Archief: DBNL

[1997/1]

Anthony P. Dekker+
‘Niets, dan een droom van u’
De geheime liefde tussen Geerten Gossaert en Annie Salomons

De wereld van voor de Eerste Wereldoorlog komt ons vaak voor als een warme zomernamiddag. Een lome, landerige samenleving, gedomineerd door de bourgeoisie met haar onwrikbare fatsoensnormen die de hechtheid en ondoordringbaarheid van de diverse religieuze en familieverbanden garandeerden. De Grote Oorlog vernietigde deze samenleving zo drastisch dat het voor de moderne mens vrijwel onmogelijk is zich een voorstelling te maken van het leven toen. Een van de ontwikkelingen die door de oorlog in een stroomversnelling kwamen was de vrouwenemancipatie. Hoewel Aletta Jacobs al in 1878 als eerste vrouw in Nederland afstudeerde, was het nog generaties lang ongebruikelijk dat een meisje ging studeren. Dat gold ook voor de latere schrijfster Annie Salomons (1885-1980), die zich in het begin van deze eeuw liet inschrijven aan de Universiteit van Leiden. Het was niemand minder dan de dichter Leopold geweest die vader en moeder Salomons ervan had weten te overtuigen dat zijn pupil Henriëtte, de oudere zuster van Annie, over zo’n uitzonderlijk intellect beschikte dat zij simpelweg moest studeren. Uit sociale veiligheidsoverwegingen werd Annie na haar eindexamen eveneens naar de universiteit gestuurd, zodat zij de kamers van zusterlief kon delen. In Leiden begon zij met het schrijven van haar studentenroman Een Meisje Studentje, waarin het studeren tot een en al oppervlakkige leut, verwondering en probleempjes lijkt te voeren. Pas aan het slot vindt de kentering plaats: hoofdpersoon Go en haar vriendinnen zijn echte studiebollen geworden. Waarschijnlijk hebben veel strijdsters voor de rechten van de vrouw het boek destijds maar half gelezen; ze waren woest. Conservatieve hoogleraren, onder wie de Leidse historicus P.J. Blok, zagen het als overtuigend bewijs dat vrouwen niet aan de universiteit hoorden. Hoewel Annie Salomons later heeft gecoquetteerd met het feit dat veel feministen haar het vuur na aan de schenen legden, heeft zij een rol van betekenis gespeeld in de bewustwording van de vrouw. De heldinnen uit haar verhalen en romans mogen ons dweperig voorkomen en ál te romantisch tot heroïsch lijden bereid zijn, ze zijn zich sterk bewust van hun eigen waarde. Ook worden ze voortdurend assertiever, en schromen niet uit de – door de conventies vereiste – vrouwelijke onopval-

lendheid en schattigheid te treden om hun doel te bereiken. Dit doel is echter wel vaak een ‘typisch vrouwelijk’ doel. Dat de vrouw gelijkwaardig was aan elke man stond voor Annie Salomons vast. In de relatie tussen twee mensen, man en vrouw, moest de man evenwel superieur zijn. Hoe de ontwikkeling van deze theologie tot stand kwam, is af te lezen aan de brieven die de verliefde Annie Salomons schreef aan haar grote jeugdliefde, de dichter Geerten Gossaert. Diens enige bundel, Experimenten, verscheen in 1911 en werd sindsdien vele malen herdrukt. Annie Salomons werd met haar Verzen, gepubliceerd in 1905, het kindsterretje van de Nederlandse literatuur.

Dat beide dichters bevriend waren was in brede kring bekend, maar dat zij jarenlang geliefden waren, wist vrijwel niemand. Zij hadden zelfs trouwplannen, maar die gingen niet door. Gossaerts weduwe, C.E. Gerretson-Harmsen, schreef daarover: ‘Het is nooit tot een huwelijk gekomen omdat zij katholiek was en hij protestants, in die tijd was dat nog niet mogelijk’ (brief aan A. Roels, 25-9-1966). Dit beletsel was zo groot dat zij hun relatie, die met onderbrekingen bijna tien jaar duurde, altijd geheim hebben gehouden. Annie Salomons heeft er zelfs tot haar dood met niemand over gesproken. Voor beide literatoren heeft deze liefde veel betekend. Gedurende dat decennium werden zij volwassen en gevormd als kunstenaar en als mens.

Geerten Gossaerts werkelijke naam was Frederik Carel Gerretson (1884-1958). Hij was de tweede zoon uit een van oorsprong Schots1 geslacht dat zich in Nederland had ingebed in de christelijk-historische levensbeschouwing. Hij werd een jaar eerder dan de katholieke Annie Salomons in Rotterdam geboren. Zijn vader was firmant van de firma Gerretson en Rutteman, Verven, Oliën en Vernissen. Daarnaast was hij een bekend politicus. De eerste ontmoeting van Carel en Annie vond in 1900 plaats in het grote huis bij de gasfabriek op Feyenoord, waarvan vader Salomons directeur was. Haar zus Henny was lid van muziekclub u.d.j., die Carel en zijn vrienden Piet Rutteman en Frits Schmidt Degenet, de dichter en latere directeur van het Rijksmuseum, enige jaren eerder hadden opgericht. Eenmaal per maand kwam het gezelschap bijeen om te praten en te muciseren. Als jong zusje mocht de veertienjarige Annie eigenlijk alleen maar gedienstig met het presenteerblaadje rondgaan, maar dit keet werd ze gevraagd te blijven. Toen de aanwezigen

even later de kamer verlieten om schilderijen te bekijken, bleef Annie achter met een jongen die een diepe indruk op haar maakte: ‘Hij was in die tijd een tengere knaap, die er bijzonder slecht uitzag, met diepe, donkere kringen om zijn ogen. Maar die ogen zelf waren echte dichtenden, stralend, fascinerend, met ook iets van zachtheid en melancholie; en zijn golvend haar was dichterhaar.’2 Ze spraken over de literatuur: Van Eeden, Couperus, Henri Borel. Ze werd smoorverliefd op hem. Carel nodigde haar uit ook de volgende bijeenkomst te bezoeken, die in januari bij hem thuis zou worden gehouden.

Na de ontmoeting wijdde ze een aantal gedichten3 aan hem. Een ervan luidt:

Die volgende ontmoeting werd natuurlijk een drama. Carel was vergeten dat hij op de afgesproken dag niet aanwezig kon zijn. De bijeenkomst aan de Rotterdamse Avenue Concordia 104, het ouderlijk huis van Gerretson, ging niet door.

 

In de jaren na die eerste ontmoeting laat Carel zich de bewondering van het jonge meisje genoeglijk aanleunen. Ze zien elkaar zo af en toe en haar verliefdheid neemt aldoor toe. In die tijd wordt Annie wereldberoemd in Nederland en Carel

steeds onhandelbaarder. Zij publiceert gedichten in Jong Holland en Nieuwe Arbeid en Johan de Meester neemt haar gedichten op in de nrc. Al op vijftienjarige leeftijd is ze een gevierde Rotterdamse. Ze krijgt het lidmaatschap aangeboden van de Vereniging van Letterkundigen en knoopt daar vriendschapsbetrekkingen aan met Hein Boeken, de toneelschrijver Frans Mijnssen en Herman Robbers. Via haar ‘ontdekker’ Johan de Meester komt ze in aanraking met Cees van Dishoeck, die in 1905 haar eerste bundel Verzen publiceert. Ze is dan nog scholiere.

De vergeetachtige en stuurse Carel is inmiddels in dienst gegaan, nadat een kortstondige carrière op het kantoor van zijn vader, geheel naar verwachting, in de soep is gelopen. De ouders hoopten dat hij in het leger wat orde en tucht, de regelmaat van het leven, zou aanwennen. Wanneer hij echter na vijf maanden weer thuis is, blijkt algauw dat zijn vroom-christelijke ouders niet langer vat hebben op de romantische en sceptische natuur van hun zoon. Daarom wordt hij in mei 1903 in de kost gedaan bij een aangetrouwde neef, dominee Riemens, die preekt in zijn eerste standplaats Hoogland. Carel volgt de lessen aan het gymnasium in het naburige Amersfoort, waar ook J.C. Bloem nog hoopt baat te hebben bij een klassieke opleiding. Riemens en zijn vrouw zijn nog maar in de twintig en dus tot op zekere hoogte leeftijdgenoten, maar ook de brave dominee heeft zijn handen meer dan vol aan zijn neef. Zo verdedigt Carel het nut van zelfmoord, een onderwerp dat hem bijzonder bezighoudt, evenzeer als vele andere wezenlijke levensvragen die de predikant slechts met de grootst mogelijke inspanning kan beantwoorden zonder zijn ‘pastorale waardigheid’ te verliezen. Riemens herinnert zich later ook dat zijn neef beurtelings hartelijk en vrijpostig was en een erotisch geladen natuur had.4 Sinds 1898 schreef de jonge Gerretson gedichten, in de Amersfoortse tijd reeds onder het pseudoniem Geerten Gossaert. De gedichten ‘Zwemmende’ en ‘’t Verlaten Landhuis’, die in nagenoeg alle drukken van zijn bundel Experimenten voorkomen, dateren van 1901 en 1902. In Hoogland schreef hij onder meer ‘Op Schildwacht’.

Intussen heeft Annie hem geïntroduceerd bij uitgever Van Dishoeck – die Gossaert haar ‘trotschen Hidalgo’ noemt. Eind 1904 sluit deze een contract met de dichter van wie hij nog alleen het pseudoniem kent, voor het publiceren van een sonnettenkrans à la Jacques Perks ‘Mathilde Cyclus’. Het komt er maar niet van en geen van de sonnetten is bewaard gebleven. Annie doet wat ze kan om met haar zopas gewonnen invloed de deuren van de uitgevers en tijdschriftredacties voor haar geliefde te openen. Ze studeert inmiddels Nederlands in Leiden en Carel maakt haar in die tijd ‘met dromen rijk’. In 1906 gaat het erg slecht met Gossaert, hij ver-

keert in grote geldnood en de conflicten met het ouderlijk huis, vooral over de godsdienst, lopen hoog op. Van dit religieuze conflict zal zijn liefde voor de katholieke Annie zeker deel hebben uitgemaakt. Met betrekking tot de geldnood probeert Annie hem te helpen waar ze kan. Zo tracht ze buiten zijn medeweten 200 gulden te lenen bij Van Dishoeck en leeft ze in Leiden op water en brood om hem haar uitgespaarde maandgeld te kunnen zenden! Haar ervaringen in deze periode schrijft ze neer in het eerste verhaal van haar Herinneringen van een Onafhankelijke Vrouw, dat in 1915 zou verschijnen. In deze tijd van cententellen komt ook het idee bij haar op een studentenroman te schrijven. Deze roman, Een Meisje Studentje (1907), maakte haar reputatie nog groter.

 

In de winter van 1906 vertrekt Carel Gerretson plotseling naar Noord-Amerika: de Verenigde Staten en Mexico. Zijn beste vrienden en ook Annie hebben altijd beweerd dat hij uit geldnood het vaderland ontvluchtte. Deze reden gaf hij wellicht zelf ook op. Of dit ook werkelijk de reden is geweest, is echter zeer te betwijfelen. Zo waren er ook geruchten over een duel, wat natuurlijk een eminent keuriger reden voor ballingschap is dan een ordinaire geldkwestie. Ook de onmin met zijn ouders over zijn geloof en levenswandel heeft een dieptepunt bereikt. In elk geval verkeerde hij in een zeer verregaande geestelijke crisis. Vanuit Amerika beschrijft hij zijn geestelijke overspannenheid ten tijde van het vertrek, door te verklaren dat wanneer iemand hem van moord beschuldigd had, hij volmondig bekend zou hebben. Hij vindt een betrekking als leraar klasssieke talen aan een high school in het Texaanse El Paso. Van daar schrijft hij een verwijtende brief, gedateerd 29 juni 1907, aan zijn vader, B.J. Gerretson: ‘U hebt me gedwongen tot spreken over dingen die voor altijd bij mij alleen zullen blijven, en u hebt me gedwongen te blijven leven waar ieder gentleman er een eind aan zou hebben gemaakt. We hebben toen het contract gesloten dat ik van mijn kant zou blijven leven en u van uw kant, zoo noodig gedurende 2 of 3 jaar ± f300 zou fourneeren en dat we verder vrij en onafhankelijk zouden zijn van elkander. Ik schrijf u op Uw verzoek, niet op ’t mijne; en het geheel is een koopje voor u; ik geloof dan het recht te hebben, dat u het contract nakomt.’ Duidelijk wordt dat Carel hoopte door zijn vertrek naar Amerika al zijn problemen, en de mensen die daarmee verbonden waren, achter zich te laten: ‘Het was mijn doel, om weggaande met alles te breken, maar dan ook met alles. Nu u me gedwongen hebt u te schrijven, en anderen te antwoorden, en me mijn vrijheid niet hebt willen geven, kan ik ook met niemand die mij liefheeft breken, tenzij ik overtuigd ben, dat hij niet serieus is jegens mij; zoover ik van eenige vriend heb ondervonden. Het is dan alles of niets loslaten’ (brief dd. 11-7-1907).

 

In huize Salomons is de jaargang 1906-1907 ook geen jubeljaar. De verloofde van Annies oudere zuster Henriëtte is overleden en deze is dusdanig overstuur dat zij haar intrek moet nemen bij een praktizerend psychiater in Duitsland. Dit is niet

alleen emotioneel uitputtend, maar ook zijn de financiële gevolgen van de buitenlandse verpleging maar nauwelijks te dragen. De studie in Leiden is natuurlijk onderbroken. ‘Ik heb m’n arm zusje niet eens meer gezien. Toen we in Hamburg kwamen, lag er al ’t bericht, dat ze op raad van onzen dokter, die gehele verandering van omgeving dringend noodig vond, naar Honnef was gebracht door Vader, waar ze nu bij ’n arts in huis is. Het onverwachte van den schok had haar volkomen verbijsterd. En nog steeds blijft ze heel stil, vreemd. Ze slaapt nu bijna niet, maar huilt ook niet’ (brief aan C.A.J. van Dishoeck, zomer 1906). De gezondheid van vader Salomons is bij tijden ook zorgwekkend omdat deze aan terugkerende beroerten lijdt. Ook het vertrek van haar geliefde Carel is een grote slag voor haar. Gelukkig vindt ze afleiding in het daverende succes van haar roman Een Meisje Studentje. Wanneer Henny weer voldoende hersteld is en het tweetal de studies in Utrecht voortzet, prijkt in elke boekhandel Annies portret. Over haar eerste dag in de Domstad schrijft ze aan Cees van Dishoeck: ‘De Vox – het Utrechts studentenblad – heeft me door ’n hoog gehoede, zwartgejasde meneer met lacques, tot medewerking laten uitnoodigen; ’t rijtuig stond voor de deur te wachten. Je begrijpt, hoe geïmponeerd ik was; de heele buurt liet vragen, of er iemand ziek was, dat de dokter zoo lang was gebleeven!’ (ongedateerde brief) Het boek is het gesprek van de dag in de universiteitssteden: ‘Ik heb ’n enormen brief van ’n zekeren meneer Resink uit Amsterdam gekregen. Hij spreekt aldoor van, “wij literatoren”; maar ik ken ’s mans naam niet. Hij noemt me ’n “bloedwarme vrouw”, enz. Hegelianen maken gewag van een mooie “eenheid van tegendeelen” [in Een Meisje Studentje], Ibsenianen zien zijn [Ibsens] grote ideeën van hulpbetoon en persoonlijkheidsuitleving er in gehuldigd worden’ (ongedateerde brief). Gelukkig krijgt ze nog regelmatig bericht vanuit Amerika. Uit haar briefwisseling met Van Dishoeck blijkt dat ze goed op de hoogte is van Carels wedervaren. Zijn brieven zijn helaas verloren gegaan.

 

Op 13 oktober 1907 keert Carel weer in het land. Hij reist vrijwel direct door naar Genève. Uiteraard is hij op de boot zijn handbagage kwijtgeraakt; de tas met benodigdheden voor Zwitserland. Na een louterende omzwerving komt de tas terecht bij het ouderlijk huis aan de Avenue Concordia. De inhoud van de tas blijkt schokkend. Vader Gerretson: ‘De inhoud was allerdroefst en een zoo droef beeld van verwording en vuilheid dat Moeder er door ontroerde. Zij durfde er niets van aan de dienstboden of den waschman te geven uit schaamte, zoo vagabondachtig vuil was alles, behalve de 2 à 3 stuks die nog ongedragen waren. Moeder waschte het dus zelf 3× maar voor ’t meerendeel zal het niet meer goed zijn te krijgen. Het droef zoodje maakte, als gezegd, een ellendige indruk en geeft een nare kijk op de manier waarop je laatstelijk in America moet hebben uitgezien en hoe alles zoek en stuk is geraakt! Waardoor je, als je deze tasch had gehad, zoudt hebben kunnen doorreizen zoo zonder kleeren of goed naar Genève is onbegrijpelijk’ (brief dd. 19-12-1907). Na zijn terugkeer uit Zwitserland verblijft hij enige dagen in het ouderlijk huis in

Rotterdam voordat hij weer vertrekt om voorbereidingen te treffen voor zijn studie sociologie in Brussel.

Met Annie zoekt hij geen contact. Wel gaat hij langs bij de overburen, de familie Ulfers. Dit verneemt Annie van de dochter des huizes, Riek Ulfers, die samen met haar in Utrecht studeert. Hoewel ze elkaar al jaren kennen, mogen de twee meisjes elkaar niet. Annie is kapot van die vriendelijke mededeling. Wanneer ze pas tien weken later, in de eerste week van 1908, bericht krijgt van Carel, valt ze ten prooi aan een veelheid aan gevoelens. Na al die stilte en verloochening schrijft Carel haar dat hij ‘rustig en gelukkig’ is en haar nog liefheeft. Op 7 januari antwoordt ze: ‘Dien avond, dat Riek Ulfers me terloops vertelde, dat je weer terug was, dat je bij hun was geweest, is de crisis geweest; toen heb ik, voor ’t eerst na al die jaren, ook alle twijfel verbannen en je geheel opgegeven, afgezworen, zou ik bijna zeggen. En toen gisteravond je brief kwam, heb ik m’n handen in elkaar geklemd, en me steeds gezegd, wat ik wist, wat ik in eenzaamheid geleerd had, – maar onderwijl liepen de tranen over m’n wangen en zongen alle dwaze herinneringen van backfischdweeperij, al ’t lang overwonnen “dummes zeug” weer door m’n hoofd.’ Wie besmet is met liefde, verbeeldt zich doorgaans dat er – hoewel de praktijk aantoont dat dit slechts zelden het juiste middel is – maar één medicijn is: eraan toegeven. Aldus redeneert ze naar een ontmoeting toe: ‘Wie heb je nog lief? ’t Meisje dat je op haar veertiende jaar à première vue tot haar god verhief? De zestienjarige die je afwees? ’t Pas aangekomen studentje, dat je ’n jaar lang met droomen rijk maakte? Of mij, zooals ik nu ben geworden, na bijna twee jaar van eenzaamheid, met veel hard verdriet en stil-makende teleurstelling? En toch – als ik denk aan ’t wondere in een “groote” liefde, die menschen uit elkaar laat gaan, ver vaneen laat leven, en dan toch van die heele wereld vol wezens elkaar weer doet vinden, en naar elkaar verlangen – dan moet dit gevoel toch wel in dieper, vaster grond wortelen, dan dat de veranderingen van ’n paar jaar in uiterlijk of karakter er indrukken in zouden kunnen maken.’ Ze stelt een aantal ontmoetingsplaatsen voor en laat weten dat ze de volgende dag afreist om een week bij haar oom in Antwerpen te logeren. Ongechaperonneerde ontmoetingen tussen man en vrouw, in de huwbare leeftijd in het bijzonder, zijn in die dagen nog zeer ongepast en bepaald risqué. Zoals ze elkaar vroeger weleens ‘per ongeluk’ tegen het lijf liepen bij de Rotterdamse zalmhandelaar of het leeskabinet, zo kunnen ze in Antwerpen na een toevallige ontmoeting een eindje wandelen of ‘we zouden elkaar in ’t een of andere theater over eenige honderden mensenhoofden heen, kunnen aankijken’ (brief dd. 7-1-1908).

Annie logeert die week bij een oom in Antwerpen. Vanaf zijn woning aan de Vlaamse Kaai is het nog geen honderd meter naar het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, waar ze ‘toevallig’ Carel ontmoet. Ze hadden afgesproken voor de schilderijen van Van Eyck. Het moet een scène zijn geweest waar menig film noir-regisseur op teert: het welhaast pornografisch overdadig bemarmerde trappen-

huis van het museum, het hervinden van de grote liefde weergekeerd uit een dramatische ballingschap, de rotte geuren van de oude Scheldestad, en dat alles onder een grauwe Vlaamse winterhemel.

 

Wanneer Annie weer thuis is in Rotterdam, lijkt alles weer boter tot de boom. De briefwisseling komt weer op gang, maar er zijn klaarblijkelijk afspraken gemaakt. Tegenover de buitenwereld betrachten ze de grootst mogelijke geheimzinnigheid. Niemand weet van hun relatie. Zelfs P.H. Ritter, die net als Annie in Utrecht studeert en gedurende deze periode zeer nauwe contacten met beide geliefden onderhoudt, weet nog tot het voorjaar van 1909 van niets. Alleen Karel van de Woestijne doorgrondt de situatie.5 Carel Gerretson laat Annie dikwijls in het ongewisse over zijn werkelijke adres. Vaak draagt hij haar op de brieven poste restante te verzenden of geeft hij adressen op van vrienden. De redenen van dit alles zijn nogal duister. Zoals we al constateerden, vonden Gerretsons ouders de omgang met een katholiek meisje onbetamelijk en bijzonder onwenselijk. De omgang met Annie leidde immers al voor Carels vertrek naar Amerika tot ernstige aanvaringen tussen vader en zoon. Verder kunnen we natuurlijk de dichterlijke natuur van Geerten Gossaert erbijhalen. Gossaert had een levendige fantasie. Zo vertelde hij later kleurrijke verhalen over kattenkwaad met vriend Jacques Bloem in de Amersfoortse tijd. Toch kon de dichter Bloem zich later niet herinneren er ooit met Gerretson op uit geweest te zijn. Het verborgene van een geheime relatie zal Gerretson dus zeker aangesproken hebben. Deze geheimzinnigheid verhoogde hij nog door een verhuisdrift die zelfs voor zeer trouwe correspondenten nauwelijks was bij te houden. Daarbij kwam nog een praktisch nut, Carel was een echte womanizer; enige discretie kwam goed van pas.6

Enkele dagen na hun weerzien schrijft Annie op 17 januari 1907 vanuit het ouderlijk huis bij de gasfabriek naar Carel een brief die hun verhouding voortreffelijk illustreert: ‘Zie je, ik heb nu niet ’t – onvervulbare – verlangen me zooveel mogelijk aan jou gelijk te maken, wat ik vroeger altijd wilde. Ik voel: ik ben anders dan jij, en dat is goed. Maar niet goed is, dat ik ook zooveel mínder ben dan jij. Méér dan gevoelsuitingen, waar jij trouwens ’n afkeer van hebt, heb ik nu je moreele steun noodig; want m’n leven is in kleinigheden te makkelijk, ik heb den laatsten tijd van niemand eenige anregung gehad, ik schaam me over m’n gemakzuchtige zelfgenoegzaamheid. Er is niemand hard voor me geweest; ik ben verwend en geprezen, en vergood, thuis m’n oppervlakkige liefheid, door vreemden m’n oppervlakkig talent… Toe gééf me wat, van wat jij aan wijsheid, aan goedheid hebt verzameld in eenzaamheid. Geef me wat van je gedachten, zeg me, wat ik lezen moet, wat jij leest. Maak me geestelijk weer levend, ik ben geen onwillige leerling, ik begrijp de wijsheid wel, ik voel de schoonheid, maar ik ben traag. Beschouw me als een jongere, zwakkere vriend, die je moet leiden.’

Het leven herneemt zijn alledaagse werkelijkheid. Al snel is Annie weer voor haar geliefde dichter in de weer om hem aan contacten en publicatiemogelijkheden te helpen. Zo vraagt ze Johan de Meester of deze bereid is een toneelrecensie van Geerten Gossaert op te nemen in de nrc over Frans Mijnssens Huiselijke Haard. Een bewijs van de geheimzinnigheid die het paar in acht neemt is haar opmerking in een ongedateerde brief aan uitgever C.A.J. van Dishoeck: ‘Naar ik gehoord heb, is Gerretson uit Amerika terug, en leeft, armer dan ooit, ergens in Brussel, waar hij studeert. Ook letterkundig heeft hij doorgewerkt (waarvan ’n zeer belangwekkende studie over Mijnssens toneelwerk in ik meen Europa, het bewijs is).’ Deze studie, getiteld Aan het souper, verschijnt in mei 1908 in het door Johan de Meester geredigeerde Europa. Annie schrijft die maand aan haar beminde: ‘Het is voor mij “de” gebeurtenis van de week. Ik vind, dat hierin het sterkst uitkomt, ’n hoe fijn en krachtig talent je hebt. Ik geloof, dat ’t heel bijzonder is, te buitengewoon voor Europa, iets, dat als een steen in den vlakken litteratuur-vijver moest vallen […] Ik geloof, dat je in deze lijn volmaakte kunstwerken zult tot stand brengen […] Je hebt ’n zeldzaam talent feiten te groepeeren, en langs kronkelpaden, die den argeloozen lezer telkens even aan je weg-wijsheid doen twijfelen, verrassend zeker tot ééne groote idee te voeren.’

Aan de andere kant kan Carel haar gedichten maar nauwelijks waarderen, aldus schrijft ze hem geregeld, en nergens blijkt dat hij getracht heeft dit tegen te spreken. Zo verwijt hij haar af en toe dat haar verzen te anekdotisch zijn en dat hij ‘privatelijk’ niets van haar verzen begrijpt. Zulke opvattingen doen haar dan weer dapper opmerken, in een brief rond Pasen 1908: ‘Het is heerlijk als iemand iets over m’n werk vindt – en jij dan eerst -; vooral als ’t er toe leidt mezelf iets bewust te maken.’

 

In mei wordt de geografische afstand haar te veel: ‘Ik kan me bijna niet meer voorstellen hoe ’t is je te zien, met je samen te zijn. Ik heb ’t eens gedroomd, dat ik in Brussel bij je was. Toen was alles als lang geleden, en ik gelóófde in ’t geluk. En nu verlang ik ’t zelfs zoo zelden meer, omdat ’t zoo lang geleden is. Ik dacht laatst opeens, hoe troosteloos m’n leven zou zijn zonder versjes, zonder iets, dat blijvende was dan ’t moment, al was ’t ook niet eeuwig. Want álles is tegenwoordig moment, vervluchtigende stemming; behalve: wetenschap, en dat heerlijke, dat soms gebeurt als ik alleen ben. Dat heeft de meeste gelijkenis met geluk; en als ’t voorbij is, voel ik altijd weer, dat ik je liefheb, jou alleen, en dat jij me de verzen gééft, ook als ze jou niet bezingen. Laat me weer ’t eens zeggen. Ik heb zoo lang gezwegen, gezwegen, tot ik zelf niet meer wist dat ik iets verzweeg. Ik heb je lief, stiller dan vroeger, minder stralend, maar zekerder en dieper. Over alle ontrouw en zwakheid heen heb ik je onveranderlijk lief’ (ongedateerde brief). Ze trekt de stoute schoenen aan en reist eind mei, ongechaperonneerd, naar Brussel, waar ze anderhalve dag bij Carel doorbrengt. Uiteraard bespreekt hij voor haar een hotelkamer.

Tegenwoordig wordt met veel dédain en afschuw over de ingedikte moraal van toen en over chaperonnerende gouvernantes gedacht, ik voor mij ben van mening dat hierin een waardevol sociaal instituut verloren is gegaan. Zonder wakend oog verglijdt immers elke beheersing. Het resultaat van een uitstapje Brussel: een brief, gedateerd Pinksterdag [7 juni] 1908. ‘My Prince, Nee, we zúllen er niet veel over zeggen. Ik ben alleen heel dankbaar, dat ’t heeft mogen gebeuren. ’t Wás ’n droom. Ik begrijpt ’t niet meer; er zijn toch nachten tusschen geweest; dat ik alleen was; ik heb toch tijd gehad om na te denken. En toch staat alles in atmosfeerloze helderheid in m’n herinnering, als iets, dat mij niet heeft beroerd; ik heb ’t gelúk niet geweten bij je te zijn en niet ’t verdriet van het afscheid. Alles ging nu eenmaal zoo, vanzelf… en eerst donderdagmorgen was de betoovering verbroken; en ik werd wakker ’n beetje moe, ’n beetje droevig, èn heel rijk en gelukkig. Ik heb geen spijt. Ik kon me veel romantisch heerlijks “voorstellen”; maar niets zóó mooi als de eenvoudige werkelijkheid.’

Na het bezoek in mei wordt ze voortvarender in haar kritiek op zijn werk. In brieven durft ze wat meer op details in te gaan. Zo geeft ze commentaar op zijn gedicht ‘St. Barbara’: nagenoeg alle aanwijzingen neemt hij over. Zo slaagt ze er zelfs in hem ertoe te brengen zijn vondst ‘rennend water’ te vervangen door het zoveel impotenter en clichématiger ‘kabblend water’. De literaire bv Salomons & Gossaert krijgt niet alleen in verzen vorm, in de brieven na het Brussels bezoek is zelfs sprake van een huwelijk. Annie herinnert zich in een ongedateerde brief uit juni 1908 dat ze in Brussel vroeg hoe het toch komt dat superieure mannen met honneponnige meisjes trouwen en superieure vrouwen met nullen van mannen. Wat dat betreft voorziet zij dat hun huwelijk – zij ziet henzelf immers beiden als superieur – geenszins ‘onbewogen’ zal zijn.

In juli komt Carel na zijn examens weer naar Rotterdam, de familie Salomons is dan net vertrokken naar het vakantieadres in Bergen. In zijn laatste brief aan Annie heeft Carel zijn afscheid van het schrijverschap aangekondigd. Maar terwijl zij hem voorhoudt dat ‘Gossaert wel weer terug zal komen, ’n geestes rijkdom als in het stukje over Koster schittert, laat zich op den duur niet “verdonkeremanen”’ (brief dd. 9-7-1908), heeft de dichter een fatale ontmoeting. Aan de Kralingsche Plas ontmoet hij de zestienjarige, bijzonder honneponnige en verpletterend sensuele Emma Epker. Voor hem is het niet langer een vraag hoe hij de grote vakantie zal doorbrengen. In die tussentijd zit Annie maar wat te kniezen aan strand en zee.

In Bergen ontmoet ze familie van Carels zusters man, en van hen krijgt ze te horen – van haar verloving met Carel weet immers niemand – hoe de familie Gerretson denkt over Carels vele amourettes! Er doen veel roddels en verhalen de omloop en ook blijkt dat men in het ouderlijk huis nog geen goed woord over heeft voor het katholieke schrijfstertje uit Feyenoord. Pas twee maanden later schrijft ze hem weer, op 21 september, drie weken na ontvangst van zijn ‘apologie’. Ze schrijft superieur, op afstand, ze deelt wat speldenprikken uit en gaat over tot de orde van de dag – ‘en anders werd het leven misschien ook te eentonig’.

 

Maar de rek is er uit. In december krijgt ze van hem een brief op rijm waarin het ouderlijk huis wordt verkoren boven de ‘hartsbeloofde bruid’. Hoewel hij haar bezweert dat het een pastiche is, wordt ze erg ongerust. Nog een paar maanden sukkelt de briefwisseling door. In de zomer nog vroeg zij of ze niet met elkaar naar Amerika konden uitwijken om een huisje te bouwen op het land dat hij gedurende zijn verblijf in El Paso had gekocht om daar te leven als ‘de vogelen des velds’7; maar nu klinkt de noodklok over hun geheime verloving luider dan ooit. In de laatste brieven doet ze nog pogingen hem jaloers te maken door te schrijven over hofmakers en vrijers die zich aandienen aan het ouderlijk huis, maar het heeft geen zin meer. Ze weet nu hoe Carels innerlijke strijd tegen de bijbelse verschuldigde gehoorzaamheid aan zijn ouders zal worden beslecht, en hoe ‘rustig en stil’ hij ook geworden is, zijn zinnelijke natuur is nu eenmaal niet te onderdrukken. Carel geeft haar nog een duwtje in de rug. Ter gelegenheid van zijn vijfentwintigste verjaardag, op 11 februari 1909, stuurt hij haar een kladverzenboekje met daarin alle gedichten van zijn hand die hij voltooid acht. Ook voegt hij een op die dag geschreven gedicht voor Annie toe:

11 février 1909 G.G.8

Op 14 mei is het dan eindelijk over en uit. Annie schrijft hem: ‘Ik vermoed dat je gelijk hebt. Het is mijn eigen schuld, dat we pas zoo laat tot dit besluit komen. Je hebt er al zoo lang op aangedrongen, maar ik was nu eenmaal te “romantisch” om te gelooven, dat ’t mogelijk was. En nu valt er eigenlijk zoo weinig meer over te zeggen. Ik hoop, dat de herwonnen vrijheid je sterken zal. Je kunt nu een heel nieuw en harmonisch leven beginnen. Ik verwacht hiervoor zooveel, een volkomen verzoening met je vader – ja, als ik er aan denk, hoeveel makkelijker waarschijnlijk alles nu voor je worden zal, ben ik er wel blij om, dat ik eindelijk heb kunnen toegeven. Ik wéét, dat je nu niet je leven zult weggooien, dat je niet eigenlijk meenen kunt, wat je me schreef, dat gebeuren kon. Jij hebt nooit zoo erg in onze verhouding vertrouwd; en als ik nu toch ook moet trachten nog iets, nog iets goeds van m’n leven te maken; hoeveel eer jij dan, die wezenlijk door mij ’t beminnen niet kunt hebben verleerd. Ik zeg dit zonder bitterheid. I am to blame. Maar ik kon nu eenmaal niet gelooven, dat je gelukkiger zijn zoudt zonder m’n liefde. Nu voel ik wel hoe ’t alles voor je geweest is. Ik heb je dankbaar te zijn voor al de vreugde en al ’t verdriet, dat je me hebt gegeven. Ik ben nog romantisch genoeg, om alle gevoel winst te rekenen.’

Het vervolg is gemakkelijk samen te vatten in Amerikaanse b-film-termen: Annie verlooft zich enkele maanden later met Carels vriend Theo Driessen. De twee kunnen het goed vinden, maar een huwelijk durven ze niet aan. Ze scheiden als vrienden. Enige jaren later treedt zij in het huwelijk met mr Han van Wageningen, rechter en publicist. De verbintenis is gelukkig. Carel Gerretson maakt nog enkele jaren Emma Epker, zijn ‘Emsje’, het hof. Emma is de liefde van zijn leven, maar ook zij kan het ouderlijk huis niet vermurwen. Ze is weliswaar gereformeerd en dus afkomstig uit het goede huis der reformatie, maar moeder Gerretson weigert een onderwijzeres in de familie op te nemen. Hoe ordinair!9 Op zijn sterfbed vraagt Carel, dan professor doctor Gerretson, oud-lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal, zijn tweede vrouw Tine de brieven van Emsje te verbranden. Over de brieven van Annie Salomons rept hij met geen woord. Tot zijn dood in 1958 zouden Annie en hij altijd vriendschappelijk contact houden. In haar Herinneringen aan de oude tijd (1960), het boek dat haar ten slotte een blijvende plaats in Neerlands literaire geheugen heeft bezorgd, schrijft zij met grote warmte over Gerretson. Het hoofdstuk dat aan hem gewijd is, begint met de woorden: ‘Hij was mijn oudste vriend.’

Bronnen

Voor dit artikel heb ik onder meer gebruik gemaakt van het archief-Gerretson, dat wordt bewaard in het Algemeen Rijksarchief te ‘s-Gravenhage. Hiertoe behoren o.a. de briefwisseling tussen Annie Salomons en Frederik Carel Gerretson, de bewaard gebleven brieven aan Emma Epker, dr Derk Hoek, ds. Riemens en Gerretsons ouders en naaste familie. Ook de collecties-Salomons en -Gossaert van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum heb ik bestudeerd. In het bijzonder ging mijn aandacht uit naar de brieven van Annie Salomons aan haar eerste uitgever, C.A.J. van Dishoeck, en Frans Mijnssen. Tot de collectie-Gossaert behoren o.a. de aantekeningen van de Vlaming Albert Roels, die in de jaren zestig met hulp van Gossaerts weduwe een biografische schets van Gossaert schreef als licentiaatsverhandeling. Helaas ondervond hij veel tegenwerking van de Shell, de oliemaatschappij waarvan Gerretson de geschiedenis heeft geschreven. De ‘Koninklijke’ heeft na het overlijden van Gerretson diens archief verworven, omdat zich daarin historische, soms gevoelige informatie over de Shell zou bevinden. Het privé-gedeelte van dit archief werd in 1986 door de Shell overgedragen aan het Algemeen Rijksarchief Mijn dank gaat uit naar een nicht van Annie Salomons, mejuffrouw drs. T.M.C. van Prooije, die mij zeer behulpzaam is geweest bij het ter beschikking stellen van informatie en beeldmateriaal.

[1997/1]

Anthony P. Dekker+
‘Niets, dan een droom van u’
De geheime liefde tussen Geerten Gossaert en Annie Salomons

De wereld van voor de Eerste Wereldoorlog komt ons vaak voor als een warme zomernamiddag. Een lome, landerige samenleving, gedomineerd door de bourgeoisie met haar onwrikbare fatsoensnormen die de hechtheid en ondoordringbaarheid van de diverse religieuze en familieverbanden garandeerden. De Grote Oorlog vernietigde deze samenleving zo drastisch dat het voor de moderne mens vrijwel onmogelijk is zich een voorstelling te maken van het leven toen. Een van de ontwikkelingen die door de oorlog in een stroomversnelling kwamen was de vrouwenemancipatie. Hoewel Aletta Jacobs al in 1878 als eerste vrouw in Nederland afstudeerde, was het nog generaties lang ongebruikelijk dat een meisje ging studeren. Dat gold ook voor de latere schrijfster Annie Salomons (1885-1980), die zich in het begin van deze eeuw liet inschrijven aan de Universiteit van Leiden. Het was niemand minder dan de dichter Leopold geweest die vader en moeder Salomons ervan had weten te overtuigen dat zijn pupil Henriëtte, de oudere zuster van Annie, over zo’n uitzonderlijk intellect beschikte dat zij simpelweg moest studeren. Uit sociale veiligheidsoverwegingen werd Annie na haar eindexamen eveneens naar de universiteit gestuurd, zodat zij de kamers van zusterlief kon delen. In Leiden begon zij met het schrijven van haar studentenroman Een Meisje Studentje, waarin het studeren tot een en al oppervlakkige leut, verwondering en probleempjes lijkt te voeren. Pas aan het slot vindt de kentering plaats: hoofdpersoon Go en haar vriendinnen zijn echte studiebollen geworden. Waarschijnlijk hebben veel strijdsters voor de rechten van de vrouw het boek destijds maar half gelezen; ze waren woest. Conservatieve hoogleraren, onder wie de Leidse historicus P.J. Blok, zagen het als overtuigend bewijs dat vrouwen niet aan de universiteit hoorden. Hoewel Annie Salomons later heeft gecoquetteerd met het feit dat veel feministen haar het vuur na aan de schenen legden, heeft zij een rol van betekenis gespeeld in de bewustwording van de vrouw. De heldinnen uit haar verhalen en romans mogen ons dweperig voorkomen en ál te romantisch tot heroïsch lijden bereid zijn, ze zijn zich sterk bewust van hun eigen waarde. Ook worden ze voortdurend assertiever, en schromen niet uit de – door de conventies vereiste – vrouwelijke onopval-

lendheid en schattigheid te treden om hun doel te bereiken. Dit doel is echter wel vaak een ‘typisch vrouwelijk’ doel. Dat de vrouw gelijkwaardig was aan elke man stond voor Annie Salomons vast. In de relatie tussen twee mensen, man en vrouw, moest de man evenwel superieur zijn. Hoe de ontwikkeling van deze theologie tot stand kwam, is af te lezen aan de brieven die de verliefde Annie Salomons schreef aan haar grote jeugdliefde, de dichter Geerten Gossaert. Diens enige bundel, Experimenten, verscheen in 1911 en werd sindsdien vele malen herdrukt. Annie Salomons werd met haar Verzen, gepubliceerd in 1905, het kindsterretje van de Nederlandse literatuur.

Dat beide dichters bevriend waren was in brede kring bekend, maar dat zij jarenlang geliefden waren, wist vrijwel niemand. Zij hadden zelfs trouwplannen, maar die gingen niet door. Gossaerts weduwe, C.E. Gerretson-Harmsen, schreef daarover: ‘Het is nooit tot een huwelijk gekomen omdat zij katholiek was en hij protestants, in die tijd was dat nog niet mogelijk’ (brief aan A. Roels, 25-9-1966). Dit beletsel was zo groot dat zij hun relatie, die met onderbrekingen bijna tien jaar duurde, altijd geheim hebben gehouden. Annie Salomons heeft er zelfs tot haar dood met niemand over gesproken. Voor beide literatoren heeft deze liefde veel betekend. Gedurende dat decennium werden zij volwassen en gevormd als kunstenaar en als mens.

Geerten Gossaerts werkelijke naam was Frederik Carel Gerretson (1884-1958). Hij was de tweede zoon uit een van oorsprong Schots1 geslacht dat zich in Nederland had ingebed in de christelijk-historische levensbeschouwing. Hij werd een jaar eerder dan de katholieke Annie Salomons in Rotterdam geboren. Zijn vader was firmant van de firma Gerretson en Rutteman, Verven, Oliën en Vernissen. Daarnaast was hij een bekend politicus. De eerste ontmoeting van Carel en Annie vond in 1900 plaats in het grote huis bij de gasfabriek op Feyenoord, waarvan vader Salomons directeur was. Haar zus Henny was lid van muziekclub u.d.j., die Carel en zijn vrienden Piet Rutteman en Frits Schmidt Degenet, de dichter en latere directeur van het Rijksmuseum, enige jaren eerder hadden opgericht. Eenmaal per maand kwam het gezelschap bijeen om te praten en te muciseren. Als jong zusje mocht de veertienjarige Annie eigenlijk alleen maar gedienstig met het presenteerblaadje rondgaan, maar dit keet werd ze gevraagd te blijven. Toen de aanwezigen

even later de kamer verlieten om schilderijen te bekijken, bleef Annie achter met een jongen die een diepe indruk op haar maakte: ‘Hij was in die tijd een tengere knaap, die er bijzonder slecht uitzag, met diepe, donkere kringen om zijn ogen. Maar die ogen zelf waren echte dichtenden, stralend, fascinerend, met ook iets van zachtheid en melancholie; en zijn golvend haar was dichterhaar.’2 Ze spraken over de literatuur: Van Eeden, Couperus, Henri Borel. Ze werd smoorverliefd op hem. Carel nodigde haar uit ook de volgende bijeenkomst te bezoeken, die in januari bij hem thuis zou worden gehouden.

Na de ontmoeting wijdde ze een aantal gedichten3 aan hem. Een ervan luidt:

Die volgende ontmoeting werd natuurlijk een drama. Carel was vergeten dat hij op de afgesproken dag niet aanwezig kon zijn. De bijeenkomst aan de Rotterdamse Avenue Concordia 104, het ouderlijk huis van Gerretson, ging niet door.

 

In de jaren na die eerste ontmoeting laat Carel zich de bewondering van het jonge meisje genoeglijk aanleunen. Ze zien elkaar zo af en toe en haar verliefdheid neemt aldoor toe. In die tijd wordt Annie wereldberoemd in Nederland en Carel

steeds onhandelbaarder. Zij publiceert gedichten in Jong Holland en Nieuwe Arbeid en Johan de Meester neemt haar gedichten op in de nrc. Al op vijftienjarige leeftijd is ze een gevierde Rotterdamse. Ze krijgt het lidmaatschap aangeboden van de Vereniging van Letterkundigen en knoopt daar vriendschapsbetrekkingen aan met Hein Boeken, de toneelschrijver Frans Mijnssen en Herman Robbers. Via haar ‘ontdekker’ Johan de Meester komt ze in aanraking met Cees van Dishoeck, die in 1905 haar eerste bundel Verzen publiceert. Ze is dan nog scholiere.

De vergeetachtige en stuurse Carel is inmiddels in dienst gegaan, nadat een kortstondige carrière op het kantoor van zijn vader, geheel naar verwachting, in de soep is gelopen. De ouders hoopten dat hij in het leger wat orde en tucht, de regelmaat van het leven, zou aanwennen. Wanneer hij echter na vijf maanden weer thuis is, blijkt algauw dat zijn vroom-christelijke ouders niet langer vat hebben op de romantische en sceptische natuur van hun zoon. Daarom wordt hij in mei 1903 in de kost gedaan bij een aangetrouwde neef, dominee Riemens, die preekt in zijn eerste standplaats Hoogland. Carel volgt de lessen aan het gymnasium in het naburige Amersfoort, waar ook J.C. Bloem nog hoopt baat te hebben bij een klassieke opleiding. Riemens en zijn vrouw zijn nog maar in de twintig en dus tot op zekere hoogte leeftijdgenoten, maar ook de brave dominee heeft zijn handen meer dan vol aan zijn neef. Zo verdedigt Carel het nut van zelfmoord, een onderwerp dat hem bijzonder bezighoudt, evenzeer als vele andere wezenlijke levensvragen die de predikant slechts met de grootst mogelijke inspanning kan beantwoorden zonder zijn ‘pastorale waardigheid’ te verliezen. Riemens herinnert zich later ook dat zijn neef beurtelings hartelijk en vrijpostig was en een erotisch geladen natuur had.4 Sinds 1898 schreef de jonge Gerretson gedichten, in de Amersfoortse tijd reeds onder het pseudoniem Geerten Gossaert. De gedichten ‘Zwemmende’ en ‘’t Verlaten Landhuis’, die in nagenoeg alle drukken van zijn bundel Experimenten voorkomen, dateren van 1901 en 1902. In Hoogland schreef hij onder meer ‘Op Schildwacht’.

Intussen heeft Annie hem geïntroduceerd bij uitgever Van Dishoeck – die Gossaert haar ‘trotschen Hidalgo’ noemt. Eind 1904 sluit deze een contract met de dichter van wie hij nog alleen het pseudoniem kent, voor het publiceren van een sonnettenkrans à la Jacques Perks ‘Mathilde Cyclus’. Het komt er maar niet van en geen van de sonnetten is bewaard gebleven. Annie doet wat ze kan om met haar zopas gewonnen invloed de deuren van de uitgevers en tijdschriftredacties voor haar geliefde te openen. Ze studeert inmiddels Nederlands in Leiden en Carel maakt haar in die tijd ‘met dromen rijk’. In 1906 gaat het erg slecht met Gossaert, hij ver-

keert in grote geldnood en de conflicten met het ouderlijk huis, vooral over de godsdienst, lopen hoog op. Van dit religieuze conflict zal zijn liefde voor de katholieke Annie zeker deel hebben uitgemaakt. Met betrekking tot de geldnood probeert Annie hem te helpen waar ze kan. Zo tracht ze buiten zijn medeweten 200 gulden te lenen bij Van Dishoeck en leeft ze in Leiden op water en brood om hem haar uitgespaarde maandgeld te kunnen zenden! Haar ervaringen in deze periode schrijft ze neer in het eerste verhaal van haar Herinneringen van een Onafhankelijke Vrouw, dat in 1915 zou verschijnen. In deze tijd van cententellen komt ook het idee bij haar op een studentenroman te schrijven. Deze roman, Een Meisje Studentje (1907), maakte haar reputatie nog groter.

 

In de winter van 1906 vertrekt Carel Gerretson plotseling naar Noord-Amerika: de Verenigde Staten en Mexico. Zijn beste vrienden en ook Annie hebben altijd beweerd dat hij uit geldnood het vaderland ontvluchtte. Deze reden gaf hij wellicht zelf ook op. Of dit ook werkelijk de reden is geweest, is echter zeer te betwijfelen. Zo waren er ook geruchten over een duel, wat natuurlijk een eminent keuriger reden voor ballingschap is dan een ordinaire geldkwestie. Ook de onmin met zijn ouders over zijn geloof en levenswandel heeft een dieptepunt bereikt. In elk geval verkeerde hij in een zeer verregaande geestelijke crisis. Vanuit Amerika beschrijft hij zijn geestelijke overspannenheid ten tijde van het vertrek, door te verklaren dat wanneer iemand hem van moord beschuldigd had, hij volmondig bekend zou hebben. Hij vindt een betrekking als leraar klasssieke talen aan een high school in het Texaanse El Paso. Van daar schrijft hij een verwijtende brief, gedateerd 29 juni 1907, aan zijn vader, B.J. Gerretson: ‘U hebt me gedwongen tot spreken over dingen die voor altijd bij mij alleen zullen blijven, en u hebt me gedwongen te blijven leven waar ieder gentleman er een eind aan zou hebben gemaakt. We hebben toen het contract gesloten dat ik van mijn kant zou blijven leven en u van uw kant, zoo noodig gedurende 2 of 3 jaar ± f300 zou fourneeren en dat we verder vrij en onafhankelijk zouden zijn van elkander. Ik schrijf u op Uw verzoek, niet op ’t mijne; en het geheel is een koopje voor u; ik geloof dan het recht te hebben, dat u het contract nakomt.’ Duidelijk wordt dat Carel hoopte door zijn vertrek naar Amerika al zijn problemen, en de mensen die daarmee verbonden waren, achter zich te laten: ‘Het was mijn doel, om weggaande met alles te breken, maar dan ook met alles. Nu u me gedwongen hebt u te schrijven, en anderen te antwoorden, en me mijn vrijheid niet hebt willen geven, kan ik ook met niemand die mij liefheeft breken, tenzij ik overtuigd ben, dat hij niet serieus is jegens mij; zoover ik van eenige vriend heb ondervonden. Het is dan alles of niets loslaten’ (brief dd. 11-7-1907).

 

In huize Salomons is de jaargang 1906-1907 ook geen jubeljaar. De verloofde van Annies oudere zuster Henriëtte is overleden en deze is dusdanig overstuur dat zij haar intrek moet nemen bij een praktizerend psychiater in Duitsland. Dit is niet

alleen emotioneel uitputtend, maar ook zijn de financiële gevolgen van de buitenlandse verpleging maar nauwelijks te dragen. De studie in Leiden is natuurlijk onderbroken. ‘Ik heb m’n arm zusje niet eens meer gezien. Toen we in Hamburg kwamen, lag er al ’t bericht, dat ze op raad van onzen dokter, die gehele verandering van omgeving dringend noodig vond, naar Honnef was gebracht door Vader, waar ze nu bij ’n arts in huis is. Het onverwachte van den schok had haar volkomen verbijsterd. En nog steeds blijft ze heel stil, vreemd. Ze slaapt nu bijna niet, maar huilt ook niet’ (brief aan C.A.J. van Dishoeck, zomer 1906). De gezondheid van vader Salomons is bij tijden ook zorgwekkend omdat deze aan terugkerende beroerten lijdt. Ook het vertrek van haar geliefde Carel is een grote slag voor haar. Gelukkig vindt ze afleiding in het daverende succes van haar roman Een Meisje Studentje. Wanneer Henny weer voldoende hersteld is en het tweetal de studies in Utrecht voortzet, prijkt in elke boekhandel Annies portret. Over haar eerste dag in de Domstad schrijft ze aan Cees van Dishoeck: ‘De Vox – het Utrechts studentenblad – heeft me door ’n hoog gehoede, zwartgejasde meneer met lacques, tot medewerking laten uitnoodigen; ’t rijtuig stond voor de deur te wachten. Je begrijpt, hoe geïmponeerd ik was; de heele buurt liet vragen, of er iemand ziek was, dat de dokter zoo lang was gebleeven!’ (ongedateerde brief) Het boek is het gesprek van de dag in de universiteitssteden: ‘Ik heb ’n enormen brief van ’n zekeren meneer Resink uit Amsterdam gekregen. Hij spreekt aldoor van, “wij literatoren”; maar ik ken ’s mans naam niet. Hij noemt me ’n “bloedwarme vrouw”, enz. Hegelianen maken gewag van een mooie “eenheid van tegendeelen” [in Een Meisje Studentje], Ibsenianen zien zijn [Ibsens] grote ideeën van hulpbetoon en persoonlijkheidsuitleving er in gehuldigd worden’ (ongedateerde brief). Gelukkig krijgt ze nog regelmatig bericht vanuit Amerika. Uit haar briefwisseling met Van Dishoeck blijkt dat ze goed op de hoogte is van Carels wedervaren. Zijn brieven zijn helaas verloren gegaan.

 

Op 13 oktober 1907 keert Carel weer in het land. Hij reist vrijwel direct door naar Genève. Uiteraard is hij op de boot zijn handbagage kwijtgeraakt; de tas met benodigdheden voor Zwitserland. Na een louterende omzwerving komt de tas terecht bij het ouderlijk huis aan de Avenue Concordia. De inhoud van de tas blijkt schokkend. Vader Gerretson: ‘De inhoud was allerdroefst en een zoo droef beeld van verwording en vuilheid dat Moeder er door ontroerde. Zij durfde er niets van aan de dienstboden of den waschman te geven uit schaamte, zoo vagabondachtig vuil was alles, behalve de 2 à 3 stuks die nog ongedragen waren. Moeder waschte het dus zelf 3× maar voor ’t meerendeel zal het niet meer goed zijn te krijgen. Het droef zoodje maakte, als gezegd, een ellendige indruk en geeft een nare kijk op de manier waarop je laatstelijk in America moet hebben uitgezien en hoe alles zoek en stuk is geraakt! Waardoor je, als je deze tasch had gehad, zoudt hebben kunnen doorreizen zoo zonder kleeren of goed naar Genève is onbegrijpelijk’ (brief dd. 19-12-1907). Na zijn terugkeer uit Zwitserland verblijft hij enige dagen in het ouderlijk huis in

Rotterdam voordat hij weer vertrekt om voorbereidingen te treffen voor zijn studie sociologie in Brussel.

Met Annie zoekt hij geen contact. Wel gaat hij langs bij de overburen, de familie Ulfers. Dit verneemt Annie van de dochter des huizes, Riek Ulfers, die samen met haar in Utrecht studeert. Hoewel ze elkaar al jaren kennen, mogen de twee meisjes elkaar niet. Annie is kapot van die vriendelijke mededeling. Wanneer ze pas tien weken later, in de eerste week van 1908, bericht krijgt van Carel, valt ze ten prooi aan een veelheid aan gevoelens. Na al die stilte en verloochening schrijft Carel haar dat hij ‘rustig en gelukkig’ is en haar nog liefheeft. Op 7 januari antwoordt ze: ‘Dien avond, dat Riek Ulfers me terloops vertelde, dat je weer terug was, dat je bij hun was geweest, is de crisis geweest; toen heb ik, voor ’t eerst na al die jaren, ook alle twijfel verbannen en je geheel opgegeven, afgezworen, zou ik bijna zeggen. En toen gisteravond je brief kwam, heb ik m’n handen in elkaar geklemd, en me steeds gezegd, wat ik wist, wat ik in eenzaamheid geleerd had, – maar onderwijl liepen de tranen over m’n wangen en zongen alle dwaze herinneringen van backfischdweeperij, al ’t lang overwonnen “dummes zeug” weer door m’n hoofd.’ Wie besmet is met liefde, verbeeldt zich doorgaans dat er – hoewel de praktijk aantoont dat dit slechts zelden het juiste middel is – maar één medicijn is: eraan toegeven. Aldus redeneert ze naar een ontmoeting toe: ‘Wie heb je nog lief? ’t Meisje dat je op haar veertiende jaar à première vue tot haar god verhief? De zestienjarige die je afwees? ’t Pas aangekomen studentje, dat je ’n jaar lang met droomen rijk maakte? Of mij, zooals ik nu ben geworden, na bijna twee jaar van eenzaamheid, met veel hard verdriet en stil-makende teleurstelling? En toch – als ik denk aan ’t wondere in een “groote” liefde, die menschen uit elkaar laat gaan, ver vaneen laat leven, en dan toch van die heele wereld vol wezens elkaar weer doet vinden, en naar elkaar verlangen – dan moet dit gevoel toch wel in dieper, vaster grond wortelen, dan dat de veranderingen van ’n paar jaar in uiterlijk of karakter er indrukken in zouden kunnen maken.’ Ze stelt een aantal ontmoetingsplaatsen voor en laat weten dat ze de volgende dag afreist om een week bij haar oom in Antwerpen te logeren. Ongechaperonneerde ontmoetingen tussen man en vrouw, in de huwbare leeftijd in het bijzonder, zijn in die dagen nog zeer ongepast en bepaald risqué. Zoals ze elkaar vroeger weleens ‘per ongeluk’ tegen het lijf liepen bij de Rotterdamse zalmhandelaar of het leeskabinet, zo kunnen ze in Antwerpen na een toevallige ontmoeting een eindje wandelen of ‘we zouden elkaar in ’t een of andere theater over eenige honderden mensenhoofden heen, kunnen aankijken’ (brief dd. 7-1-1908).

Annie logeert die week bij een oom in Antwerpen. Vanaf zijn woning aan de Vlaamse Kaai is het nog geen honderd meter naar het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, waar ze ‘toevallig’ Carel ontmoet. Ze hadden afgesproken voor de schilderijen van Van Eyck. Het moet een scène zijn geweest waar menig film noir-regisseur op teert: het welhaast pornografisch overdadig bemarmerde trappen-

huis van het museum, het hervinden van de grote liefde weergekeerd uit een dramatische ballingschap, de rotte geuren van de oude Scheldestad, en dat alles onder een grauwe Vlaamse winterhemel.

 

Wanneer Annie weer thuis is in Rotterdam, lijkt alles weer boter tot de boom. De briefwisseling komt weer op gang, maar er zijn klaarblijkelijk afspraken gemaakt. Tegenover de buitenwereld betrachten ze de grootst mogelijke geheimzinnigheid. Niemand weet van hun relatie. Zelfs P.H. Ritter, die net als Annie in Utrecht studeert en gedurende deze periode zeer nauwe contacten met beide geliefden onderhoudt, weet nog tot het voorjaar van 1909 van niets. Alleen Karel van de Woestijne doorgrondt de situatie.5 Carel Gerretson laat Annie dikwijls in het ongewisse over zijn werkelijke adres. Vaak draagt hij haar op de brieven poste restante te verzenden of geeft hij adressen op van vrienden. De redenen van dit alles zijn nogal duister. Zoals we al constateerden, vonden Gerretsons ouders de omgang met een katholiek meisje onbetamelijk en bijzonder onwenselijk. De omgang met Annie leidde immers al voor Carels vertrek naar Amerika tot ernstige aanvaringen tussen vader en zoon. Verder kunnen we natuurlijk de dichterlijke natuur van Geerten Gossaert erbijhalen. Gossaert had een levendige fantasie. Zo vertelde hij later kleurrijke verhalen over kattenkwaad met vriend Jacques Bloem in de Amersfoortse tijd. Toch kon de dichter Bloem zich later niet herinneren er ooit met Gerretson op uit geweest te zijn. Het verborgene van een geheime relatie zal Gerretson dus zeker aangesproken hebben. Deze geheimzinnigheid verhoogde hij nog door een verhuisdrift die zelfs voor zeer trouwe correspondenten nauwelijks was bij te houden. Daarbij kwam nog een praktisch nut, Carel was een echte womanizer; enige discretie kwam goed van pas.6

Enkele dagen na hun weerzien schrijft Annie op 17 januari 1907 vanuit het ouderlijk huis bij de gasfabriek naar Carel een brief die hun verhouding voortreffelijk illustreert: ‘Zie je, ik heb nu niet ’t – onvervulbare – verlangen me zooveel mogelijk aan jou gelijk te maken, wat ik vroeger altijd wilde. Ik voel: ik ben anders dan jij, en dat is goed. Maar niet goed is, dat ik ook zooveel mínder ben dan jij. Méér dan gevoelsuitingen, waar jij trouwens ’n afkeer van hebt, heb ik nu je moreele steun noodig; want m’n leven is in kleinigheden te makkelijk, ik heb den laatsten tijd van niemand eenige anregung gehad, ik schaam me over m’n gemakzuchtige zelfgenoegzaamheid. Er is niemand hard voor me geweest; ik ben verwend en geprezen, en vergood, thuis m’n oppervlakkige liefheid, door vreemden m’n oppervlakkig talent… Toe gééf me wat, van wat jij aan wijsheid, aan goedheid hebt verzameld in eenzaamheid. Geef me wat van je gedachten, zeg me, wat ik lezen moet, wat jij leest. Maak me geestelijk weer levend, ik ben geen onwillige leerling, ik begrijp de wijsheid wel, ik voel de schoonheid, maar ik ben traag. Beschouw me als een jongere, zwakkere vriend, die je moet leiden.’

Het leven herneemt zijn alledaagse werkelijkheid. Al snel is Annie weer voor haar geliefde dichter in de weer om hem aan contacten en publicatiemogelijkheden te helpen. Zo vraagt ze Johan de Meester of deze bereid is een toneelrecensie van Geerten Gossaert op te nemen in de nrc over Frans Mijnssens Huiselijke Haard. Een bewijs van de geheimzinnigheid die het paar in acht neemt is haar opmerking in een ongedateerde brief aan uitgever C.A.J. van Dishoeck: ‘Naar ik gehoord heb, is Gerretson uit Amerika terug, en leeft, armer dan ooit, ergens in Brussel, waar hij studeert. Ook letterkundig heeft hij doorgewerkt (waarvan ’n zeer belangwekkende studie over Mijnssens toneelwerk in ik meen Europa, het bewijs is).’ Deze studie, getiteld Aan het souper, verschijnt in mei 1908 in het door Johan de Meester geredigeerde Europa. Annie schrijft die maand aan haar beminde: ‘Het is voor mij “de” gebeurtenis van de week. Ik vind, dat hierin het sterkst uitkomt, ’n hoe fijn en krachtig talent je hebt. Ik geloof, dat ’t heel bijzonder is, te buitengewoon voor Europa, iets, dat als een steen in den vlakken litteratuur-vijver moest vallen […] Ik geloof, dat je in deze lijn volmaakte kunstwerken zult tot stand brengen […] Je hebt ’n zeldzaam talent feiten te groepeeren, en langs kronkelpaden, die den argeloozen lezer telkens even aan je weg-wijsheid doen twijfelen, verrassend zeker tot ééne groote idee te voeren.’

Aan de andere kant kan Carel haar gedichten maar nauwelijks waarderen, aldus schrijft ze hem geregeld, en nergens blijkt dat hij getracht heeft dit tegen te spreken. Zo verwijt hij haar af en toe dat haar verzen te anekdotisch zijn en dat hij ‘privatelijk’ niets van haar verzen begrijpt. Zulke opvattingen doen haar dan weer dapper opmerken, in een brief rond Pasen 1908: ‘Het is heerlijk als iemand iets over m’n werk vindt – en jij dan eerst -; vooral als ’t er toe leidt mezelf iets bewust te maken.’

 

In mei wordt de geografische afstand haar te veel: ‘Ik kan me bijna niet meer voorstellen hoe ’t is je te zien, met je samen te zijn. Ik heb ’t eens gedroomd, dat ik in Brussel bij je was. Toen was alles als lang geleden, en ik gelóófde in ’t geluk. En nu verlang ik ’t zelfs zoo zelden meer, omdat ’t zoo lang geleden is. Ik dacht laatst opeens, hoe troosteloos m’n leven zou zijn zonder versjes, zonder iets, dat blijvende was dan ’t moment, al was ’t ook niet eeuwig. Want álles is tegenwoordig moment, vervluchtigende stemming; behalve: wetenschap, en dat heerlijke, dat soms gebeurt als ik alleen ben. Dat heeft de meeste gelijkenis met geluk; en als ’t voorbij is, voel ik altijd weer, dat ik je liefheb, jou alleen, en dat jij me de verzen gééft, ook als ze jou niet bezingen. Laat me weer ’t eens zeggen. Ik heb zoo lang gezwegen, gezwegen, tot ik zelf niet meer wist dat ik iets verzweeg. Ik heb je lief, stiller dan vroeger, minder stralend, maar zekerder en dieper. Over alle ontrouw en zwakheid heen heb ik je onveranderlijk lief’ (ongedateerde brief). Ze trekt de stoute schoenen aan en reist eind mei, ongechaperonneerd, naar Brussel, waar ze anderhalve dag bij Carel doorbrengt. Uiteraard bespreekt hij voor haar een hotelkamer.

Tegenwoordig wordt met veel dédain en afschuw over de ingedikte moraal van toen en over chaperonnerende gouvernantes gedacht, ik voor mij ben van mening dat hierin een waardevol sociaal instituut verloren is gegaan. Zonder wakend oog verglijdt immers elke beheersing. Het resultaat van een uitstapje Brussel: een brief, gedateerd Pinksterdag [7 juni] 1908. ‘My Prince, Nee, we zúllen er niet veel over zeggen. Ik ben alleen heel dankbaar, dat ’t heeft mogen gebeuren. ’t Wás ’n droom. Ik begrijpt ’t niet meer; er zijn toch nachten tusschen geweest; dat ik alleen was; ik heb toch tijd gehad om na te denken. En toch staat alles in atmosfeerloze helderheid in m’n herinnering, als iets, dat mij niet heeft beroerd; ik heb ’t gelúk niet geweten bij je te zijn en niet ’t verdriet van het afscheid. Alles ging nu eenmaal zoo, vanzelf… en eerst donderdagmorgen was de betoovering verbroken; en ik werd wakker ’n beetje moe, ’n beetje droevig, èn heel rijk en gelukkig. Ik heb geen spijt. Ik kon me veel romantisch heerlijks “voorstellen”; maar niets zóó mooi als de eenvoudige werkelijkheid.’

Na het bezoek in mei wordt ze voortvarender in haar kritiek op zijn werk. In brieven durft ze wat meer op details in te gaan. Zo geeft ze commentaar op zijn gedicht ‘St. Barbara’: nagenoeg alle aanwijzingen neemt hij over. Zo slaagt ze er zelfs in hem ertoe te brengen zijn vondst ‘rennend water’ te vervangen door het zoveel impotenter en clichématiger ‘kabblend water’. De literaire bv Salomons & Gossaert krijgt niet alleen in verzen vorm, in de brieven na het Brussels bezoek is zelfs sprake van een huwelijk. Annie herinnert zich in een ongedateerde brief uit juni 1908 dat ze in Brussel vroeg hoe het toch komt dat superieure mannen met honneponnige meisjes trouwen en superieure vrouwen met nullen van mannen. Wat dat betreft voorziet zij dat hun huwelijk – zij ziet henzelf immers beiden als superieur – geenszins ‘onbewogen’ zal zijn.

In juli komt Carel na zijn examens weer naar Rotterdam, de familie Salomons is dan net vertrokken naar het vakantieadres in Bergen. In zijn laatste brief aan Annie heeft Carel zijn afscheid van het schrijverschap aangekondigd. Maar terwijl zij hem voorhoudt dat ‘Gossaert wel weer terug zal komen, ’n geestes rijkdom als in het stukje over Koster schittert, laat zich op den duur niet “verdonkeremanen”’ (brief dd. 9-7-1908), heeft de dichter een fatale ontmoeting. Aan de Kralingsche Plas ontmoet hij de zestienjarige, bijzonder honneponnige en verpletterend sensuele Emma Epker. Voor hem is het niet langer een vraag hoe hij de grote vakantie zal doorbrengen. In die tussentijd zit Annie maar wat te kniezen aan strand en zee.

In Bergen ontmoet ze familie van Carels zusters man, en van hen krijgt ze te horen – van haar verloving met Carel weet immers niemand – hoe de familie Gerretson denkt over Carels vele amourettes! Er doen veel roddels en verhalen de omloop en ook blijkt dat men in het ouderlijk huis nog geen goed woord over heeft voor het katholieke schrijfstertje uit Feyenoord. Pas twee maanden later schrijft ze hem weer, op 21 september, drie weken na ontvangst van zijn ‘apologie’. Ze schrijft superieur, op afstand, ze deelt wat speldenprikken uit en gaat over tot de orde van de dag – ‘en anders werd het leven misschien ook te eentonig’.

 

Maar de rek is er uit. In december krijgt ze van hem een brief op rijm waarin het ouderlijk huis wordt verkoren boven de ‘hartsbeloofde bruid’. Hoewel hij haar bezweert dat het een pastiche is, wordt ze erg ongerust. Nog een paar maanden sukkelt de briefwisseling door. In de zomer nog vroeg zij of ze niet met elkaar naar Amerika konden uitwijken om een huisje te bouwen op het land dat hij gedurende zijn verblijf in El Paso had gekocht om daar te leven als ‘de vogelen des velds’7; maar nu klinkt de noodklok over hun geheime verloving luider dan ooit. In de laatste brieven doet ze nog pogingen hem jaloers te maken door te schrijven over hofmakers en vrijers die zich aandienen aan het ouderlijk huis, maar het heeft geen zin meer. Ze weet nu hoe Carels innerlijke strijd tegen de bijbelse verschuldigde gehoorzaamheid aan zijn ouders zal worden beslecht, en hoe ‘rustig en stil’ hij ook geworden is, zijn zinnelijke natuur is nu eenmaal niet te onderdrukken. Carel geeft haar nog een duwtje in de rug. Ter gelegenheid van zijn vijfentwintigste verjaardag, op 11 februari 1909, stuurt hij haar een kladverzenboekje met daarin alle gedichten van zijn hand die hij voltooid acht. Ook voegt hij een op die dag geschreven gedicht voor Annie toe:

11 février 1909 G.G.8

Op 14 mei is het dan eindelijk over en uit. Annie schrijft hem: ‘Ik vermoed dat je gelijk hebt. Het is mijn eigen schuld, dat we pas zoo laat tot dit besluit komen. Je hebt er al zoo lang op aangedrongen, maar ik was nu eenmaal te “romantisch” om te gelooven, dat ’t mogelijk was. En nu valt er eigenlijk zoo weinig meer over te zeggen. Ik hoop, dat de herwonnen vrijheid je sterken zal. Je kunt nu een heel nieuw en harmonisch leven beginnen. Ik verwacht hiervoor zooveel, een volkomen verzoening met je vader – ja, als ik er aan denk, hoeveel makkelijker waarschijnlijk alles nu voor je worden zal, ben ik er wel blij om, dat ik eindelijk heb kunnen toegeven. Ik wéét, dat je nu niet je leven zult weggooien, dat je niet eigenlijk meenen kunt, wat je me schreef, dat gebeuren kon. Jij hebt nooit zoo erg in onze verhouding vertrouwd; en als ik nu toch ook moet trachten nog iets, nog iets goeds van m’n leven te maken; hoeveel eer jij dan, die wezenlijk door mij ’t beminnen niet kunt hebben verleerd. Ik zeg dit zonder bitterheid. I am to blame. Maar ik kon nu eenmaal niet gelooven, dat je gelukkiger zijn zoudt zonder m’n liefde. Nu voel ik wel hoe ’t alles voor je geweest is. Ik heb je dankbaar te zijn voor al de vreugde en al ’t verdriet, dat je me hebt gegeven. Ik ben nog romantisch genoeg, om alle gevoel winst te rekenen.’

Het vervolg is gemakkelijk samen te vatten in Amerikaanse b-film-termen: Annie verlooft zich enkele maanden later met Carels vriend Theo Driessen. De twee kunnen het goed vinden, maar een huwelijk durven ze niet aan. Ze scheiden als vrienden. Enige jaren later treedt zij in het huwelijk met mr Han van Wageningen, rechter en publicist. De verbintenis is gelukkig. Carel Gerretson maakt nog enkele jaren Emma Epker, zijn ‘Emsje’, het hof. Emma is de liefde van zijn leven, maar ook zij kan het ouderlijk huis niet vermurwen. Ze is weliswaar gereformeerd en dus afkomstig uit het goede huis der reformatie, maar moeder Gerretson weigert een onderwijzeres in de familie op te nemen. Hoe ordinair!9 Op zijn sterfbed vraagt Carel, dan professor doctor Gerretson, oud-lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal, zijn tweede vrouw Tine de brieven van Emsje te verbranden. Over de brieven van Annie Salomons rept hij met geen woord. Tot zijn dood in 1958 zouden Annie en hij altijd vriendschappelijk contact houden. In haar Herinneringen aan de oude tijd (1960), het boek dat haar ten slotte een blijvende plaats in Neerlands literaire geheugen heeft bezorgd, schrijft zij met grote warmte over Gerretson. Het hoofdstuk dat aan hem gewijd is, begint met de woorden: ‘Hij was mijn oudste vriend.’

Bronnen

Voor dit artikel heb ik onder meer gebruik gemaakt van het archief-Gerretson, dat wordt bewaard in het Algemeen Rijksarchief te ‘s-Gravenhage. Hiertoe behoren o.a. de briefwisseling tussen Annie Salomons en Frederik Carel Gerretson, de bewaard gebleven brieven aan Emma Epker, dr Derk Hoek, ds. Riemens en Gerretsons ouders en naaste familie. Ook de collecties-Salomons en -Gossaert van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum heb ik bestudeerd. In het bijzonder ging mijn aandacht uit naar de brieven van Annie Salomons aan haar eerste uitgever, C.A.J. van Dishoeck, en Frans Mijnssen. Tot de collectie-Gossaert behoren o.a. de aantekeningen van de Vlaming Albert Roels, die in de jaren zestig met hulp van Gossaerts weduwe een biografische schets van Gossaert schreef als licentiaatsverhandeling. Helaas ondervond hij veel tegenwerking van de Shell, de oliemaatschappij waarvan Gerretson de geschiedenis heeft geschreven. De ‘Koninklijke’ heeft na het overlijden van Gerretson diens archief verworven, omdat zich daarin historische, soms gevoelige informatie over de Shell zou bevinden. Het privé-gedeelte van dit archief werd in 1986 door de Shell overgedragen aan het Algemeen Rijksarchief Mijn dank gaat uit naar een nicht van Annie Salomons, mejuffrouw drs. T.M.C. van Prooije, die mij zeer behulpzaam is geweest bij het ter beschikking stellen van informatie en beeldmateriaal.

Hans van Straten Aanhalingen

Twee keer in mijn leven heb ik, nog wel op uitnodiging, een bijeenkomst bezocht van schrijvers van citaten. De eerste keer gebeurde dat in Amsterdam in 1981, in de grote zaal van Krasnapolsky. Gastheer was de uitgever Peter Loeb, aanleiding de verschijning van het Groot Literair Citatenboek van Nederlandse en Vlaamse auteurs uit de 19e en 20e eeuw, samengesteld door Gerd de Ley.

Een geanimeerde bijeenkomst. Opmerkelijk was de verschijning van Fritzi Harmsen van Beek met haar broer Heintje, bekend geworden doordat hij de vaderlijke erfenis erdoor had gejaagd in een tempo dat de uitvreter ver achter zich liet. Eén citaat van Fritzi uit het boek: ‘Bediende is een verkeerd gehanteerd woord: degene die bediend wordt, is het, de andere is slechts dienaar.’ (Kus of ik schrijf, Amsterdam 1975).

Bediend werden wij in ruime mate, maar ondanks de luisterrijke presentatie bleek het boek onverkoopbaar. Wie het ter hand nam, merkte onmiddellijk dat er iets niet klopte. Anders dan de titel beloofde, was het boek namelijk helemaal niet groot, het telde niet meer dan 205 pagina’s. Jaren heeft het in de ramsj gelegen, tot Jan de Slegte het niet meer kon aanzien en de stapels verwees naar de papierversnipperaar.

De tweede bijeenkomst voltrok zich negen jaar later in een monumentaal bankgebouw aan de Meir te Antwerpen. Weer ging het om een productie van Gerd de Ley, maar ditmaal had hij heel wat meer te bieden. Zijn Modern Citatenboek bevatte meer dan 10.000 citaten en definities. Overigens was het een bijgewerkte herdruk van het Standaard Modern Citatenboek uit 1973.

De samenkomst had heel wat meer allure dan die in Amsterdam. De openingsrede werd uitgesproken door Mark Eyskens, de Belgische minister van buitenlandse zaken, die zelf met vier citaten in het boek was vertegenwoordigd. Daarna begaf hij zich zonder problemen onder de Vlaamse citatenschrijvers, die in drommen waren komen opzetten.

Toch miste ik er een. Bij het bladeren in dat eerste Citatenboek streepte ik soms een uitspraak aan die mij beviel. Het viel mij op dat ik daarbij vaak dezelfde auteur tegenkwam: Georges van Acker. Die naam zei mij niets, maar hij was een aforist en een echte. Ik schreef hem een brief en kreeg er een terug. Tot mijn verrassing bleek Georges van Acker al jaren bestuurslid te zijn van de Communistische Partij België. Een aforist in de politiek, dat had ik nooit geraden.

Een van zijn bundels is zelfs in Franse vertaling verschenen, bij een Parijse uitgever. Hoeveel Nederlandse collega’s is dat overkomen? Multatuli, jawel, in 1893 is in de Mercure de France een keuze uit zijn aforismen opgenomen (‘Paraboles’), maar verder?

Onlangs stuurde hij mij een nieuw bundeltje. Ik citeer een paar uitspraken:

•	Een revolutionair kan nooit voor een uniform kiezen.
•	Gehoorzaamheid eist men van een hond. Niet van een mens.
•	Sommige leiders willen de mensen zo gelukkig zien, dat zij er oorlog voor voeren.
•	Ruanda: beide strijdende partijen zijn het er over eens om niet opzettelijk te schieten op gorilla’s. Op mensen mag natuurlijk.

Naakte woorden. Paradox Pers, Antwerpen, f 22,- / Bfr 395.

Jos van Waterschoot Een heldenstuk van Tollens

Hendrik Tollens (1780-1856) was een van de bekendste dichters van zijn tijd. Werd zijn jeugdwerk nog gekenmerkt door Patriottisch gezinde en erotische poëzie, de periode van Franse overheersing had hem, net als de meeste van zijn landgenoten, deemoedig gemaakt. Nadat Nederland in 1813 weer een koninkrijk geworden was, ging hij over tot de thematiek die zo typisch voor zijn werk zou worden: banale, burgerlijke onderwerpen, zoals huiselijk geluk, tevredenheid met het bestaan en vaderlandsliefde, een soort van huiselijk geluk in het groot.

De terugkeer van het Huis van Oranje in 1813 bracht Tollens tot de overtuiging dat Nederland en Oranje niet zonder elkaar konden. Hij zou nu met regelmaat nationalistisch getinte gedichten publiceren, waarin Oranje een belangrijke rol speelde. Zo schreef hij naar aanleiding van de Belgische opstand enkele strijdliederen, waarvan Wien Neêrlands Bloed tot in onze eeuw het Nederlandse volkslied was. Daarnaast figureerde de Oranje-familie in ‘’s Konings verjaardag’, afkomstig uit de bundel Verstrooide Gedichten (1840), waarin Tollens over de onverbrekelijkheid van het Oranjehuis met Nederland sprak. In ‘’s Konings vrijspraak’, uit de bundel Laatste Gedichten (1848), werd de koning geprezen omdat hij een ter dood veroordeelde gratie had verleend.

In 1849 overleed Willem ii, na een regeer-

periode van acht jaar, aan een hartkwaal. Hij was geboren op 6 december 1792 en was als kleuter in 1795 met zijn ouders gevlucht voor de oprukkende Franse legers en Nederlandse Patriotten. Aanvankelijk verbleef hij in Engeland, maar het grootste deel van zijn jeugd bracht hij door in Berlijn. De Oranjes keerden, na vele omzwervingen door Europa, in 1813 in Nederland terug. Daar volgde Willem ii zijn vader in 1840 op, toen deze afstand deed van de troon. Willems verscheiden leidde tot het gedicht ‘Op ’s konings begrafenis, op 4 April 1849’. Het verscheen bij Fuhri in ‘s-Gravenhage, één dag voor de begrafenis en nog geen twee weken na het overlijden van de koning.

Het is aardig, hoewel dat woord hier misschien wat ongepast is, dat we beschikken over gegevens die ons vertellen hoe dit gedicht tot stand is gekomen. Van Tollens zijn namelijk vele brieven, gericht aan zijn uitgever Suringar, bewaard gebleven in de Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels. Gerard Tjaard Nicolaas Suringar (1803-1883) was gevestigd te Leeuwarden en was een van de belangrijkste uitgevers van zijn tijd. Suringar gaf bijna alles uit wat Tollens schreef, maar af en toe deed de dichter ook andere uitgevers het genoegen iets voor hen te vervaardigen. Meestal had dat te maken met oude beloftes van Tollens. Dat was echter niet het geval met het rouwdicht ‘Op ’s Konings begrafenis’. Tollens gaf in een brief van 3 april 1849 uitleg aan Suringar over de toedracht van dit gedicht: ‘Zaturdag (dus voor eergisteren) liet onze nieuwe Sire [Willem iii, JvW] mij beleefd uitnoodigen, om in den loop van dien dag bij hem te komen. Ik ging er na den middag heen, denkende dat hij mij satisfactie zou vragen voor eenige regelen in De gevels van de Huizen, die men op hem heeft toegepast.’

Dit vergt enige uitleg. Tollens publiceerde in 1848 zijn bundel Laatste Gedichten (1848) waarin het gedicht ‘De gevels van de huizen’ voorkwam. In dit gedicht betoogde Tollens dat mensen die in een armzalig hutje woonden beslist niet ongelukkiger behoefden te zijn dan mensen die in een paleis woonden. Rijken zouden, volgens Tollens, minstens zoveel problemen hebben. Zo beschreef hij hoe achter de gevel van een groot herenhuis, inclusief voorplein en een hoog hek, net zo goed mensen stierven als in een lemen hut. Een ander voorbeeld, en daar doelde hij in de brief aan Suringar op, luidde, en ik citeer:

Tollens was bang dat koning Willem iii, ten tijde van het verschijnen van het gedicht nog prins, zich dit citaat persoonlijk zou hebben aangetrokken. Dit te meer, daar er ook toen anti-monarchistische groeperingen waren die elke aanleiding gebruikten om kwaad te spreken van de koninklijke familie. En getuige Tollens’ woorden in de brief was daar in dit geval sprake van geweest.

Maar terug naar die brief. We lezen verder: ‘Maar het geleek er niet naar! Hij ontving mij met een vriendelijken handdruk en gaf mij zijn wensch te kennen, dat het lijk zijns vaders niet in den grafkelder zou worden gebragt, zonder door eenige regels van mij begeleid te worden. Wat zou ik

doen? Weigeren mogt ik niet; in beraad nemen ging niet aan. Er bleef niets over, dan mijn woord te geven. Ik ijlde naar huis, maar ik kon dien dag geen letter op ’t papier krijgen. Ik moest er ten minste eens op slapen. Zondag gordde ik mij aan en des avonds was ik gereed. ’t Was voor mij, die anders zoo heel langzaam verzen maak en het werk ter zijde schuif, zoo dra het mij inspanning kost of verveelt, een heldenstuk. Maandagochtend trok ik naar Fuhri (met geen ander uitgever bekend zijnde) en heden, Dinsdagochtend, ontvang ik de nette exemplaren, waarvan er een hiernevens gaat.’

Het is niet goed voor te stellen dat Suringar zich gepasseerd heeft gevoeld. Gezien de haast die het maken en drukken van het gedicht vergde – men kon toch moeilijk de begrafenis uitstellen vanwege een gedicht dat nog niet klaar was – was het onmogelijk om Suringar als uitgever in te schakelen. Hij zat immers in Leeuwarden en Den Haag-Leeuwarden was toen nog zoiets als Nederland-Spanje nu qua vervoer en post. Maar Tollens voelde zich blijkbaar toch verplicht een en ander aan zijn uitgever uit te leggen. En omdat Suringar zijn post zorgvuldig bewaarde weten wij nu hoe en waarom Tollens een rouwdicht schreef bij het overlijden van koning Willem ii.

Hier moet overigens opgemerkt worden dat dit beslist niet het enige rouwdicht was. Het Algemeen Handelsblad publiceerde op de voorpagina van de 4 april-editie een gedicht van Isaac da Costa. En de veelschrijver/historicus/dominee G.D.J. Schotel (1807-1892) liet zich ook niet onbetuigd. Van zijn hand verscheen ‘Brief aan H.P. Timmers Verhoeven’ met daarbij gevoegd het gedicht ‘Bij de dood des konings’. Overigens zou Schotel in 1860 een biografie schrijven van Tollens. De krant stond onmiddellijk vol met aankondigingen en intekenlijsten van boekhandelaren die een biografie van Willem ii zouden doen verschijnen of die een portret of gedenkpenning op de markt brachten.

Blijft het feit dat Tollens zíjn gedicht schreef op verzoek van koning Willem iii, een teken van zijn roem in die dagen. Maar helaas heeft zelfs dat niet kunnen voorkomen dat Hendrik Tollens en zijn werk zijn weggegleden in de vergetelheid.

 

op ’s konings begrafenis (4 april 1849)

(Uit: Nalezing. Onuitgegeven en verspreide gedichten van H. Tollens Cz. Tweede druk. Leeuwarden, 1857.)

Laagwater

Maurits Verhoeff Nóg een Parelduiker

Op sneuperstocht in Groningen vond ik voor één gulden het dichtbundeltje Stil-aan bereid van Edy Dronckers, uit 1936. Het was een luxe uitgave van Van Dishoeck, gebonden in suède, met een ingeplakt portret van de auteur. Zonder het verder in te kijken legde ik het bij mijn stapeltje boeken. Ik kocht het bundeltje om een bevriend antiquaar te plezieren. In de trein terug naar huis bladerde ik uit nieuwsgierigheid het boekje door en werd op pagina 12 getroffen door het volgende gedicht:

Edy Dronckers was de schrijversnaam van mej. Emma Dronckers (1889-1979), bibliothecaresse bij de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels. Nadat ze enkele gedichten in Leven en Werken had gepubliceerd, vatte ze begin 1936 het plan op een bundel uit te brengen, waarvoor ze uitgeverij Van Dishoeck benaderde. Van Dishoeck jr. wilde de oude kennis van zijn vader niet teleurstellen, maar zag weinig in het zelf uitgeven van de gedichten: ‘Et zit dus niets anders op dan dat de geheele kosten door U gedragen worden.’ Dit schrok haar niet af. Wel vroeg ze: ‘Kunt U er niet in komen samen de voorloopige kosten te dragen?’ Maar dat wilde de uitgever niet. Terwijl Van Dishoeck probeerde de kosten in de hand te houden, stelde zij steeds hogere eisen aan de uitgave. ‘Ik wil ook stellig het geschept papier houden, al wordt het iets duurder.’ Het reeds bestelde papier keurde zij vanwege de kleur af, de rekening moest echter wel worden betaald. In totaal declareerde Van Dishoeck f 306,-, terwijl de dichteres al f 70,- voor het peau de suède-omslag had betaald. Dit alles voot een oplage van 100 gebrocheerde en 100 gebonden exemplaren.

Met de verzen ‘bevinden wij ons midden in het land der rhetoriek, in een poolgebied van verstarde ijsbergen, of beter […] op een neveligen oceaan, waar de ijsbergen de goede bedoelingen geniepig tot zinken brengen,’ schreef Simon Vestdijk over de bundel in de nrc van 28 augustus 1936. In oktober kon

Van Dishoeck haar melden dat er 18 exemplaren waren verkocht: ‘Dit is allerbedroevendst.’ Aan het eind van het jaar was het totaal opgelopen tot 22. Volgens Willem Kloos (De Nieuwe Gids, december 1936) was zij ‘in zekeren zin klassiek te noemen, omdat haar verzen […] iets inwendigs-rhythmisch sterks, maar toch harmonisch-glijdends vertoonen, zoodat onze ooren niet op vervelende wijze moê worden, neen, makkelijk met haar toon meegaande luistrend kunnen blijven omdat wij voelen dat er wezenlijk gemoed achter verborgen ligt’. Deze welwillende woorden gaven haar hoop op een betere verkoop, ‘daar dit artikel door velen werd gelezen, zooals mij bleek’. Helaas, in 1937 bleef het totaal steken op 3 exemplaren.

Ik heb de antiquaar moeten teleurstellen.

 

bron

Archief C.A.J. van Dishoeck, nlmd.

Laagwater

Maurits Verhoeff Nóg een Parelduiker

Op sneuperstocht in Groningen vond ik voor één gulden het dichtbundeltje Stil-aan bereid van Edy Dronckers, uit 1936. Het was een luxe uitgave van Van Dishoeck, gebonden in suède, met een ingeplakt portret van de auteur. Zonder het verder in te kijken legde ik het bij mijn stapeltje boeken. Ik kocht het bundeltje om een bevriend antiquaar te plezieren. In de trein terug naar huis bladerde ik uit nieuwsgierigheid het boekje door en werd op pagina 12 getroffen door het volgende gedicht:

Edy Dronckers was de schrijversnaam van mej. Emma Dronckers (1889-1979), bibliothecaresse bij de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels. Nadat ze enkele gedichten in Leven en Werken had gepubliceerd, vatte ze begin 1936 het plan op een bundel uit te brengen, waarvoor ze uitgeverij Van Dishoeck benaderde. Van Dishoeck jr. wilde de oude kennis van zijn vader niet teleurstellen, maar zag weinig in het zelf uitgeven van de gedichten: ‘Et zit dus niets anders op dan dat de geheele kosten door U gedragen worden.’ Dit schrok haar niet af. Wel vroeg ze: ‘Kunt U er niet in komen samen de voorloopige kosten te dragen?’ Maar dat wilde de uitgever niet. Terwijl Van Dishoeck probeerde de kosten in de hand te houden, stelde zij steeds hogere eisen aan de uitgave. ‘Ik wil ook stellig het geschept papier houden, al wordt het iets duurder.’ Het reeds bestelde papier keurde zij vanwege de kleur af, de rekening moest echter wel worden betaald. In totaal declareerde Van Dishoeck f 306,-, terwijl de dichteres al f 70,- voor het peau de suède-omslag had betaald. Dit alles voot een oplage van 100 gebrocheerde en 100 gebonden exemplaren.

Met de verzen ‘bevinden wij ons midden in het land der rhetoriek, in een poolgebied van verstarde ijsbergen, of beter […] op een neveligen oceaan, waar de ijsbergen de goede bedoelingen geniepig tot zinken brengen,’ schreef Simon Vestdijk over de bundel in de nrc van 28 augustus 1936. In oktober kon

Van Dishoeck haar melden dat er 18 exemplaren waren verkocht: ‘Dit is allerbedroevendst.’ Aan het eind van het jaar was het totaal opgelopen tot 22. Volgens Willem Kloos (De Nieuwe Gids, december 1936) was zij ‘in zekeren zin klassiek te noemen, omdat haar verzen […] iets inwendigs-rhythmisch sterks, maar toch harmonisch-glijdends vertoonen, zoodat onze ooren niet op vervelende wijze moê worden, neen, makkelijk met haar toon meegaande luistrend kunnen blijven omdat wij voelen dat er wezenlijk gemoed achter verborgen ligt’. Deze welwillende woorden gaven haar hoop op een betere verkoop, ‘daar dit artikel door velen werd gelezen, zooals mij bleek’. Helaas, in 1937 bleef het totaal steken op 3 exemplaren.

Ik heb de antiquaar moeten teleurstellen.

 

bron

Archief C.A.J. van Dishoeck, nlmd.

Maurits Verhoeff+
Een mat juweel van pijn
De parelduiker van J.J. de Stoppelaar

‘Ik schrijf u dit alles, omdat ik hoop heb dat het u om het maken van zoo goed mogelijke gedichten, en niet om zooveel mogelijk uitgeven te doen is. U kunt, van uw goede verzen uit, misschien op een hooger plan komen. Maar door strenger werken en met drukken niet voorbarig zijn.’ Dit schreef Albert Verwey op 19 december 1910 aan de jonge dichter J.J. de Stoppelaar (1884-1945). In dezelfde maand had Verwey drie gedichten van De Stoppelaar in zijn letterkundig tijdschrift De Beweging opgenomen. Maar niet alles wat hij inzond, werd door Verwey goed genoeg voor publicatie bevonden. De Stoppelaar echter had geen geduld en wilde wel publiceren en zelfs bundelen. Via De Beweging zal hij kennismaken met P.N. van Eyck en J.C. Bloem en met hen spreken over een Zilverdistel-uitgave. Aan Van Eyck schreef Bloem in een ongedateerde brief over De Stoppelaar: ‘Ik heb hem juist gisteren een langen brief geschreven, waarin ik hem meldde, hoe ik er over dacht en hem, ook in zijn eigen belang, afried een bundel bij ons te geven. “Evenwel” voegde ik er aan toe, “als je erop staat, een boek bij ons te publiceeren, zullen we het natuurlijk doen, want het is beloofd.” En hier moeten we ons dus maar aan houden. Ik denk evenwel, dat het zoo goed als zeker is, dat hij na mijn brief zijn bundel wel bij een anderen uitgever zal geven.’ Van een Zilverdistel-uitgave van De Stoppelaars gedichten is het inderdaad nooit gekomen – Van Eyck zal er niet aan hebben gewild. Maar op 17 mei 1912 kon Bloem aan Van Eyck melden: ‘Jan [Greshoff] wil de verzen van Jaap uitgeven, ik zou dat verbazend aardig vinden, jij ook niet?’

De Stoppelaar zal ook blij geweest zijn. Helaas ging het met zijn studie mo Nederlands niet best. ‘Ik heb mijn twaalf ambachten achter den rug, ’t dertiende mag geen ongeluk worden en pessimistisch ben ik nooit geweest,’ liet hij Verwey op 13 oktober 1911 weten. Bloem maakte zich echter zorgen. Aan Van Eyck schreef

hij: ‘Zeg hem toch vooral, dat hij niet naar Indië moet gaan. Dat is een land wat alle dichterlijke aanleg doodt. Hij kan hier waarachtig toch ook wel wat vinden; zoo erg is het toch ook niet.’ (22-9-1911) Maar zo erg was het blijkbaar wel. Eind juli 1912 vertrok De Stoppelaar naar zijn geboorteland Indië om als administrateur op de koffie- en rubberplantage Soeko Ramé op Java te gaan werken. Zijn echtgenote volgde een jaar later, nadat ze met de handschoen was getrouwd. De bezorging van zijn bundel moest hij aan Van Eyck en Greshoff overlaten. Net op tijd kon Bloem zijn gedicht ‘Wandeling bij nacht’, dat hij aan De Stoppelaar opdroeg, gepubliceerd krijgen in De Beweging van juli 1912. De Stoppelaar mocht dan geen pessimist zijn, een gouden toekomst voorzag hij niet in Indië: ‘O, ’t is een heel goed land, dit Java,… in zijn soort, maar ’t soort, Pieter, ’t soort,’ zo beklaagde hij zich tegenover Van Eyck. (2-9-1912)

In november 1912 verscheen De parelduiker, De Stoppelaars debuutbundel, bij Greshoffs uitgeverij C.M.B. Dixon & Co. Bloem had enige kritiek op de verzorging van de uitgave. Aan Van Eyck liet hij op 28 november weten: ‘De text is te veel naar de boven- en rugmarge geschoven – hetgeen Jan [Greshoff] – die gisteren bij mij was – trouwens zelf bekende.’ Verder had hij bezwaar tegen ‘de andere groote van de letters v/d titelpagina’. Van Eyck zal het zeker met Bloem eens zijn geweest, want diezelfde dag had deze al aan Verwey geschreven: ‘Heeft U ’t boekje v. De Stoppelaar ontvangen? ’t Is waarlijk buitengewoon leelijk uitgegeven’. De Stoppelaar zal er niet om getreurd hebben. Op 26 september schreef hij vanuit Indië aan Van Eyck: ‘Maar je moet bedenken dat ik alleen ’t uitkomen van mijn bundel met vreugde te gemoet zie. Hoe de uitgave is laat me vrij koud, als ze maar niet al te artistiek is en zonder fouten.’

Helaas stond er wel een fout in de bundel, uitgerekend in het titelgedicht. Bloem ontdekte dat in het eerste vers van het sextet ‘hart’ stond, in plaats van ‘borst’. Hij stelde Van Eyck voor in diens bespreking van de bundel een erratum op te nemen, wat Van Eyck deed. Het gedicht luidt in de correcte versie:

‘Begrijpt U ’t, lezer? Beschaam mij alsjeblieft niet, met “ja” te zeggen… Want ik, die “’t weten moet”, die me voor criticus uitgeef – nietwaar? – ik begrijp ’t niet;… laat ik zeggen: ik begrijp het zoo-wat,’ schreef L.J. Walch in april 1914 in Groot Nederland over het sonnet. De bundel kon in zijn ogen weinig goeds doen: ‘Ik geloof dat hij, in Huygens’ trant, zelfs zóózeer op den naam van een diepzinnig dichter prijs stelt, dat hij een niet zeer sterk gevoel bij voorkeur “kleedt”… in de gecompliceerde japonnen eener vormverhullende, doch smukrijke diepzinnigheid.’ De Stoppelaar was echter bescheidener dan Walch deed voorkomen. Naar aanleiding van de zetfout schreef hij aan Van Eyck: ‘En dan, Piet, zoo’n bundeltje is de heele wereld niet. Wat zou ’t. Een pleziertje een droom, onschuldig en bekoorlijk om later, veel later nog eens met een glimlach over te mijmeren als men oud en stil is geworden.’ (2-10-1913)

Ook François Pauwels citeerde in zijn bespreking het titelgedicht. Zijn oordeel: ‘Ik verdenk den heer de S. er ernstig van voor het schrijven van dit sonnet niet de minste inspiratie te hebben gehad. Het is maakwerk, meer dan dat, het is nonsens en nog niet eens vlotte, leesbare nonsens, maar troebele gewrongen en daarbij pretentieuze wartaal […] als parodie op de rhetoriek der na-tachtigers vind ik dit sonnet een unicum!’ Volgens Pauwels stond de hele bundel vol met ‘rhetoriek der na-tachtigers’ en hij somde een rijtje op: ‘“de zon ontplook”, “bloesemstille uren”, “zilveren zege”, “zomerdroomen”, “minneweenen”, “een herfstig-gouden schijn”, “een goudgedauwde droom”, “roodvoordroomde dageraad”.’ Een harde recensie en voor Greshoff des te pijnlijker omdat zij verscheen in De Witte Mier (april 1913), zijn eigen tijdschrift. In het volgende nummer liet Greshoff weten dat hij het artikel wegens verblijf in het buitenland niet had kunnen tegenhouden, maar dat ‘mijn oordeel over J.J. de Stoppelaars werk zoo gehéél het tegenovergestelde is van het zijne,’ dat hij de publicatie van de bespreking betreurde.

De recensent van Het Vaderland (22 februari 1913) had bijna geen woorden voor de bundel: ‘Er is geen leven in. Ik bedoel niet “leven” als “lawaai” – het leven is heel sterk, soms in mijmering… Nu, deze verzen doen vaak zeer “wijs”, maar voor wie

den inhoud loswikkelt uit de fraaie verpakking, blijkt die inhoud vaak zeer nuchter. Dat gedicht licht ik uit als nogal representatief, maar… vindt gij er veel “an”?’ En vervolgens citeerde hij ‘De Dorscher’, waarvan de eerste twee kwatrijnen luiden:

Is. Querido besprak de bundel in het Algemeen Handelsblad van 23 januari 1913. Hij vond De Stoppelaar ‘een man van veel zoet gemijmer en van “blank” gepeins. Hij is altijd zwervende om zijn ziel, zijn pijn, zijn verdriet, zijn vreugde, zijn kracht en zijn zwakte. En hij wil er zoo fraai van zingen, dat ge vaak meer den fraaiheidsdrang dan het gevoel, de ziel zèlve ontmoet.’ Deze recensie kreeg De Stoppelaar in Indië onder ogen. ‘Helaas niet slecht genoeg om er blij mee te zijn. Hij is gek,’ schreef hij op 3 maart aan Van Eyck.

Er verschenen niet alleen negatieve kritieken. In De Tijdspiegel van april 1913 schreef Herman Middendorp: ‘Niet met het lachwekkende pathos van sommige onzer modernen, die, vertrouwend op de creduliteit van het publiek, uitbazuinen dat zij dichter zijn. Neen, er zweeft in deze verzen een eigenaardige, schuchtere, bijna aarzelende toon, als had een onbestemde schroom den dichter willen terughouden, zijne gedachten uit te zeggen. Men voelt in het boekje heel sterk het persoonlijke.’ Volgens Middendorp was het een boekje ‘om er in stilheid mede verblijd te zijn’.

In De Beweging (maart 1913) publiceerde Van Eyck een lange bespreking: ‘Verzen zijn het, rijk aan wat ik wil noemen “poëtische vondsten”. Hun aanwezigheid is een noodzakelijk gevolg van het wezen der dichterziel, en hun wijze van ontstaan daaruit. […] Laat mij echter onmiddellijk dit zeggen: wat artistiek gesproken het sterkere is, blijft, meen ik, poëtisch gesproken, voorloopig het zwakkere. Althans in deze eerste bundel uit zich de Stoppelaars bijzondere persoonlijkheid, zijn eigenheid, het voortreffelijkst dáár, waar ’t artistiek verband het minst vast is. […] Het is de karakteristieke eigenschap van bepaalde verzen, dat zij zich uit het getal der rond hen staande losmaken en onmiddellijk na hun verschijning zelfstandig als bereiktheden van den dichter en de vaderlandsche poëzie doen voelen.’ Men bedenke dat deze twee welwillende besprekingen in tijdschriften stonden waarin De Stoppelaar zelf zijn gedichten publiceerde. Het hoogtepunt in de bundel was voor Van Eyck

‘Dooden’, dat De Stoppelaar aan J.C. Bloem had opgedragen: ‘Geen tweede, waarbij men zoo onmiskenbaar voelt, dat het onmiddellijk tot het vast bezit der Nederlandsche poëzie behoort als dit.’ De eerste twee kwatrijnen van het gedicht luiden:

Op 9 september 1918 uitte De Stoppelaar een noodkreet aan Van Eyck: ‘Schrijf mij in ’s hemelsnaam, dat ik eens wat hoor van jou en van Bloem en de anderen.’ Gelukkig was hij in Indië niet geworden. ‘Ik woeker met mijn tijd. Iedere minuut, die ik vrij heb zet ik om in aandacht voor de schoonen letteren. […] Een wat langer gedicht “Het groote avontuur” maak ik dikwijls al loopende door de aanplant van rubber en koffie die ik het genoegen (heus?) heb onder mijn beheer te mogen zien groeien.’ Hij had een zwaar jaar achter de rug, geteisterd door vele ziekten. ‘Alles te zaam genomen leek het wel modder […] Maar je zult me zien komen als de oorlog voorbij is. Ai ma, wat zal ik dan dichten.’ En hij kwam terug en publiceerde in november 1919 de bundel Het groote avontuur. Maar ook ‘deze zal ik dus niet zien voor ik op Java ben,’ liet hij op 28 oktober aan Verwey weten.

Tien jaar later was De Stoppelaar opnieuw met verlof in Nederland en had hij weer contact met zijn oude vrienden. Van Eyck vertrouwde hij toe: ‘Mijn eerste huwelijk was geen succes. Ik ben gescheiden en sinds twee jaar hertrouwd. Een kalm leven heb ik niet gehad.’ (23-12-1929) Hij logeerde een paar dagen bij Bloem, die hij zijn gedichten liet lezen. ‘Jacques is, zoo schreef hij, buitengewoon verrast over mijn poems en heeft me weten te bepraten tot bundelen, als vanouds ben ik niet erg bundelig uitgevallen,’ berichtte hij Van Eyck. (18-1-1930) De bundeling werd Het verlost verlangen, uitgegeven door C.A. Mees, de schoonzoon van Albert Verwey. Vijf jaar later oordeelde Jan Campert in de Nieuwe Rotterdamsche Courant (29-1-1935) over de uitgave: ‘Maar dat waar het om gaat – gisteren, vandaag, morgen – met name het accent der waarachtigheid ontbreekt. In wezen zijn bundels als deze gevaarlijker dan volledig-slechte verzen. Tegenover deze laatsten kan men nog altijd een standpunt innemen en hardnekkig verdedigen, maar de gedichten van de Stoppelaar bieden geen enkel houvast, geen enkelen weerstand. Zij stroomen als zand door de vingers.’ Bloem was een andere mening toegedaan. Hoewel hij de derde bundel van De Stoppelaar niet op het niveau van De parelduiker vond staan, schreef hij in

De Gids van april 1931 dat ‘onder alle dichters die destijds in De Beweging schreven, misschien niemand in den gunstigen zin voor die groep representatiever is als De Stoppelaar. Het bezonken gevoel, de bezielde gedachte, het schoone vers, dat deze evenzeer draagt als het erdoor gedragen wordt, men vindt al deze en andere kenmerken bij dezen dichter terug.’

In 1935 liet De Stoppelaar nog op eigen kosten de bundel Java drukken. Daarna was het gebeurd met zijn productie. Wel bleef hij zoeken naar mogelijkheden. ‘Du Perron en ik hebben plan gehad samen een tijdschrift op te richten. Er is door den oorlog en zijn vertrek niets van gekomen,’ zo liet hij op 5 februari 1941 weten aan Greshoff die op dat moment in Indië was. Tijdens zijn laatste verblijf in Nederland had hij Van Eyck geschreven dat hij hoopte ‘over tien jaar voor goed terug te kunnen komen om nog enkele jaren rustig te kunnen doen wat ik wil: droomen droomen, droomen…’ Het is er niet van gekomen, op 5 januari 1945 overleed De Stoppelaar in het kamp Bandoeng-Tjimahi.

Bloem en Van Eyck zijn hun oude vriend trouw gebleven. In Herwaarts (Haarlem 1939) publiceerde Van Eyck het gedicht ‘Verlangen’, met de aantekening: ‘Een vers uit De Stoppelaar’s Parelduiker heeft mij sinds mijn jeugd zo vaak door het hoofd geklonken, dat het zich ten slotte een van mijn eigen gedichten binnengezongen heeft.’ Het eerste kwatrijn van ‘Verlangen’ luidt:

Het derde vers komt uit het tiende kwatrijn van ‘Dooden’:

Bloem bewees De Stoppelaar eer door in zijn Persoonlijke voorkeur van J.C. Bloem (Den Haag 1958) ‘Dooden’ op te nemen, met de aantekening: ‘De Stoppelaar is een van die ten onrechte vrijwel vergeten dichters.’

Bronnen en literatuur

Archief J.J. de Stoppelaar, Nederlands Letterkundig

Museum en Documentatiecentrum, Den Haag.

Archief A. Verwey, Universiteitsbibliotheek Amsterdam.

J.C. Bloem, Brieven aan P.N. van Eyck, verzorgd door

G.J. Dorleijn, e.a. (Den Haag 1980)

De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey, verzorgd door H.A. Wage (Den Haag 1988/1995)

Jef van Kempen en Ed Schilders+
Estheet tussen vier muren
De bekering van Joris-Karl Huysmans

Op 12 mei a.s. is het negentig jaar geleden dat in Parijs, op de feestdag van de heilige martelaar Pancratius, de Franse schrijver Joris-Karl Huysmans overleed. Zijn lichaam werd gehuld in het zwarte habijt van de benedictijnen, dat novicenmeester dom Besse speciaal voor dit doel naar Parijs had gezonden. Een rozenkrans was door de vingers van de biddende handen gevlochten. Huysmans werd begraven op het kerkhof van Montparnasse. Abbé Mugnier droeg de begrafenismis op en schreef in zijn dagboek: ‘Regenachtige ochtend. Veel mensen. Arme, goede romancier, die ik zestien jaar lang gekend heb, die ik overal verdedigd heb […] zijn lichaam, dat twee jaar lang zo vernederd werd, is nu ter aarde besteld. Zijn ziel is ongetwijfeld daarboven!’1

In het leven en in het werk van de in 1848 geboren Huysmans is een belangrijke cesuur zichtbaar: zijn overgang naar het katholicisme in 1892. De weergaloze schrijver, die het strikte naturalisme waarmee hij debuteerde verliet voor een aanvankelijk decadent, later meer religieus getint realisme, werd echter niet met open armen in de schoot van de moederkerk ontvangen. En dat was wel zeer uitzonderlijk, want als katholieke geestelijken ergens dol op zijn geweest, dan is het op bekeerde schrijvers. Weliswaar zijn alle mensen gelijk in Gods aanschijn, maar schrijvers hadden toch een niet te loochenen cultureel prestige, dat in het licht van de hervonden goddelijke openbaring uitstekend inzetbaar was als onderdeel van de roomse propaganda. Misschien waren schrijvers zelfs wel de moeilijkst te bekeren ongelovigen, dus als het eenmaal zo ver was, werd hun overgang een lichtend voorbeeld voor andere ongelovigen, uitgedragen door hun in katholieke geest geschreven werken.2 Niet dat ze zich allemaal als een lam ter slachtbank hebben laten voeren,

maar over het algemeen hebben de meesten na hun bekering boeken geschreven die iedere rechtgeaarde katholiek zonder te zondigen in zijn bezit mocht hebben.

Zo niet Huysmans. Het heeft tot 1935 geduurd voordat het eerste werk van hem in Nederlandse vertaling verscheen, en niet zonder enige bovennatuurlijke steun. Op 1 april 1934 werd de Italiaanse priester don Giovanni Bosco heilig verklaard, en de bewonderende monografie die Huysmans in 1902 over deze negentiende-eeuwse welzijnswerker had geschreven, bewees nu goede diensten.3 Pas in 1977 begon het werk van Huysmans in Nederland bredere bekendheid te krijgen, met de vertaling van A Rebours (1884). Inmiddels zijn Marthe (1876), Sac au dos (1880), A vau-l’eau (1882), En Rade (1887), La Bièvre (1890) en Là-Bas (1891) in het Nederlands beschikbaar. Van zijn werken onder het zegel van de heilige Benedictus, dat wil zeggen geschreven ná zijn bekering, is echter alleen, kort geleden, Les foules de Lourdes (1906) vertaald. Het Nederlandse publiek moet het dus al honderd jaar stellen zonder een vertaling van zijn bekeringsroman En Route (1895), misschien wel Huysmans’ beste boek. Hoe is die oorverdovende stilte van Nederlandse roomse zijde te verklaren? Heeft de twijfel die in Frankrijk vanaf het begin heeft bestaan over de oprechtheid van zijn bekering, ons katholieke volksdeel wellicht kopschuw gemaakt? Kortom, wat deed Huysmans, die zich zelfs voor enige tijd in het klooster terugtrok, verkeerd?

 

‘Men vraagt zich af of de bekering van Huysmans wel oprecht is. Nou goed! Als de man zich werkelijk bekeerd zou hebben, zou hij dan een boek gemaakt hebben met een Florence in de coulissen? Dan zou zijn bekering in stilte hebben plaatsgevonden, zoals het leven van de Trappisten stil is. Huysmans heeft op mij altijd al de indruk gemaakt van een mystificateur…’

Dat noteerde collega-schrijver Edmond de Goncourt op zondag 24 maart 1895 in zijn dagboek. Tot ver in onze eeuw is die vraag herhaald, juist in katholieke kringen, en nooit heeft iemand de twijfel volledig kunnen wegnemen. Vooral met En Route, het boek waarin Huysmans onder een dunne laag fictie verslag doet van de weg die zijn alter ego Durtal moet afleggen om tot zijn bekering te komen, was het behoorlijk mis. Dit is het boek waarop Goncourt doelt als hij schrijft dat Florence nog steeds ‘in de coulissen aanwezig is’. Zij is Durtals ‘oude vlam’, en zelfs als hij zich heeft teruggetrokken in het cisterciënzerklooster van Igny4 om zich te bezinnen op zijn aanstaande bekering, veroorzaakt de herinnering aan Florence nog steeds een zekere opstanding van het vlees bij de convertiet in spe. Florence is de vleesgeworden twijfel: ‘Oh! Die Florence […] ze blijft maar in mijn hoofd rondspoken; achter het neergelaten gordijn van mijn ogen ontkleedt zij zich; en een afschuwelijke zwakheid maakt zich van mijn gedachten meester.’5 Twee andere elementen uit Goncourts aantekening zijn veelzeggend. Huysmans had zich beter kunnen bekeren ‘in stilte’, zoals de trappisten, ofwel cisterciënzers, zich hebben verbonden hun leven binnen de kloostermuren in zwijgzaamheid door te brengen. Aan Huysmans zal de ruchtbaarheid echter niet te wijten zijn geweest. Als ambtenaar op het

ministerie van binnenlandse zaken, met superieuren die nu niet bepaald rooms georiënteerd waren, had hij er alle belang bij zijn bekering geheim te houden. Na zijn eerste noveen (een retraite van negen dagen), gehouden vanaf 12 juli 1892 op aanraden van de eerwaarde Mugnier6 in het klooster van Notre-Dame-d’Igny7, verspreidden de Parijse kranten het gerucht van zijn bekering, en Huysmans reisde spoorslags van zijn logeeradres in Lyon naar de hoofdstad af om in Le Figaro een en ander ten stelligste te ontkennen. Huysmans verdacht zijn uitgever, Stock, ervan de informatie te hebben doorgespeeld naar de pers, wat niet ondenkbaar is. Bekeringen deden immers boeken verkopen, veel boeken. Het lijkt ons echter waarschijnlijker dat het lek niet in het uitgevershuis gezocht moet worden, maar in het klooster. Want bekeringen deden ook zielen winnen, veel zielen. Ondertussen zou deze ontkenning uiteraard niet bijdragen aan het beeld van de betrouwbaarheid van de schrijver inzake zijn geloofsbeleving.

Het tweede element uit de dagboeknotitie dat toelichting verdient, is de ‘mystificateur’. Daarmee drukt Goncourt niet alleen zijn twijfels uit, maar refereert hij ook aan de tegenslag waardoor bekeringsgeschiedenissen soms getroffen werden: de kersverse katholiek herriep na enige tijd zijn overgang, en viel weer af van de moederkerk.8 Huysmans had een schrijversverleden dat zulke vormen van argwaan meer dan gerechtvaardigd maakte. Zijn roman Marthe, de eerste roman over een prostituee, nog voor La fille Elisa (1877) van de gebroeders Goncourt en Zola’s Nana (1880), was een voorbeeld avant la lettre van de naturalistische theorie van Emile Zola, een programma waar Huysmans korte tijd later zijn signatuur onder zou zetten en dat uitgesproken anti-katholiek was waar het de zedenleer betrof. Huysmans brak proprement dit met Zola en het naturalisme in 1884 met de publicatie van A Rebours, maar belandde vervolgens, net als de gebroeders Goncourt, in het realisme, met romans als En Rade en Là-Bas.

Tegenwoordig worden deze romans vooral beschouwd als een uiting van Huysmans’ gestileerde afkeer van alles wat in het leven klein, groezelig en zelfs een beetje dom is – reden waarom ze nauwelijks gelezen werden en worden, ook niet in Nederlandse vertaling. Huysmans liep er wel het predikaat van zogenaamde decadent mee op, een classificatie die hem bij zijn leven geen goed heeft gedaan, althans niet als nieuwe katholiek. En alsof dat nog niet genoeg was, zou hij zich in Là-Bas gaan bezighouden met de directe tegenhanger van het katholicisme: de rituele, zo niet liturgische vereniging met de duivel.

Achteraf is het redelijk duidelijk. De naturalist, de realist, de decadent Huysmans, het zijn gestalten van de Huysmans die op zoek is naar een wereld die nog ruimte laat voor schoonheid en mystiek als tegenhangers van burgerlijkheid en moderniteit, voor wonderen in plaats van de cijfers van het ministerie van binnenlandse zaken, en voor kloosters waar niet gesproken mag worden in plaats van de geruchten in de kranten van Parijs en omstreken. Hij is een heiden en een decadent genoemd, maar hij was een asceet en een estheet. Hij was een ambtenaar die

tussen negen en vijf asceet noch estheet kon zijn. Dus was hij het daarna. Als andere schrijvers na hun bekering de loftrompet gestoken hebben over hun hervonden geloof, dan is dat veelal geschied in het rumoer van de drukpersen. Huysmans schreef ook, liet zijn geschriften drukken, maar al zijn boeken die verschenen zijn na En Route streven naar de stilte van de trappisten. Een stilte die alleen verbroken wordt door het lijden van de heilige Lidwina van Schiedam, wier ziekbed hij beschreef, of door de gregoriaanse gezangen in een abdijkerk; een stilte gelijk de kathedraal van Chartres, waar hij in de kerstnacht het grote wonder afwacht. En hij vond uiteindelijk zijn wereld en zijn wereldbeeld niet in een copulatie met Florence in de coulissen, noch met de buikspreekster van Des Esseintes in een overspelig bed, maar op een mystiek niveau met Maria in de grot van Lourdes. Niet de formulieren die hij als ambtenaar invulde, schonken hem verlossing, maar een door middeleeuwse monniken geschreven missaal.

En toch bleef er de twijfel aan zijn oprechtheid. Namen en toenamen van tegenstanders verzamelen is ondertussen nog zo eenvoudig niet. Zoals zo vaak zijn de feiten ook in dit geval later door katholiek georiënteerde letterkundigen met de mantel van het mededogen bedekt, of in algemene termen gesteld teneinde niet al te veel schaamrood te veroorzaken. In verband met En Route noemt Robert Baldick, Huysmans’ Engelse biograaf, voornamelijk niet-geestelijken als twijfelaars aan Huysmans’ oprechte bekering. Léon Bloy, natuurlijk, want die twijfelde aan vrijwel alles behalve zichzelf, en de letterkundigen Lucien Descaves en René Doumic. Maar ook de gezaghebbende jezuïet pater Jean Noury, die in het tijdschrift voor katholieke intellectuelen Etudes stellig beweerde dat En Route niet in handen mocht komen van ‘meisjes, jongemannen of kuise vrouwen’.9 Doumic gaf in de Revue des deux mondes zelfs voeding aan het schrikbeeld van de mystificatie, zo niet het pure bedrog: Huysmans zou slechts met kloosters en trappisten flirten om zo gemakkelijker toegang te krijgen tot de begeerde middeleeuwse handschriften, en niet tot de eeuwige zielsrust. De argumenten waren niet altijd van literaire of theologische aard. Zo schreef Henri Céard, een oud-collega van Huysmans op het ministerie, badinerend: ‘Zijn religiositeit legt steeds de nadruk op een goede maaltijd’, waarmee hij de toon zette voor een verwijt dat nog vaker zal opklinken.

Niettemin heeft Huysmans zijn gehele leven als katholiek ook medestanders onder de geestelijkheid gekend. De eerwaarde Ferret, die zijn biechtvader was, de vicaris Mugnier, die vanaf 1891 zijn geestelijk leidsman is geweest, en later, na zijn bekering, de novicenmeester dom Besse, een van zijn benedictijner vrienden in Ligugé, het klooster waar Huysmans in 1901 – als voorlaatste bewijs van zijn oprechtheid – het kleed van de oblaten aannam. Verdedigers vond Huysmans in die tijd ook in de eerwaarde Klein, die de lezers van Le Monde verzekerde dat de bekering ongetwijfeld oprecht was, en zelfs in monseigneur d’Hulst, die zo sportief was geen aanstoot te nemen aan de onvriendelijke termen waarin hij door Huysmans in En Route beschreven was.10 Al met al echter, concludeert Baldick, waren de helpers ‘few indeed’.

‘Ik heb Florence de bons gegeven, en toch zijn ze woedend op me. Zou het kunnen zijn dat deze vrome luiden haar missen? Want het is al met al toch merkwaardig dat de verontwaardiging van de schijnheiligen groter is ten aanzien van La Cathédrale dan met betrekking tot En Route’11 La Cathédrale verscheen in 1898. Het is Huysmans’ lofzang hij uitstek op de Middeleeuwen van de kathedralen, de mystiek, de pure liturgie en het monnikenleven, datalles samengevat in de ‘encyclopedie van steen’ die de kathedraal van Chartres is. Als Huysmans voor de madonna van Chartres knielde, dan voelde hij de aanwezigheid van illustere voorgangers als Bernardus van Clairvaux, Thomas van Aquino en Franciscus van Sales, die allen op dezelfde plaats hadden geknield.

Opnieuw had Huysmans met een boek waarvan de katholieken hoge verwachtingen hadden, velen teleurgesteld en de woede van zijn tegenstanders gewekt. Baldick noemt een zekere eerwaarde Frémont, die Huysmans vergelijkt met de meest gevierde Franse bekeerling, Chateaubriand: zoals een pad zich verhoudt tot een nachtegaal. Verder publiceerden de eerwaarde Périès en een priester uit Bourges brochures tegen Huysmans en zijn boek. Kanunnik J. Ribet schreef in L’Univers dat het boek en zijn hoofdpersoon Durtal ‘een geest van intens en besmettelijk ongeloof uitwasemden’.12

De tegenkanting begon nu echter zelfs de vorm aan te nemen van een welgerichte actie die, in het uiterste geval, de schrijver uit de gelederen der katholieken had kunnen doen verwijderen. De verschijning van En Route had in katholieke kringen reeds stemmen doen opgaan om het boek geplaatst te krijgen op de Index librorum prohibitorum, de lijst van de voor katholieken verboden boeken, die door de Romeinse congregatie van het boek werd bijgehouden.13 Voor Huysmans’ vriend, de abbé Mugnier, was dat aanleiding genoeg geweest om op 19 maart 1895 een openbare lezing te houden over de ontwikkelingsgang van de schrijver. Mugnier vergeleek daarin Huysmans met niemand minder dan de bekeerlingen Augustinus en Chateaubriand. De lezing maakte genoeg indruk om het gevaar van indicering te keren.

Maar met La Cathédrale stak dat gevaar opnieuw de kop op, nu in beter georgani-

seerde vorm. Volgens Baldick was het de al eerder genoemde eerwaarde Frémont, die samen met geestverwanten auteur en boek aanmeldde bij de Romeinse curie teneinde een verbod te bewerkstelligen. Een dergelijke aangifte bij de roomse boek-politie was een beproefd systeem. Zou het boek na onderzoek inderdaad dogmatisch of theologisch onjuist bevonden worden, dan zou dit leiden tot plaatsing op de Index. In Huysmans’ geval, het geval van een geloofsgenoot, zou dat waarschijnlijk gebeuren met de aantekening ‘Donec corrigantur’, wat wil zeggen dat de schrijver de gelegenheid wordt gegeven zijn fouten te herstellen of zijn stellingen te herroepen. Deed hij dat niet, dan zou hij uit de moederkerk verwijderd worden door middel van excommunicatie.

Huysmans heeft dat gevaar onmiddellijk onderkend, en hij stuurde dan ook op 31 december 1898 een brief naar pater Pacheu, een jezuïet die deel uitmaakte van de congregatie van het boek, waarin hij zich op voorhand bereid toonde zijn fouten te herroepen ofte herstellen. Hij zou, schreef hij, ‘een nederige en onderworpen zoon’ blijven.14 Uiteindelijk, zo willen katholieke bronnen, is La Cathédrale niet op de Index geplaatst na persoonlijke interventie van paus Leo xiii.

Dit is de enige keer dat de literator Huysmans door de knieën is gegaan, en dat is gezien de commotie die zowel zijn bekering als zijn daaropvolgende publicaties veroorzaakten, zeer opmerkelijk. Bekeringen van schrijvers gingen namelijk altijd gepaard met bijzondere eisen aan het adres van de bekeerling. Normaal gesproken bestaat een bekeringsproces uit vier fasen: de bezinning, de biecht, een doopsel en een eerste communie. Huysmans rondde zijn bezinning af tijdens zijn noveen in Igny, ging er te biecht en ontving vervolgens de communie. Daarmee was hij ‘bekeerd’, ook al ontbreekt het belangrijkste van de vier elementen: het doopsel.

De verklaring daarvoor is eenvoudig: in feite is Huysmans helemaal geen bekeerling. Hij was geboren als katholiek en was als kind reeds gedoopt. Hij was geen bekeerling maar een afvallige die ‘terugkeerde’ tot de moederkerk. Dat Huysmans niettemin als ‘bekeerling’ te boek staat, is ongetwijfeld het gevolg van zowel de katholieke propaganda als de persoonlijke behoefte van de schrijver met zijn enorme zondebesef.

Een en ander laat onverlet dat aan Huysmans’ bekering (zo zullen we de conversie blijven noemen) wel degelijk voorwaarden gesteld zullen zijn. Voor schrijvers waren die voorwaarden meestal van literaire aard: de gewraakte boeken niet meer laten herdrukken tenzij herschreven in katholieke geest, het waar mogelijk uit de handel nemen van dat werk, het openlijk herroepen van dergelijk werk en uiteraard in het vervolg geen werk meer publiceren dat tegen de dogma’s of de zedenleer van de kerk gericht was of dat theologisch onjuist was bevonden.15 Het enige wat Huysmans gedaan heeft, is al het werk dat hij na zijn bekering publiceerde op het omslag te laten voorzien van het zegel van de heilige Benedictus, als teken van de scheidslijn die door zijn literaire leven liep. Het was een bijna middeleeuwse geste, die hij voldoende achtte maar die door sommige van zijn

tijdgenoten wel zeer minimaal werd gevonden en daardoor bijdroeg aan het beeld van hoogmoed en onoprechtheid.

De vraag wat Huysmans dan in godsnaam volgens katholieke normen niet goed deed in de werken die hij als katholiek schreef, is moeilijker te beantwoorden. Het waren veelal fouten die alleen te begrijpen zijn als we ons realiseren dat het katholicisme anno 1900 onder zeer zware druk stond, zowel van buitenaf door nieuwlichters en scheurmakers, variërend van romanciers tot rationalistische geleerden, als van binnenuit door katholieken die het zogenaamde ‘modernisme’ aanhingen of die zich fel verzetten tegen de onfeilbaarheid van de paus. Huysmans had Florence weliswaar van zijn schouwtoneel verwijderd, maar in haar plaats was een intimiteit met de heilige maagd Maria gekomen die verdacht werd geacht. Hij was een estheet die zwoer bij de celebrale emotie van het gregoriaans, in die tijd niet bepaald iets waarmee de doorsnee katholiek zich dacht te profileren. Huysmans pleitte er voortdurend voor de liturgie te beschouwen als essentieel ritueel. Hij stelde het monnikenleven zoals hij dat bij de cisterciënzers had leren kennen als ideaal boven de levenswijze van de doorsnee pastoor of kapelaan, wat hem niet in dank werd afgenomen door pastoors en kapelaans. Toen in Chartres een schilderij met daarop de besnijdenis van de Heiland preuts bedekt werd omdat de nieuwe boekenwet voorschreef dat goden en heiligen niet bloot te zien mochten zijn, protesteerde Huysmans heftig.

Afkeer van zijn eigen tijd en gevoel voor schoonheid hadden Huysmans naar de cultuur van de Middeleeuwen geleid, een cultuur waarin esthetiek en ascese de mens gebracht hadden tot de hoogste prestaties. De kathedraal was zo’n prestatie in materiële zin, de heilige was er de personificatie van. Want in heiligen verenigden esthetiek en ascese zich tot een mystiek, een hogere geloofsbeleving, een direct contact met de godheid, tot sensaties van de geest die Huysmans eerder slechts in het lichamelijke gevonden had. De geuren van Des Esseintes, de decadente hoofdpersoon uit A Rebours, onderscheiden zich louter in moraaltheologisch opzicht van de sensaties van de mystieken op geestelijk niveau.

Na La Cathédrale verdiepte Huysmans zich in het leven van grote gelovigen, wat resulteerde in Sainte Lydwine de Schiedam (1901), Don Bosco (1902) en zijn laatste grote werk, Les foules de Lourdes (1906), over Maria, de wonderen in Lourdes en Bernadette Soubirous. Een van hen, Lidwina, werd bij Huysmans’ leven heilig verklaard; de andere twee, tijdgenoten van hem, ondergingen die genade, als voorzag hij het, later. Geen katholiek schrijver heeft hem dat nagedaan.

Zijn boek over Lourdes is hem evenmin in algemene dank afgenomen, ook al was het ten dele een exercitie tegen zijn vroegere geestverwant Emile Zola en diens Lourdes (1894). Huysmans beoogde vooral een ontmaskering van de mirakelcultuur en ageerde daarom in niet mis te verstane woorden tegen de uitwassen in het Pyreneeëndorpje, tegen de lelijkheid van de kerken en de Mariabeelden. En dat deed een betrouwbare katholiek nu eenmaal niet. Maar hij werd wel gelezen. En Route en

La Cathédrale waren enorme bestsellers, en wat ongetwijfeld in het voordeel van Huysmans gepleit heeft bij de Heilige Stoel in Rome, was het aantal bekeringen dat die boeken veroorzaakten. Daar was hij trots op en dat schreef hij dan ook in zijn brieven. Beide boeken waren ook niet, zo meende hijzelf, geschreven voor katholieken, maar voor hen die op de drempel van de kerk gekomen waren. Het is dat bijzonder geloof in zijn eigen geschriften geweest dat zijn werk gered heeft van de gezapigheid die de bekeringsliteratuur in de regel beheerst.

 

Ondertussen leidde hij zijn eigen gelovige leven, altijd op zoek naar het ideaal dat hem bijstond: de middeleeuwse monnik in een modern jasje. In 1898 trok hij zich uit zijn ambtenarenfunctie terug om zich in Ligugé te vestigen als benedictijnernovice. Bij het klooster liet hij een huis bouwen, het Maison Notre-Dame, waarin hij het kloosterleven op aangename afstand kon volgen. In 1901 hernieuwde hij zijn geloften en nam hij het kleed van de oblaten aan, zoals beschreven in L’Oblat (1903). Dat het Maison Notre-Dame niet het centrum voor ‘leken-geestelijken’ werd dat hem voor ogen stond, was te wijten aan de wet op de congregaties die in 1901 in Frankrijk werd aangenomen en die vele kloosterlingen tijdelijk uit Frankrijk verdreef, onder wie de benedictijnen van Ligugé. Huysmans keerde terug naar Parijs en zocht enige tijd zijn toevlucht bij de benedictinessen aan de rue Monsieur, wier gezangen befaamd waren.16 Ten slotte streek hij neer op het adres waar hij zou sterven: 31 rue Saint-Placide.

 

In Nederland zijn de twijfel en de argwaan langer gebleven dan in andere landen. Werden zijn werken in Engeland en Duitsland al kort na hun verschijnen vertaald, in Nederland gebeurde dat niet, en werden bovendien ook de Franse uitgaven van zijn werk in katholieke kringen nauwelijks besproken, ook al waren in die tijd veel Nederlanders, en zeker de katholieke recensietijdschriften, nog zeer Frans georiënteerd.17 Als berichten over de auteur en zijn werk de weg naar de katholieke pers vonden, was dat lang na zijn dood, en dan zonder uitzondering in negatieve zin.

Pater Gielen, de hoofdredacteur van het tussen 1910 en 1930 toonaangevende katholieke recensietijdschrift Boekenschouw, had Là-Bas gelezen, en hij is er, zou je kunnen zeggen, nooit meer geheel van hersteld. In 1917 bracht hij het voor de eerste maal ter sprake, blijkbaar nadat een lezer om inlichtingen over het boek gevraagd had: ‘Là-Bas van Huysmans is een ontzettend vuil boek. Het avontuur van Durtal met madame Chantelouve [een hysterische spiritiste], het verhaal van de perverse misdaden van Gilles de Rais, is walgingwekkend, en de beschrijving van de Messe Noire der Satanisten steekt het ergste van Zola naar de kroon.’18 Vijf jaar later kwam Gielen er nog eens op terug, eveneens in de correspondentierubriek: ‘Ik ken zelfs geen boek van Zola dat zoo weerzinwekkend is als Là-Bas van Huysmans, en dat komt omdat hij het heiligste verbindt met de meest enorme uitbarstingen van ontucht. Zoo bijvoorbeeld gedurende de Messe Noire en wat daarna gebeurde.

Ook de boeken welke hij schreef na zijn bekeering (1892) moeten met voorzichtigheid worden gelezen en alleen door menschen die niet licht geërgerd worden.’19

Toen Gielen in 1925 zijn Standaard-catalogus publiceerde, nam hij Huysmans daarin toch op, ook al was er geen letter van hem vertaald, iets wat Gielen trachtte te verhullen: ‘Een realistisch schrijver, in den beginne zwart van pessimisme, cynisme en zinnelijkheid. Er zijn maar een paar boeken van hem vertaald, meen ik, maar het is goed hier toch aan te geven welke zijner boeken leesbaar zijn.’ Waarna Gielen tot de volgende ‘beoordelingen’ komt:

‘- Marthe; Les soeurs Vatard; En ménage; A vau-l’eau; En rade: zijn boeken die niet deugen.’

‘- Là-Bas is het verschrikkelijkste boek van ontucht en heiligschennis – de beschrijving der Messe Noire – dat ik ooit onder de oogen heb gehad. Zola heeft zoo iets walgingwekkends nooit geschreven.’

De boeken na de bekering zijn ook hier voor ‘ervaren lezers die zich niet licht ergeren’, en worden als volgt besproken:

‘- En Route: met een flink voorbehoud.’

‘- La Cathédrale; Sainte Lidwine de Schiedam: akelig plat en ruw soms.’

‘- L’Oblat: met een tikje ironie waar ze niet te pas komt.’

‘- Les foules de Lourdes: niet stichtend.’20

 

De positie van Huysmans is daarmee hoogst uitzonderlijk geworden. Iedere bekering van een auteur gaf bij ons aanleiding tot vertaling van diens werk, ongeacht de status van de auteur. Zo werd van de eveneens bekeerde Léon Bloy, die een veel minder goed auteur dan Huysmans was, een fors deel van zijn letterkundig werk in het Nederlands vertaald. De conclusie mag luiden dat de Franse agitatie tegen Huysmans in Nederland een onvoorwaardelijk negatief stigma op het literaire werk heeft gedrukt. Niet-katholieke uitgevers waren uiteraard nauwelijks geïnteresseerd in het werk van na de bekering, katholieke uitgevers hebben de waarschuwingen blijkbaar stevig ter harte genomen. In die zin moet de toonzetting van Boekenschouw dan ook beoordeeld worden: ter instandhouding van het negatieve imago. Huysmans’ katholieke werk steekt, aldus Boekenschouw, dan ook altijd slecht af bij vergelijkbaar werk van andere katholieken, die daarom de voorkeur verdienen. Wie een mooi boek over kathedralen wil lezen, die vervoege zich niet bij La Cathédrale, maar bij The Cathedral van Hugh Walpole, dat in Boekenschouw een bespreking krijgt van meer dan vier bladzijden. En wie een bekeringsgeschiedenis wil ervaren, die neme die van Johannes Jörgensen ter hand in plaats van En Route, want als estheet ‘steekt Jörgensen voordeelig af bij een anderen bekeerling, den schrijver Huysmans, met zijn smakeloos gejammer of hij in olie of melk gekookte groenten zou kunnen verdragen naast het verdere kloosterdieet’.21

 

De laatste jaren van zijn leven werd Huysmans getroffen door ziekten en hevige pijnen. Uiteindelijk zou hij bezwijken aan kanker in de mondholte. Het lijkt niet

ondenkbaar dat hij zijn boek over Lourdes mede is gaan schrijven in de hoop ook zelf op wonderbaarlijke wijze te worden genezen van zijn kwalen. Dat gebeurde niet, al liet de schrijver een exemplaar van het boek door vrienden neerleggen op het Maria-altaar in de grot. François Coppée schreef: ‘Huysmans? Die heeft zichzelf beschreven in Sainte Lydwine!’ En de Schiedamse heilige indachtig, droeg Huysmans zijn lijden als een middeleeuwer, zij het wellicht met wat meer zelfbewustzijn. Behalve een verdwaalde mysticus, zou hij nu ook een martelaar worden. Het werd het laatste bewijs van zijn oprechtheid. Op het hoogtepunt van zijn verschrikkelijke ziekbed stelde hij cynisch vast: ‘On ne dira plus que c’est de la littérature.’

De geestelijken die hem in Parijs, Igny en Ligugé hadden leren kennen, bleven hem trouw en zouden ook na zijn dood de verdedigers blijven van – aldus dom Du Bourg – ‘deze christen, die ik zo goed gekend heb, van wie ik zoveel gehouden heb, en die ik beween’. Is er een betere katholiek-literaire kritiek denkbaar?

Rudie Kagie+
‘Honderdvijfentwintig gulden voor De Avonden’
Onbekend interview uit 1951 met G.K. van het Reve

De Amsterdamse aannemer Pierre Roth – vanwege zijn meer dan gemiddelde belangstelling voor drukwerk en aanverwante curiosa ter stede beter bekend als de ‘literaire loodgieter’ – plukte onlangs de vruchten van een langdurige, hartelijke relatie met de nu 77-jarige auteur Leonard de Vries.

Voor het ambachtelijk wegwerken van enig achterstallig onderhoud bedingt Roth niet altijd contante betaling. Zo renoveerde hij ooit het huis van Gerrit Komrij aan de Amsterdamse Van Lennepkade in ruil voor een pakket originele manuscripten. Van De Vries mocht Roth bij wijze van beloning onder meer een doos met stoffige geluidsbanden meenemen. De bejaarde schrijver had geen idee van wat er precies tussen de spoelen was vastgelegd. Het ontbreekt hem trouwens aan de inmiddels incourante apparatuur die voor het beluisteren van die banden nodig is. Bovendien catalogiseerde hij zelden de inhoud van de beduimelde basf-dozen waarin hij de banden bewaarde.

Het was dan ook een bonte potpourri aan klanken en geluiden waarop Roth werd getrakteerd, toen hij de opnamen ’s avonds thuis afdraaide: veel ruis, flarden muziek, triviaal gekeuvel, onduidelijk gestommel, fragmenten van radioprogramma’s. Pas halverwege zijn auditieve speurtocht veerde de literaire loodgieter aangenaam verrast op uit zijn stoel. Hij herkende de stem van een jeugdige Gerard Reve, die blijkens de introductie kort tevoren zijn naam Simon van het Reve had veranderd in Gerard Kornelis van het Reve. Er volgde een gesprekje met Leonard de Vries, die zo te horen vooral in het uittesten van zijn, het voor die dagen moderne, bezit van een bandrecorder was geïnteresseerd.

Veel diepgang had de conversatie niet; in zijn rol van ‘interviewer’ kwam De Vries graag ook zelf aan het woord. Tóch bevat die beknopte gedachtenwisseling van circa zes minuten interessante kanttekeningen bij de geruchtmakende veiling van het manuscript van De Avonden op dinsdagavond 26 november 1996 in Haarlem. Met een bod van honderdzestigduizend gulden werd het Letterkundig Museum eigenaar; andere bieders waren er niet. Uit de bandopname blijkt dat men begin jaren vijftig hetzelfde manuscript al voor honderdvijfentwintig gulden had

kunnen kopen. Men had geen belangstelling. De prijsindexeringcijfers van het cbs stellen honderd in 1951 op 545 anno nu; omgerekend naar deze tijd verlangde Reve destijds dus een bedrag van f 721,25.

Van 1952 tot 1982 werd het manuscript beheerd door mr. A.F. Lodeizen te Wassenaar, over wie Reve in het voorwoord van de geïllustreerde toelichting op de veilingcatalogus schrijft: ‘Ik ontmoette vader Lodeizen senior – de vader van de dichter Hans – die directeur was van Maatschappij Zeeland, een rederij die een bootdienst onderhield tussen Hoek van Holland en Harwich. Van hem kreeg ik periodiek gratis retourbiljetten en eenmaal zelfs een aanzienlijk geldbedrag. […] De heer Lodeizen begunstigde mij, en ik kon niets materiëels terug doen. Maar op zekere dag dat hij wederom op bezoek kwam, bood ik hem zonder veel omhaal het volledige manuscript van De Avonden ten geschenke aan. Ik was blij en dankbaar dat hij het van mij aannam. Hij schijnt toen gezegd te hebben dat hij het niet in eigendom, doch slechts in bruikleen wilde aanvaarden, maar ik kan mij dat niet meer herinneren. Kort na zijn dood liet zijn weduwe mij weten, dat het manuscript wederom mijn eigendom was geworden: ik mocht het komen ophalen. “Het is nu toch van U?” merkte ik schuchter op. Neen: in haar man’s testament stond dat het manuscript aan mij teruggegeven moest worden. Ik heb het daarna opnieuw ten geschenke gegeven aan iemand die mij vele jaren achtereen onschatbare diensten heeft verleend. En die persoon is zo verstandig geweest, mijn gift zonder voorwaarden te aanvaarden.’ Die persoon was, zoals bekend, Joop Schafthuizen.

Toen Leonard de Vries in zijn toenmalige woning aan de Sallandstraat in Amsterdam de microfoon openstelde voor een ongecompliceerd babbeltje met Gerard Kornelis van het Reve, was het manuscript nog in het bezit van de schrijver. Wanneer het gesprek precies werd opgenomen, kan De Vries zich niet herinneren. Het moet in ieder geval ná zijn Amerikaanse reis uit 1951 zijn geweest, toen hij met een logge Webster-taperecorder in zijn bagage terugkeerde. Datzelfde jaar of begin 1952, voordat Lodeizen zich over het pak papier zou ontfermen, werd onderstaand gesprek dus vastgelegd, als de eerste bijdrage in wat een soort gesproken gastenboek had moeten worden. In de kamer was in ieder geval Hanny Michaelis aanwezig, die af en toe op de achtergrond te horen is. De Vries onderwierp haar, ‘als echtgenote van Gerard Kornelis van het Reve’, aan een afzonderlijk mini-vraaggesprek.

‘Houdt Gerard van schar?’ was een van de dingen die hij wilde hij weten.

‘Ja, ik geloof het wel. Wij hebben het tenminste een tijd geleden uittentreure gegeten,’ antwoordde Hanny Michaelis.

‘Lekker hè, schar. Als die goed droog en vochtig, zo er tussenin is,’ vond De Vries.

‘Ja, maar je moet het toch niet zo vaak achter elkaar eten,’ zei Hanny Michaelis. Het antwoord op de vraag naar het ‘lievelingskostje van Gerard’ moest ze schuldig blijven; zelf gaf ze de voorkeur aan ‘zeer treife eten’.

Tussen het gesprek met Van het Reve en dat met Michaelis staan twee vertolkingen door G.K. van het Reve van Toen onze Mop een Mopje was, door hem op plechtige toon ingeleid met respectievelijk de woorden: ‘Ik zal nu met mijn wijsvingers op de wangen een melodie spelen’ en: ‘Nu dezelfde melodie, gespeeld met de beide wijsvingers op de beide hoektanden van de onderkaak.’

Van de gedenkwaardige opnamesessie – vermoedelijk het eerste opgenomen interview met G.K. van het Reve – is Leonard de Vries niets bijgebleven. Het is, zegt hij, een mensenheugenis geleden dat hij dat bandje voor het laatst hoorde. Dat het nu in bezit is van Pierre Roth, was hem niet bekend. ‘Roth kent mijn eigendommen beter dan ik zelf. Af en toe komt hij langs en dan zoekt hij iets uit dat hem interesseert. Ik vind het allemaal best,’ zegt De Vries.

We moeten niet denken dat Gerard van het Reve en Hanny Michaelis in de jaren vijftig dagelijks bij hem over de vloer kwamen. Hij beschouwde het echtpaar als ‘goede kennissen’. Als samensteller van buitengewoon succesvolle uitgaven als Het jongens radioboek en De jongens van de Hobby Club was De Vries een gewaardeerd lid van de coöperatieve vereniging De Bezige Bij. ‘Er werden in die tijd regelmatig avonden georganiseerd voor schrijvers die bij De Bezige Bij waren aangesloten,’ herinnert hij zich. ‘Zodoende had ik met al die lui een goed contact. Gerard en Hanny kwam ik bovendien regelmatig tegen bij slagerij Van Dillen aan het Frederiksplein, waar Gerard de fijne vleeswaren voor die verenigingsavonden inkocht.’

Halverwege het opgenomen gesprek liet Van het Reve zich ontvallen dat hij zijn geld bij voorkeur zou beleggen in Nederlands Grootboek vier procent. Dat moet hij in een opwelling hebben bedacht: sinds 1886 is het niet meer mogelij kom tegen deze rente obligaties bij de Staat der Nederlanden te kopen. Pas achteraf zou het manuscript van De Avonden de allerbeste belegging blijken die hij zich wensen kon.

 

Met een schuin oog op de recorder, waarvan de band begon te draaien, zei Van het Reve (r): ‘Ik houd niet van zulke machines, hoor, ik ben een grote gek… van angst.’

Vervolgens nam De Vries (v) de leiding over het gesprek met de woorden: Zo, nu verzoek ik de geachte dames even stil te zijn, dan gaan we interviewen Gerard Kornelis van het Reve. Vertel eens, Gerard… Of nee, Simon moet ik niet zeegen, hè, zo heet je alleen maar op het boek. In welke tijd heb je ‘De Avonden’ ook alweer geschreven? Wanneer was dat?

r: Van begin 1947 tot en met 17 mei 1947.

v: Op een zondagmiddag ben je ermee klaargekomen, geloof ik hè?

r: Ja, met het boek dan.

v: Dat staat er tenminste onder.

r: Ja, dat staat er onder, ja.

v: Hoe vond je het schrijven? Vond je het prettig?

r: Zeer onaangenaam.

v: Ja?

r: Zeker.

v: Wil je een beetje dichter bij de microfoon blijven?

r: Met genoegen.

v: Heb je elke bladzijde vlot geschreven of ging het langzaam?

r: Ik zou haast zeggen: integendeel.

v: Waarom? Ging het bijzonder langzaam?

r: Het ging eh… langzaam maar zeker.

v: Ja? Heb je het vaak overgedaan, of ging het..?

r: Er zijn daarvan verscheidene versies.

v: Van ‘De Avonden’?

r: Ja, en die bevinden zich in een eh…

v: In een kluis?

r: Nee, samengebonden tot een dikke bundel, met alle aantekeningen, dat is een pak van ongeveer tweedriekwart pond. En dat is eh…

v: Engelse ponden nu zeker?

r: Dat is eh… Dat heb ik gepoogd in de handel te brengen, maar dat is onverkoopbaar gebleken. Ik heb dat voor honderdvijfentwintig gulden aangeboden aan diverse instellingen. Maar die hebben daarvan de waarde niet vermogen in te zien.

v: Wat zullen ze een spijt hebben, later.

r: Misschien dat ik het wel verbrand om ze dwars te zitten.

v: Nee, dat moet je niet doen. Maar laat het ons eens lezen. Ik ben wel geen kapitaalkrachtig man, maar dit is toch wel bijzonder interessant, moet ik zeggen.

r: Nee, het wordt niet om niet ter inzage verstrekt.

v: Maar hoe duur is het dan om het één dag te huren?

r: Het is niet te huur.

v: En is het in je eigen woonhuis te bezichtigen? In te kijken? Met alle gepaste eerbied.

r: Nee, joh. Er zitten zoveel papieren omheen om het tegen vocht en de inwerking van het klimaat te beschermen, dat het een heel werk is om het uit te pakken.

(Hanny Michaelis zegt iets onverstaanbaars)

v: Ja. Even achtergrond… even echt stil, hoor. Anders wordt de opname niet mooi als we hem direct ontwikkeld hebben. Hoe vond je het bij verschijnen? Was het je eerste boek dat verschenen was, eigenlijk?

r: Ja, het eerste op zichzelf staande drukwerk.

v: En dan de recensies. Las je die?

r: Niet allemaal, nee.

v: Had je er interesse voor?

r: Eigenlijk niet zo heel veel. Alleen voor een heel enkele, als ik iemands oordeel op prijs stelde.

v: Wie van de Nederlandse schrijvers van nu lees je graag?

r: Hermans en Nescio – dat is geen schrijver van nu – en Couperus.

v: O, heb je van Couperus dan veel gelezen? Hé, dat springt er zo wonderlijk uit, vind ik. Couperus…

r: Dat is de grootste Nederlandse romanschrijver.

v: Hou je van Multatuli?

r: Ja, het is geweldig boeiend, maar het is toch geloof ik geen grote literatuur. Het is te versnipperd, te chaotisch, te hysterisch.

v: Ja.

r: Het is een ontzaglijk interessante figuur, maar het werk zelf is eigenlijk veel minder belangrijk.

v: Wat ben je op het ogenblik aan het doen?

r: Schrijven.

v: Wat?

r: Een werk van letterkunde.

v: Over welk onderwerp?

r: Eh… nou, dat is moeilijk in enkele woorden te omschrijven.

v: Je kent het niet uit je hoofd, neem ik aan dus, haha.

r: Zeker niet, nee.

v: Een heel andere vraag. Wat is je lievelingskostje zo? Dat vraag ik aan niemand, maar dat wil ik van jou speciaal weten. In ‘De Avonden’ wordt er over appelbessen en zo gesproken, maar wat vind je… welk soort eten eet je graag?

r: Voedsel dus.

v: Wat voor voedsel?

r: Voedsel… Eens even kijken.

(Hanny Michaelis zegt iets onverstaanbaars)

v: Niet voorzegen, hoor!

r: Het is altijd moeilijk. Naderhand dan herinnert men zich dat.

m: Ik weet het ook wel. Zoete koekjes!

r: Nee…

v: Nee, zoete koekjes, daar houdt-ie niet van. Zeg, een hele gekke vraag. Wat zou je doen als je, laten we zeggen, een hele hoop geld plotseling kreeg of zo? Wat zon je dan gaan doen? Ik bedoel, stel dat je vijftigduizend gulden of zoiets krijgt.

r: Eh…

v: Nee, dat is geen sadisme hoor. Echt niet, haha.

r: Nee, vijftigduizend is te weinig. Het zou ongeveer moeten zijn honderdveertigà honderdzestigduizend gulden. En die zou ik dan beleggen in Nederlands Grootboek vier procent. Dat is een veilige belegging. En dan van de rente leven op bescheiden voet.

v: O ja. Dat is heel verstandig. Zou je dan reizen?

r: Ja, ik zou veel reizen.

v: Waarheen?

r: Naar eh… nou… Naar elk oord dat daarvoor in aanmerking zou komen.

v: Heb je al gereisd eigenlijk?

r: Niet veel eigenlijk.

v: Engeland wel.

r: Engeland en Frankrijk. Dat is alles.

v: Hoe vond je Frankrijk?

r: Een verrukkelijk landschap en een heerlijk klimaat, vooral in het zuiden. Maar geen eh…

v: Vond je het menselijk klimaat niet prettig?

r: Zeer onaangenaam.

v. Ja?

r: Ja.

v: En Engeland?

r: Zeer aangenaam.

v: Wel?

r: Ja.

v: Nou, dat is het geloof ik. We zullen eens even gaan luisteren hoe het klinkt.

r: Ja, doe ‘es terug.

v: Wel bedankt. Dag Gerard.

r: Het is niets, het is niets.

Gerrit Komrij+
Oefening in het weggaan
Hans Warren 75 – een rede

Ik sta hier, nu Hans Warren op 20 oktober aanstaande vijfenzeventig wordt, niet om zijn leven en werk te schetsen of zijn talent en bijdrage aan de Nederlandse cultuur breed uit te meten. Dat is werk voor anderen.

Ook wil ik geen anekdotes ophalen of aankomen met min of meer gedetailleerde herinneringen aan onze nu meer dan 25 jaar oude vriendschap – het Zeeland-nummer van Maatstaf, dat onder redactie stond van onder meer Hans en mij, ‘de Griekse god in het Zeeuwse landschap’ en het aankomend dichtertje, dateert van 1970, en mijn vriend Charles en ik waren er ook al bij toen Hans 50 werd. Voor sommige van die details en herinneringen zijn er de niet zo geheime geheime dagboeken van Hans zelf, en daar wens ik u veel plezier mee. – Het is trouwens ook geen verdienste elkaar meer dan 25 jaar te kennen: de tijd gaat vanzelf, men kent elkaar drie jaar, vijf jaar, tien jaar, – men knippert met zijn ogen en men is een kwarteeuw verder. Aan het begin van je leven betekent een dag een dag en een week een week; de tijd wordt gewogen op een goudschaaltje; als je maar lang genoeg meegaat lijkt het of ze de maanden en kwartalen per kilo het raam uit gooien.

Nee, geen anekdotes. Wel zou ik iets kunnen zeggen over wat de vriendschap met Hans – op zeker punt – voor me heeft betekend. Op het punt van Zeeland, Zuiden en ballingschap. ‘Het Zuiden zit in je of niet,’ schreef ik, jaren nadat ik Hans al had leren kennen. En daarna: ‘Het is een combinatie van licht, kleur en trillingen, en de erotische gevolgen vandien.’ En: ‘Het is een combinatie van uitgesproken en onuitgesproken vibraties.’ Zulke zinnen. Elke keer als ik zoiets schreef moest ik vanzelf aan Hans denken.

Ik heb van het Zuiden gedroomd, ik heb het Zuiden geprezen. De idee van het Zuiden. Naast de Hollandse pijptabak en de putdekselkleurige erwtensoep waren

daar de Couperiaanse evocaties van geroosterde kastanjes en saffraangele bouillabaisse – hoeveel aantrekkelijker klonk ’t alleen al niet. O, ik weet: het Zuiden prijzen is vaak een dekmantel voor het vitten op het Noorden. Dat zou ik nu niet willen doen. Want wat is ook het Noorden – men beseft het steeds meer – mooi en rijk aan facetten. Bovendien hoed ik me er vanzelfsprekend voor om, in Nederland zijnde, over Nederland te mopperen. Men zal dat kunnen billijken. Maar een feit blijft dat Nederland, het Noorden bedoel ik, over het algemeen iets heeft, iets van… nu ja, iets heeft van wat men benauwdheid kan noemen. Of, om mijn opportunisme – een opportunisme dat men in het Zuiden niet afleert, integendeel – even te laten varen: het is er behoorlijk verstikkend. Het is er – hier in ons lieve landje – eigenlijk zo benauwd dat al wat vliegen kan er onmiddellijk een buiklanding moet maken. Uit geestelijke ademnood.

In Zeeland waren de luchten al ruimer. Zeeland was al Zuiden en Hans was dat nog meer. In en rondom zijn huis, in en rondom zijn aanwezigheid en karakter – je voelde het – heerste iets van een zuidelijker sfeer. Er waarde iets rond, waar hij zijn voet en vingerafdruk zette, van namiddaglicht en saffraan. Het moet in die tijd zijn geweest – het begin van de jaren zeventig – dat ik voor het eerst zijn gedicht Toch was het een mooi tuintje voor het Noorden las.

Ik heb het eerder over dit gedicht gehad, en het toen in verband gebracht met het thema van het gemis, misschien wel hét thema in het werk van Hans Warren. Ik had het daarbij over de pogingen van de dichter om geluksmomenten vast te houden – zoals schoonheid die op het punt van verwelken staat, het ‘bekoorlijk verval’ – en

over de machteloosheid die het kenmerk van zulke pogingen is, machteloosheid die dankzij de poëzie in kracht verkeert: omdat die machteloosheid de drijfveer en essentie van het gedicht vormt. De dichter maakt van de nood een deugd.

Nu – niet op weg naar, maar terugkerend uit het Zuiden – lees ik dat gedicht iets nuchterder – zo men wil, anekdotischer. Ik lees erin dat iemand voor zijn dromen wat moeite moet doen – het aanslepen van grote kuipen – en dat het Zuiden een illusie moét blijven, op straffe van geurverlies. Geen eucalyptus / geurde bedwelmender dan de onze. Alleen door dit theater, door te doen alsof, komen we het dichtst bij onze droom. Door potplanten en vergulde bronsjes, dat wil zeggen kunst. Door kalksmeersels, dat wil zeggen vergankelijkheid.

Maar ik ga te snel. Ik was nog op weg naar het Zuiden. Daar in Kloetinge, Goes, Pijkesweegje nummer een, in een merkwaardig web van coördinaten, zoals daar waren vogelbroedplaatsen, een atoomcentrale, de boerenhoeve van de familie Harinck, een snelweg en een gekkenhuis, beleefde ik voor het eerst in een literaire vriendschap iets van het Zuiden: hier was iemand die bewust uitmiddelpuntig, dat wil zeggen uitrandstadpuntig, leefde, hier was iemand voor wie bijna alle typisch Nederlandse lekkernijen, culinair en anderszins, onbekende grootheden waren, hier was iemand van wind en licht en niet van schimmel en damp, hier was iemand voor wie oleanders en marmer vanzelfsprekender waren dan sanseverias en asbest. Het was een kwestie van karakter. Het was een kwestie van mentaliteit. Het was een kwestie van lichamelijkheid en van tastbare voorwerpen. Het was een kwestie van gesprekken. Er werd over het Zuiden gepraat. Over het Spaanse van Zeeland. Over Griekenland, over Italië. Wat al die zaken betreft betekende Hans veel voor mij – ik had hém niets te bieden. Ik had als twintigjarige eens een poos in Griekenland gewoond, maar was toen nog te piep, te provinciaal en te pedant om in iets anders dan in me zelf geïnteresseerd te zijn. Bij Hans kreeg het Zuiden ineens het accent van het exotische – van de achttiende eeuw die weer achter mijn geliefde negentiende eeuw lag – van het verfijnde, het zwoele, het decadente van het nóg zuidelijkere, het nog verder-wegge, Afrika en de oriënt. Streken waar ik helemaal geen verstand van had.

Kortom, hier was iemand aan wie de benauwdheid ontbrak in een landschap met vergezichten. Hier had ik een vriend die niet alleen het licht en de melancholie van het Zuiden, maar ook het exotische gevoel voor broosheid en verval in zich verenigde. Ik was al een eind op weg.

Ik besef nu dat ik op de dag dat ik Hans ontmoette al met één been in Portugal stond. Ik wist in die tijd nauwelijks waar dat land lag en het zou zeker nog vijftien jaar duren voor ik zelfs maar wist dat mijn zuidelijke bestemming Portugal zou worden, maar dat doet er niet toe. Het Zuiden is maar een droom en kan overal liggen, zelfs in het Noorden. Charles en ik kozen, om Hans’ gedicht nog eens aan te halen, voor de simpelste weg. Voor de letterlijke, prozaïsche verhuizing. We gingen in de kanonloop zitten en schoten ons zelf af naar een tuintje waar de oleanders en

bougainvillea’s als in een versnelde film uit de grond schoten. Waar de hemel van het diepste blauw was, driehonderd godganse dagen in het jaar.

Ons vertrek uit Nederland was ook om andere redenen een onontkoombaar vertrek. Maar Hans stond aan de wortel, aan de basis ervan. Mijn vriendschap met hem was al die tijd een oefening in het weggaan geweest. En daarmee een voorafschaduwing van een gedroomde vriendschap, een peilloze illusie. Een vriendschap op afstand, die op het laatst een bekoorlijke ruïne werd, een beeld in een spiegel. Het zat er, bitter genoeg, altijd in – hij bouwde zich zijn peilloze illusies in Zeeland, ik moest en zou zijn Zeeland overzeelanden. Ook ik wilde een gedroomd paradijs, maar ik wou het tegelijkertijd wakker schoppen.

Twaalf jaar wonen wij nu in het Zuiden. Geurt de eucalyptus er bedwelmender?

Geen geur – al is het de tot extase en vergetelheid drijvende, zang en dans opwekkende, hemelse visioenen oproepende geur van tienduizenden jonge eucalyptussen tegelijk – weegt tegen het gemis van vriendschap op. In de twaalf jaar dat ik in Portugal woon heb ik Hans tweemaal gezien. De ene keer te vluchtig en de andere keer te kort.

In deze tijd van faxpost, modem en dagelijkse vliegtuigdiensten zijn afstanden illusoir geworden. De reis van Lissabon naar Amsterdam duurt even lang als die van Amsterdam naar Middelburg. De romantiek van het verre Zuiden is verdwenen. De ‘balling’ bestaat niet langer. Al proberen sommige de mythe van de balling hardnekkig te handhaven – vooral degenen die jou liever zien gaan dan komen -, in feite is het een ontkrachte, achterhaalde mythe. Sommigen vinden nu eenmaal dat je ver van ze weg hoort te wonen; dat je ver van ze weg hoort te blijven, in feite, omdat je ooit de brutaliteit had hun tuintje met rachitische geraniums en rillende gemeenteheesters te versmaden.

De balling dus – behalve in de betekenis van trouweloze overloper – is onzin, het Zuiden is een fluitje van een cent. Er is geen noodlot meer, alleen een reisbestemming. We zijn terug bij af. Het ware Zuiden zit in ons. Het Zeeland van Hans Warren heeft me een lange omweg laten maken om dit te kunnen zeggen. En om vandaag weer hier te kunnen zijn – ‘toch een mooi tuintje’.

Het enige wat een mens van reizen en verhuizen opsteekt is het besef dat er nergens een middelpunt is. Dat een verblijf in het Noorden de beleving van het Zuiden verhevigt – en omgekeerd. Als je maar lang genoeg ver weg woont begrijp je op het laatst dat het net zo ver is van Terneuzen naar Pompeï als van Pompeï naar Terneuzen. Het lijkt een gemeenplaats van jewelste, maar in Terneuzen weet nog niemand er van.

Twee keer in twaalf jaar, ik troost me met de gedachte dat het voornamelijk te wijten is aan praktische bezwaren. Door de terreur van Schiphol, die een dekselse verdubbeling van Zuidens – Zeeland en Portugal – met zich meebracht, werd voor ons al die tijd het korte bezoek, de snelle visite moeilijk gemaakt. Het is dikwijls dat ordinaire kortstondige contact van gezicht tot gezicht, in een café, op een per-

ron, op de hoek van de straat, dat de vriendschap onderhoudt. Men weet heus wel dat dát de ware vriendschap niet is, dat oppervlakkige en zo, maar het is verdomd toch maar het mooie van vriendschap – dat je weet dat het niet Iedere Keer Weer eeuwen hoeft te duren en dat de ander bijtijds weet op te rotten. Die alledaagse kant van de vriendschap heb ik moeten missen. U mag dan ook gerust weten hoe goed het me doet hier zomaar op een vrijdagnamiddag weer vrienden te zien vóór we – wie weet voorgoed – opnieuw uit elkaar zwerven. Hans. En Mario natuurlijk. En u allen.

 

Deze tekst sprak Gerrit Komrij uit op 13 september 1996 in de Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg, ter gelegenheid van een drievoudig jubileum van Hans Warren. De Zeeuwse dichter, vertaler en dagboekschrijver vierde toen zijn vijfenzeventigste verjaardag, zijn vijftigjarig schrijverschap en het feit dat hij 45 jaar als literair criticus aan de pzc verbonden was. Op deze bijeenkomst kreeg Warren het liber amicorum Warren 75 aangeboden en werd er een tentoonstelling over zijn leven en werk geopend. Tevens verscheen van hem een nieuw boek: Ik ging naar de Noordnol. Natuurdagboek 1936-1942.