Archief: DBNL

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (5)

Nop Maas Mens en dier

Darwin en zijn geestverwanten verontrustten hun medemensen in de vorige eeuw met de bewering dat de mens niet in zijn volle glorie door God geschapen was, zoals in de bijbel staat, maar dat hij het product zou zijn van een evolutie, waarin de aap als een belangwekkend voorstadium beschouwd moest worden. Deze relatie tussen mens en dier zou het geestelijke leven decennia lang diepgaand beïnvloeden. Vooral uit christelijke hoek kwamen er allerlei bezwaren, al was ook voor vele niet-christenen de relatie met die harige viervoeters een schokkend idee.

In de literatuur speelt de kwestie eveneens een belangrijke rol. De naturalistische auteurs waren overtuigd van Darwins gelijk en zij behandelden hun personages dan ook vaak alsof ze ieder moment terug konden vallen in hun dierlijke voorstadium. Vergelijk bijvoorbeeld titels als La bête humaine van Zola en Een nest menschen van August P. van Groeningen. Frans Netscher karakteriseert een gezelschapsjuffrouw in de novelle ‘Stille waters’ als een trouwe, brave hond, terwijl Marcellus Emants in ‘Op zee’ de mens vergelijkt met een karrenpaard.

Literaire tegenstemmen komen van domineedichters. Bernard ter Haar geeft in zijn gedicht ‘Aan een baviaan’ wel toe dat er enige gelijkenis is tussen aap en mens, maar benadrukt toch vooral het essentiële verschil: de gerichtheid van de mens op een toekomstig leven na de dood. En blijkens de tekst in het hart van de hierbij afgedrukte karikatuur moest ook de domineedichter J.J.L. ten Kate (1819-1889) weinig hebben van de veronderstelde voorvader van de mens.

Ten Kate publiceerde zijn epische dichtwerk De schepping in 1866. Hij probeerde hierin de bijbelse versie van het scheppingsverhaal in overeenstemming te brengen met de moderne inzichten van geologen en paleontologen. Dat was geen geringe opgave, merkte een recensent op, want Ten Kate moest een schepping van één week rijmen met een evolutie van miljoenen eeuwen. Hij kwam uit dit probleem door de aanduiding ‘dag’ in de bijbel te interpreteren als ‘tijdperk’. De dichter laat zich uiteraard de gelegenheid niet ontgaan, uitgebreid te zingen over wolken, wind, sneeuw en regen, bomen, planten, de vogelen des velds, diverse viervoeters en het eerste mensenpaar. Lam, rund, paard en kameel hebben bij Ten Kate een aanmerkelijk betere pers dan wolf, leeuw, tijger en hyena. En de aap dient als contrast met de trouwe viervoeter die huis en hof bewaakt. Ondanks dit verschil in waardering stelt de dichter dat alle schepselen zonder onderscheid het ‘stempelmerk’ van de Almacht dragen en dat ze hun functie hebben in het ‘groote Ontwikklingswerk’.

Bij geloofsgenoten ontmoette Ten Kates tour de force meer waardering dan bij de ongodisten. Deze laatsten hadden nog wel een zekere waardering voor het gemak waarmee Ten Kate rijmde, maar ze maakten zich ook vrolijk over de merkwaardigheden die het epos bevat. Zo wordt er van de wolken beweerd dat ze opgehangen zijn ‘aan een Niet’, hetgeen Carel Vosmaer bracht tot de vast-

stelling: ‘Mij dunkt als iets opgehangen is, dan hangt het ook ergens aan, anders is het niet opgehangen.’ Conrad Busken Huet werd door De schepping geïnspireerd tot een venijnige kritiek, waarin hij het werk classificeerde als ‘stichtelijke lektuur in dichtmaat’. Huet vatte Ten Kates voorstelling van vierduizend jaar wereld en zijn bewoners samen als die van een bolvormig lazaret, binnen welks muren zich een krankzinnigengesticht, een asiel voor gevallen vrouwen, een jeneverpaleis en een verbeterhuis bevinden. Steeds verwijzend naar bladzijden in De schepping en de daarbij behorende toelichtingen wees hij op het averechtse van Ten Kates optimistische voorstelling van zaken: ‘De eerste mensch heeft namelijk niet weten te onderscheiden, dat alleen vrije wederliefde voor de Hoogste liefde zijne kroon kon zijn (bladz. 196); en omdat hij te weinig psychologie kende om dit goed te begrijpen, zijn hijzelf en al zijn nakomelin-

gen vagebonden en bandieten geworden: een ras van ontuchtigen, dronkaards, moordenaars en dieven, een geslacht van voorbestemde lijken vooral (bladz. 196-199). Er leefde evenwel een God, die zich over dat bedelpak ontfermde, toen het te laat was (bladz. 199).’ Allerlei herstelmaatregelen culmineerden in het optreden van Jezus van Nazareth. ‘Sedert dien tijd, en om die reden, gaat alles hier beneden veel beter. Het met Jezus verschenen goddelijk leven is, in zijn geest en in zijn woord, na hem op aarde gebleven (bladz. 228), en reeds heeft één werelddeel dientengevolge de logen-altaren verbroken, zoodat nu nog slechts drie vierden van het menschdom teregt gebragt behoeven te worden (bladz. 230). Langzamerhand wordt de aarde weder een Paradijs, evenals na het steenkooltijdvak; de wetgeving der beschaafde volken heeft liefde tot grondslag; er zijn tegenwoordig geen slaven meer; in de gevangenissen worden psalmen gezongen; in den oorlog schieten de menschen elkander bijna niet meer dood; de mannen zouden vrouwen wenschen te zijn, zoo goed hebben de vrouwen het; het oude is voorbijgegaan, alles is nagelnieuw geworden (bladz. 230, 231). Het werk van Christus spoedt dan ook ten einde, en de eeuwige Sabbathsviering is reeds ingegaan (bladz. 232).’

Op 6 januari 1870 ontvingen de lezers van het kritisch-satirische blad Asmodée als premieplaat een karikatuur die geïnspireerd is op Ten Kates magnum opus. Volgens de redactie kreeg zij de karikatuur op nieuwjaarsdag ten geschenke, vergezeld van een kort briefje:

‘Mijnheer de Redacteur.

Daar er nog steeds illustratien op de Schepping van ten Kate ontbreken, en ik bij de lezing door eene plaats bijzonder begeesterd werd, vind ik het niet ongepast UEd. te verzoeken, de nevensgaande prent, ’t zij in uw veelgelezen blad, ’t zij als premieplaat een plaatsjen te geven. – Mij van uw medewerking in dezen overtuigd houdende, blijf ik

UEd. Dw. Dienaar

Een bewonderaar der Schepping.’

 

De tekenaar nam het op voor de door Ten Kate gesmade apen. Terwijl deze harige beestjes bovenaan hun natuurlijke leven leiden, worden beneden de onnatuurlijke bezigheden van de mensen geschetst: Ten Kate die in toga zijn lier beroert, een balletdanseres en een soldaat in actie, twee dronkelappen en een pluimstrijkend paartje. De figuur midden-links illustreert wellicht enkele regels van Ten Kate in de zevende en laatste zang van De Schepping. Hij spreekt daar over het legioen vijandige Goden dat ‘de Onschuld verkracht, en uit moederlijke armen/Den zuigeling wegrukt.’ De tekenaar maakte in ieder geval duidelijk, dat de negentiende-eeuwse mensen de apen verre de baas waren in onnatuurlijkheid van kleding en optreden.

Literatuur

Cd. Busken Huet, Litterarische fantasien en kritieken vii;

C. Vosmaer in De Nederlandsche Spectator, 1867;

J.J.L. ten Kate, De schepping, Utrecht 1866.

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (5)

Nop Maas Mens en dier

Darwin en zijn geestverwanten verontrustten hun medemensen in de vorige eeuw met de bewering dat de mens niet in zijn volle glorie door God geschapen was, zoals in de bijbel staat, maar dat hij het product zou zijn van een evolutie, waarin de aap als een belangwekkend voorstadium beschouwd moest worden. Deze relatie tussen mens en dier zou het geestelijke leven decennia lang diepgaand beïnvloeden. Vooral uit christelijke hoek kwamen er allerlei bezwaren, al was ook voor vele niet-christenen de relatie met die harige viervoeters een schokkend idee.

In de literatuur speelt de kwestie eveneens een belangrijke rol. De naturalistische auteurs waren overtuigd van Darwins gelijk en zij behandelden hun personages dan ook vaak alsof ze ieder moment terug konden vallen in hun dierlijke voorstadium. Vergelijk bijvoorbeeld titels als La bête humaine van Zola en Een nest menschen van August P. van Groeningen. Frans Netscher karakteriseert een gezelschapsjuffrouw in de novelle ‘Stille waters’ als een trouwe, brave hond, terwijl Marcellus Emants in ‘Op zee’ de mens vergelijkt met een karrenpaard.

Literaire tegenstemmen komen van domineedichters. Bernard ter Haar geeft in zijn gedicht ‘Aan een baviaan’ wel toe dat er enige gelijkenis is tussen aap en mens, maar benadrukt toch vooral het essentiële verschil: de gerichtheid van de mens op een toekomstig leven na de dood. En blijkens de tekst in het hart van de hierbij afgedrukte karikatuur moest ook de domineedichter J.J.L. ten Kate (1819-1889) weinig hebben van de veronderstelde voorvader van de mens.

Ten Kate publiceerde zijn epische dichtwerk De schepping in 1866. Hij probeerde hierin de bijbelse versie van het scheppingsverhaal in overeenstemming te brengen met de moderne inzichten van geologen en paleontologen. Dat was geen geringe opgave, merkte een recensent op, want Ten Kate moest een schepping van één week rijmen met een evolutie van miljoenen eeuwen. Hij kwam uit dit probleem door de aanduiding ‘dag’ in de bijbel te interpreteren als ‘tijdperk’. De dichter laat zich uiteraard de gelegenheid niet ontgaan, uitgebreid te zingen over wolken, wind, sneeuw en regen, bomen, planten, de vogelen des velds, diverse viervoeters en het eerste mensenpaar. Lam, rund, paard en kameel hebben bij Ten Kate een aanmerkelijk betere pers dan wolf, leeuw, tijger en hyena. En de aap dient als contrast met de trouwe viervoeter die huis en hof bewaakt. Ondanks dit verschil in waardering stelt de dichter dat alle schepselen zonder onderscheid het ‘stempelmerk’ van de Almacht dragen en dat ze hun functie hebben in het ‘groote Ontwikklingswerk’.

Bij geloofsgenoten ontmoette Ten Kates tour de force meer waardering dan bij de ongodisten. Deze laatsten hadden nog wel een zekere waardering voor het gemak waarmee Ten Kate rijmde, maar ze maakten zich ook vrolijk over de merkwaardigheden die het epos bevat. Zo wordt er van de wolken beweerd dat ze opgehangen zijn ‘aan een Niet’, hetgeen Carel Vosmaer bracht tot de vast-

stelling: ‘Mij dunkt als iets opgehangen is, dan hangt het ook ergens aan, anders is het niet opgehangen.’ Conrad Busken Huet werd door De schepping geïnspireerd tot een venijnige kritiek, waarin hij het werk classificeerde als ‘stichtelijke lektuur in dichtmaat’. Huet vatte Ten Kates voorstelling van vierduizend jaar wereld en zijn bewoners samen als die van een bolvormig lazaret, binnen welks muren zich een krankzinnigengesticht, een asiel voor gevallen vrouwen, een jeneverpaleis en een verbeterhuis bevinden. Steeds verwijzend naar bladzijden in De schepping en de daarbij behorende toelichtingen wees hij op het averechtse van Ten Kates optimistische voorstelling van zaken: ‘De eerste mensch heeft namelijk niet weten te onderscheiden, dat alleen vrije wederliefde voor de Hoogste liefde zijne kroon kon zijn (bladz. 196); en omdat hij te weinig psychologie kende om dit goed te begrijpen, zijn hijzelf en al zijn nakomelin-

gen vagebonden en bandieten geworden: een ras van ontuchtigen, dronkaards, moordenaars en dieven, een geslacht van voorbestemde lijken vooral (bladz. 196-199). Er leefde evenwel een God, die zich over dat bedelpak ontfermde, toen het te laat was (bladz. 199).’ Allerlei herstelmaatregelen culmineerden in het optreden van Jezus van Nazareth. ‘Sedert dien tijd, en om die reden, gaat alles hier beneden veel beter. Het met Jezus verschenen goddelijk leven is, in zijn geest en in zijn woord, na hem op aarde gebleven (bladz. 228), en reeds heeft één werelddeel dientengevolge de logen-altaren verbroken, zoodat nu nog slechts drie vierden van het menschdom teregt gebragt behoeven te worden (bladz. 230). Langzamerhand wordt de aarde weder een Paradijs, evenals na het steenkooltijdvak; de wetgeving der beschaafde volken heeft liefde tot grondslag; er zijn tegenwoordig geen slaven meer; in de gevangenissen worden psalmen gezongen; in den oorlog schieten de menschen elkander bijna niet meer dood; de mannen zouden vrouwen wenschen te zijn, zoo goed hebben de vrouwen het; het oude is voorbijgegaan, alles is nagelnieuw geworden (bladz. 230, 231). Het werk van Christus spoedt dan ook ten einde, en de eeuwige Sabbathsviering is reeds ingegaan (bladz. 232).’

Op 6 januari 1870 ontvingen de lezers van het kritisch-satirische blad Asmodée als premieplaat een karikatuur die geïnspireerd is op Ten Kates magnum opus. Volgens de redactie kreeg zij de karikatuur op nieuwjaarsdag ten geschenke, vergezeld van een kort briefje:

‘Mijnheer de Redacteur.

Daar er nog steeds illustratien op de Schepping van ten Kate ontbreken, en ik bij de lezing door eene plaats bijzonder begeesterd werd, vind ik het niet ongepast UEd. te verzoeken, de nevensgaande prent, ’t zij in uw veelgelezen blad, ’t zij als premieplaat een plaatsjen te geven. – Mij van uw medewerking in dezen overtuigd houdende, blijf ik

UEd. Dw. Dienaar

Een bewonderaar der Schepping.’

 

De tekenaar nam het op voor de door Ten Kate gesmade apen. Terwijl deze harige beestjes bovenaan hun natuurlijke leven leiden, worden beneden de onnatuurlijke bezigheden van de mensen geschetst: Ten Kate die in toga zijn lier beroert, een balletdanseres en een soldaat in actie, twee dronkelappen en een pluimstrijkend paartje. De figuur midden-links illustreert wellicht enkele regels van Ten Kate in de zevende en laatste zang van De Schepping. Hij spreekt daar over het legioen vijandige Goden dat ‘de Onschuld verkracht, en uit moederlijke armen/Den zuigeling wegrukt.’ De tekenaar maakte in ieder geval duidelijk, dat de negentiende-eeuwse mensen de apen verre de baas waren in onnatuurlijkheid van kleding en optreden.

Literatuur

Cd. Busken Huet, Litterarische fantasien en kritieken vii;

C. Vosmaer in De Nederlandsche Spectator, 1867;

J.J.L. ten Kate, De schepping, Utrecht 1866.

Arno van der Valk+
Alfred Issendorfs terugkeer naar het Noorden
Noorse belangstelling voor Nooit meer slapen

Voor het beeld van een schrijver zijn interviews een belangrijke bron van informatie. Niet voor niets zijn van enkele prominente, hedendaagse Nederlandse auteurs interviewbundels verschenen.1 Zo heeft Frans A. Janssen een aantal interviews met Willem Frederik Hermans toegankelijk gemaakt door middel van de bloemlezing Scheppend nihilisme (1979, ²1983). De interviews met Hermans die in het buitenland zijn verschenen, zijn echter minder goed bereikbaar, terwijl juist zij laten zien hoe van buitenaf tegen de auteur en zijn werk wordt aangekeken.

Mij zijn slechts vier niet-Nederlandstalige interviews met Hermans bekend, waarvan de meest recente werd gepubliceerd bij het verschijnen van de Noorse vertaling van Nooit meer slapen, Hermans’ succesvolle roman uit 1966.2 In het Noorse avondblad Aftenposten van woensdag 1 april 1992 combineerde literatuurweten-schapper Petter Aaslestad een aankondiging van de Noorse vertaling Aldri sove mer met een interview, onder de titel ‘Ekstreme Finnmark’.

Hieronder volgt een integrale vertaling van Aaslestads artikel, gevolgd door kanttekeningen bij de inhoud ervan en bij de Noorse uitgave van Nooit meer slapen.3

Petter Aaslestad/Extreem Finnmark

Over enige dagen is de roman Aldri sove mer van de Nederlandse auteur Willem Frederik Hermans verkrijgbaar. Een archeologische expeditie naar de hoogvlakte van Finnmark vormt de handeling van het boek, maar in de eerste plaats is het een studie van de menselijke inborst onder extreme omstandigheden. Aldri sove mer is uitgegeven in 1965, beleefde 21 drukken en wordt tot de klassiekers uit de Nederlandse naoorlogse literatuur gerekend.

 

Een jonge Nederlandse geoloog, Alfred Issendorf gaat naar Noorwegen om in Finnmark veldonderzoek te doen. De ontmoeting met Noorwegen en de

natuur verloopt echter anders dan gepland. Op de hoogvlakte van Finnmark, in het bijzijn van drie goed geoutilleerde en getrainde Noorse collega’s, glijdt de onervaren Alfred zowel in letterlijke als in figuurlijke zin uit. Met een kapot been, een onbruikbare uitrusting en kwellende gedachten over een complot waarvan hij wellicht het slachtoffer is, zwerft hij ten slotte alleen rond over de hoogvlakte.

Met de uitgave van Aldri sove mer is eindelijk een van de belangrijkste werken uit de naoorlogse Nederlandse literatuur in het Noors voorhanden.

Willem Frederik Hermans maakt samen met Hugo Claus, Harry Mulisch en Gerard Reve deel uit van ‘de grote vier’ van de hedendaagse Nederlandstalige literatuur. Zij zijn allen ver over de helft van hun leven; in Nederland kost het tijd om de Parnassus te veroveren.

Op grond van talloze polemieken en verscheidene rechtszaken over de vrijheid van meningsuiting, is Hermans gedurende de naoorlogse periode een omstreden persoon geweest. Het is vele jaren geleden dat de schrijver voor het laatst in Nederland woonde. Hij geeft telkens nieuw werk uit, maar heeft verder weinig direct contact met het literaire milieu. Hermans is daarentegen veelvuldig te gast bij de massamedia. In het heterogene, uiterst tolerante Nederland mag men personen met controversiële meningen graag.

Hermans is blij dat Aldri sove mer nu eindelijk in Noorwegen wordt uitgegeven. Damokles Mørkerom, over de verzetsstrijd tijdens de oorlog, verscheen in 1973 in het Noors. Dat het in de jaren zestig, tamelijk verrassend, niet tot een vertaling van zijn Noorwegen-roman kwam, moeten we denk ik toeschrijven aan toevallige omstandigheden, die bij alle schrijvers zo’n grote rol spelen.

Tevergeefs leven

Gedurende de expeditie, terwijl de vier jonge geologen de tent pakken of door een rivier klauteren, bediscussiëren zij Wittgenstein en

Jezus, Scott en Amundsen; en vertellen ze elkaar over toekomstdromen of familietraum’s. Zoals men dat doet tijdens een voettocht.

De handeling van het verhaal zal hier niet verklapt worden. Maar kent men Hermans, dan weet men dat zijn personages zelden de juiste dingen vinden; hun intensief zoeken naar inzicht eindigt meestal in chaos.

De roman is zowel een parodiërend anti-epos als een spannend reisverhaal. Achter alle spanning, humor en ironie is het evenwel de aan het leven ten grondslag liggende absurditeit die de thematische kern vormt.

Hermans: ‘Een van de eersten die ik las toen ik jong was, was Kafka. Wat ik bij hem waardeerde, was dat het ging over echte mensen, zelfs als het leven om hen heen niet in balans was. Ook kende hij de goede humor van het Jiddisch theater. Beckett daarentegen verveelt me. Hij schreef te weinig en dronk des te meer. Op alle fronten zijn zijn boeken te mager. Voor mij is een absoluut vereiste dat literatuur over echte mensen gaat.

Ik heb grote sympathie voor hen die vergeefs hebben geleefd. Vaak schrijf ik artikelen over vergeten wetenschappers uit de achttiende of negentiende eeuw. Mijn grootste hobby is oude schrijfmachines te verzamelen. De pioniers achter deze fantastische uitvindingen zijn vergeten. Slechts uiterst weinigen ter wereld, zoals Shakespeare, Newton en Beethoven, zijn onsterfelijk. Enkele anderen kunnen door kunst of wetenschap hun leven twintig, dertig jaar verlengen, maar de meesten verdwijnen onmiddellijk?’

Mythen over Noorwegen

Aldri sove mer is tot nu toe in Nederland in niet minder dan 21 drukken verschenen. Het keert terug op alle leeslijsten en heeft ongetwijfeld het beeld bepaald dat de Nederlanders hebben van bijvoorbeeld lichte zomernachten, gravlaks en muggen op de hoogvlakte van Finnmark.

Hermans: ‘Ik besef dat het boek mythevormend heeft gewerkt, maar voor mij is fictie slechts interessant als deze ook de werkelijkheid eerbiedigt. Niets van het uiterlijke kader van Aldri sove mer is verdicht. Het is ten volle mogelijk over de hoogvlakte van Finnmark het voetspoor van de hoofdpersoon te volgen.

Ik was zelf op twee wetenschappelijke expedities in Finnmark in het begin van de jaren zestig en terwijl ik daar was, kreeg ik het idee voor het boek. Ik wil niet zeggen hoeveel van het boek autobiografisch is, maar alles met betrekking tot Noorwegen was correct op het moment dat ik het schreef.

Ik heb nog steeds vrienden in Noorwegen van die tochten, maar direct verbonden met het land ben ik niet. Het was eerst later dat ik Hamsun las. Wat een auteur. Ik kan begrijpen dat men associaties krijgt met de Kristiania-zwerftochten van de held uit Sult als Alfred zich alleen over de hoogvlakte voortbeweegt. Ze worden allebei bij tijden gedomineerd door dezelfde mengeling van grootheids- en achtervolgingswaan?’

Onze vader Flaubert

De onvergetelijke professor Nummedal uit het openingshoofdstuk van Aldri sove mer heeft een naamgenoot in de Noorse geschiedenis van de archeologie. In zijn tijd, de jaren twintig, trok een zekere Nummedal naar Finnmark en vond binnen enkele uren wat hij zocht, de oorsprong van Noord-Noorse nederzettingen! Een ironisch contrast met Alfred die weken zocht zonder resultaat.4

Hermanns5: ‘De naam Nummedal vond ik volkomen toevallig in een of ander register. Dat betekent absoluut niets. Ik ben weinig geïnteresseerd in wat over mijn werk geschreven wordt. En ik heb geen enkel plezier in het bediscussiëren van interpretaties.

Stilistisch sta ik in de schuld bij Multatuli, onze belangrijkste romanschrijver uit de vorige eeuw. Ik bewonder zijn moedige strijdlust, onder andere in Max Havelaar (in 1983 in het Noors vertaald), wat leidde tot de ontmaskering van het Nederlandse wanbestuur in de koloniën.

Voor mij hebben de moeilijkheden meestal gelegen in het tot stand brengen van een zo effectvol mogelijke beschrijving. Er is niets voor nodig een zin volledig te vernielen. Zo bekeken is het, als alles bijeenkomt, Flaubert die ons aller vader is.’

Op jacht naar samenhang

Op zijn reis door Noorwegen vindt Alfred niets van hetgeen waarvoor hij erop uittrekt, noch op geologisch noch op persoonlijk gebied. De samenhangen die hij ziet achter alle list en bedrog, blijken toevalligheden zonder betekenis te zijn.

Als Hermans-lezer moet men evenwel als uitgangspunt nemen dat de toevallige gedeelten van betekenis plotseling een netwerk van verscholen verbanden met elkaar kunnen vormen.

Hermans: ‘Nu ben ik bezig met Kierkegaard. “De maan is het geweten van de aarde,” zegt hij ergens. Ik weet niet wat het betekent, maar die zin is een fantastische vondst.

Søren Kierkegaards vader was een arme provinciale piëtist. Hij vervloekte God, trok naar Kopenhagen en werd heel rijk. Maar vijf van zijn zeven kinderen en twee echtgenotes ontvielen hem binnen korte tijd. Het is duidelijk dat zo’n man, na bijna al zijn naasten naar het graf gebracht te hebben, zich op een dag moet afvragen waarom hij nu niet anders heet dan juist “kerkhof”. Natuurlijk heeft deze naam niets te maken met de eigenlijke betekenis. De man ziet een samenhang die er niet is, toch kan hij het niet laten na te denken over deze samenhang.’

Aldri sove mer

De bovenstaande aankondiging van de door Eva Paasche verzorgde vertaling van Nooit meer slapen was de eerste in een reeks van vijftien besprekingen in de Noorse pers. Zo stonden er besprekingen in twee van de drie grote dagbladen, Aftenposten en Dagbladet, en in het enige bedrijfseconomisch dagblad dat Noorwegen kent, Naeringsavis. Maar ook in grote regionale dagbladen als Adresseavisen in Trondheim en Bergens Tidene. De verspreiding werd nog vergroot door de aandacht in lokale bladen als Agderposten, Tønsbergs Blad, Faedrelandsvennen in het zuiden en Nordlys en Nordlands Framtid in het noorden van Noorwegen.6 In totaal bedroeg de oplage van de kranten waarin recensies verschenen anderhalf miljoen exemplaren.

Opgemerkt moet worden dat het veelal eenkolomsbesprekingen betreft. Daar staat tegenover dat alle besprekingen positief van toon zijn, er slechts één stapelrecensie bij zit en zes besprekingen voorzien zijn van een afbeelding. Opvallend is ook dat het artikel van Aaslestad wordt nageschreven. Hiermee wordt mijn veronderstelling bevestigd dat het artikel van Aaslestad bedoeld is als promotie van de vertaling. Het nawoord van vertaalster Eva Paasche duidt er in ieder geval op dat bespreker Aaslestad een bijdrage heeft geleverd aan de vertaling. En of het nu wel of niet tot zijn verdienste gerekend mag worden, feit is dat viervijfde van de oplage werd verkocht.7

Drie fouten

Vertaalster Eva Paasche mag dan in haar nawoord Petter Aaslestad bedanken voor zijn inzicht en goede raad, hij vergiste zich in zijn artikel desalniettemin driemaal. Ten eerste moet er natuurlijk sprake zijn van een geologische in plaats van een archeologische expeditie. In de tweede plaats verscheen de oorspronkelijke uitgave van Nooit meer slapen niet in 1965 maar in 1966, terwijl ook de Noorse vertaling van De donkere kamer van Damokles verkeerd wordt gedateerd. Damokles Mørkerom, vertaald door Bjørn Braaten, werd niet in 1973, maar in 1962 door Gyldendal Norsk Forlag uitgegeven.

Deze vergissingen ten spijt is het inderdaad verrassend te noemen dat het niet eerder tot een Noorse vertaling van Nooit meer slapen kwam. Gezien het succes van de

Zweedse vertaling Aldrig mera sova (1968), waarvan de oplage van 3.300 exemplaren nagenoeg werd uitverkocht, en de hechte band tussen de literatuur van beide landen, zou het logisch zijn geweest als ook de Noorse vertaling rond die tijd was verschenen. De meeste recensenten van Aldri sove mer verwonderen zich dan ook over de gevolgde vertaalpolitiek. Erik Fosnes Hansen veronderstelt dat het te maken heeft met een wederzijds kennisgebrek: de Nederlanders zelf kennen immers weinig meer van de Noorse literatuur dan de namen Ibsen en Hamsun. Het Noorse kennisgebrek met betrekking tot de Nederlandse literatuur betreurt hij overigens, omdat hij Aldri sove mer evenals zijn collega-recensenten zeer positief waardeert. Aangezien ook deze vertaling tot stand is gekomen met steun van het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds, zou verondersteld kunnen worden dat het ‘gewoon’ een kwestie van geld is geweest.

Mythen over Noorwegen

Hoewel door toedoen van Greenpeace ook de walvissenjacht een goede kans maakt te figureren in een top drie van Noorse specialiteiten, zal die top drie waarschijnlijk inderdaad bestaan uit de door Aaslestad genoemde middernachtzon, gravlaks en muggen.

De mythe rond de gravlaks is in Noorwegen zelf niet minder hardnekkig dan daarbuiten. De consumptie van dit traditioneel Noors zalmgerecht – waarvoor de zalm, alvorens hij gemarineerd en met een dillesaus geserveerd wordt, eerst tijdelijk wordt ‘begraven’ – is namelijk niet geheel zonder gevaar en daarover worden in Noorwegen aan tafel graag sterke verhalen verteld.

Een van die verhalen zal kattenliefhebber Hermans aan het hart zijn gegaan. Een gezelschap had uit balorigheid de lekkernij gevoerd aan de kat van hun gastvrouw. Toen de gasten ’s nachts in beschonken toestand het huis verlieten, lag de kat dood voor de deur. Prompt liet het hele gezelschap zich in het ziekenhuis de maag leegpompen, om eenmaal ontnuchterd te vernemen dat de kat, na te zijn doodgereden, door de ongelukkige bestuurder op de stoep was gelegd.8

Aan de mythe rond de muggen besteedden de Noorse recensenten uitvoerig aandacht. Turid Larsen noemt het boek een aanrader voor de paasvakantie, maar waarschuwt wel op te passen voor muggen. Arthur Tørå vraagt zich af in welke Europese roman de hoofdpersoon vaker een muggenstick gebruikt en Mia Bull-Gundersen gaf haar recensie zelfs de titel ‘Nederlandse ontmoeting met muggen’. Wat de muggen betreft was het toepasselijk geweest als er door W.F. Hermans gemaakte foto’s bij de recensies waren afgedrukt.

Foto’s en omslagen

Bij het interview van Aaslestad en vier andere recensies is een door Hermans’ Noorse reisgenoot Torbjørn Fjellang (1925) gemaakte foto afgedrukt. Deze foto toont Hermans met een anti-muggenhoed. Op zijn tochten door Finnmark maakte Hermans echter zelf ook talrijke foto’s. In de Haagse Post van 12 maart 1966 verklaarde hij daarover: ‘In het boek laat ik water in Alfreds lens terecht ko-

men, maar wat mij is gebeurd, is misschien nog wel erger: ik heb het rolletje foto’s thuis per ongeluk in de vuilnisbak gegooid.’ Van de overgebleven foto’s zijn er drie opgenomen in Vrij Nederland van 2 mei 1991. Een daarvan toont ons Torbjørn Fjellang met een capuchon tjokvol muggen. Ook op een van de vijf in Koningin Eenoog (1986) gepubliceerde foto’s zijn de muggen op Fjellangs hoofd duidelijk zichtbaar.9

Kennelijk zijn twee van de bewaard gebleven foto’s gebruikt voor de omslagen van de zesde tot en met de veertiende druk (1969-1977) en de vijftiende druk tot en met de drieëntwintigste druk (1979-1993) van Nooit meer slapen.10 De eerstgenoemde foto toont Fjellang naast een rotsblok op een eindeloze hoogvlakte. Een foto overigens waarvan ten tijde van de tentoonstelling ‘Hermans is hier geweest’ (1991-1992) in het Letterkundig Museum door de nblc een puzzel is vervaardigd.

Het omslag van Aldri sove mer wordt niet gesierd door een foto maar door een afbeelding van een schilderij vervaardigd door de Noors-Franse kunstenares Anna-Eva Bergman (1909-1987), getiteld Finnmark, vinter (1966). Het gaat om koele, dimensieloze metalen vormen, die zo kenmerkend zijn voor de herinneringen aan arctische landschappen en Noorse natuurmystiek in het oeuvre van Bergman gedurende de jaren vijftig en zestig. Persoonlijk vraag ik me af waarom een zomers boek als Nooit meer slapen zo’n winterse omslag heeft. De overeenkomst in scheppingsjaar zal toch niet een rol hebben gespeeld? Dat neemt niet weg dat Anna-Eva Bergman een kunstenares van formaat is en dat uitgever Gyldendal in ieder geval niet verweten kan worden dat Hermans tekort is gedaan.

Knut Hamsun

In het interview refereert Hermans aan lezersassociaties met de roman Sult (1890) van de Noorse Nobelprijswinnaar Knut Hamsun (1859-1952). Toen dit boek in Nederlandse vertaling verscheen, schreef Hermans voor Hollands Diep (22 mei 1976) het artikel ‘Voor honger wijkt alles’.11 Daarin is hij zeer lovend over Hamsun, maar hij rept met geen woord over de overeenkomsten met Nooit meer slapen.

Sult is een sterk autobiografische roman die zich afspeelt in Kristiania (zoals Oslo vroeger heette), waar de hoofdpersoon, een arme hongerige dichter, rondzwerft. Lichamelijke verzwakking is de oorzaak van zijn wisselende gemoedsstemmingen. Nu eens is zijn houding trots en weerbarstig, dan weer nederig en deemoedig, maar onder alle omstandigheden is hij zich bewust van zijn menselijke waardigheid. Op haast surrealistische wijze heeft Hamsun de invloed van de honger op het lichaam en de psychische reacties daarop weten uit te beelden.

In het geval van Alfred geldt dit laatste minder sterk, maar als hij eenmaal los is van zijn metgezel Arne, bepalen de honger, de ontberingen en de omgeving zijn handelen. Hij blijkt zichzelf uitstekend te kunnen redden, hoewel hij aanvankelijk een minderwaardigheidsgevoel koesterde ten opzichte van de Noren.

Per Olof Sundman

Hamsuns Sult is niet de enige Scandinavische roman waarmee Nooit meer slapen associaties oproept. Ook de overeenkomsten met de romans Ingeniör

Andrées Luftfärd [1967) en Expeditionen (1962) van de Zweedse auteur Per Olof Sundman (1922) zijn treffend.12

Een van de kenmerken van Sundmans werk is de onbetrouwbaarheid van de verteller. Zo geeft in Ingeniör Andrées Luftfärd de figuur Fraenkl een versie van een bepaalde poolexpeditie die sterk afwijkt van de beschrijvingen in de teruggevonden dagboeken van Andrée en Strindberg. Sundmans vertellers lijken betrouwbaar maar zijn het niet, wat gemakkelijk tot het misverstaan van zijn boeken kan leiden.

Zo is Expeditionen opgevat als een pleidooi voor een autoritair stelsel, een uitleg die heel plausibel is als men de roman slordig leest. Toen Sundman in 1960 aan de roman begon, wilde hij echter het westerse kolonialisme aan een kritisch onderzoek onderwerpen. Het verhaal moest een verbeelding worden van het isolement waarin de Europese hogere kringen verkeerden. Dat de vierde expeditie van de Engelsman Henry Stanley (1841-1904), die tot doel had de Duitse ontdekkingsreiziger Emin Pascha te bevrijden, geschikt materiaal leek, is niet moeilijk te begrijpen.

Juist dit inzicht in de romans van Sundman maakt een vergelijking met Nooit meer slapen aantrekkelijk. Traditioneel is De donkere kamer van Damokles het beste voorbeeld van een onbetrouwbaar verteller, maar de vertelsituatie in Nooit meer slapen is eveneens ondoorzichtig, want is er nu sprake van een gelijktijdige of een achterafvertelsituatie?13

Ook de expedities van Stanley zijn een bron van overeenkomst. In zijn eerste expeditie spoorde Stanley namelijk de in Afrika vermiste Livingstone op. Een gebeurtenis waaraan in Nooit meer slapen wordt gerefereerd. Zo identificeert Alfred zich met Stanley als hij zich indenkt wat te zullen zeggen bij het weerzien met Arne: ‘Doctor Livingstone, I presume?’

Door deze woorden te gebruiken identificeert Alfred zich niet alleen met de ontdekkingsreiziger, maar ook met Qvigstad. Deze Noorse reus, de natuurmens door Alfred bewonderd, gebruikt de legendarische woorden bij zijn eerste ontmoeting met Alfred. In het gegeven van de expeditie passen ook de namen van Amundsen, de Noorse poolreiziger en eerste mens die de zuidpool bereikte, van Brandel, de Nederlandse Himalaya-bedwinger, en van Nummedal, wiens naam en verdiensten als wetenschapper refereren aan het succes van zijn naamgenoot in de Noorse archeologiegeschiedenis. Ten opzichte van deze reuzen, natuurmensen en vinders voelt Alfred zich inferieur. Hij is immers geen begenadigd mens, laat staan een held.

Noch sir John in Expeditionen noch Andrée in Ingeniör Andrées Luftfärd is een held in conventionele zin. Ze kunnen veeleer beschouwd worden als ironisch beschreven exponenten van het westerse he-man-ideaal, als drager van Europese hoogmoed en Europese domheid. De figuur van Brandel had er een exponent van kunnen zijn, want de Nederlandse expeditie steunt toch vooral op sjerpadragers en Brandel komt uiteindelijk in een rolstoel terecht. Hetzelfde geldt voor andere figuren in Nooit meer slapen. Van Qvigstad met zijn opmerkingen over kolonialen en negerinnen

horen we niets meer, de begaafde Arne verongelukt, Nummedal is een wrak en ondanks zijn hooggespannen verwachtingen keert ‘Alfred I.’ gedesillusioneerd terug.

Desondanks is het moeilijk geen respect en medelijden voor al deze figuren – Andrée en Alfred in het bijzonder – te voelen. Het respect namelijk dat gedicteerd wordt door de drang tot zelfbehoud. Zowel Sundman als Hermans neemt ten opzichte van deze figuren een ambivalente houding aan en de lezer bevindt zich al snel in dezelfde positie. Is Alfred nu een gedesillusioneerd meelijwekkend figuur of een door zijn reis gelouterde Aeneas?

Søren Kierkegaard

Opvallend in het artikel van Aaslestad is het slot, na de notitie over samenhang en toeval in het werk van Hermans. De anekdote over Kierkegaard illustreert in zekere zin het handelen van Alfred. Vader Kierkegaard, Alfred en misschien in beperkte mate ook de lezers van Nooit meer slapen zien verbanden die er niet zijn.

Het is aannemelijk dat Hermans op het moment van zijn contact met Aaslestad bezig was met Kierkegaard, want in nrc Handelsblad van 24 januari 1992 recenseerde Hermans onder de titel ‘De maan is het geweten, Het dagboek van Kierkegaard’ de Dagboeken van Kierkegaard, een deel uit de reeks Privé-domein.14 Deze bloemlezing uit Kierkegaards Papirer (1909-1948) bevond zich, zo bleek bij de veiling door Van Gendt Book Auctions in 1995, in het boekenbezit van Hermans. De door hem verhaalde anekdote over vader Kierkegaard is in feite een herhaling van de recensie en is als zodanig afkomstig uit de inleiding van Sybren Polet. Ook de geciteerde uitspraak ‘De maan is het geweten van de aarde’ is in deze uitgave te vinden en dateert uit 1837.15

Sir Isaac Newton

Aldri sove mer heeft, als aanvulling op zijn Nederlands origineel, een motto meegekregen. Dit motto, van Sir Isaac Newton, luidt:

I do not know what I may appear to the world, but to myself I seem to have been only like a boy playing on the sea-shore, and diverting myself in now and then finding a smoother pebble or a prettier shell than ordinary, whilst the great ocean of truth lay all undiscovered before me.

In een interview naar aanleiding van het verschijnen van Nooit meer slapen (1966), legt Hermans uit dat het een misvatting is te veronderstellen dat het boek handelt over een geweldige mislukking.16 Omdat hij deze betekenistoekenning wilde nuanceren, had hij een motto van Newton aan het boek willen toevoegen. Newton was in de ogen van de wereld tenslotte ook geen mislukkeling. Daarbij diende het motto de belangrijke rol te benadrukken die het toeval speelt in de grote wetenschappelijke ontdekkingen. Hoewel Hermans dus al in 1966 over het Newton-motto sprak, werd dit citaat, uit Louise Trenchard More: Isaac Newton, a biography (1934, p. 664), pas in de Noorse vertaling Aldri sove mer (1992) daadwerkelijk als motto toegevoegd.

overzicht recensies

1	Petter Aaslestad, ‘Ekstreme Finnmark’, Aftenposten, 1 april 1992. Oslo, oplage 1994 250.000 expl. Met foto.
2	Turid Larsen, ‘Stor nederlandsk roman’, Arbeiderbladet, 11 april 1992. Oslo, oplage 1990 51.786 expl. Met foto.
3	Arthur Tørå, ‘Farlig ferd’, Agderposten, 27 april 1992. Arendal, oplage 1990 25.706 expl.
4	Tove Nilsen, ‘Filosofisk roman med komisk verdi’, Dagbladet, 6 mei 1992. Oslo, oplage 1990 219.757 expl. Met foto.
5	Mia Bull-Gundersen, ‘Nederlandsk møte med myggen’, Dagens Naeringsliv, 11 mei 1992. Oslo, oplage 1990 45.169 expl. Met foto.
6	Jon Terje Grønli, ‘Geologisk ekspedisjon på Finnmarksvidda’, Tønsbergs Blad, 12 mei 1992. Tonsberg, oplage 1990 32.677 expl.
7	Tor Eystein Øverås, ‘Går seg will på vidda’, Nordlands Framtid, 19 mei 1992. Bodø, oplage 1990 19.609 expl. Met foto.
8	Aase Foss-Abtahamsen, ‘Nederlandsk klassiker endelig på norsk’, Faedrelandsvennen, 4 juni 1992. Kristiansand, oplage 1990 46.340 expl.
9	Erik Fosnes Hansen, ‘Presist inn i den indre geologi’, Aftenposten, 10 juni 1992. Oslo, oplage ochtendeditie onbekend.
10	H.L., ‘Dramatikk i Finnmark’, Nytt fra Norge, 23 juni 1992. Oslo.
11	Lars Helge Nilsen, ‘To reiser’, Bergens Tidene, 3 augustus 1992. Bergen, oplage 1990 98.033 expl. Stapelrecensie.
12	Fartein Horgar, ‘Nederlender på vidda’. In: Adresseavisen, 4 augustus 1992 en 24 september 1992. Trondheim, oplage 1990 88.888 expl.
13	Per Ørjan Østvik, ‘Aldri sove mer’, Nordlys, 25 september 1992. Tromsø, oplage 1990 32.507 expl. Met foto.
14	Svein G. Simonnaes. ‘Hollandsk Malstrøm’, ba, 6 oktober 1992.
15	Ada Lange, ‘Mors forventninger’, Gudbrandsdølen/Lillehammer Tilskuer, 20 november 1992. Lillehammer, oplage 1990 21.361 expl.

 

De auteur dankt Cootje Jansen en Mieke de Jong voor hun commentaar.

Rob Delvigne+
‘Had ik maar niets gezegd…’
W.F. Hermans als talentscout

Begin jaren zestig was Willem Frederik Hermans (1921-1995) opvallend actief in het literaire leven. Sinds 1961 maakte hij deel uit van de stal van De Bezige Bij en deed hij voor beginnende kunstenaars als Jan Cremer en Sanne Sannes een goed woordje bij zijn vriend en uitgever Geert Lubberhuizen. Tezelfdertijd nam hij zitting in de redactie van het v.p.r.o.-televisieprogramma ‘Boeken aan het woord’, dat in 1962 van start ging. Het jaar daarop zou Hermans (opnieuw) redacteur van het literair maandblad Podium worden. Ook in die hoedanigheid heeft hij voor sommige debutanten, onder wie Eduard Visser en Wouter Noordewier, veel betekend, een hoofdstuk uit Hermans’ carrière waarover nog steeds weinig bekend is. Zo sprak Wilbert Smulders, in het interview met Hermans achter in de bundel Verboden toegang (1989), zijn spijt uit over het feit dat Hermans zich niet met de volgende generatie schrijvers zou hebben bemoeid. Te meer daar Hermans die steun zelf wel heeft gehad, namelijk van Bordewijk en Vestdijk. Hermans antwoordde toen overigens dat hij jonge schrijvers misschien alleen maar zou ontmoedigen.

Hermans heeft in de jaren zestig – meer dan in de decennia daarna – ontluikend artistiek talent gestimuleerd, ook al was zijn redacteurschap, zowel bij de v.p.r.o. als bij Podium, slechts van korte duur: zijn eigen schrijfwerk vroeg alle aandacht. In 1966 verscheen daarop Nooit meer slapen.

Jan Cremer

‘Hermans heeft mij feitelijk ontdekt,’ beweerde Jan Cremer (1940) ooit,1 maar ook zonder Hermans was Cremer er wel gekomen. Het maken van tamtam is tenslotte door Cremer in Nederland uitgevonden, dixit Age Bijkaart.2

Feit is dat Hermans Lubberhuizen in 1962 attendeerde op voorpublicaties uit Ik Jan Cremer in het literaire tijdschrift Gard Sivik, waarmee hij de weg gebaand heeft voor het verschijnen van deze onverbiddelijke bestseller, twee jaar later bij De Bezige Bij. Zo wist Hermans het zich althans te herinneren in 1970 in een interview met Adriaan Venema3 en nog eens ‘per telefoon vanuit Parijs’ in 1983.4 In 1994 liet zijn geheugen hem, vreemd genoeg, ineens in de steek. Hij kon zich niet herin-

neren dat hij Lubberhuizen op Cremer attent had gemaakt, vertelde hij aan Wim Wennekes.5

Wat bewonderde Hermans nu in Ik Jam Cremer dat hij op 9 maart 1964 het volgende statement neerschreef in het presentexemplaar voor Jan Cremer van de juist verschenen Mandarijnen op zwavelzuur: ‘Ik Jan Cremer is het eerste boek sinds onheugelijke tijden dat ik binnen 24 uur heb uitgelezen’?6 In de Haagse Post van 21 maart 1964 werd een aantal schrijvers naar hun oordeel over Jan Cremer gevraagd, en Hermans sprak over hem als ‘de Douanier Rousseau van de schelmenroman. Zijn boek is een bandeloze ontploffing tussen autobiografie en mythomanie’. En ook hier weer: ‘Ik heb het in één ruk uitgelezen.’ Dertig jaar later zei hij tegen Wennekes: ‘Ik moet zeggen dat Cremer in zijn grote vulgariteit toch iets groots had, en bovendien was het taalkundig heel interessant, want niet iedereen kan over die dingen zo schrijven. Ja, vieze woorden gebruiken, dat kan iedereen, maar niet zo dat het puur en authentiek is, Wolkers niet en ik ook niet’.7

Dat Hermans Cremer opmerkte in Gard Sivik, is niet zo verwonderlijk. Zelf publiceerde hij in 1960 en 1961 ook in dit Vlaams-Nederlandse avantgarde-blad, en bovendien kende hij Cremer als beeldend kunstenaar. Hermans was al sinds het begin van de jaren zestig een verzamelaar van diens grafiek.8 Werk van Cremer hing in zijn Parijse woning, zoals Hermans de kunstenaar op 31 maart 1976 schreef: ‘Van je Landelijke Litho’s vind ik tot dusverre “dutch road scene” de mooiste en die hangt dan ook in mijn salon?’9

De bewondering was wederzijds; het werk van Hermans behoorde tot het weinige dat Cremer met plezier gelezen had. Een van de motto’s in Ik Jan Cremer is ontleend aan De donkere kamer van Damokles: ‘Wat is een held? Iemand die straffeloos onvoorzichtig is geweest.’ De bewondering werd al snel door persoonlijk contact gevolgd. Begin jaren zestig stuurde Cremer Hermans nieuwjaarswensen; die voor 1963 was voorzien van de tekst ‘met grote bewondering voor uw litteratuur’. Ook hield Cremer hem op de hoogte van zijn gezinsuitbreiding. Naar aanleiding van het geboortebericht van Cassidy Clinton op 9 november 1963 schreef Hermans op 18 november een collage-briefkaartje met de tekst ‘Van harte gelukgewenst’.10

Cremer zei in 1984 in de Nieuwe Revu over hun omgang: ‘Ik onderhoud met Hermans een zeer respectvolle relatie; ik zeg bijvoorbeeld nog steeds meneer Hermans en u tegen hem – er schijnen lieden te zijn, die hem “Wim” noemen, dat krijg ik niet over de lippen.’ Hermans tutoyeerde hem wel, maar paste zich aan Cremers reserve aan door zijn brieven aan Cremer niet met ‘Wim Herman’ te ondertekenen, maar met zijn voornamen voluit.

In 1973 emigreerde Hermans naar Parijs en in 1974 Cremer naar Canada, waarvandaan hij Hermans in 1975 een levensteken stuurde uit Musquodoboit, de uitvalsbasis van Hermans als ‘Een veelbelovende jongeman’ en houthandelaar in 1948 (‘In twee uur had hij alles bekeken wat er in Musquodoboit was te zie?’11). Cremers brief ging vergezeld van een portfolio litho’s: zes Hollandse boerinnen en zes Hol-

landse landschappen. Op 1 november 1975 schreef Age Bijkaart in Het Parool een stukje over Jan Cremer12, dat Hermans met de geciteerde brief van 31 maart 1976 meestuurde: ‘Ingesloten het stukje van Bijkaart, waar je om vroeg. Jij wordt daarin “een genie” genoemd, dus dat is weer als gebruikelijk, uitstekend. In de kopij stond oorspronkelijk “grootheidswaan” en de redactie heeft daarvan, eigenmachtig “grootheidswaanzin” gemaakt [hersteld in Boze brieven]. Het is natuurlijk weer een uiting van jaloezie.’ Cremer en Hermans vonden elkaar in hun hekel aan Holland. Hermans in die brief: ‘Je hebt gelijk: nooit naar Holland teruggaan. Ik hoop er nooit toe gedwongen te worden. Voor geen goud ga ik terug. Trouwens, als de Hollanders je met goud lokken, kan je er donder op zeggen dat het vals goud is?’

Ook over Logboek (1978) was Hermans te spreken, op de titel na. Pochboek was naar zijn mening een nog betere titel geweest. De ‘vriendelijke auteur’ stuurde Hermans een exemplaar – van de tweede druk van juli 1978, waarna Hermans er op 12 en 19 augustus 1978 twee stukjes aan wijdde in Het Parool.13 ‘Cremer is een opmerkelijk stilist, hij vergist zich nooit in zijn beeldspraak.’ En uit Hermans’ mond is dat niet geringe lof.

Sanne Sannes

Een kunstenaar voor wie Hermans zich eveneens ingespannen heeft, is de Groningse fotograaf Sanne Sannes (1937). Hun kennismaking dateert van 1960, contacten uit latere jaren zijn niet bekend.14 In die korte tijd heeft Hermans wel wat voor Sannes kunnen doen. In zijn openingstoespraak bij Sannes’ eerste foto-expositie (Groninger Museum, 1960) sprak W. Jos de Gruyter de hoop uit, dat Sanne Sannes’ ‘fotoboek, waarvoor W.F. Hermans de tekst zou (en nog moet) schrijven, wordt uitgegeven’.15 Van dat fotoboek is het niet gekomen. Wel publiceerde Hermans (zijn inleiding?) over Sannes in Vrij Nederland van 26 november 1960. Bovendien introduceerde hij Sanne Sannes, evenals Jan Cremer, bij Lubberhuizen van De Bezige Bij, waar die het gezicht van de jaren zestig mede gestalte gaf.

Boeken aan het woord

De redactie van het v.p.r.o.-televisieprogramma ‘Boeken aan het woord’ werd gevormd door Gerrit Borgers, J.J. Oversteegen en W.F. Hermans. De eerste bijdrage van Hermans aan het programma was van 2 oktober 1962, toen hij zich door H.U. Jessurun d’Oliveira liet interviewen. In dezelfde uitzending werd ook aandacht geschonken aan de beeldhouwer Theo Niermeijer (1940). Hermans kende zodoende diens werk, toen hij door Niermeijer kort daarop werd gevraagd op 18 mei 1963 een tentoonstelling van zijn werk in galerie Waalkens in Finsterwolde te openen. Hermans besloot zijn toespraak aldaar met een bandopname van ‘een catastrophale harp, die zichzelf vernietigt tijdens het bespelen’.16 De kunstenaar beloonde Hermans met een assemblage van zijn hand.

De volgende uitzending van ‘Boeken aan het woord’, van 7 november 1962, was een geruchtmakende. Hermans was nu de interviewer, en zijn slachtoffer H. van Kuilenburg, directeur van De Arbeiderspers.17 Hermans liet niets heel van diens

uitgeefpolitiek, en illustreerde dat aan De Grote Vier Omnibus die De Arbeiderspers juist had uitgebracht: wat had die nog van doen met volksontwikkeling of socialistische tendens? De volgende dag stonden de kranten bol van verontwaardiging over deze uitzending. De algemene teneur was dat Van Kuilenburg ‘slechts aanwezig was om zich door W.F. Hermans op hinderlijke wijze het woord te laten ontnemen’ (De Tijd). Alleen Henk van der Meyden in De Telegraaf en Cees Nooteboom in de Volkskrant namen het voor Hermans op. De v.p.r.o.-leiding viel Hermans halfhartig bij; het hoofd van de v.p.r.o.-tv kwam in een ingelaste uitzending verklaren dat het programma bedoeld was om de kijkers tot stellingname te prikkelen.

D’Oliveira en Oversteegen gingen in dat najaar bij Hermans op bezoek om te horen of hij aan hun nieuwe tijdschrift Merlyn wilde medewerken. Hermans stond positief tegenover de doelstelling van hun blad en publiceerde in het tweede nummer ‘Eindelijk alles over Menno’.18 Oversteegen schreef er een nawoord bij (‘Het carnaval der bietebauwen’), waarin hij het voor Ter Braak opnam en vooral voor de mede-bekritiseerde Cola Debrot. En passant onthulde hij dat achter ‘v.L., tegen de schoorsteenmantel steun zoekend voor een zwaarlijvigheid waarvan de opbouw door vijf jaar bezetting onderbroken zal worden’ Hermans’ zwager Rudie van Lier schuilging. Hermans vond het ‘een ontzettende rotstreek om een stuk van iemand te plaatsen en er in hetzelfde nummer iets dergelijks achteraan te schrijven’.19 Misschien vond Hermans Oversteegen ook veel te indiscreet door een familievete openbaar te maken. Maar Hermans had zelf al het belangrijkste voorwerk gedaan, door in ‘Het grote medelijden’ (Randstad 2, februari 1962) zichzelf en twee zwagers, onder wie Van Lier, nauwelijks verhuld en ongenadig te portretteren. Moeilijkheden met zijn familie zal Oversteegens opmerking Hermans dus niet hebben bezorgd; die band had hij immers zelf al doorgesneden. Maar Oversteegen werd fors gestraft voor zijn naschrift. Hermans trok zijn toestemming in voor publicatie van zijn verhaal De blinde fotograaf in de door Oversteegen samengestelde bloemlezing Kort geding (1963). Bovendien zegde hij zijn medewerking op aan ‘Boeken aan het woord’.

Gevraagd waarom hij eigenlijk aan dat televisieprogramma wilde meewerken, antwoordde Hermans: ‘Ik vond dat er in Nederland te veel zinledig gelul op het

scherm komt en wou zelf wel eens proberen om het beter te doen.’20 Schrijvers pousseren was dus niet zijn eerste drijfveer. Daarvoor kon hij nog datzelfde jaar bij Podium terecht.

Podium

In 1962 noemde Hermans Podium nog ‘niet meer dan een bloemlezing’.21 In de loop van 1963 bleek dat Hermans van Podium meer dan een bloemlezing wilde maken: hij werd redactielid (zoals hij dat ook al in 1950 geweest was). Eind 1964 was hij echter al weer redacteur af, volgens een ‘mededeling van de redactie’22 wegens ‘drukke werkzaamheden’. Teleurstelling zal ook wel een rol hebben gespeeld: ‘op den duur [moet je je erbij] neerleggen stukken te plaatsen, waar je eigenlijk niet achter kunt staan, maar anders krijg je je blaadje niet vol’.23 Achter wie hij wel kon staan, was Eduard Visser (1942), een schrijver die Hermans voor de Nederlandse literatuur ontdekt heeft. Hermans reageerde zeer enthousiast op diens ingezonden verhalen en publiceerde ze direct als ‘het meest opvallende proza-debuut sinds jaren’ (zoals het wikkeltje om Podium van februari-maart 1964 juichte). Achterop deze aflevering stond een foto van Eduard Visser, vergezeld door een briefje aan een ‘Zeergeleerde Heer’, aan wie hij ‘ingevolge uw telefonisch verzoek van 10 april’ enige personalia verschafte. ‘Uw snelle reactie heeft mij verbaasd en verheugd,’ zo beëindigde Visser dit briefje. De aangeschreven persoon moet deel hebben uitgemaakt van de redactie van Podium, toen bestaande uit Remco Campert, Gust Gils, W.F. Hermans, H.J.A. Hofland en J. Vrijman. De enige zeergeleerde heer in dit gezelschap was W.F. Hermans.

In een interview uit 1985 vertelde Visser hoe hij ertoe kwam Hermans aan te schrijven. ‘Op een keer wilde ik eindelijk voor eens en altijd weten of ik nu kon schrijven of niet. Als het goed was wilde ik het publiceren, als bleek dat ik niet kon schrijven zou ik er voorgoed mee ophouden. Ik was destijds een groot bewonderaar van Hermans – nu nog trouwens – en besloot hem een aantal van mijn verhalen op te sturen, zijn oordeel zou ik dan als bindend beschouwen. Tot mijn grote verbijstering kreeg ik twee dagen later een enthousiaste reactie van Hermans dat hij mijn werk zeer goed vond en dat hij het zou publiceren in “Podium”, waarvan hij toen redacteur was. De verhalen werden geplaatst en kort daarop kreeg ik vier aanbiedingen van uitgeverijen voor een debuutbundel, waaronder Meulenhoff en De Bezige Bij. Ik koos voor Meulenhoff omdat het nu eenmaal de uitgever van “Podium” was en daarop verscheen mijn debuutbundel Twee handen van zwart.’24

‘Voor W.F. Hermans met dank en ondank’ schreef Eduard Visser als opdracht in het presentexemplaar van zijn debuut. Hij betoonde zich misschien al te dankbaar jegens Hermans. De oorspronkelijkheid van zijn debuut was, aldus Kees Fens, in zijn volgend werk verdwenen: ‘W.F. Hermans sprak in te veel verhalen mee?’25

Later nam Hermans zich zijn eigen handelwijze kwalijk. In een interview vertelde hij hoe het een (anonieme) protégé, in wie wij Eduard Visser herkennen, verging: ‘Jaren geleden, toen ik nog in de redactie [van Podium] zat moest ik talent

zoeken. Ik ontdekte iemand, een student in de rechten. Een hele aardige, verlegen jongen, die meteen dacht dat hij ontdekt was. Hij stopte met zijn studie, ging met een meisje in een drugboerderij wonen, liet zijn baard staan, ging spuiten, blazen. Zijn eerste boek deed het niet en na het tweede [De rode miereneter] heb ik nooit meer iets van hem gehoord. Had ik maar niets gezegd, dan had hij zijn studie afgemaakt en ergens een behoorlijke baan gekregen. Meestal als ik zeg dat iets goed is, dan is de auteur veroordeeld?’26

 

Een vergelijkbare drijfveer als Visser had Wouter Noordewier (1935). ‘In 1959 heb ik een verhaal naar Willem Frederik Hermans gestuurd, ik had met opzet de meest sjagrijnige man uitgezocht. Maar ik kreeg een heel aardige brief terug?’27 In zijn geval was Hermans echter aanzienlijk minder lovend: ‘het verhaal is niet helemaal goed’ (brief van 3 juli 196028). Bij een volgende zending in 1962 sprak Hermans zijn kennissenkring voor hem aan. Hij gaf Noordewiers stuk mee aan Gerrit Borgers, die toen redactiesecretaris van Podium was. ‘Als er iets van U in Podium verschenen is, zal ik wel eens met Bert Schierbeek praten, die veel in te brengen heeft bij de Bezige Bij’ (brief van 27 maart 1952). Alsof Hermans zelf niet veel in te brengen had bij Lubberhuizen! Die relatie zou hij ongetwijfeld hebben aangesproken als hij werkelijk enthousiast was geweest over het werk van Noordewier. Tijdens Hermans’ redacteurschap deed Noordewier geen poging iets in Podium gepubliceerd te krijgen. Een nieuw verzoek aan Hermans dateert van 1966. Die reageerde toen afhoudender dan daarvoor. Met de woorden ‘Ik wil met de administratie van de literatuur niets te maken hebben’ bedankte hij voor de eer een roman van Noordewier vooraf te lezen. Hermans verstrekte hem het adres van Lubberhuizen. ‘Schrijft u de heer Lubberhuizen een briefje dat ik u dat heb aangeraden. Dan zal hij het m.s. stellig met spoed beoordelen’ (brief van 14 maart 1966).

Noordewier heeft de kolommen van Podium nooit gehaald, in tegenstelling tot

H.J.A. Hofland, die er ‘op literaire toon stukken over de voosheid van alle courante politie?’29 in publiceerde, vooral in de periode dat hij (met Hermans) in de redactie zat. Ook Hofland (1927) gaf Hermans een roman-in-wording te lezen, en Hermans las die detectiveroman daadwerkelijk. In de nrc van 17 juli 1981 liet Hermans weten wat hij er indertijd (begin jaren zestig) van vond: ‘misse boel’. Achteraf kan je toch wel stellen dat Hofland, ook voor verhalend proza, meer talent in huis had dan Noordewier.

 

Tijdens Hermans’ redacteurschap hebben meer schrijvers in Podium gedebuteerd dan alleen Eduard Visser. Joop Waasdorp bijvoorbeeld, maar die werd door Jan Vrijman ontdekt. En ook iemand als Vogelaar zal wel niet door Hermans zijn aangebracht. Uit het aforisme (‘dinky toy’) ‘Jacq Firmin Vogelaar, een marxistische politieke kwebbelaar, met meer gezichtshaar dan gezicht’30 spreekt niet bepaald geestdrift voor diens experimentele proza. Freddy de Vree (1939), bevriend met Hermans, kon in deze jaren veel opstellen in Podium gepubliceerd krijgen. Toen Hermans Podium verliet, was het met die bijdragen meteen gedaan. Ook Hermans’ zelf publiceerde niet meer in Podium, de mededeling van de redactie bij Hermans’ (en Hoflands) vertrek ten spijt: ‘Zowel Hermans als Hofland zullen aan Podium blijven meewerken?’

Zowel tijdens Hermans’ redacteurschap van beginjaren vijftig als dat van begin jaren zestig verscheen er een publicatie in Podium die de subsidieverlening aan het tijdschrift op het spel zette. In 1951 stonden in het mei/juni-nummer twee romanfragmenten (uit Hermans’ Ik heb altijd gelijk en uit Van het Reve’s Melancholia) die door de subsidiecommissie als ‘ontsporingen’ werden bestempeld, wat voor de toenmalige staatssecretaris J.M.L.Th. Cals aanleiding was de subsidie op te schorten. Het april/mei-nummer van 1964 bevatte een cursiefje van J.J. (= Jan Vrijman) waarin het begrip ‘Gooise matras’ werd gemunt: ‘Het is niet te geloven: alles zuipt en naait.31 Heel het Gooi is een groot matras?’32 Een chu-Tweede Kamerlid stelde Cals – inmiddels minister geworden – schriftelijk de vraag of hij van mening was dat een tijdschrift dat zoiets publiceerde wel in aanmerking kwam voor overheidssubsidie. De staatssecretaris antwoordde dat Podium om zijn letterkundige bijdragen werd gesubsidieerd en dat het hier een incidentele ontsporing op niet-literair gebied betrof.

‘Een incidentele ontsporing’. Het zou mij niet verbazen als Hermans in die zin op zijn eigen redacteurschap heeft teruggezien.

[1996/5]

Donald Betlem+
Hermans in gesprek met de vorigen
Nagelaten boeken, foto’s en notities

In het voorjaar van 1996 kreeg ik de beschikking over een klein deel van de voormalige bibliotheek van Willem Frederik Hermans, waaronder twee verhuisdozen met boeken, paperassen met aantekeningen en een houten sigarenkistje van Hajenius vol foto’s. Bijna alles was, met één tussenstop, rechtstreeks uit de Atrebatenstraat in Brussel gekomen.

Veel van de boeken waren door Hermans voorzien van zijn handtekening of stempel en de datum waarop hij het werk in zijn bezit had gekregen. In het oudste, een verhandeling over het prepareren van dieren en planten, schreef de trotse eigenaar enkele maanden na zijn vijftiende verjaardag met bruine inkt op de titelpagina: ‘W.F. Hermans. / Dec. 1936’. Bovendien maakte hij op twee plaatsen met potlood een aantekening in de kantlijn. Het laatste, het boekenweekgeschenk van eind maart 1995, las hij een paar weken vóór zijn overlijden en voorzag hij eveneens van enkele kanttekeningen. Op een rij gezet omspanden ze een schrijvers- maar vooral een lezersleven van bijna zestig jaar.

Wat meteen in het oog sprong, was Hermans’ veelzijdige belangstelling: in de dozen zat Nederlandse, Engelse, Franse en Duitse literatuur, maar ook boeken over Franse taalkunde, natuurwetenschappen, filosofie, godsdienst, politiek, surrealisme, fotografie, beeldende kunst en mechanica; verder reisgidsen, strips en biografieën.

Van zijn in 1940 door zelfmoord om het leven gekomen zuster Corrie bewaarde Hermans tot aan zijn dood de bloemlezing Deutsche Erzähler, samengesteld en ingeleid door Hugo von Hofmannsthal, een meer dan 1000 bladzijden dikke uitgave uit 1933. Op het schutblad staat, ook hier weer in bruine inkt maar in een ander handschrift, ‘Corrie Hermans / 10 Juli 1933 / van Vader en Moeder’.1

Het is een wat melancholiek stemmende gedachte dat wat door Hermans in al die jaren zorgvuldig bijeen is gebracht en vaak met grote gedrevenheid is gelezen, nu ineens het verband heeft verloren dat er door de vorige eigenaar in was aangebracht. De boeken zijn definitief van hun vroegere omgeving losgeraakt, waar ze

bovendien, neem ik aan, niet voor iedereen zomaar toegankelijk waren. Dat het nu mogelijk is over Hermans’ schouder zijn privé-aantekeningen mee te lezen, wekt dan ook een zeker gevoel van gêne op.

Strepen en glossen

In de televisieuitzendingen en krantenberichten die in december 1995 aandacht besteedden aan de veiling van een deel van de boeken uit Hermans’ nalatenschap, werd – nogal eens met een malicieuze knipoog – getoond hoe Hermans als een boze schoolmeester zijn lectuur voorzag van een groot aantal taalkundige correcties en inhoudelijke commentaren in de marge. Ook de boeken uit de twee dozen bevatten veel van dit soort aantekeningen, die uiteenlopen van een kleine verzameling correctie-, irritatie- en aandachttekens (zoals verticale strepen naast de tekst, vaak centimeters lange uitroeptekens, twee of meer evenwijdige strepen, soms aangroeiend tot een dikke kraspartij, horizontale en verticale enkele en dubbele slingers, (dubbele) vraagtekens, enzovoort) tot bijschriften, in lengte variërend van één woord (‘Zo?’, ‘Ja?’, ‘Nee!’, ‘Onzinnig’) tot teksten van vijf of meer zinnen, die bijna al het wit van de pagina konden vullen.

Ongetwijfeld was Hermans een uiterst aandachtige lezer: geen taal-, stijl- of zetfout lijkt aan zijn aandacht te ontsnappen. Hij had een scherp oog voor duistere of onjuiste formuleringen en vooral de wijze waarop hij, via de marge, vaak met de schrijvers die hij las een soort discussie aanging (waarbij hij ze dikwijls heel beleefd met ‘U’ bleef aanspreken) is fascinerend. Hij nam – ondanks zijn soms zeer ironische opmerkingen – die schrijvers in principe serieus en bleef boeken van vele honderden bladzijden tot het eind van streepjes, uitroeptekens en vaak puntige commentaren voorzien.

Een aantal voorbeelden ter verduidelijking.

In Götzendämmerung (Nietzsche’s Werke, Taschen-Ausgabe, Leipzig [1919]. Band 10, p. 247) schrijft Nietzsche: ‘Man wählt die Dialektik nur, wenn man kein andres Mittel hat. Man Weiß, daß man Mißtrauen mit ihr erregt, daß sie wenig überredet.’ Hermans schrijft in de kantlijn: ‘dat ligt niet aan de dialectiek, maar aan het feit dat de meeste mensen te dom zijn een betoog te volgen’. En op bladzij 257: ‘[…] im letzteren Falle rächen wir uns am Leben mit der Phantasmagorie eines “anderen”, eines “besseren” Lebens’ (onderstreping van wfh). Waarbij Hermans de veelzeggende kanttekening plaatst: ‘ja nou, dat doen we dan maar’.

Vooral het boek De Balans van het Christendom (Amsterdam 1940) van G. van der Leeuw heeft in hoge mate Hermans’ irritatie opgewekt, het potlood was hier bijna niet in toom te houden. Op bladzij 30 schrijft Van der Leeuw: ‘Maar het hiernamaals is iets anders dan het Godsrijk, de civitas Dei. Het is een pensioen in plaats van een betrekking, een vrije Zaterdagmiddag in plaats van een werkweek.’ Hermans’ commentaar: ‘Hoe kan iemand zoiets opschrijven’. En op bladzij 87:

‘[Christus] stierf niet als een strijdbaar held, maar als een uitgeworpene door zijn volk. Zijn koningschap is een knechtschap, zijn troon een kruis.’ Hermans: ‘een kruis onder z’n kruis’. Enzovoort.

Ook Th.P. van Baarens Doolhof der goden (Amsterdam 1960) moet het ontgelden. Bij een tekening van de Egyptische hemelgodin Nut, die onder haar borsten en ter hoogte van haar navel door de god Sjoe met respectievelijk zijn rechter- en zijn linkerhand gesteund wordt, tekent Hermans aan: ‘gekuiste voorstelling’. De armen van Sjoe heeft hij in beide richtingen verlengd en bij de tekst ‘De god van de lucht, Sjoe, steunt haar’ (onderstreping wfh) staat: ‘Nee, vingert haar’ (bladzij 80). Of de verbetering correct is, kan ik niet beoordelen.

Een andere ‘gesprekspartner’ is D.W. Fokkema, die in 1981 in zijn Chinees dagboek op bladzij 110 vertelt hoe hij in Canton met de Chinese professor Liu Rong zat te dineren. ‘[Diens] specialisme: het denken van Mao Zedong’ (onderstreping wfh). Waarbij Hermans aantekent: ‘Sic! Alsof Mao Zedong ooit van zijn leven iets bedacht heeft dat de moeite van het overdenken loont, als je daar niet toe gedwongen wordt door een smeris die een bajonet voor je gat houdt.’

Waarschijnlijk in 1946 kocht en signeerde Hermans Sartres L’être et le néant. In oktober van hetzelfde jaar verscheen in Criterium zijn korte artikel ‘Stelt Nederland belang in Sartre?’, waaruit zijn waardering bleek voor dit werk en voor de existentialistische filosoof. Het meer dan 700 bladzijden dikke boek is zeer intensief gebruikt, staat vol strepen en andere tekens en is overvloedig van aantekeningen voorzien. Het is duidelijk dat het voor Hermans in die tijd grote betekenis heeft gehad.

Op bladzij 457 van de zesde druk (januari 1946) staat (naar aanleiding van het begrip ‘désir’): ‘Aussi, les expressions qu’on emploie pour désigner le désir en marquent assez la spécificité. On dit qu’il vous prend, qu’il vous submerge, qu’il vous transit. Imagine-t-on les mêmes mots employés pour désigner la faim? A-t-on idée d’une faim qui “submergerait”?’ Hermans’ antwoord: ‘Maar op eten bestaan geen taboe’s. Wie in de hongerwinter aan een biefstuk dacht, was die niet “submergé”?’

De laatste blanco pagina’s heeft Hermans volgeschreven met wiskundige berekeningen en spelletjes, zoals:

1
1	2
1	2	3
1	2	3	4
1	2	3	4	5
1	2	3	4	5	6
1	2	3	4	5	6	7
_____	_____	_____	_____	_____	_____	_____
7	12	15	16	15	12	7

Tussen de boeken en foto’s bevond zich een blocnote vol met dergelijke (en aanmerkelijk ingewikkelder) berekeningen.

 

E. Heller, ten slotte, wijdde in Enterbter Geist een essay aan Das Schloß van Kafka, dat door Hermans, in Klaas kwam niet, gunstig beoordeeld werd. ‘Toch is het Heller, evenmin als andere tekstverklaarders voor zover mij bekend, opgevallen dat K. een oplichter is. […] K. – een landmeter? Kom, kom’ (p. 421-22).

Op verschillende plaatsen waar Heller de inhoud van Das Schloß parafraseert, plaatst Hermans dan ook boze krassen en verschillende malen het woord ‘fout’ of ‘onwaar’ of ‘geheel verkeerd’. Op bladzij 309 schrijft Heller: ‘Die wenigen Äußerungen, die K. dem Schloß abgewinnt – ein Brief, ein Telefongespräch, das er mithört, ein zweiter Brief (onderstreping wfh) […] -, scheinen seine Ernennung zu bestätigen.’ Hermans’ commentaar: ‘U [!] heeft die brief niet goed gelezen’. En een paar bladzijden verder: ‘Nou dan!’, met een terugverwijzing naar bladzijde 309, wat duidelijk laat zien hoezeer Hermans een gesprek voerde met de schrijvers die hij las.

 

Men kan zich afvragen wat Hermans er toe bracht elke taal-, stijl- of drukfout die hij tegenkwam consequent in de kantlijn of tussen de regels te verbeteren. Zoiets, zou je denken, haalt de snelheid uit het lezen, het remt af, en er zullen dan ook weinig lezers zijn die de niet te onderdrukken neiging voelen exampe met behulp van een correctieteken van de ontbrekende l te voorzien, martelaars te veranderen in beulen, woordvolgorden te verbeteren omdat de zin dan beter loopt, aantekeningen te maken als ‘Gibt es einen (sic) Speisenwagen?’, bij Sartre het geslacht van een lidwoord te verbeteren of het in een voetnoot voorkomende Apollôn netjes van zijn accent circonflexe te ontdoen.

De voor de hand liggende verklaring is natuurlijk: Hermans heeft die wonderlijke tic meegekregen van zijn ouders, die beiden onderwijzer waren. Hij was een geboren schoolmeester. Maar de vondst van een klein boekje in een van de dozen

uit de Atrebatenstraat zorgde voor een verrassing. Het was een wat verkleurd exemplaar van Spinoza’s Staatkundig vertoog, in 1901 uitgegeven bij S.L. van Looy in Amsterdam. Hermans had het van een nieuw kaftje voorzien met modern, gekleurd papier van Franse makelij. Op de rug plakte hij een strookje met auteursnaam en titel in schrijfmachineschrift. Het boekje bevatte precies hetzelfde soort scrupuleuze verbeteringen van taal-, stijl- en drukfouten als Hermans’ andere boeken, maar dan in een extreme concentratie. Ook hier enkele, dubbele en driedubbele strepen, al dan niet vergezeld van een of meer uitroeptekens of vraagtekens. Verder (met behulp van allerlei correctietekens): verbeteringen van puntkomma’s in komma’s en omgekeerd, woordomzettingen als ‘de eerste beide soorten’ in plaats van ‘de beide eerste soorten’ of ‘te zijn gevonnist’ in plaats van ‘gevonnisd te zijn’, etcetera etcetera. Ten slotte was er het bekende commentaar: ‘Dit klopt niet met wat hij zegt over Tolstoi’ (uit de inleiding), ‘Oppervlakkig!’ (idem), ‘Waaruit volgt dat?!’. En over Spinoza zelf: ‘Is hij hier voorlooper van Darwin?’. Enzovoort.

Dit, en zeer veel meer, had zó uit de pen van Hermans afkomstig kunnen zijn, ware het niet dat het handschrift volkomen anders was: spits, zelfverzekerd en snel geschreven, bovendien in een verouderde spelling. Op twee plaatsen voorin het boekje stond een aanvankelijk niet te ontcijferen handtekening, in hetzelfde handschrift als dat van de aantekeningen. De tweede bleek wat leesbaarder en gaf uiteindelijk zijn geheim prijs: ‘P.C. Meijners’ stond er en dat was de bewonderde oom uit Hermans’ jeugd. Hij was accountant, woonde in Hilversum en was een

erudiete (en blijkens zijn aantekeningen in het Staatkundig vertoog helder en logisch denkende) man. Over hem schrijft Hermans in Fotobiografie: ‘Deze heer, genaamd P.C., net als P.C. Hooft, was geen echte oom, maar werd door ons oom genoemd. In zijn jeugd was hij een aanhanger van Domela Nieuwenhuis geweest. Hij had de complete werken en brieven van Multatuli in zijn kast. […] Ik kon met hem veel beter praten dan met mijn vader. Ik kan zeggen dat hij een belangrijke invloed op mij heeft gehad.’ (cursivering van mij; db)2

‘Oom P.C.’ heeft Hermans het boekje waarschijnlijk cadeau gedaan, net als een gedicht dat in Fotobiografie staat afgedrukt en nog andere boeken, die na zijn dood bij nieuwe eigenaren terecht zijn gekomen.3 Dat Hermans het Staatkundig vertoog al jong in zijn bezit heeft gekregen, bewijst de enige kanttekening die hij zelf in het boekje gemaakt heeft, op de laatste bladzijde van de inleiding: ‘Hup! Hegel! / Hup Bolland!’ staat daar in een nog kinderlijk handschrift. Hermans heeft van het Vertoog, evenals van het gedicht, nimmer afstand kunnen doen.

Het is moeilijk te zeggen hoeveel boeken Hermans in totaal van zijn oom heeft gekregen, maar dat vooral hij iemand was die, waarschijnlijk ongewild, aan Hermans’ eigenzinnige en kritische wijze van lezen en annoteren in zijn jeugd een belangrijke impuls heeft gegeven, lijkt me een reële mogelijkheid.

Een brief uit Tirichirapalli

Niet alleen boeken bevonden zich in de dozen uit Hermans’ nalatenschap, maar ook blaadjes met aantekeningen en andersoortige documenten, die soms voor verrassende ontdekkingen zorgden. Een voorbeeld.

Op zaterdag 13 maart 1976 verscheen van Age Bijkaart een brief in Het Parool, die hij enkele weken tevoren geschreven moet hebben, omdat hij zich op die dag wel erg ver van Nederland, of liever Parijs, bevond. Wat schreef Bijkaart? Hij schreef dat hij onlangs het besluit had genomen ‘een land te bezoeken waar de cholera nog wel eens voorkomt’ en vertelde hoe hij, om zich tegen die ziekte te la ten inenten, een bezoek had gebracht aan het beroemde Pasteurinstituut in Parijs. Naar welk onherbergzaam oord de schrijver wilde reizen, hadden zijn lezers natuurlijk graag willen weten, maar Hermans liet hen in het ongewisse en ook latere brieven van Bijkaart repten er niet meer over.4

Het is twintig jaar later dat een reisgids, afkomstig uit een van de hierboven genoemde dozen, een tipje van de sluier oplicht. Het gaat om een op de bovensnede nog steeds met geelgrijs stof bedekt exemplaar van de Guides Modernes Fodor, getiteld Inde, Népal, Ceylan, 656 bladzijden dik, voorzien van kaarten, en met foto’s van onder anderen Cartier-Bresson. Voorin, op het schutblad, staat Hermans’ handtekening en heeft hij plaats en datum van de aankoop vermeld: ‘Paris 1-3-76’. Achterin het boek bleken zich na al die jaren nog verschillende samengevouwen documenten te bevinden die betrekking hadden op een reis voor twee personen van

Parijs naar Zuid-India en Sri Lanka en terug. De georganiseerde groepsreis duurde zestien dagen, van 2 tot 17 maart 1976.

Heeft Hermans deze reis ook werkelijk gemaakt? Daaraan kan men moeilijk twijfelen. Ten eerste is er de aankoopdatum van de reisgids, één (!) dag voor vertrek. Maar bovendien heeft de reis een plaats gekregen in Hermans’ werk. In Uit talloos veel miljoenen wordt het tweede hoofdstuk voor een groot deel in beslag genomen door een fragment van een lange brief die Clemens van de Wissel van zijn vader ontvangen heeft en die de lezer in vier stukken krijgt aangeboden. Clemens’ vader neemt met een vrouw, zijn huishoudster, deel aan een georganiseerde rondreis door Zuid-India en schrijft de brief op de tiende dag, een rustdag, vanuit het comfortabele Aristo Hotel in Tirichirapalli (‘Gelukkig hebben we vandaag een dag vrij, om uit te rusten en dat is wel nodig’). Alle verifieerbare gegevens in de brief blijken – soms na enig puzzelwerk – zo goed als identiek te zijn aan die uit Hermans’ reispapieren. Beide gezelschappen landen op de tweede dag van het programma op het vliegveld van Bombay, waar ze moeten wachten op een aansluiting naar Cochin (‘Arrivée à Bombay et vol en correspondance pour Cochin’ vermeldt Hermans’ reisschema). In die plaats worden ze ondergebracht in het (enige) hotel op Wellingdon Island (dat wil zeggen in Hotel Malabar). Het vervolg van de reis wordt per autobus gemaakt en maakt de indruk zeer vermoeiend te zijn door het grote aantal excursies en verhuizingen naar volgende hotels. Slechts hier en daar is een rustdag ingelast (onder andere, in beide gevallen, op de tiende dag). Op de negende dag is voor alle-twee de reizen een bezoek aan een grote Sjiwa-tempel gepland, in de roman waarschijnlijk en in Hermans’ reisschema zéker de tempel van Tanjore, die in de Fodor-gids omschreven wordt als ‘le plus grand temple de l’Inde’ en die gewijd is aan Sjiwa. Het is de enige die bereikbaar was vanuit Tiruchirapalli (zoals de naam meestal geschreven wordt), waar de reizigers volgens het programma de nacht doorbrachten in het Aristo Hotel aan de Dindigul Road. Omdat er vanaf de negende dag met inkt wat doorhalingen en omzettingen in Hermans’ reisschema zijn aangebracht, is niet met zekerheid te zeggen hoe die daarna in werkelijkheid is verlopen. Vanuit India heeft Hermans in elk geval nog een vierdaagse reis naar Sri Lanka gemaakt5, maar in de brief van de vader van Clemens van de Wissel komt

dat land niet voor. Na de tiende dag wordt uit zijn epistel niet meer geciteerd. Volgens opgave in de eerste druk begon Hermans te schrijven aan Uit talloos veel miljoenen op 27 september 1977.

 

Wat kunnen Hermans’ beweegredenen zijn geweest om dit soort persoonlijke belevenissen in een roman op te nemen? Autobiografisch materiaal gebruiken veel, zo niet alle schrijvers. Maar wat hier en ook wel op andere plaatsen in zijn werk opvalt, is het voor het verhaal schijnbaar overbodige gebruik van geheel identieke details uit de werkelijkheid. Van Hermans zelf is de uitspraak dat in een goed verhaal elk onderdeel, hoe nietig ook, een functie heeft, dat er geen mus van het dak valt zonder dat het ergens anders gevolgen heeft. Maar wat is de functie van het gebruik, anderhalf jaar na dato, van de namen van dezelfde plaatsen en hotels als Hermans zelf bezocht, van het laten plaatsvinden van dezelfde excursies en andere gebeurtenissen, eveneens op de tweede, negende en tiende dag, en niet bijvoorbeeld op de derde, zevende en achtste!

Gebrek aan stof, en dus fantasie, zal zeker geen rol hebben gespeeld, daarvoor zijn de gegevens ook te triviaal. Een andere mogelijkheid is dat Hermans, zoals hij wel vaker deed, een spelletje met de lezer heeft gespeeld: zolang die niet merkte dat hem ook autobiografische brokjes werden voorgezet, zweeg de auteur en lachte waarschijnlijk in zijn vuistje (de autobiografische oorsprong van de brief uit Tiruchirapalli is tenslotte alleen bij toeval ontdekt!).

Een derde mogelijke verklaring is dat het bij Hermans ging om een heel persoonlijk ‘ritueel’, waarvan hij zich bediende in een poging om ‘de werkelijkheid’ bij het schrijven toch zoveel mogelijk te benaderen. Een bijna alchemistische bezigheid, waarvan de resultaten misschien minder voor de lezer dan voor de schrijver zelf telden. De kans is groot dat er in Hermans’ werk nog veel meer van dit soort fragmentjes uit zijn privé-leven verborgen zitten, die wel nooit allemaal aan het licht zullen worden gebracht.

Hermans, Nietzsche en de duivel

Hermans heeft vaak blijk gegeven van zijn grote bewondering voor Friedrich Nietzsche. Bekend is zijn uitspraak in een interview met Raymond Benders uit 1981, dat hij hoopte (in Nederland) als ‘de rechtmatige erfgenaam’ van Nietzsche te worden beschouwd, omdat hij dan iets zou hebben ‘om een klein beetje trots op te zijn’.

Minder bekend is dat zijn bewondering zo ver reikte dat hij pelgrimages ondernam naar plaatsen waar Nietzsche tijdens verschillende periodes van zijn leven had gewoond. Zo reisde hij naar Duitsland, Zwitserland en Italië en bracht hij samen met twee bevriende Nietzsche-onderzoekers in mei 1985 een bezoek aan Leipzig, waar Nietzsche onder andere aan de universiteit studeerde, zijn belangrijke eerste ontmoeting met Wagner had en waar zijn geboortedorp Röcken niet ver van-

daan lag. Alles wat hij onderweg aan huizen, gedenktekens of borstbeelden van Nietzsche tegenkwam, legde hij zorgvuldig vast op de gevoelige plaat. Thuis ontwikkelde en vergrootte hij de foto’s (die bijna altijd in zwart-wit waren genomen) en ordende hij ze in enveloppen, die hij van opschriften voorzag: ‘Sils-Maria/Tribschen’, ‘Nietzsche in Turijn/Rapallo/Ruta’. Het waren mooie, vaak sfeervolle beelden van statige negentiende-eeuwse huizen in Turijn en Bazel6; van de Piazza Carlo Alberto in Turijn (waar de mentaal zieke Nietzsche huilend een mishandeld paard om de hals zou zijn gevallen, volgens Hermans een legende), met Nietzsches kamer op de achtergrond; van alle mogelijke bustes, onder andere door Jean Willy de Boé en Max Kruse; van Nietzsches dodenmasker in het Nietzsche-Haus in Sils-Maria bij St. Moritz; van het huis zelf, zowel van binnen als van buiten; van de plaquette boven de voordeur en zelfs de richtingaanwijzers in het dorp; van het Richard-Wagnermuseum op het landgoed Tribschen bij Luzern, waar de filosoof jarenlang de gewaardeerde gast was van de Wagners; van een zonbeschenen huis met palmen aan de boulevard van Rapallo aan de Italiaanse Rivièra, waar Nietzsche in 1883 het eerste deel van Also sprach Zarathustra schreef, enzovoort enzovoort.

Ten slotte borg Hermans de hele verzameling op in het aan het begin van dit artikel genoemde sigarenkistje van Hajenius.

Vrienden en kennissen waren kennelijk op de hoogte van Hermans’ passie, want ze stuurden tijdens hun vakanties ansichtkaarten met de meest uiteenlopende Nietzsche-souvenirs, zoals één van een Zwitsers meer met rotsblok en het opschrift: ‘Der pyramidale Block bei Surlej […], wo Nietzsche den Gedanken der ewigen Wiederkunft fasste’. En van een gelijkgestemde verzamelaar ontving hij een fraaie collectie foto’s, veelal betrekking hebbend op Nietzsches verblijf in Nice. Verder waren er zeer veel zelfgekochte prentbriefkaarten en prospectussen, die alle eveneens een plaats kregen in het kistje.

Sommige van zijn eigen opnamen gebruikte Hermans als illustraties bij zijn essays, zoals in Klaas kwam niet, maar de meeste bleven ongepubliceerd.

 

Toch heeft Hermans’ houding tegenover Nietzsche iets hybridisch en raadselachtigs. In Klaas kwam niet schrijft hij in de twee stukken over ‘Nietzsch’s wederopstanding’ uit 1979 met onverholen irritatie over diens soms bijna lachwekkende borstklopperij en zelfs leugenachtigheid in Ecce Homo (waarvan hij heel wat bladzijden ‘pijnlijk om te lezen’ vindt).

Verder noemt hij Nietzsche vaag, chaotisch, humorloos en bovendien naïef in zijn voorspellingen over het christendom en de Übermensch. ‘Als je [de achttiende-eeuwse Franse verlichtingsfilosofen] met Nietzsche vergelijkt, valt het op hoe rustig, hoe gelaten, hoe beknopt en soms zelfs humoristisch zij zich uitdrukten – anders dan hun late leerling.’ Zeer fel reageert Hermans ook op Nietzsches bijna idolate verering voor de antisemitische Cosima Wagner. Over een fragment uit Der Antichrist zegt hij: ‘’t Is dat er menige Latijnse term in voorkomt, ’t is dat, zoals we allemaal wel weten, Hitler geen woord Latijn kende…’ (anders zou je denken dat de tekst van hem was en niet van Nietzsche!).

Also sprach Zarathustra (geen ‘boeiend verhaal’) vergelijkt hij vervolgens met De kleine Johannes, niet meer dan ‘een lief sprookje’, dat hij als jongetje (!) van hem las. Maar ‘Nietzsche had er zelf een heel wat hogere dunk van: “De conceptie die aan het werk ten grondslag ligt, de gedachte van de eeuwige terugkeer, de meest verheven formule van de affirmatie die überhaupt haalbaar is, hoort thuis in augustus 1881: zij is neergesmeten op een velletje, met eronder geschreven: “6000 voet voorbij mens en tijd”.” […] Zesduizend voet – dat zal wel een hele afstand geweest zijn in 1881. Maar wat is het voor ons?’

Er is enige elasticiteit voor nodig om zich voor te stellen dat Hermans deze (en nog veel meer) spottende woorden schreef in ongeveer dezelfde tijd dat hij zijn pelgrimages naar Nietzsches woonplaatsen maakte, ijverig aan zijn Nietzsche-verzameling werkte en tegenover Raymond Benders de hierboven aangehaalde uitspraken deed. Maar ook maakt hij aan het slot van de twee artikelen nog een zeer onverwachte wending, waaruit blijkt hoezeer hij Zarathustra tegelijk ook bewonderde. Zonder enige overgang veranderen de laatste regels ineens in een lofzang op het boek, dat voor Nietzsches doen nu ‘zeer samenhangend’ blijkt te zijn. ‘Geen ander schreef

hij dat in die mate gecomponeerd mag heten – gecomponeerd als een symfonie, vond hij zelf en andere muziekkenners weerspreken dit niet.’ De rangschikking is ‘heel geslaagd’, de toon ‘profetisch’ en Nietzsche zelf, ondanks alles, een profeet.7

Misschien is er iets van een verklaring voor Hermans’ ambivalente houding tegenover Nietzsche te vinden in zijn geneigdheid om dat wat hem het diepste raakte af te schermen en te verbergen achter een façade van ironie (en in dit geval bovendien in een sigarenkistje). Hermans maakte als hij schreef zeker gebruik van de misleiding, al was het maar uit een vorm van zelfbehoud.

 

Bij het schrijven van Also sprach Zarathustra werd Nietzsche onder andere geïnspireerd door Goethes Faust en door het dramatische gedicht Manfred van Lord Byron, dat in zijn jeugd zózeer zijn lievelingsgedicht is geweest dat hij er vele jaren later pas mee kon breken door het componeren van de Manfred-Meditation. Intrigerend is de vraag of bij iemand die zich zo met Nietzsche identificeerde dat hij als zijn ‘rechtmatige erfgenaam’ hoopte te worden beschouwd, sporen van diezelfde invloeden zijn terug te vinden. Alvorens dat na te gaan, maak ik eerst een zijstapje naar het werk van een tijdgenoot van Nietzsche.

 

Een dun maar intrigerend boekje uit Hermans’ nalatenschap vertoont een aantal opmerkelijke thematische overeenkomsten met enkele van zijn romans. Het bewuste werkje, dat voor zover ik heb kunnen nagaan in niet één Nederlandse bibliotheek aanwezig is, telt maar zestien bladzijden, waarvan iets meer dan de helft bedrukt is. Het betreft een uitgave van het Oskar Panizza-Gesellschaft in Berlijn, die in 1929 is uitgebracht en een aantal curieuze citaten van de satiricus Panizza (1853-1921) bevat.8 Ongeveer één bladzijde wordt in beslag genomen door uitspraken over de mens en zijn ‘Dämon’. Ze zijn onthullend voor lezers van De donkere kamer van Damokles en Paranoia.

In beide verhalen leeft de hoofdpersoon, zonder vrienden, in een volledig, bijna organisch bepaald isolement. ‘Paranoia’ kenmerkt daarbij de essentiële relaties tussen mensen onderling; het is een van de sleutelwoorden uit Hermans’ werk. Alleen een vriend zo vertrouwd als het eigen evenbeeld kan een tijdelijke toevlucht zijn, maar brengt uiteindelijk geen redding. Bovendien is deze vaak in menig opzicht een voortbrengsel van de eigen (zieke) geest.

In het verhaal Paranoia denkt de aan achtervolgingswaan lijdende Cleever: ‘Had ik een vriend […], een vriend die op het dak zou kunnen waken. Maar de leeftijd tot welke men vrienden maken kan, was hij te boven.’ En in een ‘spiegelscène’ (ook in De donkere kamer komen er vier voor!) leest men: ‘… terwijl hij het glas weer vulde, keek hij zichzelf aan in de spiegel. Hij kan mij wel zien, maar bij mij komen kan hij niet, dacht hij, hij kan mij niet helpen, al doet hij alles eender als ik. Het zou mooi zijn als ik hier met z’n tweeën was. Dan was ik tweemaal zo sterk.’ Maar Cleever is reddeloos verloren en aan het eind van het verhaal pleegt hij zelfmoord.

In De donkere kamer geeft Osewoudt zich met huid en haar over aan zijn dubbelganger Dorbeck, die op hem lijkt als de ene druppel water op de andere. Hij is zijn alter ego, zijn duistere, machtige kant, wiens bevelen hij tijdens de oorlog blindelings opvolgt en die hem tot daden aanzet waartoe hij voordien niet in staat leek, maar die hem ten slotte tot zijn ondergang voeren.9

De eerste uitspraak nu uit het boekje van Panizza die over ‘Der Dämon’ gaat, luidt: ‘Hast Du Deinen Dämon gefunden, dann bist Du nicht mehr allein auf der Welt. Du darfst Zwiegespräch halten und bist einem Andern, der Dein Denken leitet und antreibt, verantwortlich. Er ist für Dich da. Und mit ihm vereint darfst Du diese blöde, dumme Welt herausfordern’

En een tweede citaat: ‘Handle, wie Dir Dein Dämon vorschreibt. Schreckst Du vor den Konsequenzen in der Welt der Erscheinungen zurück, dann ist sie stärker wie Du. Setzt Du Dich durch, dann bist Du Obsiegender. Du gehst vielleicht zu Grunde. Aber zu Grunde zu gehn in der Welt der Erscheinungen ist ja das Los von uns Allen.’ (cursiveringen van mij; db)

Oskar Panizza, wiens werk zijn tijdgenoten zozeer choqueerde dat hij onder andere in een proces wegens godslastering betrokken raakte, leed sinds 1904 aan paranoia. Op 30 september 1921 overleed hij in een kliniek in Bayreuth.

In hoeverre Hermans door de voor hem ongetwijfeld aantrekkelijke kanten in het werk van Panizza beïnvloed is of dat er alleen sprake is van een zekere op toeval berustende congenialiteit, blijft de vraag. Maar de mens en zijn demon is waarschijnlijk een thema dat Hermans al jong gefascineerd heeft.

 

Op 8 november 1940 kocht de toen negentienjarige Hermans Goethes Sämmtliche Werke (Stuttgart z.j.) in zes zwaar gebeeldhouwde banden, een niet geringe aanschaf, die hij zorgvuldig signeerde. Op geen van de ruim 4300 bladzijden maakte hij ook maar één aantekening, alleen zette hij op verschillende plaatsen kleine streepjes in de marge. Maar op het schutblad van deel 2 maakte hij een uitzondering en schreef hij met grote letters achter een verwijzing naar pagina 554 de cruciale woorden: ‘Zum Augenblicke dürft’ ich sagen: Verweile doch! Du bist so schön!’ De regels blijken overgenomen te zijn uit Faust, en wel daar (door Hermans in de marge van een paar dikke krassen voorzien) waar Faust tegen het eind van het tweede deel tegenover Mephisto de zinnen uitspreekt die de Duivel volgens de wederzijdse overeenkomst de macht over Faust zal geven (in het eerste deel had deze Mephisto gezworen: ‘Werd’ich zum Augenblicke sagen: / Verweile doch! du bist so schön! – / Dann magst du mich in Fesseln schlagen, / Dann will ich gern zu Grunde gehn! […]’). Waarna Faust de laatste adem uitblaast en, althans lichamelijk, ten onder gaat.10

 

Meer dan het citaat en de aandachtstrepen, die aantonen dat Hermans zich in Goethes Faust verdiept heeft, bevestigt de vondst van een blad met potloodaantekeningen zijn belangstelling voor het gevaarlijke gebied waar mens en duivel

met elkaar in contact treden. Het papier bevat, in Hermans’ handschrift, negentien jambische versregels in een ouderwets en wat plechtstatig Engels. De regels vormen geen samenhangend geheel, maar zijn geselecteerd uit een grotere tekst. Het zijn duidelijk citaten die Hermans om de een of andere reden moeten hebben aangesproken. Bovenaan het papier staat de naam Manfred, die verwijst naar het hiervoor genoemde, diabolische gedicht van Byron, dat in 1817 gepubliceerd werd en de ondergang beschrijft van een getormenteerde en vervloekte geest.

Manfred leeft vanaf zijn vroegste jeugd in volledige eenzaamheid, omdat hij tot een andere ‘soort’ behoort. Hij kan en wil niet met anderen leven, hij kan ‘niet op de weg der mensenzielen gaan’ en zijn enige verlangen is ‘in woestijnen te verzinken’ en zich met grote hartstocht in de wetenschappen der magie te verdiepen, die hem de beschikking geven over ongekende krachten. ‘Dit was mijn lust, dit, èn alléén te zijn!’ Toch is er één wezen van wie hij met hart en ziel gehouden heeft en, wat opmerkelijk is: ‘Zij was mijn sprekend evenbeeld. / Haar ogen, en heur haar, en al de lijnen / Van haar gelaat, geleken op de mijnen, / Haar stem zelfs […] klonk gelijk / De mijne […]’. Alleen, zij lijkt een voortbrengsel van zijn eigen geest te zijn.

De dorst naar kennis brengt Manfred ten slotte in aanraking met de hoogste geest van het Kwaad, Ahriman, de Oud-Perzische pendant van de Duivel. Als zijn einde nadert, ziet hij vanuit de torenkamer van zijn kasteel ‘een duister gruwbaar wezen stijgen’. Het is zijn kwade genius, die hem komt halen, maar Manfred wil sterven zoals hij leefde, dat wil zeggen: alleen. Hij geeft de geest en vaart – in alle eenzaamheid – ter helle.11

 

De overeenkomsten met Faust (die Byron inspireerde tot zijn Manfred) zijn duidelijk: dorst naar kennis of macht, samenwerking met de duivel om die macht te verkrijgen en gehele of gedeeltelijke ondergang van de hoofdpersoon.12 Zoal gezegd, koesterde Nietzsche in zijn jeugd een diepe verering voor Byron en was Manfred zijn meest geliefde gedicht. In een vraaggesprek dat is opgenomen in Door gevaarlijke gekken omringd, schrijft Hermans: ‘Nietzsche had diabolische voorlopers, Byron onder anderen, die hij als jongetje las in Duitse vertaling’, wat rechtstreeks verwijst naar Manfred, zoals men in de Nietzsche-biografie van C.P. Janz kan nalezen. Een bladzij eerder had hij over Nietzsches filosofie gezegd dat die de moraal van de Prins der Duisternis vertegenwoordigde. Maar vertegenwoordigde Hermans zelf in zijn werk niet in menig opzicht de moraal van Nietzsche? En wat had Gerard Reve in 1981 ook alweer over Hermans geschreven in het aan hem gewijde nummer van Tirade? ‘De wereld in het werk van Hermans […] wordt door een duistere God in beweging gehouden […].’ Die God van Hermans ‘is de almachtige, leed en chaos bewerkende Satan. Wat bij een ander liefhebberij is – ieder mens, hoe godvruchtig ook, gevoelt bij tijd en wijle een heimelijke sympathie voor de Satan – is bij Hermans een passie, die de overweldigende kracht levert die van zijn werk uitgaat?’

Dat ook Hermans in zijn jeugd gedeeld heeft in de bewondering voor Byron (de

negentiende-eeuwse erfgenaam van Sade), kan iedereen gemakkelijk constateren die de eerste druk van Conserve opslaat: de roman opent met een gedicht over de tot in het diepst van zijn ziel verdorven, demonische Damaetas, dat afkomstig is uit Byrons Hours of Idleness. In latere drukken heeft Hermans die tekst om onbekende redenen weggelaten.

 

Manfred, Osewoudt en Cleever zijn alledrie gedoemden, die in hun eenzaamheid de hulp behoeven van sterkere krachten.13

Is het niet verleidelijk om de mogelijkheid te overwegen dat Dorbeck wel eens Osewoudts kwade genius, zijn ‘demon’ kan zijn geweest? De ‘Fatal Man’ uit Praz’ Romantic Agony? Is Osewoudt niet zelfs met Dorbeck in een relatie verzeild geraakt die reminiscenties oproept aan een duivelsverbond, een verbond dat Osewoudt tijdelijk de beschikking geeft over bijzondere krachten, die hij later weer moet afstaan, waarna de aanvankelijk joviale Dorbeck hem zonder mededogen linea recta naar de afgrond voert? Dorbecks plotselinge verschijningen hadden trouwens vaak een hoogst irreëel, bijna bovennatuurlijk karakter, in schemersituaties vol raadselachtige coïncidenties. Het is zelfs niet ondenkbaar dat sommige kenmerken van het duivelsverbond inherent zijn aan het oude dubbelgangersmotief uit de Romantiek, dat door Hermans in een nieuw jasje werd gestoken. Zonder er te veel nadruk op te willen leggen: een verklaring voor de naam Mephisto(pheles) is dat het een afleiding betreft van het Griekse mè-photo-philos, wat wil zeggen: hij die het licht niet bemint. En dat Dorbeck op z’n minst een beetje lichtschuw was, zal wel niemand willen ontkennen.

[1996/5]

Donald Betlem+
Hermans in gesprek met de vorigen
Nagelaten boeken, foto’s en notities

In het voorjaar van 1996 kreeg ik de beschikking over een klein deel van de voormalige bibliotheek van Willem Frederik Hermans, waaronder twee verhuisdozen met boeken, paperassen met aantekeningen en een houten sigarenkistje van Hajenius vol foto’s. Bijna alles was, met één tussenstop, rechtstreeks uit de Atrebatenstraat in Brussel gekomen.

Veel van de boeken waren door Hermans voorzien van zijn handtekening of stempel en de datum waarop hij het werk in zijn bezit had gekregen. In het oudste, een verhandeling over het prepareren van dieren en planten, schreef de trotse eigenaar enkele maanden na zijn vijftiende verjaardag met bruine inkt op de titelpagina: ‘W.F. Hermans. / Dec. 1936’. Bovendien maakte hij op twee plaatsen met potlood een aantekening in de kantlijn. Het laatste, het boekenweekgeschenk van eind maart 1995, las hij een paar weken vóór zijn overlijden en voorzag hij eveneens van enkele kanttekeningen. Op een rij gezet omspanden ze een schrijvers- maar vooral een lezersleven van bijna zestig jaar.

Wat meteen in het oog sprong, was Hermans’ veelzijdige belangstelling: in de dozen zat Nederlandse, Engelse, Franse en Duitse literatuur, maar ook boeken over Franse taalkunde, natuurwetenschappen, filosofie, godsdienst, politiek, surrealisme, fotografie, beeldende kunst en mechanica; verder reisgidsen, strips en biografieën.

Van zijn in 1940 door zelfmoord om het leven gekomen zuster Corrie bewaarde Hermans tot aan zijn dood de bloemlezing Deutsche Erzähler, samengesteld en ingeleid door Hugo von Hofmannsthal, een meer dan 1000 bladzijden dikke uitgave uit 1933. Op het schutblad staat, ook hier weer in bruine inkt maar in een ander handschrift, ‘Corrie Hermans / 10 Juli 1933 / van Vader en Moeder’.1

Het is een wat melancholiek stemmende gedachte dat wat door Hermans in al die jaren zorgvuldig bijeen is gebracht en vaak met grote gedrevenheid is gelezen, nu ineens het verband heeft verloren dat er door de vorige eigenaar in was aangebracht. De boeken zijn definitief van hun vroegere omgeving losgeraakt, waar ze

bovendien, neem ik aan, niet voor iedereen zomaar toegankelijk waren. Dat het nu mogelijk is over Hermans’ schouder zijn privé-aantekeningen mee te lezen, wekt dan ook een zeker gevoel van gêne op.

Strepen en glossen

In de televisieuitzendingen en krantenberichten die in december 1995 aandacht besteedden aan de veiling van een deel van de boeken uit Hermans’ nalatenschap, werd – nogal eens met een malicieuze knipoog – getoond hoe Hermans als een boze schoolmeester zijn lectuur voorzag van een groot aantal taalkundige correcties en inhoudelijke commentaren in de marge. Ook de boeken uit de twee dozen bevatten veel van dit soort aantekeningen, die uiteenlopen van een kleine verzameling correctie-, irritatie- en aandachttekens (zoals verticale strepen naast de tekst, vaak centimeters lange uitroeptekens, twee of meer evenwijdige strepen, soms aangroeiend tot een dikke kraspartij, horizontale en verticale enkele en dubbele slingers, (dubbele) vraagtekens, enzovoort) tot bijschriften, in lengte variërend van één woord (‘Zo?’, ‘Ja?’, ‘Nee!’, ‘Onzinnig’) tot teksten van vijf of meer zinnen, die bijna al het wit van de pagina konden vullen.

Ongetwijfeld was Hermans een uiterst aandachtige lezer: geen taal-, stijl- of zetfout lijkt aan zijn aandacht te ontsnappen. Hij had een scherp oog voor duistere of onjuiste formuleringen en vooral de wijze waarop hij, via de marge, vaak met de schrijvers die hij las een soort discussie aanging (waarbij hij ze dikwijls heel beleefd met ‘U’ bleef aanspreken) is fascinerend. Hij nam – ondanks zijn soms zeer ironische opmerkingen – die schrijvers in principe serieus en bleef boeken van vele honderden bladzijden tot het eind van streepjes, uitroeptekens en vaak puntige commentaren voorzien.

Een aantal voorbeelden ter verduidelijking.

In Götzendämmerung (Nietzsche’s Werke, Taschen-Ausgabe, Leipzig [1919]. Band 10, p. 247) schrijft Nietzsche: ‘Man wählt die Dialektik nur, wenn man kein andres Mittel hat. Man Weiß, daß man Mißtrauen mit ihr erregt, daß sie wenig überredet.’ Hermans schrijft in de kantlijn: ‘dat ligt niet aan de dialectiek, maar aan het feit dat de meeste mensen te dom zijn een betoog te volgen’. En op bladzij 257: ‘[…] im letzteren Falle rächen wir uns am Leben mit der Phantasmagorie eines “anderen”, eines “besseren” Lebens’ (onderstreping van wfh). Waarbij Hermans de veelzeggende kanttekening plaatst: ‘ja nou, dat doen we dan maar’.

Vooral het boek De Balans van het Christendom (Amsterdam 1940) van G. van der Leeuw heeft in hoge mate Hermans’ irritatie opgewekt, het potlood was hier bijna niet in toom te houden. Op bladzij 30 schrijft Van der Leeuw: ‘Maar het hiernamaals is iets anders dan het Godsrijk, de civitas Dei. Het is een pensioen in plaats van een betrekking, een vrije Zaterdagmiddag in plaats van een werkweek.’ Hermans’ commentaar: ‘Hoe kan iemand zoiets opschrijven’. En op bladzij 87:

‘[Christus] stierf niet als een strijdbaar held, maar als een uitgeworpene door zijn volk. Zijn koningschap is een knechtschap, zijn troon een kruis.’ Hermans: ‘een kruis onder z’n kruis’. Enzovoort.

Ook Th.P. van Baarens Doolhof der goden (Amsterdam 1960) moet het ontgelden. Bij een tekening van de Egyptische hemelgodin Nut, die onder haar borsten en ter hoogte van haar navel door de god Sjoe met respectievelijk zijn rechter- en zijn linkerhand gesteund wordt, tekent Hermans aan: ‘gekuiste voorstelling’. De armen van Sjoe heeft hij in beide richtingen verlengd en bij de tekst ‘De god van de lucht, Sjoe, steunt haar’ (onderstreping wfh) staat: ‘Nee, vingert haar’ (bladzij 80). Of de verbetering correct is, kan ik niet beoordelen.

Een andere ‘gesprekspartner’ is D.W. Fokkema, die in 1981 in zijn Chinees dagboek op bladzij 110 vertelt hoe hij in Canton met de Chinese professor Liu Rong zat te dineren. ‘[Diens] specialisme: het denken van Mao Zedong’ (onderstreping wfh). Waarbij Hermans aantekent: ‘Sic! Alsof Mao Zedong ooit van zijn leven iets bedacht heeft dat de moeite van het overdenken loont, als je daar niet toe gedwongen wordt door een smeris die een bajonet voor je gat houdt.’

Waarschijnlijk in 1946 kocht en signeerde Hermans Sartres L’être et le néant. In oktober van hetzelfde jaar verscheen in Criterium zijn korte artikel ‘Stelt Nederland belang in Sartre?’, waaruit zijn waardering bleek voor dit werk en voor de existentialistische filosoof. Het meer dan 700 bladzijden dikke boek is zeer intensief gebruikt, staat vol strepen en andere tekens en is overvloedig van aantekeningen voorzien. Het is duidelijk dat het voor Hermans in die tijd grote betekenis heeft gehad.

Op bladzij 457 van de zesde druk (januari 1946) staat (naar aanleiding van het begrip ‘désir’): ‘Aussi, les expressions qu’on emploie pour désigner le désir en marquent assez la spécificité. On dit qu’il vous prend, qu’il vous submerge, qu’il vous transit. Imagine-t-on les mêmes mots employés pour désigner la faim? A-t-on idée d’une faim qui “submergerait”?’ Hermans’ antwoord: ‘Maar op eten bestaan geen taboe’s. Wie in de hongerwinter aan een biefstuk dacht, was die niet “submergé”?’

De laatste blanco pagina’s heeft Hermans volgeschreven met wiskundige berekeningen en spelletjes, zoals:

1
1	2
1	2	3
1	2	3	4
1	2	3	4	5
1	2	3	4	5	6
1	2	3	4	5	6	7
_____	_____	_____	_____	_____	_____	_____
7	12	15	16	15	12	7

Tussen de boeken en foto’s bevond zich een blocnote vol met dergelijke (en aanmerkelijk ingewikkelder) berekeningen.

 

E. Heller, ten slotte, wijdde in Enterbter Geist een essay aan Das Schloß van Kafka, dat door Hermans, in Klaas kwam niet, gunstig beoordeeld werd. ‘Toch is het Heller, evenmin als andere tekstverklaarders voor zover mij bekend, opgevallen dat K. een oplichter is. […] K. – een landmeter? Kom, kom’ (p. 421-22).

Op verschillende plaatsen waar Heller de inhoud van Das Schloß parafraseert, plaatst Hermans dan ook boze krassen en verschillende malen het woord ‘fout’ of ‘onwaar’ of ‘geheel verkeerd’. Op bladzij 309 schrijft Heller: ‘Die wenigen Äußerungen, die K. dem Schloß abgewinnt – ein Brief, ein Telefongespräch, das er mithört, ein zweiter Brief (onderstreping wfh) […] -, scheinen seine Ernennung zu bestätigen.’ Hermans’ commentaar: ‘U [!] heeft die brief niet goed gelezen’. En een paar bladzijden verder: ‘Nou dan!’, met een terugverwijzing naar bladzijde 309, wat duidelijk laat zien hoezeer Hermans een gesprek voerde met de schrijvers die hij las.

 

Men kan zich afvragen wat Hermans er toe bracht elke taal-, stijl- of drukfout die hij tegenkwam consequent in de kantlijn of tussen de regels te verbeteren. Zoiets, zou je denken, haalt de snelheid uit het lezen, het remt af, en er zullen dan ook weinig lezers zijn die de niet te onderdrukken neiging voelen exampe met behulp van een correctieteken van de ontbrekende l te voorzien, martelaars te veranderen in beulen, woordvolgorden te verbeteren omdat de zin dan beter loopt, aantekeningen te maken als ‘Gibt es einen (sic) Speisenwagen?’, bij Sartre het geslacht van een lidwoord te verbeteren of het in een voetnoot voorkomende Apollôn netjes van zijn accent circonflexe te ontdoen.

De voor de hand liggende verklaring is natuurlijk: Hermans heeft die wonderlijke tic meegekregen van zijn ouders, die beiden onderwijzer waren. Hij was een geboren schoolmeester. Maar de vondst van een klein boekje in een van de dozen

uit de Atrebatenstraat zorgde voor een verrassing. Het was een wat verkleurd exemplaar van Spinoza’s Staatkundig vertoog, in 1901 uitgegeven bij S.L. van Looy in Amsterdam. Hermans had het van een nieuw kaftje voorzien met modern, gekleurd papier van Franse makelij. Op de rug plakte hij een strookje met auteursnaam en titel in schrijfmachineschrift. Het boekje bevatte precies hetzelfde soort scrupuleuze verbeteringen van taal-, stijl- en drukfouten als Hermans’ andere boeken, maar dan in een extreme concentratie. Ook hier enkele, dubbele en driedubbele strepen, al dan niet vergezeld van een of meer uitroeptekens of vraagtekens. Verder (met behulp van allerlei correctietekens): verbeteringen van puntkomma’s in komma’s en omgekeerd, woordomzettingen als ‘de eerste beide soorten’ in plaats van ‘de beide eerste soorten’ of ‘te zijn gevonnist’ in plaats van ‘gevonnisd te zijn’, etcetera etcetera. Ten slotte was er het bekende commentaar: ‘Dit klopt niet met wat hij zegt over Tolstoi’ (uit de inleiding), ‘Oppervlakkig!’ (idem), ‘Waaruit volgt dat?!’. En over Spinoza zelf: ‘Is hij hier voorlooper van Darwin?’. Enzovoort.

Dit, en zeer veel meer, had zó uit de pen van Hermans afkomstig kunnen zijn, ware het niet dat het handschrift volkomen anders was: spits, zelfverzekerd en snel geschreven, bovendien in een verouderde spelling. Op twee plaatsen voorin het boekje stond een aanvankelijk niet te ontcijferen handtekening, in hetzelfde handschrift als dat van de aantekeningen. De tweede bleek wat leesbaarder en gaf uiteindelijk zijn geheim prijs: ‘P.C. Meijners’ stond er en dat was de bewonderde oom uit Hermans’ jeugd. Hij was accountant, woonde in Hilversum en was een

erudiete (en blijkens zijn aantekeningen in het Staatkundig vertoog helder en logisch denkende) man. Over hem schrijft Hermans in Fotobiografie: ‘Deze heer, genaamd P.C., net als P.C. Hooft, was geen echte oom, maar werd door ons oom genoemd. In zijn jeugd was hij een aanhanger van Domela Nieuwenhuis geweest. Hij had de complete werken en brieven van Multatuli in zijn kast. […] Ik kon met hem veel beter praten dan met mijn vader. Ik kan zeggen dat hij een belangrijke invloed op mij heeft gehad.’ (cursivering van mij; db)2

‘Oom P.C.’ heeft Hermans het boekje waarschijnlijk cadeau gedaan, net als een gedicht dat in Fotobiografie staat afgedrukt en nog andere boeken, die na zijn dood bij nieuwe eigenaren terecht zijn gekomen.3 Dat Hermans het Staatkundig vertoog al jong in zijn bezit heeft gekregen, bewijst de enige kanttekening die hij zelf in het boekje gemaakt heeft, op de laatste bladzijde van de inleiding: ‘Hup! Hegel! / Hup Bolland!’ staat daar in een nog kinderlijk handschrift. Hermans heeft van het Vertoog, evenals van het gedicht, nimmer afstand kunnen doen.

Het is moeilijk te zeggen hoeveel boeken Hermans in totaal van zijn oom heeft gekregen, maar dat vooral hij iemand was die, waarschijnlijk ongewild, aan Hermans’ eigenzinnige en kritische wijze van lezen en annoteren in zijn jeugd een belangrijke impuls heeft gegeven, lijkt me een reële mogelijkheid.

Een brief uit Tirichirapalli

Niet alleen boeken bevonden zich in de dozen uit Hermans’ nalatenschap, maar ook blaadjes met aantekeningen en andersoortige documenten, die soms voor verrassende ontdekkingen zorgden. Een voorbeeld.

Op zaterdag 13 maart 1976 verscheen van Age Bijkaart een brief in Het Parool, die hij enkele weken tevoren geschreven moet hebben, omdat hij zich op die dag wel erg ver van Nederland, of liever Parijs, bevond. Wat schreef Bijkaart? Hij schreef dat hij onlangs het besluit had genomen ‘een land te bezoeken waar de cholera nog wel eens voorkomt’ en vertelde hoe hij, om zich tegen die ziekte te la ten inenten, een bezoek had gebracht aan het beroemde Pasteurinstituut in Parijs. Naar welk onherbergzaam oord de schrijver wilde reizen, hadden zijn lezers natuurlijk graag willen weten, maar Hermans liet hen in het ongewisse en ook latere brieven van Bijkaart repten er niet meer over.4

Het is twintig jaar later dat een reisgids, afkomstig uit een van de hierboven genoemde dozen, een tipje van de sluier oplicht. Het gaat om een op de bovensnede nog steeds met geelgrijs stof bedekt exemplaar van de Guides Modernes Fodor, getiteld Inde, Népal, Ceylan, 656 bladzijden dik, voorzien van kaarten, en met foto’s van onder anderen Cartier-Bresson. Voorin, op het schutblad, staat Hermans’ handtekening en heeft hij plaats en datum van de aankoop vermeld: ‘Paris 1-3-76’. Achterin het boek bleken zich na al die jaren nog verschillende samengevouwen documenten te bevinden die betrekking hadden op een reis voor twee personen van

Parijs naar Zuid-India en Sri Lanka en terug. De georganiseerde groepsreis duurde zestien dagen, van 2 tot 17 maart 1976.

Heeft Hermans deze reis ook werkelijk gemaakt? Daaraan kan men moeilijk twijfelen. Ten eerste is er de aankoopdatum van de reisgids, één (!) dag voor vertrek. Maar bovendien heeft de reis een plaats gekregen in Hermans’ werk. In Uit talloos veel miljoenen wordt het tweede hoofdstuk voor een groot deel in beslag genomen door een fragment van een lange brief die Clemens van de Wissel van zijn vader ontvangen heeft en die de lezer in vier stukken krijgt aangeboden. Clemens’ vader neemt met een vrouw, zijn huishoudster, deel aan een georganiseerde rondreis door Zuid-India en schrijft de brief op de tiende dag, een rustdag, vanuit het comfortabele Aristo Hotel in Tirichirapalli (‘Gelukkig hebben we vandaag een dag vrij, om uit te rusten en dat is wel nodig’). Alle verifieerbare gegevens in de brief blijken – soms na enig puzzelwerk – zo goed als identiek te zijn aan die uit Hermans’ reispapieren. Beide gezelschappen landen op de tweede dag van het programma op het vliegveld van Bombay, waar ze moeten wachten op een aansluiting naar Cochin (‘Arrivée à Bombay et vol en correspondance pour Cochin’ vermeldt Hermans’ reisschema). In die plaats worden ze ondergebracht in het (enige) hotel op Wellingdon Island (dat wil zeggen in Hotel Malabar). Het vervolg van de reis wordt per autobus gemaakt en maakt de indruk zeer vermoeiend te zijn door het grote aantal excursies en verhuizingen naar volgende hotels. Slechts hier en daar is een rustdag ingelast (onder andere, in beide gevallen, op de tiende dag). Op de negende dag is voor alle-twee de reizen een bezoek aan een grote Sjiwa-tempel gepland, in de roman waarschijnlijk en in Hermans’ reisschema zéker de tempel van Tanjore, die in de Fodor-gids omschreven wordt als ‘le plus grand temple de l’Inde’ en die gewijd is aan Sjiwa. Het is de enige die bereikbaar was vanuit Tiruchirapalli (zoals de naam meestal geschreven wordt), waar de reizigers volgens het programma de nacht doorbrachten in het Aristo Hotel aan de Dindigul Road. Omdat er vanaf de negende dag met inkt wat doorhalingen en omzettingen in Hermans’ reisschema zijn aangebracht, is niet met zekerheid te zeggen hoe die daarna in werkelijkheid is verlopen. Vanuit India heeft Hermans in elk geval nog een vierdaagse reis naar Sri Lanka gemaakt5, maar in de brief van de vader van Clemens van de Wissel komt

dat land niet voor. Na de tiende dag wordt uit zijn epistel niet meer geciteerd. Volgens opgave in de eerste druk begon Hermans te schrijven aan Uit talloos veel miljoenen op 27 september 1977.

 

Wat kunnen Hermans’ beweegredenen zijn geweest om dit soort persoonlijke belevenissen in een roman op te nemen? Autobiografisch materiaal gebruiken veel, zo niet alle schrijvers. Maar wat hier en ook wel op andere plaatsen in zijn werk opvalt, is het voor het verhaal schijnbaar overbodige gebruik van geheel identieke details uit de werkelijkheid. Van Hermans zelf is de uitspraak dat in een goed verhaal elk onderdeel, hoe nietig ook, een functie heeft, dat er geen mus van het dak valt zonder dat het ergens anders gevolgen heeft. Maar wat is de functie van het gebruik, anderhalf jaar na dato, van de namen van dezelfde plaatsen en hotels als Hermans zelf bezocht, van het laten plaatsvinden van dezelfde excursies en andere gebeurtenissen, eveneens op de tweede, negende en tiende dag, en niet bijvoorbeeld op de derde, zevende en achtste!

Gebrek aan stof, en dus fantasie, zal zeker geen rol hebben gespeeld, daarvoor zijn de gegevens ook te triviaal. Een andere mogelijkheid is dat Hermans, zoals hij wel vaker deed, een spelletje met de lezer heeft gespeeld: zolang die niet merkte dat hem ook autobiografische brokjes werden voorgezet, zweeg de auteur en lachte waarschijnlijk in zijn vuistje (de autobiografische oorsprong van de brief uit Tiruchirapalli is tenslotte alleen bij toeval ontdekt!).

Een derde mogelijke verklaring is dat het bij Hermans ging om een heel persoonlijk ‘ritueel’, waarvan hij zich bediende in een poging om ‘de werkelijkheid’ bij het schrijven toch zoveel mogelijk te benaderen. Een bijna alchemistische bezigheid, waarvan de resultaten misschien minder voor de lezer dan voor de schrijver zelf telden. De kans is groot dat er in Hermans’ werk nog veel meer van dit soort fragmentjes uit zijn privé-leven verborgen zitten, die wel nooit allemaal aan het licht zullen worden gebracht.

Hermans, Nietzsche en de duivel

Hermans heeft vaak blijk gegeven van zijn grote bewondering voor Friedrich Nietzsche. Bekend is zijn uitspraak in een interview met Raymond Benders uit 1981, dat hij hoopte (in Nederland) als ‘de rechtmatige erfgenaam’ van Nietzsche te worden beschouwd, omdat hij dan iets zou hebben ‘om een klein beetje trots op te zijn’.

Minder bekend is dat zijn bewondering zo ver reikte dat hij pelgrimages ondernam naar plaatsen waar Nietzsche tijdens verschillende periodes van zijn leven had gewoond. Zo reisde hij naar Duitsland, Zwitserland en Italië en bracht hij samen met twee bevriende Nietzsche-onderzoekers in mei 1985 een bezoek aan Leipzig, waar Nietzsche onder andere aan de universiteit studeerde, zijn belangrijke eerste ontmoeting met Wagner had en waar zijn geboortedorp Röcken niet ver van-

daan lag. Alles wat hij onderweg aan huizen, gedenktekens of borstbeelden van Nietzsche tegenkwam, legde hij zorgvuldig vast op de gevoelige plaat. Thuis ontwikkelde en vergrootte hij de foto’s (die bijna altijd in zwart-wit waren genomen) en ordende hij ze in enveloppen, die hij van opschriften voorzag: ‘Sils-Maria/Tribschen’, ‘Nietzsche in Turijn/Rapallo/Ruta’. Het waren mooie, vaak sfeervolle beelden van statige negentiende-eeuwse huizen in Turijn en Bazel6; van de Piazza Carlo Alberto in Turijn (waar de mentaal zieke Nietzsche huilend een mishandeld paard om de hals zou zijn gevallen, volgens Hermans een legende), met Nietzsches kamer op de achtergrond; van alle mogelijke bustes, onder andere door Jean Willy de Boé en Max Kruse; van Nietzsches dodenmasker in het Nietzsche-Haus in Sils-Maria bij St. Moritz; van het huis zelf, zowel van binnen als van buiten; van de plaquette boven de voordeur en zelfs de richtingaanwijzers in het dorp; van het Richard-Wagnermuseum op het landgoed Tribschen bij Luzern, waar de filosoof jarenlang de gewaardeerde gast was van de Wagners; van een zonbeschenen huis met palmen aan de boulevard van Rapallo aan de Italiaanse Rivièra, waar Nietzsche in 1883 het eerste deel van Also sprach Zarathustra schreef, enzovoort enzovoort.

Ten slotte borg Hermans de hele verzameling op in het aan het begin van dit artikel genoemde sigarenkistje van Hajenius.

Vrienden en kennissen waren kennelijk op de hoogte van Hermans’ passie, want ze stuurden tijdens hun vakanties ansichtkaarten met de meest uiteenlopende Nietzsche-souvenirs, zoals één van een Zwitsers meer met rotsblok en het opschrift: ‘Der pyramidale Block bei Surlej […], wo Nietzsche den Gedanken der ewigen Wiederkunft fasste’. En van een gelijkgestemde verzamelaar ontving hij een fraaie collectie foto’s, veelal betrekking hebbend op Nietzsches verblijf in Nice. Verder waren er zeer veel zelfgekochte prentbriefkaarten en prospectussen, die alle eveneens een plaats kregen in het kistje.

Sommige van zijn eigen opnamen gebruikte Hermans als illustraties bij zijn essays, zoals in Klaas kwam niet, maar de meeste bleven ongepubliceerd.

 

Toch heeft Hermans’ houding tegenover Nietzsche iets hybridisch en raadselachtigs. In Klaas kwam niet schrijft hij in de twee stukken over ‘Nietzsch’s wederopstanding’ uit 1979 met onverholen irritatie over diens soms bijna lachwekkende borstklopperij en zelfs leugenachtigheid in Ecce Homo (waarvan hij heel wat bladzijden ‘pijnlijk om te lezen’ vindt).

Verder noemt hij Nietzsche vaag, chaotisch, humorloos en bovendien naïef in zijn voorspellingen over het christendom en de Übermensch. ‘Als je [de achttiende-eeuwse Franse verlichtingsfilosofen] met Nietzsche vergelijkt, valt het op hoe rustig, hoe gelaten, hoe beknopt en soms zelfs humoristisch zij zich uitdrukten – anders dan hun late leerling.’ Zeer fel reageert Hermans ook op Nietzsches bijna idolate verering voor de antisemitische Cosima Wagner. Over een fragment uit Der Antichrist zegt hij: ‘’t Is dat er menige Latijnse term in voorkomt, ’t is dat, zoals we allemaal wel weten, Hitler geen woord Latijn kende…’ (anders zou je denken dat de tekst van hem was en niet van Nietzsche!).

Also sprach Zarathustra (geen ‘boeiend verhaal’) vergelijkt hij vervolgens met De kleine Johannes, niet meer dan ‘een lief sprookje’, dat hij als jongetje (!) van hem las. Maar ‘Nietzsche had er zelf een heel wat hogere dunk van: “De conceptie die aan het werk ten grondslag ligt, de gedachte van de eeuwige terugkeer, de meest verheven formule van de affirmatie die überhaupt haalbaar is, hoort thuis in augustus 1881: zij is neergesmeten op een velletje, met eronder geschreven: “6000 voet voorbij mens en tijd”.” […] Zesduizend voet – dat zal wel een hele afstand geweest zijn in 1881. Maar wat is het voor ons?’

Er is enige elasticiteit voor nodig om zich voor te stellen dat Hermans deze (en nog veel meer) spottende woorden schreef in ongeveer dezelfde tijd dat hij zijn pelgrimages naar Nietzsches woonplaatsen maakte, ijverig aan zijn Nietzsche-verzameling werkte en tegenover Raymond Benders de hierboven aangehaalde uitspraken deed. Maar ook maakt hij aan het slot van de twee artikelen nog een zeer onverwachte wending, waaruit blijkt hoezeer hij Zarathustra tegelijk ook bewonderde. Zonder enige overgang veranderen de laatste regels ineens in een lofzang op het boek, dat voor Nietzsches doen nu ‘zeer samenhangend’ blijkt te zijn. ‘Geen ander schreef

hij dat in die mate gecomponeerd mag heten – gecomponeerd als een symfonie, vond hij zelf en andere muziekkenners weerspreken dit niet.’ De rangschikking is ‘heel geslaagd’, de toon ‘profetisch’ en Nietzsche zelf, ondanks alles, een profeet.7

Misschien is er iets van een verklaring voor Hermans’ ambivalente houding tegenover Nietzsche te vinden in zijn geneigdheid om dat wat hem het diepste raakte af te schermen en te verbergen achter een façade van ironie (en in dit geval bovendien in een sigarenkistje). Hermans maakte als hij schreef zeker gebruik van de misleiding, al was het maar uit een vorm van zelfbehoud.

 

Bij het schrijven van Also sprach Zarathustra werd Nietzsche onder andere geïnspireerd door Goethes Faust en door het dramatische gedicht Manfred van Lord Byron, dat in zijn jeugd zózeer zijn lievelingsgedicht is geweest dat hij er vele jaren later pas mee kon breken door het componeren van de Manfred-Meditation. Intrigerend is de vraag of bij iemand die zich zo met Nietzsche identificeerde dat hij als zijn ‘rechtmatige erfgenaam’ hoopte te worden beschouwd, sporen van diezelfde invloeden zijn terug te vinden. Alvorens dat na te gaan, maak ik eerst een zijstapje naar het werk van een tijdgenoot van Nietzsche.

 

Een dun maar intrigerend boekje uit Hermans’ nalatenschap vertoont een aantal opmerkelijke thematische overeenkomsten met enkele van zijn romans. Het bewuste werkje, dat voor zover ik heb kunnen nagaan in niet één Nederlandse bibliotheek aanwezig is, telt maar zestien bladzijden, waarvan iets meer dan de helft bedrukt is. Het betreft een uitgave van het Oskar Panizza-Gesellschaft in Berlijn, die in 1929 is uitgebracht en een aantal curieuze citaten van de satiricus Panizza (1853-1921) bevat.8 Ongeveer één bladzijde wordt in beslag genomen door uitspraken over de mens en zijn ‘Dämon’. Ze zijn onthullend voor lezers van De donkere kamer van Damokles en Paranoia.

In beide verhalen leeft de hoofdpersoon, zonder vrienden, in een volledig, bijna organisch bepaald isolement. ‘Paranoia’ kenmerkt daarbij de essentiële relaties tussen mensen onderling; het is een van de sleutelwoorden uit Hermans’ werk. Alleen een vriend zo vertrouwd als het eigen evenbeeld kan een tijdelijke toevlucht zijn, maar brengt uiteindelijk geen redding. Bovendien is deze vaak in menig opzicht een voortbrengsel van de eigen (zieke) geest.

In het verhaal Paranoia denkt de aan achtervolgingswaan lijdende Cleever: ‘Had ik een vriend […], een vriend die op het dak zou kunnen waken. Maar de leeftijd tot welke men vrienden maken kan, was hij te boven.’ En in een ‘spiegelscène’ (ook in De donkere kamer komen er vier voor!) leest men: ‘… terwijl hij het glas weer vulde, keek hij zichzelf aan in de spiegel. Hij kan mij wel zien, maar bij mij komen kan hij niet, dacht hij, hij kan mij niet helpen, al doet hij alles eender als ik. Het zou mooi zijn als ik hier met z’n tweeën was. Dan was ik tweemaal zo sterk.’ Maar Cleever is reddeloos verloren en aan het eind van het verhaal pleegt hij zelfmoord.

In De donkere kamer geeft Osewoudt zich met huid en haar over aan zijn dubbelganger Dorbeck, die op hem lijkt als de ene druppel water op de andere. Hij is zijn alter ego, zijn duistere, machtige kant, wiens bevelen hij tijdens de oorlog blindelings opvolgt en die hem tot daden aanzet waartoe hij voordien niet in staat leek, maar die hem ten slotte tot zijn ondergang voeren.9

De eerste uitspraak nu uit het boekje van Panizza die over ‘Der Dämon’ gaat, luidt: ‘Hast Du Deinen Dämon gefunden, dann bist Du nicht mehr allein auf der Welt. Du darfst Zwiegespräch halten und bist einem Andern, der Dein Denken leitet und antreibt, verantwortlich. Er ist für Dich da. Und mit ihm vereint darfst Du diese blöde, dumme Welt herausfordern’

En een tweede citaat: ‘Handle, wie Dir Dein Dämon vorschreibt. Schreckst Du vor den Konsequenzen in der Welt der Erscheinungen zurück, dann ist sie stärker wie Du. Setzt Du Dich durch, dann bist Du Obsiegender. Du gehst vielleicht zu Grunde. Aber zu Grunde zu gehn in der Welt der Erscheinungen ist ja das Los von uns Allen.’ (cursiveringen van mij; db)

Oskar Panizza, wiens werk zijn tijdgenoten zozeer choqueerde dat hij onder andere in een proces wegens godslastering betrokken raakte, leed sinds 1904 aan paranoia. Op 30 september 1921 overleed hij in een kliniek in Bayreuth.

In hoeverre Hermans door de voor hem ongetwijfeld aantrekkelijke kanten in het werk van Panizza beïnvloed is of dat er alleen sprake is van een zekere op toeval berustende congenialiteit, blijft de vraag. Maar de mens en zijn demon is waarschijnlijk een thema dat Hermans al jong gefascineerd heeft.

 

Op 8 november 1940 kocht de toen negentienjarige Hermans Goethes Sämmtliche Werke (Stuttgart z.j.) in zes zwaar gebeeldhouwde banden, een niet geringe aanschaf, die hij zorgvuldig signeerde. Op geen van de ruim 4300 bladzijden maakte hij ook maar één aantekening, alleen zette hij op verschillende plaatsen kleine streepjes in de marge. Maar op het schutblad van deel 2 maakte hij een uitzondering en schreef hij met grote letters achter een verwijzing naar pagina 554 de cruciale woorden: ‘Zum Augenblicke dürft’ ich sagen: Verweile doch! Du bist so schön!’ De regels blijken overgenomen te zijn uit Faust, en wel daar (door Hermans in de marge van een paar dikke krassen voorzien) waar Faust tegen het eind van het tweede deel tegenover Mephisto de zinnen uitspreekt die de Duivel volgens de wederzijdse overeenkomst de macht over Faust zal geven (in het eerste deel had deze Mephisto gezworen: ‘Werd’ich zum Augenblicke sagen: / Verweile doch! du bist so schön! – / Dann magst du mich in Fesseln schlagen, / Dann will ich gern zu Grunde gehn! […]’). Waarna Faust de laatste adem uitblaast en, althans lichamelijk, ten onder gaat.10

 

Meer dan het citaat en de aandachtstrepen, die aantonen dat Hermans zich in Goethes Faust verdiept heeft, bevestigt de vondst van een blad met potloodaantekeningen zijn belangstelling voor het gevaarlijke gebied waar mens en duivel

met elkaar in contact treden. Het papier bevat, in Hermans’ handschrift, negentien jambische versregels in een ouderwets en wat plechtstatig Engels. De regels vormen geen samenhangend geheel, maar zijn geselecteerd uit een grotere tekst. Het zijn duidelijk citaten die Hermans om de een of andere reden moeten hebben aangesproken. Bovenaan het papier staat de naam Manfred, die verwijst naar het hiervoor genoemde, diabolische gedicht van Byron, dat in 1817 gepubliceerd werd en de ondergang beschrijft van een getormenteerde en vervloekte geest.

Manfred leeft vanaf zijn vroegste jeugd in volledige eenzaamheid, omdat hij tot een andere ‘soort’ behoort. Hij kan en wil niet met anderen leven, hij kan ‘niet op de weg der mensenzielen gaan’ en zijn enige verlangen is ‘in woestijnen te verzinken’ en zich met grote hartstocht in de wetenschappen der magie te verdiepen, die hem de beschikking geven over ongekende krachten. ‘Dit was mijn lust, dit, èn alléén te zijn!’ Toch is er één wezen van wie hij met hart en ziel gehouden heeft en, wat opmerkelijk is: ‘Zij was mijn sprekend evenbeeld. / Haar ogen, en heur haar, en al de lijnen / Van haar gelaat, geleken op de mijnen, / Haar stem zelfs […] klonk gelijk / De mijne […]’. Alleen, zij lijkt een voortbrengsel van zijn eigen geest te zijn.

De dorst naar kennis brengt Manfred ten slotte in aanraking met de hoogste geest van het Kwaad, Ahriman, de Oud-Perzische pendant van de Duivel. Als zijn einde nadert, ziet hij vanuit de torenkamer van zijn kasteel ‘een duister gruwbaar wezen stijgen’. Het is zijn kwade genius, die hem komt halen, maar Manfred wil sterven zoals hij leefde, dat wil zeggen: alleen. Hij geeft de geest en vaart – in alle eenzaamheid – ter helle.11

 

De overeenkomsten met Faust (die Byron inspireerde tot zijn Manfred) zijn duidelijk: dorst naar kennis of macht, samenwerking met de duivel om die macht te verkrijgen en gehele of gedeeltelijke ondergang van de hoofdpersoon.12 Zoal gezegd, koesterde Nietzsche in zijn jeugd een diepe verering voor Byron en was Manfred zijn meest geliefde gedicht. In een vraaggesprek dat is opgenomen in Door gevaarlijke gekken omringd, schrijft Hermans: ‘Nietzsche had diabolische voorlopers, Byron onder anderen, die hij als jongetje las in Duitse vertaling’, wat rechtstreeks verwijst naar Manfred, zoals men in de Nietzsche-biografie van C.P. Janz kan nalezen. Een bladzij eerder had hij over Nietzsches filosofie gezegd dat die de moraal van de Prins der Duisternis vertegenwoordigde. Maar vertegenwoordigde Hermans zelf in zijn werk niet in menig opzicht de moraal van Nietzsche? En wat had Gerard Reve in 1981 ook alweer over Hermans geschreven in het aan hem gewijde nummer van Tirade? ‘De wereld in het werk van Hermans […] wordt door een duistere God in beweging gehouden […].’ Die God van Hermans ‘is de almachtige, leed en chaos bewerkende Satan. Wat bij een ander liefhebberij is – ieder mens, hoe godvruchtig ook, gevoelt bij tijd en wijle een heimelijke sympathie voor de Satan – is bij Hermans een passie, die de overweldigende kracht levert die van zijn werk uitgaat?’

Dat ook Hermans in zijn jeugd gedeeld heeft in de bewondering voor Byron (de

negentiende-eeuwse erfgenaam van Sade), kan iedereen gemakkelijk constateren die de eerste druk van Conserve opslaat: de roman opent met een gedicht over de tot in het diepst van zijn ziel verdorven, demonische Damaetas, dat afkomstig is uit Byrons Hours of Idleness. In latere drukken heeft Hermans die tekst om onbekende redenen weggelaten.

 

Manfred, Osewoudt en Cleever zijn alledrie gedoemden, die in hun eenzaamheid de hulp behoeven van sterkere krachten.13

Is het niet verleidelijk om de mogelijkheid te overwegen dat Dorbeck wel eens Osewoudts kwade genius, zijn ‘demon’ kan zijn geweest? De ‘Fatal Man’ uit Praz’ Romantic Agony? Is Osewoudt niet zelfs met Dorbeck in een relatie verzeild geraakt die reminiscenties oproept aan een duivelsverbond, een verbond dat Osewoudt tijdelijk de beschikking geeft over bijzondere krachten, die hij later weer moet afstaan, waarna de aanvankelijk joviale Dorbeck hem zonder mededogen linea recta naar de afgrond voert? Dorbecks plotselinge verschijningen hadden trouwens vaak een hoogst irreëel, bijna bovennatuurlijk karakter, in schemersituaties vol raadselachtige coïncidenties. Het is zelfs niet ondenkbaar dat sommige kenmerken van het duivelsverbond inherent zijn aan het oude dubbelgangersmotief uit de Romantiek, dat door Hermans in een nieuw jasje werd gestoken. Zonder er te veel nadruk op te willen leggen: een verklaring voor de naam Mephisto(pheles) is dat het een afleiding betreft van het Griekse mè-photo-philos, wat wil zeggen: hij die het licht niet bemint. En dat Dorbeck op z’n minst een beetje lichtschuw was, zal wel niemand willen ontkennen.

Mathijs Smit ‘Een ploertig werkstuk’

Hendrik Petrus Berlage (1856-1934) was geen groots en meeslepend schrijver. Veel van zijn correspondentie is bewaard gebleven, maar de meeste van zijn brieven die zich bevinden in het archief van het Nederlands Architectuurinstituut in Rotterdam, zijn droog en zakelijk van toon. Voor belangstellenden in het persoonlijke leven van de architect valt er weinig opwindends aan te beleven. Daarom is het niet verwonderlijk dat de woedende brief die hier afgedrukt wordt, wel uit dit archief afkomstig is, maar niet door de architect geschreven werd. De brief verdient de aandacht, omdat hij mooi laat zien in welk klimaat de vernieuwingen in de Nederlandse architectuur tot stand kwamen.

Aan het einde van de negentiende eeuw begonnen de artistieke vernieuwingen, die zich al eerder in de Nederlandse literatuur en schilderkunst hadden voorgedaan, zich ook in de Nederlandse architectuur te manifesteren. De invloed die Berlage, en met hem de hele generatie vernieuwende architecten van zijn tijd, van de Beweging van Tachtig onderging, was groot. Hoewel hij bezwaar maakte tegen het individualistische karakter van het werk van de Tachtigers, werd hij aangestoken door hun vernieuwingsdrang.1 In 1895 schreef Berlage ‘dat het eindelijk tijd wordt om ook in de architectuur kaf en koren van elkaar te scheiden zooals reeds eerder in letteren en schilderkunst is geschied’.2

Richtte het ongenoegen van de Tachtigers zich vooral tegen de moraliserende dominee-dichters, dat van Berlage richtte zich tegen de architecten die zielloos historische bouwstijlen kopieerden. Er bestaat een onmiskenbare overeenkomst tussen de hardvochtigheid van enkele van zijn vroege architectuurbeschouwingen en de toon van de literaire scheldkritieken van Van Deyssel c.s. in De Nieuwe Gids: ‘Ik zou kunnen spuwen op al die bouwers van wie ik weet, en waar ik dagelijksch de bewijzen van zie, hoe zij de architectuur behandelen als een veil schepsel’.3 Trouwens, met de publieke opinie, ‘dat leuterende, nabouwende, onbetrouwbare, onoordeelkundige monster’, had hij ook niet veel op.4

Ook de schrijver van de hier afgedrukte brief was nier onbewogen gebleven onder het elan van de literaire vernieuwingsbeweging. De toon van

de Tachtigers weerklinkt hierin nog duidelijker dan in de architectuurkritieken van Berlage rond 1895. De brief (ondertekend met ‘Pek’) is naar alle waarschijnlijkheid geschreven door de architect J.E. van der Pek (1865-1919), een van de pioniers van de Nederlandse sociale woningbouw. Van der Pek en Berlage moeten elkaar al vóór 1898 gekend hebben, daar ze beiden in het tijdschrift De Kroniek van P.L. Tak schreven en actief waren in het genootschap Architectura et Amicitiae.

De kroon op het werk van Van der Pek was de wijk (1468 woningen) die de gemeentelijke woningdienst na de Eerste Wereldoorlog naar zijn ontwerp in Amsterdam-Noord bouwde: de tegenwoordige Van der Pekbuurt. Maar rond de eeuwwisseling had de architect, zoals uit de brief blijkt, nog weinig te doen. Des de groter was zijn onmacht tegenover de gebouwen in de door hem verafschuwde neo-stijlen, die hij overal om zich heen zag verrijzen. In de drie kantjes tellende brief vertolkt Van der Pek de gevoelens van de jonge, vernieuwende architecten van rond 1900: hun Sturm und Drang, hun haat tegen de historiserende manier van bouwen, hun overtuigd-zijn van het eigen gelijk, maar ook hun frustratie over het uitblijven van de gewilde bouwkundige verandering. Het is niet verwonderlijk dat zijn woede zich in de eerste plaats richtte op de Rijksgebouwendienst, die rond de eeuwwisseling gold als een bastion van bouwkundig conservatisme.

In zijn brief oefent Van der Pek zware kritiek uit op het zojuist gebouwde hoofdpostkantoor aan de Nieuwezijds Voorburgwal in Amsterdam (het huidige Magna Plaza). Het gebouw, van de Rijksbouwmeester Cornelis Hendrik Peters (1847-1932), was opgetrokken in een mengvorm van neo-gotiek en neo-renaissance, en werd al snel het mikpunt van spot van moderne architecten en kunstenaars. In het tijdschrift De Kroniek verscheen in 1897 een spotprent van de hand van Anton Molkenboer, waarop het gebouw als een zwart, onheilspellend monster oprijst. Het onderschrift verwees naar de bijnaam die het gebouw door de curieuze vorm van de torens verwierf ‘De Peren-burg, proeve van fruit-architectuur’.

Gelet op het briefje dat Berlage aan Van der Pek geschreven zou hebben – zie de eerste zin van diens brief-, is het niet onwaarschijnlijk dat de architect van de Beurs hem verzocht heeft een (afkeurend) artikel te schrijven over het gebouw. Berlage kon dit bezwaarlijk zelf doen, omdat een dergelijk stuk opgevat zou kunnen worden als stemmingmakerij ten gunste van zijn eigen, moderne Beurs, waaraan het werk op dat ogenblik in volle gang was. Eerder dat jaar was er al veel om de Amsterdamse Beurs te doen geweest, toen de controversiële ontwerptekeningen ervan voor het eerst werden gepubliceerd. Van der Pek was een van degenen die het, in een welwillende bespreking in het Algemeen Handelsblad, voor Berlage hadden opgenomen.5

Dat Berlage het volmondig eens was met Van der Peks opvattingen over bouwkunst, bleek in 1896. In een artikel in Het Tweemaandelijksch Tijdschrift, waarin Berlage hamerde op de noodzaak van een vernieuwing in de Nederlandse bouwkunst, refereerde hij aan een artikel dat Van der Pek eerder in De Amsterdammer had geschreven. Sterker nog, hij nam het artikel integraal op in zijn eigen stuk, omdat ‘dit helder geargumenteerd zegt waarom niet in [neo-]stijl moet worden gebouwd, en ten tweede omdat deze zeer lezenswaardige kolommen naar ik vermoed, door slechts weinigen zijn gelezen’.6 Kortom: Berlage moet zijn collega en geestverwant als de aangewezen persoon beschouwd hebben voor een vlammend betoog tegen het postkantoor.

Het tweede gebouw dat in de brief met name wordt genoemd, was van de hand van een andere

Rijksbouwmeester: Jacobus van Lokhorst (1844-1906). Van Lokhorst was de man achter een groot aantal universiteitsgebouwen in Nederland. In Leiden bouwde hij onder meer het Boerhaave-laboratorium (1883-’85) en het farmaceutisch laboratorium (1895-’97). Maar het gebouw waaraan Van der Pek zich zo stoorde was waarschijnlijk het nieuwe laboratorium voor organische chemie (1896-’98). De gevels van het Leidse gebouw vertonen alle kenmerken van de door Van der Pek en Berlage zo gehate historiserende architectuur: traptorens met leienspitsjes, dakkapellen, hoog opgemetselde schoorstenen, en spitsboogvensters.7

De twee andere architecten tegen wie in de brief wordt gefulmineerd, Breman en Springer, behoren uiteraard ook tot de oude, historiserende garde.8 En dan is er nog de verwijzing naar de ‘Nachtwacht-kwestie’. Dit nationale cultuurdebat bracht rond de eeuwwisseling de gemoederen danig in beroering. In 1897 hadden enkele schilders protest aangetekend tegen de zaal waarin De Nachtwacht in het nieuwe Rijksmuseum (1876-1885) was opgehangen. De bouwmeester P.J.H. Cuypers had voor dit topstuk van de collectie een speciale uitbouw ontworpen, waardoor het schilderij optimaal belicht kon worden.

Te optimaal, volgens de protesterende schilders: ‘Her mag op zichzelf beschouwd dan een mooie zaal zijn, maar voor het tot zijn recht doen komen van dat wonderlijke hooglied van gesmoorden rijkdom en uitstralende gebondenheid deugt die pompeuze vallichtomgeving allerminst,’ schreef Jan Veth in De Kroniek. Jozef Israëls was nog ongenadiger in zijn oordeel. Hij meende ‘dat in het vaderland van Rembrandt zijn meesterstuk, de Nachtwacht, dat voorheen zoo klinkende en leevende schilderij, in het Rijksmuseum doodgetrapt aan den muur hangt’.9

Cuypers, Peters, Van Lokhorst, Breman en Springer: geen enkele historiserende architect slaagde erin de goedkeuring van Van der Pek weg te dragen. In zijn brief geeft hij ze allemaal een veeg uit de pan. Een betete illustratie van het artistieke klimaat waarin de Beurs van Berlage tot stand kwam, lijkt nauwelijks denkbaar.

Hillegom, 7 dec. 1898

Amice,

 

In antwoord op je briefje van 25 Juli meld ik je dat ik het Postkantoor inwendig dezer dezen gezien heb. Ja het is slecht maar van buiten toch nog slechter dan van binnen. Maar wat zal ik daar aan doen?

Schrijven geeft toch niets, of het moet heel heel goed en heel overdonderend zijn. Zoo dat ze als het ware striemen over hun bloote lijf krijgen. En heusch, daar ben ik op dit oogenblik niet toe gestemd. Dat werk prikkelt me, ergert me, maakt me bizonder zenuwachtig. Als ik denk dat het Rijk aan zulke prutsers zijn hoogste kunst opdraagt ben ik eerder geneigd te vloeken dan te treuren. In zoo’n stemming schrijf ik niet over dat werk. Als ik er naar sta te kijken begint mijn hart in mijn keel te kloppen en is het of ik persoonlijk zeer sterke beleedigingen verduur waartegen ik mij niet kan verzetten of verdedigen.

Ik ben eerder in staat zoo’n Rijksbouwmeester uit te schelden dan me te buigen over zijn vuiligheid en dat te gaan kritiseeren. Bah, neen dat doe ik niet.

En dan krijgt zoo’n man nog een ridderorde. Breman, Springer en Peters. Straks kom jij er bij met de Beurs; prosit.10

Maar het is voor ons volk wel beroerd dat het op zoo’n wijze vertegenwoordigd wordt; en wat jammer voor Amsterdam dat het weer zoo’n ploertig werkstuk meer heeft.

Ik voel maar al te goed dat ik tegen die prut toch niet op kan. Zelf heb ik niets te doen. Wat wil je dan tegen zulk werk ageeren. Kon ik er maar wat goeds naast zetten.

Ik begin hoe langer hoe meer in te zien dat ik wel kan ophouden strijdlustige gevoelens te kweeken tegen Regeeringsbouwmeesters. Kijk nu zoo’n Nachtwachtkwestie. Zou je ze niet trappen. En dat betreft nu maar het hangen godbetert het hangen, niet eens het schilderen van 1. schilderij. En wat een misselijke opositie [sic]. Ga nu eens aan het werk om Vic11 te bewijzen dat zijn Rijksbouwmeesters ploertig werken. Dat is immers onbegonnen!

Ik heb in Leiden een nieuw Academiegebouw gezien, ik geloof voor chemie, een laboratorium. Ik zag het alleen van buiten. De eenige kritiek is: Godverdomme! Het is van Lokhorst.

Wat wil je nu nog meer. In Amsterdam kom ik uiterst zelden en een bezoek bij je brengen, reken daar maar niet op. Ik wensch je succes met je Beurs. Je moet veel werk van anderen er mee goed maken.

Groet je vrouw van me, Pek

Laagwater

Hans van Straten Rood Paleis werkelijk

In zijn nawoord bij Rood Paleis (1936), een roman over een bordeel, vertelt Bordewijk dat bij het bekijken van Lomans Atlas van Amsterdam van 1876 zijn aandacht was getrokken door een vierkant pand op de Passeerdersgracht, waarvan de toenmalige bestemming hem ‘tot heden onbekend’ was, maar dat door zijn buitengewone grootte dadelijk opviel.

Wie dit leest, krijgt allicht het idee dat de schrijver het had over een gebouw dat allang was verdwenen. Toch bestond dat pand aan de Passeerdersgracht nummer 17 nog in 1936. Sterker: het bestaat nog steeds.

Dat Bordewijk zijn ontdekking ook van nabij heeft bekeken, blijkt wel uit zijn beschrijving in het boek. Aan het eind van het hoofdstuk ‘Rood Paleis werkelijk’ staat te lezen:

‘Tijs keek naar de overkant. Rood Paleis lag in het laatste daglicht. Een blok van een gebouw met vele ramen, de deur niet precies in het midden, gestoept naar de straat. Een zwaar pand van baksteen, bruinrood geverfd, lakbruin. De jalouzieën neer voor alle ramen. De jalouzieën van dezelfde geweldige kleur. Een pand van somberheid en verschrikking in de ogen van zwarte Tijs. Een pand in zichzelf gekeerd als een onbewoond huis. Een pand met een geheim.’

En twee hoofdstukken verder:

‘Naast het gebouw was een slop… Het duurde lang eer Tijs de slop betrad. Hij ging langs de

hoge zware zijgevel. Daar was een onaanzienlijke deur… Tijs begreep. Wie niet voorin wilde, kon hier terecht.’

Bordewijk wist dus niet wat ‘de toenmalige bestemming’ was van het pand (bedoeld is kennelijk: wat er gevestigd was). Dat valt er ook vandaag niet aan af te zien. Een kantoor? Een bedrijf? Een bordeel? Noch aan de voorzijde, noch aan de zijkant is daarvoor een aanwijzing te vinden. Het enige wat ik aantrof, was een met vaardige hand geschreven tekst op de linkerhelft van de voorgevel: ‘…& dat het Rood Paleis heet’. Daaraan hoeven we dus niet te twijfelen.

Is de schrijver ook binnen geweest? Heeft hij ook de rattenkelder gezien en naar de realiteit beschreven? Ik heb dat eens willen controleren, maar aan welke deur ik ook belde of klopte, er werd niet opengedaan. Het huis gaf zijn geheimen niet prijs.

Mocht er nog eens een kapitaalkrachtig Bordewijk-genootschap komen, dan lijkt dit pand mij uitnemend geschikt om er een Bordewijk-museum te vestigen. Er moet dan wel een Mevrouw Doom-achtige dame worden gevonden om als conservatrix op te treden.

Laagwater

Hans van Straten Rood Paleis werkelijk

In zijn nawoord bij Rood Paleis (1936), een roman over een bordeel, vertelt Bordewijk dat bij het bekijken van Lomans Atlas van Amsterdam van 1876 zijn aandacht was getrokken door een vierkant pand op de Passeerdersgracht, waarvan de toenmalige bestemming hem ‘tot heden onbekend’ was, maar dat door zijn buitengewone grootte dadelijk opviel.

Wie dit leest, krijgt allicht het idee dat de schrijver het had over een gebouw dat allang was verdwenen. Toch bestond dat pand aan de Passeerdersgracht nummer 17 nog in 1936. Sterker: het bestaat nog steeds.

Dat Bordewijk zijn ontdekking ook van nabij heeft bekeken, blijkt wel uit zijn beschrijving in het boek. Aan het eind van het hoofdstuk ‘Rood Paleis werkelijk’ staat te lezen:

‘Tijs keek naar de overkant. Rood Paleis lag in het laatste daglicht. Een blok van een gebouw met vele ramen, de deur niet precies in het midden, gestoept naar de straat. Een zwaar pand van baksteen, bruinrood geverfd, lakbruin. De jalouzieën neer voor alle ramen. De jalouzieën van dezelfde geweldige kleur. Een pand van somberheid en verschrikking in de ogen van zwarte Tijs. Een pand in zichzelf gekeerd als een onbewoond huis. Een pand met een geheim.’

En twee hoofdstukken verder:

‘Naast het gebouw was een slop… Het duurde lang eer Tijs de slop betrad. Hij ging langs de

hoge zware zijgevel. Daar was een onaanzienlijke deur… Tijs begreep. Wie niet voorin wilde, kon hier terecht.’

Bordewijk wist dus niet wat ‘de toenmalige bestemming’ was van het pand (bedoeld is kennelijk: wat er gevestigd was). Dat valt er ook vandaag niet aan af te zien. Een kantoor? Een bedrijf? Een bordeel? Noch aan de voorzijde, noch aan de zijkant is daarvoor een aanwijzing te vinden. Het enige wat ik aantrof, was een met vaardige hand geschreven tekst op de linkerhelft van de voorgevel: ‘…& dat het Rood Paleis heet’. Daaraan hoeven we dus niet te twijfelen.

Is de schrijver ook binnen geweest? Heeft hij ook de rattenkelder gezien en naar de realiteit beschreven? Ik heb dat eens willen controleren, maar aan welke deur ik ook belde of klopte, er werd niet opengedaan. Het huis gaf zijn geheimen niet prijs.

Mocht er nog eens een kapitaalkrachtig Bordewijk-genootschap komen, dan lijkt dit pand mij uitnemend geschikt om er een Bordewijk-museum te vestigen. Er moet dan wel een Mevrouw Doom-achtige dame worden gevonden om als conservatrix op te treden.

Igor Cornelissen+
Een vermakelijke grensrechter
Vlagtwedder Grensbode (1990-’91) van Hans van Straten

Op 17 mei 1990 verzond de journalist en letterkundige Hans van Straten (1923) zes erotische pastiches op gedichten van Tachtigers naar het literaire tijdschrift Maatstaf. Toen de redactie hem maanden later te verstaan gaf, slechts drie van de zes versjes te willen plaatsen, was voor Van Straten de maat vol. Een even genadeloos als origineel antwoord hierop volgde: de oprichting van een eenmanstijdschrift, de Vlagtwedder Grensbode geheten.

De naam ontleende Van Straten aan het vierde hoofdstuk van Nescio’s verhaal De uitvreter: ‘En toen kwam uit een binnenzak een oud vermolmd onwelriekend krantje, op de vouwen doorgesleten: “De Vlachtwedder Grensbode”. Hij liet me een artikeltje zien: “Brieven uit Amsterdam”, stond er boven. Zes hatti er geschreven, zei i, de vijf andere had z’n broer zoek gemaakt.’

In 1911 schreven ze Vlagtwedde, de naam van het dorpje in Oost-Groningen, nog met ch. ‘Een krantje van die naam heeft nooit bestaan,’ aldus Van Straten in zijn Ten geleide, ‘net zo min als de Venloër Grensbode, bekend uit Boven het dal. Allemaal onzin, er is in dit land nooit een “grensbode” verschenen, maar dat is geen reden om er niet alsnog een op te richten.’

De Vlagtwedder Grensbode, gevuld met faits divers, dagboekaantekeningen, onthullingen en speldenprikken, werd door Van Straten gratis aan vrienden en bekenden toegestuurd. De eerste bode verscheen op 8 september 1990, de laatste (nummer 7) op 31 augustus 1991. Theodor Holman noemde de grensbode ‘het beste en aardigste blad dat ik ken’ (Het Parool, 3 september 1991). Hij hoopte ooit nog eens ‘een groot portret’ van de redacteur te schrijven, want als iemand de Nederlandse literatuur goede diensten had bewezen, dan was het Hans van Straten geweest. De man verdiende trouwens ‘een grote literaire prijs’. Het portret is inmiddels geschreven, door mij in Vrij Nederland van 26-9-1987, en die prijs zal zeker ook nog eens komen.

Hoe lang ken ik Hans van Straten? Dat is nu op de kop af veertig jaar. Toen ik op de Amsterdamse redactie van Het Vrije Volk als leerling-journalist de mogelijkheden van het vak aftastte en erg onzeker was over mijn toekomstmogelijkheden, liep Van Straten daar al zelfverzekerd rond als volwaardig lid van de kunstredactie. Hij recenseerde en interviewde kunstenaars. Het eerste vraaggesprek met Jan Wolkers is van hem. Het Vrije Volk was toen de grootste krant van Nederland en dus moest het kunstredacteurschap van zo’n blad wel een zware en uiterst bevredigende taak zijn. Jaren later rekende Hans mij voor dat de werkelijkheid veel koeler was. In Amsterdam werd Het Vrije Volk nauwelijks gelezen en buitendien werd de kunstrubriek slechts door twee percent van de abonnees met enige regelmaat gevolgd. En nooit, vertelde hij verder, kwam hij in Amsterdam, waar ‘het’ toch allemaal gebeurde, een schilder of schrijver tegen die vertelde zijn stukkie gelezen te hebben. Eén keer had hij geluk, tenminste dat dacht hij. In 1967 werd het vaderland opgeschrikt door de activiteiten van een Utrechtse seriemoordenaar, ene Hans van Z. Van Straten, na zijn boek Moordenaarswerk gepromoveerd tot misdaadreporter, zat zo fanatiek achter hem aan, dat hij op de krant de bijnaam ‘Hans van Zzztraten’ kreeg. Maar er kwam een lugubere aap uit de mouw. Hans van Z. was niet alléén opgetreden, hij had een regisseur gehad. Hij liep aan de leiband van een vaderfiguur, een inbreker met de bijnaam ‘Oude Nol’, die na elke moord zijn portie van de buit had ingepikt.

Opnieuw rukte Van Straten uit, nu voor een achtergrondverhaal over deze Utrechtse Godfather. Hij kreeg een tip: in een café zaten twee bejaarde varensgasten, die Oude Nol zeer goed kenden. Hij spoorde hen op, stelde zich voor als verslaggever van Het Vrije Volk en schoof bij hen aan. Wat bleek? Ze waren allebei op de rooie krant geabonneerd sinds de Zeemansstaking van 1911. Dat kon niet beter treffen! Hij bood de heren een pilsje aan en vuurde zijn eerste vraag op hen af. De verweerde pikbroeken namen een ferme slok, keken elkaar aan, grijnsden even en zeiden niets. Geen woord was er uit hen te krijgen. Hier gold niet de solidariteit van het socialisme, maar die van de onderwereld.

Toen hij in 1970 kunstredacteur werd van het Utrechts Nieuwsblad, kreeg hij meer lezers, want zevenendertig percent las de kunstpagina regelmatig. ‘Daar scoorde ik net zo hoog als de sportrubriek.’ Uit die late jaren zestig, toen de neergang van Het Vrije Volk zich al duidelijk aftekende, herinner ik me het beeld van drie redacteuren die onverstoorbaar het rijke redactie-archief van de socialistische krant bleven bezoeken: Paul van ’t Veer, Nico Polak en Hans van Straten. Daar troffen we elkaar: hij op zoek naar vergeten gesprekken met dichters, schrijvers en schilders en ik materiaal vergarend over brave burgers die ooit revolutionair waren geweest. Onze verzamelgebieden vloeiden, merkte ik pas later, nogal eens in elkaar over. In de eerste naoorlogse jaren had de student Van Straten in Leiden het corps gemeden. Hij verkoos de scholingsavonden van een groepje ‘raden-communisten’ (aanhangers van Herman Gorter en dus fel tegen Moskou) te volgen.

 

Toen Van Straten met de Vlagtwedder Grensbode begon, was hij al met de vut en kon hij ongeremd putten uit zijn rijke archief en boekerij. Daarbij komt van alles boven water, want zijn belangstelling is, zoal niet ongeremd, dan toch wel zeer breed. Hij houdt van

minor poets, schrijvers van de tweede of zelfs derde garnituur (zijn De laatste Casanova over Ab Visser is rijk en ontroerend), maar is evenmin voor Multatuli teruggedeinsd. Dat leidde vorig jaar tot zijn forse biografie Multatuli, van blanke radja tot bedelman. In 1987 was zijn De omgevallen boekenkast al verschenen, een dikke pil met onderhoudende en aanstekelijke anekdotes, herinneringen, droomverslagen en dagboekfragmenten. In dit boek – dat overigens voor een deel is opgebouwd uit zes eerder verschenen ‘Cahiers’ met diezelfde titel – staat de opmerking dat communiceren voor een journalist een levensbehoefte is. ‘Geen ambacht kent zoveel kletsmeiers, roddelkousen en kroegpraters.’ Hoe het met Hans van Straten precies gesteld is, weet ik niet, want we overlopen elkaar niet, maar de kroeg heeft hij ‘sinds mijn Amsterdamse tijd’ afgezworen. Het roddelen en kletsen beoefent hij derhalve op eigen wijze: op papier en met inhoud.

Kenmerkend voor Van Straten is dat hij in terugblikken nooit heeft afgegeven op het eenvoudige handwerk van de journalist. De reportage, dat was toch pas de ware journalistiek. ’s Avonds op tweede kerstdag met een fotograaf uitrukken naar Zevenaar, waar een vrouw, moeder van twee kinderen, haar man had doodgeslagen omdat hij het geld voor het kerstfeest had verzopen. Aanbellen in de buurt of iemand iets gezien of gehoord had. Werken tegen de klok, dat was spannend. Van Straten had er geen moeite mee mij toe te geven dat hij door de concurrentie ‘op punten’ werd geklopt. Welzeker, De Telegraaf kwam pas een dag later met het verhaal, maar ze had wel een foto van het zielige kerstboompje dat na de moord buiten de deur was gezet. Een observatie die een dik boek over persgeschiedenis overbodig maakt.

De Vlagtwedder Grensbode is, zoals gezegd, maar kort verschenen. De zeven afleveringen, elk 20 pagina’s groot, hadden het formaat van een gevouwen A4 ’tje en waren door de enige redacteur keurig op de elektronische schrijfmachine voortgebracht. Het blaadje werd, wie zal het verbazen, gekenmerkt door een krankjorume verzameling onderwerpen.

Het eerste nummer opende met de gedeeltelijk door Maatstaf geweigerde erotische varianten op Tachtiger poëzie, ‘Tweelingzusters’ genoemd. In het tweede artikel onderneemt Van Straten een speurtocht naar de jeugdzonden van prof. dr. F.C. Gerretson, alias de dichter Geerten Gossaert, die erotische verzen had geschreven maar niet gepubliceerd. ‘Ik denk zelf,’ aldus het Eerste-Kamerlid voor de Christelijk-Historische Unie in een toespraak, ‘over het schrijven van priapeia zeer vrij. Ik heb zelf in jonge jaren zeer vrije verzen geschreven, die ik gaarne zou publiceren én omdat ik ze tot mijn beste werk reken én omdat ze het complement vormen van de verzen die in de Experimenten zijn gedrukt. Doch ik ben er nooit toe kunnen komen, niet omdat ik mij daarvoor schaam, integendeel, maar omdat ik niet gaarne iemand, een kind, een jong meisje, zou kwetsen (gelach).’

De speurtocht naar Gossaerts erotica wordt voortgezet in het tweede nummer (29 september 1990). Zeer vermakelijk is ook een andere speurtocht, namelijk die naar de Arabische neef van E. du Perron. Toen Du Perron in 1925 zijn verhaal ‘Een tussen vijf’ liet verschijnen, onder zijn pseudoniem Duco Perkens, droeg hij het op ‘Aan Noer-ed-Din ibn Suleyman, mijn neef’. In werkelijkheid ging het om Du Perrons achterneef Norbert Inger, Wiens moeder getrouwd was geweest met een mohammedaan geworden Hongaar, die zich Su-

leyman ibn Abdullah noemde. Hij was een kleinzoon van Du Perrons tante Toetie. ‘Die Arabische neef was dus helemaal geen Arabier, maar een halve Hongaar. De vermelding van een Arabische naam was voor Du Perron waarschijnlijk niets anders dan een coquetteren met een uitzonderlijk familielid.’

In het derde nummer (27 oktober 1990) wordt Karel van het Reve opgevoerd als practical joker, in de tijd dat er een sluimerende, maar daarom niet minder slopende vete bestond tussen aanhangers van de slavisten Charles B. Timmer en Karel van het Reve, ook wel Timmerianen en Revisten genoemd. In 1963 werd Timmer met de Martinus Nijhoff-vertaalprijs bedacht. ‘De jury,’ aldus Van Straten, ‘achtte toen het moment gekomen een vertaler uit het Russisch te bekronen, maar omdat er in dit gezelschap geen slavist zat, had men het advies ingewonnen van twee “externe deskundigen”, Tom Eekman en Karel van het Reve. Dit advies is – uit niets blijkt het tegendeel – ongewijzigd door de jury overgenomen. Maar wat staat er in het juryrapport? Dat Timmer de prijs niet alleen krijgt voor zijn vertalingen van Gogol, Dostojewski, Tsjechow, Babel en Pasternak, maar ook voor die van Toergenjew! Nooit had Timmer iets van Toergenjew vertaald. Wie dat wel had gedaan, was de externe deskundige Karel van het Reve. Twee delen in de Russische Bibliotheek van G.A. van Oorschot.’ Van Straten kan als enige redelijke verklaring voor deze vermelding opperen dat Karel van het Reve een practical joke heeft uitgehaald en dat hij op een laat moment de naam van Toergenjew aan het advies heeft toegevoegd.

In nummer vier (1 december 1990) wordt Tsjechow door Van Straten gepasticheerd in het verhaal ‘De letterdief’, legt hij twee versies van Slauerhoffs gedicht ‘Angustia’ (geen eiland in de Middellandse Zee, maar Latijn voor ‘benauwenis’) naast elkaar en ontdekt in de catalogus Bizarre books de volgende titel: The sex practioner: a step by step guide to the pleasures of sex, by Harry Prick, New York 1945.

‘Toch een model voor de uitvreter!’ meldt de Vlagtwedder Grensbode gedecideerd op de voorpagina van het vijfde nummer (26 januari 1991). Van Straten polemiseert hierin met Lieneke Frerichs over de vraag of Nescio voor Japi, de uitvreter, een model voor ogen heeft gehad. Nee, zegt Frerichs, ‘het personage Japi-de-uitvreter is een complexe, fictieve figuur, opgebouwd uit enkele van elkaar te onderscheiden voorafgaande personages’. Ja, zegt Van Straten, en noemt argumenten die Enno Endts suggestie in Aandacht voor Nescio (1972) ondersteunen dat de journalist Tom Schilperoort model heeft gestaan.

Onder de kop ‘Een schoenendoos vol Duperroniana’




staat in nummer zes (16 maart 1991) een juweel van een primeur. ‘Terwijl in Nederland begin januari het negende (en laatste) deel van E. du Perrons Brieven van de binder kwam, boog Ronald Spoor, een van de twee redakteuren van dit deel, zich in het Engelse stadje Stockton-on-Tees (Cleveland) over de inhoud van een schoenendoos. In die doos zaten dertig brieven van Du Perron uit 1929 en 1930 aan Eveline Blackett, die toen Frans studeerde in Oxford, een jonge dame in wie hij nog even – maar dat was vóór hij haar had ontmoet! – “de Ene” heeft gezien naar wie hij “op jacht” was.’ Uit de mond van Spoor noteert Van Straten het relaas van de geslaagde speurtocht. Vrij Nederland bracht van deze primeur een follow up, met dank aan de Vlagtwedder Grensbode.

In het zevende en laatste nummer worden de lezers op het spoor gezet van ooit aangekondigde, maar nooit verschenen werken van Willem Frederik Hermans. Daar is Argeloze terreur bij, geschreven in de jaren 1943-1944, de eerste van drie geplande oorlogsromans. Uitgever Van Oorschot zag er niets in. Van Straten, die tientallen jaren met Hermans bevriend was, heeft uitgepuzzeld dat ‘doodbloeden’ een motief is dat met opvallende frequentie terugkeert in Hermans’ werk.

Ieder nummer van de Vlagtwedder Grensbode bevatte een quiz met vragen over duistere dichtregels. De meeste oplossingen kwamen overigens van Rody Chamuleau, leraar Nederlands te Arnhem, en de neerlandicus Reinder Storm. Van Straten herinnert zich desgevraagd dat hij de Vlagtwedder Grensbode aan een honderd adressen stuurde. Hij werd na het zevende nummer door een vervelende kwaal geplaagd, kwam in het ziekenhuis ‘en toen ik weer thuis was, waren er andere dingen die ik nog leuker vond om te doen, zoals dat plagiaatboekje [Opmars der plagiatoren]’. Enkelen, onder wie de uitgever Vic van de Reijt en schrijver dezes, lieten weten het verdwijnen van de Vlagtwedder Grensbode zeer te betreuren.