 26 augustus 1938 in een brief aan Menno ter Braak omschrijft als ‘kamermuziek door oude heeren onder elkaar’.

Het verschil in waardering is terug te voeren op hun ervaring met de Indische pers; Du Perron is pas in november 1936 teruggekeerd in Nederlands-Indië na een verblijf van vijftien jaar in Europa. Later zal hij meer voor Kritiek en Opbouw voelen, al zal hij zijn bedenkingen houden.

Walraven kent het werk van Du Perron al geruime tijd voor zij met elkaar in contact komen. Op 29 juni 1935 publiceert hij in zijn wekelijkse boekenrubriek in De Indische Courant een tamelijk uitgebreide recensie van Het land van herkomst, dat de maand daarvoor verschenen is. In zijn bespreking gaat Walraven vooral in op de afkomst van Du Perron uit een oud-Indische familie van Franse origine. Hij noemt hem ‘een Indische jongen’, maar voegt daaraan toe ‘een jongen uit de categorie der “witte muizen” of der “kazen”, zooals het in het h.b.s.-argot heet’.

Het zal duidelijk zijn dat Walraven op dat moment nog geen portret van Du Perron gezien heeft, want hij rekent hem ten onrechte3 tot de volledig blanke Europeanen. Wellicht dat hij daarom in het verslag van hun eerste ontmoeting, precies vier jaar nadien, uitvoerig stilstaat bij het uiterlijk van Du Perron.

Met de nietsontziende eerlijkheid van Du Perron, die onder meer blijkt uit de weergave van zijn wrede optreden in zijn jeugd tegen ‘inlanders’ en van zijn seksuele inwijding door een inheemse prostituee in Bandoeng4, heeft Walraven kennelijk moeite. Hij noemt het boek niet geschikt voor kinderen (en geeft dat als reden om over de puberteit van de hoofdfiguur Ducroo te zwijgen), stelt vervolgens vast dat de schrijver geen blad voor de mond neemt en kwalificeert diens beschrijvingen van personen ten slotte als ‘Dikwijls verre van kuisch!’ Walravens gevoeligheid voor de vrijere seksuele opvattingen in Indië is dan al eerder gebleken. Zo schrijft hij ruim vijftien jaar eerder aan zijn broer Jaap bezorgd hoe de administrateur van het Gouvernements-pandhuis zijn elfjarige zoon in een bediendenkamer betrapt ‘geheel ontkleed in innige verstandhouding met een baboe’. Vandaar dat hij de roman voor zijn kinderen heeft weggehouden.5

Walraven vindt dat Het land van herkomst ‘een bizondere bevrediging’ geeft, maar voegt daar wel een beperking aan toe ‘voor zoover het dan over Indië gaat’. Hij vergelijkt het Indiëbeeld in het boek met de huidige werkelijkheid en beoordeelt de roman als ‘een waardevolle bijdrage voor de kennis van een verdwijnende menschensoort’. Hij rekent Ducroo (en daarmee Du Perron) tot een Indische familie die onherroepelijk ten onder gaat.6 Deze interpretatie is mede geïnspireerd door de angst dat zijn eigen Indo-Europese afstammelingen in de kampong zullen belanden.7

Er zijn echter nogal wat aspecten van het boek waaraan Walraven geen aandacht besteedt, zoals de emotionele ontwikkeling van Ducroo, diens trouw (aan zijn vrienden en verleden) en de tegenstelling tussen het door de politieke gebeurtenissen bedreigde Europa en het Indië uit Ducroo’s jeugd. Hij gaat ook voorbij aan de gedeelten die zich in Europa afspelen en die toch ten minste de helft van het boek vormen. Drie jaar later wordt pas duidelijk waarom Walraven dat gedaan heeft.

De opvallendste passage in zijn bespreking is die waarin Walraven schrijft dat Du Perron het harde Indische bestaan nog nauwelijks heeft leren kennen. Door vroeg uit Indië te vertrekken, heeft hij het leven van een Europese kunstenaar kunnen leiden. ‘Als dat niet zoo was, hij zou niet zoo kunnen schrijven, als hij thans doet.’ Hij trekt hiermee, zoals nog zal blijken, de aandacht van Du Perron die in Parijs de recensie leest.

Indische muizenval

Walraven heeft vanaf 1931, het jaar dat zijn recensies regelmatig in De Indische Courant verschijnen, ten minste 1250 boeken en tijdschriften besproken. Van geen enkele schrijver echter heeft hij zoveel werk behandeld als van Du Perron. Op de bespreking van Het land van herkomst volgen de recensies van negen andere publicaties (boeken en tijdschriftartikelen), alle in De Indische Courant. Zes van deze stukken zijn gepubliceerd voordat de beide schrijvers, per brief, met elkaar kennismaken. Na hun kennismaking schrijft Walraven naast vier recensies nog vijf andere artikelen over Du Perron, drie in De Indische Courant en twee in Kritiek en Opbouw. Uit dit alles blijkt dat hij Du Perron als een belangrijk auteur beschouwt, ook voor er sprake is van persoonlijk contact.

Drie maanden na de recensie van Du Perrons magnum opus bespreekt Walraven De korte baan8, een bloemlezing van moderne Nederlandse verhalen die Du Perron in samenwerking met H. Marsman bijeengebracht heeft. Hij acht de verhalen superieur, maar volkomen humorloos en hoopt dat er nog andere situaties bestaan dan ‘hopelooze liefdes, elkaar hatende echtgenooten, of in vreemde landen wegkwijnende en ondergaande Westerlingen’. Bij die laatste categorie heeft Walraven ongetwijfeld aan zichzelf gedacht. Uit zijn correspondentie blijkt dat hij zich voor het eerst realiseert dat hij door geldgebrek niet meer naar Nederland zal kunnen terugkeren en dat hij voorgoed ‘in de Indische muizenval’ zit opgesloten. Zoals in al zijn teksten is zijn eigen situatie in de recensies duidelijk aanwezig.

Walraven blijft de literaire activiteiten van Du Perron volgen, ook wanneer deze in november 1936 naar Indië is teruggekeerd. Dat blijkt uit zijn welwillende bespreking van J. Saks’ Eduard Douwes Dekker9, die op 11 december 1937 in De Indische Courant staat. Saks, die Indië nooit bezocht heeft, schrijft dat het ravijn naast de assistent-residentswoning van Douwes Dekker in Rangkas Betoeng, dat in Max Havelaar een rol speelt, niet bestaat.

‘Maar in het begin van dit jaar heeft de heer E. du Perron een speciale ontdekkingsreis gemaakt naar Rangkas Betoeng en daarvan in Het Vaderland10 verslag gedaan. Welnu, de heer Du Perron heeft, samen met de echtgenoote van den A.R. [assistent-resident – fo] het ravijn bezocht.’

Voor Du Perron vormt het artikel, dat hij geschreven heeft op verzoek van Menno ter Braak, de aanleiding zich verder in de Indische jaren van Douwes Dekker te verdiepen. In hetzelfde jaar publiceert hij zijn eerste Multatuliboek, De man van Lebak, dat bestaat uit een groot aantal documenten van en omtrent Douwes Dekker, die hij heeft aangevuld met commentaar. Walraven wijdt er een uitgebreid artikel aan.11 Met name het eerste gedeelte van zijn bespreking is tamelijk kritisch, waar Walraven de lectuur van het boek ‘voor mij althans, verre van sprankelend frisch’ noemt. Hij erkent weliswaar dat het onvermijdelijk is om ‘zeer veel’ te herhalen ‘dat overbekend is bij hen, die wel iets van Multatuli afweten’, maar vindt de verzameling documenten weinig oorspronkelijk.

De bestrijding van de tegenstanders van Multatuli heeft hem veel genoegen gedaan. ‘Er bestaat geen twijfel omtrent de vraag aan welke zijde Du Perron staat. Hij bevindt zich onvoorwaardelijk aan de zijde van “den man van Lebak”.’ Walraven acht Du Perron echter te streng in zijn houding tegenover Saks, al heeft hij zelf in diens boek evenmin enige liefde voor Multatuli kunnen ontdekken.

Dat Walraven in het boek veel bekends aantreft, is niet verwonderlijk, aangezien hij zelf tot de kenners van het werk van Multatuli behoort. Hij heeft al met hem kennisgemaakt op de lagere school in Dirksland, waar ‘meneer Koenraad’ (het hoofd) met tranen in de ogen uit zijn boeken voorleest.12 Veelvuldig komen in zijn brieven en artikelen uitgebreide citaten van Multatuli voor en hij is er trots op dat hij al in 1926 Multatuli heeft verdedigd tegen de, ook door Du Perron verfoeide pamflettist jhr. W.H.W. de Kock (1850-1932), oud-voorzitter van de Algemene Rekenkamer in Batavia.13 ‘Wat de verdediging van Multatuli betreft, was ik Du Perron dus een flink aantal jaren voor. Een mensch moet toch iets hebben om zich over te verkneukelen.’14

Du Perron reageert met gemengde gevoelens op de recensie. Op 30 december 1937 schrijft hij aan Guido Douwes Dekker15: ‘Dit stuk is inderdaad ‘sympathiek’, hoewel erg ‘zakkig’ gesteld, en met die typisch-indische journalistendraai van nagenoeg citeeren uit den behandelden auteur (in dit geval: ik) maar zonder ‘’en of uit eigen koker werd geput.’ Hoewel hij vaststelt dat de recensent niet alles goed heeft begrepen, gent hij ‘den braven heer M.C. zijn verder betoogje van harte’. Wèl toont hij zich trots op Walravens uitspraak dat de schrijver onvoorwaardelijk aan de kant van Multatuli staat.

Uit de reactie van Du Perron valt op te maken dat hij op dat moment nog niet weet wie de bespreking geschreven heeft; later noemt hij in zijn brieven telkens de naam van Walraven bij de letters M.C. Walraven ondertekent namelijk zijn stukken in De Indische Courant met Maarten Cornelis of M.C., respectievelijk de voornamen en voorletters van zijn derde zoon. Deze is geboren op 10 juli 1925, het jaar dat Walraven zich in de (Indische) journalistiek begeeft.

De stekelige zinsnede over het citeren is nogal overtrokken. Walraven plaatst de over-

genomen gedeelten wel degelijk tussen aanhalingstekens en hij heeft tamelijk veel van zijn eigen ervaringen in zijn stuk verwerkt. Er moet dus een andere reden zijn waarom Du Perron zich aan de bespreking gestoord heeft.

Du Perron koestert een felle haat tegen de persoon van Saks, die onbewust verantwoordelijk is voor een ernstig conflict tussen Du Perron en zijn vriend Jan Greshoff. Greshoff, redactiesecretaris van het literaire tijdschrift Groot-Nederland, heeft Du Perron laten weten dat er voor zijn werk in het blad geen plaats is, maar neemt vervolgens wel (in april en mei 1937) Saks’ artikel ‘Het ontslag van Ed. Douwes Dekker’ op. Du Perron reageert furieus, beschuldigt Greshoff van ‘verraad’ en kwalificeert Saks als ‘een verwaten spekburger’, ‘lulmeyer’ en ‘stront-Saks’.16

Hoezeer deze zaak Du Perron heeft aangegrepen, schrijft hij op 28 september van dat jaar aan Ter Braak: ‘Ik ben, geloof ik, nooit zoo gegriefd geweest, in mijn heele “literaire bestaan”, dan door het plaatsen in G.N. van dàt stuk.’ Vandaar zijn geërgerde reactie als Walraven het drie maanden later voor Saks opneemt.

Prolurken

Het duurt tot eind augustus 1938 voor Walraven een nieuw boek van Du Perron ontvangt. Het is Het sprookje van de misdaad, drie dialogen over het detectiveverhaal, gevolgd door ‘De werkelike d’Artagnan’. Hij bespreekt het boek in De Indische Courant van 3 september. Walraven, die zelf al vele detectives gerecenseerd heeft, is weinig enthousiast. Hij maakt vooral bezwaar tegen de vorm van de samenspraak die hij als ‘vrij vervelend’ beoordeelt.

De recensie is vooral interessant omdat Walraven hier impliciet aangeeft waarom hij ruim drie jaar eerder geen aandacht heeft geschonken aan de Europese gedeelten van Het land van herkomst. Ook daar zijn het de dialogen die hem storen. ‘Ik kan in “Het Land van Herkomst” Du Perron lezen met de grootste vreugde, zoolang hij over Indië vertelt, maar zijn philosofische beschouwingen (óók bijna altijd samenspraken!) die het overige gedeelte van het boek beslaan en altijd in Parijs voorvallen, ik kan ze niet verduwen. Zij boeien mij niet, al is het mogelijk, dat zij hoogst interessant zijn.’

Met aanmerkelijk meer geestdrift begroet Walraven Multatuli. Tweede pleidooi, het nieuwe (polemische) Multatuliboek van Du Perron dat kort na Het sprookje van de misdaad verschijnt17. Opnieuw geniet hij van de manier waarop Du Perron polemiseert: ‘[…] waar de heer Du Perron in “De Man van Lebak” herhaaldelijk refereerde aan “de deurwaarders”, daar spreekt hij nu bij voorkeur over “de prolurken”. Heerlijk! Ik mag dat wel!’

Toch reageert hij kribbig op het grapje dat Du Perron maakt over de acteur Willem. Royaards die Multatuli voordroeg op de wijze van ‘Saïdjah’s vader had een baffel’. De reactie (‘[…] hij verdient niet, dat men hem in dit verband bespot.’) is kenmerkend voor de gevoelige Walraven. Hij heeft Royaards namelijk zien optreden tijdens zijn gelukkige jaren in Rotterdam en over die tijd kan hij geen verkeerd woord horen.

Du Perron verwijst in zijn brieven nergens naar deze recensie. Het is dus niet bekend of hij het artikel gelezen heeft.

In zijn bespreking van Du Perrons volgende boek, de bloemlezing De maze van Jan

Companjie, gaat Walraven nader in op de persoon van de schrijver. Hij noemt hem ‘een Indischman met een cosmopolitischen geest’. Walraven drijft de spot met de andere Europese schrijvers in Indië die eerst de exportcijfers en de marktprijzen raadplegen en dan pas iets over het land op papier zetten. Hij waardeert het in Du Perron dat hij zich niet laat leiden door de (vermeende) belangen van zijn klasse, maar ook oog heeft voor de schaduwzijden van het leven in de kolonie.

Op 27 maart 1939 schrijft Du Perron aan Dirk de Vries, de bibliothecaris van het Bataviaasch Genootschap: ‘Behalve dit art. van jou, verscheen een niet onaardige bespreking van Walraven (=M.C.) in de Ind. Crt.’ Hij weet nu blijkbaar wie achter de letters M.C. schuilgaat.

Ruim een maand later ontvangt Walraven de eerdergenoemde brief van de redactie van Kritiek en Opbouw met de uitnodiging om in het blad te publiceren. Op 20 mei 1939 maakt Walraven voor het eerst melding van een brief van Du Perron. Uit zijn correspondentie valt af te leiden dat hij tussen mei 1939 en mei 1940 ten minste vier brieven en twee briefkaarten van hem ontvangt. De hoeveelheid post in de andere richting moet aanzienlijk groter zijn. Zo bericht Walraven aan zijn zuster over Du Perron: ‘Ik ben al heel blij als ik om de drie maanden een brief van hem krijg.’18 En Du Perron meldt aan Soejitno Mangoenkoesoemo over Walraven: ‘Mij schrijft hij lange brieven – te lang dan dat ik er ooit behoorlijk op kan antwoorden, helaas […]’19 Ook Lies, de derde dochter van Walraven, herinnert zich de korte brieven die haar vader van Du Perron ontvangen heeft.

De briefwisseling tussen Walraven en Du Perron is jammer genoeg vrijwel geheel verloren gegaan.20 Gelukkig heeft Walraven in zijn brieven aan Schamhardt en in enkele recensies uitgebreide citaten uit de brieven van Du Perron opgenomen. Gezien de beperkte lengte van diens brieven en Walravens neiging tot uiterste volledigheid zullen de belangrijkste gedeelten waarschijnlijk behouden zijn. Ook de laatste brief van Walraven (van 29 april 1940), die eerst na de dood van Du Perron in Nederland aankomt, is gespaard gebleven.

Door uitvoerig te citeren maakt Walraven in zijn brief van 20 mei 1939 duidelijk hoe Du Perron met zijn werk in aanraking is gekomen. De recensie van Het land van herkomst vormt de eerste kennismaking, waarbij Du Perron getroffen wordt door Walravens ‘voorspelling’ dat hij na een confrontatie met de Indische realiteit een geheel andere kijk op Indië zal krijgen. ‘Dat voelde ik toen al als waar, en ik kan u nù zeggen – nu ik in “andere” omstandigheden bijna 3 jaar in Indië terug ben (ik was 21 toen ik wegging, 36 toen ik terugkwam) dat u volmaakt gelijk hebt gekregen!’

Journalistieke Harlekijn

Du Perron heeft hem ook laten weten dat hij over drie maanden naar Nederland terugkeert, omdat hij in Indië geen bestaan kan opbouwen, ‘noch met letterkundigen arbeid, noch met journalistiek’.21 De reden daarvan is dat hij niet kan accepteren dat redacties zijn artikelen weigeren of erin schrappen wegens zijn scherpe toon. Walraven, die zelf diverse malen te maken heeft gekregen met het rode potlood van de (kranten)redacteuren, komt in zijn volgende brief hierop terug. ‘Je begrijpt, als Du Perron wil, kan hij hier leven, al was het alleen om een journalistieke harlekijn te worden in den trant van wijlen Barbarossa of Clinge Doorenbos. Maar dan zou hij zijn werkelijke

meeningen en gedachten moeten verzwijgen. Hoe dikwijls moet ik dat niet, al ben ik nogal gezegend, en niet ondankbaar.’

Met instemming haalt hij Du Perron aan, waar deze schrijft dat het de geldverdieners, ‘de meest “praktische” lieden’, zijn die het in de Indische samenleving voor het zeggen hebben en dat je als (arm) schrijver beter in Europa kunt leven. ‘Je hebt het er misschien iets harder, maar je krijgt meer terug voor wat je doet, de “uitwisseling” is grooter en je lééft meer – op het terrein “van den geest” dan, dat het terrein is van de niet-verdieners.’

Vanwege zijn pseudoniem M.C. wordt Walraven door Du Perron ‘1100’ genoemd, ‘omdat M.C. in Romeinsche cijfers dat getal inderdaad voorstelt’. Walraven is duidelijk ingenomen met deze benaming, want hij plaatst haar bij de ondertekening van de brief achter zijn naam.

Vanaf juni 1939 tot eind 1941 publiceert Walraven vijfendertig maal in het veertiendaagse Kritiek en Opbouw, waaronder zijn artikelenserie ‘Europeesche Vakbeweging. Speciaal in de Suikerindustrie’ (oktober-december 1939) en zeven gedichten. Dat is een opmerkelijk groot aantal, zeker gezien het feit dat de publicaties in Kritiek en Opbouw niet gehonoreerd worden en Walraven, die een gezin met zeven thuiswonende kinderen moet onderhouden, door De Indische Courant per kolom betaald wordt.

Zijn toegenomen waardering voor het werk van Du Perron is mede het gevolg van diens felle aanval in Kritiek en Opbouw (september-december 1938) op de reactionaire journalist H.C. Zentgraaff (1873-1940).22 Deze oud-sergeant van het k.n.i.l. is sinds 1905 in de journalistiek actief. Hij behoort tot de oprichters van de Vaderlandse Club (1929), een organisatie die gekant is tegen de verlichte koloniale politiek van de Nederlandse regering en het nationalisme van de inheemse bevolking. Zentgraaff, die door Du Perron gekenschetst wordt als een ‘revolver-journalist’, heeft zich via zijn ‘onthullingen’ tot een gevreesde figuur in de Indische samenleving ontwikkeld. In de tijd van hun polemiek is hij hoofdredacteur van De Java-Bode, door Du Perron omschreven als ‘verreweg het botste, brutaalste en n.s.b.-igste blad hier’23.

Opvallend genoeg schrijft Walraven eerst op 26 september 1939 aan Schamhardt dat hij ‘van de heerlijke manier, waarop Eddy (du P.) de ouwe beer Z. […] te lijf ging’, heeft genoten. Hij vertelt er echter niet bij dat de ‘revolver-journalist’ een oude tegenstander van hem is. In de periode dat Walraven in dienst was van de Suikerbond (1 juni 1926 tot 1 juli 1929) voerde hij een korte pennestrijd met Zentgraaff, die destijds deel uitmaakte van de hoofdredactie van het Soerabaiaasche Handelsblad. In het bondsblad verweet Walraven in

overigens uiterst beleefde bewoordingen Zentgraaff dat hij niet voldoende opkwam voor de belangen van de lagere suikeremployés.24 De ander dreef vervolgens in zijn krant de spot met Walraven. In 1929, na bijna drie jaar van voortdurende ruzie, nam Walraven ontslag bij de Suikerbond, maar hij bleef tot in 1932 onder pseudoniem in het bondsblad schrijven. Toen zijn naam definitief uit de kolommen van het blad verdween, werd hij daarin opgevolgd door Zentgraaff.25

Door zijn aanval op de hoofdredacteur van De Java-Bode heeft Du Perron, zonder het te weten, Walraven aan zich verplicht. Dat blijkt impliciet uit de woorden die Walraven aan hem wijdt in een zeer positief gestemd stuk over Kritiek en Opbouw in De Indische Courant van 15 juni 1939. Hij noemt Du Perron een ‘in Indië geboren, doch zeer internationaal georiënteerd stylist en polemist […] een medewerkersfiguur, zooals men ze zelden in een Indisch tijdschrift zal aantreffen’. Verder kondigt hij aan dat Du Perron in augustus naar Nederland terugkeert.

Walraven betreurt het dat Kritiek en Opbouw nog zo weinig lezers heeft. De belangstelling zal wel stijgen: eind 1938, na de polemiek tussen Du Perron en Zentgraaff, zijn er 225 abonnees, bij de Japanse inval 800.26 Ter vergelijking, De Java-Bode van Zentgraaff telt in 1938 4000 abonnees.27

Du Perron op zijn beurt brengt het werk van Walraven onder de aandacht van zijn vrienden. Op 8 juni 1939 schrijft hij aan Simon Vestdijk: ‘In Krit. en Opb. komt een stuk over je van een ouden journalist, Walraven, die in den Oosthoek zit en nu al 27 jaar een avontuurlijk leven in Indië slijt (hij is als militair telegrafist begonnen).’ Ook Nieuwenhuys wijst hij op de artikelen van Walraven in De Indische Courant en Kritiek en Opbouw.28

Grijsgroen toetoepje

Walraven besluit Du Perron op te zoeken. ‘Ik moest, vóór zijn vertrek, hem zien en moest Itih [zijn Soendanese vrouw – fo] meenemen, want Bandoeng is haar bakermat,’ zal hij later aan Rob Nieuwenhuys schrijven.29 ‘Ik wrong geld van de krant los en ging. Gelukkig, dat ik het gedaan heb.’

Eind juni 193930 bezoekt hij Du Perron in zijn huis aan de Wajanglaan 25 in Bandoeng. Erg gelegen komt hij niet, want Du Perron staat op het punt met zijn gezin naar Buitenzorg te verhuizen. Walraven heeft over hun ontmoeting geschreven in het elfde artikel van zijn serie ‘De Preanger’ (De Indische Courant, 1 augustus 1939). Met veel aandacht voor details tekent hij hierin het portret van Du Perron.

‘Hij zit op het terrasje, in een grijsgroen toetoepje. Uit de mouwen steken zijn smalle, blanke handen, en zijn even smalle voeten steken in kleine sandalen. “Koelit langsep” [koffiekleurig – fo] is zijn gezicht, maar de oogen zijn groot en diep-donker, zachtmoedig, als van een prediker, die gemakkelijk in begeestering geraakt. De vorm van de oogen is Westersch, vooral als de huid er omheen zich plooit tot een lach. Die lach is onvergetelijk, geluidloos, want alleen de oogen lachen. Sprekende oogen, die eigenlijk zeer Westersch zijn en een Westersche taal verkondigen.’ Walraven toont zich vol bewondering voor Du Perrons kennis van het Maleis en Soendanees, waarin hij ‘“sisindirans” [Soendanese verzen – fo] kon opzeggen op een manier, die geboren Soendaneeschen in verrukking brengt’.

Die geboren Soendanese is uiteraard Itih, die na het bezoek een blijvende sympathie voor de gastheer opvat.

Hij benadrukt dat Du Perron een ‘man “zonder een enkele bevoegdheid”’ is. Voor Walraven is dit belangrijk: in zijn brieven presenteert hij zich als een autodidact en hij ziet zijn leven lang op tegen ‘schoolmeesters’.

Wanneer hij met Du Perron over diens werk spreekt, met name over de Multatuliboeken, stelt hij onomwonden vast dat hij in zijn besprekingen te kort geschoten is. ‘Ik heb vroeger in dit blad deze boeken besproken, zonder den schrijver te kennen, zonder voldoende over hem en zijn werk te hebben nagedacht. Als ik het nu nog moest doen, zou ik het anders en beter doen.’ Du Perron moet bij die eerste ontmoeting een onvergetelijke indruk op hem hebben gemaakt.

Maar niet alle eigenschappen van Du Perron spreken Walraven aan. Sommige ‘echt Indische dingen’ ergeren hem, zoals zijn gewoonte om af te dingen. ‘“Niet meer dan dertig cent!” zei hij dan, als ik de Opelette wilde betalen. Je zou dat verwachten van een Indische tawarjuffrouw, die meent, dat de grondvesten van haar samenleving op zulke dingen rusten (en wellicht doen ze dat ook!), maar van hem kon ik het niet hooren, al zweeg ik.’31

Op zaterdag 8 juli brengt hij opnieuw een bezoek aan Du Perron, ditmaal in Buitenzorg. Zij maken een wandeling door de Plantentuin, lunchen bij Foek’s restaurant en treffen elkaar ’s avonds in het huis van de historicus J.C. van Leur, die op de Algemene Secretarie werkt. Walraven registreert in het twaalfde artikel van zijn reeks ‘De Preanger’ (De Indische Courant, 2 augustus 1939) hoe vermoeid de nerveuze Du Perron er uitziet. ‘Zijn gezicht is bleeker dan gewoonlijk, de oogen donkerder. De laatste dagen in Het Land van Herkomst wegen zwaar.’

Het moet voor Walraven een grote schok hebben betekend dat Du Perron zo kort na hun kennismaking Indië verlaat. Hij leeft in de Oosthoek van Java bijna geheel geïsoleerd en in Du Perron heeft hij een geestverwant gevonden.

Hij maakt zich grote zorgen over het vertrek van Du Perron en zijn gezin naar Europa, vooral als hij een tijd lang niets van hen hoort. Op 26 september 1939 bekent hij aan Schamhardt: ‘Ik weet op ’t oogenblik nog niet, waar zij zijn, en ik ben niet gerust over hen. Van mijn ongerustheid heb ik voor hun vertrek al getuigd, maar dat werd natuurlijk weggepoeh-poehd.’ Aan Nieuwenhuys bericht hij later: ‘Ik heb het ook gezegd tegen Eddy: “Er zal wat met jou gebeuren en ik zal daar niet bij zijn”. Hij begon dan vlug over iets anders.’

Zachtzinnige dictatuur

Kort na zijn vertrek, op 12 augustus 1939, wordt Du Perron aangevallen in Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië (24 augustus 1939). Hoofdredacteur W.J. Belonje verwijt hem dat hij in Indië slechts aan politiek gedaan heeft om zijn literaire begaafdheden uit te leven.

In zijn artikel ‘Ad interim’ (Kritiek en Opbouw, 1 september 1939) neemt Walraven de verdediging van zijn vriend op zich. Hieruit spreekt eens te meer zijn grote affectie voor Du Perron, aangezien Belonje aan de basis heeft gestaan van Walravens journalistieke

loopbaan. Hij stelt vast dat Du Perron door zijn individualisme een gevaar betekent voor iedereen die de koloniale verhoudingen in stand wil houden. ‘Alleen reeds hierom moet hij in botsing komen met Indië, want Indië leeft van, zij het zachtzinnige, dictatuur.’

Du Perron bedankt Walraven vanuit Nederland voor het artikel.32 Hij blijft meewerken aan Kritiek en Opbouw en houdt hem op de hoogte van zijn activiteiten, met name van zijn naspeuringen naar onbekende stukken over Multatuli. Tevens vraagt hij Ter Braak om Walraven boeken toe te zenden. Hij noemt hem bij die gelegenheid ‘een van de weinige propere lieden die na 27 jaren tropen nog “onverkocht” zijn.’33 Uiteraard stuurt hij hem zijn eigen werk toe: de roman Schandaal in Holland, de Multatuli-publicaties Multatuli en de luizen, Multatuli’s portretten en zijn Maleise vertaling van het Saïdjah-lied, die alle door Walraven besproken34 worden.

Tekenend voor de wijze waarop Du Perron voor zijn vrienden opkomt, is zijn houding in het conflict tussen Walraven en Soejitno Mangoenkoesoemo over de Indische maatschappij en de psychologie van de inheemse bevolking. Du Perron geeft Mangoenkoesoemo gelijk, maar hij neemt Walraven in bescherming. ‘Ik las met belangstelling je stuk tegen Walraven en vind het op zichzelf een uitstekend artikel; jammer alleen dat het uitgerekend die toch werkelijk brave Walraven is, tegen wien je je eerste stuk keert. Hij begrijpt den Indonesiër niet, dat heb je voortreffelijk aangetoond, maar als iedereen den Indonesiër nog zóó’n goed hart toedroeg als hij, was de kolonie een paradijs.’35

Veel langer zal Du Perron zijn vriend niet meer kunnen bijstaan. Op 10 april 1940 ontvangt Walraven nog een keer een brief met de laatste twee Multatuli-uitgaven. De maand daarop overlijdt de schrijver. Walraven herdenkt hem in twee artikelen36 en noemt hem ‘een aristocraat van den geest’.

In het verslag van zijn bezoek aan Bandoeng en Buitenzorg brengt Walraven tot uitdrukking welke betekenis Du Perron voor hem heeft. Hij voert Walraven binnen in de wereld van de literatuur en brengt hem in contact met intellectuelen en schrijvers als Van Leur, Rob Nieuwenhuys, Fred Batten en Jan Greshoff. Daarnaast stuurt hij Walraven boeken en literaire tijdschriften en brengt zijn werk onder de aandacht van anderen. Maar wellicht het belangrijkste is dat hij Walraven aanspoort een aantal van zijn oude artikelen om te werken tot verhalen, zodat ze gebundeld kunnen worden. Du Perron zet hem aan tot het schrijven van zijn mooiste novellen ‘De Clan’ en ‘Op de Grens’, die overigens pas in 1941 gepubliceerd worden in het literaire tijdschrift De Fakkel.

Op grond van dit alles lijkt het niet overdreven te stellen dat Du Perron voor Walraven de ideale voorbeeldfiguur vormt, waar hij zijn leven lang naar gezocht heeft. Zijn vader kon zo’n figuur niet zijn, omdat hij nooit enige belangstelling toonde voor kunst en literatuur, die hij beschouwde als ‘dingen “waar de bakker geen brood op geeft”’. Uit Walravens brieven spreekt bij voortduring het verlangen naar iemand die hem stimuleert op cultureel gebied. Uiteindelijk vindt hij die stimulerende persoonlijkheid in Du Perron. Hij erkent ook diens meesterschap, getuige de kritische opmerkingen over zijn eigen recensies.

Aan de andere kant koestert Walraven vaderlijke gevoelens voor zijn ruim twaalf jaar jongere vriend. ‘Du Perron, die after all nog nooit de zakenwereld en wat daarbij komt

van den binnenkant heeft bekeken, is veel te goed van vertrouwen jegens menschen,’ schrijft hij op 27 december 1939 aan Fred Batten.

De vriendschap tussen Walraven en Du Perron wordt gekenmerkt door intensiteit en een buitengewoon korte tijd, nauwelijks een jaar, gerekend vanaf hun eerste briefcontact. Walraven heeft meteen gevoeld dat zij elkaar te laat ontmoet hebben. Na zijn bezoek aan Buitenzorg schrijft hij: ‘Ik ben van Buitenzorg vertrokken met leedwezen en een gevoel van onbevredigdheid. ‘Ik voelde, dat ik er nog zeer veel te doen had, als de tijd mij geschonken was geweest.’

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (3)

Nop Maas De dichter en de maatschappij

De Nederlandse staat heeft zijn dichters nooit verwend. In de negentiende eeuw kreeg een buitenlandse componist in Nederland eerder een lintje dan een vooraanstaande Nederlandse schrijver. Op zijn best kreeg een reeds bekende dichter een pendule van koningin Sophie in ruil voor de opdracht van een bundel.

Niet iedereen vindt dat de staat de plicht heeft zijn dichters te ondersteunen. Zo’n standpunt verwacht je misschien van de tallozen die nooit een verzenbundel ter hand nemen, maar niet van dichters zelf.

In januari 1925 gooide de dichter Geerten Gossaert (pseudoniem van F.C. Gerretson) een steen in de vijver met de stelling dat de maatschappij en de kunstenaar onverzoenlijke vijanden behoren te zijn. In een interview met G.H. Pannekoek jr. (die later onder de naam G.H. ‘s-Gravesande publiceerde) in Den Gulden Winckel zei hij: ‘Elke gezonde maatschappij stoot den kunstenaar uit; elke gezonde kunstenaar staat vijandig tegenover de maatschappij. De oude Indiërs zagen het goed. Zij sloten den kunstenaar buiten de kasten. Evenals de hoeren behoorden de dichters tot de paria’s. Outcast is, naar mijn overtuiging, onze natuurlijke rang. Slechts wanneer de dichter dien rang, welbewust, handhaaft, behoudt hij de geestelijke vrijheid, de edele onwereldschheid, die hij met bedelaars, aapjeskoetsiers, hannekemaaiers en dergelijke uitverkoren kinderen Gods gemeen heeft. Wanneer hij geacht en gevierd “letterkundige” wil worden, brengt hij het hoogstens tot clown en nar eener zieke, karakterlooze samenleving en hij eindigt als geëerde jubilaris met staatsbedeeling en een “Nederlandschen Leeuw”.’ De dichter en de maatschappij zijn dan misschien wel vijanden, maar dat betekent volgens Gossaert niet dat de dichter naast zijn dichterschap niet een praktijk als maatschappelijk mens kan houden. Goethe was minister, Verwey hoogleraar, en hijzelf is tenslotte, evenals Potgieter, ‘koopman’. Voorwaarde is dat men de beide functies strikt gescheiden houdt, waarbij een fikse dosis humor en zelfironie behulpzaam kan zijn.

Gossaert kwam tot zijn provocerende en romantische stellingname uit ergernis over actuele tendensen in het literaire leven. Hij wond zich erover op dat de kunstenaar op de voorgrond geplaatst werd in plaats van de kunst. Hij had een hekel aan het type van de gewichtige, maar weinig substantieels tot stand brengende letterkundige dat belichaamd werd door Lodewijk van Deyssel. De directe aanleiding was de discussie over staatssteun die ontstaan was na het overlijden van Herman Heijermans. Heijermans overleed op 22 november 1924 na een leven waarin financieel gepalaver een prominente rol speelde. Hij liet zijn gezin in behoeftige omstandigheden achter. Het Heijermans-comité haalde in totaal f 67.123, 48 op. Gossaert vroeg zich in het interview af op welke grond voor Heijermans ‘staatshulde, staatsbelangstelling, staatssteun bijna is opgeëischt’: ‘Was Heyermans zulk een uiterst belangrijk kunstenaar, grooter dan b.v. Leopold of Diepenbrock? Velen zullen het betwijfelen. Heyermans was de dichter van het plebs…’ De maatschappij hoefde zich volgens Gossaert absoluut niet aansprakelijk te stellen voor de nood van de kunstenaar.

Een paar maanden later, in mei 1925, werd Gossaerts collega-dichter J.C. Bloem door Panne-

koek geïnterviewd in Den Gulden Winckel. Gevraagd naar zijn reactie op Gossaerts uitspraken, deed Bloem een aantal pikante uitspraken. Bloem vindt dat Gossaert geen aanval deed op de kunstenaar, maar hem juist verdedigde: ‘Een kunstenaar moet onafhankelijk zijn.’ De jongere dichters hebben volgens hem allemaal een baantje. Via de achterdeur probeert Bloem vervolgens toch de maatschappij tol te laten betalen aan de kunstenaar. Weliswaar verklaart hij zich tegen staatssteun, maar hij pleit wèl voor schrijversbaantjes die iemand maatschappelijk onafhankelijk maken en hem tevens tijd overlaten voor letterkundig werk. Het meest geschikt zijn volgens hem posten als conservator of bibliothecaris. Maar ja, voor schrijvers in Nederland zijn die baantjes onbereikbaar, ‘omdat een jaloersch-aaneengesloten bent van “gediplomeerden” angstvallig er voor waakt, dat er geen profanen in komen’.

Bloem is het dus maar tot op beperkte hoogte eens met Gossaerts ideeën over de economische verhouding van de kunstenaar tot de maatschappij. Daar staat tegenover dat ze het veel meer met elkaar eens zijn waar het gaat om de ideologische verhouding tussen kunstenaar en maatschappij. Ze vinden elkaar in hun afkeer van wat Bloem de ‘sociale kunstenaars’ noemt. Bloem constateert dat, zoals de democratie in de politiek begint te tanen, ‘zoo ook het humanitarisme (die grootste onmenschelijkheid die er is) en de anarchie in de litteratuur den genadeslag zullen krijgen’. En even later: ‘De democratie groeit overal nog wel in aantal, maar nergens meer in qualiteit. En dit beteekent, dat zij ten doode is opgeschreven. Ik juich dit van ganscher harte toe. Want voor een kunstenaar beteekenen dergelijke gevoelens ten slotte in laatste instantie: gebrek aan waardigheid, gemis van eergevoel – en dat is de ergste misdaad voor een

kunstenaar, die er bestaat, en ten slotte voor ieder mensch.’

Gossaert keerde zich tegen de sociale auteur Heijermans, Bloem deed dat eveneens. Bloem neemt Gossaerts opmerking over kunst en maatschappij niet letterlijk, maar hij acht het wel een begrijpelijke ‘boutade’. Gossaert was volgens hem ‘natuurlijk, zooals ieder mensch met een greintje smaak, geïrriteerd door de – ik mag wel zeggen – perscampagne, die er bij het overlijden van Heyermans is gevoerd en waarin deze ignobelste geest onder al de Hollandsche litteratoren (en dat wil wat zeggen), die honderdduizend maal overschat is, plotseling als miskend genie werd uitgespeeld.’

Voor het socialistische blad De Notenkraker was deze uitspraak van Bloem aanleiding tot een karikatuur over de ‘nieuwste richting’ in de literatuur. Bloems weinig fijnzinnige opmerkingen over Heijermans werden door tekenaar George van Raemdonck met gelijke munt terugbetaald. Bloem wordt als ‘ex-dichter’ aangeduid, omdat hij in het interview verklaarde, dat hij waarschijnlijk niet veel verzen meer zou schrijven. In plaats van Bloem had Van Raemdonck net zo goed Gossaert als brakende decadent op kunnen voeren. Gossaert, die spreekt over het plebs, dat geestelijk en stoffelijk niets heeft, en dat dus alles wat het hebben wil moet afnemen van de patriciërs en dat daarom de bestaande normen moet vernietigen. Gossaert verklaart de populariteit van Heijermans uit deze ‘menschlievende oftewel zedenverwoestende’ tendens van diens werk. En, vraagt hij retorisch, moet je dan steun geven aan degene die het meeste lawaai en de meeste reclame voor zichzelf weet te maken: ‘Met al die stipendia opent men de deuren van een vergulde kooi, waartoe intrigue en invloed den toegang verleenen.’

Literatuur

De interviews met Gossaert en Bloem verschenen in Den Gulden Winckel van resp. 20 januari en 20 mei 1925.

Ze werden gebundeld in Sprekende schrijvers; Nederlandsche en Vlaamsche letterkundigen in gesprek met G.H. ‘s-Gravesande, Amsterdam 1935. (Herdruk bij Bzztôh, ‘s-Gravenhage 1979.) Het interview met Bloem is ook opgenomen in: J.C. Bloem, Het onzegbare geheim. Verzamelde essays en kritieken 1911-1963. Bezorgd door H.T.M. van Vliet, Amsterdam 1995.

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (3)

Nop Maas De dichter en de maatschappij

De Nederlandse staat heeft zijn dichters nooit verwend. In de negentiende eeuw kreeg een buitenlandse componist in Nederland eerder een lintje dan een vooraanstaande Nederlandse schrijver. Op zijn best kreeg een reeds bekende dichter een pendule van koningin Sophie in ruil voor de opdracht van een bundel.

Niet iedereen vindt dat de staat de plicht heeft zijn dichters te ondersteunen. Zo’n standpunt verwacht je misschien van de tallozen die nooit een verzenbundel ter hand nemen, maar niet van dichters zelf.

In januari 1925 gooide de dichter Geerten Gossaert (pseudoniem van F.C. Gerretson) een steen in de vijver met de stelling dat de maatschappij en de kunstenaar onverzoenlijke vijanden behoren te zijn. In een interview met G.H. Pannekoek jr. (die later onder de naam G.H. ‘s-Gravesande publiceerde) in Den Gulden Winckel zei hij: ‘Elke gezonde maatschappij stoot den kunstenaar uit; elke gezonde kunstenaar staat vijandig tegenover de maatschappij. De oude Indiërs zagen het goed. Zij sloten den kunstenaar buiten de kasten. Evenals de hoeren behoorden de dichters tot de paria’s. Outcast is, naar mijn overtuiging, onze natuurlijke rang. Slechts wanneer de dichter dien rang, welbewust, handhaaft, behoudt hij de geestelijke vrijheid, de edele onwereldschheid, die hij met bedelaars, aapjeskoetsiers, hannekemaaiers en dergelijke uitverkoren kinderen Gods gemeen heeft. Wanneer hij geacht en gevierd “letterkundige” wil worden, brengt hij het hoogstens tot clown en nar eener zieke, karakterlooze samenleving en hij eindigt als geëerde jubilaris met staatsbedeeling en een “Nederlandschen Leeuw”.’ De dichter en de maatschappij zijn dan misschien wel vijanden, maar dat betekent volgens Gossaert niet dat de dichter naast zijn dichterschap niet een praktijk als maatschappelijk mens kan houden. Goethe was minister, Verwey hoogleraar, en hijzelf is tenslotte, evenals Potgieter, ‘koopman’. Voorwaarde is dat men de beide functies strikt gescheiden houdt, waarbij een fikse dosis humor en zelfironie behulpzaam kan zijn.

Gossaert kwam tot zijn provocerende en romantische stellingname uit ergernis over actuele tendensen in het literaire leven. Hij wond zich erover op dat de kunstenaar op de voorgrond geplaatst werd in plaats van de kunst. Hij had een hekel aan het type van de gewichtige, maar weinig substantieels tot stand brengende letterkundige dat belichaamd werd door Lodewijk van Deyssel. De directe aanleiding was de discussie over staatssteun die ontstaan was na het overlijden van Herman Heijermans. Heijermans overleed op 22 november 1924 na een leven waarin financieel gepalaver een prominente rol speelde. Hij liet zijn gezin in behoeftige omstandigheden achter. Het Heijermans-comité haalde in totaal f 67.123, 48 op. Gossaert vroeg zich in het interview af op welke grond voor Heijermans ‘staatshulde, staatsbelangstelling, staatssteun bijna is opgeëischt’: ‘Was Heyermans zulk een uiterst belangrijk kunstenaar, grooter dan b.v. Leopold of Diepenbrock? Velen zullen het betwijfelen. Heyermans was de dichter van het plebs…’ De maatschappij hoefde zich volgens Gossaert absoluut niet aansprakelijk te stellen voor de nood van de kunstenaar.

Een paar maanden later, in mei 1925, werd Gossaerts collega-dichter J.C. Bloem door Panne-

koek geïnterviewd in Den Gulden Winckel. Gevraagd naar zijn reactie op Gossaerts uitspraken, deed Bloem een aantal pikante uitspraken. Bloem vindt dat Gossaert geen aanval deed op de kunstenaar, maar hem juist verdedigde: ‘Een kunstenaar moet onafhankelijk zijn.’ De jongere dichters hebben volgens hem allemaal een baantje. Via de achterdeur probeert Bloem vervolgens toch de maatschappij tol te laten betalen aan de kunstenaar. Weliswaar verklaart hij zich tegen staatssteun, maar hij pleit wèl voor schrijversbaantjes die iemand maatschappelijk onafhankelijk maken en hem tevens tijd overlaten voor letterkundig werk. Het meest geschikt zijn volgens hem posten als conservator of bibliothecaris. Maar ja, voor schrijvers in Nederland zijn die baantjes onbereikbaar, ‘omdat een jaloersch-aaneengesloten bent van “gediplomeerden” angstvallig er voor waakt, dat er geen profanen in komen’.

Bloem is het dus maar tot op beperkte hoogte eens met Gossaerts ideeën over de economische verhouding van de kunstenaar tot de maatschappij. Daar staat tegenover dat ze het veel meer met elkaar eens zijn waar het gaat om de ideologische verhouding tussen kunstenaar en maatschappij. Ze vinden elkaar in hun afkeer van wat Bloem de ‘sociale kunstenaars’ noemt. Bloem constateert dat, zoals de democratie in de politiek begint te tanen, ‘zoo ook het humanitarisme (die grootste onmenschelijkheid die er is) en de anarchie in de litteratuur den genadeslag zullen krijgen’. En even later: ‘De democratie groeit overal nog wel in aantal, maar nergens meer in qualiteit. En dit beteekent, dat zij ten doode is opgeschreven. Ik juich dit van ganscher harte toe. Want voor een kunstenaar beteekenen dergelijke gevoelens ten slotte in laatste instantie: gebrek aan waardigheid, gemis van eergevoel – en dat is de ergste misdaad voor een

kunstenaar, die er bestaat, en ten slotte voor ieder mensch.’

Gossaert keerde zich tegen de sociale auteur Heijermans, Bloem deed dat eveneens. Bloem neemt Gossaerts opmerking over kunst en maatschappij niet letterlijk, maar hij acht het wel een begrijpelijke ‘boutade’. Gossaert was volgens hem ‘natuurlijk, zooals ieder mensch met een greintje smaak, geïrriteerd door de – ik mag wel zeggen – perscampagne, die er bij het overlijden van Heyermans is gevoerd en waarin deze ignobelste geest onder al de Hollandsche litteratoren (en dat wil wat zeggen), die honderdduizend maal overschat is, plotseling als miskend genie werd uitgespeeld.’

Voor het socialistische blad De Notenkraker was deze uitspraak van Bloem aanleiding tot een karikatuur over de ‘nieuwste richting’ in de literatuur. Bloems weinig fijnzinnige opmerkingen over Heijermans werden door tekenaar George van Raemdonck met gelijke munt terugbetaald. Bloem wordt als ‘ex-dichter’ aangeduid, omdat hij in het interview verklaarde, dat hij waarschijnlijk niet veel verzen meer zou schrijven. In plaats van Bloem had Van Raemdonck net zo goed Gossaert als brakende decadent op kunnen voeren. Gossaert, die spreekt over het plebs, dat geestelijk en stoffelijk niets heeft, en dat dus alles wat het hebben wil moet afnemen van de patriciërs en dat daarom de bestaande normen moet vernietigen. Gossaert verklaart de populariteit van Heijermans uit deze ‘menschlievende oftewel zedenverwoestende’ tendens van diens werk. En, vraagt hij retorisch, moet je dan steun geven aan degene die het meeste lawaai en de meeste reclame voor zichzelf weet te maken: ‘Met al die stipendia opent men de deuren van een vergulde kooi, waartoe intrigue en invloed den toegang verleenen.’

Literatuur

De interviews met Gossaert en Bloem verschenen in Den Gulden Winckel van resp. 20 januari en 20 mei 1925.

Ze werden gebundeld in Sprekende schrijvers; Nederlandsche en Vlaamsche letterkundigen in gesprek met G.H. ‘s-Gravesande, Amsterdam 1935. (Herdruk bij Bzztôh, ‘s-Gravenhage 1979.) Het interview met Bloem is ook opgenomen in: J.C. Bloem, Het onzegbare geheim. Verzamelde essays en kritieken 1911-1963. Bezorgd door H.T.M. van Vliet, Amsterdam 1995.