Archief: DBNL

Tonnie Luiken+
Schrijver bijt zichzelf
Kamikaze (1982) van Peter Andriesse

In de jaren vijftig ontstond bij Willem Frederik Hermans het plan in een aantal katernen af te rekenen met het literaire wereldje in Nederland: de corruptie, de instellingen, de schrijvers, de critici, het prijzenbeleid, de overheid enzovoorts. Daarmee heeft Hermans vele vijanden gemaakt. Reeds bij het verschijnen van het eerste katern bij uitgeverij Van Oorschot in 1955, Het geweten van de Groene Amsterdammer of Volg het spoor omhoog, dat een aanval bevatte op J.B. Charles (pseudoniem van Willem H. Nagel), brak er een rel uit in schrijvend Nederland. Bijna de gehele publieke opinie keerde zich tegen Hermans. Hoe haalde Hermans het in zijn hoofd zo’n verzetsheld als J.B. Charles aan te vallen! Schrijvers belden elkaar op om een pact tegen Hermans te sluiten. Onder de kop ‘Rancuneuze beledigingen, fascistische mentaliteit’ schreef H.A. Gomperts in Het Parool van 10 februari 1955: ‘Wat de maatschappij betreft, de vrijheid en de democratie, hij lapt ze allemaal aan zijn laars. De napoleontische dictatuur is zijn ideaal en de fascistische auteur Céline zijn voorbeeld.’ De rel leidde ertoe dat Van Oorschot weigerde de volgende katernen uit te geven. Het dwong Hermans zijn tweede katern in eigen beheer uit te brengen bij de voor die gelegenheid opgerichte Mandarijnenpers. Wel verschenen er nog ‘Mandarijnen’ in Podium, Het Vrije Volk en Merlyn. Pas in 1963 bundelde hij ze in Mandarijnen op zwavelzuur. Het boek verscheen uiteindelijk, nadat het door allerlei uitgevers was geweigerd, bij De Mandarijnenpers. De oplage bedroeg duizend exemplaren. Om de verkoop te stimuleren ontvingen alle intekenaren een oorspronkelijke collage van de auteur.

Hermans verwierf met dit werk naam als een groot polemist en hield er vele vijanden aan over. Voor Peter Andriesse is dat geen afschrikwekkend voorbeeld geweest. Integendeel. In de derde druk van Mandarijnen op zwavelzuur nam Hermans onder de titel ‘Jeugd draagt de fakkel verder’ een polemisch artikel van Peter Andriesse uit Propria Cures (14-2-1970) over, waarin Andriesse zich tegen de in de jaren zestig verschenen literatuur keerde. ‘Als hoofdoorzaak van deze hausse in nietszeggende verhaaltjes en eindeloos voortsudderende romans over de schoenen van een dirigent, meen ik te kunnen aanwijzen de langzamerhand irritant wordende kritiekloze bewondering voor de supermelige verhaaltjes van Nescio.’ In ruil daarvoor mocht Andriesse in zijn Beweren en bewijzen zijn twee (De Bezige Bij, 1971) zijn briefwisseling met Hermans over waansystemen opnemen.

Het verderdragen van de fakkel was Andriesse wel toevertrouwd. In maart 1982 verscheenhet eerste nummer van zijn eenmansblad Kamikaze of De laatste bestorming van de Zangberg; Tegenromantisch Strijdschrift tegen Alles en Iedereen. Het omslag, ontworpen door de grafisch vormgever Piet Schreuders, toont een kamikazepiloot die in een duikvlucht afkoerst op een oorlogsboot.

Kamikaze is qua opzet te vergelijken met Mandarijnen op zwavelzuur. Het is een bundeling van scheldkritieken, elders gepubliceerde artikelen, krantenknipsels, plaatjes, collages, tekeningen enz. Net als zijn voorganger plaatst Andriesse zo nu en dan streng geselecteerde rare plaatjes met een ernstig bijschrift. Zo wordt Carel Peeters in het eerste nummer afgebeeld als een even kwieke als armoedige bejaarde die met volle overgave prakt in zijn bordje stamppot: ‘Doe het maar na… achtentachtig jaar, zo gezond als een vis en nog overal belangstelling voor.’ Ook inhoudelijk is er overeenkomst. Al op de eerste pagina maakt Andriesse duidelijk waartegen hij zich afzet: ‘de sufheid, de kleurloosheid, de d’66-mentaliteit, de krachteloosheid, de lusteloosheid, de zeurderigheid, de verpaapsing, de bangigheid, de toenemende religiositeit en vroomheid, de keurigheid en het fatsoen, het verbod en de censuur, de gezapigheid en zelfgenoegzaamheid van de machthebbers en mandarijnen, de eenvormigheid en de vormelijkheid, het formalisme, het oprukken van een nieuw Biedermeier-tijdperk, het conformisme, de behoudzucht, de Nieuwe Braafheid!’ Kort samengevat: tegen De Nieuwe Wartaal en de Nieuwe Meligheid. Onvermoeibaar schopt Andriesse tegen ‘schrijverskliekjes’ en ‘vriendjespolitiek’ binnen de literaire wereld. Hij keert zich tegen ‘het Hoornik-konsern’ (vooral J. Bernlef en K. Schippers als schoonzoons moeten het ontgelden), tegen de literaire kritiek en tegen het Fonds voor de Letteren, dat telkens weer de verkeerde schrijvers werkbeurzen en subsidies verstrekt. Daarbij schuwt hij grote woorden niet: ‘Ik predik de opstand! […] “Kamikaze”, want ik heb niets te verliezen, alleen mijn vijanden.’ (p. 3) Toch brengt hij dit alles niet zonder ironie. Wanneer hij het mede door hem opgerichte Bestormingskomitee ‘De Zangberg’ bespreekt, schrijft hij: ‘De motieven van het genootschap moeten beslist niet in “hoger sferen” worden gezocht, het zijn slechts afgunst en rankune die hen drijven. Zij zullen niet rusten voordat ook zij in de “afgrijselijke pagode bovenop de Zangberg” en in alle jury’s zitten, ere-doctor zijn en een staatsprijs in de wacht hebben gesleept.’ (Kamikaze, no.1, p.19)

Kamikaze (‘verschijnt om de zoveel tijd’) werd gefotokopieerd in een oplage van honderd exemplaren en vervolgens verspreid door enkele Amsterdamse boekhandels. Van begin af aan was het duidelijk dat er van dit eenmanstijdschrift precies tien nummers zouden verschijnen, zoals het aantal rondjes met cijferaanduiding op het omslag al suggereert. Er waren slechts achtentwintig abonnees, maar dat was dan ook een interessante lijst. De eerste abonnee was Johan Polak, gevolgd door Bert Bakker, Julien Weverbergh en de Andriesse-fan Rudy Kousbroek. Nummer zeven was niemand minder dan Willem Frederik Hermans. Verder Huug Kaleis, die later als gastschrijver zou gaan optreden, J.J. Klant en Adriaan van Dis.

Manifest

Het eerste nummer opent met een variant op een citaat uit Het communistisch manifest van Karl Marx, gevolgd door een citaat uit Mandarijnen op zwavelzuur: ‘Er waart een spook door de Nederlandse literatuur, het spook van de verveling. […] Er is maar één werkelijk woord: chaos.’ Dit nummer heeft veel weg van een manifest, zij het van een veel agressiever karakter dan Het manifest voor de jaren zeventig, waarvan Peter Andriesse, Heere Heeresma, George Kool en Hans Plomp de ondertekenaars waren. Het lijkt een tweede poging van Andriesse de letteren in een door hem gewenste richting te stuwen, nadat de eerste vooral hilariteit had geoogst. Hij was het ‘brein’ achter het Manifest (‘Het schrijven heb ik overgelaten aan George Kool’). Had hij niet al jaren gepleit voor ‘leesbaarheid’ en een fatsoenlijke financiële regeling voor jonge auteurs? In Kamikaze (no.3, p.69) blikt hij terug: ‘De opgeblazen gewichtigdoenerij was als satire bedoeld […], alleen de opsteller George Kool nam de zaak ernstig’. De ideeën in het Manifest waren zelfs al zover uitgewerkt dat de Zeventigers, zo noemden de samenstellers zich, de redactie zouden vormen van Podium 70. Bert Bakker zou het blad overnemen van Meulenhoff en het zou zelfs te koop zijn bij Albert Heijn. Zó leesbaar! Maar helaas, het Manifest werd door de critici niet serieus genomen. Het was slechts een piepklein commercieel succesje: Peter Andriesse kon een extra bolletje voor zijn schrijfmachine aanschaffen, maar wartaal werd (en wordt) er nog volop geschreven. Pas in 1982 ontving een schrijver de P.C. Hooftprijs voor zijn leesbaarheid: Karel van het Reve. Andriesse besteedt er enige aandacht aan in zijn blad. Had hij niet altijd al gezegd dat schrijvers voor hun leesbaarheid beloond moesten worden? Of voelde hij zich gepasseerd? Het wordt niet echt duidelijk.

Wartaal en meligheid

Andriesse onderscheidt in Kamikaze drie soorten Wartaal: ten eerste de wartaal van het woord. Schrijvers die zich daaraan schuldig maken, willen de ‘taal afbreken, barrières slechten’, zij zien de taal als doel op zich en zetten zich af tegen de verstaanbaarheid van een boek. Als grote zondaars noemt Andriesse H.C. ten Berge, Marc Insingel en J. Firmin Vogelaar. Als tweede vorm noemt Andriesse de Wartaal van de Geest. Schrijvers als Harry Mulisch, Ton Regtien, Ivo Michiels en Willy Roggeman bedienen zich van ‘zinsverduisteringen’. Zij hanteren abstracte begrippen als de Vrijheid, het Zijn, de Revolutie. Hun taal wordt niet gebruikt om te verhelderen; door ondoorzichtige zinsbouw en onzindelijk taalgebruik wordt slechts gepoogd indruk te maken op de lezer. De

derde soort is de Wartaal van de Ziel. Andriesse: ‘Hoewel onbegrijpelijke wartaal wordt uitgeslagen, is er bij sommige van deze schrijvers een poging waar te nemen om d.m.v. powetisch gebral, ritmies taalgebruik en lyriese uitbarstingen de lezer in een soort trancetoestand te brengen, waarin emoties welig kunnen tieren. Deze stroming is een regelrechte voortzetting van oeroude bezweringsformules, middeleeuwse mystiek en aanverwante oosterse waar. De Wartaal van de ziel bloeit rijk in de huidige roomsche wereld, bij afvallige roomsen en bovendien in het wereldje van geflipte trippers, makrobiotiese “Kosmos”-gangers e.d.’ Als Wartalers van de Ziel noemt hij Simon Vinkenoog, Ewald Vanvugt, Jacques Hamelink en Bert Schierbeek.

Kamikaze is echter niet alleen een strijd tegen de Wartaal, het is in mindere mate ook een strijd tegen de Meligheid. Vertegenwoordigers van dit genre zijn vooral Bernlef en Schippers, kortom, de Barbarber-groep. ‘Zo’n boek van Bernlef dus, dat moet u nooit doen, dat raad ik u met klem af! Jonge, gezonde mensen heb ik het zien doen: binnen één minuut werden ze grijs en kaal, hun tanden brokkelden hen uit de mond.’ (Kamikaze, no.1, p.6)

Omslag

Op zeker moment besluit Andriesse de formule iets te wijzigen. ‘In dit vijfde nummer, halverwege de kruisgang naar de tiende en laatste aflevering van Kamikaze, trek ik het laatste restje oude koeien uit de sloot. Vanaf het zesde nummer zal ik me vooral met het heden, de “literaire actualiteiten” bezighouden.’ (p.132) Al vanaf het vierde nummer nam Andriesse korte verhalen en verhaalfragmenten op (‘Een modern lijdensverhaal … levensmoe opende de man zijn balkondeuren. Net toen hij, onder een flonkerende sterrenhemel, over de balustrade wilde springen zag hij dat zijn overbuurmeisje aanstalten maakte zich te gaan wassen.’). Vanaf het dubbelnummer 6/7 duiken er zeer uitgebreide fragmenten op uit een nog te publiceren roman De geur van durian, geschreven naar aanleiding van zijn reis naar Sumatra. Bovendien treedt in datzelfde nummer voor het eerst een gastschrijver op, Huug Kaleis (pseudoniem van Hugo Kalbfleisch). De nummers 6 tot en met 10 krijgen hierdoor een ander karakter. Ook Andriesse is zich daarvan bewust, zoals hij schrijft in nummer 6/7: ‘Je moet over Sumatra schrijven, zei een trouw Kamikazelezer tegen me. Men ziet wat er van komt, bijna een heel Kamikaze-nummer vol weemoedige ontboezemingen, en mijn echte en/of vermeende vijanden zijn opgelost in tropische dampen en geuren. (Nu had ik ze in de vorige vijf nummers toch al geplet als wandluizen, die Peeters, Goedegebuure en al die anderen, maar toch, Kamikaze is een scheldschrift.)’ Toch blijft er nog veel herkenbaars, zoals de fotomontage van Cyrille Offermans als brandweerman in vol ornaat, de handen in de zakken en de brandweerslang nonchalant onder de armen gevouwen. Het krijgt van Andriesse het onderschrift: ‘Cyrille tijdens het uitspreken van zijn Brandende Kwestie’ (nr.9, p.255). of de foto van zeven variété-meisjes op een rij, allen het linkerbeen hoog opgetrokken, olijk in de lens kijkend: ‘Debuterende bijstandsmoeders o.l.v. Marijke Höweler (psychologe), o.a.: Marja Brouwers, Tessa de Loo, Nelly Heykamp, Suzanne Hoenderdaal.’ (nr.10, p.279)

jeroen brouwers Een schrijver die het voortdurend moet ontgelden is Jeroen Brouwers. Andriesse meent, nogal paranoïde, dat Brouwers in De Nieuwe Revisor vooral ook een aanval doet op zijn persoon. Het is een opvatting die bij Peter Andriesse post heeft gevat, mogelijk gevoed door persoonlijke motieven: het was immers Brouwers die er vandoor ging met Andriesses vrouw Josefien en zich vervolgens met haar in Exel vestigde, iets wat Andriesse zeer zwaar op de maag ligt. De vuile was wordt in Kamikaze volop buiten gehangen. Andriesse schreef er zelfs een roman over, Gezelligheid troef (1977), waarin Jeroen Brouwers figureert als Joris en zijn ex-vrouw Josefien als Liesbeth. Over deze roman, die de aanleiding was voor de ruzie tussen Andriesse en Brouwers, schrijft de laatste in Kroniek van een karakter: Vanavond, zo stel ik mij dat voor, zitten zij [Josefien, tl] en ik bij ons haardje bij ons kijkschermpje en om de beurt leggen wij een bladzij uit dat onboek in de vlammen.’

Overigens zijn de heren niet louter negatief over elkaar. Zo onthult Peter Andriesse in het derde nummer van Kamikaze dat hij de titel van zijn blad ontleend heeft aan Brouwers’ slotbetoog in De Nieuwe Revisor: ‘Het is hoog tijd dat de nieuwe revisor zijn stem laat horen, hoog tijd dat de dingen worden herijkt, gecontroleerd, gecorrigeerd. Om uit alles dat verzanikt en verloederd is te redden wat nog te redden is. Om daarna opnieuw te beginnen, met volwassenheid, met durf, met de moed van een kamikazepiloot.’ (Tirade 250, nov. 1979, p.621). Bovendien schaart hij zich in een eerder nummer samen met Brouwers onder de navolgers van Hermans. En Brouwers meent van zijn kant in de brievenbundel Kroniek van een karakter dat Andriesse wat hem betreft wel de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs mag krijgen, omdat hij ‘beeldige polemieken’ heeft geschreven. In De Nieuwe Revisor kwam Andriesse er, zoals opgemerkt, minder gunstig vanaf: ‘[…] Peter Andriesse (gedebuteerd in de jaren zestig) vertegenwoordigt in de geschiedenis der Nederlandse letteren in de jaren zeventig een zéér belangrijke stippellijn. Zou, indien hij er een uitgever voor had gevonden, de maker zijn geweest van het periodiek de “Neo-Romantische Koerier”. […] Peter Andriesse, dat is het brein en het scheppend genie achter Het Manifest voor de jaren zeventig, waarin van een literair geschrift wordt betoogd dat het “een kans moet maken gewone lezers te vinden, dat wil zeggen dat de tekst leesbaar moet zijn” […] en waarin verderop dus wordt geroepen: “Wij willen de lezer terugwinnen door leesbare teksten te schrijven.” […] Dit zijn kreten van stippeltje stippeltje stippeltje u dacht het al: Nescio, die schreef: Laten we onze eischen niet hoog stellen. Laten we leesbare stukjes verlangen.’ (P.578/579)

Wanneer Andriesse polemiseert is hij op zijn sterkst. In Kamikaze 3 gaat hij flink tekeer tegen zijn vroegere vriend Brouwers, alias Beertje Bombazijn: ‘Brouwers heeft geen eigen visie, hij heeft alleen een grote bek, een enorme boekenkast die voortdurend over hem heenvalt en waaruit hij dan maar lukraak overschrijft, een invloedrijke vriendenschaar, en een pathologische bezetenheid voor vormgewriemel en krullendraaierij. Pofbroekenproza.’

Critici

De meest hartgrondige afkeer koestert Peter Andriesse jegens de critici. Het is maar zelden constructieve kritiek op uitlatingen en boekbesprekingen van deze machtige heren, meestal slechts pure haat. Al zijn vijanden krijgen een bijnaam, vaak zijn er verwij-

zingen naar stripfiguren. W.A.M. De Moor




wordt Wammes Waggel, Jaap Goedegebuure wordt afwisselend Jaap Kwek en J.J.G Lapidair, Tom van Deel wordt Tom Kwak, Carel Peeters wordt beurtelings Carel Kwik en Peerke Donders, Gomperts wordt Goofy enz.

Het zijn zware scheldpartijen die de critici te verduren krijgen. Hoe onredelijker Andriesse wordt, hoe hoger het literaire gehalte. Met name wanneer zijn eigen persoon in diskrediet wordt gebracht, ontsteekt Andriesse in razernij: ‘J.J.G. Lapidairheeft er ook een handje van. Lelijke insinuaties verstoppen in zijn recensies. Dit verschijnsel en het tussen haakjes of in een bijzin polemiseren met auteurs en collega’s is een specialiteit van achterbakse, bange-broekerige critici van christelijke afkomst als Peerke Donders, J.J.G. en Tom van Deel (Tom Kwak). Die slome duikelaars kregen op school waarschijnlijk altijd flink op hun sodemieter en ontwijken nu iedere frontale aanval d.m.v. een lullig sneertje tussen haakjes (“Het moeras van Andriesse en Luijters”) of in een bijzin. Laf! Laf!’

Als peuter maakte Peter Andriesse (1941) de slag om Arnhem mee en raakte door de bombardementen doof aan één oor. Het heeft zijn gehele sociale engagement en dus ook zijn proza beïnvloed. In Het Parool van 5 december 1986 zegt Andriesse daarover: ‘Je komt in die club van vriendjes terecht en wordt net zo corrupt als zij. Datgene wat je in anderen afkeurt ga je jezelf aan te buiten. De laatste tijd begin ik wel eens te denken dat ik me er juist wel in zou moeten begeven. Maar ik heb die sociale begaafdheid niet. Dat heeft ook te maken met mijn dove oor. Twee mensen is een gezelschap, maar vier mensen is een onverstaanbare massa. Tot op hoge leeftijd heb ik gedacht dat iedereen maar met één oor hoorde, die andere zat er voor de symmetrie.’

Schrijversverdriet

Andriesses benarde financiële positie loopt als een rode draad door alle nummers van Kamikaze. Voortdurend worden er ook oproepen aan de lezers geplaatst bijdragen in het ‘noodfonds’ te storten. Zo eindigt nummer 8 met de woorden: ‘De deurwaarders bonken op mijn deur! Denkt u nog aan het “nood-Fonds Kamikaze”?’ Het noopt hem ook vanaf het dubbelnummer een prijsverhoging in te stellen; werden de nummers 1 tot en met 5 nog voor een tientje van de hand gedaan, daarna wordt de prijs 15 gulden.

Het Fonds voor de Letteren, de grote geldschieter, heeft volgens Andriesse een veel te grote machtspositie. Een kleine commissie maakt uit wie er in aanmerking komt voor een stipendium en wie niet. Een argument als ‘onvoldoende literaire kwaliteit’ of ‘onvoldoende productie’ is al genoeg om een veelbelovend schrijver aan de bedelstaf te helpen. Verweer is niet mogelijk, ook al beschik je over goede aanbevelingen van collega-schrijvers met een grote reputatie. Peter Andriesse heeft dus niets aan lovende woorden van bijvoorbeeld Rudy Kousbroek, die van mening is dat Andriesse boeken van een constant hoge kwaliteit produceert. Hij pleit er dan ook al jaren voor om schrijvers ongelezen een bijstandsuitkering aan te bieden, die ze zelf dan maar moeten zien aan te vullen met leengeld en honorarium.

Voor het Fonds voor de Letteren kan Peter Andriesse nog steeds het dak op. Jeroen Brouwers, die volgens Andriesse zijn scheldkritieken op ‘veiliger’ doelen richt, blijft jaar in jaar uit boven aan de lijst van gesubsidieerde schrijvers prijken. Peter Andriesse, die het niet kan laten zijn kritiek op het Fonds te spuien en telkens de netwerken van schrijvers-kliekjes wil blootleggen waar het gaat om het uitgeven van boeken en het verstrekken van prijzen en werkbeurzen, zakt ieder jaar verder op de lijst. Het staat nu reeds vast dat hij het volgend jaar zonder ook maar één cent zal moeten stellen. Schrijverszelfmoord! Eigen schuld dikke bult? ‘Kamikaze, omdat ik niets heb te verliezen.’ Het is een steeds terugkerende zin in het tijdschrift.

Hans van Straten+
‘Bloed wilden ze zien!’
Westman’s Wereld (1982) van Erik Lankester

In 1971 werden de Zwarte Beertjes van uitgeverij Bruna uitgebreid met twee opmerkelijke subreeksen, op de rug herkenbaar door de letters cc – dat waren de Crime Classics – en feh: een afkorting van Fantasy en Horror.

De eerste reeks moest het opnemen tegen concurrerende reeksen van Sijthoff en De Arbeiderspers, maar Fantasy en Horror hoefde het terrein alleen te delen met Bert Bakker, die incidenteel fantasy-boeken van onder meer Lord Dunsany op de markt bracht. Misschien daardoor kwam bij Bruna de nadruk te liggen op horror: griezelromans en dito verhalenbundels van onder meer H.P. Lovecraft, Robert E. Howard, Clark Ashton Smith, maar ook klassieken als Frankenstein van Mary Shelley en Dracula van Bram Stoker, en werk van Nederlandstalige auteurs: Eddy C. Bertin, Ef Leonard en Anton Quintana.

Beide reeksen stonden onder redactie van Erik Lankester (1932). Na zijn vertrek bij Bruna in april 1975 – waarover aanstonds meer – werden ze spoedig stopgezet. Van de feh-tjes waren er toen 29 verschenen (de nummering liep door tot 31, maar de nummers 27 en 28 ontbraken), van de cc-tjes 22. Sindsdien zijn die 51 boekjes collector’s items.

Lankester opende in Amsterdam een van de kleinste antiquariaten van Nederland, ‘Westman’s Winkel’, Korte Lijnbaanssteeg 1, een fantastisch boekenhol dat nog steeds bestaat. Onder de naam ‘Erik L. Westman’ (een anagram van Wim Lankester, zoals zijn officiële naam luidt) had hij in de jaren vijftig bescheiden naam gemaakt als cartoonist in Zweden. In 1980 begon hij met het samenstellen van bloemlezingen voor diverse uitgevers. Enkele titels: Van Edgar Allan Poe tot Roald Dahl; In de grafkelder; Met vrouwelijk venijn; De detective is een vrouw; Zuid-amerikaanse misdaadverhalen; Nachtmerrie in groen; Van lichtelijk

luguber tot meedogenloos macaber; Van Jules Verne tot Isaac Asimov. In totaal ontvangt hij nog steeds leenvergoeding voor 48 titels (verschenen bij Bruna, Loeb, Sijthoff en Hema) die door hem zijn samengesteld, geredigeerd of vertaald en in alle gevallen voorzien van een soms zeer instructief voor- of nawoord. Ongeveer tweederde daarvan zijn bloemlezingen, waarmee Lankester nèt niet het record van de knip- en plakfabriek Leonard de Vries wist te evenaren.

In februari 1982 ontving ik het eerste nummer van Lankesters eenmanstijdschrift Westman’s Wereld. Het bestond uit één A4-tje, aan beide kanten bedrukt. Dat nummer werd gratis verspreid. Toen alle exemplaren de deur uit waren, kwam er een tweede versie, die er heel anders uitzag. Het A4-tje was nu op zijn kant gelegd en door het zetsel dichter tegen elkaar te schuiven hield de redacteur ruimte over voor een illustratie, meestal een collage van plaatjes uit de vorige eeuw. Alle volgende nummers zouden met antieke illustraties of collages worden opgeluisterd.

Om de kosten te drukken paste Lankester een opmerkelijk procédé toe. Elk verhaal dat bestemd was voor Westman’s Wereld stuurde hij eerst naar Propria Cures, het Amsterdamse studentenblad. Zodra het nummer met zijn verhaal was verschenen, knipte hij de kolommen met zijn tekst uit en plakte die op zijn A4-tje. Ook de koppen waren plakwerk. Daarin was hij zeer knap.

Later zou hij zich niet zonder trots herinneren dat zijn leraar in de typografie niemand minder was geweest dan de uitgever A.A.M. Stols. In 1950, hij was toen dus achttien jaar, had Lankester een baantje gehad hij Elsevier. Daar deelde hij een kamer met Stols, die uit geldnood de typografie verzorgde van de Atlas van de Westerse Beschaving. Op een dag had Lankester het gewaagd hem iets te vragen.

‘Meneer Stols, waarop komt het nu eigenlijk aan in de typografie?’ Hij had verwacht iets te horen over fraaie lettertypen of handgeschept Oudhollands papier, maar Stols zei dat het in hoofdzaak ging om de gulden snede en legde uit wat dit inhield; ook wat kopwit was en staartwit en gerezen wit leerde hij van Stols.

Westman’s Wereld zag er dus heel anders uit dan pc. De redacteur maakte voor zijn koppen veel gebruik van de Broadway, een Art Deco-letter die in de jaren ’70 een tweede jeugd beleefde in de reclame (Stols zou liever de hand aan zichzelf hebben geslagen dan deze letter toe te passen!).

In dat eerste nummer nam Lankester zijn concurrent Martin Ros, redacteur bij De Arbeiderspers, op de hak. Beiden hadden begin jaren zeventig tot taak een misdaadreeks op te zetten, Lankester de Crime Classics, Ros de Crime de la Crime. En dan mocht Ros wel van boeken bezeten zijn, van de misdaadliteratuur had hij weinig kaas gegeten. Gelukkig was er juist een omvangrijk Amerikaans lexicon verschenen, A Catalogue of Crime, Being a Reader’s Guide to the Literature of Mystery, Detection & Related Genres (Harper & Row, 1971). Lankester beschikte natuurlijk over hetzelfde naslagwerk, maar hij had, anders dan Ros, een sterke persoonlijke affiniteit met het misdaadgenre.

Het leek Ros het beste tot een onderlinge afbakening van het terrein te komen en daar had Lankester niets tegen. Zij troffen elkaar dus enkele malen, soms in Hotel Polen, soms

op de kamer van Ab Visser, toen adviseur van Bruna. Komisch genoeg raakten Ros en Lankester met elkaar slaags om Uncle Silas, een Victoriaanse griezelroman van Sheridan Le Fanu. Geen van beiden wist blijkbaar dat daarvan al een uitstekende vertaling bestond van C. Buddingh’, verschenen bij Capitool, een obscuur uitgeverijtje in Dordrecht.

In het Utrechts Nieuwsblad van 20 februari 1982 schreef ik over dit eerste nummer onder meer: ‘Hoogtepunt werd de strijd om de classic At the Villa Rose, een vrijwel vergeten werkje van A.E.W. Mason uit 1910, dat echter in de breinen van beide concurrenten aanzwol tot gigantische afmetingen. Bruna won de slag. Verder kan men lezen hoe er ten behoeve van crime-criticus Ab Visser een fles Rémy Martin wordt gekaapt uit de drankkast van directeur Abs Bruna, hoe Annie M.G. Schmidt boos wegloopt bij De Arbeiderspers om bij Querido een nieuw nest te vinden en hoe de ap blijft zitten met een pakhuis vol onverkoopbare boeken van Dashiell Hammett. Kortom, een vinnig kijkje achter de schermen, dat wat belooft voor de volgende nummers.’

Vrij Nederland-redacteur Lex Runderkamp besprak ww 1 en zijn redacteur in het nummer van 13 maart 1982. Hij schreef onder meer: ‘Het Leven van Lankester is dat van iemand die altijd gepasseerd is, zich altijd miskend heeft gevoeld; doorgaans ontwikkelt zo iemand zich tot een onuitstaanbare zuurpruim, maar Lankester heeft van zijn zwakte een sterk wapen gemaakt: hij kan er heel luchthartig over schrijven.’

Lankesters ingezonden reactie, twee weken later: ‘Het enige kleine en, gezien de lengte van het stuk, zéér overkomelijke bezwaar dat ik tegen Lex Runderkamps artikel zou kunnen aanvoeren is, dat ik mezelf er absoluut niet in herken. Ik heb me namelijk nooit miskend, gepasseerd of wat dan ook gevoeld. Integendeel, ik heb bij Bruna kunnen doen en schrijven wat ik wou; nooit een bemoeial die in je teksten ging zitten schrappen of veranderen, iets wat ik zo graag bij anderen doe, maar wat men mij niet moet flikken. En gepasseerd? Wat heet gepasseerd? Als een directeur van een bedrijf (waar je bij staat!) een groentje in huis haalt en dit benoemt tot je op één na hoogste chef, zit er maar één ding op: gewoon meteen opstappen. […] Mijn irritaties en frustraties hebben uitsluitend betrekking op de Arrogantie, de Domheid, de IJdelheid, de Willekeur, het Gebrek aan Fantasie van de Macht, die ik in de uitgeverswereld vijftien jaar achtereen heb ervaren. Met één uitzondering: ex-Meulenhoff-directeur Rienk Visser, van wie ik veel heb geleerd (sprak Nescio’s oue sok, en dat zeg ik hem hier na).’

Nummer 2, dat als prijs f 2,50 vermeldde, droeg als titel De Ondergang van het Kasteel Bruna, een toespeling op het verhaal The Fall of the House of Usher van Edgar Allan Poe. Want het ging niet goed met Bruna. Twee redacteuren, Wim van Beusekom en Dieneke Corvers, hadden de bui al zien hangen en waren eind 1974/begin 1975 vertrokken, de een naar De Bezige Bij, de ander naar De Harmonie.

In april 1975 ging Lankester met ziekteverlof. Er was boven hem een chef aangesteld die weliswaar was afgestudeerd in de rechten, maar geen ervaring had in het uitgeversvak. Bij zijn terugkomst werd duidelijk dat Bruna hem kwijt wilde. Op een dag las hij in de agenda van directeur Jan Buis: 3 uur, Erik Lankester knippen en scheren. Buis opende het onderhoud door zijn werknemer uit te schelden.

‘Ik scheld in zo’n geval altijd meteen terug en omdat ik veel hard-boiled thrillers persklaar heb gemaakt, beschik ik over een klein maar doeltreffend repertoire. Jan Buis verwachttekennelijk een stortvloed van krachttermen terug van mijn kant, want hij zette de deur wagenwijd open. Maar ik zweeg. Wat was er met mij aan de hand? Ik leek wel eenzombie. Ik zat erbij en keek ernaar.’

Wilde Buis het ontslag forceren?

Natuurlijk liep het allemaal met een sisser af en werden de salarisbetalingen al spoedig hervat, want er was helemaal geen reden voor zo’n ontslag, behalve misschien als ik in het bijzijn van personeel had teruggescholden. Waarom deed ik dat niet? Bestaat er dan toch een God? Mijn vrouw zei later: “Heb je er iets van gemerkt? Dat ik stiekem drie valiumpjes in je thee had gedaan?”’

Na nummer 2 kregen alle nummers een naam. No. 3 was het Queen of Crime-nummer (nog meer herinneringen aan Bruna), no. 4 het Kruimeltje-nummer. Kruimeltje-nummer? Jawel. Het was Lankester opgevallen dat een nieuwe druk van Kruimeltje, het kinderboek van Christiaan van Abkoude uit 1922, met een andere zin begon dan de vorige drukken. Oorspronkelijk had er gestaan: ‘D’r uit of ik trap je d’r uit!’ Dat riep een bakker tegen Kruimeltje, de Rotterdamse straatjongen die om een krentenbol had gevraagd, omdat hij niets te eten had. Maar in nieuwe drukken had uitgeverij Kluitman die beginzin veranderd in ‘D’r uit en geen praatjes!’ En dat was niet het enige. Het hele boek was – op initiatief van een commissie! – gekuist, gefatsoeneerd en had daarmee zijn echtheid verloren. Daartegen tekende hij protest aan: Kluitman, d’r uit, man!

Op de achterkant bleek dat er nóg een Kruimeltje was voor wie Lankester opkwam: Hans Plomp. Uitgeverij In de Knipscheer had een verhalenbundel van hem uitgegeven, Gedroomde reizen met vrouwen. Die werd in de HP besproken door Jaap Goedegebuure, dat wil zeggen, die besprak één verhaal en liet daar weinig van heel. Plomp protesteerde met een ingezonden stuk, maar daar schoot hij weinig mee op. Ook Willem Frederik Hermans, uitgenodigd zijn artikel ‘Dag dokter!’ af te staan voor een medische-verhalenanthologie, kreeg en passant het Kruimeltje-nummer onder ogen en reageerde aldus: ‘Geachte Heer Lankester, Nee, het spijt me wel, maar van mij moogt u niets overnemen in die door uw [sic] geplande verschrikkelijke bloemlezing. Uw bijgevoegde uitstekende beschouwingen over Goedegebuure en Kluitman las ik met instemming. Vr. gr. W.F. Hermans’ (brief van 5 oktober 1982).

Westman’s Wereld opende nu een campagne tegen Goedegebuure: bij ww 4 werd een enquêteformulier ingesloten. De lezers konden kiezen wat er met deze recensent moest gebeuren. Afdanken, handhaven of meer ruimte ter beschikking stellen? Of veel ww-lezers hun formulier hebben ingevuld en opgestuurd, weten we niet, maar Goedegebuure bleef zitten waar hij zat en zit daar nog steeds. Hij kreeg zelfs meer ruimte.

ww 5, het Xaviera Hollander-nummer, zag er iets anders uit dan de voorgaande nummers. De kolommen waren niet uit pc geknipt, maar uitgetikt op de ibm en op het kopieerapparaat verkleind.

Xaviera Hollander, pseudoniem van Vera de Vries, was de dochter van Mick de Vries, een

studievriend van Vestdijk. Zij was Amerika uitgezet omdat zij een call girl-organisatie runde. Daarover had zij een boek geschreven dat haar beroemd zou maken: The Happy Hooker, waarvan vijf miljoen Dell-pockets – Dell-pockets! Je kiest de juiste naam of je kiest er géén – waren verkocht. In 1982 verscheen de vertaling. Lankester woonde de signeersessie bij in de Amsterdamse Bijenkorf en bracht daarvan enthousiast verslag uit. In twee uur tijd had zij 420 exemplaren van haar handtekening voorzien.

Het zesde nummer heette het Nescio-Reve-nummer, Nescio omdat de eerste zin en de laatste persiflages waren op de eerste en de laatste zin van ‘De uitvreter’, Reve omdat er een Broom over Reve in stond. Het verhaal zelf gaat in hoofdzaak over Yvonne, de vrouw van Peter Loeb, de uitgever voor wie Lankester verhalenbundels samenstelde.

Met uitgeverij Sijthoff kwam Lankester in aanvaring toen hij een verhaal van Agatha Christie, waarvan Sijthoff de rechten bezat, in een bloemlezing wilde opnemen. In ww 7, het Cat People-nummer, vertelde hij dat Sijthoff een bewaker had neergezet bij het kopieerapparaat in het Hoofdpostkantoor. Dat was natuurlijk malligheid, maar aan Doris Grootenboer onthulde hij (Algemeen Dagblad, 17 december 1982) dat zijn schotschriften deels waar, deels verzonnen waren: ‘Ik schrijf geen verslagen, maar verhalen met levende ingrediënten; als het verhaal niet aardig genoeg dreigt te worden, geef ik er een krankzinnige draai aan; ik vind dat je de waarheid mag liegen.’

Hoe het Lankester lukte een door hem voor Peter Loeb vertaalde roman van James M. Cain (niet The postman always rings twice, die zat al in Crime de la Crime van de ap) te laten bespreken in Vrij Nederland, en zo een weddenschap om drie mille van Loeb te winnen, lezen wij in ww 8. Waarheid of verzinsel? Amusant is het verhaal wel. De grote ver(t)rossing (ww 9) is het verslag van een door Martin Ros gepresenteerd tv-programma over de misdaadroman, waarin de auteurs van andere uitgeverijen bekwaam de mond werd gesnoerd.

De jaargang werd besloten met het Ape Men-nummer, waarin onder meer een brief aan Carmiggelt was opgenomen. Die had eerder gepubliceerde, maar niet gebundelde cursiefjes laten drukken in afzonderlijke uitgaven, helaas als lelijk handelsdrukwerk. Hij kreeg van de redacteur een (duce) Graphospen aangeboden, ‘waarmee je van je teksten puntgave cameraklare modellen kunt vervaardigen’. Gezegd moet worden dat Lankester zelf beschikt over een benijdenswaardig fraai, karakteristiek handschrift.

Op de nieuwe jaargang kon men zich abonneren voor een tientje. Wie niet betaalde, werd uit het bestand gelicht ‘en kwam er nooit meer in’. Westman’s Wereld had eind 1982 honderdtwintig abonnees, onder wie Bekende Nederlanders als Dirk Baartse, Camiel Hamans, G.J. Hemmink, Anton Hermus, Margreet Hirs, W.L. Idema, Frans de Jong, Guus Luijters, Joost Nijsen, Bob Polak, H. Polzer, Aart Prins, Louis Putman, Vic van de Reijt,

Tom Rooduijn, Edith Visser en Thijs Wierema. Ethel Portnoy kreeg het blad gratis, zij had haar essay over de vampier afgestaan voor de feh-bundel Vampier, vampier, bijt me nog een keer.

Een mooi gezelschap, maar de meesten vergaten hun tientje te storten. Het liet ze koud dat ze voorgoed als abonnee werden geschrapt. ww ging het nieuwe jaar in met twintig abonnees. Waarom hadden de anderen afgehaakt? Waarom plaatste pc zijn verhalen niet meer? Lankester nu, terugkijkend: ‘ww wendde zich steeds meer af van de domme, arrogante, bedreigende, ijdele mannenwereld en creëerde met Yvonne, Xaviera en Yoka Berretty een wereld van geïdealiseerde vrouwen. Maar daarin waren de lezers niet geïnteresseerd. Bloed wilden ze zien! De dichter Brodsky was gestorven met de glimlach van Jeanne Moreau voor ogen. Die kant ging ww op.

Maar daar was geen markt voor.’

Paul van Liempt+
Dashboardbegeerte
Ischa Meijer’s Magazine (1979) van Ischa Meijer

Ischa Meijer wilde alle media beheersen. Tijdschriften, kranten, boeken, radio en tv. Minder bekend is zijn poging de beste pulpschrijver van Nederland te worden. Daartoe ging hij in zee met de kleine Amsterdamse uitgeverij Drukwerk, wat uitmondde in een tijdschrift in boekvorm onder de naam Ischa Meijer’s Magazine.

In juli 1979 werd Meijer hoofdredacteur van zijn eigen pulpmagazine. Slechts één nummer zou het licht zien. Het was geen poging tot camp, maar een serieuze onderneming om de beste pulp van het land te maken. Analoog aan tijdschriften als het Hitchcockmagazine en het Ellery Queen Mysterymagazine, mocht na verloop van tijd iedereen verhalen insturen. Meijer zou de beste verhalen uitkiezen en de betreffende schrijvers gaan coachen. Uitgever van Drukwerk en huidig accountmanager van Betapress Har van Fulpen: ‘Er stonden ook advertenties in het blad. In een balkje onderaan een pagina stond: “Ook Ischa Meijer gaat altijd met de taxi”. Daarvoor kreeg hij dan een paar gratis taxiritjes aangeboden. En er stonden advertenties in met teksten als: “Ook Ischa Meijer koopt zijn boeken bij Scheltema, Holkema, Vermeulen” en “Ook Ischa Meijer gaat gezellig eten bij Entresol”. En wanneer meneer Jansen zijn naam tegen betaling in het blad wilde, zorgde Meijer ervoor dat een van de hoofdpersonen in zijn verhalen Jansen heette. Wanneer een rondvaartboot of een bank als sponsor optrad, gaf hij ze een plaats in de verhalen en dat zag hij als een uitdaging. Het was eigenlijk een soort rtl in magazinevorm.’ Van Fulpen herinnert zich dat Meijer het een prachtig project vond. Vooral omdat zijn naam in grote letters op de cover stond en hij dertig keer met zijn naam op de achterflap werd vermeld. ‘We speelden natuurlijk op die behoefte van hem in, net zoals we eerste versies van zijn verhalen altijd schitterend vonden, ook al was het wat minder. Ik ben bang dat er nooit een nummer was verschenen als we kritiek hadden gegeven. Soms belde hij je om half twaalf ’s avonds op met het niet naast je neer te leggen verzoek of hij zijn verhalen mocht komen voorlezen. Daar had hij kort tevoren trillend en bevend boven zijn schrijfmachine aan zitten werken. Hij nam de taxi en stond een kwartier later voor je deur. Wanneer je de verhalen had geprezen, vond hij ze zelf een dag later maar niks en werd alles weer veranderd.’ In zijn hoofdredactioneel belooft Meijer ‘…een warme knipoog waar tot voor kort slechts het koude televisieoog regeerde. Ik presenteer U mijn helden en heldinnen van vlees en bloed,

die U de romantiek-uit-blik van de buitenlandse buis-series zullen doen vergeten, laat staan de vaderlandse dramaprodukties.’ Meijer wilde een zo groot mogelijk publiek bereiken. Van die ‘hard studerende jongeman met het meao-avondcursusdiploma practisch onder handbereik’, tot die ‘…vrouw, wier greep op de stofzuiger-slang of afwasborstel nu en dan verslapt’: ‘terwijl Uw ogen dromerig de wanden van Uw doorzonwoning aftasten; ja, U heeft alles wat Uw hartje begeert; en toch…’ Meijer lokte zijn lezers met verhalen die titels hadden als: ‘De hoer in het maagdenhuis’ en ‘Dashboardbegeerte’.

Van het eerste nummer vlogen vijfduizend exemplaren over de toonbank en niets leek een succesvol vervolg in de weg te staan. Van Fulpen: ‘Maar Ischa vatte die verkoop niet op als een aanmoediging. Integendeel, hij zag het juist als een blunder van zichzelf niet voor een grote uitgever gekozen te hebben, want dan zouden er naar zijn zeggen ten minste veertigduizend tijdschriften verkocht zijn. De waarheid is dat Meijer in die tijd problemen had met de Haagse Post, waar hij werkzaam was, omdat hij bij herhaling verzuimde de door hem beloofde artikelen in te leveren. En hij had ruzie met zijn uitgever Bert Bakker, omdat hij een eigen blad maakte terwijl Bakker een exclusief contract met hem had. Het blad kostte hem te veel tijd. Over het eerste nummer deed hij vier maanden en het was dan ook onmogelijk dat een maand later nummer twee in de winkel zou liggen.’ Medewerkers van Ischa Meijer’s Magazine zeggen dat de ‘produktievergaderingen’ en etentjes van het blad geen onverdeeld genoegen waren. Meijer liet het als het er op aankwam gewoon afweten en gaf alle anderen de schuld van het mislukken van het project, terwijl hij zelf zijn artikelen pas drie weken na de deadline inleverde. Uiteindelijk is het bij een enkel nummer gebleven. Van Fulpen: ‘Vormgever Piet Schreuders en ik kregen er vaak van langs van hem. Hij stuurde vervelende brieven, waarin je op een verwijtend toontje werd toegesproken. Maar ik herinner me ook een tweeregelig briefje met de tekst: “Piet en Har zijn slim. Ischa is dom.” Het was voor ons jammer dat het tijdschrift na één nummer ophield te bestaan. We hadden er veel energie in gestopt. Zo hebben we in heel Amsterdam affiches geplakt om het tijdschrift aan te kondigen. Het was natuurlijk een prachtig idee van Ischa. Ik denk dat het hemzelf ook speet dat het blad zo snel ter ziele ging, maar hij zag al snel in dat het te arbeidsintensief zou worden.

En hij zal gedacht hebben: Dit heb ik toch ook maar weer geflikt.’

Maurits Verhoeff
De geur van een tijdperk
Spiegel van Sem (1967-’70) van Richter Roegholt

In 1948 debuteerde Richter Roegholt met Aspecten, een bibliofiele bundel met twaalf gedichten. Geboren in 1925 wilde hij na de oorlog ‘eindelijk echt beginnen’ in de literatuur. Helaas, de tijd was nog niet rijp voor zijn poëzie. In de romantisch-realistische Criterium-poëzie kon hij zich niet vinden. En ten tijde van de Vijftigers voelde hij zich zelfs vervreemd van de literatuur. De jaren zestig zouden Roegholt meer perspectief bieden. In 1962 publiceerde hij de bundel Stad, een jaar later gevolgd door Haven. Gevestigde uitgevers die hij benaderde, stuurden zijn kopij echter steeds terug.

Een enkele keer werden gedichten opgenomen in een tijdschrift. Zo publiceerde Maatstaf in 1966 een aantal verzen van Roegholt onder de titel ‘Uit de merkwaardige dokumenten van Sem van Rang’. Op een persconferentie van de uitgeverij trof hij Bert Bakker, en, zo schrijft Roegholt nu, ‘ik (dom, naïef, of juist trots zelfverzekerd, wie zal ’t zeggen) “zag mijn kans” en ging naar die Bakker toe en zei: kunnen we daar niet een gewoonte van maken; ik heb een grote productie, kan ik dan elke maand twee of drie leveren? Waarop Bert Bakker in bulderend gelach uitbarstte en de verzamelde menigte kond deed van mijn brutaliteit.’ Zo ging het dus ook niet.

De oplossing was een eigen tijdschrift. Dat werd Spiegel van Sem. In maart 1967 verscheen het eerste nummer, in een oplage van 200 exemplaren. Roegholt nam in zijn tijdschrift geen inleiding op, geen program. Als een echte dichtbundel opende het direct met ‘Ezelsjong’, over Gerard Reve: ‘Een Belgisch zondagsblad / toont de foto van G.K.F. van het Reve / (F. sinds de grote schrijver / rooms-katholiek is geworden) / boven de foto / “ook Irene nu in verwachting” / de mededeling hoeft niet waar te zijn […]’. De eerste vier nummers verschenen maandelijks, daarna werd de frequentie minder. Nummer v verscheen in september, het zesde in november. Het jaar daarop kwamen twee nummers uit en in 1969 en 1970 elk één.

Aan Manuel van Loggem vertelde Roegholt, destijds leraar geschiedenis op een mms in Amsterdam: ‘Verder had ik ook een actueel belang bij snelle publikatie omdat mijn gedichten sterk op de actualiteit gericht zijn. Ik bedoel hiermee niet alleen de actuele anecdote, maar ook de sfeer en de geur van een tijdperk. […] Zo gaat Sem in 1966 naar een feest en dan zijn de rokken zo kort alsof het geld net op was. Daarin is natuurlijk de datum belangrijk voor het effect’ (Algemeen Dagblad 18-3-1968).

Veel gedichten in het tijdschrift zijn geïnspireerd op het Amsterdam van die dagen:

provo, de happenings en de seksuele revolutie. In ‘Happening’ geeft Roegholt de sfeer in de stad weer: ‘Avonden in Amsterdam / je weet het wel / de stad is te oud / de gevels moe / het plaveisel vuil / en teveel auto’s / je weet ergens gebeurt iets / het Plein het Spui / of de Witte Neger / soms ook de Beurs / of in een steeg / waar de hoeren staan […]’ (nr. 1 p. 9). En in ‘C.S.’ verhaalt hij over de (mogelijke) gevolgen van de rebellie van de jaren zestig: ‘De jongens met lang haar / die met hun meisjes / in de hal van het Centraal Station / de uren sleten / hadden niet gedacht / dat zij het ooit / zover zouden brengen / de toetssteen / van het fatsoen / der natie’ (nr. iii, p. 4).

Een aflevering van Spiegel van Sem kostte twee gulden, terwijl de laatste drie verkrijgbaar waren voor een rijksdaalder. Over de colportatie berichtte Vrij Nederland (6-5-1967): ‘Zijn vrouw gaat met de boodschappentas op de fiets de boekwinkels af, en dochter Richtje kwam toen wij er waren met de enthousiaste mededeling thuis, dat bij boekhandel Van Leest in de Reguliersbreestraat nog maar 6 exemplaren lagen. Elke dag gaat zij kijken, hoeveel het er nog zijn. Van Leest is met tien begonnen, er zijn er dus 4 verkocht.’ In totaal had Roegholt dertig abonnees, ‘maar hij moet lang op zijn geld wachten en de administratie is een zware kluif voor hem,’ aldus Van Loggem.

Roegholt reageerde ook op de kunst van die dagen. Zo gaat ‘Frisdrank’ over een performance van Wim T. Schippers: ‘De zee / waarin Wim Schippers / in december 1963 / aan het strand van Bergen / een flesje frisdrank leegde / is zo groot / dat je nu / en eigenlijk al meteen / in december 1963 / de smaak van die frisdrank / er niet meer in terugvindt’ (nr. iii p. 17). In ‘Vulva’ confronteert Roegholt de expositie van de fluwelen vulva’s van Tajiri in het Stedelijk Museum met Ulysses van James Joyce: ‘De beelden van Ferdi Tajiri / zijn bloemen en planten penissen en vulva’s / heel groot en kleurig / van langharig nylon / niet aanraken / zegt het opschrift / in de museumzaal / dat is bij zo’n vulva / direct een gotspe / en touch me touch me / is het hooglied van Molly Bloom’ (nr. vii, p. 23).

Over de eerste vier afleveringen van Spiegel van Sem schreef Martin Mooij in de nrc (29-7-1967) welwillend: ‘Roegholts poëzie is niet sterk, maar wel heel sympathiek. Ze is in de eerste plaats duidelijk en in de tweede plaats misschien een beetje alledaags filosofisch.

Dat met dit laatste niets kwaads bedoeld is, zal ieder kunnen constateren die een bundeltje in handen krijgt.’ En de bundels werden gelezen. In nummer iv voegde Roegholt een inlegvel toe, waarin hij meldde dat nummer i uitverkocht was. Maar hij had zijn tijdschrift ook gratis uitgedeeld tijdens de love-ins in het Vondelpark.

Vanaf het zesde nummer kreeg Spiegel van Sem enige uitbreiding: in plaats van 20 pagina’s bedroeg het blad er voortaan vier meer. En tot zijn eigen verbazing kreeg Roegholt een royale subsidie voor zijn tijdschrift. Op de achterkant van de nummers vii en viii vermeldde hij dan ook trots: ‘De Stichting Fonds voor de Letteren kende Richter Roegholt een eenmalige subsidie toe van f1000,- voor zijn periodieke poëzie-uitgave Spiegel van Sem’.

In de eerste afleveringen van Spiegel van Sem staan overwegend gedichten met afstandelijke commentaren op de maatschappij, spiegeltjes van een tijdperk. De dichter houdt zich op de achtergrond, geeft alleen weer wat hij ziet. Naar aanleiding van het zevende nummer schreef het Utrechtsch Nieuwsblad (3-8-1968): ‘De poëzie van Roegholt […] laat zich het best omschrijven als praatpoëzie, makkelijk leesbare verzen, soms (toch wel) over erotiek, maar nog vaker over aktuele onderwerpen, dingen die op straat gebeuren, kleine filosofietjes.’ In de latere nummers komen meer gedichten voor met natuurimpressies, zoals ‘Droog’, dat Roegholt opdroeg aan Chris van Geel. ‘De duinen eigenaardig kaal / met stekelig gewas en als je goed kijkt / tussen de dorre duindoorn en hard helm / heel kleine bloemen viooltjes vroegeling / dat is het voorjaar je weet nog niet / wat er gaat komen de taal lijkt onvruchtbaar / je ziet de duinen kale namaakbergen / het is nog niet de tijd / van gele vlaktes muurpeper en slangenkruid / zo blauw die diepe open kelken / van dichtbij rood gevlekt […]’ (nr. ix, p. 6).

Als een rode draad loopt door alle nummers een cyclus gedichten heen met de titel ‘De dikke vrouw’. De dikke vrouw is het symbool van de stad en de tijd, in haar komen alle lijnen samen. Het laatste gedicht van de cyclus luidt: ‘De dikke vrouw / veegt haar slaapplaats aan / zij staat gebukt / achter het monument / dit – zegt de Belg – / is een schoon gezicht / nu ligt zij opgerold / in haar slaapzak / ook met plastic emmer wc papier / een dikke vrouw / tussen de hippies’ (nr. x, p. 5).

In maart 1970 verscheen de laatste aflevering van Spiegel van Sem. Inmiddels had Roegholt opdracht gekregen de geschiedenis van De Bezige Bij te schrijven, waarop hij later zou promoveren. Helaas leverde ook het contact met De Bezige Bij niet de gehoopte ingang op voor zijn poëzie. Meer succes kreeg hij als historicus van de hoofdstad, met als hoogtepunt zijn tweedelige Amsterdam in de 20ste eeuw (1976/1979), waarvan in 1993 een herziene editie verscheen. Terugkijkend op Spiegel van Sem, waarin hij in totaal 197 gedichten publiceerde, schrijft Richter Roegholt: ‘Er staat wel of niet wat er staat. Er was een sfeer, een geur, een voorjaar, een wolk van mogelijkheden.’

Bronnen

Brieven Richter Roegholt dd 7-8-1996 en 13-9-1996

Gesprek met Richter Roegholt dd 11-9-1996

Willem Maas+
Weekblad tegen het publiek
Het Pamflet (1950) van Jacques Gans

‘De armoede, die de Nederlandsche weekbladen uitademen, de dorheid die zij ten toon spreiden, de onderdanigheid waarmede zij het groote publiek en de adverteerders naar de oogen zien, hebben na den oorlog meermalen de vraag bij mij doen rijzen: “Moet dit alles zóó triest zijn?” De levendige strijdvaardigheid, die na den vorigen oorlog menig blad of blaadje in binnen- en buitenland sierde is op dit moment wel heel ver te zoeken. Zelfs de voormalige verzetspers hier te lande stelt alles in het werk, zoo tam, zoo mak en zoo braaf te schrijven, alsof Nederland één uitgestrekt tehuis voor ouden van dagen geworden is.’

Aan het woord is Jacques Gans, ambteloos burger, woonachtig in een groot uitgevallen klerenkast van zijn vriend Juliaan Bierens de Haan. Hij is niet gewend zich neer te leggen bij situaties die hem niet bevallen, dus hij begint een eigen blad: Het Pamflet, weekblad tegen het publiek.

 

Jacques Gans werd op 7 december 1907 te Hilversum geboren en overleed op 26 augustus 1972 te Amsterdam. Zijn leven was allesbehalve tam, mak en braaf. Zijn grote voorbeeld was Japi uit Nescio’s De Uitvreter, een boek waarmee hij tijdens de lessen Nederlands kennismaakte. Na de h.b.s. werkte hij heel even als kantoorbediende bij een wetenschappelijke verzendboekhandel in Amsterdam. Maar naast dat werk begon hij te publiceren: een gedicht van hem werd opgenomen in De Vrije Bladen1.

In 1929 zegde hij van de ene op de andere dag zijn baan op en vertrok naar Parijs. Daar leidde hij het leven van een bohémien. Hij schreef af en toe een stuk, leende geld van vrienden en leed soms honger. Gans’ Parijse jaren duurden tot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, af en toe onderbroken door een bezoek aan het vaderland – als de financiële nood te hoog gestegen was.

Van 1931 tot 1933 was hij als overtuigd communist in Berlijn om deel te nemen aan de strijd van de kameraden tegen het opkomend nazisme. Die strijd liep uit op een ontgoocheling. De Duitse communisten stelden Gans teleur: ze hadden volgens hem de kans Hitler te stoppen, maar deden het niet. Gans keerde naar Parijs terug.

In het in 1940 verschenen Liefde en goudvisschen beschrijft Gans zijn Parijse jaren, waarin

een ongelukkige liefde een belangrijke rol speelt en waarin voor het eerst in zijn werk de tegenstelling tussen burger en bohémien aan de orde komt. Gans was in 1939 teruggekeerd naar Nederland. Toen de Duitse bezetting in 1942 zijn derde jaar inging, kreeg Gans, die een joodse vader had en dus gevaar liep, de kans te vluchten. Via tal van omwegen zag hij kans Londen te bereiken. Hij kwam daar in de herfst van 1943 aan. Over zijn avontuurlijke vlucht schrijft hij in Het veege lijf, dat in 1951 verscheen bij Van Oorschot. In Londen kwam Gans in conflict met de Nederlandse regering. Hij ontdekte de plannen tot het invoeren van een Militair Gezag in het bevrijde Nederland en richtte met onder anderen A. den Doolaard, H.A. Gomperts en L. de Jong het ‘Comité’ van actie tegen het Neofascisme’ op. In 1945 keerde hij zonder paspoort terug naar Nederland, naar Amsterdam. Hij nam er de draad van zijn oude bestaan als bohémien weer op.

 

Iemand als Gans moest zich wel ergeren aan het ‘uitgestrekt tehuis voor ouden van dagen’ dat Nederland heette. Voor een onafhankelijk scribent als hij bestonden anno 1950 nauwelijks mogelijkheden tot publiceren in de bestaande bladen. Er restte hem zijns inziens maar één oplossing: een eigen blad. ‘Een klein blaadje, met de hand geschreven zooals mijn gewoonte is en dit laten clicheeren om de hooge zetkosten uit te sparen. Waarin ik wekelijks kan bijhouden wat mij plezierig getroffen of mij geërgerd heeft. Neergeschreven op de wijze zooals ik nu eenmaal gebekt ben.’ Niet voor het grote publiek, de door hem verachte massa, maar voor de Stendhaliaanse ‘happy few’.

Van 6 januari tot 17 maart 1950 gaf Gans zijn eigen tijdschrift uit. Aanvankelijk was hij van plan het blad ‘onregelmatig periodiek tegen het publiek’ te noemen, achteraf gesproken een passender titel2. Er verschenen zes nummers, waaronder drie dubbelnummers. De buitenkant was niet spectaculair, het blad verscheen op octavo formaat (12 × 18 cm), het omslag uiterst eenvoudig vormgegeven. De inhoud was echter geheel anders.

Alles was geschreven in het sierlijke, goed leesbare handschrift van Gans zelf ‘Rechercheurs van politie, deurwaarders en Ministers van het Koninkrijk’ mochten geen abonnement nemen. Gans verbood ook Philips, Shell, Unilever en de Billiton Tin Maatschappij in zijn blad te adverteren. Later kwam daar de restaurantketen van Nicolaas Kroese nog bij. Via steeds wisselende teksten werden tot in de advertenties toe vetes uitgevochten. Vooral ‘Elsevier, die geldtrompet’ moest het daarbij ontgelden. De jeneverfirma Rynbende werd via een onderschrift gemaand over de brug te komen:

‘Rijnbende heit de klok sinds 1703 (wat nog geen reden is, zijn woord niet te houden)’. Er moet schielijk betaald zijn, want in het volgende nummer is de toevoeging verdwenen.

 

Het Pamflet was niet Gans’ eerste onderneming op tijdschriftgebied. Zo speelde hij al in 1935 met het idee een tijdschrift te beginnen3. Het was toen een middel om de ergste geldnood te lenigen. In 1938 kwam het er zelfs van: een half jaar lang, van december 1938 tot mei 1939, verscheen Ce vice impuni, la lecture, een ‘geïllustreerd maandblad voor vrienden van de Fransche letteren’4. Het was weliswaar niet echt een eenmanstijdschrift – talrijke grote namen, onder wie Ter Braak, Marsman, Greshoff en ook Gide werkten eraan mee -, maar Gans mag toch verantwoordelijk worden gehouden voor het leeuwendeel van de inhoud.

 

Strijdbaar was Gans, maar realistisch ook. Hij had lering getrokken uit het financiële debacle met Ce vice impuni. Hij besteedde de administratie uit aan Geert van Oorschot, met wie hij toen nog op zeer goede voet stond. In Gans’ nalatenschap trof ik een hoopvolle ‘Berekening inkomsten en uitgaven voor 1 kwartaal’ aan. Gans schat dat bij 400 abonnees de inkomsten zo’n f2550,- zullen bedragen (‘400 × f2,50 = f1000,-; 30 luxe abb. 30 × f 10,- × 3 = f900,- (een luxe abonnement kostte f10,- per maand, wm); 13 advertenties 13 × f50,- = f650,-’). De uitgaven begroot hij op f1825,- (‘drukkosten volgens opgave Jesse f1625,-; portokosten enz. korting boekhandel f200,-’). Bij 400 abonnees kan het batig saldo dus f725,- zijn. Bij 600 abonnees ziet Gans de winst zelfs stijgen tot f1375,- en bij 800 tot maar liefst f1725,-.

Van winst is echter geen sprake geweest, integendeel. Aanvankelijk liet Gans Het Pam–

flet clicheren (nrs 1 t/m 4), later werd dat te duur en verviel hij in de veel duurdere zetkosten. Ook het aantal abonnees viel tegen: meer dan 300 zijn het er volgens Gans’ eigen opgave niet geweest5. Van Oorschot deed nog moeite om geldschieters te vinden, maar had geen succes.

Toen de vriendschap met Van Oorschot alweer voorbij was, deed Gans zelf de financiële afwikkeling uit de doeken in een column in De Telegraaf van 10-4-1957. Hij vertelt daar hoe Van Oorschot hem een afrekening over 1956 stuurt en in dezelfde brief vraagt wat er toch gebeuren moet met de exemplaren van Het Pamflet die nog steeds in het magazijn liggen en die volgens Van Oorschot Gans’ eigendom zijn. Van Oorschot herinnert Gans tevens aan de f128,40 die hij tegoed heeft. Dit bedrag is het verschil tussen de productiekosten (groot f145,80) en de opbrengst van de verkochte exemplaren (groot f17,40). Gans is niet van plan te betalen, want, zo redeneert hij, ‘hoe kan ik nu moeten betalen voor iets wat mijn eigendom is?’ Hij adviseert zijn vroegere vriend als volgt: ‘Nu, wanneer mij niet bekend was dat ge een malse biefstuk, zelfs boven oudhollands papier prefereert, dan zou ik u adviseren, eet ze op!’

Jan Vrijman schrijft hierover in Vrij Nederland6: ‘Wie zich ook maar flauwtjes herinnert, wat Gans in die geschriften heeft uitgeboerd over allen, die hem sindsdien zo lief zijn geworden, kan zich levendig voorstellen dat hij die incriminerende stukken graag op deze wijze wil zien verdwijnen.’ Gans is in 1957 al lang geen bohémien meer, maar wordt door vrijwel de hele spraakmakende gemeente veracht vanwege zijn oversteek naar de Haagse Post en De Telegraaf.

Van Oorschot at de exemplaren van Het Pamflet niet op, maar verkocht ze aan De Slegte. Overigens onderging de ‘integrale fotografische herdruk’ van Het Pamflet, uitgegeven door Peter van der Velden in 19807 in een oplage van 750 exemplaren, hetzelfde lot.

 

Een wekelijks verslag van wat hem plezierig getroffen of geërgerd had. Neergeschreven op de wijze waarop hij nu eenmaal gebekt was, dat beloofde Gans de lezers van Het Pamflet. In dit opzicht hield hij woord. Het Pamflet is inderdaad gevuld met zijn persoonlijke voorkeuren en antipathieën. Globaal zijn ze onder te verdelen in drie categorieën: bewonderde auteurs, polemiek en autobiografie. Slechts een zeer kleine rest is niet in te delen8.

Gans bespreekt vier door hem bewonderde auteurs: Willem Walraven, Alain-Fournier, Paul Léautaud en Alexander Cohen. Hij volgt daarbij steeds hetzelfde stramien: hij zoekt naar overeenkomsten met zichzelf en herkenningspunten, hij lijft hen als het ware in.

Het stuk over Willem Walraven schrijft hij naar aanleiding van een nummer van het blad Oriëntatie, gewijd aan Walraven. Gans herkent in hem een verwante ziel: maatschappelijk mislukt, van nature tot afzijdigheid voorbestemd. Zijn stuk heet niet voor niets ‘De kracht van den outsider’. In de eigenschappen die hij waardeert – de beheerste humor, de soberheid, de subjectiviteit en de waarachtigheid – toont hij zich een duidelijke aanhanger van de ideeën van Forum. Het verhaal ‘De Clan’ is, trouwens niet voor Gans alleen, ‘een van de beste uit onze letterkunde’9. Over Alain-Fournier, de ‘romanticus met een ontwijkend levensgevoel’, schrijft hij naar aanleiding van Max Nords vertaling van de roman Le

grand Meaulnes onder de titel Het grote avontuur. Hij prijst de vertaling en de vondst van de titel. Het langste stuk in Het Pamflet is dat over Paul Léautaud en diens werk. Léautaud wordt neergezet als een onmaatschappelijke zonderling. Ter illustratie vertelt Gans over de gebrekkige geografische kennis van Léautaud: toen Gans eens aanliep in 1939, informeerde hij belangstellend hoe de reis van Holland naar Parijs was verlopen, men kwam dan immers door Duitsland? De laatste figuur is Alexander Cohen. De aandacht gaat vooral uit naar zijn eenmanstijdschrift De Paradox. Vrijwel de gehele inhoud van het laatste nummer van Het Pamflet staat in het teken van Gans’ ontdekking van dit blad. Hier geldt wellicht in nog sterkere mate de neiging tot identificatie of annexatie. Ook Cohen zat voor zijn overtuiging gevangen (wel wat langer overigens dan Gans). Ook Cohen was anti-alles. En ook Cohen werd reactionair. Dat was Gans op dat moment nog niet, maar dat zou nog veranderen.

Gans en Alexander Cohen zijn regelmatig met elkaar vergeleken. Bijvoorbeeld door Jan Blokker in de Volkskrant van 13-12-1980. Blokker schrijft dat Cohen ‘de Jacques Gans van toen’ was, ‘niet alleen literair, ook politiek, ook mentaal’. H.P.L. Wiessing in zijn Bewegend portret10 vergelijkt de twee ook, maar vindt Gans als mens en schrijver de mindere. Van Max Nord mag zelfs de vergelijking helemaal niet: ‘Literair verbleekt hij naast Cohen, mentaal bestaat hij nauwelijks. Cohen was zo principieel dat hij geld minder achtte dan zijn zuiverheid en vrijheid, precies tegengesteld aan wat Gans vertoonde. Gans ging voor De Telegraaf werken niet omdat hij rechts geworden was (was hij ooit links of alleen maar een modieuze bohémien?) maar omdat hij geld kon verdienen en zijn rancunes kwijt kon in De Telegraaf.’11 Over rancune gesproken…

 

In zijn polemische stukken richt Gans zijn pijlen op zulke uiteenlopende figuren als Henri Knap, mr. G.B.J. Hiltermann, A. Viruly, prof Van der Leeuw, pater Creyghton van De Linie en instanties als het kabinet, De Bezige Bij, de PvdA, de vara en het tijdschrift De Vlam.

Een kwestie die voortdurend aan de orde komt – of Gans nu schrijft over ministers, de vara, De Vlam, of aan zijn inleiding – is het Nederlandse optreden in Indonesië, het ‘Indonesia-spiel’. De tweede politionele actie, dan een jaar geleden, bewijst voor Gans dat geen enkele politieke partij deugt, ook niet de PvdA. Zijn afkeer van deze partij stamt dus al van voor zijn Telegraaf-tijd. De cpn was al eerder afgevallen als serieuze kandidaat (de ervaringen in Berlijn, de figuur van Stalin). Aan de andere partijen dènkt Gans niet eens.

Henri Knap krijgt er van langs in een stuk waarin vooral zijn stijl ‘telegramstijl voor stotteraars’ en zijn onderwerpen, met name zijn ‘kattenbakcentrale’ het moeten ontgelden: ‘Er kan geen kat in Amsterdam wegloopen, geen kind in het water rollen, geen tramconducteur zijn ouwezeurderige praatjes verkoopen of de heer H.A.A.R. Knap bemoeit zich er mee’.

De Bezige Bij, nota bene een verzetsuitgeverij, gaf tot Gans’ woede een boek uit van de Duitse contraspionagechef H.J. Giskes, Abwehr iiif. Al eerder wekte een Bij-uitgave Gans’ misnoegen: Carnaval der desperado’s van Noël de Gaulle, een sensationeel verhaal gebaseerd op het Englandspiel. Hij reageerde toen met een stuk in Vrij Nederland12. Ook nu signaleert

hij geldmakerij door aanpassing aan de smaak van het grote publiek voor het kleine schandaal. ‘De Bezige Bij […] die ideële uitgeverij, waarin jeugdige schrijvers een aandeel hebben – doch niets te vertellen -, heeft zich niet ontzien het verzet waaruit zij stamt, te prostitueeren door met dezen vunzigen menschenjager te collaboreeren. Ik beschouw deze uitgeverij thans als “Het Bezig Bordeel” […].’

Het ‘Open antwoord aan “De Vlam”’ is een reactie op de ‘Open brief aan Jacques Gans’ in De Vlam van 14 januari 1950. De schrijver van dat stuk, Jef Last, als we Gans mogen geloven, is boos over het feit dat Gans geen uitzondering maakte voor De Vlam (en De Groene) in zijn inleiding bij Het Pamflet en De Vlam ook rekent tot de dorre, onderdanige weekbladen. Hij vermoedt dat Gans niet meer voor De Vlam wil schrijven omdat dit blad weinig of geen honorarium betaalt aan zijn medewerkers. Gans reageert met het verwijt dat de open brief in De Vlam anoniem was en dat Tom Rot zonder overleg aan een stuk voor dat blad ‘een ietwat platvloersche leukheid’ toevoegde13. Hij sneert dat De Vlam niet te verbeteren valt zolang dit soort prutsers niet definitief verwijderd wordt.

 

De laatste categorie vormen de autobiografische stukjes met herinneringen aan Londen of een dag in de gevangenis. Het mooist is het verhaal over Gans als galeriehouder in de Kerkstraat tijdens de oorlog. Hij krijgt bezoek van een belastinginspecteur die al dertien jaar naar hem op zoek blijkt te zijn. Een dreigende financiële ramp kan worden afgewend door het pianospel van huisvriend Eddy Davids en de nodige alcohol.

 

De enkele woorden die Gans in Het Pamflet aan de latere leider van de Haagse Post, mr. G.B.J. Hiltermann wijdde, vormen een verhaal apart. Gans maakte Hiltermann uit voor ‘de stramdoende heer Hiltermann, die zijn zure bezitterskolommen neerschrijft zoals dat iemand vergaat die het kwalijke corset der philistijnen heeft aangetrokken’. Ook omschreef hij hem als een ‘platte farizeeër’, een ‘junglezanger’ en een ‘Hitlerman’. Dat laatste ging Gans zelf toch ook wel wat ver. In een brief gedateerd 26 maart 195114 biedt Gans zijn excuses aan. Hij stuurt een exemplaar van de drukproef mee waarop te zien is dat daar nog ‘Hiltermannen’ staat. Er is dus, aldus Gans, geen sprake van opzet, maar van ‘een bizonder boosaardige zetduivel’. Het is waarschijnlijk dat Gans hier oprecht is; ook in de handschriftversie Staat er ‘Hiltermannen’. Hij handhaaft overigens wel zijn afkeer van ‘bijna alles wat u in E.W. schrijft’.

Gans’ overstap naar de Haagse Post komt door deze brief in een minder vreemd daglicht te staan. Het publiek weet van dit alles niets, dus zijn de verbazing en de verontwaardiging groot als Gans in 1953 besluit te gaan schrijven voor diezelfde Haagse Post van Hiltermann. Inmiddels is Gans dan ruim twee jaar getrouwd. In het klassiek geworden ‘Mandarijnen op zwavelzuur. De Haagse Posthume Gans’15 rekende W.F. Hermans af met Gans. Hermans memoreert hoe hij in Het Pamflet tekeer ging tegen ‘De Telegraaf, het Philipsconcern, Mr. G.B.J. Hiltermann, enzovoorts’. Van die Gans is weinig meer over. Hoofdbestanddeel van het stuk vormt een gefingeerde dialoog waarin Gans mr. G.B.J. Hiltermann smeekt om een tientje. Hiltermann vergelijkt Gans in deze dialoog mer ‘het

klassieke type van de klassieke clown’: ‘Je bent precies domme August zoals je d’r bij staat. Verdomd! Die schedel, kaal in het midden, woest begroeid aan de randen…dat kruis van de broek tussen de knieën!’

 

Over respons in de pers heeft Gans niet te klagen gehad. Op twee reacties, een stuk in De Linie en een artikel in De Vlam, reageerde Gans in Het Pamflet. Rob Nieuwenhuys schreef een groot artikel in De Nieuwsgier van 21 juli 1950. Hij waardeert Gans’ werk zeer. Liefde en goudvisschen typeert hij als ‘een oase in onze romanvoorraad’. Uitvoerig gaat hij in op Gans’ artikel over Willem Walraven. Nieuwenhuys vergelijkt Gans en Walraven en ziet overeenkomsten, maar ook twee belangrijke verschillen: Walravens spot en gekanker gaan dieper èn hij mist een zeker welbehagen in eigen houding, iets waar Gans wèl last van had.

Gans kreeg ook reacties per post. Zo is er een brief van E. van Moerkerken met het verzoek opgenomen te worden ‘in de reeks lieden en zaken wier advertenties niet worden opgenomen’16.

Nicolaas Kroese vraagt een abonnement en deelt mee dat men adverteert in De Groene en Mandril met de mededeling dat Kroese niet in Het Pamflet mag adverteren. ‘Op die manier verzorgen wij dan publiciteit voor Uw weekblad, zelfs zonder dat daaraan enige kosten voor U verbonden zijn.’17

Mr. H.P.L. Wiessing protesteert tegen het feit dat Gans in zijn artikel over Alexander Cohen een brief van Cohen aan Wiessing publiceert en vermeldt aan wie Cohen schreef. Blijkbaar wil hij liever niet te zeer met Cohen in verband gebracht worden. Wiessing: ‘Ik neem wel aan, dat Cohen so wie so goed vindt, dat zijn pas ontdekte geestverwant die briefkaart reproduceert, (al zou het correct geweest zijn, ook zijn verlof te vragen), maar iemand met jouw politieke neus had er dunkt mij de wind van kunnen hebben, dat ik wellicht bezwaar zou maken. Ik verzoek je tot herstel van de mij berokkende schade dringend: 1) noch in Het Pamflet noch in eenig ander persorgaan op deze fout op enigerlei wijze terug te komen, 2) mij een volgende keer te sparen.’18

Alexander Cohen zelf schrijft Gans op 4 april 1950 een brief uit Toulon. Hij bedankt voor de regelmatige toezending van Het Pamflet en voor de aandacht die Gans schonk aan De Paradox. Ook corrigeert hij enkele fouten uit Gans’ artikel over De Paradox. Hij sluit af met een voorstel: ‘Dat u mij, nu en dan, in uw Pamflet, een paar bladzijden inruimt, in hoofdzaak voor de bestrijding van de “kannibaalsche gelijkheidsbestialiteit.” Mijn bijdragen: korte felle, sarcastische stukjes, zouden, in het verlengde van uw eigen copy, onder den aparten titel: De Antikannibaal opgenomen kunnen worden. Qu’en pensez-vous?’

Helaas was Het Pamflet al overleden op het moment dat Cohens voorstel Gans bereikte. ‘Dat heeft ons althans ruzie bespaard’, schreef Gans er later over19.

 

Gans schrijft over het einde van zijn tweede tijdschrift: ‘Van Oorschot begon me scheef aan te zien en beduidde me na het zevende nummer mismoedig dat het niet langer ging. Daarmee was weer eens een van mijn praktische zetten in een debâcle geëindigd. […] Uit

arren moede ben ik toen weer een boek gaan schrijven over de wederwaardigheden van mijn tocht naar de Pyreneeën tijdens de oorlog, Het Vege Lijf.’20 Maar dat is een ander verhaal.

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (4)

Nop Maas Een oud kind

Tijdschriftredacties hebben het niet gemakkelijk. Nieuwkomers moeten zich een plaats bevechten en arrivés moeten zich voortdurend vernieuwen – vroeger om abonnees te werven of te behouden, tegenwoordig om het Produktiefonds en zijn collaborateurs te behagen. Een gevestigd tijdschrift zit met het probleem dat het enerzijds de aanhang moet vasthouden die zijn vertrouwde huisvriend niet wil zien veranderen en anderzijds jonge lezers moet lokken die niks van die oude troep willen weten. Zonder twijfel is De Gids het Nederlandse tijdschrift dat het meest onder dit probleem te lijden heeft gehad, maar tevens heeft dit blad blijk gegeven van een bewonderenswaardige veerkracht.

Toen De Gids in 1837 werd opgericht, tooide hij zich met de polemisch bedoelde ondertitel ‘Nieuwe Vaderlandsche Letteroefeningen’. In 1885 herhaalden Willem Kloos en de zijnen deze truc door hun blad De Nieuwe Gids te noemen. De Gids en De Nieuwe Gids waren bepaald geen vrienden. Ze bestreden en parodieerden elkaar. Toen de nieuwe generatie literatoren meer bleek te zijn dan een eendagsvlieg, koos De Gids eieren voor zijn geld. Ook hij begon moderne literatuur op te nemen. Voor diverse lezers was deze nieuwlichterij onverteerbaar. Zo werden in 1900 de romans Langs lijnen van geleidelijkheid en De stille kracht van Louis Couperus in De Gids gepubliceerd. Een scène als die waarin de naakte Leonie van Oudijck met sirih bespuwd wordt, moet menige Gids-lezer van zijn of haar à propos hebben gebracht. Couperus’ proza bevatte voor die lezers ‘grof zinnelijke beschrijvingen’, ‘zinnelijke verwijfdheid’ en ‘pornografie’. Het rommelde ook in de redactie van De Gids.

In januari 1901 vatten enkele hoogleraren, onder wie de historicus P.J. Blok, de predikant en schrijver G.F. Haspels en de filosoof B.H.C.K. van der Wijck, het plan op een alternatief voor De Gids op te richten. Ook zij wilden een algemeen letterkundig en wetenschappelijk tijdschrift maken. ‘Zij bedoelen hiermee,’ schreef Het Vaderland van 16 januari 1901, ‘aan het Nederlandsche volk een meer zelfstandigen en vertrouwbaren gids te verstrekken, dan het bekende tijdschrift van dien naam zich in den laatsten tijd vooral heeft betoond.’ Naar aanleiding van deze aankondiging tekende Orion (pseudoniem van P.H.J. Kroon, 1862-1941) in het humoristisch-satirische blad Uilenspiegel van 26 januari 1901 de karikatuur ‘Alweer ’n “Gids” in ’t verschiet’. Als motto gebruikte hij een fragment uit het bekende gedicht ‘De boterham en de goudzoeker’ van De Schoolmeester. Aan de muur hangt een portret van de vijf jonge Gidsjes. Behalve op De Gids en De Nieuwe Gids zal de tekenaar gedoeld hebben op de reeds bestaande bladen De Katholieke Gids, De Indische Gids en de Jonge Gids van Herman Heijermans (die het niet lang meer zou maken – hij overleed op vierjarige leeftijd). Het ongeboren exemplaar – dat overigens Onze Eeuw zou gaan heten – gaat nog schuil in de moederschoot. Uilenspiegel met zijn narrenkap heeft zich voor deze gelegenheid vermomd als arts. Achter zijn rug heeft hij voor mevrouw Literatuur een pakje Nieuw Malthusiaanse middelen meegebracht, dat wil zeggen voorbehoedmiddelen, om nieuwe gezinsuitbreiding te voorkomen. Een vrouw aan boord te komen met voorbehoedmiddelen, dat had veel weg van haar te brandmerken als hoer. Maar die

kwalificatie paste ook wel bij de moeder van vogels van zo diverse pluimage. Geholpen heeft de suggestie van Uilenspiegel overigens niet echt, want in latere jaren zouden De Vlaamsche Gids en De Socialistiche Gids het gezinsbudget nog komen belasten.

In mei 1901 kwam Onze Eeuw met zijn eerste aflevering voor den dag. Volgens het prospectus van de uitgever Erven Bohn te Haarlem gevoelden velen een gebrek aan leiding in de bestaande periodieke literatuur: ‘Onze Eeuw wil […] voor ons volk in onzen tijd een woord medespreken; niet door den tijdgeest te volgen en met den stroom mede te drijven, tuk op den lof ingeoogst door hen, die de heerschende meeningen het luidst verkondigen; het maandschrift wil op verschillend gebied kennis mededeelen en overtuigingen voorstaan waaraan “Onze eeuw” behoefte heeft.’ Dat klinkt rijkelijk vaag.

Het blad werd nogal koel ontvangen. Het Vaderland tooide op 5/6 mei 1901 de bespreking van het eerste nummer met de veelzeggende kop ‘Hun eeuw’ en vroeg zich af: ‘Onze twintigste eeuw, is dat hun eeuw?’ De inhoud van het nieuwe tijdschrift was volgens Het Vaderland niet veelzeggend en literair gesproken gaf het blad een flauw en onzeker geluid: slappe gedichten van Frans Bastiaanse, gezochte schetsjes van C. van Nievelt en een vertaling van Tennysons ‘Tuinmansdochter’. Frans Netscher, die maandelijks in De Hollandsche Revue de tijdschriften becommentarieerde en die zelf ook van het meer liberale letterkundige klimaat van De Gids geprofiteerd had, zei naar aanleiding van het eerste nummer dat dit ‘nieuw, dik, deftig maandschrift’ wel heel erg naar de vorige eeuw riekte. De tweede aflevering was volgens hem zo zwaar als lood en lag als een beklemming op de geest. De bijdragers waren als een rij saaie bidders bij een begrafenis. Vertwijfeld vroeg hij zich af wat nu eigenlijk de oprichting van een nieuw blad rechtvaardigde. Maar na enkele nummers verstomde deze kritiek en kreeg Onze Eeuw zijn weinig opvallende plaats in de ‘Revue der tijdschriften’. Tot 1924 zou dit tijdschrift zijn bestaan rekken. De Gids heeft nauwelijks last gehad van dit saaie broertje.

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (4)

Nop Maas Een oud kind

Tijdschriftredacties hebben het niet gemakkelijk. Nieuwkomers moeten zich een plaats bevechten en arrivés moeten zich voortdurend vernieuwen – vroeger om abonnees te werven of te behouden, tegenwoordig om het Produktiefonds en zijn collaborateurs te behagen. Een gevestigd tijdschrift zit met het probleem dat het enerzijds de aanhang moet vasthouden die zijn vertrouwde huisvriend niet wil zien veranderen en anderzijds jonge lezers moet lokken die niks van die oude troep willen weten. Zonder twijfel is De Gids het Nederlandse tijdschrift dat het meest onder dit probleem te lijden heeft gehad, maar tevens heeft dit blad blijk gegeven van een bewonderenswaardige veerkracht.

Toen De Gids in 1837 werd opgericht, tooide hij zich met de polemisch bedoelde ondertitel ‘Nieuwe Vaderlandsche Letteroefeningen’. In 1885 herhaalden Willem Kloos en de zijnen deze truc door hun blad De Nieuwe Gids te noemen. De Gids en De Nieuwe Gids waren bepaald geen vrienden. Ze bestreden en parodieerden elkaar. Toen de nieuwe generatie literatoren meer bleek te zijn dan een eendagsvlieg, koos De Gids eieren voor zijn geld. Ook hij begon moderne literatuur op te nemen. Voor diverse lezers was deze nieuwlichterij onverteerbaar. Zo werden in 1900 de romans Langs lijnen van geleidelijkheid en De stille kracht van Louis Couperus in De Gids gepubliceerd. Een scène als die waarin de naakte Leonie van Oudijck met sirih bespuwd wordt, moet menige Gids-lezer van zijn of haar à propos hebben gebracht. Couperus’ proza bevatte voor die lezers ‘grof zinnelijke beschrijvingen’, ‘zinnelijke verwijfdheid’ en ‘pornografie’. Het rommelde ook in de redactie van De Gids.

In januari 1901 vatten enkele hoogleraren, onder wie de historicus P.J. Blok, de predikant en schrijver G.F. Haspels en de filosoof B.H.C.K. van der Wijck, het plan op een alternatief voor De Gids op te richten. Ook zij wilden een algemeen letterkundig en wetenschappelijk tijdschrift maken. ‘Zij bedoelen hiermee,’ schreef Het Vaderland van 16 januari 1901, ‘aan het Nederlandsche volk een meer zelfstandigen en vertrouwbaren gids te verstrekken, dan het bekende tijdschrift van dien naam zich in den laatsten tijd vooral heeft betoond.’ Naar aanleiding van deze aankondiging tekende Orion (pseudoniem van P.H.J. Kroon, 1862-1941) in het humoristisch-satirische blad Uilenspiegel van 26 januari 1901 de karikatuur ‘Alweer ’n “Gids” in ’t verschiet’. Als motto gebruikte hij een fragment uit het bekende gedicht ‘De boterham en de goudzoeker’ van De Schoolmeester. Aan de muur hangt een portret van de vijf jonge Gidsjes. Behalve op De Gids en De Nieuwe Gids zal de tekenaar gedoeld hebben op de reeds bestaande bladen De Katholieke Gids, De Indische Gids en de Jonge Gids van Herman Heijermans (die het niet lang meer zou maken – hij overleed op vierjarige leeftijd). Het ongeboren exemplaar – dat overigens Onze Eeuw zou gaan heten – gaat nog schuil in de moederschoot. Uilenspiegel met zijn narrenkap heeft zich voor deze gelegenheid vermomd als arts. Achter zijn rug heeft hij voor mevrouw Literatuur een pakje Nieuw Malthusiaanse middelen meegebracht, dat wil zeggen voorbehoedmiddelen, om nieuwe gezinsuitbreiding te voorkomen. Een vrouw aan boord te komen met voorbehoedmiddelen, dat had veel weg van haar te brandmerken als hoer. Maar die

kwalificatie paste ook wel bij de moeder van vogels van zo diverse pluimage. Geholpen heeft de suggestie van Uilenspiegel overigens niet echt, want in latere jaren zouden De Vlaamsche Gids en De Socialistiche Gids het gezinsbudget nog komen belasten.

In mei 1901 kwam Onze Eeuw met zijn eerste aflevering voor den dag. Volgens het prospectus van de uitgever Erven Bohn te Haarlem gevoelden velen een gebrek aan leiding in de bestaande periodieke literatuur: ‘Onze Eeuw wil […] voor ons volk in onzen tijd een woord medespreken; niet door den tijdgeest te volgen en met den stroom mede te drijven, tuk op den lof ingeoogst door hen, die de heerschende meeningen het luidst verkondigen; het maandschrift wil op verschillend gebied kennis mededeelen en overtuigingen voorstaan waaraan “Onze eeuw” behoefte heeft.’ Dat klinkt rijkelijk vaag.

Het blad werd nogal koel ontvangen. Het Vaderland tooide op 5/6 mei 1901 de bespreking van het eerste nummer met de veelzeggende kop ‘Hun eeuw’ en vroeg zich af: ‘Onze twintigste eeuw, is dat hun eeuw?’ De inhoud van het nieuwe tijdschrift was volgens Het Vaderland niet veelzeggend en literair gesproken gaf het blad een flauw en onzeker geluid: slappe gedichten van Frans Bastiaanse, gezochte schetsjes van C. van Nievelt en een vertaling van Tennysons ‘Tuinmansdochter’. Frans Netscher, die maandelijks in De Hollandsche Revue de tijdschriften becommentarieerde en die zelf ook van het meer liberale letterkundige klimaat van De Gids geprofiteerd had, zei naar aanleiding van het eerste nummer dat dit ‘nieuw, dik, deftig maandschrift’ wel heel erg naar de vorige eeuw riekte. De tweede aflevering was volgens hem zo zwaar als lood en lag als een beklemming op de geest. De bijdragers waren als een rij saaie bidders bij een begrafenis. Vertwijfeld vroeg hij zich af wat nu eigenlijk de oprichting van een nieuw blad rechtvaardigde. Maar na enkele nummers verstomde deze kritiek en kreeg Onze Eeuw zijn weinig opvallende plaats in de ‘Revue der tijdschriften’. Tot 1924 zou dit tijdschrift zijn bestaan rekken. De Gids heeft nauwelijks last gehad van dit saaie broertje.

Marco Entrop en Maurits Verhoeff+
De herrijzenis van Wilhelm Loeb
Mijn eigen tijdschrift (1936)

In juni 1938 stapte de advocaat en letterkundige Wilhelm Loeb in Harwich aan boord van het stoomschip Grandley Castle, dat hem naar Zuid-Afrika zou varen. Op z’n zesenveertigste besloot Loeb een nieuw bestaan op te bouwen aan de Kaap, ver van zijn geliefde Nederland, dat hem en zijn gezin echter zo goed als geen toekomst meer kon bieden. Zowel in de advocatuur als in de literatuur was Loeb in de jaren dertig gestrand. Zijn laatste literaire activiteit in Nederland was Mijn eigen tijdschrift geweest. Met de keuze voor deze titel van zijn eenmansblad onderstreepte Loeb ondubbelzinnig zijn geïsoleerde positie, zowel literair als maatschappelijk. Wilhelm Loeb was, schreef Jan Greshoff ooit, ‘de klassieke buitenstaander’.1 Zijn jeugdvriend Victor van Vriesland, die in 1956 een bloemlezing uit Loebs nagelaten aforismen samenstelde en inleidde, karakteriseerde hem als een geboren en getogen volstrekte non-conformist, ‘die zijn leven lang met moed en zonder ophef de eigen wanhoop bevocht. […]. Hij was de eeuwige bohémien’.2

Dat leven begon op 22 juli 1891 in Den Haag. Wilhelm Loeb was de zoon van Duitsjoodse ouders, die aan het einde van de vorige eeuw naar Nederland waren geëmigreerd om medefirmant te worden in een woninginrichtingszaak annex verhuurbedrijf van gemeubileerde woningen voor verlofgangers. Walter Loeb (1897-1977) was zijn broer. Onder het pseudoniem Woutertje zou deze enige naam maken als dichter en tekstschrijver, onder andere voor Pisuisse en Speenhoff.

Loeb groeide op in Den Haag, volgde er lager onderwijs en bezocht het Eerste Haagsche Gymnasium aan de Laan van Meerdervoort. Victor van Vriesland en Martinus Nijhoff waren klasgenoten, Aegidius W. Timmerman was een van zijn leraren. In zijn gymnasium-jaren raakte Loeb ook bevriend met Greshoff, destijds hbs’er aan het Bleijenburg. ‘Hij was toen al blakend van geestdrift voor alles wat van verre of nabij met de schone letteren in verband stond,’ memoreerde Greshoff.3 ‘Hij schreef gedichten, welke het kenmerk van

jeugdige onervarenheid, maar ook het stempel van ’n onmiskenbare begaafdheid droegen.’

Loeb was nog gymnasiast toen hij als dichter debuteerde. In 1910 namen zowel De Gids, Nederland, De Tijdspiegel als het Vlaamse literaire en culturele maandblad De Boomgaard verzen van hem op. Ook wist hij door middel van enkele persoonlijk aan Kloos gerichte brieven de Tachtiger over te halen een gedichtje van zijn hand te publiceren in het Gedenkboek 1885-1910 van De Nieuwe Gids. Nog voor z’n twintigste had Loeb het letterkundig forum van zijn generatie bereikt, maar hij deed verder weinig moeite die positie te consolideren. In de herfst van 1910 gaf hij op eigen kosten een bundeling van zijn poëzie uit in een bibliofiele editie met de titel Ten schaamlen disch, om er vervolgens ruim tien jaar het zwijgen toe te doen. Er waren andere zaken die zijn aandacht opeisten.

Tussen 1912 en 1915 stortte Loeb zich op zijn studie rechten in Leiden, en in de zionistische beweging. Ook hierin toonde hij zich de gedrevene zoals Greshoff hem had gekend. Loeb werd actief lid van de Nederlandschen Zionistenbond en bracht het zelfs tot voorzitter van de studentenorganisatie. Hoewel het bondsorgaan De Joodsche Wachter voor hem openstond – Loeb publiceerde hierin onder meer een verslag van een reis door Palestina -, ontwikkelde hij al gauw plannen voor een eigen joods tijdschrift. Victor van Vriesland zou een van de medewerkers worden.4 Maar zoals vaker gebeurde, leed een initiatief van Loeb schipbreuk door een gebrek aan financiële middelen. Dat geld moest eerst maar eens verdiend worden.

Na een blauwe maandag bij zijn vader in de zaak te hebben gewerkt, vond Loeb emplooi in de advocatuur; eerst in Rotterdam en een paar jaar later in Den Haag. Hij leek af te stevenen op een geregeld, burgerlijk leven met vrouw en kinderen – in 1917 huwde Loeb Flora Polak, die hem twee zoons schonk – en een vaste betrekking, maar de verworvenheden van dit eerbiedwaardige bestaan bevredigden hem slechts kort. Naar wat Loeb zich naderhand van die periode herinnerde, was hij destijds de wanhoop nabij.5 Hij raakte overspannen, begon zijn gezin en zijn praktijk te verwaarlozen en zocht zijn toevlucht tot drank en vrouwen. Achteraf oordeelde hij, geheel in stijl van een geboren dichter, dat het de Muze was geweest die zijn hoofd op hol had gebracht. Maar zij bleek evenmin te beroerd hem ook weer uit het moeras omhoog te trekken: ‘[…] zij keerde terug, nu was zij geen Muze, geen vorstinne van droomen en dweepen meer. Zij kwam als sterke voedende vrouw, liefde en leven in één, vrede en rust. Zij kwam als het leven zelf en hij zag, dat het goed zou zijn, met haar over de aarde te wandelen en te luisteren naar het duizendvoudig lied, dat het leven zingt. Hij ging op in het almachtig accoord.’ En scheidde van zijn vrouw.

De uitgave, in eigen beheer, van zijn dichtbundel Wijdingen (1922) markeerde het begin van een opmerkelijke literaire activiteit. De advocatuur bleef voorlopig bijzaak. In juni 1923 richtte Loeb de n.v. Uitgeversmaatschappij Prometheus op, die naast kunst- en literaire boeken ook een tijdschrift uitgaf. In september van hetzelfde jaar verscheen onder redactie van Loeb en F.M. Huebner het eerste nummer van het ‘internationaal maandschrift’ Boek en kunst. Het blad besteedde aandacht aan literair werk en aan grafische kunst. Loeb verzorgde een theaterrubriek, schreef soms over poëzie en besprak af en toe een roman. Boek en kunst beleefde vijf jaargangen, waarna het tijdschrift opging in Den Gulden Winckel.

In die vijf jaar was er wel het een en ander misgegaan met Boek en kunst, waarschijnlijk ook financieel. Diverse redactiewisselingen, een overname van het blad door uitgever S.L. van Looy in Amsterdam, de stad waarnaar Loeb inmiddels was verhuisd, en een onregelmatige verschijning – dit alles wijst erop dat Loeb zijn tijdschrift op een gegeven moment niet meer onder controle had. Na de tweede jaargang verschenen er van hem nauwelijks nog bijdragen van enige betekenis. Daarvoor had Loeb het te druk met advocatenkwesties. Begin 1926 vertrok hij ineens naar Berlijn om er een praktijk te beginnen. De redactionele afwikkeling van Boek en kunst liet Loeb over aan zijn kersverse mederedacteur Benno Stokvis, nadat hij hem te kennen had gegeven voorgoed in Berlijn te zullen blijven en niet meer ‘[…] dan hoogst noodzakelijk een poot in het geliefde Holland te zetten’.6 Een jaar later woonde Loeb alweer in Amsterdam.

Een deel van zijn ervaringen in Berlijn verwerkte Loeb in de roman De zonderling, die in 1929 onder het pseudoniem G.R. Hijkman verscheen. Het boek gaat over een advocaat die terugblikt op zijn leven, huwelijk en beroep en met alledrie genadeloos afrekent. Aan het slot van de roman hervindt hij de zin van het leven bij een jonge vrouw, die echter plotseling overlijdt. Hun relatie zou een verwijzing zijn naar de werkelijkheid. In Berlijn was Loeb korte tijd getrouwd geweest met een Duitse actrice. Naar verluidt was zij verslaafd aan cocaïne en wilde Loeb haar daarvan afhelpen.

Als dichter leefde Loeb weer op. Nadat het weekblad Opgang een achttal verzen van hem had gepubliceerd, durfde hij eindelijk weer te denken aan een bundel. Tertio kwam uit in 1932, een jaar waarin nog meer gebeurde. Op 29 april maakte zijn vader een einde aan zijn leven, een gebeurtenis die Loeb zeer heeft aangegrepen. Het verklaart misschien iets van de woede waarmee hij de rest van het decennium te lijf is gegaan.

Wat er in de jaren dertig in Duitsland gaande was en wat daarvan de gevolgen konden zijn, doorzag Loeb in die tijd als een van de weinigen. Hij hield het ook niet voor zich. Van zijn hand verschenen verscheidene pamfletten waarin hij waarschuwde voor de gevaren die de samenleving bedreigden.7 Toen in het najaar van 1933 in Leipzig het proces plaatsvond tegen Marinus van der Lubbe en het gerucht ging dat deze gedurende de rechtszitting zichtbaar steeds verder aftakelde, nam Loeb opnieuw geen blad voor de mond. Tegenover een journalist verklaarde mr. Loeb dat hij ervan overtuigd was dat Van der Lubbe langzaamaan werd vergiftigd. Loeb was toen in het nieuws, omdat hij vanuit Nederland pogingen ondernam een belangrijke getuige voor Van der Lubbe naar Leipzig af te vaardigen. Op de vraag van de verslaggever of Loeb van plan was daar als verdediger op te treden, kon hij kort en duidelijk zijn: ‘Dat ben ik stellig niet, omdat Duitschland voor mij tijdelijk van de landkaart is uitgewischt.’8

In Nederland kreeg Loeb het steeds moeilijker. Vanwege zijn felle politieke stellingname voelde hij zich meer en meer in de positie van buitenstaander gemanoeuvreerd. Ook als letterkundige kwam Loeb buitenspel te staan. Geen uitgever zag nog brood in zijn publicaties. Daarbij had hij voortdurend geldzorgen. In 1933 was Loeb hertrouwd en werd hij opnieuw vader van een zoon. Zijn gezin onderhouden in deze crisistijd was voor Loeb niet eenvoudig, aangezien er ook in de advocatuur op dat moment weinig viel te verdienen.9

Niet zonder ironie heeft Loeb Mijn eigen tijdschrift eens zijn ‘herrijzenis’ genoemd.10 Sinds de publicatie van Tertio, in 1932, was hij als schrijver en dichter uit het zicht verdwenen. Om zijn plaats in het literaire landschap te hernemen, besloot Loeb dan maar zijn eigen podium te scheppen. Met geleend geld werkte hij het idee uit.

De aankondiging van Mijn eigen tijdschrift had de vorm van een aanbiedingsfolder, ondertekend door de Castricumsche Drukkerij n.v., die als uitgever optrad. Opmerkelijk is dat er in de brochure niet wordt gesproken van een tijdschrift maar van een boek, dat in een oplage van 275 exemplaren in 12 maandelijkse afleveringen van 32 pagina’s zou verschijnen. De abonnementsprijs bedroeg f 7,90. Voor dat geld kreeg de abonnee een complete roman, een essay en een reeks beschouwingen, prozastukken, gedichten, kwatrijnen, aforismen, notities uit en over boeken, opmerkingen enzovoort. Alles bij elkaar zou dit een afgerond geheel vormen, waarvoor aan het einde van de jaargang een passende verzamelband te koop was.

Het eerste nummer verscheen waarschijnlijk in april 1936. Nummer twee volgde kort voor de zomer, terwijl de derde – tevens laatste – aflevering ergens in dat najaar moet zijn uitgekomen.11 Het tijdschrift is sober uitgevoerd en heeft een formaat van circa 12,5 × 17,5 cm. Elk nummer telt 32 pagina’s. De eenvoudige (papieren) omslagen onderscheiden zich van elkaar door hun nummer en hun kleur, respectievelijk oranje, groen en geel. Op de achterzijden zijn alle titels vermeid van Loebs literaire werk, aangeprezen door enkele persstemmen. De pagina’s van de afleveringen zijn doorlopend genummerd.

Op de eerste bladzijde legde Loeb verantwoording af aan zijn lezers:

‘Mijn eigen tijdschrift’ bespaart mij de beslommeringen met uitgevers en redacties, welke aan een normale publicatie klijven en waarvoor mij zoo tijd als lust ontbreekt. De neerslag van een ruim vijf en wintig jarig peuren en pogen vinde op deze wijze zijn weg naar de enkelen, die er wellicht eigen bemoeienis aan willen toetsen.
Niet zelfoverschatting, doch vergelijking en overtuiging noopt mij, tijdgenoot en, wie weet, nazaat zooveel doenlijk ook mijnerzijds getuigenis af te leggen. Baat het niet, schaadt het niet.

Zijn in de brochure gedane beloften over de inhoud van het blad loste Loeb in elk geval grotendeels in. Vrijwel alle literaire genres komen in Mijn eigen tijdschrift aan bod. Het bevat de eerste drie delen van de roman Noem hem Jan, die Loeb al in 1932 in het vooruitzicht had gesteld.12 Het is het verhaal van een ongehuwde bankbediende, aan wiens eenzame en kleurloze bestaan abrupt een einde komt wanneer hij op een dag een te vondeling gelegde zuigeling in zijn prullenmand (!) aantreft. De man besluit het jongetje als zijn eigen kind te erkennen en het zelf op te voeden. Het eindigt ermee dat de jongen, inmiddels opgegroeid, verliefd wordt, waarna de vader weer in eenzaamheid vervalt en ten slotte zelfmoord pleegt. Deze larmoyante ontknoping van de geschiedenis heeft de lezers echter nooit bereikt.

Zelfmoord is ook het onderwerp van het essay waarmee Loeb in de eerste twee nummers een begin maakte. De titel ‘Handleiding voor zelfmoordenaars’ is enigszins misleidend, want instructies voor de onervaren suïcidant verstrekt hij niet, althans niet in deze

stukken. Loeb benut de ruimte hoofdzakelijk om te verklaren waarom de wereld niet deugt en dat de Kerk daaraan (mede) schuldig is.

In zijn poëzie in Mijn eigen tijdschrift vervolgde Loeb de weg die hij in sommige verzen uit Tertio reeds was ingeslagen: met de filosofisch getinte kwatrijnen (‘Hoe meer ik over alle dingen / Des levens tot bezinning kom / Trekken mijn rechten lijnen krom / En hoop vervloeit in rooke-kringen.’) en met de hekeldichten. Ieder nummer bevat één of meer spotverzen op bepaalde representanten van de samenleving: De officier, De mevrouw, De bankier en Het kamerlid – karikaturen in sonnetvorm:

Nadrukkelijker nog dan in zijn proza en poëzie bracht Loeb zijn engagement tot uitdrukking in het aforisme, het literaire genre dat hij tot zijn dood is blijven beoefenen en waarbij kennelijk ook zijn voorkeur lag. Hij moet er honderden hebben geschreven. In Tertio had Loeb al een groot aantal ‘Formuleeringen’ opgenomen. Zijn postuum verschenen boekje Kleine Biosofie bevat alleen maar aforismen. Alle nummers van Mijn eigen tijdschrift sluiten ermee af Een kleine bloemlezing:

Geloof als argument is de capitulatie van den geest.
De mensch is een overtollige bevuiling der aardoppervlakte.
De prediking van het hiernamaals (zoowel boven- als ondergronds) moet worden gezien als chantagemiddel.

God is de verzonnen opdrachtgever der priesters, in wiens (gelogen) opdracht zij hun machtsmisbruik organiseeren.
Het derde rijk: Bescherm de Uwen tegen de Hunnen!

Voor zover bekend is Victor van Vriesland de enige criticus geweest die, zij het anoniem, Mijn eigen tijdschrift heeft besproken. In de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 29 augustus 1936 vestigde hij de aandacht op de eerste twee nummers en op de redacteur: ‘Wilhelm Loeb is een op den achtergrond gebleven auteur uit de overgangsgeneratie, een ietwat bizarre maar toch wel curieuze geest, niet zonder onzuivere en grove elementen, maar toch stellig op meer aandacht en waardeering aanspraak makend dan hem wedervaren is.’ Van Vriesland formuleerde zijn oordeel over het blad een beetje omzichtig: ‘de inhoud is ongelijk van gehalte, maar vooral wat de poëzie betreft – in het z.g. Forumgenre – veelal niet ongeslaagd. Hij blijve hier overigens onbesproken, evenals de volgende afleveringen. Wij hebben geen lust, de kleine beetjes te bespreken, waarmede de beide romans enz. ons worden opgediend. Eerst na completeering der afleveringen valt het werk in zijn geheel te overzien; dan hopen wij erop terug te komen. […]. Wij blijven inmiddels benieuwd naar het geheel – indien dit inderdaad (wij hebben reeds eenigen tijd geen aflevering meer gekregen) voltooid wordt.’

Dat werd het niet. Na drie nummers hield Mijn eigen tijdschrift op te verschijnen. Geldgebrek heeft hierin zeker een rol gespeeld, maar er speelde ook nog iets anders. Het onheilspellende voorgevoel dat zich in het begin van de jaren dertig bij hem had vastgezet, zag Loeb steeds reëler worden. De laatste ‘Formuleering’ die hij, expliciet in een vette letter, in zijn tijdschrift afdrukte, is in dit verband veelzeggend: ‘Bij verdere voortwoekering der waan- en dwangvoorstelling, als zoude Europa – en dus ook Nederland – een eindstrijd fascisme-communisme over zich heen moeten laten gaan zal het tot een dusdanige katastrofe – en wel zür spoedig – komen.’ Loeb wachtte die niet af; in juni 1938 emigreerde hij naar Zuid-Afrika – zijn vrouw, stiefdochter en zijn jongste zoon voegden zich een klein jaar later bij hem. Van Vriesland zag Loeb vlak vóór zijn vertrek voor het laatst: ‘[…] en nooit zal ik de stemming van illusieloosheid vergeten en van schamperen zelfspot zonder zelfbeklag, waarmede hij afscheid nam van zijn land en van mij.’13

Door Europa bijtijds te verlaten, wist Loeb de Tweede Wereldoorlog te overleven. Zijn moeder en zijn middelste zoon werden in 1943 in Sobibor vermoor14. Hun dood heeft hij nooit kunnen verwerken, hij raakte alleen maar verder verbitterd. Zoals ook Zuid-Afrika hem steeds pessimistischer stemde, doordat hij voorvoelde dat het met dit land evenzeer de verkeerde kant op zou gaan. Loeb heeft in Zuid-Afrika nooit kunnen aarden; zijn brieven aan Van Vriesland uit de jaren veertig leggen daarvan herhaaldelijk getuigenis af. De hoop eens naar Nederland terug te kunnen keren, is Loeb altijd blijven koesteren. Tot het einde toe. Op 22 januari 1950 schreef hij aan Van Vriesland: ‘Ik verrek van heimwee, en heb mijn innerlijke steven nu zoo gewend dat een thuisreis zoo over zes tot tien jaar mogelijk mocht zijn. Het gebeurt natuurlijk toch niet maar het is iets om aan vast te houden.’ Nog dezelfde nacht overleed Loeb aan de gevolgen van een beroerte.

Literair gesproken zette Loeb nog wel een voet op Nederlandse bodem. De Nieuwe Stem publiceerde van hem in de jaargang 1949-1950 drie nieuwe verzen. Twee ervan verschenen postuum.

 

De auteurs bedanken W.M. Loeb en antiquariaat Schuhmacher (Amsterdam) voor hun hulp bij het onderzoek.

Ronald Spoor+
Geen spotblad, maar een bijtblad
De Paradox (1897-’98) van Alexander Cohen

De journalist Alexander Cohen (1864-1961) zat tussen 1888 en 1893 als betaald correspondent van Recht voor Allen – het strijdblad van Domela Nieuwenhuis – in Parijs. Met allerlei baantjes, leningen, artikelen in Franse bladen en vertaalwerk voor zowel Domela Nieuwenhuis als Franse opdrachtgevers poogde hij zijn vaste maar schamele inkomsten aan te vullen, zodat hij en zijn vriendin Kaya Batut net het hoofd boven water konden houden. Cohen was zich al gauw Fransman in hart en nieren gaan voelen. De Nederlandse gezapigheid kon hij niet uitstaan, Holland vond hij kil en calvinistisch. Voor de Nederlandse taal (het mooiste aan Nederland) bleef hij zijn leven lang liefde koesteren, zijn behoefte aan polemiek was groot.

Toen Cohen op eerste kerstdag 1893 als notoir anarchist zonder proces uit Frankrijk naar Londen werd uitgezet, na de bomaanslag op het Palais Bourbon (de Franse Kamer van Afgevaardigden) waar hij part noch deel aan had, stond hij op de keien. Het viel hem in Londen veel moeilijker om aan werk en inkomsten te komen. Hij zag zich enkele malen gedwongen samen met Kaya met de noorderzon te vertrekken. Hoewel Cohen over goede sociale en politieke netwerken in Londen beschikte, lukte het hem niet regelmatig Engelse correspondenties voor Recht voor Allen te schrijven. Zijn armoede in Londen was groter dan in Parijs en ook ondraaglijker, doordat het intellectuele plezier dat de Parijse avantgarde hem bood, ontbrak. Recht voor Allen nam al met al vier Engelse correspondenties op; het aan Recht voor Allen gelieerde zondagsblad Morgenrood vier lange stukken, waaronder de vertaling van ‘La déclaration d’Emile Henry’, Cohens terechtgestelde anarchistische vriend. Het was in deze penibele omstandigheden in Londen dat bij Cohen het idee werd geboren voor zijn brûlot, zijn polemisch tijdschrift, De Paradox geheten, dat van 6 november 1897 rot en met 19 november 1898 in de rode residentie Den Haag zou gaan verschijnen.

Cohen dacht aan een eigen blad, waarin hij ongehinderd zijn opruiende meningen kwijt kon. Hij schreef op 12 juni 1895 uit Londen aan Domela Nieuwenhuis, dat de filantroop Zürcher hem per 1 juli 1895 geld had toegezegd voor een eigen blaadje, dat twee keer per maand zou verschijnen en in Nederland verkocht zou worden. Zürcher had evenwel niets meer van zich laten horen. Cohen had al vast aankopen gedaan voor de uitgave en de huur opgezegd. Hij stelde en passant Domela gerust dat zijn uitgave geen concurrentie voor Recht voor Allen zou vormen: ‘Wat aangaat het blad dat ik my voorstel uit te geven, dit zal geen enkel thans in Holland bestaand blad in de wielen ryden. Het is een geheel verschillend idee. Heel vrybuiterig.’ Hij koesterde een stille maar vergeefse hoop dat een eigen blad ook inkomsten zou opleveren: ‘Misschien dat te eeniger tijd (mocht het spoedig zijn!) mijn blad opgang genoeg maakt om mij ook materieel door mijn zorgen te helpen al was het ook nog zoo’n beetje. ‘T wordt waarachtig tyd en ’t hongerlyden maakt my moedeloos en verslagen.’ Maar een eigen blad was vooral ook een middel voor de depressieve Cohen om zich staande te houden: ‘Met de verantwoordelykheid voor een blad zal ook de noodige geestkracht en frischheid terugkeeren en anders ga ik onder.’ Zürcher moest wegens een verloren proces zijn toezegging intrekken. Toch stuurde hij Cohen het niet geringe bedrag van honderd gulden om zijn kosten te bestrijden, maar dit dekte bij lange na Cohens investeringen niet. In een ongedateerde brief uit 1895 aan Domela typeerde Cohen het karakter van zijn ‘brander’: ‘Myn idee was niet een spotblad uit te geven. Wèl een byt-blad om me zoo uit te drukken. Er valt zóó veel te byten.’ Het kwam er voorlopig niet van.

Eerst in de gevangenis in Amsterdam, waar hij zijn straf moest uitzitten wegens belediging van de inmiddels overleden koning Willem iii, zou Cohen opnieuw zijn idee voor een eigen publicatie gaan ontwikkelen. In een brief van 25 oktober 1896 aan Kaya Batut, die in Londen geld probeerde te verdienen als kostuumnaaister, kwam hij weer op zijn eigen blad terug: ‘Weet je de laatste dagen denk ik weer sterk aan de “Paradoxen”. Ik heb een massa ideeën. Zo ongeveer als een volle fles die, te plotseling omgedraaid, niet leegloopt. Boorde, boordevol. Ik denk toch echt, dat het zal lukken.’

Toen Cohen op 7 februari 1897 uit de strafgevangenis aan de Amstelveenseweg ontslagen werd, vestigde hij zich opnieuw in Den Haag, waar hij van september 1887 tot april 1888 corrector bij Recht voor Allen was geweest (Recht voor Allen was inmiddels aan het Damrak in Amsterdam gevestigd). Hij vond met Kaya Batut onderdak bij de tekenaar Jan de Waardt op de Loosduinseweg. Binnen een half jaar na zijn vrijlating wist Cohen een startkapitaaltje van f 40,- bijeen te brengen voor de publicatie van zijn eenmanstijdschrift De Paradox, dat door de bekende Haagse drukkerij Trio gezet werd. In zijn memoires, getiteld Van anarchist tot monarchist, onthulde hij dat Trio hem een krediet van f 100,- had toegestaan. Met behulp van zijn kapitaaltje, dit krediet en gebedel bij geestverwanten is Cohen erin geslaagd een vol jaar lang twintig nummers van zijn opruiend blad uit te geven. Hij kon in De Paradox zijn persoonlijke opvattingen over binnenlandse, buitenlandse en koloniale politiek (zoals de Atjeh-oorlog) kwijt, waarbij hij de beeldende kunst niet oversloeg. Vanzelfsprekend polemiseerde Cohen met andere bladen, ook met Domela.

Cohen maakte De Paradox op verschillende Haagse adressen: hij verhuisde al spoedig naar het nieuwe Regentessekwartier tussen de Laan van Meerdervoort en de Loosduinseweg, dat voor een deel nog in aanbouw was. Cohen woonde van april tot en met augustus 1897 op kamers in De Gheynstraat 80, vervolgens van eind augustus 1897 tot december 1897 in De Perponcherstraat 30, terwijl hij in september 1898 aan de bekende anarchist en historicus van het anarchisme Max Nettlau als adres Cartesiusstraat 11 opgaf. Cohen had voor De Paradox briefpapier (klein formaat) laten drukken met als redactie-adres Chasséstraat 4a. Vanaf aflevering 15 is het adres Prinsestraat 48 (de drukkerij), terwijl het laatste nummer Cartesiusstraat 11 als adres opgeeft.

De eerste serie van zes nummers had een kostprijs van 5 cent per nummer, de nieuwe serie kostte per aflevering 10 cent en een jaarabonnement f2,50. Cohen deelde in zijn ‘Aan den lezer’ mee: ‘De Paradox gaat de wereld in met strikt het benoodigde ter bekostiging van het éérste nummer. Wie nà kennismaking, de in-stand-houding van het blad wenscht, steune het, èn door zich te abonneeren, èn door geldlijke bijdragen. Zoodra deze bijdragen niet meer noodig zullen zijn om het bestaan van de P. te verzekeren, zal ik dit zeggen. Moge ik het spoedig kùnnen.’ In Van anarchist tot monarchist (deel ii, p. 152) meldt hij dat het blad het na het eerste kwartaal tot 300 à 350 abonnees bracht, onder wie H.M.C. Holdert, de latere directeur van De Telegraaf, die Cohen van 1906 tot 1922 in dienst had als correspondent in Parijs. Op 15 juli 1898 deelde Cohen in nummer 15 de abonnees mee: ‘Omstandigheden onafhankelijk van mijn willen en wenschen: verwaarlozing van den nummer-verkoop, slordige, onvoldoende, dikwijls in het geheel-niet betaling door sommige agenten hebben het mij twee-maal onmogelijk gemaakt “de Paradox” te doen verschijnen.’ Cohen had aanvankelijk zijn pamflet zelf uitgevent in de drukste straten der koninklijke residentie, zoals hij in zijn herinneringen schrijft: ‘de Paradox! Lees de Paradox!’. Maar hij verkocht niet meer dan tien exemplaren en staakte de straatverkoop, mede omdat hij moeite had met het aanprijzen van zijn eigen waar. Cohen klopte onder andere bij zijn Londense vriend Max Nettlau (die al abonnee was) aan voor een financiële bijdrage. Niet tevergeefs. De enige betaalde advertentie in de eerste nummers was van Molenaars kindermeel. Piet Molenaar was bevriend met Cohen. De reclame voor De Vrije Socialist van F. Domela Nieuwenhuis was een onbetaalde vriendendienst. Op een zondagochtend in de nazomer van 1898 diende zich een abonnee aan bij Cohen in de Cartesiusstraat. Hij wilde weten of Cohen er uitsprong met de losse verkoop en de abonnementen. Cohens antwoord was natuurlijk negatief, waarop de onbekende (Cohen verzwijgt zijn naam in zijn memoires) een bankbiljet van duizend gulden op zijn tafel legde. Zo’n maecenas is Cohen nooit meer tegengekomen. Cohen was er de man niet naar, voor zijn gedroomde filantroop te verzwijgen dat hij enkele maanden later de uitgave wilde stopzetten. Dat vond hij jammer, maar dan moest Cohen van het overschietende maar eens aan zee gaan uitrusten. Dat deed Cohen graag: ‘Wat wij, kort na het opdoeken van De Paradox, deden. Want ik verveelde mij nu dood in den Haag! Ik kon het er niet langer uithouden. In den Haag niet en op het heele nederlandsche vasteland niet!’ (Van anarchist tot monarchist, p. 154)

Al in de gevangenis had Cohen zonder succes gepoogd een omslagontwerp voor zijn blad te regelen. Hij droomde van een omslagtekening voor De Paradox van de schilder Maurice Denis, wat zijn Parijse vriend Félix Fénéon voor elkaar moest zien te krijgen. Dat lukte echter niet. Ook Cohens vriend Jan de Waardt liet het afweten; hij was te laat, waardoor De Paradox op 6 november 1897 uitkwam met een onbeholpen typografisch omslag: ‘Wegens het niet tijdig ontvangen der teekening verschijnt de “Paradox” dezen keer zonder omslagillustratie.’ Vanaf de tweede aflevering (20 november 1897) tot en met nummer 5 sierde een tekening van De Waardt het omslag: ‘De Paradox door Alexander Cohen’, waarbij twee mannen met hoofddeksels en bakkebaarden, respectievelijk snorren, discussiëren over de lectuur van klaarblijkelijk De Paradox. Op de achtergrond lopen vier personen, van wie één een heer met hoge hoed en drie anderen die tot de lagere klassen behoren, het blad te lezen. Vanaf nummer zeven was er een plichtmatig omslag van de Parijzenaar Georges Auriol: twee dubbele zuilen, omrankt met klimmende planten, uitmondend in een Moorse bekroning met daarboven een bladerdak. Tussen de zuilen: titel en auteur. Aan de voet irissen: het geheel in een vage en slappe Jugendstil. Vanaf nummer 13 stond een houtsnede van zijn vriend Jan Aarts op het omslag: een vuist, die een staaf (pen?) als een wapen in een maalstroom vasthoudt. Vanaf nummer 15 werd dit omslag op stevig beige papier gedrukt. Het laatste nummer, van 19 november 1898, had een uitbundige Jugendstilgrafiek in oranje op een lichtgrijze achtergrond. Ook dit ontwerp was van Jan Aarts. (Mogelijk liet Aarts zich bij zijn kleurenkeuze leiden door de inhuldiging van Wilhelmina als koningin der Nederlanden op 6 september 1898.) In Van anarchist tot monarchist gaf Cohen als commentaar: ‘iets hypermodern-darmachtigs en buitengewoon leelijks, maar dit was, ik had het zoo verlàngd, mijn eigen onvergeeflijke schuld.’

Cohen vulde de twintig nummers met invallen en uitvallen, politieke commentaren, lyrische sfeerstukjes, kunstkritiek en – natuurlijk – polemiek, en vignetten als: ‘waarom ik bij voorkeur de sociaal-democratie aanval, en niet de andere politieke partijen? Niet – wat sommigen meenen – uit haat of antipathie tegen de chefs d’orchestre van die on-artistieke kapel. Maar omdat de sociaal-democratie de naaste, nare toekomst is.’ In zijn openingsstuk schrijft hij, dat hij De Paradox als ondertitel had willen meegeven ‘een blad voor vrije

menschen’. Hij voegt hieraan toe: ‘Maar ik ben hiervan teruggekomen. Ik houd mijne tijdgenooten voor zóó zelf-kennend en oprecht dat ik vreezen zou weinig of geen lezers te krijgen voor mijn blad, indien het uitsluitend gericht werd tot vrije menschen. Daarom, eenvoudig: de Paradox.’ Met Multatuli zegt hij: ‘Principes heb ik niet. Deze boutade, die géén boutade was – is het beste misschien, neen stèllig, onder al het goede door Multatuli geschreven. Het is de belijdenis, de cri du coeur, van een vrij mensch.’ Cohen had in Amsterdam tijdens zijn half jaar gevangenis Multatuli’s werk herlezen en deels vertaald in het Frans. Met zijn eenmansblad De Paradox plaatste hij zich in de traditie van Multatuli’s in losse afleveringen verschonende Ideën. Hoewel Cohens stijl een onvervreemdbaar eigen geluid laat horen is de natuurlijkheid en de leesbaarheid zeker aan Multatuli te danken. Tijdgenoten ontging dit niet. Cohen wijst alle -ismen af: ‘Monarchisme, republicanisme, socialisme, anarchisme! Dat alles, en, daarnevens: radicalisme, conservatisme, liberalisme, vrijdenkerij: dat alles in één woord is politicaillerie.’ Eerder, in een brief van 29 november 1896 aan Kaya Batut uit de gevangenis, had hij geschreven dat hij al in 1891 van bijna alle – ismen was teruggekomen, behalve francofilie en individualisme. Cohen ziet nu als doel: ‘De wàre vooruitgang die tot einddoel heeft: de bevrijding der geheele menschheid. En niet de bevrijding alleen ééner klasse, die op hare beurt onderdrukster zou worden!’ Cohen treedt hier weer eens als Cassandra op. In een toekomstige dictatuur (Cohen schrijft vóór de Russische oktoberrevolutie van 1917) van het proletariaat ziet hij niets. ‘De Vrijheid kàn niet geboren worden uit georganiseerd geweld.’ Zijn conclusie luidt dat een vrije samenleving niet denkbaar is zonder vrije individuen, en dat iedereen dus zichzelf vrij moet maken. Cohen kondigde aan te vechten tegen al wat bekrompen, onverdraagzaam en belachelijk is: ‘de Paradox is de persoonlijke vijand van alle vooroordeel.’ Hij had hiermee zijn strijdbaar visitekaartje afgegeven.

 

Cohens eigen exemplaar van De Paradox, gebonden in half-leer en met opdracht aan zijn vriendin (‘Pour Kaya’), bevindt zich in particulier bezit. Het verkeert in slechte staat: het dunne krantenpapier is verbruind. Scheurvorming treedt spontaan op. Met inkt, potlood en balpen heeft Cohen vermoedelijk in de jaren vijftig zijn stukken voor een heruitgave

bewerkt. Hij paste zijn stijl aan: Duitse uitdrukkingen werden door Nederlandse vervangen, de tweede-naamvalsvormen geschrapt (‘in naam zijner partij’ werd ‘in naam van zijn partij’) en hele stukken verworpen, omdat ze na vijftig jaar hun actualiteit verloren hadden of zijn standpunt niet meer weergaven.

Literatuur

Alexander Cohen, Van anarchist tot monarchist, Amsterdam 1936, p. 131-155; herdruk: Van anarchist tot monarchist, Amsterdam 1961 (Stoa-reeks), deel I p. 105-124. Hierin is tevens een keuze van bijdragen uit De Paradox opgenomen.

Alexander Cohen, Brieven 1888-1961, bezorgd door Ronald Spoor, Amsterdam, te verschijnen in 1997.

W. van Ravesteyn, ‘“De Paradox”: een curiosum’, in Opstellen door vrienden en collega’s aangeboden aan dr. F.K.H. Kossmann, ‘s-Gravenhage 1958, p. 174-185.

Lisa Kuitert+
Dromen op papier
Op zoek naar negentiende-eeuwse eenmanstijdschriften

Over het langstlopende negentiende-eeuwse ‘eenmanstijdschrift’ was vermoedelijk ook het langst nagedacht. Gedurende een heel decennium had de schrijfster en pedagoge Elise van Calcar gezocht naar een vorm om haar ideeën over te dragen. Met de oprichting van haar eigen blad, Op de grenzen van twee werelden, in 1877, gaf ze gevolg aan een gebeurtenis die haar tien jaar daarvoor was overkomen.

In de vroege ochtend van 7 juni 1867 werd Elise, 45 jaar oud, wakker van een zacht geritsel. In haar slaapkamer zag zij vanuit het niets een wonderbaarlijk goudachtig licht tegen de wanden opkomen, een wolk van zonnestralen, te midden waarvan haar kort daarvoor overleden hartsvriendin Pietje de Vlaming oprees als een bloem. Zo mooi, zo vriendelijk en zacht had Elise haar tijdens haar leven nooit gezien. Maar ze herkende Pietje meteen, want zij glimlachte net zo ruimhartig als altijd, en zonder met haar blauwe ogen te knipperen zei ze tegen Elise: ‘ik ben het zelf’. Daarop versmolt het beeld, ging op in de gouden wolk en verdween uit de slaapkamer, ritselend, zoals het gekomen was. ‘Ik was volkomen voldaan,’ omschreef Elise haar gemoedstoestand: ‘als overstroomd van een met niets te vergelijken heerlijk gevoel […].’1 Elise van Calcar raakte daarop door het spiritisme gegrepen. Hoewel in de godsdienstige negentiende eeuw niet iedereen even gelukkig was met dit geloof in geesten, was er zeker belangstelling voor spiritisme. Elise verwerkte het thema in haar roman Kinderen der eeuw (1872), legde contacten met binnen- en buitenlandse specialisten, totdat ze uiteindelijk de stap waagde en Op de grenzen van twee werelden begon. In het tijdschrift kon ze haar metafysische ideeën kwijt, en beschreef ze paranormale verschijnselen die haar ter ore waren gekomen.

Haar man, Herman van Calcar, die burgemeester was van Sommelsdijk, staat op de titelpagina vermeld als uitgever. Maar Elise schreef het vol, tot aan haar dood in 1904. Achtentwintig jaargangen zijn er verschenen, met als auteur: Elise van Calcar. Een duidelijk geval zou je zeggen. Hier hebben we een echt negentiende-eeuws eenmanstijdschrift te pakken. Maar zo simpel is het helaas niet.

 

Wie op zoek gaat naar negentiende-eeuwse literaire eenmanstijdschriften, staat voor een

probleem. De negentiende eeuw is bibliografisch niet altijd even secuur ontsloten, terwijl sommige tijdschriften gewoon niet bewaard zijn gebleven. En de precieze aard van elke wèl-gevonden titel kan om uiteenlopende redenen nooit met honderd procent zekerheid gegeven worden, zoals nog zal blijken. Deze bijdrage, die niet veel meer is dan een verkenning van dit terrein, loodst de lezer weliswaar langs allerlei voorbeelden en mogelijke vondsten, maar men dient zich dus te realiseren dat het slechts om mogelijke eenmanstijdschriften gaat.

Wie iets met literaire tijdschriften in de negentiende eeuw wil doen, kan terecht bij een door Marita Mathijsen en Evert Wiskerke gemaakte inventarisatie daarvan over de jaren 1800-1879, die deels gepubliceerd is in het tijdschrift De negentiende eeuw.2 Zij hebben daarbij gekozen voor een wel erg ruime invulling van het begrip ‘literair’, maar omdat ‘literair’ voor de negentiende-eeuwers zelf ook geen duidelijk criterium lijkt te zijn geweest, valt hun ruimdenkendheid te rechtvaardigen. Voor deze bijdrage is van hun werk dankbaar gebruik gemaakt, namelijk door er de tijdschtiften uit te lichten die in de lijst niet met een redactie of redacteur, maar met één schrijver zijn opgenomen. Er staat in zo’n geval direct achter de titel ‘door xx’ of ‘uitgegeven door xx’.

Eigenlijk had de selectie nog veel ruimer moeten zijn, want de benaming ‘redacteur’ was toentertijd een term in opkomst, en dus niet duidelijk omschreven. G.J. Johannes heeft in zijn recent verschenen studie De barometer van de smaak de terminologie in de periode 1770-1830 bestudeerd en vastgesteld dat men er rekening mee moet houden dat de ‘schrijver’, ‘redacteur’ en ‘uitgever’ alle kùnnen verwijzen naar de auteur van een tijdschrift.3 Een tijdschrift had natuurlijk ook een uitgever in de twintigste-eeuwse zin van het woord, zijn naam stond net als nu onder op de titelpagina. De selectie kon nog worden verkleind door er de paar tijdschriften uit te halen die ‘verzameld’ waren door één persoon, zoals De huisvriend. Gemengde lectuur voor burgers in stad en land. Verzameld door J.J.A. Goeverneur. Verzamelen was (anders dan ‘uitgeven’) ook in de negentiende eeuw niet hetzelfde als ‘schrijven’, zo bleek uit een steekproef. Van de 70 tijdschtiften-onder-één-schrijversnaam die vervolgens overbleven, heb ik er 33 kunnen bekijken.

Bij ‘autopsie’ bleek hoe moeilijk het is om uit deze periodieken de literaire ‘eenmanstijdschriften’ te filteren. De volgende voorbeelden laten zien dat niet alleen de schrijver, maar ook de aard van de uitgave en de kwalificatie ‘literair’ in het geval van negentiende-eeuwse tijdschriften nauwelijks als zodanig te herkennen zijn.

Degene die zich (vaak al in de titel) de schrijver van het hele tijdschrift noemde, kon een fictieve figuur zijn achter wie een schrijverscollectief schuilging, bijvoorbeeld een genootschap. De ‘spectator’, die in laat-achttiende-eeuwse tijdschriften als ‘schrijver’ aan het woord is, blijkt soms een veelkoppig penvoerder. In het nawoord bij het spectatoriale tijdschrift De menschenvriend (1793) bijvoorbeeld wordt verklaard dat dit blad werd geschreven door een duo, van wie de een de even, de ander de oneven nummers volschreef.4 Bij negentiende-eeuwse tijdschriften zie je soms hetzelfde. De oude Valentijn, die zijn katholieke tijdschrift Het dompertje van den ouden Valentijn noemde, blijkt al in de eerste jaargang (1867) de hulp te hebben ingeroepen van ‘de jonge Valentijn’. De eigenaardige titel van dit blad verwijst naar het instrument waarmee een bijna-allegorische figuur (‘de ouwe taaie’) de Verlichting te lijf wilde gaan. Hij noemde zich ‘een zoon van het Christendom’ die de ‘valsche verlichting’ die uit de mens voortkomt moest bestrijden: de ware verlichting komt immers van God.

Een protestants ‘eenmanstijdschrift’ was Zondag-avondstonden. In maandelijksche afleveringen door B.J. Adriani, predikant te Rotterdam, uit 1861. Onvermoeibaar bestookte Adriani in dat jaar zijn lezers met wijze lessen, op een manier die dominee Gremdaat niet zou misstaan. ‘Teleurstelling! Wie kent dat woord niet?’ is de opening van een stuk waarin hij een bijbelpassage toelicht. Doel van zijn tijdschrift was ‘op deze wijze de komst van Gods Koninkrijk te bevorderen’. Adriani was geen allegorische figuur, maar heeft echt bestaan. Deze predikant heeft nog enkele dichtbundels en stichtelijke werkjes op zijn naam staan.

Ingewikkelder is het geval van Katholikon, tijdschrift voor beschaafde roomsch-katholijken, door J.F. Budts, R.K. Priester te Brussel, 1827-1830. Was Budts de schrijver van dit blad? Als je het tijdschrift opslaat zou je denken van wel, maar de waarheid ligt anders. J.F. Budts heeft er geen letter in geschreven, de man beheerste de Nederlandse taal niet eens. Katholikon was een gehaaide zet van overheidsdienaren, die met een pakkend tijdschrift het ultramontanisme wilden bestrijden.5 De toenmalige minister van binnenlandse zaken Van Gobbelschroy was bang dat de opstandige katholieken hun oren te zeer naar Rome zouden laten hangen. Onder het opschrift ‘Zeer geheim’ voerde hij hierover een correspondentie met onder anderen Koning Willem i, teneinde subsidie te verkrijgen voor een tijdschrift dat ‘dienstig zal zijn om den indruk te verzwakken, welke de in dit rijk uitgegeven wordende ultramontaansche tijdschriften op den geest des volks zouden teweegbrengen.’6

Omdat geen Nederlandse katholiek zich voor dit klusje wilde lenen, werd Budts aangetrokken, een simpele ziel die vanwege zijn medewerking later van zijn post als pastoor van de Brusselse Onze-Lieve-Vrouwekerk ontheven werd. De oplage werd op 300 exemplaren vastgesteld. De feitelijke redacteur van het blad was P.G. van Ghert, persoonlijk bevriend met Hegel, en ambtenaar op het Departement van R.K. Eredienst. Verder schreef Jan Wap, tijdelijk werkzaam op datzelfde departement, veel voor Katholikon. Al spoedig werd in de concurrent De Godsdienstvriend onthuld dat Budts niet meer was dan een marionet, en dat Katholikon in feite een regeringsorgaan was. Na drie jaar viel het doek.

De ‘een in wereldsch pak verkleeden geestelijke’ Jan Wap had kennelijk de smaak te pakken. Hij staat bijvoorbeeld ook bekend als de schrijver van het tijdschrift Astrea,

maandschrift voor schoone kunst, uit 1851.7 In ieder




geval in de eerste twee jaargangen treft men er alleen (nu en dan) Wap als auteur aan. Maar bij het doornemen van al die bladzijden, krijg je sterk de indruk dat hier verschillende vertaalde bijdragen, zonder auteursnaam, zijn gepubliceerd. Juridisch gesproken was het werk van buitenlandse auteurs in Nederland vogelvrij. Dat veranderde pas in 1912 toen Nederland de in 1886 gesloten Berner Conventie ondertekende. Het kwam tot die tijd veelvuldig voor dat in tijdschriften stukken uit het buitenland in vertaling werden overgenomen – al dan niet onder vermelding van een auteursnaam. De verzamelaar. Een wetenschappelijk en romantisch tijdschrift. Door Rudolf Charles (= R.C. Meijer) lijkt louter met vertalingen van andermans werk gevuld, terwijl auteursnamen ontbreken. Ook Elise van Calcar zou wel eens vertaalde bijdragen in haar tijdschrift Op de grenzen van twee werelden hebben opgenomen.8 Wie zich eenmaal van deze alledaagse negentiende-eeuwse praktijken bewust is, beseft dat ieder ‘eenmanstijdschrift’ onder verdenking staat: er kunnen vertaalde stukken van anderen in hebben gestaan.

Verder schreef Jan Wap, van wie de historicus Rogier zei dat hij een ‘kunstvlo’ was die zich als ‘inktkoelie aan de meestbiedende’ aanbood, onder het pseudoniem Fr. Reland het jolige tijdschrift Argus (1828-1829) vol. De meeste van zijn tijdgenoten hebben niet geweten dat zich achter het pseudoniem Wap verschool. Hij nam het blad ook niet op in zijn bibliografie, vermoedelijk omdat hij zich schaamde voor zijn revolutionaire jeugd. Na zijn dood kon het geheim ontraadseld worden. Op de binnenzijde van zijn eigen exemplaar van Argus had hij onder meer geschreven dat het een ‘zamenwerpsel van allerlei bijdragen door een vriendenkring’ betrof.9 Was dat de waarheid, of wilde hij zijn eigen aandeel verdoezelen? Nader onderzoek heeft uitgewezen dat in ieder geval zijn vriend Adriaan van der Hoop kritische stukken aan dit blad leverde, maar anoniem. Voor de lezers zal het dus een tijdschrift geschreven door een zekere Reland zijn geweest. Argus had het gemunt op onder meer het bezadigde tijdschrift de Vaderlandsche Letteroefeningen – ‘grijs van ouderdom en kindsch van oordeel’. Met name hoofredacteur Yntema kreeg er van langs.

Tot ver in de negentiende eeuw was het gebruikelijk om onder pseudoniem te publiceren. Soms was het pseudoniem te vaak gebruikt om nog een raadsel te kunnen zijn. Bruno Daalberg, die eigenlijk Petrus de Wacker van Zon (1758-1818) heette, schreef in 1805 het tijdschriftje Apollo/De Prullemand, en niet alleen dat. In vijf jaar tijd wist hij maar liefst 3000 bladzijden druks te produceren, grotendeels onder dat pseudoniem. Zijn fami-

lie noemde hem een ‘heethooftig patriot’.10 Mikpunt van zijn met humor overgoten kritiek waren onder meer de adel en de medische stand. Met de woorden ‘door honger en dorst gedreven, neem ik vóór een Weekblad te schrijven’, opende hij zijn eenmansblaadje, om er na 15 nummers weer mee op te houden. De schuld van het publiek, zo legt hij in het laatste nummer aan zijn uitgever J. Immerzeel uit: ‘ons werk zal moeten ophouden gedrukt te worden, omdat het ophoudt gelezen te worden; of om beter te zeggen, omdat onze Natie niet aan ’t lezen te brengen is.’

Wie verschool zich achter ‘Nemo’ (Niemand), de schrijver van de Vliedende Blaadjes uit 1862? Hij was in ieder geval een volbloed-liberaal, die in zijn tijdschrift de beginselen van de partij van Thorbecke uitdroeg. Nemo bepleitte de leerplicht en was tegen de doodstraf. Maar waarover hij zich het meest opwond, was de suffigheid in het Nederlandse politieke klimaat. ‘De familie Droogstoppel is eene uitgebreide familie, maar de familie van Dommelen is nog veel grooter,’ schreef hij, en de Nederlandse leeuw had ‘eene slaapmuts’ op. Tijdgenoten hadden al geraden wie Nemo was. In het Biographisch Woordenboek staat hij als Louis Henri Beerstecher, een toenmalig redacteur van de Nieuwe Rotterdamsche Courant.11 Toen Nemo na 28 jaar zwijgen opnieuw de pen ter hand nam, en de Vliegende Blaadjes nog één jaar volschreef, was hij nog steeds liberaal, maar vooral anti-socialistisch. Er lijkt weinig reden eraan te twijfelen dat hij werkelijk de Vliegende Blaadjes in zijn eentje volschreef.

A.L. Barbaz was geen pseudoniem. Deze Amsterdamse toneeldichter, die leefde van 1770 tot 1833, was niet te spreken over de producties in de Schouwburg, onder meer omdat er maar zelden een stuk van hemzelf gespeeld werd.12 Barbaz bestookte het toneel-minnend publiek met achtereenvolgens De Fortuin (1804-1805), het Amstels Schouwtooneel (1808-1809), beide weekbladen, en het kwartaalblad Mengelwerken uit 1810. Het eerste tijdschrift bevatte veel verhalend proza en poëzie van Barbaz zelf maar ook enkele ‘lezersbrieven’. Dit was in de achttiende-eeuwse spectatoriale tijdschriften een gebruikelijke manier om actuele discussies aan te snijden. Vaak waren de brieven gefingeerd.13 Of dat met de brieven in De Fortuin ook het geval was, is niet bekend. In Amstels Schouwtooneel overheersten zijn toneelkritieken. Dat hij na twee jaar dit blad moest staken, was volgens hem een logisch gevolg van het gebrek aan variatie in de programmering van de Schouwburg: hij had zo’n beetje alles over iedereen nu wel gezegd. In Mengelwerken liet hij opnieuw vooral zijn eigen dichtader vloeien. De twee laatstgenoemde bladen geven geen andere auteursnamen dan die van Barbaz zelf.

Anoniem publiceren was voor medewerkers aan tijdschriften eerder regel dan uitzondering. Dat een heel tijdschrift het zonder auteurs- of redacteursnaam moest doen, kwam minder vaak voor. De identiteit van de schrijver van het anoniem verschenen tijdschrift Wespen (1846-1847) is onbekend. Of moeten we zeggen: schrijvers? Daar valt bij anonieme tijdschriften niet achter te komen. Afgaande op het voorwoord van de Wespen was het er in dit geval maar één. Een ‘ik’ verklaart daar ‘de schrijver’ van Wespen te zijn, en enige nummers later legt hij uit waarom hij zijn identiteit geheim wil houden. Als hij zich ‘als houder van een wespennest’ bekend zou maken, wist hij al van te voren dar mensen zouden zeuren: wie denkt x eigenlijk wel dat-ie is?

De inhoud van het met de gelijknamige insecten opgesierde Wespen bestond uit diverse speldenprikjes, of wespensteken, richting autoriteiten, grondwet, kerk en verder ‘allen die het verdienen’, zoals de auteur in de inleiding schreef. Omdat de auteur onbekend bleef, was het de uitgever die op een rechtszitting moest verschijnen om te verklaren wat Wespen nu eigenlijk was: een boek in afleveringen of een tijdschrift. Voor ‘alle periodieke werken of tijdschriften’ moest ‘gezegeld’ papier worden gebruikt, papier waarvoor belasting was betaald. De uitgever hield daarom vol dat het hier om een boek ging.14 Hij kreeg ten slotte zijn gelijk.

In de negentiende eeuw werden boeken dikwijls in afleveringen uitgegeven. Geïnteresseerden konden intekenen, waarmee ze zich verzekerden van regelmatig verschijnende afleveringen die ten slotte met een door de uitgever verstrekte band konden worden ingebonden. Dankzij het systeem van intekening wist de uitgever de oplage goed af te stemmen op de vraag. Kopers kregen soms de gelegenheid per aflevering te betalen: ze kochten met andere worden een boek ‘op afbetaling’.15 Vermoedelijk werd zo’n boek dan ook in afleveringen geschreven.

De rarekiek der Hollandsche huishouding, of Java en Nederland bekeken door den oud-bankier, schrijver van: ‘de hedendaagsche geldbelegging; de adel; de kapitalisten; de midden- of burgerstand en de arbeidende klasse; het zwarte boek’, enz. uit 1869 is daarom net als Wespen een twijfelgeval. De schrijver was Martinus Hendrik de Graaff, een Fries die geen bankier was zoals de titel suggereert, maar mede-oprichter van de Provinciale Friesche Courant. Daarnaast was hij dichter van regionaal-getoonzette poëzie, waarin hij (afgaande op de titels van zijn bundeltjes) het glorieuze Friese verleden bezong.16 De rarekiek bestaat uit één lange tirade, waarin alle misstanden in de samenleving worden samengevat. Onderwerpen zijn onder meer de inrichting van het leger, de koloniën en de economie. Volgens de ‘flaptekst’ was het bedoeld op onregelmatige tijden te verschijnen, maar er zijn slechts twee nummers uitgekomen.

Als we de definitie van een ‘tijdschrift’ een beetje ruim nemen, vallen Multatuli’s Ideën er ook onder. Deze verschenen namelijk afzonderlijk en werden door sommige tijdgenoten als een tijdschrift beschouwd.17 Tegenwoordig zullen weinigen ze als zodanig erkennen. Ook Multatuli’s strikt particuliere eenmanskrant de Mainzer Beobachter valt buiten het kader van deze bijdrage. Zoals bekend gebruikte Multatuli deze gefingeerde ‘gezaghebbende’ krant om vanuit Duitsland zijn eigen mening geplaatst te krijgen in de Oprekte Haarlemse Courant, waarvoor hij correspondent was.

De uitgever van Multatuli’s Ideën was de enigszins bizarre R.C. Meijer, onlangs door Hans Moors geportretteerd in het derde Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis.18 Meijer en Multatuli kenden elkaar goed, de uitgever heeft Multatuli zelfs nog enige tijd op zijn zolder gehuisvest, boven de boekwinkel. Meijer – die we al tegenkwamen als schrijver/vertaler/uitgever van het tijdschrift De verzamelaar – heeft nòg een ‘eenmanstijdschrift’ op zijn naam staan.

Hij was een saint-simonist, dat wil zeggen een socialist-avant-la-lettre. Saint-simonisten (genoemd naar de utopistische graaf Saint Simon 1760-1825) bepleitten namelijk

gemeenschappelijk bezit, afschaffing van het individuele erfrecht en een betere verdeling van productiemiddelen. R.C. Meijer was ook vrijdenker en stond in 1856 aan de wieg van de vrijdenkersvereniging De Dageraad, die in 1882 Multatuli tot erelid benoemde. In 1858 gaf hij drie tijdschriften uit. Twee daarvan bevatten merendeels vertaalde stukken, maar Het verbond der vrije gedachte, een tijdschrift tot bevordering der aaneensluiting van alle vrije denkers en ter openbaarmaking van de officiele stukken der vereeniging ‘De Dageraad’ geeft alleen R.C. Meijer als auteur. Vanwege die ‘officiele stukken’ kan De vrije gedachte misschien toch weer niet honderd procent als eenmanstijdschrift gelden. De bedoeling van het blad was, zo schreef hij aan zijn Brusselse geestverwant Charles Potvin, om alle splintergroeperingen onder de vrijdenkers op één lijn te brengen.19 Voordien schreef Meijer in het gelijknamige verenigingsorgaan van De Dageraad. Dat blad was naar zijn opvattingen niet radicaal genoeg, zodat hij behoefte kreeg aan een eigen podium.

Het kan ook zijn dat Meijer tot zijn eenmansonderneming geïnspireerd werd door een opdracht die hij omstreeks 1856 als uitgever had aangenomen. Het betrof de uitgave van weer een ander ‘eenmanstijdschrift’, De Lichtstraal, geschreven door de saint-simonist G.W. van der Voo. De eenmans-aard van dat blad kan niet met zekerheid vastgesteld worden omdat van De Lichtstraal geen enkel exemplaar bewaard gebleven is.20

Van der Voo behandelde in De Lichtstraal diverse maatschappelijke kwesties vanuit saint-simonistisch perspectief, en hij deed dat opmerkelijk genoeg niet anoniem. Dat was juist zo opvallend omdat zijn stukken bol stonden van de ‘persoonlijkheden’ en ‘hatelijkheden’.21 R.C. Meijer nam hem dat kwalijk, want een dergelijke toonzetting zou de goede zaak alleen maar schaden. In 1859 trok hij zich terug als uitgever van De Lichtstraal, en inmiddels had hij ook zijn eigen eenmansondernemingen moeten staken, want de drie bladen telden elk slechts 50 abonnees. Met De Lichtstraal was het nog droeviger gesteld. Toen Meijer van zijn vriend Andries Abraham Andreson hoorde dat hij abonnee was geworden van De Lichtstraal kon hij antwoorden: Oh, ben jij dat! Het zou bij die ene abonnee blijven. De overige exemplaren van de oplage van plusminus 75 exemplaren verspreidde Van der Voo gratis onder geestverwanten.

R.C. Meijer was het ‘onechte’ kind van Baron d’Ablaing van Giessenburg, die van 1871-1874 het ‘eenmanstijdschrift’ Vragen van den dag heeft uitgegeven. Ook dat was een

politiek blad, met in dit geval een voorkeur voor economische onderwerpen.

Het is maar de vraag of we bij de drie laatstgenoemde bladen nog wel van een ‘literair’ eenmanstijdschrift kunnen spreken. Ze staan overigens ook niet in de lijst van Mathijsen/Wiskerke, maar het verschil met een blad als De rarekiek of Vliedende Blaadjes is te klein om ze hier ongenoemd te laten. De zoektocht naar literaire eenmanstijdschriften in de negentiende eeuw kan gemakkelijk verzanden in het zoeken naar definities, zoals uit de besproken tijdschriften blijkt. Een eeuw later valt nauwelijks nog te reconstrueren wie de schrijver van een tijdschrift was, òf het wel een tijdschrift was, en in hoeverre het door tijdgenoten als een literair blad werd beschouwd. Wie de voorbeelden bekijkt moet wel haast concluderen dat ‘het literaire eenmanstijdschrift’ in de negentiende eeuw geen begrip was. Misschien omdat een actuele kwestie gemakkelijker afgedaan kon worden met een pamflet of brochure, maar vermoedelijk speelt ook mee dat er nog geen echte persoonlijkheidscultus rondom de literaire auteur bestond. Waren potentiële eenmanskandidaten eigenlijk wel op een eenmanstijdschrift uit? De volgende twee voorbeelden doen daaraan twijfelen.

De Levensbode, tijdschrift op onbepaalde tijden door Johannes van Vloten wordt door zijn biografe ‘zijn eigen tijdschrift’ genoemd waarin hij naar hartelust kon polemiseren.22 Van Vloten als eenmanstijdschriftenschrijver lijkt geen onwaarschijnlijke typering. Hij had er alles voor in huis. Hij was een idealist, gefnuikt in zijn ambities, een eenling met een scherpe pen en met genoeg uithoudingsvermogen om het vele jaargangen vol te houden. Zijn Levensbode verscheen van 1865 tot 1881.

Net als honderd jaar later W.F. Hermans, lag ook Johannes van Vloten overhoop met de Groningse universiteit. Hij was bij een benoeming om persoonlijke redenen gepasseerd, zodat hij zijn kersverse tijdschrift opdroeg aan ‘de onbevooroordeelde minderheid der Groninger Curatoren’ die hem in tegenstelling tot de ‘zedelijk zwakkere meerderheid’ wel had gesreund. Kritiek op het denkende deel der natie vulde nog vele malen de kolommen in zijn blad. Vooral de moderne dominees, ‘godgeleerde wormen’ zoals hij hen noemde, moesten het ontgelden. In 1875 verschijnt als mederedacteur H.J. Berz, ‘den wakkere jonge natuurgeleerde’ op de titelpagina van De Levensbode. Bij die gelegenheid onthulde Van Vloten dat deze figuur al een paar jaar aan het blad meewerkte. Ook staan er niet-ondertekende stukken van C. Busken Huet en A.S. Kok in het blad.23 Kennelijk was medewerking van derden bij het schrijven van een ‘eigen tijdschrift’ geen probleem.

Bij Elise van Calcar gebeurde het omgekeerde. Zij was niet alleen de schrijfster van het al genoemde Op de grenzen van twee werelden, maar heeft tegen wil en dank nòg een ‘eenmanstijdschrift’ op haar naam staan. Tijd en toekomst, in het licht van geloof en hoop verscheen in 1858 bij uitgever A.C. Kruseman en moest ‘een blad aan vrouwelijke geestesbeschaving gewijd, handelende over al die groote denkbeelden, die als vragen van den dag onzen tijd beheerschen’ worden. Mannen mochten het ook lezen, maar ‘het spreekt vanzelf dat eene vrouw in de eerste plaats voor hare zusters arbeidt,’ schreef Van Calcar.24 Oorspronkelijk zou het tijdschrift ook alleen door vrouwen geschreven worden, maar daar zag Kruseman niets in. Van Calcar vroeg onder anderen Carel Vosmaer en A.L.G.

Bosboom-Toussaint als medewerkers, maar beiden konden voor het moment nog niks toezeggen. Anderen leverden wel iets in maar: ‘reeds heb ik een portefeuille vol onbruikbare waar teruggestuurd’, mopperde Van Calcar, ‘want ik wil liever alleen werken dan met sukkels’.25 Uiteindelijk schreef ze dus zelf het hele blad vol. Tijd en toekomst werd nauwelijks besproken, en slechts weinigen tekenden in. Kruseman vreesde een financiële strop. De inhoud van het blad was vlees noch vis. Wat jeugdherinneringen, een novelle, een christelijk vertoog, en dat in een enigszins stug proza, want Van Calcar vond stijl minder belangrijk dan ideeën: ‘Er is veel meer strijd en diepte in het leven dan in dien kopjes-thee-stijl kan worden uitgedrukt’, zei ze in een interview.26 Een jaar lang had elke maand een nieuwe aflevering moeten verschijnen, maar na het derde nummer werd de uitgave gestaakt. Tijd en toekomst vertoont alle kenmerken van een eenmanstijdschrift, maar uit de correspondentie met haar uitgever blijkt dat dat helemaal niet Van Calcars bedoeling was.

In haar spiritismetijdschrift Op de grenzen van twee werelden stonden wèl eens berichten van derden, maar die kwamen uit het hiernamaals. Een van de gestorvenen die via een medium met Elise van Calcar correspondeerden, was overigens Johannes van Vloten, die haar liet weten berouw te hebben van zijn goddeloosheid. De enige aardse medewerking aan Op de grenzen van twee werelden kwam van haar man, die het blad uitgaf. Hij was het ook die na haar dood in 1904 de laatste jaargang afmaakte, in de geest van zijn overleden echtgenote.27 Of was het de geest van Elise die de laatste pagina’s volschreef? Toen ook Herman van Calcar een jaar later, in de nacht van 6 op 7 augustus, gestorven was, vond de verpleegster’s morgens op de vensterbank een witte roos.