Archief: DBNL

Wieneke ’t Hoen
Met Elsschot in de taxi

Telkens weer togen journalisten naar Antwerpen om Willem Elsschot aan de praat te krijgen, meestal zonder veel succes. Elsschot stond hen wel vriendelijk te woord, maar bleef voor de meesten ondoorgrondelijk en afstandelijk. Michel van der Plas verging het niet anders, al is zijn zojuist teruggevonden en hieronder afgedrukte verslag van zijn ontmoeting met de gevierde schrijver bijzonder.

In 1953 trok de toen vijfentwintigjarige Van der Plas voor Elseviers Weekblad door België om verschillende Vlaamse schrijvers en critici hun oordeel te vragen over de Vlaamse en Nederlandse literatuur van die tijd. Het verslag van zijn reis werd in drie delen gepubliceerd. In het eerste artikel, met de titel ‘Werkplaats Vlaanderen. Zestig jaar na Van Nu en Straks: zelfbewustzijn’, geeft hij op 2 mei de gesprekken weer die hij voerde met Herman Teirlinck, Raymond Brulez, Gerard Walschap en Willem Elsschot. Zij spraken over de jonge talenten Hugo Claus en Louis Paul Boon, die de Vlaamse literatuur opstootten tot een Europees peil. Waar de andere schrijvers hun best deden hun mening te formuleren over de nieuwste romans, diste Elsschot antwoorden op die hij bij elk interview gaf. Alleen waar het over de kort daarvoor overleden Martinus Nijhoff gaat, lijkt er even een gesprek te ontstaan.

Nijhoff en Elsschot hebben elkaar waarschijnlijk voor het eerst ontmoet bij de opening van de tentoonstelling ‘Schrijvers van nabij’ in het Haags Gemeentemuseum op 13 januari 1949, waar Nijhoff de inleiding hield en van Elsschot een autobiografie en een portret door F.M. Melchers werd getoond. Vervolgens kende Nijhoff als jurylid van de Constantijn Huygensprijs 1951 Elsschot als eerste Vlaming de prijs toe. Nadien vonden over en weer enkele bezoekjes plaats in gezelschap van Nijhoffs vrouw Georgette Hagedoorn. Bij Elsschots huldiging ter ere van zijn zeventigste verjaardag was Nijhoff een van de feestredenaars. In zijn rede ‘Reinaard de Ridder of Elsschot de Vos’ gaf hij een raak portret van ‘het verschijnsel Elsschot’, dat zich nooit rechtstreeks heeft uitgesproken maar zich alleen door middel van een opeenstapeling van pseudoniemen laat kennen. Elsschot was als Reinaard de Vos, die eveneens onder de dekmantel der onschuld zijn slag kon slaan.

Na het gesprek over Nijhoff nam Elsschot Van der Plas mee in een taxi. Wel zo handig, moet Elsschot hebben gedacht, een interview en boodschappen doen tegelijk. Van der Plas stelde nog wat vragen, maar kreeg geen gelegenheid dichterbij te komen. Na een ritje door Antwerpen bleef hij vertwijfeld maar vol bewondering voor de schrijver achter.

Eerder maakte Vic van de Reijt een inventarisatie van alle interviews met Elsschot (Het Oog in ’t Zeil, jaargang 1, nummer 2, 1983), maar dat van Michel van der Plas ontbreekt op de lijst, net als trouwens een ander interview, uit 1958, dat eveneens later ontdekt en inmiddels (in De Tweede Ronde, nummer 3, 1989) gepubliceerd is. Hier volgt de integrale tekst van het onderhoud van Van der Plas.

 

Men krijgt Willem Elsschot (geb. 1882), niet lang geleden in Den Haag bekroond en gevierd, niet gemakkelijk aan het praten. Hij is een schrijver die zichzelf als bij toeval – en zelden plotseling aan het schrijven ziet, een die zich afzijdig houdt van het literaire leven. Schrijven is voor hem een liefhebberij na de dagtaak geweest. En de dagtaak was die van een druk, geslaagd zakenman. Al wat in zijn beperkt oeuvre verbeeld werd is waarlijk gebeurd. Hij heeft steeds midden in de realiteit van het dagelijkse leven gestaan, is een waardige pater familias, een liefhebber van goede wijn, verzamelaar van antiek, en zijn lievelingsdichters zijn Villon en vooral La Fontaine.

In zijn huis – antiek, antiek overal in het rond; ‘ik houd niet van modern’ – komt het gesprek op de dichter Nijhoff. Over dat stemmige huis in Den Haag – ‘de tegels, ik hield van die tegels’ -, over de laatste ontmoeting – ‘ik heb hem een maand voor zijn dood Antwerpen laten zien’ – en over de goedheid van die mens. De klokken van de nabije kerk luiden. Het gesprek gaat voort over Nijhoff. ‘De klokken luiden, luiden’. [uit ‘Zondagmorgen’ in De wandelaar].

‘Men moet niet over literatuur praten, maar doen.’

De heer die de taxi voor laat rijden. De heer in de geklede jas en zwarte hoed. Is dit de auteur van die paar onvergetelijke, in al hun kilte en koelheid overrompelende gedichten, van die romans en verhalen die ongemeen scherp en naakt en schroomvol tegelijkertijd ‘de bitterzoete kern der kleine, dagelijkse gebeurtenissen’, zoals Gijsen opmerkte, hebben geraakt? [In zijn inleiding bij Tsjip en de Leeuwentemmer. New York, 1943]

‘In Nederland heb ik altijd meer waardering ondervonden dan hier. Er wordt hier nogal veel geweerd uit bibliotheken.’

De zwarte, deftige wagen zwenkt de Meir over, zoekt smalle zijstraten. De zwarte heer ziet recht vooruit.

‘Ik ben ook in Nederland begonnen met schrijven. In Rotterdam. Ik was correspondent op de kantoren van een werf. Er was daar een ziekelijke dame die graag luisterde naar wat ik vertelde over mijn verblijf in Parijs. Geregeld moest ik herbeginnen. Ten slotte zei ze mij: “Waarom schrijf je dat niet op?” Zij zei het me zó dikwijls dat ik het eindelijk deed. In drie weken. Dat was “Villa des Roses”.’

Een kort bezoek. Familie. Een boodschap. De heer Elsschot stapte weer in. Vriendelijkheid, goedheid, rust in het zwart.

‘Later is dat nog weer eens gebeurd. Op aandringen van Greshoff heb ik “Kaas” geschreven. Maar u weet het verder wel. Ja, inderdaad, ik geloof dat ik het beste kon schrijven als men wees dat het in mij gereed lag.’

‘Hebt u nog nieuwe gedichten, mijnheer Elsschot?’

‘Ik heb geen nieuwe gedichten meer geschreven.’

De Meir weer. De wagen stopt, stopt voor de bank.

Het afscheid van een vriendelijke, grijzende gentleman, die in de bank moet zijn.

Ge blijft achter tussen de hollende mensen op de Meir, in het gewoel van winkelende dames, haastige zakenlieden. Ge staat daar aan de rand van de stoep stil. De klokken luiden, luiden. Ge staat daar te wensen dat vandaag en morgen en overmorgen nog velen bij de heer Elsschot zullen aandringen dat hij schrijven zal.

Laagwater

Ronald Spoor
Elsschots aap uit de mouw

Toen de bekende Britse vertaler Paul Vincent in september 1991 zijn vertaling van Elsschots klassieke romandebuut Villa des roses (1913) met inleiding en verklarende noten bij de redactie van de reeks Penguin Twentieth Century Classics had ingeleverd, kreeg hij van de hoofdredacteur Paul Keegan het verzoek om een aanvullende noot over ‘Soleilland’. Madame Brulot overstelpt haar aap Chico met een hele reeks koosnaampjes. Elsschot geeft er een incomplete opsomming van veertien van. ‘Zij maakte ook gebruik van gelegenheidsnamen, zoals “Clémenceau” wanneer Chico bijzonder knap was en “Soleilland” als hij zich onzedelijk gedroeg. De aap antwoordde “tsiep, tsiep” wanneer het kauwen hem een ogenblik verpozing liet en het gerucht dat beide maakten klonk als het roedekoekoe van een paar tortelduiven.’ (hfdst. xvii). Na enig gezoek in studies over Villa des roses en over Elsschot was het Paul Vincent duidelijk dat daarin een verklaring voor de gelegenheidsnaam Soleilland niet te vinden was. Omdat de uitgever haast had, belde hij mij uit Londen op met de vraag of ik hem wilde helpen met het vinden van een antwoord. Ik had Villa des roses in 1960 gelezen in de derde uitgave van het Verzameld werk van Elsschot uit 1957 in één deel. De simpele vraag van Paul Keegan had ik mij toen niet gesteld, en het antwoord wist ik ook niet. Ik wendde mij onmiddellijk tot de Nederlandse Elsschot-kenners Vic van de Reijt en Karel van het Reve. Ook zij stonden voor een raadsel. In Den Haag was net het poëziefeest ‘Dichters aan huis’ aan de gang. Ik ging er inmiddels vanuit dat de sleutel tot Soleilland in Vlaanderen zou liggen. Aan Nederlandse dichters uit Vlaanderen van alle generaties – van Christine d’Haen tot en met Stefan Hertmans – heb ik de vraag voorgelegd. Hertmans had een interessante hypothese: een Vlaams parochieblad uit het begin van deze eeuw. Marc Somers van het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven maakte mij duidelijk dat dit Soleilland nog niet bestond, toen Villa des roses verscheen.

Niemand wist meer wat Soleilland betekent. Dat is niet te rijmen met Elsschots heldere stijl, die de lezer geen raadseltjes voorschotelt. Het gelegenheidsnaampje Clemenceau (of de spelling Clémenceau in het citaat uit het Verzameld werk corrupt is, moet nog blijken) levert voor de tegenwoordige lezer geen probleem op. Bij twijfel is Clemenceau zonder enige moeite terug te vinden in eenvoudige naslagwerken. Paul Vincent volstond met de aantekening: ‘Georges Clemenceau (1841-1929), French statesman, Prime Minister of France 1906-1909’. Elsschot definieerde voor zijn lezers de

exacte betekenissen van beide gelegenheidsnaampjes als schrander en onzedelijk. Zijn nauwkeurige omschrijving is er ongetwijfeld de oorzaak van dat generaties lezers over de hen onbekende naam Soleilland heen gelezen hebben.

In zijn boek Willem Elsschot: het ridderspoor gaf Johan Anthierens in 1992 een overzicht van de zoektocht naar de betekenis van Soleilland. Ten eerste de hypothese van Marc Somers, die mij schreef dat hij aan het waspoedermerk Soleil dacht, dat in het begin van deze eeuw in België een begrip was. En Elsschot/Alfons De Ridder was een reclameman. Anthierens noteerde ook een suggestie van Elsschots dochter Ida De Ridder. Zij dacht aan een variant op Zonneklopper (een mooi Zuid-Nederlands woord voor lanterfanter). Alfons De Ridder behoorde in zijn jonge jaren tot de groep rond het tweemaandelijks tijdschrift Alvoorder. De jeugdige nieuwlichters waren in de ogen van tijdgenoten zeker losbollen. Volgens Johan Anthierens neigde de meerderheid van gealarmeerden [in Vlaanderen] tot ‘een allusie op en verbasteren van de naam Soleiman El-Halébi, een drieëntwintigjarige Turk, student rechten en theologie, fanatiek islamiet, die op 14 juni 1800 in Caïro de Franse generaal Jaen-Baptiste Kléber vermoordde, een vermetele daad die Frankrijk met stupeur sloeg. En dat heeft de jonge Soleiman (of Soliman, Soleman, Soleïman) geweten. Hem werd eerst de rechterhand verbrand, vervolgens werd hij – er kwam geen klacht over zijn lippen – op een speer (of paal) gespietst. Het doorboorde lichaam werd aan de roofvogels gevoerd en het skelet van Soleiman valt nog te bezichtigen in het antropologisch museum van de “Jardin des Plantes” in Parijs. Om aan te geven hoe geschokt de Franse natie op de aanslag reageerde. Het is dus aannemelijk dat honderd jaar na het gebeuren de gehate “gelegenheidsnaam” als boeman in zwang bleef, een eigen scheldleven leidde.’ Na het toetsen van deze drie mogelijke verklaringen gaf ik de voorkeur aan de hypothese van Ida De Ridder. Die leek mij het minst gewrongen en het meest in de richting van Elsschot. Overtuigd was ik evenwel niet. Ook Paul Vincent noteerde: ‘Soleilland: the allusion remains obscure.’ Hij citeert vervolgens de veronderstellingen van Marc Somers en Johan Anthierens, maar hij besluit: ‘However, conclusive proof of these or any

other explanation has yet to be provided.’

Toen stilte, en serendipiteit. In het voorjaar van 1996 maakte ik een ontwerp voor het register op de Brieven 1888-1961 van Alexander Cohen. Zijn boeken verschenen tijdens zijn leven zonder register, evenals de herdrukken van zijn memoires In opstand en Van anarchist tot monarchist in de Stoa-reeks van G.A. van Oorschot. Het register op de Brieven 1888-1961 zal aangeven of persoonsnamen en titels ook eerder in werk in boekvorm van Cohen voorkomen. De lezer kan daarmee zicht krijgen op dwarsverbanden en samenhang in zijn werk. Daardoor kwam ik Soleilland in een Parijse correspondentie uit 1907 tegen, het jaar dat Elsschot in Parijs woonde. In Uiterst rechts: journalistiek werk 1906-1920 publiceerde Max Nord Cohens artikel ‘Argumenten vóór de doodstraf’ uit De Telegraaf van 15 februari 1907 opnieuw:

 

Een gevaarlijke krankzinnige, die Soleilland, die een hem toevertrouwd twaalfjarig kind schendt en vermoordt – of vermoordt en schendt – het lijkje gepakt in zakken-linnen, deponeert, tegen ontvangst van een reçu, aan het bagage-bureau van een spoorstation, dàn naar huis tramt – hij had voor de goedkoopte een “overstapje” genomen – èn, éérst aan zijn eigen conciërge, vervolgens aan de eigen conciërge van de ouders van het vermoorde kind gaat vragen of de kleine Marthe soms al thuis was? Hij, Soleilland, was het meisje kwijt geraakt, verteld’-ie, in het gedrang aan den ingang van het café-concert, waar hij haar mee naar toegenomen had.

Een gevaarlijke krankzinnige, dien men wijs zal doen buiten omloop te brengen en te houden, en die, achter een stevige omheining of geïnterneerd op een kinderloos eiland, te algemeenen nutte zou kunnen worden bestudeerd door weetgierige aliënisten en soortgelijke vakmannen.

Maar dien kerel de kop afslaan, zooals de bijna-unanimiteit der reactionaire kranten eischt en de overgroote massa der krantenlezers verlangt?

 

Alexander Cohen, tegen wil en dank kinderloos en levenslang kinderminnaar, besluit toch zijn artikel met de gevolgtrekking dat de doodstraf niet op zijn plaats is.

Daarmee is op slag helder dat Elsschot in 1910 de naam Soleilland als metafoor had gebruikt, een naam, toen even bekend als Clemenceau, en als die van Marc Dutroux nu, de Waal die van meervoudige moorden op jonge kinderen met zedenmisbruik wordt beticht. Soleilland is na een grote naamsbekendheid volstrekt in vergetelheid getaakt. Slechts de grootste misdadigers leven voort, zoals Jack de Ripper en Landru. Ida De Ridder, Johan Anthierens en Wieneke ’t Hoen van het Constantijn Huygens Instituut zijn het met mij eens, dat Elsschot deze zedenmoordenaar op het oog had.

Elsschot woonde ten tijde van deze moord in Parijs. Hij zal het verhaal in de Parijse bladen gelezen hebben of in zijn pension gehoord. Ida De Ridder sluit niet uit dat Elsschot De Telegraaf werd opgezonden. Eerder dan een Nederlander in Parijs, zal een Vlaming belangstelling voor Nederlandse kranten hebben gehad, meent zij. Net als tegenwoordig zal De Telegraaf in de Parijse krantenkiosken ook te koop zijn geweest. Het is dus denkbaar dat Elsschot Cohens artikel in Parijs onder ogen heeft gehad. Ik ga er echter vanuit dat Elsschot rechtstreeks geïnformeerd was over de spraakmakende zedenmoord van Soleilland. (In april 1996 liet Ida De Ridder mij nog weten dat de achternaam Soleilland ontleend kan zijn aan het gehucht Les Soleillants in de Provence. Het is een vlek in de omgeving van Fontaine-de-Vaucluse.)

Dit microthema Soleilland bevestigt voor een deel de uitspraak van Kees Fens: ‘Het is niet overdreven te zeggen, dat met de dood van de contemporaine lezers een literair werk sterft. Het zal nooit meer zo verstaan worden als zij het lazen, in hun cultuur, taal en literaire context.’ Fens schreef dit – in de Volkskrant van 18 november 1996 – naar aanleiding van de poëzie van Jan Frederik Helmers (1767-1813), maar het gaat ook op voor een klassiek-moderne auteur als Willem Elsschot.

Laagwater

Ronald Spoor
Elsschots aap uit de mouw

Toen de bekende Britse vertaler Paul Vincent in september 1991 zijn vertaling van Elsschots klassieke romandebuut Villa des roses (1913) met inleiding en verklarende noten bij de redactie van de reeks Penguin Twentieth Century Classics had ingeleverd, kreeg hij van de hoofdredacteur Paul Keegan het verzoek om een aanvullende noot over ‘Soleilland’. Madame Brulot overstelpt haar aap Chico met een hele reeks koosnaampjes. Elsschot geeft er een incomplete opsomming van veertien van. ‘Zij maakte ook gebruik van gelegenheidsnamen, zoals “Clémenceau” wanneer Chico bijzonder knap was en “Soleilland” als hij zich onzedelijk gedroeg. De aap antwoordde “tsiep, tsiep” wanneer het kauwen hem een ogenblik verpozing liet en het gerucht dat beide maakten klonk als het roedekoekoe van een paar tortelduiven.’ (hfdst. xvii). Na enig gezoek in studies over Villa des roses en over Elsschot was het Paul Vincent duidelijk dat daarin een verklaring voor de gelegenheidsnaam Soleilland niet te vinden was. Omdat de uitgever haast had, belde hij mij uit Londen op met de vraag of ik hem wilde helpen met het vinden van een antwoord. Ik had Villa des roses in 1960 gelezen in de derde uitgave van het Verzameld werk van Elsschot uit 1957 in één deel. De simpele vraag van Paul Keegan had ik mij toen niet gesteld, en het antwoord wist ik ook niet. Ik wendde mij onmiddellijk tot de Nederlandse Elsschot-kenners Vic van de Reijt en Karel van het Reve. Ook zij stonden voor een raadsel. In Den Haag was net het poëziefeest ‘Dichters aan huis’ aan de gang. Ik ging er inmiddels vanuit dat de sleutel tot Soleilland in Vlaanderen zou liggen. Aan Nederlandse dichters uit Vlaanderen van alle generaties – van Christine d’Haen tot en met Stefan Hertmans – heb ik de vraag voorgelegd. Hertmans had een interessante hypothese: een Vlaams parochieblad uit het begin van deze eeuw. Marc Somers van het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven maakte mij duidelijk dat dit Soleilland nog niet bestond, toen Villa des roses verscheen.

Niemand wist meer wat Soleilland betekent. Dat is niet te rijmen met Elsschots heldere stijl, die de lezer geen raadseltjes voorschotelt. Het gelegenheidsnaampje Clemenceau (of de spelling Clémenceau in het citaat uit het Verzameld werk corrupt is, moet nog blijken) levert voor de tegenwoordige lezer geen probleem op. Bij twijfel is Clemenceau zonder enige moeite terug te vinden in eenvoudige naslagwerken. Paul Vincent volstond met de aantekening: ‘Georges Clemenceau (1841-1929), French statesman, Prime Minister of France 1906-1909’. Elsschot definieerde voor zijn lezers de

exacte betekenissen van beide gelegenheidsnaampjes als schrander en onzedelijk. Zijn nauwkeurige omschrijving is er ongetwijfeld de oorzaak van dat generaties lezers over de hen onbekende naam Soleilland heen gelezen hebben.

In zijn boek Willem Elsschot: het ridderspoor gaf Johan Anthierens in 1992 een overzicht van de zoektocht naar de betekenis van Soleilland. Ten eerste de hypothese van Marc Somers, die mij schreef dat hij aan het waspoedermerk Soleil dacht, dat in het begin van deze eeuw in België een begrip was. En Elsschot/Alfons De Ridder was een reclameman. Anthierens noteerde ook een suggestie van Elsschots dochter Ida De Ridder. Zij dacht aan een variant op Zonneklopper (een mooi Zuid-Nederlands woord voor lanterfanter). Alfons De Ridder behoorde in zijn jonge jaren tot de groep rond het tweemaandelijks tijdschrift Alvoorder. De jeugdige nieuwlichters waren in de ogen van tijdgenoten zeker losbollen. Volgens Johan Anthierens neigde de meerderheid van gealarmeerden [in Vlaanderen] tot ‘een allusie op en verbasteren van de naam Soleiman El-Halébi, een drieëntwintigjarige Turk, student rechten en theologie, fanatiek islamiet, die op 14 juni 1800 in Caïro de Franse generaal Jaen-Baptiste Kléber vermoordde, een vermetele daad die Frankrijk met stupeur sloeg. En dat heeft de jonge Soleiman (of Soliman, Soleman, Soleïman) geweten. Hem werd eerst de rechterhand verbrand, vervolgens werd hij – er kwam geen klacht over zijn lippen – op een speer (of paal) gespietst. Het doorboorde lichaam werd aan de roofvogels gevoerd en het skelet van Soleiman valt nog te bezichtigen in het antropologisch museum van de “Jardin des Plantes” in Parijs. Om aan te geven hoe geschokt de Franse natie op de aanslag reageerde. Het is dus aannemelijk dat honderd jaar na het gebeuren de gehate “gelegenheidsnaam” als boeman in zwang bleef, een eigen scheldleven leidde.’ Na het toetsen van deze drie mogelijke verklaringen gaf ik de voorkeur aan de hypothese van Ida De Ridder. Die leek mij het minst gewrongen en het meest in de richting van Elsschot. Overtuigd was ik evenwel niet. Ook Paul Vincent noteerde: ‘Soleilland: the allusion remains obscure.’ Hij citeert vervolgens de veronderstellingen van Marc Somers en Johan Anthierens, maar hij besluit: ‘However, conclusive proof of these or any

other explanation has yet to be provided.’

Toen stilte, en serendipiteit. In het voorjaar van 1996 maakte ik een ontwerp voor het register op de Brieven 1888-1961 van Alexander Cohen. Zijn boeken verschenen tijdens zijn leven zonder register, evenals de herdrukken van zijn memoires In opstand en Van anarchist tot monarchist in de Stoa-reeks van G.A. van Oorschot. Het register op de Brieven 1888-1961 zal aangeven of persoonsnamen en titels ook eerder in werk in boekvorm van Cohen voorkomen. De lezer kan daarmee zicht krijgen op dwarsverbanden en samenhang in zijn werk. Daardoor kwam ik Soleilland in een Parijse correspondentie uit 1907 tegen, het jaar dat Elsschot in Parijs woonde. In Uiterst rechts: journalistiek werk 1906-1920 publiceerde Max Nord Cohens artikel ‘Argumenten vóór de doodstraf’ uit De Telegraaf van 15 februari 1907 opnieuw:

 

Een gevaarlijke krankzinnige, die Soleilland, die een hem toevertrouwd twaalfjarig kind schendt en vermoordt – of vermoordt en schendt – het lijkje gepakt in zakken-linnen, deponeert, tegen ontvangst van een reçu, aan het bagage-bureau van een spoorstation, dàn naar huis tramt – hij had voor de goedkoopte een “overstapje” genomen – èn, éérst aan zijn eigen conciërge, vervolgens aan de eigen conciërge van de ouders van het vermoorde kind gaat vragen of de kleine Marthe soms al thuis was? Hij, Soleilland, was het meisje kwijt geraakt, verteld’-ie, in het gedrang aan den ingang van het café-concert, waar hij haar mee naar toegenomen had.

Een gevaarlijke krankzinnige, dien men wijs zal doen buiten omloop te brengen en te houden, en die, achter een stevige omheining of geïnterneerd op een kinderloos eiland, te algemeenen nutte zou kunnen worden bestudeerd door weetgierige aliënisten en soortgelijke vakmannen.

Maar dien kerel de kop afslaan, zooals de bijna-unanimiteit der reactionaire kranten eischt en de overgroote massa der krantenlezers verlangt?

 

Alexander Cohen, tegen wil en dank kinderloos en levenslang kinderminnaar, besluit toch zijn artikel met de gevolgtrekking dat de doodstraf niet op zijn plaats is.

Daarmee is op slag helder dat Elsschot in 1910 de naam Soleilland als metafoor had gebruikt, een naam, toen even bekend als Clemenceau, en als die van Marc Dutroux nu, de Waal die van meervoudige moorden op jonge kinderen met zedenmisbruik wordt beticht. Soleilland is na een grote naamsbekendheid volstrekt in vergetelheid getaakt. Slechts de grootste misdadigers leven voort, zoals Jack de Ripper en Landru. Ida De Ridder, Johan Anthierens en Wieneke ’t Hoen van het Constantijn Huygens Instituut zijn het met mij eens, dat Elsschot deze zedenmoordenaar op het oog had.

Elsschot woonde ten tijde van deze moord in Parijs. Hij zal het verhaal in de Parijse bladen gelezen hebben of in zijn pension gehoord. Ida De Ridder sluit niet uit dat Elsschot De Telegraaf werd opgezonden. Eerder dan een Nederlander in Parijs, zal een Vlaming belangstelling voor Nederlandse kranten hebben gehad, meent zij. Net als tegenwoordig zal De Telegraaf in de Parijse krantenkiosken ook te koop zijn geweest. Het is dus denkbaar dat Elsschot Cohens artikel in Parijs onder ogen heeft gehad. Ik ga er echter vanuit dat Elsschot rechtstreeks geïnformeerd was over de spraakmakende zedenmoord van Soleilland. (In april 1996 liet Ida De Ridder mij nog weten dat de achternaam Soleilland ontleend kan zijn aan het gehucht Les Soleillants in de Provence. Het is een vlek in de omgeving van Fontaine-de-Vaucluse.)

Dit microthema Soleilland bevestigt voor een deel de uitspraak van Kees Fens: ‘Het is niet overdreven te zeggen, dat met de dood van de contemporaine lezers een literair werk sterft. Het zal nooit meer zo verstaan worden als zij het lazen, in hun cultuur, taal en literaire context.’ Fens schreef dit – in de Volkskrant van 18 november 1996 – naar aanleiding van de poëzie van Jan Frederik Helmers (1767-1813), maar het gaat ook op voor een klassiek-moderne auteur als Willem Elsschot.

Nico Keuning+
‘Altijd het tinnef om je heen’
De nooit geschreven roman van Max de Jong

Zijn leven was nog treuriger dan ik al dacht, was de conclusie van veel lezers van het in 1990 in vier delen illegaal gepubliceerde Dagboek 1947-1951 van de jonggestorven dichter Max de Jong (1917-1951). Geert van Oorschot rekende – met veel gevoel voor pathos – het dagboek van Max de Jong met De avonden van Gerard Reve en Bij nader inzien van J.J. Voskuil tot de drie grote monumenten van de literatuur van omstreeks het midden van deze eeuw.

Max de Jong leidde een getourmenteerd bestaan. Niet alleen omdat hij in zo veel opzichten anders was dan de mensen in zijn omgeving, de essentie van zijn tekort lag veeleer besloten in zijn onbuigzame karakter dat elke vorm van aanpassing in de weg stond. ‘Geen concessies,’ luidde zijn onverbiddelijke lijfspreuk.

Tijdens zijn korte leven genoot De Jong literair enige erkenning in kleine kring. In het letterkundig tijdschrift Groot Nederland waren tussen 1939 en 1942 zes sonnetten gepubliceerd, die in 1944 door Huib van Krimpen werden uitgegeven in de bibliofiele bundel Plaquette. Een jaar later was Communisme en intellect verschenen, onder het pseudoniem Essayist. Voor Max betekende deze naam een eretitel. Want sinds zijn verhuizing in 1944 van Leiden naar Amsterdam beschouwde hij zichzelf voor alles als een essayist. De poëzie had hij al op zijn vijfentwintigste de rug toegekeerd. Een van zijn laatste gedichten, ‘Zelfportret uit 1942’, begint veelbetekenend met de regel ‘Het onbegrepen schemerende voorhoofd’.

Het oorlogsjaar 1942 vormt het keerpunt in Max’ leven. Wie, immers, schreef er nog over ‘zo iets verouderends’ als een zwaan? Bovendien kon hij Yeats in diens ‘brandschoon en onaantastbaar dichterschap’ toch niet naar de kroon steken. En voor minder zette Max zich niet meer in. Yeats houdt in zijn poëzie de ‘Tristan-illusie’ in stand: de droom van de ideale geliefde, de Ene. Daar wilde Max buiten zijn eigen poëzie en vooral buiten de werkelijkheid in geloven. Want de werkelijkheid bood hem in de liefde weinig geluk.

Max wilde schrijven. Essays, maar ook kinderboeken. Vertalen. Hij bruiste van de ideeën. Maar daarmee hield hij tevens een andere illusie in stand: die van het

schrijverschap. Nooit gunde hij zich de rust een van zijn ideeën werkelijk uit te werken. Hij kon zich niet langer concentreren dan de duur van een sigaret. Dat was dan ook de lengte van zijn essays.

En ondertussen was hij op zoek naar een ‘clercenbaan’ voor halve dagen. ’s Nachts wilde hij schrijven en lezen op zijn mansarde, die hij vroeger thuis zijn ‘museum’ placht te noemen. Een ander prangend onderdeel van zijn queeste was het vinden van een ‘bomvrije’ kamer. Die bom was de hospita die elk ogenblik kon exploderen. Max leefde onder de terreur van zijn omgeving, waarin hij wat rust probeerde te vinden: ‘Altijd de loerende hospita in de gang. Altijd het platte jenzende lawaai van radio’s door het huis. En dat tinnef waarmee je op één etage moet wonen. Door die open deuren praten ze met elkaar. – Boeken lezen ze niet, de hele dag zijn ze aan het praten. De hele dag heb ik hun stemmen aan mijn hoofd. Wat poep is voor je neus, dat zijn de stemmen van het tinnef voor je oren. Altijd het tinnef om je heen.’

Om aan deze dagelijkse terreur te ontsnappen, moest hij wel werken. In augustus 1949 komt Max op aanbeveling van Victor van Vriesland in contact met Guido van Suchtelen, adjunct-directeur van uitgeverij de Wereldbibliotheek. Max trad er voor halve dagen als corrector in dienst. Soms werkte hij thuis aan vertalingen of aan reclameteksten voor Boekennieuws en schreef ‘slippenteksten’ voor boeken van de wb. Deze discipline kostte hem meer dan genoeg moeite. Maar hij was in ieder geval weg van het ‘tinnef’. ’s Avonds at hij in De Biekorf, een eethuis op Keizersgracht 614, dat in 1945 was opgericht door advocaat Jan Polak en kunstschilder Friso ten Holt. Iedere kunstzinnige intellectueel die toentertijd deel uitmaakte van de Amsterdamse grachtengordel at er weleens: de gebroeders Van het Reve, Hanny Michaelis, Dick Hillenius, Garmt Stuiveling, Karel Appel, Corneille, Constant Nieuwenhuys.

Voor Max was De Biekorf zijn thuis. Ook nadat het vanaf 1 mei 1949 was gevestigd aan de Prins Hendrikkade 142 en ruim een jaar later in de Roetersstraat. In De Biekorf sprak hij met geestverwanten. Maar door zijn eigenzinnige gedrag en door zijn eerlijkheid lokte hij met zijn ontactische opmerkingen er – getuige zijn dagboek – menig tafelgenoot uit tot een stevige woordenwisseling over een van Max’ vele gespreksonderwerpen. Het gevolg was dat hij daar later weer de pest over in had en dagenlang leed aan een verscheurend gevoel van paranoia. In die naoorlogse jaren flirtte Max met Hil van Calcar, de latere kunstschilderes, die met haar zwarte haar zijn ideaalbeeld nabijkwam (‘met blonde vrouwen vrijen/is zoiets als homosexualiteit/het is onzedelijk/het heeft geen zin’).

Literaire erkenning dankt Max de Jong voornamelijk aan




zijn gedicht Heet van de naald, een autobiografie in 91 kwatrijnen, in 1947 door Geert van Oorschot uitgegeven.

Toen De Jong deze poëticale liefdesverklaring aan zijn onbereikbare geliefde Neel Wibaut in 1945 in één nacht opschreef, had hij al met zijn geromantiseerde geliefde en muze afgerekend. Maar het dichterlijke bloed kroop waar het niet gaan kon. Obsessioneel gedreven, zette hij die nacht nadat hij had gehoord dat zijn ‘geliefde’ naar Amerika zou vertrekken, zijn diepste en wezenlijkste gedachten in dichtvorm op papier.1

Max de Jong typeerde dit gedicht als een uiting van ‘existentiële hartstocht’. Een hartstocht die nooit werd beantwoord en daarom zijn uiting vond in prachtige oprechte poëzie. De door Max bewonderde filosoof Ortega y Gasset schrijft in ‘De interessante man, proeve van een psychologie van de liefde van de vrouw voor de man’2 dat de waarde van het menselijk leven, of de authenticiteit ervan, afhankelijk is van de mate van eenzaamheid die het in staat is te dragen. Het Bloemiaans verlangen had bij Max de Jong heel zijn jonge leven onder druk gestaan. Tot die ene nacht waarin, als uit een heilige bron, pure poëzie naar buiten vloeide.

Vanaf 1942 tot aan zijn dood onderhield hij een intensieve (en tot op heden ongepubliceerd gebleven) correspondentie met Hans van Straten, een bevriend redacteur van het literaire tijdschrift Columbus.3 In een brief van september 1946 (Nicolaas Witsenkade 22, Amsterdam) spreekt Max van ‘een van de wonderlijkste gedichten van de xxe eeuw. Het lijkt op honderd dingen van Leopardi tot en met Stephen Spender en ik geloof dan ook dat het op de keper beschouwd strikt origineel is. (…) Handel dat lange ding snel en correct af! Als het er gauw in komt (in Columbus, nk), kan ik het namelijk nog onder de neus van de betreffende dame duwen, voor ze op de boot en naar haar man toe gaat.’

Het was Van Straten die de titel had bedacht. Hij had op de typering van Max gereageerd in een brief van ‘21 Oct. 1946’ (Koninginnelaan 90, Leiden): ‘Wat je “vers” betreft, existentiële hartstocht, zeker, maar dit is toch veel te heet van de naald.’ Max schreef eind oktober 1946 terug: ‘Voor het lange poeem heb je me een uitstekende titel aan de hand gedaan, te weten – Heet van de naald – bedankt!’

Toen het gedicht af was, wilde hij het zijn ‘geliefde’ vóór haar vertrek laten lezen. Hij wilde zelfs een roman schrijven waarin het gedicht en de geliefde een centrale plaats zouden innemen.

Eerder had De Jong al een poging gedaan een roman te schrijven. Maar met Jonathan Slokker en zijn papieren was hij niet verder gekomen dan zes pagina’s. Het idee voor deze roman ontaardde in een essay over fictie, biografie en autobiografie.

De roman zou hij nooit voltooien. Wat hem in de weg stond was het autobiografische element, dat allesoverheersend was. Een van zijn vele aforismen geeft dit schrijversdilemma goed weer: ‘Nee, een echte schrijver zal ik nooit worden. Daar kan ik niet goed genoeg voor liegen.’ Volgens een van zijn aantekeningen in zijn ‘papieren’ was de roman het aangewezen genre voor gehuwde auteurs en de autobiografie dat voor de ongehuwde, ‘die nog om de hele inzet van zijn leven speelt’. In zijn schrijfpogingen balanceerde hij op deze grens van ‘Wahrheit und Dichtung’. Er moest echter een oplossing komen, ‘vooropgesteld, dat schrijven noodzaak is’. En dat was het voor hem.

Zijn (mislukt) schrijverschap bepaalde zijn houding in die naoorlogse periode tegenover auteurs als Simon van het Reve (later Gerard Reve) en W.F. Hermans. De persoon Willem Frederik Hermans groeide voor De Jong uit tot een ware obsessie. Aangezet door deze Hermans-paranoia ontstond bij Max de Jong een tweede plan voor een roman. Jonathan Slokker moest deze keer geschilderd worden tegen het decor van de naoorlogse Amsterdamse schrijversbent onder aanvoering van W.F. Hermans. Daar moest hij dus over schrijven!

Op 4 juli 1947 zet Max de Jong in een brief zijn ideeën over deze korte roman in een synopsis van acht volgeschreven pagina’s (a3-formaat) nog eens op papier. De titel van de roman luidt Animositeit. Inmiddels is De Jong er wel van overtuigd dat hij die roman niet zal schrijven. Daarom moet iemand anders dat doen: zijn vriend Hans van Straten. De Jong legt zijn vriend in de brief uit: ‘De hoofdpersoon Jonathan Slokker – dat ben ik. De vertellende ik-figuur, jij dus, speelt maar een bescheiden rolletje, zo in het laatste hoofdstuk als ik (Slokker dus) zelfmoord gepleegd heb en jij mijn bibliotheek plus nalatenschap, die ik aan jou vermaakt heb, uit handen van mijn goeie stakkers van ouders moet redden, die zich daar niet aan houden en er met hun poten niet af kunnen blijven. De antagonist van de roman is Herman Draak (Hermans) die me in de dood intrigeert met zijn eeuwige tactiek van: ja, hij heeft toch wel een eigen stijl, maar intussen stemt hij al mijn copy af voor het tijdschrift De Monopolist, waarvan hij redacteur is. De andere redacteur is Olivier Schemering (Adriaan Morriën) die altijd even moet vragen wat Draak ervan vindt.’

Hoe autobiografisch! Wanhopig probeerde Max zijn essays geplaatst te krijgen, waarbij hij vaak op afwijzingen stuitte. Ook de redactie van Criterium, waarnaar De Monopolist overduidelijk verwijst, heeft menig essay van Max geweigerd. Alle feiten in deze opzet voor een roman verwijzen naar de werkelijkheid van De Jongs gekwelde bestaan. Zelfs in zijn schrijverschap kon hij er niet aan ontsnappen.

De intrige van de roman betreft een genie dat een dichtstuk heeft geschreven over een vrouw: Beatrix. Maar hij durft haar het poëem niet te sturen. Als ‘zij’ het gedicht in gedrukte vorm onder ogen zou krijgen, was het genie verzekerd van haar hand. In de marge vermeldt Max de Jong dat uit het dichtstuk niet mag worden geciteerd. Dat zou immers verraden dat het gedicht Heet van de naald betrof. Beatrix verwijst naar Neel Wibaut, de ‘geheime geliefde’ die naar Amerika zou vertrekken.

In de roman moesten twee uitgevers optreden: Urkerboer (‘met het accent op de eerste lettergreep’) en Ledauphin. De eerste verwijst naar Van Oorschot, ‘met één man personeel’. De tweede naar John Meulenhoff junior, ‘met honderd man personeel’. Als De Monopolist het gedicht weigert te plaatsen, wil de gulle Urkerboer het wel uitgeven. De uitgave wordt gehonoreerd met een onderhoud van een half uur in een hotel tussen Slokker en Trix. Deze ontmoeting vond in werkelijkheid in april 1947 plaats tussen Max en Neel in Hotel Américain in Amsterdam. Al jaren eerder, in oktober 1939, had hij al het sonnet ‘Neel’ aan haar opgestuurd, dat die maand in Groot Nederland was verschenen. Een langgekoesterde, maar onbeantwoord gebleven liefde. Na de ontmoeting vatte hij haar reactie als volgt samen: ‘Nou, en mijn raad is: maar hard werken; en niet te veel naar de vrouwen lopen; en je niet te veel in jezelf verdiepen. – Daar kun je het als schrijver mee doen. – En verdere vraag: Heb je een job?’4

In een brief van begin april 1947 schrijft Max aan Hans van Straten dat hij zijn ‘unsterbliche geliebte’ heeft gesproken ‘voor het eerst na haar huwelijk, zij heeft nu twee kinderen en gaat volgende maand naar haar man in Zuid-Amerika. (…) Zij vond het boekje, dat ik helemaal geschreven en uitgegeven heb om dit onderhoud voor elkaar te krijgen slecht – waarmee bewezen is dat het wel goed is.’ Van Straten reageert in een brief van 8 april 1947 met een verhandeling over de perikelen rond de fusie Columbus-Podium. Ook komt Max’ ontmoeting met zijn ‘geliefde’ in een zinnetje ter sprake: ‘Dat Neeltje je Heet van de Naald slecht vond bewijst haar nuchter oordeel.’ Overigens heeft Neel Wibaut, zo herinnert zij zich thans, tijdens het onderhoud met Max in Hotel Américain Heet van de naald helemaal niet onder ogen gehad. Enige tijd na de ontmoeting vertekent Max in zijn correspondentie met Van Straten de werkelijkheid. Zo had hij gewild dat het was gelopen. Het liep anders. Gefrustreerd door wat er werkelijk had plaatsgevonden, was hij nu vastbesloten zijn gedroomde ontmoeting in fictie vast te leggen, in een roman.

Trix trouwt een man met een ‘burgerberoep’ en neemt op 15 juni 1947 de boot naar Amerika. Slokker (lees: Max) blijft achter met zichzelf en zijn papieren. Maar die ‘papieren’ helpen hem niet aan een baan, want een ‘praktijk-diploma boekhouden’ zit er niet bij. In een brief van 6 juli 1947 aan Van Straten schrijft Max: ‘Neel gaat in het romanproject met de handschoen trouwen, terwijl ze in werkelijkheid al twee lieve kinders heeft en een aardige man die aan gene zijde van de oceaan de carrière opgebouwd heeft, waarvan de opvoeding van deze kinders bekostigd moet worden. Het is wat je noemt een goed huwelijk en zulk een kun je hoogstens stukrijen, als je de man die gedupeerd moet worden binnen je bereik hebt. Daar is hier geen sprake van. (…) In het romanproject heb ik de volle zwaarte van de verwikkeling op dit vraagje (‘Heb je een job?’ nk) terecht laten komen, doordat zij me op een idee gebracht had en de geschiedenis daar algemeengeldiger door werd. Want – aphorisme – er zijn drie inkomensklassen. Van 100 in de maand kun je leven, van 200 trouwen, van 300 scheiden en zo zit de wereld in elkaar.’ Max

spreekt in deze brief van ‘één van de gecompliceerdste liefdesintriges uit de wereldgeschiedenis’. Neel Wibaut blijft voor Max ‘de mooiste vrouw met wie ik nooit naar bed ben geweest’.

 

Het romanverhaal gaat verder. Draak heeft correctrice Puntkomma van Meulenhoff zwanger gemaakt. Zij sterft door toedoen van Draak aan een abortus. Ledauphin wil Slokker niet op deze vacante plaats – ondanks bemiddeling van Urkerboer. Draak zit hierachter. Hij manipuleert Schemering, die op zijn beurt Ledauphin bewerkt.

Op 1 juli pleegt Slokker zelfmoord. Uit de nagelaten papieren blijkt hoezeer Slokker de tegenpool is van Draak. Herman Draak is de scrupuleuze en succesvolle rokkenjager. Hij dankt zijn succes aan zijn ‘twintigste-eeuwsheid’. Slokker is de slechte verleider. Draak is de meester van het proza, Slokker daarentegen de negentiende-eeuwse lyricus.

De ‘ik’ (Hans van Straten) treft in de nagelaten papieren het gedicht aan. Als redacteur van een tijdschrift dat ‘happy few-eigenschappen aan onvolwaardigheid paart’, is hij bereid enkele fragmenten uit het gedicht te plaatsen, ware het niet dat het tijdschrift op de fles gaat.

Het romannetje dient snel geschreven te worden. Als aanmoediging houdt Max zijn vriend Van Straten voor dat het verhaal duizend gulden zal opleveren. Gewoon een kwestie van doorpennen: ‘Dan wordt het een soort Urfaust. Later (…) nemen jij of ik het er wel eens naast en werken het om tot de grote roman, die het nu niet mag worden, want dan is het vóór mijn echte zelfmoord niet klaar.’ Ook voor een vertaling in het Frans heeft Max al gezorgd: ‘Schrijf dit boekje in één week af (…) Snel afwerken en de zaak overdonderen.’ Het boekje moet bij Contact uitgegeven zijn voordat in het najaar de eerste roman van Hermans uitkomt: ‘Die moeten we troeven.’ (brief van 4 juli 1947)5 ‘Ik ga naar bed,’ schrijft De Jong aan het eind van zijn brief aan Van Straten. Vervolgens pruttelt hij in enkele ps’en nog wat na. Dan dooft voor die julidag het licht.

De volgende morgen is Max een ander mens. Boven een blanco vel schrijft hij in kapitalen: veto. Daaronder: ‘Goddomme, wat ben ik een kaffer.’ De reden dat De Jong binnen vierentwintig uur van gedachten is veranderd, is dat het gedicht (Heet van de naald) in werkelijkheid al gepubliceerd is. Een publicatie die haar waarde juist ontleent aan haar authenticiteit. Door er een legende in de vorm van een sleutelroman omheen te weven, zou hij het gedicht waardeloos maken. Ook is Max bang voor Draak (Hermans). Het personage leunt nog te zwaar op de werkelijkheid: ‘Of we moeten ons wat Hermans betreft aan de feiten houden of een volledige diabolische Draak fingeren, maar alles daartussenin is ongeoorloofde laster.’

Deze keer was het de angst voor laster die het zelfs een ander onmogelijk maakte Max’ autobiografische roman te schrijven. Daar stond in juli 1947 wel het verschijnen van zijn gedicht in boekvorm tegenover. Zijn vier pagina’s lange veto aan Van

Straten eindigt met het P.S.: ‘Heet van de




naald is uit. Houd je persoonlijke mening voor je en maak er reclame voor.’

 

Tegen het eind van zijn leven krijgt Max steeds vaker en steeds meer last van hoofdpijn. Schaakpartijen kon hij niet meer winnen. Van de Biekorf-gasten was hij in 1950 nog ongeveer de enige die niet onderdak was: ‘Ik ben dus van dit milieu de allerlaatste die niet getrouwd is. Misschien ben ik toch heel gewoon mijn leven aan het verknoeien. Je schijnt er onder door te moeten.’ Niet zonder gevoel voor zelfspot plaatste hij in 1950 een advertentie in Het Parool, met de tekst: Râté zoekt aanspraak.

Uit een van de laatste brieven aan Hans van Straten blijkt dat Van Straten Max wil komen opzoeken. Max vraagt om portretten van schrijvers: ‘Neem portretten mee van Céline, Maurice Sachs en Comte de Sade, van wie ik geen van drieën ooit een portret gezien heb. Ik ben erg benieuwd – van Céline liefst een dat ik mag houden. En wordt asjeblieft inderdaad redactiesecretaris van Podium – het is een van de weinige dingen die mij zouden kunnen stimuleren om het eventueel nog eens te proberen. Want om die lamme jonges (onderstreping Max de Jong, nk), die tegenwoordig de redacties uitmaken, te laten beoordelen of ik er nou eigenlijk bij hoor ja dan nee, daartoe ontbreekt me elke animo.’

De hoofdpijn wordt erger. Zondag 20 mei 1951 geeft hij in zijn dagboek een opsomming van mogelijke oorzaken van zijn ‘barstende’ hoofdpijn. Onder punt c schrijft hij: ‘De lente en het zonder zitten.’ Lezen is bijna onmogelijk geworden. Zaterdag 26 mei is de laatste dag die Max in het net in zijn dagboek heeft overgeschreven. Hij heeft die dag een bezoek aan zijn huisarts laten schieten voor een afspraak met ene Kitty, die hij naar Reynders meeneemt: ‘Ze heeft een Kringverleden. Daarna in Kriterion geschuild. Ze wou het roddelen niet meer aanhoren. En samen Chinees gegeten. Ze wou het intrigeren niet meer aanhoren. En van aanraken of met me meegaan helemaal geen sprake. Ze wou me integendeel kwijt.’

Begin juni 1951 wordt Max in het Binnengasthuis in Amsterdam opgenomen, nadat hij op de zolder van zijn adres Stalinlaan 37 iv (later Vrijheidslaan) bij het tillen van een fornuis een hersenbloeding heeft gekregen. Op 10 juni 1951 overlijdt Max de Jong aan een hersenvliesontsteking in het ziekenhuis waar de hoofdpersoon uit de roman van W.F. Hermans Madelon in de mist van het schimmenrijk (1994) vanuit zijn zolderkamer op neerkijkt: ‘De zieken liggen in bedden met witte lakens, reiken soms naar drinken en ik zie de verpleegsters heen en weer lopen.’ Een ver-

pleegster trekt een raam open om brood en aardappelkruim aan de vogels te voeren. ‘Maar als zij het schoteltje leeggeschud heeft, duwt zij het raam met een kort, jankend geluid weer dicht.’

Deze laatste zin van Hermans’ roman – waaraan hij al in Max’ tijd (1946) had geschreven – had het passend, filmisch slot van de autobiografische roman van Max de Jong kunnen zijn. Maar dat boek heeft hij jammer genoeg nooit geschreven.

Koos van Weringh+
Wat niet mocht in 1934
Das Vaterland van Heinz Liepmann

In december 1933 verschijnt bij uitgeverij P.N. van Kampen & Zoon nv te Amsterdam een boek van Heinz Liepmann. Het heet: Das Vaterland, en voert als ondertitel: Ein Tatsachen Roman aus dem heutigen Deutschland. Het omslag is zwart en toont een omheining met een hakenkruis van prikkeldraad. Over de schrijver wordt door de uitgever geen enkele mededeling verstrekt. Dat zal ik hier ook nog niet doen. Eerst moet het maar over het boek zelf gaan.

In het voorwoord legt de schrijver uit wat de lezer kan verwachten. In deze roman, die eigenlijk meer een strijdschrift bedoelt te zijn, staat geen woord dat Liepmann niet zelf heeft gehoord en wordt over geen daad geschreven die hij niet zelf heeft gezien. Als hij iets van anderen gehoord heeft kan hij instaan voor hun betrouwbaarheid. Het gaat om feiten, stelt hij met nadruk. Wel heeft hij, zoals voor de hand ligt, namen van personen en plaatsen veranderd en gebeurtenissen, data en situaties willekeurig gegroepeerd.

In zijn boek wil hij het ware gezicht tonen van het uiterlijk zo aantrekkelijke nationaal-socialisme, vooral nu het tamelijk stil lijkt te worden rond de Duitse regering en haar daden. Liepmann heeft – en daar verneemt de lezer iets over de schrijver – Duitsland eind juni 1933 verlaten, Duitsland, ‘mijn vaderland, waarvoor mijn vader in 1914 vrijwillig aan de wereldoorlog deelnam en in 1917 met een schot in de buik stierf’. Zijn eigen boeken zijn verketterd en verbrand door de huidige machthebbers, ‘wier eigen geestelijke voortbrengselen nooit gedrukt werden’. Maar de schrijver beklaagt zich daarover niet: ‘Ik was hun tegenstander.’ En dat met miljoenen anderen.

Zijn boek draagt hij op aan de gemartelde en vermoorde joden in Duitsland. De joden, betoogt hij, waren nooit tegenstander van Duitsland, integendeel. Desondanks werd hun leven aan steeds meer beperkingen onderworpen. Zij mochten,

volgens een door de Duitse regering uitgevaardigde wet, niet langer koeien en kalveren op hun manier slachten. ‘Maar er kwam geen wet die verbood de joden zelf te slachten, honderd maal wreder dan ooit een dier werd geslacht; en nooit – sedert 30 januari 1933 – is iemand gestraft die een jood vermoordde.’ Onder het voorwoord staat: Parijs, 10 september 1933.

 

Op de bladzijde die voorafgaat aan het voorwoord, staan de namen van elf personen. Zij vormen de bemanning van het stoomschip Kulm, een vistrawler die op 26 december 1932 is uitgevaren. Radio aan boord ontbreekt, zodat de bemanning onkundig is van wat zich inmiddels in Duitsland heeft afgespeeld wanneer de Kulm drie maanden later op thuisvaart de Elbe opstoomt.

Wat de bemanningsleden allereerst opvalt is dat ze steeds meer schepen zien met een hakenkruisvlag. Een van hen ziet iets in het water drijven, dat bij nader onderzoek een mens blijkt te zijn, zo goed als bewusteloos, zijn gezicht opengereten. Als hij aan boord gehesen is, roept hij wild: ‘Ik ben een Jodenzwijn en heb Arische meisjes verkracht.’ De scheepslieden kijken hem bevreemd aan, zij begrijpen niet waar de drenkeling het over heeft. ‘U weet niet wat er in Duitsland gebeurd is?’ vraagt hij verontrust. Dan vertelt hij uit een concentratiekamp te zijn gevlucht, waarin hij was opgesloten omdat hij lid was van een pacifistische organisatie. Daar is hij ook geslagen. Hij schrijft de naam van zijn vrouw en zijn twee zonen op, springt dan plotseling overboord en verdwijnt in de golven.

Dit zijn de eerste ervaringen van de bemanningsleden met het nieuwe bewind. Aan de hand van hun lotgevallen beschrijft Liepmann wat zich in Duitsland afspeelt. Na drie maanden afwezigheid moet elk van hen proberen zijn weg te vinden. De kapitein van de Kulm, Schirmer is zijn naam, is met de scheepsjongen in de trein op weg naar huis. Op een van de stations stormt een troep mannen naar binnen die luidkeels te kennen geven op zoek te zijn naar ‘marxistenzwijnen’. Niemand zegt iets, alleen een niet meer zo jonge vrouw protesteert, sterker nog: zij scheldt de binnengevallen horde uit. Van de nieuwe regering heeft zij niets gemerkt, haar man is werkloos, rondkomen kunnen ze bijna niet, zij laat zich niet door een bende straatrovers intimideren. Haar tasje wordt afgepakt en ze wordt met een knuppel bewerkt.

Schirmer is ontzet. Hij is afkomstig uit een Duitsnationaal milieu, zijn vader was ook scheepskapitein en heeft de eer genoten keizer Wilhelm op zijn schip te hebben begroet. Toen de keizer naar Nederland vluchtte, heeft zijn vader zelfmoord gepleegd, ‘omdat Duitsland aan de grond gelopen was’. Het kan toch niet waar zijn dat een vrouw zomaar geslagen wordt? Maar de leider van de troep zegt enkel: ‘Waar bemoeit u zich mee?’

Schirmer laat het er niet bij zitten. Een dag later wil hij een klacht indienen, met een beroep op de keizer. Wat hij heeft meegemaakt is beschamend. Maar twee sa-mannen werken hem de deur uit en gooien hem vervolgens, onder luid gelach,

de trap af. In een café waar hij neerstrijkt ziet hij in de keuken, als de kelner door de deur komt, een affiche hangen met de tekst: ‘Kelners, let goed op de woorden van de gasten!’ Dit komt hem voor als een opwekking tot spionage en verklikkerij en dat zegt hij dan ook tegen de man bij de toiletten. Deze blijkt, zoals hij direct te kennen geeft, groepsleider bij de sa te zijn. Schirmer krijgt van hem de raad zijn mond te houden en het spreekwoord in acht te nemen: ‘Lieve God, maak mij stom, dat ik niet in Wittmoor kom!’ Wittmoor is een concentratiekamp in de buurt van Hamburg. ‘Daar worden van marxisten en joden betere mensen gemaakt,’ aldus de man van de toiletten.

Met een paar – officieel toegestane – kranten gaat hij op een bank in een parkje zitten. Hij leest over Duitse vrouwen die zich nog steeds met joden afgeven: die moeten in het openbaar te schande worden gemaakt. Dan valt het oog van Schirmer op een artikel met de kop: ‘Joodse onbeschaamdheid’. Het gaat over de heer S., een jood, die een voorstelling heeft bijgewoond in het Altonaer Stadttheater. Maar een jood heeft daar niets te zoeken en S. werd dan ook verzocht het theater te verlaten. De intendant van het theater ontving daarop van de heer Heinz Liepmann een brief, waarin hij protesteert tegen het gebeurde en tevens de kaarten terugstuurt die hij voor een volgende voorstelling gekregen heeft. De verwijdering van S. uit de schouwburg is, aldus Liepmann, ‘een cultuurschande, die aan de donkerste Middeleeuwen doet denken’. De krant bestempelt de opmerking van Liepmann als een brutaliteit van de eerste orde, waarmee de Duitse publieke opinie vergiftigd wordt. De laatste zin van het stuk staat cursief ‘Er wordt voor gezorgd dat dit gevaar niet acuut wordt.’

Scheepskapitein Schirmer, net terug aan Duitse wal, windt zich steeds meer op over wat hij meemaakt. In een andere krant leest hij over een joodse burger die een einde aan zijn leven gemaakt heeft. ‘Wij hebben er niets op tegen dat zijn rasgenoten op dezelfde wijze afscheid nemen,’ laat de krant weten: zo kan het jodenvraagstuk op eenvoudige en vreedzame wijze worden opgelost. Schirmer kijkt om zich heen en vraagt aan de mannen naast hem of dan niemand hiertegen geprotesteerd of geschreeuwd heeft. Een van hen antwoordt dat dit weldegelijk het geval geweest is, maar dat op den duur iedereen geléérd heeft te zwijgen. Daarop verscheurt Schirmer de kranten in duizend stukken en gooit die op de grond. Hij loopt weg – net als de anderen. En iedereen die van plan is op een van de banken te gaan zitten en vervolgens de verscheurde kranten ziet liggen, gaat eveneens snel verder. Tot er een verliefd paartje verschijnt, zonder op de papiertroep te letten… Een patrouille van de sa komt door het park, ziet dat hier kranten van de beweging verscheurd zijn en neemt het paartje mee. De jongeman weet nergens van, maar wordt door langdurig geknuppel zover gebracht dat hij uiteindelijk toegeeft demonstratief de kranten te hebben verscheurd. In Wittmoor, waar hij naartoe gebracht wordt, schrijft hij een brief aan Hitler, waarin hij uiteenzet hoe het tot zijn arrestatie gekomen is. Daarop moet hij, staande op een ton, elke dag een uur roepen: ‘Ik, marxistenzwijn, heb de rationale beweging belasterd.’ Langzaam wordt hij waanzinnig,

lacht uren achter elkaar en sterft. In een overlijdensadvertentie laat de familie weten dat hij is gestorven ‘naar Gods ondoorgrondelijk raadsbesluit’. Iedereen doet er verder het zwijgen toe, behalve het meisje van het slachtoffer. Ook zij schrijft een brief aan Hitler, waarin zij de lijdensweg van haar vriend uit de doeken doet. Wegens verspreiding van gruwelberichten wordt zij tot een gevangenisstraf van negen maanden veroordeeld.

Schirmer, grootgeworden met respect voor de overheid, laat het er nog steeds niet bij zitten: hij wenst aan een hogere chef zijn bezwaren voor te leggen. Maar ook deze wil niets van al die gruwelverhalen horen. Na nog een poging wordt Schirmer in elkaar geslagen en levensgevaarlijk gewond naar een ziekenhuis gebracht: voor zijn leven wordt gevreesd.

De eerste officier van de Kulm, Petersen, doet andere ervaringen op. Hij is afkomstig uit een sociaal-democratische familie, zijn vader werkt bij een krant van de arbeidersbeweging. Bij thuiskomst deelt hij zijn vader echter mee dat hij voornemens is toe te treden tot de nsdap. ‘Grootvader is zijn hele leven een nul geweest, jij bent een nul geweest, ik wil geen nul meer zijn.’ Hij droomt van een loopbaan die hem macht en aanzien verschaft.

En dan is er de kok van het schip, Arthur Jacobsohn, die een bekende ontmoet, de joodse Margit, getrouwd met een man die haar op een dag, in een dronken bui, meedeelde dat hij nationaal-socialist geworden is en dat zij daaruit de consequenties moet trekken. Zij wil zich laten scheiden, maar advocaten nemen geen joodse gevallen in behandeling. Uiteindelijk, geheel in het nauw gedreven, springt ze in de Alster.

Jacobsohn zelf komt eerst terecht bij een neef die een sigarenwinkel heeft. Maar die wordt getroffen door de jodenboycot. Een zoon van de winkelier wordt op school, zowel door medeleerlingen als door leraren, op geraffineerde wijze in de hoek van de eenling gedrukt. Bij een straatactie van de sa wordt Jacobsohn opgepakt, zwaar mishandeld en naar Wittmoor gebracht, waar hij dwangarbeid moet verrichten. Daar maakt hij mee dat een gevangene kans ziet te ontvluchten en zwemmend een schip in de Elbe weet te bereiken, dat de haven verlaat. Het is een Amerikaans vrachtschip.

En zo ziet de lezer de lotgevallen van de scheepsbemanning, de een na de ander, aan zijn oog voorbijtrekken. Das Vaterland kan geen hecht-doortimmerde roman worden genoemd. Het boek maakt de indruk in grote haast geschreven te zijn, in een poging alles onder te brengen van wat de schrijver hoorde, zag en meemaakte. En dat is niet gering. Ook de moderne lezer raakt onder de indruk van de mechanismen van de macht, die ertoe geleid hebben dat de stem van het verzet, die er weldegelijk was, verstomde. Wie niet de Hitlergroet brengt als een muziekkorps voorbijkomt, wordt in elkaar geslagen. Dat overkomt een Amerikaan, jammer voor de Duitse propaganda, want de wereldpers bericht daar uitvoerig over. Daarop worden tientallen buitenlandse kranten in Duitsland verboden, waaronder de

Haagsche Post. Met ongeëvenaarde precisie schetst Liepmann een huiveringwekkend beeld van het vroege Hitler-Duitsland.

 

Max Heinz Liepmann werd in 1905 geboren in Osnabrück, maar verhuisde al kort daarna met zijn familie naar Hamburg. In 1916 sneuvelde zijn vader, die koopman was, bij Arras in Frankrijk, twee jaar later stierf ook zijn moeder. De jonge Liepmann wordt ondergebracht bij een oom in Bielefeld, en loopt daar weg als hij zestien is. Dat is het begin van een tamelijk chaotisch bestaan. Hij werkt op een tuinderij in Lindau aan de Bodensee, maakt op een vrachtschip een reis mee naar Amerika, komt in Frankfurt am Main terecht, waar hij zich in leven houdt met allerlei klusjes, waaronder het schrijven van enkele bijdragen voor de Frankfurter Zeitung. Later duikt hij weer op in Hamburg, waar hij bij een theater werkt. En daar begint hij te schrijven, niet alleen artikelen, maar ook romans. Een daarvan, Die Hilflosen, verschijnt begin jaren dertig in Nederlandse vertaling bij P.N. van Kampen & Zoon in Amsterdam, met een omslag van Albert Hahn Jr.

Toen Hitler aan de macht kwam, vertrok Liepmann niet onmiddellijk naar het buitenland. Hij vestigde de aandacht op zich door de intendant van het Altonaer Stadttheater een brief te schrijven waarin hij protesteert tegen de verwijdering van de heer S., een brief die door het regime in de openbaarheid gebracht wordt om de joden aan de kaak te stellen. Het is de brief waarover scheepskapitein Schirmer in het park leest.

Wat hij daarna precies gedaan heeft, is niet met zekerheid te zeggen. Verbleef hij in het kamp Wittmoor, wat hier en daar vernomen wordt? Klaus Müller-Salget

heeft daarvoor geen bewijzen kunnen vinden, zoals hij beschrijft in zijn uitvoerige opstel ‘Zum Beispiel: Heinz Liepmann’ (in de bundel Gedanken an Deutschland im Exil and andere Themen, ein internationales Jahrbuch, Band 3, 1985). Hoe dan ook, door zijn openlijke stellingname tegen het regime wordt hij een bedreigd persoon. Das Vaterland verschijnt, zoals gezegd, in december 1933, bij een Nederlandse uitgeverij. Twee maanden later wordt het boek verboden, eerst in Pruisen, kort daarna in heel Duitsland, zoals het Börsenblatt van 13 februari meldt.

Dan neemt de zaak een opmerkelijke wending. Een paar dagen voor het verbod reisde Liepmann, met een geldig paspoort, van Parijs naar Amsterdam om met De Arbeiderspers te praten over een Nederlandse vertaling van zijn boek. Op 12 februari 1934 wordt hij gearresteerd, op grond van uitlatingen in Das Vaterland. De officier van justitie, mr. J.H. van Thiel, stelt vervolging in wegens opzettelijke belediging van een bevriend staatshoofd. Van het boek worden alle nog aanwezige exemplaren inbeslaggenomen (in het exemplaar dat ik bezit en dat kennelijk toch in de handel is geraakt, staat achterin: ‘zeldzaam / opl. in beslaggenomen’).

Het beledigen van bevriende staatshoofden was in de jaren dertig een onderwerp van belang. De regering wilde paal en perk stellen aan het doen van mondelinge uitlatingen, danwel het uitgeven of verspreiden van geschriften en afbeeldingen waarin het openbaar gezag, bevolkingsgroepen, God, het koningshuis of bevriende staatshoofden werden beledigd. Het boek van Liepmann verscheen uitgerekend op een moment dat ook in het parlement over dit onderwerp gedebatteerd werd.

Het spreekt vanzelf dat aan de Nederlandse pers de arrestatie van de Duitse schrijver niet voorbijging. Het Vaderland, het bekende Haagse dagblad waaraan Menno ter Braak was verbonden, meldde op 13 februari: ‘De Duitsche schrijver Heinz Liepmann in arrest’. Het stuk is opgenomen in de bundel met artikelen over emigrantenliteratuur (1980) van Ter Braak, hoewel het niet door hem is ondertekend. De krant heeft zich in verbinding gesteld met de uitgever, die verklaarde het boek te hebben uitgegeven omdat hij verontwaardigd was over de vervolging van de joden in Duitsland. Hij heeft geen partij willen kiezen voor Liepmann, die communist is, en heeft zich zorgvuldig onthouden van het maken van communistische propaganda.

Wat was nu de inhoud van de gewraakte passage? Een stoker en een matroos, vroeger varend op de vistrawler Kulm, zijn bezig een illegale brochure te drukken en voeren daarbij een dialoog over het Duitse staatshoofd Hindenburg. Hindenburg, zo meent de een, is niet de oude, dappere held voor wie hij gehouden wordt. Als de ander wil weten waarom niet, volgt dit antwoord: ‘Maar Hindenburg is de man die Hitler, toen de nationaal-socialisten al twee miljoen stemmen verloren hadden, op 30 januari 1933 kanselier gemaakt heeft. En wel daarom, omdat de onderzoekscommissie van de Rijksdag heeft vastgesteld dat Hindenburgs landgoed Neudeck geld gekregen heeft in het kader van de Oosthulp. Toen werd Hitler Rijkskanselier en de onderzoekscommissie verdween.’ De aanklacht tegen Liepmann had

dus niets te maken met zijn beschrijving van het geweld en de terreur in Duitsland, maar met een opmerking over een staatshoofd dat zich gelden heeft toegeëigend voor zijn landgoed.

Het Vaderland is van mening dat de officier van justitie een bedenkelijke procedure volgt. Hier is niet alleen sprake van een aantasting van het asielrecht voor de vrije mening (‘waarop ons land sedert eeuwen, en terecht, zo trots is geweest’), maar ook wordt vergeten dat de schrijver niets anders doet dan de discussie tussen twee romanfiguren weergeven. De krant vindt dat de reputatie van Nederland zeer ernstig geschaad wordt door dergelijke voorvallen. ‘Dat is op zichzelf reeds van veel meer belang dan alle hypothesen over mogelijke politieke achtergronden bij elkaar.’ Een van die hypothesen zegt dat vanuit Duitsland druk op de Nederlandse justitie is uitgeoefend, met de bedoeling de uitlevering van de schrijver te bewerkstelligen. Die bewering, van De Telegraaf, wordt door de officier van justitie met kracht tegengesproken.

De zaak-Liepmann heeft Menno ter Braak sterk beziggehouden. Op 15 februari 1934 schrijft hij aan Du Perron, die dan in Parijs is: ‘Ik heb absoluut geen tijd vandaag je te schrijven. Heinz Liepmann is hier gevangen genomen en de agitatie om dien man los te krijgen kost me al mijn tijd. Alle kranten zwijgen als moffen, omdat de man Jood en communist is.’ Alleen Het Vaderland en Het Volk trekken zich de affaire aan. Hij laat Du Perron nog weten ook voor Forum een stuk te hebben geschreven over ‘de smeerlapperij’. Een dag later schrijft Du Perron terug dat hij het adres van Ter Braak aan de jonge Van Kampen gegeven heeft, omdat die misschien nog over andere gegevens beschikt. Hij vraagt ook: ‘Kan ik hier iets voor Liepmann doen? Door Malraux of Gide bv? Ik schrijf maar op de bonnefooi, omdat ik absoluut nog niet weet waar het om gaat; de kranten zijn er nog niet.’ (Briefwisseling Ter Braak-Du Perron, deel ii, p. 326).

Het stuk van Ter Braak voor Forum kreeg de titel ‘Das unbewusste Europa’ en is gedateerd 15 februari. Over de ‘Osthilfe’ aan Hindenburg weet hij niets, ‘maar sedert wanneer is de beer Hindenburg in Nederland taboe?’ Als met cijfers wordt uitgemaakt dat Hindenburg zich heeft verrijkt, zo wil de schrijver weten, mag dan worden opgemerkt dat Hindenburg ‘een uitstekende kijk op geldzaken heeft’, zonder daarvoor wegens belediging van een staatshoofd te worden opgepakt? ‘En ook zou ik willen weten,’ laat hij erop volgen, ‘of het waar is, dat bijna alle grote bladen in Nederland over het geval Liepmann hebben gezwegen, omdat Liepmann als communist bekend staat, hoewel het geval Liepmann met communisme niet beter van doen heeft dan de Wienerwals, die mijn buurman zo juist op de radio ten beste geeft’ (Verzameld Werk, deel iv, p. 551-554).

Op 21 februari verschijnt Liepmann voor de politierechter, mr. N. Muller, een jurist die niet ongevoelig was voor het Duitse strafrecht, zoals we kunnen lezen in een van de meest woedende bijdragen uit de Nederlandse juridische literatuur: W.A. Bonger, Het ‘nieuwe’ strafrecht (Rechtsgeleerd Magazijn, 1935, in 1978 herdrukt

bij Panholzer, Amsterdam). In verband met




de minder goede gezondheidstoestand van de beklaagde vindt het proces op korte termijn plaats. Volgens een verslag in De Telegraaf zat Liepmann er ziekelijk bleek, ineengedoken in zijn overjas bij. De uitgever en een boekhandelaar die enkele exemplaren van Das Vaterland verkocht heeft, leggen korte verklaringen af. Liepmann noemt zichzelf onschuldig, hij heeft niet meer gedaan dan de feiten weergegeven en dat ‘met fotografische nauwkeurigheid’.

De officier van justitie, mr. De Blécourt, is van mening dat het hier weldegelijk een geval van belediging betreft. Aangenomen mag worden dat de twee romanfiguren niet de opzet hadden de beledigende woorden openbaar te maken, maar dat is wel de bedoeling van de schrijver geweest. Gezien de goede verstandhouding met het buitenland en de internationale betrekkingen moet belediging van een vreemd staatshoofd niet lichter worden gestraft dan die van het eigen staatshoofd. Ook brengt hij nog te berde dat de verdachte een slechte indruk heeft gemaakt door zich te beklagen over zijn behandeling en over zijn cel. ‘Zeker, het is geen eersteklas hotelkamer, maar het was er netjes, goed verwarmd en er was een uitstekend opklapbed,’ meent hij. Maar de verdachte klaagde en commandeerde maar – en zo’n man wordt als paradepaard voor de partijkoets gespannen. Hindenburg heeft zijn hele leven gegeven voor het welzijn van het Duitse volk: het is onbegrijpelijk dat Liepmann de moed heeft gehad hem zo te bekladden. Hij eist twee maanden gevangenisstraf.

De verdediger, mr. François Pauwels, meent dat hier geen sprake is van de zucht tot kwetsen. Het is toch geen belediging om te zeggen: ‘Hindenburg is niet zo’n held als je denkt’? En wat de cel betreft, ook hij is daar geweest en het was er niet warm en zindelijk evenmin. Hij eist vrijspraak en onmiddellijke invrijheidsstelling.

De politierechter vindt het jammer dat de cel erbijgehaald wordt (die was overigens schoon, meent hij), omdat het hier gaat om ‘een zaak van geheel andere allure’. Hier is art. 117 weldegelijk overtreden. Het betreft niet het hele boek maar die ene passage, die een ernstige beschuldiging inhoudt, waardoor het noodzakelijk wordt de verdachte schuldig te verklaren. ‘Het is stellig de meest principieele beleediging die aan een staatshoofd kan worden gedaan: dat hij voor zoo allergewichtigste benoeming eenig ander motief zou hebben laten gelden dan motieven ontleend aan het algemeen rijksbelang. Niemand mag dit licht tellen,’ zo lezen we in het vonnis (Weekblad van het Recht, 20 maart 1934). Muller spreekt een lichtere straf uit dan de eis: één maand gevangenisstraf, zwaar genoeg, meent hij, ‘om haar alge-

meene werking niet te missen’. Hij wijst er nog op dat deze zaak ‘min of meer een eerste geval van verscherpte handhaving van het strafrecht is’.

Op 20 maart wordt Liepmann uit het gevang ontslagen en op last van de minister van justitie het land uitgezet. Een rechercheur van de Vreemdelingendienst vergezelt hem in de trein tot de Belgische grens, vanwaar hij alleen zijn reis naar Parijs mag voortzetten.

Op de ‘verscherpte handhaving van het strafrecht’ blijven de reacties niet uit. In de rubriek ‘Van de Lezer’ in het blad De Uitgever meent P. Endt dat hier sprake is van ‘censuur langs ’n omweggetje’. De redactie ziet dat anders: ‘De vraag: censuur? komt ons secundair voor, evenals de bezordheid daarover. Primair lijkt ons de vraag (en de bezorgheid daarover): wat moeten en mogen wij uitgeven?’ (1 april 1934). Ook internationaal trekt het vonnis de aandacht. De Manchester Guardian signaleert in een hoofdartikel dat de Nederlandse justitie zich door Duitsland onder druk laat zetten. In juni 1934 wordt op het Internationale pen-congres in Edinburgh een resolutie aangenomen tegen de maatregelen in Duitsland, waarbij in de motivering verwezen wordt naar het Liepmann-vonnis.

De redactie van De Uitgever stelt zich dus de vraag: wat moeten en mogen wij uitgeven? De passage van Liepmann mocht dus niet. Van Kampen kwam met een tweede druk van Das Vaterland, waarin de verboden passage verwijderd is van p. 260.

De Arbeiderspers bracht een Nederlandse vertaling (van P. Voogd) op de markt: Het Vaderland. Een documentatieroman uit het Duitschland van nu. Van p. 166 daarvan is de bovenhelft niet bedrukt, afgezien van de tekst: ‘De oorspronkelijk hierop volgende tekst werd door de justitie verboden, omdat die een belediging van het hoofd van een bevriende natie inhield. Om die reden moest dit deel geschrapt worden.’

Eveneens in juni 1934 verscheen in De jonge kameraad, het orgaan van de Vlaamsche Arbeiders Jeugd Centrale, een bericht over de vrijgelaten schrijver, onder de kop ‘Wij interviewden… heinz liepmann’. Aan de jonge Vlamingen vertelt hij dat zijn behandeling veel te wensen had overgelaten. En ook dat hij op aanraden van de reserveofficier Brandenburg gearresteerd is. Maar de zaak heeft hem verder geen kwaad gedaan, integendeel. De eerste druk van zijn boek, 28.000 exemplaren, is al geheel uitverkocht, een tweede druk staat op stapel, het boek is in acht talen vertaald. Hij heeft nu veel meer bereikt dan hij ooit had kunnen denken. Het geval-Hindenburg is inmiddels over de hele wereld bekend. Het gevaar dreigt echter wel, aldus de schrijver – terloops als ‘deze moderne Galileï’ getypeerd – dat literatoren in het vervolg bang zullen zijn de volledige waarheid te schrijven. En dat is een van de taken van de literatuur. Hij werkt aan een nieuw boek, vertelt hij, want hij gaat door met schrijven en ‘de waarheid openbaren’.

Dat nieuwe boek kwam er inderdaad en heet: …und wird mit dem Tode bestraft. Daarna schreef Liepmann nog een reeks andere boeken en vele, vele artikelen. Eerst in Frankrijk, daarna in Engeland en de Verenige Staten. Als protest tegen wat er in Duitsland gebeurde liet hij de tweede -n van zijn achternaam weg (zoals Georg Grosz decennia eerder als protest tegen de Duitse politiek aan zijn voornaam een -e toevoegde). In Engeland werd hij beboet voor het in bezit hebben van verdovende middelen, hij gebruikte morfine. Ook in Amerika kreeg hij moeilijkheden met de justitie.

Na de oorlog keert hij terug naar Duitsland, waar hij zich in Hamburg vestigt als correspondent van een aantal kranten, waaronder Die Welt en het Amsterdamse Algemeen Handelsblad. In Hamburg leert hij Ruth Lilienstein kennen, een zeer geëngageerde vrouw die in 1934 als jodin en communiste naar Nederland gevlucht was en daar gedurende de bezettingstijd deelgenomen had aan allerlei vormen van verzet. Liepmann trouwt met haar. Omdat het geestelijke en politieke klimaat in de jonge Bondsrepubliek Duitsland hen niet bevalt, gaan zij naar Zürich, waar Ruth een literaire agentuur opricht, die wereldberoemd zal worden. In 1966 overlijdt Heinz Liepman(n). Onder de titel Vielleicht ist Glück nicht nur Zufall (1993) publiceerde Ruth Liepmann haar vertelde herinneringen bij Kiepenheuer & Witsch in Keulen. De vooroorlogse periode van Liepmann wordt daarin in een paar regels afgedaan. Van het proces in 1934 wordt met geen woord gerept.

 

In het jaar van Liepmanns dood verscheen in Duitsland een uitgave van Das Vaterland die weinig aandacht trok. In 1979 werd het boek opgenomen in de ‘Bibliothek

der verbrannten Bücher’ van Konkret Literatur Verlag in Hamburg, met een voorwoord van Heinrich Böll. Die kan zich nog haarscherp de verlammende angst herinneren als hij terugdenkt aan de brutale heerschappij van de nationaal-socialisten, een ongeremde brutaliteit, die nauwelijks iets met een ideologie van doen had. Het boek van Liepman is een noodzakelijke herinnering aan wat ‘mensenmogelijk’ is. Hij raadt de jongere lezer aan zichzelf te ontdekken, als vervolgde, als vervolger, als iemand die zich snel aanpast of juist niet, of als iemand die zich verzet. Bij het lezen van het boek raakte Böll, geeft hij toe, in grote opwinding – en dat na vijfenveertig jaar. Die werking heeft het boek nog steeds, ook na meer dan zestig jaar, zo heb ik zelf moeten vaststellen.

In de boekhandel is momenteel Been enkel werk van Heinz Liepmann meer leverbaar, ook niet de Taschenbuch-uitgave van Das Vaterland uit begin jaren tachtig. Het nieuwe Duitse vaderland moet zichzelf zien te redden.

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (6)

Nop Maas Dichter bij de jury

‘Van dichten comt mi cleine bate,’ luidt de aanhef van de middelnederlandse Beatrijs. En blijkens het artikel over ‘de economie van de poëzie’ van enkele jaren geleden in Elsevier is het – uitzonderingen daargelaten – zo gebleven tot de huidige dag. ‘Een dichter moet een rijke vrouw trouwen, of er iets anders bij gaan doen,’ verklaarde J. Bernlef. En dan te bedenken dat de huidige dichter in een veel riantere positie verkeert dan zijn vakbroeder uit het verleden. Menig dichter ontvangt tegenwoordig ‘maandeenheden’ van het Fonds voor de Letteren, die hem vrijstellen voor poëtische arbeid. Bovendien bestaat er een behoorlijk aantal literaire prijzen dat de kas van de muzenzonen incidenteel spekt.

De laatste jaren schieten de literaire prijzen uit de grond als paddestoelen op een vruchtbare herfstdag. De ene prijs roept de andere op, tot vreugde van de bedeelden. Op iets beperktere schaal deed een dergelijk verschijnsel zich voor in de jaren twintig van deze eeuw. Vóór die tijd bestonden slechts de weinig frequent toegekende D.A. Thieme Prijs (vanaf 1880), de Nieuwe Gids-prijs (1911 en 1914) en de Tollens-prijs (vanaf 1903). Tegen deze achtergrond kan men van een prijzenexplosie spreken in de jaren twintig. Achtereenvolgens ontstonden de Prijs voor meesterschap, de Haagsche Post-Prijs (in 1925 omgedoopt tot C.W. van der Hoogtprijs), de Prijs van Amsterdam, de Jacobsonprijs, de Prijsvraag der Wereldbibliotheek en de Dom-prijs voor poëzie en proza.

Prijzengeld was in die jaren een schaars en dus felbegeerd goed. De dichterwereld bestond bovendien anders dan nu uit een aantal elkaar bestrijdende groeperingen. Voeg daarbij het gegeven dat er uiteraard nog geen sprake kon zijn van een groot reservoir aan doorgewinterde juryleden, en men heeft de voedingsbodem voor de conflicten en incidenten die zich in de jaren twintig en dertig aan het prijzenfront voordeden.

In 1925 werd door een onbekende jurist de Amsterdamsche prijs voor poëzie ingesteld. De prijs bestond uit éénmaal f 400, – en tweemaal f 200, -. Behalve in de laatste twee jaar gepubliceerde, konden ook ongepubliceerde gedichten worden ingezonden. De jury bestond uit Dirk Coster (1887-1956), J.W.F. Werumeus Buning (1891-1958) en P.W. de Koning (1867-1931).

Reeds maanden voor de uitslag bekend werd, draaide de geruchtenmachine op volle toeren. Voor de hoofdprijs werd allerwegen Martinus Nijhoff getipt, terwijl voor de andere prijzen de namen circuleerden van Albert Besnard, J.C. van Schagen, H. Marsman, J. Slauerhoff en H.W.J.M. Keuls. De jury loste

de verwachtingen van de literaire gemeente bepaald in. Nijhoff kreeg de hoofdprijs voorde bundel Vormen; Albert Besnard en Marnix Gijsen kregen de andere prijzen, respectievelijkvoor de gedichten ‘De stad’ en ‘Mijn vadertje’.

Ondanks het feit dat de jury de door Den Gulden Winckel zelf geformuleerde verwachtingen inloste, bereidde het blad een wat morrend welkom aan de uitslag. De ‘Maandkroniek’ van mei 1925 bevatte een commentaar ongetwijfeld van de hand van Jan Greshoff waarin met name P.W. de Koning het moest ontgelden. De jury heeft er volgens Greshoff wel erg lang over gedaan om tot een oordeel to komen. Men heeft toch geen half jaar nodig om tachntig dunne boekjes te lezen. Greshoff heeft geen kritiek op de uitslag, maar wil el kwijt dat De Koning in de jury detoneerde ‘zoowel door zijn leeftijd als door zijn litteraire antecedenten’. Greshoff denkt nogal sterk in een tegenstelling tussen jong en oud. Nijhoff verdient de prijs ten volle: ‘Zijn jonge figuur beheerscht het poëtisch beeld des tijds volkomen en terecht.’ Het juryrapport ontbeert volgens Greshoff merg; hij veronderstelt dat het hoofdzakelijk door De Koning geredigeerd is. Inderdaad treft men in het rapport wel eenkele zinsneden aan die herinneren aan de

inleiding die De Konings poëtische alter ego Volker in 1919 vooraf liet gaan aan zijn Verzamelde lyriek.

Het juryrapport geeft een soort overzicht van de contemporaine lyriek. Die is vóór alles ernstig. Humor, ironie, satire ontbreken. De moderne dichters hebben geen neiging tot het epische, terwijl ook volksen kunstliederen ontbreken. Thematisch gezien inspireert het nationale de Noord-Nederlandse dichter nauwelijks, mar is hij dol op godsdienst en socialisme. De jury trof veel ‘zelfverdieping’ en ‘bezonkenheid’ aan, benevens een ‘drang naar oorspronkelijke ziening’, een ‘zoeken naar een nieuwen vorm’ en een ‘groote afkeer van het zoogenaamd burgerlijke en van de gemeenplaats’.

Op de karikatuur van Wybo Meyer die Den Gulden Winckel publiceerde, werd ook de nadruk gelegd op de tegenstelling tussen jong en oud. Naast de jonge ‘Pom’ Nijhoff is De Koning afgebeeld, waarschijnlijk niet alleen omdat hij de veronderstelde auteur was van het juryrapport, maar ook omdat het(valse) gerucht ging dat hij de financier van de prijs was. Dat de in steller van een prijs zelf in de jury ging zitten, werd als minder oirbaar beschouwd.

De tweede (en laatste) keer dat de Amsterdamsche prijs voor poëzie werd uitgereikt (1927), maakte De Koning in de jury plaats voor Martinus Nijhoff. A. Roland Holst werd bekroond met de eerste prijs; Marsman, Slauerhoff en Greshooff deelden de tweede prijzen. Toen was er voor Den Gulden Winckel geen aanleiding meer om te schrijven over ‘een ouderwetsch dichter en een moderne jury’.

Literatuur

Den Gulden Winckel, 1925; Remco Meijer, ‘Dichter in Holland’, in Elsevier van 12 maart 1994. Zie over Wybo Meyer: Frank van Wijk, ‘De tekenpen is mijn rapier: Wybo Meyer, tekenaar onder schrijvers’, in Jaarboek Letterkundig Museum nr 4 (1995), p. 63-75.

Wieneke ’t Hoen+
‘Prachtige verzen, maar hoe uit te geven?’
Over Verzen van vroeger van Willem Elsschot

Dat er pas begin jaren dertig enkele verzen van Willem Elsschot werden gepubliceerd, in Forum, is opvallend; de gedichten waren immers al zo’n vijfentwintig jaar daarvoor geschreven. De totstandkoming van de bundel Verzen van vroeger (1934), zo blijkt nu uit ongepubliceerde brieven van Elsschots vrienden, is echter nog veel opmerkelijker. Voor Elsschot hoefde zo’n bundel namelijk niet: tien verzen in een boekje vond hij wel erg weinig. Maar Greshoff en consorten dachten daar anders over, en geheel buiten Elsschot om bereidden zij een uitgave voor bij Joh. Enschedé. Het was al bekend dat Elsschots vrienden grote invloed hadden op zijn werk, maar niet dat hun bemoeienissen zó ver gingen. Uit de correspondentie van Jan Greshoff, Ary Delen, Jan van Krimpen en Jan van Nijlen blijkt hoeveel moeite zij hebben gedaan om de inmiddels zo beroemde verzen van Elsschot te laten verschijnen.

De gedichten kennen een lange geschiedenis. Elsschot – toen nog bekend onder zijn eigen naam, Alfons de Ridder – schreef ze tussen 1907 en 1910 en nam ze netjes over in een schrift, dat hij opdroeg aan René Leclercq, zijn goede vriend en getuige bij zijn huwelijk.1 Pogingen om de gedichten geplaatst te krijgen liepen op niets uit. Elsschot beloofde enkele verzen aan Pol de Mont, letterkundige en tevens zijn leraar Nederlands op het Atheneum, voor publicatie in de Vlaamsche Gids, maar om onbekende redenen is het er niet van gekomen.2 Na nog enkele vruchteloze pogingen bleven de gedichten in de la liggen.

Elsschots oude schoolvriend Ary Delen was in het bezit van een afschrift, dat hij in de jaren dertig ter lezing gaf aan Jan van Nijlen en Jan Greshoff. Elsschot had toen al Villa des Roses, De verlossing, Een ontgoocheling en Lijmen op zijn naam staan, maar had lange tijd niets meer gepubliceerd. Wel had hij in Lijmen (1923) een van zijn moedergedichten gebruikt als zijnde een van Laarmans’ oude gedichten.3

Delen, Van Nijlen en Greshoff waren opgetogen over de gedichten en hoopten ze in Forum te kunnen plaatsen. Elsschot zelf twijfelde aan de kwaliteit van de verzen die hij meer dan twintig jaar geleden schreef en vroeg Van Nijlen om een afschrift, want hijzelf bezat de gedichten niet meer (zei hij). Ary Delen sprak met Elsschot af dat zeven gedichten in Forum zouden komen: Geen drank noch lekker eten, ‘De baggerman’, ‘Tot den arme’, ‘De bedelaar’, ‘Bij het doodsbed van een kind’ en twee moedergedichten: Als vader slaapt gelijk een rustig beest en Mijn moederken, ik kan het niet verkroppen.4 Toch moest Elsschot nog worden overgehaald. Delen: ‘Ik zal nu voorzichtig probeeren hem te overtuigen dat hij het moet laten verschijnen.’5

Uiteindelijk stemde Elsschot toe en zes gedichten verschenen onder de titel ‘Verzen van vroeger’ in het novembernummer 1932 van Forum. Het gedicht Geen drank noch lekker eten was afgevallen en zou, helaas, tijdens Elsschots leven ongepubliceerd blijven.6 Het cahier uit 1910 waar Elsschot zijn gedichten in had geschreven opende met dit gedicht en het vormt samen met de opdracht die Elsschot op het eerste blad schreef, ‘Aan mijnen vriend René Leclercq draag ik deze gedichten op als een blijk van erkentelijkheid en diepe vereering’, een ode aan hun vriendschap.

En Elsschot bleek nog meer verzen in huis te hebben, hetgeen Delen zeer enthousiast maakte: ‘Elsschot heeft me ook stellig beloofd mij zijn andere nog ongepubliceerde gedichten over te maken. Misschien brengt hij ze Zaterdag wel mee! Ik heb heel veel hoop – ben bijna zeker – dat Forum ze krijgen zal.’7 Na het lezen van de gedichten bond Greshoff ze direct aan Everard Bouws aan, de secretaris van Forum: ‘Ik heb weer eenige prima dichtwerkjes van Elsschot in handen. 2 ervan zijn m.i. nog véél beter dan de vorige.’8 Ook redacteur Menno ter Braak was tevreden en schreef aan Du Perron: ‘Van Greshoff eenige verzen van Elsschot gekregen, die ook weer heel goed zijn (je hebt ze al gelezen, schrijft hij). Vooral Het huwelijk vind ik bijzonder sterk van toon. Trouwens, die bult is ook best.’9

In het januarinummer 1933 verschenen ‘Tot den arme’, ‘De bult spreekt’, ‘De klacht van den oude’ en het befaamde ‘Het huwelijk’.

Het tiental gedichten liet een enorme indruk achter. Terugkijkend merkte Simon Vestdijk op dat ze ‘voor de toenmalige redacteuren een verrassing [waren], die hun streven óók voor de poëzie historische ruggegraat schonk, het abstracte probleem plotseling verlevendigen tot een concreet geval, dat toch met het “abstracte” nog voldoende voeling blijft houden door de algemeengeldigheid, waartoe een wachtperiode van meer dan twintig jaar het recht geeft’.10

In oktober 1933 vroeg de Antwerpse uitgeverij De Sikkel of Elsschot belangstelling had voor bundeling van de ‘Verzen van vroeger’, maar de dichter vond dat hij onmogelijk van die tien gedichten een bundel kon samenstellen. Misschien was hij ook bang dat als hij zijn gedichten in België zou uitgeven, hun hetzelfde lot te wachten zou staan als Lijmen. Dat boek was door L.J. Janssens in Antwerpen uitgegeven en bleef door een geringe verspreiding in Nederland vrijwel onopgemerkt.11

Maar Jan Greshoff zag wel mogelijkheden en wel bij de prestigieuze uitgeverij Joh. Enschedé en Zonen in Haarlem. Hij vroeg Jan van Krimpen, typograaf bij Enschedé, direct na de publicatie in Forum of hij geen interesse had. Van Krimpen kon niet direct ja zeggen, omdat hij de verzen niet kende, maar hij hield zich aanbevolen zolang er ‘geen dingen instaan die voor Holland een werkelijk bezwaar zouden zijn. – Versta mij niet verkeerd: er is hier in huis niemand die zich aan wat dan ook stooten zou maar een zaak als deze kan niet alles doen dat elke andere wel zou

kunnen.’12 In juli 1933 had Van Krimpen de verzen nog steeds niet in zijn bezit en omdat hij niet wist of Greshoff thuis in Brussel danwel in het buitenland verbleef, schreef hij Jan van Nijlen of hij er iets van wist. Van Nijlen stuurde hem afschriften en overwoog een andere titel: ‘In “Forum” heetten de gedichten “Verzen van vroeger”. Voor een uitgave lijkt me dat een beetje vreemd. Ik zal er eens met Jan Gr. over praten; ik denk wel dat hij vandaag of morgen terug te Brussel is.’13 Als commentaar schreef Van Krimpen onder deze brief: ‘Prachtige verzen, maar hoe uit te geven?’ Hij hoopte de bundel voor het einde van het jaar te kunnen laten zetten en misschien zelfs ook te laten drukken. Over de titel was nog geen beslissing genomen en in de tekst stond naar zijn idee een vrij groot aantal ‘klaarblijkelijke, en klaarblijkelijk niet bedoelde, fouten’. Die wilde hij wel verbeteren als hij er dan achteraf maar geen gezeur over kreeg.14

Uiteindelijk bleef de titel ‘Verzen van vroeger’ gehandhaafd en Van Nijlen zegde toe de eventuele fouten samen met Greshoff in overleg met Elsschot te verbeteren. Tenminste, als Elsschot met de publicatie zou instemmen: ‘Maar wacht nog even om den bundel te laten zetten. Jan Gr. vertelde me vrijdag dat hij aan Elsschot had geschreven om zijn toestemming tot het publiceeren te bekomen. Dit zal natuurlijk wel in orde komen.’15

Alles werd dus al geregeld en besproken voordat Elsschot ook maar iets wist van de uitgave in boekvorm. In de tijd dat verregaande besprekingen bij Enschedé gaande waren, wees hij zelf het aanbod van De Sikkel af.16 Maar aan Greshoff gaf hij wel min fiat.

Begin 1934 werd de bundel Verzen van vroeger gezet uit de door Van Krimpen ontworpen letter Romanée. Bij nader inzien bleek het aantal ‘fouten’ Van Krimpen wel mee te vallen. In ‘Moeder’ (Mijn moederken) werd ‘een voet te veel’7 vervangen door een kortere variant: ‘de schemering’ werd ‘den mist’ in de regel ‘Gij kunt de schemering niet uit uw hersens jagen’. En in ‘De bedelaar’ werd ‘Toch kan ‘k mijzelf niet lang en mager rekken’ veranderd in ‘Toch kan ‘k mijzelf niet tot een brandhout rekken’.

Op 10 januari stuurde Van Krimpen de proeven aan Van Nijlen, Greshoff en Elsschot. Na correctie stuurde Elsschot ze terug aan Greshoff, omdat eerdere correspondentie met de uitgeverij al via hem was gelopen. Elsschots vertrouwen in Greshoff was groot, ook wat betreft de drukproeven en het honorarium, dat afhankelijk was van de grootte van de oplage: ‘Mocht je nog iets vinden, ga je gang.

Je eigen gedichten zijn voor mij de beste garantie voor een oordeelkundige manipulatie. Als Enschedé maar niet vergeet in “Het Huwelijk” die “grootste” zonde te veranderen in “grootsche”. Grootste zou idioot zijn.18

Wat de oplage betreft, arrange cela au mieux. Mij kan het weinig schelen. Maar vijf gulden vind ik verschrikkelijk duur. Dat is 75 frank. En daar er slechts 10 gedichten in staan, komt ieder gedicht op fr.7,50 te staan. Par les temps qui courrent… Tegen f 1,50 kost ieder gedicht nog fr.2,20 en dat is meer dan genoeg. Maar hij raakt die 500 ex. natuurlijk nooit kwijt.’19

De oplage werd uiteindelijk vierhonderd exemplaren plus twaalf op Japans papier.20 Ingenaaid kostte het f 1,50, gebonden f 2,40 en een luxe exemplaar f 7,50.21 Begin maart 1934 ontving Elsschot ‘vier keurige boekjes’,22 de ingenaaide exemplaren. Later kreeg hij nog een paar gebonden exemplaren en één op Japans papier, dat hij aan Greshoff cadeau deed. En ook Jan van Krimpen gaf Greshoff een luxe uitgave als dank voor zijn bemiddeling.23

Niet alleen Elsschot vond het maar een dun boekje, maar J.C. Bloem eveneens: ‘Dit zeer dunne boekje stelt te leur, maar in een opzicht waarin haast nooit een dichtbundel te leur stelt, n.l. dat er te weinig in staat.’24

Toen in 1942 een geïnteresseerde lezer Elsschot vroeg waar hij de Verzen van vroeger kon kopen, antwoordde die: ‘Al is het een zeer smaakvol uitgegeven boekje, toch vind ik het duur, omdat het slechts een tiental gedichten bevat. U zoudt die gemakkelijk in de Stadsbibliotheek kunnen overschrijven.’25

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (6)

Nop Maas Dichter bij de jury

‘Van dichten comt mi cleine bate,’ luidt de aanhef van de middelnederlandse Beatrijs. En blijkens het artikel over ‘de economie van de poëzie’ van enkele jaren geleden in Elsevier is het – uitzonderingen daargelaten – zo gebleven tot de huidige dag. ‘Een dichter moet een rijke vrouw trouwen, of er iets anders bij gaan doen,’ verklaarde J. Bernlef. En dan te bedenken dat de huidige dichter in een veel riantere positie verkeert dan zijn vakbroeder uit het verleden. Menig dichter ontvangt tegenwoordig ‘maandeenheden’ van het Fonds voor de Letteren, die hem vrijstellen voor poëtische arbeid. Bovendien bestaat er een behoorlijk aantal literaire prijzen dat de kas van de muzenzonen incidenteel spekt.

De laatste jaren schieten de literaire prijzen uit de grond als paddestoelen op een vruchtbare herfstdag. De ene prijs roept de andere op, tot vreugde van de bedeelden. Op iets beperktere schaal deed een dergelijk verschijnsel zich voor in de jaren twintig van deze eeuw. Vóór die tijd bestonden slechts de weinig frequent toegekende D.A. Thieme Prijs (vanaf 1880), de Nieuwe Gids-prijs (1911 en 1914) en de Tollens-prijs (vanaf 1903). Tegen deze achtergrond kan men van een prijzenexplosie spreken in de jaren twintig. Achtereenvolgens ontstonden de Prijs voor meesterschap, de Haagsche Post-Prijs (in 1925 omgedoopt tot C.W. van der Hoogtprijs), de Prijs van Amsterdam, de Jacobsonprijs, de Prijsvraag der Wereldbibliotheek en de Dom-prijs voor poëzie en proza.

Prijzengeld was in die jaren een schaars en dus felbegeerd goed. De dichterwereld bestond bovendien anders dan nu uit een aantal elkaar bestrijdende groeperingen. Voeg daarbij het gegeven dat er uiteraard nog geen sprake kon zijn van een groot reservoir aan doorgewinterde juryleden, en men heeft de voedingsbodem voor de conflicten en incidenten die zich in de jaren twintig en dertig aan het prijzenfront voordeden.

In 1925 werd door een onbekende jurist de Amsterdamsche prijs voor poëzie ingesteld. De prijs bestond uit éénmaal f 400, – en tweemaal f 200, -. Behalve in de laatste twee jaar gepubliceerde, konden ook ongepubliceerde gedichten worden ingezonden. De jury bestond uit Dirk Coster (1887-1956), J.W.F. Werumeus Buning (1891-1958) en P.W. de Koning (1867-1931).

Reeds maanden voor de uitslag bekend werd, draaide de geruchtenmachine op volle toeren. Voor de hoofdprijs werd allerwegen Martinus Nijhoff getipt, terwijl voor de andere prijzen de namen circuleerden van Albert Besnard, J.C. van Schagen, H. Marsman, J. Slauerhoff en H.W.J.M. Keuls. De jury loste

de verwachtingen van de literaire gemeente bepaald in. Nijhoff kreeg de hoofdprijs voorde bundel Vormen; Albert Besnard en Marnix Gijsen kregen de andere prijzen, respectievelijkvoor de gedichten ‘De stad’ en ‘Mijn vadertje’.

Ondanks het feit dat de jury de door Den Gulden Winckel zelf geformuleerde verwachtingen inloste, bereidde het blad een wat morrend welkom aan de uitslag. De ‘Maandkroniek’ van mei 1925 bevatte een commentaar ongetwijfeld van de hand van Jan Greshoff waarin met name P.W. de Koning het moest ontgelden. De jury heeft er volgens Greshoff wel erg lang over gedaan om tot een oordeel to komen. Men heeft toch geen half jaar nodig om tachntig dunne boekjes te lezen. Greshoff heeft geen kritiek op de uitslag, maar wil el kwijt dat De Koning in de jury detoneerde ‘zoowel door zijn leeftijd als door zijn litteraire antecedenten’. Greshoff denkt nogal sterk in een tegenstelling tussen jong en oud. Nijhoff verdient de prijs ten volle: ‘Zijn jonge figuur beheerscht het poëtisch beeld des tijds volkomen en terecht.’ Het juryrapport ontbeert volgens Greshoff merg; hij veronderstelt dat het hoofdzakelijk door De Koning geredigeerd is. Inderdaad treft men in het rapport wel eenkele zinsneden aan die herinneren aan de

inleiding die De Konings poëtische alter ego Volker in 1919 vooraf liet gaan aan zijn Verzamelde lyriek.

Het juryrapport geeft een soort overzicht van de contemporaine lyriek. Die is vóór alles ernstig. Humor, ironie, satire ontbreken. De moderne dichters hebben geen neiging tot het epische, terwijl ook volksen kunstliederen ontbreken. Thematisch gezien inspireert het nationale de Noord-Nederlandse dichter nauwelijks, mar is hij dol op godsdienst en socialisme. De jury trof veel ‘zelfverdieping’ en ‘bezonkenheid’ aan, benevens een ‘drang naar oorspronkelijke ziening’, een ‘zoeken naar een nieuwen vorm’ en een ‘groote afkeer van het zoogenaamd burgerlijke en van de gemeenplaats’.

Op de karikatuur van Wybo Meyer die Den Gulden Winckel publiceerde, werd ook de nadruk gelegd op de tegenstelling tussen jong en oud. Naast de jonge ‘Pom’ Nijhoff is De Koning afgebeeld, waarschijnlijk niet alleen omdat hij de veronderstelde auteur was van het juryrapport, maar ook omdat het(valse) gerucht ging dat hij de financier van de prijs was. Dat de in steller van een prijs zelf in de jury ging zitten, werd als minder oirbaar beschouwd.

De tweede (en laatste) keer dat de Amsterdamsche prijs voor poëzie werd uitgereikt (1927), maakte De Koning in de jury plaats voor Martinus Nijhoff. A. Roland Holst werd bekroond met de eerste prijs; Marsman, Slauerhoff en Greshooff deelden de tweede prijzen. Toen was er voor Den Gulden Winckel geen aanleiding meer om te schrijven over ‘een ouderwetsch dichter en een moderne jury’.

Literatuur

Den Gulden Winckel, 1925; Remco Meijer, ‘Dichter in Holland’, in Elsevier van 12 maart 1994. Zie over Wybo Meyer: Frank van Wijk, ‘De tekenpen is mijn rapier: Wybo Meyer, tekenaar onder schrijvers’, in Jaarboek Letterkundig Museum nr 4 (1995), p. 63-75.

Vic van de Reijt+
‘Hoe vindt gij mijn koerspeerd’
Nalezing op de Brieven van Willem Elsschot

Op 15 februari 1993 kreeg ik officieus het eerste exemplaar in handen van de Brieven van Willem Elsschot, 1237 bladzijden dundruk in een prachtige boekverzorging van Querido’s meestertypografen Harry Sierman en Jaap Meijer. ‘Het resultaat van elf jaar zoeken, vinden, lijmen, lenen, kopen, zeuren en onderhandelen,’ schreef ik in de inleiding van deze door mij in samenwerking met Lidewijde Paris bezorgde uitgave.

De euforie duurde één dag. Toen belde Johan Anthierens mij op. Hij had op slinkse wijze ook al een exemplaar bemachtigd en vroeg zich af hoe het toch mogelijk was dat ik op de eerste de beste pagina de beginzin van Elsschots gedicht ‘Brief’ verkeerd geciteerd had. ‘Lange smeerlap, met je baard’ stond er, in plaats van ‘Lamme smeerlap’. Ai! (Behalve Anthierens heeft niemand dit ooit opgemerkt.)

Nog vóór de presentatie op vrijdag 5 maart 1993 in het Delbekehuis te Antwerpen kwamen er recensies los, van de hoogleraren Nederlandse letterkunde te Nijmegen en te Leiden. Dat was een hele eer, want gedurende die elf jaar zoeken, zeiken en zeuren had ik nooit iets gemerkt van enige academische interesse voor dit wereldproject. De stemming onder de professoren bleek nogal bedrukt. Nijmegen had er meer van verwacht, Leiden vond het veel te dik; bovendien had hij Elsschot nergens op geestigheid kunnen betrappen (!).

Massaal keerden de studenten zich af van de neerlandistiek, hele faculteiten werden samengevoegd of opgeheven. Gretige lezers wierpen zich op Elsschots Brieven en bezorgden het boek een plaats op de Nederlandse en Vlaamse bestsellerlijsten.

Nu, vier jaar later, is het tijd voor de eerste nalezing. Mijn grootste angst – de vondst, daags na de publicatie, van 47 authentieke brieven van Elsschot aan de weduwe Lauwereyssen – is gelukkig niet bewaarheid. Wel kwamen dankzij Siem Bakker, Clem Bittremieux, Jan J. van Herpen, Jan Maniewski, H.J. Pabbruwe, Marc Reynebeau, Ida De Ridder, Jean Surmont, Mare Somers en Cyriel van Tilborgh nog ruim twintig brieven boven water. De hierna volgende collectie omspant de periode 1934-1960. In 1933 heeft de 51-jarige Elsschot met Kaas zijn schrijverscarrière

hervat, op 31 mei 1960 sterft hij. Het zijn Elsschots meest vruchtbare jaren als briefschrijver.

We zien hier Elsschot in zijn vertrouwde rol van dankbare schrijver tegenover zijn critici, in dit geval P.H. Ritter jr., H.G. Cannegieter en Clem Bittremieux. We zien hem als manipulator om zijn beste vriend Frans Claessens bij een diner ter ere van Jan van Nijlen te laten aanschuiven. En Elsschot presenteert zich weer als beleefd afwijzer van allerlei uitnodigingen die hem te ver van zijn geliefde Antwerpen zouden voeren. ‘Mooie brieven zijn het,’ oordeelde zijn dochter Ida De Ridder, ‘waarin Elsschot zijn nederigheid dik in de verf zet – of is het gecamoufleerde gemakzucht? Ja, ja, Elsschot en zijn brieven! Steeds te lezen met een korreltje zout, en alleen maar te begrijpen door hen die hem echt goed hebben gekend!’

Prachtig is de brief van 15 juni 1939 aan zijn vrouw Fine, die op dat moment naar Parijs is uitgeweken en daar bij haar zuster de kleine Tsjip (‘de leeuwentemmer’) verborgen houdt, nadat die terug uit Polen ontvoerd is. Brieven aan Fine zijn zeldzaam, en zeldzaam was ook de lof die hij in deze brief zijn dochter Ida toezwaait – zo blijkt wel uit haar memoires Willem Elsschot, mijn vader (1994).

Zeer belangwekkend is de vondst van het Borms-dossier van het Nieuw Vlaams Tijdschrift. Op 1 maart 1947, zo weten wij nu met zekerheid, stuurde hij aan Herman Teirlinck zijn ‘versje’, zoals hij het politiek beladen Borms-gedicht wat al te eufemistisch noemt. Hij blijft aan het gedicht schaven, maar met elke nieuwe variant vervreemdt hij zich verder van de lieden die hij als zijn literaire bondgenoten beschouwde. Op 17 maart trekt hij het gedicht terug. De ‘lawaaierige’ reacties hebben uiteindelijk tot gevolg dat Elsschot zijn schrijverschap voor gezien houdt en zich uitsluitend toelegt op een carrière ‘in zaken’.

Deze nieuwe collectie brieven zal het beeld van Elsschot niet veranderen, maar de ware liefhebber zal ze niet willen missen. De nummering sluit aan bij de Brieven-editie, die overigens nog steeds bij de goede boekhandel verkrijgbaar is.

131a

Antwerpen, 12·3·1934     Aan P.H. Ritter jr.

 

Geachte Heer,

Ik kan niet nalaten U mijn dank te betuigen voor de gunstige recensie1 die U in het Utrechts Dagblad van mijn roman ‘Kaas’ geschreven hebt.

Met hartelijke groeten

A. De Ridder

167a

Antwerpen, 17·1·1935 ……… Aan Gust Defré

 

Waarde heer Defré,

Ons beider vriend Louis Eyckmans1 stelde mij uw brief van 14 dezer2 ter hand, mij verzoekend in zijne plaats te antwoorden. Inkt zoeken en pennen is bij ons thuis een heele operatie zegt hij.

Alles wat gij uit het verleden opdelft: Schrale, Boy, Delen, Frits De Mont enz. klopt volkomen. Ja, met die maten zat ik in het Athenee. Ik bracht het echter slechts tot het einde van den eersten trimester van de vierde en werd toen van school gezonden wegens baldadigheid. En daar hadden zij groot gelijk in. Het is dus zeer waarschijnlijk dat wij samen in dezelfde klas zaten. Als wij elkander aanstaande vacantie in St. Idesbaldus ontmoeten zal een van ons den ander misschien herkennen? En anders doen wij maar alsof, dat is even plezierig. Waart gij nu nog een visscher, dan zou het dubbel gezellig zijn, want rond Veurne zit veel visch en alleen is toch maar alleen.

In afwachting van een spoedige kennismaking groet ik u van harte.

A. De Ridder

167b

[Antwerpen ±1935]     Aan Gust Defré     [Visitekaartje]

 

Beste Gust,

Van mijn kant wensch ik u en uw vrouw van ganscher harte een gelukkig nieuwjaar.

176a

Antwerpen, 26·11·1935     Aan Hendrik Prijs     [Briefkaart]

 

–eenzamen–

Geachte Heer,

Ik bericht u de goede ontvangst van uw boek.

Na grondige lezing zal ik opnieuw schrijven.1

Hartelijke groeten

A. De Ridder

(W. Elsschot)

249a

Antwerpen, 30·11·1937     Aan P.H. Ritter jr.

 

Geachte Heer,

Sta mij toe dat ik U mijn dank betuig voor uw waardeerende beschouwingen over mijn romannetje ‘Pensioen’1. Uw appreciatie heeft mij zeer veel genoegen gedaan.

Hoogachtend

A. De Ridder

(Willem Elsschot)

251a

10·12·1937     Aan xxx

 

Mijnheeren,

Ik dank U voor de toezending van de aardige foto die een levendig souvenir zal blijven van mijn bezoek aan Oostende1.

Hartelijke groeten

A. De Ridder

 

Zeg a.u.b. eens aan den heer Jonckheere dat ik nog steeds op antwoord wacht. Ik schreef hem over een week om hem een inlichting te vragen2. Hij is toch niet dood, hoop ik?

253a

Antwerpen, 24·12·1937     Aan H.G. Cannegieter

 

Geachte Heer,

Met groote belangstelling las ik uwe studie over mijn werk in De Soc. Gids1.

Dat heeft mij deugd gedaan en opgewarmd. Bereik ik de massa niet, dan vind ik toch weerklank bij eenige van de meest interessante enkelingen en dát vooral stel ik op prijs.

Neen, die mijnheer Veldhuis heeft niet als model gediend voor Boorman. Deze is geboetseerd naar een vriend en deelgenoot van mij die nu ook al sedert een drietal jaren dood is2. Het tijdschrift in kwestie verscheen in Brussel in 1912, 13 en 14 tot de oorlog hem dwong een publicatie te staken.

Toch komt die Veldmuis mij niet onbekend voor. Dat ‘Holland Huis’ roept een vage herinnering in mij wakker maar ik kan er geen vorm aan geven.

Met hartelijke groeten en u nogmaals dankend

Uw toegenegen

A. De Ridder

367a

Antwerpen, 15·6·1939     Aan Joséphine De Ridder-Scheurwegen

 

Liefste Fine1,

Het zal je zeker genoegen doen te vernemen dat ida door haar examen is. Zij is er niet eenvoudig door, maar zij is de eerste van hare klas. Zij had 86 percent van de punten. Felicitaties van bestuurster en van al hare vriendinnen die blij waren dat zij de eerste was en niet die ander die de tweede is en die bijna 85% had maar een valsche teef is. Ida zelf had er zich absoluut niet aan verwacht zegt zij. Ik wel, dat is aardig hé. Zij was natuurlijk gelukkig en Dolf2 was, geloof ik, veel fierder dan zij zelf. Hij stond daar als een manager die zou zeggen ‘hoe vindt gij mijn koerspeerd’.

Zooals ik je reeds schreef is Jo3 genezen, maar zoo lastig als zij vroeger wijs was. Het is een kwade ros geworden.

Verder is hier geen nieuws. Ik hoop dat er met den Tchip geen complicaties zijn wat de gezondheid betreft.

Ida begint dan 1en Juli dienst te doen in de jeugdherberg van Westende. En na eenige weken gaat zij naar Luxemburg in een preventorium4. Op hare school is een vriendin van adele. Ida wist dat niet, al zitten zij in dezelfde klas en dat meisje kwam niet op het gedacht dat zij een zuster van Adele was. Ida bracht haar mede naar huis en toen zag zij Adele zitten en herkende haar direkt. Na 10 jaar is die opnieuw gaan studeeren op de school van Ida.

Hartelijk omhelsd,

Fons

Tante: de coupons hebben fr. 267,30 opgebracht en er is weer een lotje uit. Hierbij een bordereau5.

652a

Antwerpen, 10·1·1946     Aan H.J. Pabbruwe

 

Zeer geachte Heer,

Ik voel mij ten zeerste gevleid door uw vereerende uitnoodiging.

Sta mij echter toe er u opmerkzaam op te maken dat ik nog nooit een eigenlijke ‘Voordracht’ gehouden heb en mij niet bevoegd acht om zulks te doen op een wijze die aan een corps van intellectueelen, zooals de Groninger studenten ongetwijfeld zijn, voldoening zou kunnen geven. Zij moeten uit een voordracht toch iets leeren niet waar? En ik zou slechts uit eigen werk kunnen voorlezen, zonder commenteeren noch interpreteeren. Maar dát is niet wat uw hoogstudenten verwachten van iemand die van zoo ver komt.

Om u, als organisator, een desillusie te besparen, geloof ik dus wijselijk te handelen wanneer ik u den raad geef op een anderen schrijver een beroep te doen.

Met de meeste hoogachting,

Uw toegenegen

A. De Ridder

(Willem Elsschot)

720a

Antwerpen, 17·12·1946     Aan Clem Bittremieux

 

Geachte Heer,

Ik kan niet nalaten u even te bedanken voor uw sympathiseerende en zoo helder geschreven kritiek op ‘Het Dwaallicht’ in De Spectator van 15 dezer.

Met de meeste achting

Uw dw.

A. De Ridder

(Willem Elsschot)

737a

Antwerpen, 1·3·1947     Aan Herman Teirlinck

 

Waarde heer en vriend,

Hierbij een gedichtje.

Mocht het niet passen in het kader van het N.Vl. Tijdschrift, stuur het mij dan terug.

Met hartelijke groeten,

A. De Ridder

 

[Bijlage aan borms, versie 1 Maart 1947, zie Brieven, pp.648-649]

738a

Antwerpen, 5·3·1947     Aan Herman Teirlinck

 

Waarde Heer en Vriend,

In het u gezonden gedicht dienen de volgende wijzigingen aangebracht te worden:

1. Eerste strophe, eerste regel:

Ik heb u niet gekend

vervangen door:

Gij zijt mij vreemd geweest,

De reden hiervan is dat de eerste regel van de 6e strophe eindigt op ‘ik heb hem niet gekend’. En ik vind dat in een gedicht van die lengte nooit twee dezelfde uitdrukkingen mogen voorkomen.

2. Laatste strophe, 2e regel:

Eeuwig

vervangen door:

immer

Dus: der oude tyrannie voor immer is voorbij.

Indien niet geschikt, dan reken ik op spoedige terugzending.

Met hartelijke groeten,

A. De Ridder

 

p.s. Ik verzoek u bovendien rechts onder den titel cursief te drukken: Aan Camiel Huysmans.

Eindelijk, om tweemaal aan te voorkomen, verzoek ik U aan borms te wijzigen in het eenvoudige borms.

742 [vult bestaande brief 742 aan met gewijzigd briefhoofd]

Antwerpen, 14 en 15·3·1947     Aan Hubert Lampo

 

Geachte Heer Lampo,

Bij nadere overweging vind ik beter het gedicht dat ik u zond, niet aan Camiel Huysmans op te dragen maar aan den zoon van Borms. Verander dus de opdracht in:

Aan zijn zoon.

Ik had het gedicht eerst aan c.h. opgedragen omdat mij de herinnering aan een heldhaftige manifestatie van c.h. is bijgebleven. Het is echter niet zeker dat hij met een dergelijke opdracht gediend zou zijn. En eigenlijk heeft niemand meer recht op die opdracht dan de zoon van Borms, dunkt mij.

Met hartelijke groeten,

A. De Ridder

 

Ik zou van het gedicht een proef willen ontvangen, want het is mogelijk dat ik op het laatste moment nog een of andere wijziging aanbreng.

 

[Bijlage ‘Definitieve tekst’, versie 15.3.1947, zie Brieven, pp. 652-653]

744a

Antwerpen, 17·3·1947     Aan Hubert Lampo

 

Geachte Heer en Vriend,

Om het Nieuw Vlaamsch Tijdschrift onaangenaamheden en misschien ernstige moeilijkheden te besparen en ook om persoonlijke redenen die u niet interesseeren, heb ik besloten de publicatie van het gedicht borms uit te stellen tot Van Kampen mijn bundeltje gedichten nog eens uitgeeft. Zoodoende zal het op een minder lawaaierige manier het licht zien.

Stuur mij de copieën dus terug, tenzij de particulier Hubert Lampo er genoegen in mocht vinden ze te bewaren onder zijn curiosa.

Met hartelijke groeten,

A. De Ridder

775a

Antwerpen, 9·10·1947     Aan H.J. Pabbruwe

 

Zeer geachte Heer,

Ik ontving uw geacht schrijven van 20 Dec. j.l.

Dat u den naam Laarmans gedragen hebt doet mij meer genoegen dan alle ont-

vangen, of nog te ontvangen, uitnoodigingen. Vreeselijk aardig vind ik het.

Ik maak van deze gelegenheid gebruik om u er op te wijzen dat ik ‘in zaken’ ben en daar ik alleen sta is het mij zéér moeilijk – om niet te zeggen onmoogelijk – naar Holland of Friesland te komen om er een lezing te geven. Laat die zaak – indien dat kan – rusten.1

Van mijn kant wensch ik u een geslaagd eindexamen en een schitterende carrière.

Uw toegenegen

A. De Ridder (W.E.)

920a1

Antwerpen, 4·12·1951     Aan Kitty de Josselin de Jong2

 

Zeer geachte Mevrouw,

Ik dank hartelijk voor uw vriendelijke brief al doet de beleefdheid u wel wat overdrijven. Het verheugt mij zeer dat u zo blij zijt met uw nieuwe woning. Dat moet wel iets uitzonderlijks zijn.

Is het nu niet jammer dat ik nog niet zeker ben op 18 dezer in den Haag aanwezig te kunnen zijn?3 Ik lijd aan een lichte ontsteking van appendice en dikke

darm. De dokters denken dat ik, zonder operatie, over een week genezen zal zijn. In dat geval is alles in orde. Maar ik sta nog al sceptisch tegenover dokters.

Laten wij hopen dat hun voorspelling uitkomt, dan zien wij elkaar weer eens terug.

Met hartelijke groeten,

Uw toegenegen,

A. De Ridder

(W.E.)

929a

Antwerpen, 29·2·1952     Aan Kitty de Josselin de Jong

 

Geachte Mevrouw,

Ik heb uw ‘Vader en Zoon’1 gelezen en voel behoefte u te zeggen dat ik dit werkje in hoge mate apprecieer.

De tegenstelling tussen de twee hoofdpersonnages is meesterlijk in het licht gesteld. De door u in het leven geroepen spanning is zoo sterk dat de lezer – ik tenminste – het volkomen waar vindt ‘dat de kamer ademhaalde’ (pag. 89). Als u nu maar productief blijft, dan is alles goed.

Uw toegenegen

Willem Elsschot

953a [Antwerpen ± 1952]

Aan Kristin van Cauwelaert1     [Ansichtkaart: foto van Elsschot met opdracht]

 

Lieve Kristin,

Wenst u details over mijn leven dan raad ik u het boek ‘Willem Elsschot’ te kopen door Frans Smits. Wordt u per post toegezonden door de Nederlandse Boekhandel, Sint Jacobsmarkt 7, Antwerpen of door de uitgever A. Manteau, Nerviërsstraat 63 Brussel. Inhoud: mijn levensgeschiedenis en kritieken. Het boek is helaas niet goedkoop. ± 125 fr.

Een verhaaltje (mijn laatste) dat ik u aanraad te kopen is ‘Het Dwaallicht’. Dat kan hoogstens 50 fr. kosten denk ik. Te koop Ned. Boekhandel (adres boven) Ik zelf

bezit geen enkel boek van mij anders zond ik het u.

Wegens ziekte kon ik u niet eerder antwoorden.

1032a

Antwerpen, 10·11·1954     Aan Clem Bittremieux

 

Geachte Heer Bittremieux,

Iemand die spijt zal hebben niet uitgenodigd te zijn bij de hulde aan Jan v. Nylen1 is zijn beste vriend, beeldhouwer Frans Claessens, Haant 13, Tel. 38.31.28 Antwerpen. Indien U hem morgen vroeg omstreeks 9 uur of op het middaguur telefoneert kunt U dat nog in orde brengen. Misschien schrikt hij terug voor de onkosten maar de invitatie zal hem zeker veel plezier doen.

Met vriendelijke groeten,

A. De Ridder

 

In het restaurant van de Grote Markt beschikt men over een zéér mooi en gezellig zaaltje op de eerste verdieping met zicht op Stadhuis en Grote Markt.2 Dat zaaltje zal prima zijn indien U het tijdig bespreekt. Denk ook aan de vrouw van Jan, want zonder haar krijgt u hem niet mee, vrees ik.

1032b

Antwerpen, 12·11·1954 (12.34 u.]     Aan Clem Bittremieux     [Telegram]

 

claessens komt mede dus een man meer op het diner / verwittig restaurateur = deridder +

1032c

Antwerpen, 12·11·1954 (13.30 u.)     Aan Clem Bittremieux     [Telegram]

 

claessens komt niet mede = deridder +

1032d

Antwerpen, 12·11·1954     Aan Clem Bittremieux

 

Geachte Heer,

F. Claessens komt niet. Het aantal aanzittenden blijft dus ongewijzigd.1

Hartelijke groeten

A. De Ridder

1165a

Antwerpen, 28·11·1957     Aan xxx

 

Chère Madame,

C’est bien cela. Je suis un cousin d’Eugénie1 et votre lettre ne contient aucune erreur. Elle doit vraiment avoir pensé à moi de temps en temps pour avoir pu vous transmettre tant de souvenirs, tous conformes aux événements de mon passé. Je regrette amèrement de ne pas avoir su où elle vivait, sans quoi je lui aurais certainement rendu visite de temps à autre.2

Je vous remercie pour la sympathie que respira votre lettre et je vous félicite d’être courageusement à la tête d’une brigade de huit enfants, alors que nous n’en avons que six.

Remerciez votre fils de ma part pour l’intérêt qui’il porte à mon oeuvre et croyezmoi, chère Madame,

votre respectueux

Willem Elsschot

(A. De Ridder)

*1165a

Antwerpen, 28·11·1957     Aan xxx     [Vertaling Marianne Kaas]

 

Geachte Mevrouw,

Inderdaad, ik ben een neef van Eugénie en uw brief behelst geen enkele onjuistheid. Zij moet werkelijk wel af en toe aan mij hebben gedacht om in staat te zijn geweest zovele herinneringen aan u door te geven die alle overeenstemmen met de gebeurtenissen uit mijn verleden. Ik betreur het bitter dat ik niet heb geweten waar ze woonde, anders zou ik haar beslist van tijd tot tijd eens hebben bezocht.

Ik dank u voor de sympathie die uit uw brief sprak en ik complimenteer u ermee dat u zo dapper een brigade van acht kinderen aanvoert, terwijl wij er maar zes hebben.

Wilt uw zoon namens mij danken voor het belang dat hij in mijn werk stelt, en weest overtuigd, geachte Mevrouw, dat ik ben

uw dienstwillige dienaar

Willem Elsschot

(A. De Ridder)

1281a

[Antwerpen, ±31·5·1960]     Aan Clem Bittremieux     [Visitekaartje]

 

Geachte Confrater,

Hartelijk dank voor uw zéér interessante bespiegelingen over mijn verzen. Uw bijdrage aan het Hollands Weekblad1 heeft mij ten zeerste verheugd, als komende van iemand die begrijpt.

Uw toegenegen

Willem Elsschot

Kees Mercks+
Een bierslempende Icarus
Persoonlijke mythen rond Bohumil Hrabal

Een bericht uit de Tsjechische krant dnes, van 4 februari 1997:

 

Bohumil Hrabal, een van de grootste schrijvers die de Tsjechische literatuur ooit heeft gehad, is gistermiddag tragisch om het leven gekomen in het Praagse ziekenhuis Bulovka. Volgens ooggetuigen die het zagen gebeuren vanuit het gebouw ertegenover, is Hrabal van de vijfde verdieping van de orthopedische kliniek waar hij was opgenomen, uit het raam gevallen hij het voeren van duiven. Hij wilde het voer op een brede vensterbank strooien, hij schoof een tafel aan die weggleed, waardoor de schrijver naar buiten viel. De val op het trottoir maakte een direct einde aan Hrabals leven.

 

Meteen gonsde het van de geruchten dat dit geen toeval kon zijn, dat deze dood te mooi was om waar te zijn. Het zou wellicht eerder gaan om een zelfgekozen dood, een waarbij Hrabal in stijl uit het leven zou zijn gestapt. De brt-redacteur die mij hierover voor de radio ondervroeg, had het zelfs over een stunt, evenals Piet de Moor in Vrij Nederland.

Dit soort meningen over het einde van Hrabals leven missen natuurlijk ook niet elke grond. Ze beantwoorden aan de (terechte) romantische visie dat Hrabal leefde om te schrijven en schreef om het leven aan te kunnen. Zelden vinden we in zijn omvangrijk oeuvre – voorlopig negentien delen verzameld werk – een passage die puur fictief is. Zelfs de namen van de personages worden in de regel gewoon gehandhaafd, wat hem een keer voor de rechter bracht toen iemand die er in zijn ogen minder fraai was afgekomen, genoegdoening eiste. Het geval werd in der minne geschikt, dat wil zeggen dat de eiser een flink douceurtje werd aangeboden.

De mythe van de echte man

Die versmelting van leven en werk gaf voedsel aan de mythe van de macho die zich rond Hrabal vormde. Te beginnen in de jaren vijftig, de jaren van het stalinisme in Tsjechoslowakije, toen hij zich als bohémien-proletariër afficheerde, wat toentertijd niet automatisch een vrijbrief gaf om te publiceren. Hij werkte eerst in de ijzergieterij Poldi in Kladno. Met verliefde blik lonkte hij naar het reclamebord, een meisjeskopje ‘met geflambeerde lokken’. Hij liep er rond in overall en in zijn zak stak een filosofisch citatenboek waarin hij las als daar maar even tijd voor was. En hij genoot er van het arbeidersjargon en van de talloze objets trouvés die er op de storthopen lagen en die uitgezocht moesten worden om te worden omgesmolten. Omdat hij ook altijd in nauw contact stond met beeldende kunstenaars, met name surrealistisch-georiënteerden, was het verblijf bij Poldi althans vanuit dit oogpunt een paradijs. Zijn contacten met de filmwereld zorgden er voor dat we die periode uitgewerkt zien in de film Leeuweriken aan een draadje (1969) van Jiří Menzel, die ook verschillend ander werk van Hrabal verfilmde.

Door een bijna-noodlottig ongeval – Hrabal kreeg een zwaar stuk ijzer dat uit een strop schoot tegen zijn hoofd – moest hij van emplooi veranderen en vond dat in een depot voor oud papier in Praag, aan de Spálená. Het concrete materiaal dat ook daar in bergen aanwezig was en waar iets bijzonders mee kon worden gedaan, bestond nu uit de meest uiteenlopende boeken die hij samen met een smeerboel aan afvalpapier, bloederig slagerspapier en karton, met af en toe een baksteen ertussen, zomaar in zijn keldertje geworpen kreeg en die hij samen met zijn maat Haňta tot balen verwerkte. Door ze van fraaie reproducties van schilderijen te voorzien, die eveneens met het oud papier meekwamen, en door een speciaal geliefd literair werkje in hun binnenste te verstoppen, smolt hij die balen om tot ware artefacten. Deze episode vinden we terug in Hrabals novelle Al te luide eenzaamheid. De bohémien-staalarbeider had zich getransformeerd tot bohémien-letterverwerker en noemde zich naar zijn medewerker Haňta…

Daar, in die zompige ruimte, raakte hij zelf geheel geïmpregneerd van alles wat door zijn handen gleed en waar hij ontroerd bij bleef stilstaan. Om te voorkomen dat hij stapelgek werd van al die filosofische gedachten en encyclopedische kennis, zocht hij zijn toevlucht tot het bier. Bier behoort vanzelfsprekend tot de attributen die bij een echte kerel passen, maar bij Hrabal is bier niet zomaar een pilsje maar een levenselixer, het moet gedronken worden om niet aan het leven kapot te gaan. Bierdrinken is voor hem een cultus, een ritueel, en vormt een onlosmakelijk onderdeel van de mythe-Hrabal. Geen wonder wanneer je in een echt bierland bent geboren, waar het bier in allerlei soorten en maten wordt gebrouwen.

Bier kende hij al in zijn jeugd – hij werd geboren in 1914 – want zijn moeder trouwde met een bedrijfsleider op een brouwerij in het plaatsje Nymburk aan de Elbe. Vele van zijn jeugdherinneringen zijn daarom verweven met de brouwerij, zoals we kunnen lezen in Gekortwiekt en Het stadje waar de tijd stil is blijven staan. We zien

hem daarin als een schuw jongetje dat gauw geïmponeerd is door de wereld van de schippers en matrozen, de macho’s met hun tatoeages, of door de grote wereld van verfijnde, dandy-achtige mannen die achteloos vrouwen om hun vinger winden. De hoofdpersoon voelt in de regel het sterke verlangen tot die mannenwereld te mogen behoren, maar dat eindigt meestal in een bizarre mislukking, een groteske:

elke zandschipper had armen met ankers en juffies erop getatoeëerd en één zandschipper betoverde me helemaal, die had een getatoeëerd bootje op zijn borst, een zeilscheepje, ik keek ernaar en mijn ogen schoten vol tranen, niet door huilen, maar door het inzicht en besef dat ik ook zo’n bootje op mijn borst moest laten tatoeëren, dat ik zonder zo’n bootje niet kon leven, dat zo’n bootje je moest verwarmen, dat het een embleem was van je ziel… (Het stadje, p. 7)

Bloedserieus bedoeld, eindigt het natuurlijk met een zeperd, zoals de tafel waar je bent opgeklommen, omkiepert: het kind wordt door de mannen in de maling genomen. In plaats van met een onschuldig bootje op zijn maagdelijk lijfje keert hij met een tatoeage van een meisje met blote borsten naar zijn ouderlijk huis terug…, waar hij zich tegenover zijn ouders onmetelijk diep voor schaamt. Hij kan wel door de grond zakken. Bereikt werd het tegendeel van wat zo vurig werd beoogd…

Uniformen vormen nog zo’n attribuut van het man-zijn. Voorliefde voor uniformen komen we al tegen wanneer Hrabal tijdens de oorlog perronchef wordt op een piepklein stationnetje in de buurt van het stadje met de brouwerij. Weerslag van die episode vinden we in zijn succesvol verfilmde (en met een Oscar bekroonde) Zwaarbewaakte treinen (1966). Maar ook uniformen zullen niet baten. Als zijn pogingen om meisjes te versieren falen, raakt hij daar zo gedeprimeerd van dat hij zich in een anoniem hotelletje de polsen doorsnijdt. Het loopt echter niet fataal af, doordat een metselaar het ziet en de jongen redt.

en ik keek hoe het bloed langzaam uit me begon te lopen, hoe roze van kleur het water werd, maar hoe duidelijk waarneembaar dat rode bloed bleef stromen, net alsof iemand vanuit mijn pols een lang en elastisch verbandgaas van dansende sluiertjes trok… (Zwaarbewaakte treinen, vert. Hans Krijt, 1967, p. 36)

Het thema van de zelfmoord of zelfdoding – als uitvloeisel van een mislukte poging tot leven – komen we hier voor het eerst in het werk van Hrabal tegen. Het keert terug in het al eerder genoemde Al te luide eenzaamheid. Daarin wordt heel Praag in een baal gestopt en verdwijnt zo het heelal in. De ultieme baal wordt die waar in het hart de meester zelf zou rusten. Daar gaan bespiegelingen aan vooraf over de dood (in bad) die Seneca en andere coryfeeën uit de wereldcultuur hadden gekozen. Ook de bak waarin het oud papier eerder tot baal werd geperst, heeft de vorm van een kuip. Haňta stapt in die bak, die trog, dat graf (of is het toch de moederschoot?) en drukt zelfde fatale rode en groene knop in.

ik kies hier net als Seneca, net als Socrates, ik kies in mijn eigen pletpers, in mijn eigen kelder, voor mijn eigen val die verrijzenis is, en ook al drukt de wand van mijn pers tegen mijn kin en nog verder, ik laat me mijn Paradijs niet uitjagen… (Al te luide eenzaamheid, p. 93-94)

De mythe van de gouden tijger

En zo zat ik in De Gouden Tijger en dacht daar na, zoals altijd… als de goden me welgevallig waren, dan zou ik bij een glas pils de pijp uit willen gaan… (‘De toverfluit’, in: De Tweede Ronde, Winter 1990, p. 122)

De Gouden Tijger is een kroeg, een biercafé, in het hartje van Praag, halverwege de Karelsbrug en het Oudestadsplein, in een straatje dat naar de Tsjechische hervormer Jan Hus is vernoemd. Jarenlang kwam Hrabal daar met zijn vrienden. Hij had er zijn eigen stamtafel, achter in een nis, zodat alle aanwezigen in de gelagkamer hem en zijn vrienden konden zien. Ik denk niet dat daar ooit iemand op die bewuste dinsdagen kwam die niet ook een glimp van Hrabal wilde opvangen of althans zich van zijn aanwezigheid terdege bewust was.

Aanvankelijk zat Hrabal daar altijd met een groep ‘losse’ vrienden, vaak ambachtslieden, met wie hij met intens plezier over hun vak sprak en over de speciale termen die ze daarbij hanteerden of de bijzondere dingen die ze daarbij deden. In de laatste jaren, vooral na de Fluwelen Revolutie, kwamen er ook anderen, met name uit de kring van de ‘uitgeverij’ (Praagse imaginatie), die het eerder genoemde verzamelde werk uitgeeft. Hrabal zat daar meestal met naar voren gekamde haartjes om zijn kaalheid te verbergen en met de blik in zichzelf gekeerd of op de tafel gericht. Hij praatte zacht of soms de hele avond niet, wat niet betekende dat hij het niet naar zijn zin had. Hij dronk er zijn biertje, at er zijn gebakken leverworst of goulash en genoot van de ambiance.

Natuurlijk was hij goed bekend met het bedienend personeel, dat hem met egards behandelde en van hem flinke fooien ontving. Ook betaalde hij als grand seigneur-schrijver de rekeningen van de anderen die aan de stamtafel zaten. Af en toe kwamen er uit het publiek mensen op hem af die een boek wilden laten signeren of hem iets wilden vragen of zelfs om een financiële ondersteuning van een goed doel verzochten. In dat geval werd de kring ingeschakeld: Hebben we genoeg in kas? Zo ja, akkoord! Hij was gul genoeg en hij had waarschijnlijk wel miljonair kunnen zijn, als hij het meeste kapitaal niet direct had uitgegeven.

Door die geregelde dinsdagsessies – en ik kan uit eigen waarneming verzekeren dat er geen ziel meer in het café bij kon als de Meester er was – werd De Gouden Tijger de lokaliteit waar de biercultus wel plaats móest vinden. Dat is natuurlijk sterk overdreven, er waren meer dagen in de week en meer cafés waar Hrabal kwam, maar de dinsdagen waren voor De Gouden Tijger en daar werd aan Hrabals tafel flink ingenomen.

Het thema bierdrinken loopt dwars door Hrabals hele oeuvre, en het is wellicht niet onaardig om hier alvast een voorproefje te geven van zijn nieuwe boek Vita nuova (waarvan de vertaling dit najaar zal verschijnen). Hierin wordt het achteroverslaan van bier gelijkgesteld aan de eucharistie, wat een reden bleek voor de Duitse uitgever om dat hoofdstukje in de vertaling maar weg te laten.

De nu al beruchte passage begint treffend met de opmerking dat Hrabal er niet van houdt zijn vakantie in ene op te nemen, maar dat hij liever af en toe een snipperdag neemt. Die dagen heeft hij dan steeds opnieuw dat heerlijke vakantiegevoel. Hij gebruikt ze uiteraard voor cafébezoek en kiest een zodanige route dat overal waar hij een biertje neemt, het zonlicht door de ramen naar binnen valt. Alle handelingen rond het bier krijgen dan een sacraal karakter, waarbij de omgeving meeverandert: de bierpomp en tinnen spoelbak glinsteren in een waas van rook, de tapkelner draagt een wit habijt en

leek op aartsengel Gabriël en engeltjes brachten het bier rond maar dat zijn geen biertjes dat is de heilige eucharistie en die eigenaar in wit habijt dat moet de heilige Petrus zijn (…) en de bierdrinkers dat waren gelovigen (…) en zij ontvingen het lichaam en het bloed des Heeren in de gedaante van pittig pils en roomzacht schuim….

En zo vervolgt hij zijn kroegentocht en bezoekt op één dag een stuk of vijftien gelegenheden, en als hij daar telkens een of twee biertjes (van een halve liter) dronk, dan kon het zo uitkomen dat hij er aan het einde van de dag tussen de twintig en dertig had verorberd… Tussen de tien en vijftien liter… Ik herinner me hoe ik op een van mijn eerste bezoeken aan Praag tussen de middag in een kroegje belandde en daar plaatsnam aan een klein tafeltje waaraan een Tsjechische arbeider zijn biertje dronk. Toen hij wilde opstappen, toonde hij de ober om te betalen zijn volgekraste bierviltje. Ook toen leverde een ruwe schatting zo’n twintig biertjes op… Het bestaat dus.

Ook elders in Hrabals werk treffen we die obsessieve Å vejkiaanse strooptochten aan en ergens moet een prachtige passage staan waarin iemand eveneens zo’n hoeveelheid achterover heeft geslagen dat er in hem een ‘bierzuil’ is gegroeid. Wanneer hij na enige tijd wat ruimte wil gaan maken door wat bier uit zijn lichaam weg te laten vloeien en opstaat om naar het pissoir te gaan, komt hij in botsing met de deut die van de andere kant door een kelner wordt geopend. De ‘bierzuil’ houdt het dan niet meer en verandert in een bierfontein die het slachtoffer uit de mond spuit…

In De Gouden Tijger was Hrabal meestal de vriendelijkheid zelve, maar hij kon soms ook heel nukkig overkomen, zo niet ronduit schofferend. Zelf liep ik hem een keer tegen het lijf voor De Gouden Tijger, die echter gesloten was. Hij werd vreselijk boos. Het was Zijn Tijger en het was Zijn Dag. Ik stelde hem toen voor naar een ander café te gaan om even te praten en ik bood hem mijn arm, want hij

liep schoorvoetend over de met ijsen sneeuwrichels verraderlijk gladde straatweg. Dat had ik nooit mogen doen: hem voor een oude, hulpeloze man aanzien (die hij was). Sodemieter op! luidde zijn commentaar en ik heb me dat toen niet tweemaal laten zeggen.

Gênant waren de scènes die hij maakte met Susanna Roth, die niet alleen zijn Zwitserse vertaalster en jarenlang zijn agente in het Westen was, maar die ook jarenlang zeer nauw bevriend met hem is geweest en hem op vele reizen, waar hij zich vaak onmogelijk gedroeg, heeft begeleid. Ook haar maakte hij en plein public uit voor rotte vis.

Berucht werd de scène die ontstond tijdens de generale repetitie voor het bezoek dat president Clinton samen met zijn Tsjechische ambtgenoot Havel zou brengen aan De Gouden Tijger. Gastvrouwe was een mollige actrice met een flink decolleté, waar hij niet af kon blijven. Toen ze zich dat niet liet welgevallen, beet hij haar iets uiterst vulgairs toe. Toen de kranten daar schande van spraken, reageerde hij daar volgens een krantenstukje als volgt op: ‘Hoezo vulgair, kent u dan niet het volksliedje: “In Praag-Žižkov hangt in een agaat/een kut midden in een spagaat”. Daar stoort zich toch ook niemand aan?…’

 

Vooral in de laatste fase van zijn leven produceerde hij geen langere teksten meer, hij bedreef literaire journalistiek en schreef op zijn fraaie en rabiate wijze over ‘koetjes en kalfjes’. Hij vertederde en choqueerde vooral in de brieven aan Dubenka, een jonge Amerikaanse aan wie hij kond deed van zijn wel en wee na de Fluwelen Revolutie van 1990.

Die turbulente tijd was voor hem des te wranger omdat hij de herwonnen vrijheid met een groot schuldgevoel tegemoet moest treden. In het midden van de jaren zeventig had hij zich namelijk door de Tsjechische politici laten verleiden mee te doen aan de officiële cultuur, omdat die anders geheel verstoken zou blijven van grote namen: goede schrijvers emigreerden of gingen ondergronds. Hrabal kon zich het schrijven (en dus ook het leven) niet voorstellen zonder publiek. Hij was juist hersteld van een ernstige ziekte die hem op de somberste gedachten had gebracht. Hij liet zich zelfs half verzonken tussen de graven op een kerkhof fotograferen en in het nawoord bij Het stadje probeert hij zich op te zwepen tot nieuw werk, tot nieuwe actie, zo radicaal als Pollock c.s. dat ooit in de beeldende kunst met hun action painting hadden gedaan:

Ik leg de lat zo hoog dat deze in het flonkerend azuur verdwijnt, omdat voor waartoe ik een poging ga wagen, het bewuste met het onderbewuste verbinden, het vitale met het existentiële, het ding als uiterlijk en als innerlijk model opheffen – omdat daarvoor een sprong nodig is (…), een duik in het gravitatieveld van de emotionaliteit. Vooruit, dat tegemoet wat nog niet is. (Het stadje, p. 136)

De mythe van de val

Hrabal was gek op dieren, omdat zij, anders dan mensen, zonder schuld zijn en eeuwig het slachtoffer van de mens. Hij reisde vrijwel dagelijks van zijn Praagse woning naar Kersko om aldaar de zwerfkatten te voeren en toen dat niet meer mogelijk was, omdat hij daar fysiek niet meer toe in staat was, ging hij er maar vanuit dat een goede boswachter zich van zijn taak zou kwijten. Als poezen hadden kunnen vliegen, dan waren zij het misschien geweest die voor het slotakkoord van Hrabals leven hadden gezorgd. Het werden evenwel duiven en ook die hebben hun bijzondere betekenis. Niet alleen werd de Tsjechen door de cultuurfilosoof Herder ooit een duivenkarakter aangemeten, ook de Heilige Geest pleegt via een duifje over ons neder te dalen. Hrabal viel dus al duivenvoerend, hoewel sommigen beweren dat de duiven hem hebben meegevoerd. Fysiek viel hij – waarschijnlijk per ongeluk – naar beneden, maar zijn geest steeg omhoog, en zo werd zijn val, zijn sprong, een ware verrijzenis.

Wellicht ook per ongeluk fataal was de sprong die Hrabals boezemvriend de schilder Vladimír Boudník maakte. Boudník, ofte wel de ‘tedere barbaar’ uit het gelijknamige boek, leed aan strangulatiedwang en werd keer op keer op het nippertje gered, totdat het op sinterklaasavond 1968 fout ging. Per ongeluk? De politieke sfeer was uiterst gespannen, zo’n paar maanden na de gewelddadige inval die een einde moest maken aan de Praagse Lente. Velen konden toen de verwachting van een nieuwe periode van communistische onderdrukking niet aan en vluchtten, emigreerden. Sommigen pleegden ook zelfmoord. Bij Boudník was er geen politieke motivatie, veeleer zal de algemene depressiviteit gevoed zijn door de inktzwarte winter.

…deed Vladimír een experiment met zichzelf en op zichzelf, niet vermoedend (…) dat de laatste schakel van de causaliteitsketen niet in de te verwachten ring vast zou haken… en de deurklink klikte bedrieglijk… en het koord dat zijn keel dichtsnoerde, snoerde zich nog vaster… (…) en zo dook Vladimír regelrecht van de dam van de tegenwoordige tijd in het hart der eeuwigheid. (De tedere barbaar, p. 16)

Het motief van de sprong of duik komt ontelbaar vaak voor in het werk van Hrabal, meestal in een minder fatale context dan we nu geneigd zijn aan te nemen. Een fraai voorbeeld zijn de naar beneden fladderende kleren die de gestalte van een mens aannemen, in Ik heb de koning van Engeland bediend. Daar komen we ook het thema van de verrijzenis tegen: rokkostuums die bij de kleermaker op ballons wor-

den opgehangen en zo naar het plafond worden gestuurd. Ook is er de duik in de vorm van een tochtje langs een kabel waarbij de ‘ik’ op zijn kop vlak over het wateroppervlak van een meer scheert en de wereld vanuit die vreemde hoek observeert.

De duik heeft immers een aantal attractieve kanten: je raakt los van de aarde, het lijkt even of je ten hemel stijgt, vervolgens zie je de wereld weer onder je, maar een tikje verschoven, doordat de hoek anders wordt dan de gewone waaronder we de wereld plegen te beschouwen. Hrabal had het ook over zijn ogen, waarvan er een ‘verschoven’ zou zijn, alsof hij daardoor de wereld op een andere manier ervoer dan iemand met gewone ogen. Hij zag de parels die er verscholen lagen en die anderen niet opmerkten.

Geen wonder ook dat zijn eerste verhalenbundel daarom Pareltje op de bodem (1963) heet. Die titel herbergt tegelijk al een tweede aspect van Hrabals esthetiek, de andere kant van het schone. Ging het destijds vooral om het zichtbaar maken van het schone (‘pareltje’) in een grauwe post-stalinistische wereld, later werd die ‘bodem’ (‘dno’) steeds dramatischer. In het Tsjechisch ben je (zit je) ‘op de bodem’ waar we in het Nederlands ‘in de put’ zeggen. Maar ‘bodem’ wordt uiteraard ook in de letterlijke betekenis van ‘vloer’ gebruikt. Bij voorbeeld in Trouwpartijen (1995), waar dr Hrabal letterlijk de vloer van zijn woninkje nauwgezet schrobt. Tegelijkertijd is hij door een zuippartij (die ze ook trouwpartij noemen) van de vorige avond dusdanig gebroken dat hij op die vloer/bodem totaal in de put is. Op dat cruciale moment (de ‘nulsituatie’), waarbij de twee betekenissen, de letterlijke en de figuurlijke, van het woordje ‘dno’ opeens om de voorrang strijden, weet Hrabal dan via die diepste ontreddering en ontzetting weer nieuwe inspiratie op te doen, zodat het negatieve in iets positiefs wordt omgezet, een val in een verrijzenis en een nederlaag in een zege. Zo gesteld was Hrabal geen aartspessimist.

Een volgende betekenis diende zich aan toen Hrabal de laatste jaren aan jicht (‘dna’) begon te lijden. Naast de pijn die hij al leed aan de wereld, aan de dood van zijn naasten, met name die van zijn vrouw Pipsi, werd zijn grillige humeur nu ook bepaald door reumatische pijnen in botten en gewrichten, waardoor hij steeds slechter begon te lopen. Om enigszins sociable te worden moesten er eerst een paar borrels achteroverges lagen worden. Pas dan voelde Hrabal zich minder wetterkrank en enigszins opgewassen tegen het leven.

Het meest pregnant komt de val/sprong/duik naar voren in een verschrikkelijk mooi, depressief stuk proza dat Hrabal in 1989 schreef: het eerder genoemde verhaal ‘De toverfluit’. Eerst beschrijft hij hoe hij niet in staat is zichzelf in de spiegel te bekijken: liever scheert hij zich ’s morgens maar om het hoekje in de donkere gang… Onderweg van zijn Praagse woning op de vijfde verdieping (!) van een flatgebouw naar zijn poezen, zijn kinderen, in Kersko vallen hem de somberste gedachten in:

hoe vaak heb ik niet van de vijfde verdieping willen springen, van die woning van me waar elk kamertje me zeer doet, maar altijd redt mijn beschermengel me op het laatste moment… (‘De toverfluit’, p. 115)

Die vijfde verdieping wordt een soort obsessie voor hem: in de loop van het stuk blijkt ook doctor Franz Kafka van de vijfde verdieping te hebben willen springen, en wel van het zogeheten Maison Oppelt, op het Oudestadsplein. Maar ook hij werd beschermd door een engeltje. En wat te zeggen van Malte Laurids Brigge (Rilke) die in Parijs al net zo’n somber plan koesterde. ‘Ook Brigge deed de hele wereld zeer en Rainer Maria Rilke dus ook.’ (p. 115).

Hrabal had echter het ongelooflijke vermogen om zelfs zo’n supergevoelig moment te ironiseren. De dronkaards in de kroeg fluisteren hem hun levenscredo in: ‘’s Ochtends zelfmoord, de rest van de morgen werken, tussen de middag lunchen in de kantine, ’s middags nog een beetje sappelen en dan zit ik alweer hier in Brčálka, bijgenaamd Het Groene Lab, en drink daar de ene pils na de andere, aan één stuk door, (…) en dan ’s ochtends zelfmoord enzovoort…’ (p. 116)

Even verderop in de tekst staat dan een opmerking die ook al nauwelijks te geloven is. De dronkaard (meervoud is enkelvoud geworden, de dronkaard blijkt Hrabals alter ego) zegt tegen (die ene) Hrabal dat hij erbij zit als ‘een gewonde duif’ en dan herinnert (die ene) Hrabal zich dat een op het asfalt doodgereden duif er altijd, voordat een autoband hem platwalst, zo wonderschoon in zijn dood bij ligt… (p. 116)

Precies zo troffen omstanders Hrabal aan na zijn – waarschijnlijk in gedachten, literair, weliswaar gewenste, maar nooit fysiek aangedurfde – defenestratie. Vermoedelijk heeft een slapstick-achtige ‘faux pas’, een onhandige struikeling, hem de das omgedaan, maar het blijft gissen of daar ooit opzet bij in het spel is geweest, zoals dat ook nooit bewezen had kunnen worden bij de ‘tedere barbaar’.

Hrabals behandelend arts Pavel Dungl had die morgen nog heel genoeglijk met hem staan praten en ze hadden afgesproken ’s avonds samen een biertje te drinken. Maar wat zegt dat? Ook al niets, zelfmoorden plegen zeer onverwachts te gebeuren. Ook de op een of andere wijze aangekondigde… Hrabals vriendenkring gaat er weldegelijk vanuit dat de sprong geen ongelukje was. Al lang hadden ze ‘iets’ verwacht, want zo kon het niet langer doorgaan. Wel was men verrast door zijn moed het zo te doen als hij het had gedaan. Tot op het laatste moment heeft Hrabal misschien willen bewijzen dat hij niet dat schuchtere jongetje was, maar een echte vent.