Archief: DBNL

Anthony P. Dekker+
Het uitzicht op voleinding
De verzwegen gedichten van A. Alberts

Is de schrijver A. Alberts ooit jong geweest? In 1952 – hij was toen al 41 – zag zijn debuut, de verhalenbundel De eilanden, het licht. Sindsdien verschenen er van zijn hand zowel verhalenbundels als romans. Daaronder bevinden zich min of meer autobiografische werken als De bomen (1953, over zijn kindertijd) en de magistrate, ultra-korte roman De honden jagen niet meer (1979, over zijn familie), benevens historische romans als Het zand voor de kust van Aveiro (1982), De zilveren kogel (1984) en Venster op het Buitenhof (1987). Op zoek naar biografische feiten stuitte ik in de nagelaten papieren van prof. F.C. Gerretson op jeugdwerk van Alberts waarover de schrijver nooit gerept had. Het betreft onder meer gedichten, die Alberts zijn mentor Gerretson vlak na de oorlog ter beoordeling voorlegde en die nimmer gepubliceerd zijn. Ze werpen nieuw licht op zijn ‘uit het niets’ komende debuut. Voor literatuurkenners moge al snel duidelijk zijn dat de hervonden en hieronder voor de eerste maal gepubliceerde gedichten onrijp zijn, voor Alberts-adepten is publicatie ervan een must. Toen Alberts zelf de verzen na bijna zestig jaar, op zijn drieëntachtigste, onder ogen kreeg, was hij stomverbaasd. ‘Dat ik toch zo onder de invloed van Roland Holst was,’ verzuchtte hij tegenover zijn vrouw. Later nog, een beetje beschaamd, noemde hij ze ook wet ‘ulevellen-gedichten’. Niettemin gaat het hier om vintage Alberts, waarin alle vertrouwde thema’s – de weemoed, de binding met vervlogen tijden, de altijd afwezige hoofdpersoon – hun plaats hebben.

 

In 1987 werd ik toegelaten tot de burelen van een regionaal rooms dagblad. Met ten hemel geslagen blik deelde de hoofdredacteur mij mede dat zijn leven niet over rozen ging. Hij gaf mij nog een aantal wijze vermaningen mee en duwde me vervolgens met onzichtbare hand zijn kantoor uit, de redactie op. Tot mijn spijt heb ik zijn levensweg niet kunnen verlichten. Gaven mijn luchthartige, en vooral uitvoerige, bijzinnen al reden tot zorg, binnen een week of drie had ik al slaande ruzie met een bisschop. Het was een wapenfeit waarvoor mijn bedeesde collega’s mij in de kantine lof toezwaaiden. Een vast dienstverband kon ik nu evenwel vergeten, zoveel was duidelijk. In de dagen die mij nog restten, besloot ik onder laf excuus

van een interview bij iedereen over de vloer te komen die mijn interesse had. Mijn literaire helden waren Michail Boelgakov en A. Alberts. Omdat ik was toegevoegd aan de stadsredactie, bleek de in Moskou woonachtige Boelgakov te ver voor mij. Bovendien was hij dood. Nu wilde het toeval dat Uitgeverij G.A. van Oorschot toen juist de jongste roman van A. Alberts publiceerde: Venster op het Buitenhof. Voor een Haagse krant was dit een acceptabel onderwerp. Onder de strikte voorwaarde dat ik zou afzien van elk inhoudelijk of literair oordeel (dat per slot de kunstredactie toekwam), mocht ik afreizen naar ‘schrijvers woonstee in Blaricum. De 77-jarige schrijver goot aldaar net wat verse thee in een brabantsbontenkopje. ‘Meneer Alberts,’ vroeg ik, ‘heeft U ook gedichten geschreven?’ Hij zette zich aan de keukentafel en tuurde naar buiten. Ik dacht dat hij de vraag niet gehoord had.

‘Gedichten? Nee, god nee, nee, nee.’

 

Alberts hield van stoer doen. Nee, hij vond het niet erg dat zijn boeken maar kleine oplagen hadden, vertelde hij de heren van de pers meermaals. ‘Ach, dat schrijven, dat doe ik maar zo’n beetje.’ Hij wekte graag de indruk een broodschrijver te zijn. ‘U moet weten, het is toch zo’n tienduizend gulden per jaar. Dat kan ik best gebruiken hoor, ja, ja, ja.’ In feite was alles wat hij zei erop gericht te verhullen dat hij van jongs af aan wilde schrijven en daarvoor de erkenning wilde hebben die hem toekwam. Die erkenning zou pas enkele maanden voor zijn dood in 1995 komen: de P.C. Hooftprijs. Als hem gevraagd werd hoe hij tot het schrijven was gekomen, antwoordde hij steevast dat hij het vertellen geleerd had in Indië. In 1939 werd hij als ambtenaar gestationeerd op Madoera en uiteindelijk kwam ook hij terecht in een jappenkamp. De vertelcultuur was daar heel belangrijk. Zijn moeder was tijdens de oorlog uit Den Haag geëvacueerd naar het Groningse Appingedam. Het was daar dat Alberts, inmiddels gerepatrieerd, zijn eerste verhaal, ‘Groen’, zou hebben geschreven. ‘Ik verveelde me daar nogal, en alles was daar groen, allemaal gras. Dus toen schreef ik maar wat.’ Het verhaal werd gepubliceerd in Libertinage en zou later het openingsverhaal worden van zijn bundel De eilanden, die in 1952 bij Van Oorschot verscheen. Tot zover zijn eigen mythe. Het ware verhaal van zijn eerste schreden op het schrijverspad was anders. Natuurlijk heeft ook de schrijver Alberts een weg van literaire aspiraties en probeersels afgelegd.

 

A. Alberts – Bert voor vrienden – heeft boeken geschreven waarin veel gebeurt, regelrechte avonturenromans en boeken waarin nagenoeg niets gebeurt. Uiteraard is het naar goed vaderlands-literair-historisch gebruik bon ton een voorkeur te hebben voor de laatste categorie. Er zijn artikelen en essays geschreven, voor het gevoel van de lezer zelfs vele malen dikker dan de boeken zelf, die ons verklaren waarom juist die boeken zo goed en groots zijn. Uit het oogpunt van ‘lezerswerving’ verspilde moeite, hoe juist en belangwekkend die beschouwingen ook zijn mogen. De boeken van Albert Alberts draaien om de weemoed van de eenling. Hij

put zich niet uit om de beweegredenen en emoties van zijn personages uit de doeken te doen. Immers, geen lezer die zich bewust is van zijn eigen innerlijk, heeft die uitleg nodig: ‘Is er niet in ons een geheimzinnige herinnering van een fier geluk, dat wij nooit beleefden?’1 Wij weten wat hen drijft. Alberts leidt ons niet binnen in de woelende geest van de mens, hij laat ons zien waarvan wij ons doorgaans niet bewust zijn: de schijnbaar onbewogen waarneembare werkelijkheid. Hij lijkt welbewust de leverancier van literaire halffabrikaten te willen zijn. Juist daardoor wordt de lezer bij het boek betrokken met een intensiteit die niet voor een diepe droom onderdoet.

Bij Alberts vinden we niet de onthutsende gemaniëreerdheid waarmee het gros van de hedendaagse schrijvers tracht oorspronkelijk te zijn. In de Nederlandse literatuur van nu laten de dikkeboekenschrijvers bovendien geen kans onbenut de magie van het woord om zeep te helpen. Elke sfeerverandering en nuance wordt ons tot op het bot ontleed voorgeschoteld. In een zeldzame neiging tot het formuleren van een poëtica schreef F.B. Hotz onlangs: ‘Wat een schrijver tot schrijver maakt is de kwaliteit van zijn verwoording, en niets anders. Niets. Niet het gegeven, de strekking of de invalshoek maakt het meedelen tot schrijven; het zijn de gekozen woorden, hun rangschikking, en het vervangen van ongewone woorden door gewone. Er is een snort magie die aan een woord in een kalme zin wurgkracht kan geven.’2 Alberts is zo’n magister, evenals Hotz zelf trouwens.

 

Bert Alberts werd geboren op 23 augustus 1911 aan de Kleverparkweg 134 in Haarlem. Hij was de vierde zoon van Jappe Alberts, gezagvoerder van de koopvaardij bij de Maatschappij Nederland, en Jetske de Boer uit Hindeloopen. In 1916 werd nog een broer geboren, Karel. De broers hadden een zus Henriëtte (Jet), die twee jaar ouder was dan Bert. Vader voer op Indië. Telkens was hij drie maanden op zee en dan weer twee weken thuis. In 1917 was er sprake van dat achter het huis aan de Verspronckweg 69, waar de familie inmiddels was gaan wonen, een fabriek gebouwd zou worden. Ook al omdat vader het al tijden zat was om zo dicht bij zijn collega’s te wonen, besloot hij te verhuizen naar Apeldoorn. Na enige tijd een huurhuis betrokken te hebben, liet de familie in 1920 een groot, fraai huis bouwen aan de 2e Beukenlaan. Het huis ligt aan de rand van het bos. Aan de overkant van de toen nog onverharde weg liggen de wildrijke terreinen van Paleis Het Loo. Achter in de tuin speelden de kinderen in de natuurlijke zandbak. Samen met zijn zusje bouwde Albert er zandkastelen en verzon hij grote avonturen die zij met afgebroken takjes als helden in de hoofdrol naspeelden.

In die jaren was Apeldoorn nog veel meer een dorp dan nu, een oord van pension en pensioen. Mede dankzij het feit dat het er voor renteniers erg aantrekkelijk was, bevond zich hier een grote Indische gemeenschap. Veel kinderen van wie de ouders nog in de kolonie werkten, werden bij familie of kennissen in Apeldoorn in de kost gedaan. De hbs had zelfs een aantal Indische parallelklassen. Iedereen had

wel iets met Indië. Je kwam er vandaan of je ging er naartoe. In elk geval had je familieleden en een aantal vrienden in of uit de kolonie. Eens in de zes jaar kregen de Indiëgangers zes maanden verlof in Nederland, wat natuurlijk veel te lang was om een logeerpartijtje gezellig te houden.

 

Op de openbare lagere school leerde Bert zijn vrienden Karel ter Kuile en Dolf Wentholt kennen. Beiden waren ‘Indische jongens’. Hij bleef ze zijn leven lang trouw. Als kind was hij een opvallend lieve jongen, herinnert zijn zus Jet zich. Eens ging hij met vriend Karel en diens vader op – verboden – jacht. Hoewel er streng gecontroleerd werd, was het toen nog mogelijk als burger op de koninklijke jachtterreinen een zwijntje te verschalken. Bert was de jagers uit het oog verloren, toen hij teruglopend naar het hek werd ingehaald door een zwijnenbig. Het beestje was opgejaagd en uitgeput. Ingesloten tussen de jagers en het hek kon het geen kant meer op. Uit medelijden heeft Alberts het dier toen maar over het hek geholpen. Uiteraard kan elke bioloog duiden wat het droeve lot is van een moederloos zwijn, maar het gaat per slot om de geste.

Zoals zijn bewonderaars al verwachten, was hij een stille, in zichzelf gekeerde jongen en geen branieschopper. Maar een doetje was hij ook weer niet. Hij was een fervent voetballer. Met zijn broers of met vrienden moest hij van natte kranten een voetbal maken omdat moeder geen leren bal in huis wilde hebben. Ze was bang dat zus Jet, die nogal jongensachtig was, er ook mee zou spelen, wat natuurlijk niet netjes zou zijn. Het was in die tijd dat Alberts debuteerde, op tienjarige leef-

tijd. In die dagen had de Nieuwe Apeldoornse Courant een ‘children’s corner’, waarin doorgaans uit het Duits vertaalde sprookjesfeuilletons werden afgedrukt. Zo af en toe werden er bijdragen van lezertjes geplaatst, die steevast werden geïntroduceerd als ‘een neefje’ van Ome Hendrik, de redacteur die de raadseltjes bedacht. Van Bert Alberts werden in de jaren 1921-1924 een paar stukjes opgenomen over historische onderwerpen – waaronder een naamloze generaal in de Amerikaanse Burgeroorlog. Toen al maakte hij zich ‘schuldig’ aan het dramatiseren van historische gegevens. Dit literaire middel werd hem later zeer kwalijk genomen, toen hij het toepaste in zijn dissertatie waarin hij koning Willem ii en Baud in geconstrueerde dialoog ten tonele voerde. Kennelijk is het vertellerstalent hem aangeboren: al op jonge leeftijd kon hij heel gemakkelijk voor zich uit fantaseren. Op zondag moesten Bert en Jet met moeder mee naar een oude tante. Bert, die toen nog niet kon lezen, bracht altijd een boek mee. ‘Zal ik een stukje voorlezen?’ vroeg hij dan. Vervolgens legde hij het boek ondersteboven op zijn schoot en begon, terwijl hij deed alsof hij voorlas, een verhaal te vertellen.

Bert dwaalt graag door de bossen rondom Apeldoorn en verdiept zich in verhalen en sagen. Twee van de verzwegen gedichten gaan over zijn jeugd en zijn, gezien hun onuitgewerkte thematiek, waarschijnlijk – elke datering in het manuscript ontbreekt – ook in die tijd ontstaan. ‘Oude Koningen’ gaat over Pomphul, een plek in het bos waar een wildpomp staat om de herten te laven. In ‘Spoken’ is er sprake van het Waltersbergje. Het is de plaats waar de gymlessen van de hbs werden gegeven.

Op de middelbare school is Albert een uitgesproken luie leerling. In maart 1926 verzucht directeur Van der Lee op de rapportkaart: ‘Nederlandsche Taal: de leerling is dom en suf. Met Muller bespreken!’ Oud-leerling Piet de Jong – de latere minister-president – heeft echter begrip voor Berts houding. ‘Die meneer Muller was een verschrikkelijk saaie leraar Nederlands. Een echte stijve hark. Hij besteedde alle aandacht aan naamvallen, toen gebruikten we immers nog de naamvals-n, en spelling. Alsmaar spelling. In al die jaren heeft hij volgens mij nooit literatuur of poëzie behandeld. Wel kreeg je een lijst mee met verplichte boeken. Maar dat was dan ook dat.’ Ook krijgt Alberts een jaar lang Nederlands van de zeer jonge en uiterst intelligente mevrouw Müller-Coops, die wél boeiend lesgaf en veel aandacht besteedde aan literatuur. Helaas kon ze volstrekt geen orde houden. Bovendien deed haar verleidelijke blik vanachter de strenge brillenglazen haar leerlingen, die natuurlijk in de eerste plaats hormonenbommen waren, te vaak afdwalen van Vondels alexandrijnen. Zijn cijfer werd er dus niet beter op. Ook in de andere talen was hij niet sterk. De exacte vakken, natuurkunde en planten dierkunde vermochten hem in het geheel niet te boeien. ‘Zo weinig mogelijk moeite doen, suf, dom, lui’, de ergernis van de leraren kende geen grenzen. Hoe een leerling met een drie voor het eindexamen natuurkunde het hbs-diploma kon verkrijgen, is overigens een raadsel. Voor geschiedenis had hij een acht, maar dat was dan ook zijn favoriete vak geweest. Omdat er in zijn woonplaats natuurlijk niets te doen was, en vanwege de meisjes, werd hij lid van tennisvereniging Daisy. Daar ontmoette hij Tonnie Kwast, het mooiste meisje van Apeldoorn. Zij was de dochter van een cellist die tevens een jazzband had. Samen met haar broer Felix speelde ze ook wel mee in de band. Het lukte Bert een paar keer haar mee

te krijgen naar studentengala’s, waar hij de show stal met deze oogverblindende schone.

 

Toen Albert naar de Koninklijke hbs Prins Hendrik der Nederlanden ging, was zijn vader al enige tijd ziek. Het jaar daarop, in 1925, overleed hij op zijn vierenvijftigste aan een longkwaal, een jaar voor zijn pensionering. Dit had belangrijke financiële gevolgen voor de familie. Gedurende zijn leven had vader als gezagvoerder natuurlijk een behoorlijk salaris ontvangen. Ook had hij wat geïnvesteerd in aandelen en twee boerenplaatsen die jaarlijks pachtgeld opleverden. Het weduwenpensioen was echter laag. Wiebe, de oudste zoon, was niet erg bedreven in het bestieren van gelden en langzaamaan werden de tijden krapper. Al het volgende jaar moest moeder Alberts de Duitse dienstbode Johanna laten gaan. Enige jaren later, toen de economische crisis echt was losgebarsten, werden de tijden nog moeilijker. De aandelen waren waardeloos en de pachters van de boerenplaatsen konden hun pacht niet meer opbrengen. Geld om te studeren was er ook niet meer, dus zag de jonge Alberts zich gedwongen een beursstudie te volgen. Van Geschiedenis studeren kon geen sprake zijn. De keus was karig: de Koninklijke Militaire Academie in Breda of Indologie in Leiden of Utrecht. Zijn beslissing blijkt cruciaal. Hij schrijft zich in voor Indologie in Utrecht, destijds, vanwege de sterke invloed van de Koninklijke Olie op deze studie3, ook wel de oliefaculteit genoemd. In ruil voor een studiebeurs moest hij verplicht dienst nemen in het Binnenlands Bestuur te Nederlandsch-Indië. Het bracht hem in contact met professor F.C. Gerretson, voor wie hij veel bewondering koesterde, het bracht hem in Indië, waarover hij later zijn mooiste verhalen schreef, en het bracht hem in het jappenkamp.

 

Gedurende zijn studietijd in Utrecht wijdt Alberts zich met verhevigde energie aan de letteren. In het tweede jaar wordt hij lid van studentenvereniging Unitas, nadat een avontuur bij het corps op niets was uitgelopen. (Zie De bomen). Daar ontmoette hij de gebroeders Vroman en, bij het studententoneel, Anton Koolhaas. Bovendien werd hij student van professor Gerretson, de dichter in ruste die onder het pseudoniem Geerten Gossaert de toen algemeen bekende bundel Experimenten had geschreven. In 1932 is Bert druk in de weer met het schrijven van een toneelstuk, dat helaas niet bewaard is gebleven. Enige jaren later schrijft hij aan Gerretson dat hij het historisch-indologische werk enige tijd veronachtzaamd heeft omdat hij werkt aan een roman. De oude dichter reageert: ‘Je brief van 9 dezer heeft me, zachtjes en diep in mezelf, doen glimlachen of grinniken, al naar ge ’t wilt. Ge zijt een artistieke natuur. En die hebben het moeilijk. Professor weet er van mee te praten! Omdat ze een “one track mind” missen. Altoos 2 of meer – liefst meer – dingen bij de hand hebben. – En nu ook al een roman! Ik sidder. Maar, enfin! Een sonnettencyclus zou erger zijn. Natuurlijk, dat het ding mislukt. Gelukkig voor het lezend publiek. En vooral voor U. Gij zijt essentieel historicus van aanleg. Doe een ding

goed. Ago quod ago, zei De Witt.’4

Het is ernstig de vraag of dit nu de aanmoediging was waar Alberts naar hunkerde. De roman(schets) is niet teruggevonden. In het boek dat Alberts over deze periode van zijn leven heeft geschreven, De Utrechtse herinneringen van A. Alberts (1983), rept hij met geen woord over literaire aspiraties. Na afloop van zijn studie besluit hij te promoveren. Van het ministerie krijgt hij de kans de ingangsdatum van zijn dienstverband in Indië met een jaar te verschuiven, zodat hij voldoende tijd heeft om aan zijn dissertatie te werken. Voor zijn promotieonderzoek bij Gerretson, over J.C. Baud en Thorbecke, moet hij herhaaldelijk de archieven van het Franse ministerie van buitenlandse zaken in Parijs raadplegen.5 Hij ziet kans om als volontair (of zoals topambtenaar Nathan-Cahen dit noemde: fonctionnair bénévole) bij het Parijse ministerie van koloniën te komen werken. De rijkgevulde archieven waren echter niet de enige aantrekkingskracht van Parijs. Gedurende zijn schooltijd had Bert hevige interesse opgevat voor Liesbeth Dobbelmann, het zusje van zijn klasgenoot Louis Dobbelmann. Liesbeth was een onafhankelijke geest die maar niet in het gareel van de Apeldoornse moraal te krijgen was. Uiteindelijk bevrijdde haar zus Antonia, die in Frankrijk woonde, Naar uit de provincie. Al gauw woonde ze op zichzelf in Parijs. Reeds voor zijn komst droeg Bert haar op, de Franse archieven door te spitten en afschriften te maken. Deze presenteerde hij vervolgens met het aplomb van de globetrotter bij Gerretson, waarbij hij graag de indruk liet bestaan zelf even naar de lichtstad te zijn geweest. Wanneer hij eenmaal werkzaam is op het ministerie in Parijs, brengt hij samen met Liesbeth veel tijd door op de terrasjes, waaronder dat van hun favoriet, de Closerie des Lilas. Een oud terras met een door klimplanten overwoekerde pergola, dat ook nog even in een van de verzwegen gedichten lijkt te figureren.

Liesbeth Dobbelmann herinnert zich die tijd nog levendig: ‘Bert wilde schrijven, hij had een hotelkamertje in het Quartier Latin, aan de rue Madame, daar was hij voortdurend aan het werk. Hij las verschrikkelijk veel en spoorde mij aan zijn favorieten te lezen. Multatuli natuurlijk, daar was-ie helemaal gek van. Vooral Woutertje Pieterse. Hij was toen ook bezig met Het Vijfde Zegel van Vestdijk, schitterend vond ‘ie dat. Ik heb toen van hem Elsschots Kaas gekregen. Je kunt wet zeggen dat

Elsschot en Multatuli zijn helden waren.’ De vriendschap tussen Bert en Liesbeth is een echte knipperlichtaffaire. Vaak aan, vaker nog uit. Gedurende die liefdesperikelen fietste hij regelmatig naar Gif-sur-Yvette in de Chevreuse, waar Liesbeths zuster Antonia en haar man, de beeldhouwer Bertus Sondaar, woonden. Hij zocht er afleiding en vergat de strubbelingen in schaakpartijen met zijn gastheer. Eveneens in die tijd ontstond de portretkop die Sondaar van de 27-jarige Alberts maakte. Het gipsafgietsel daarvan is nu eigendom van het nlmd. Alberts beschrijft in zijn boek Met de Franse slag (1963), dat later werd omgedoopt in Aan Frankrijk uitgeleverd, hoe hij betoverd werd door de omgeving van de Chevreuse en daar enige tijd een huis huurt. Aan dit huis is het gedicht ‘Gif sur Yvette’ gewijd. Ook in dit boek rept hij overigens met Been woord over de gedichten die hij – vermoedelijk – in Frankrijk schreef.

Over zijn leven in Parijs schrijft Alberts ook een zeer lang gedicht, van meer dan duizend verzen, getiteld ‘Pierrot’. Het is het verhaal van de zwerftocht en desillusies van Pierrot; ‘Hem was verboden ooit alleen te zijn’.6 Aan het eind van 1939, Europa

staat dan al in brand, promoveert hij. Een paar weken later vertrekt hij naar zijn eerste standplaats als assistent-controleur in Soemenep op Madoera. Daar begint dan eindelijk de tijd waar Alberts zélf graag zijn schrijverschap liet aanvangen: met de koloniale vertelcultuur, die hem oefende in de kunst van het vertellen, waarin hij in werkelijkheid al zo geverseerd was. Hij doet er de inspiratie op voor een indrukwekkend deel van zijn werk: de Indische verhalen. Over zijn jaren in het jappenkamp heeft hij later heel stoer en nuchter gedaan. Zo schreef hij in Namen noemen (1962) slechts: ‘We moesten het wel minder doen met het eten. We werden magerder, zieker en doder.’ Maar zoals zovelen heeft ook hij in de laatste jaren van zijn leven weldegelijk met deze periode geworsteld. Zijn meest persoonlijke verslag hiervan dat op schrift bewaard is gebleven, is een brief van 5 december 1945 uit zijn laatste kamp, Tjimahi op Java: ‘Onze – de Europeanen op Java – toestand mag nog steeds niet brillant genoemd worden. De B.B.-ambtenaren op Java en Madoera zijn eenige weken na de capitulatie van maart 1942 in concentratiekampen gestopt waarin zij de afgeloopen jaren een eentoonig en eigenlijk nogal droevig bestaan voerden. Iedereen was min of meer gedegouteerd door de loop der gebeurtenissen. De kampen werden steeds voller en in ’44 zat practisch de heel Europeesche gemeenschap achter de tralies. Ik zelf heb gelukkig bij voortduring over potlood en papier kunnen beschikken, zoodat ik veel heb kunnen schrijven, het meeste voorstudie en een lang gedicht, waarmee ik wel mee in mijn schik ben. Ik zal het zien uit te geven. We leven nu in een wereld, ongetwijfeld zeer kleurrijk en belangwekkend, maar ons gezichtsvermogen door onbruik verstard en we zijn verveeld. Maar merkwaardig is het leven hier en het meest bijzonder beeld leveren de Japanners. Nadat zij Brie en een half jaar lang hun uiterste best gedaan hebben om ons naar een andere wereld te helpen, zijn ze na hun capitulatie volledig omgeslagen en buigend en slissend stellen ze zich tot onze beschikking. Hun commando’s verdedigen ons tegen Javaansche rampokkers die door henzelf zijn opgeleid en van wapens voorzien.’7 Later, heel veel later, geeft hij in zijn boek Een kolonie is ook maar een mens (1989) meer inzicht in zijn ervaringen. Maar nu alleen onder het excuus van een historische context.

Terug in Nederland debuteert hij, als gezegd, in 1949 officieel met het verhaal ‘Groen’ in Libertinage. Het is aan de onvermoeibare en unieke Geert van Oorschot te danken dat Alberts’ werk sindsdien, dikwijls tegen de keer, verschenen is en her-

drukt. Alberts was nu eenmaal geen man die zichzelf gemakkelijk ‘verkocht’. Zijn gelaten toon in interviews, de stoerheid die ik al noemde, alles droeg er toe bij dat de indruk ontstond van een schrijver die zijn publiek niet nodig had, het hoogstens zag als de leverancier van een aardig extra inkomen, een man van wie alles afgleed. Was dat de eenzaamheid die Alberts in zijn nimmer gepubliceerde gedicht ‘Pierrot’ (1937) voorspelde?

P.A. Wackie Eysten+
‘Dan volgt te veel kritiek’
Over Louis Couperus en zijn zwager, mr B.M. Vlielander Hein

Mr Benjamin Marius (Ben) Vlielander Hein (1838-1919) was aan het eind van de vorige en in het begin van deze eeuw een vooraanstaand cassatie-advocaat. Hij was na zijn studie te Leiden, die hij in 1861 met een dissertatie (Over de voorregten gevestigd op zekere bepaalde goederen van den schuldenaar) had afgesloten, advocaat geworden in Brielle, zijn geboorteplaats, waar zijn vader procureur was, maar reeds in 1864 kwam hij naar Den Haag. Daar trad hij in 1870 in het huwelijk met Catharina Rica Geertruida (Cateau) Couperus, een zuster van de schrijver. Louis Couperus was geboren op 10 juni 1863 en dus ten tijde van het huwelijk van zijn zuster een jongetje van zeven jaar. Vlielander Hein was toen hij trouwde 32. De beide zwagers scheelden dus 25 jaar in leeftijd.

Op de loopbaan van Vlielander Hein in de Haagse balie, waarvan hij van 1893 tot 1907 deken was, ga ik hier niet verder in. Wie daarover meer wil lezen verwijs ik naar de korte levensschets door Mr A.M.M. Montijn in diens Het Bureau van Consultatie by den Hoogen Raad der Nederlanden (1934) en de daar vermelde vindplaatsen. Aardiger is het om eens te zien of wij iets kunnen vinden over de verhouding tussen de toonaangevende Haagse advocaat en diens artistieke jonge zwager.

Het echtpaar Vlielander Hein-Couperus had negen kinderen. Het grote huis aan de Molenstraat 26 in Den Haag zal dus wel dikwijls het toneel hebben gevormd van familiebijeenkomsten zoals wij die kennen uit Eline Vere en De Boeken der Kleine Zielen. In zijn biografie van Couperus uit 1987 vermeldt Frédéric Bastet dat het huis dat de Vlielander Heins ’s zomers met de kinderen in Nunspeet plachten te betrekken, model heeft gestaan voor zowel het landhuis De Horze in Eline Vere als de villa waar de oude mevrouw Van Lowe (Boeken der Kleine Zielen) ‘met Adeline en haar blonde troepje’ zich ’s zomers installeert. Ook uit een latere opmerking van Cateau zelf is dat af te leiden: ‘In Eline Vere komt zoo’n aardig troepje kinderen voor, dat naar huis rijdt na een buitenpartij (..) dat was mijn troepje.’1

 

In het voorjaar van 1904 logeerde de 40-jarige Couperus, die toen in Nice woonde,

bij zijn zuster en zwager in hun grote huis aan de Molenstraat te Den Haag. Op 17 mei zendt Couperus’ uitgever, L.J. Veen in Amsterdam, hem ten huize van zijn zwager een brief waarin hij hem voorstelt ‘het volledig copierecht der volgende werken’ [volgt een opsomming van 18 titels, waaronder De Boeken der Kleine Zielen] te kopen voor de som van f 12.000,-. Veen sluit het concept-contract dadelijk bij. ‘Amice Couperus!’, schrijft hij, ‘Wat dunkt Gij van bovenstaande, het lijkt mij het eenvoudigste. Vraag het anders even aan je gastheer. Vraag dan meteen welk zegel er moet gebruikt worden.’2 Ingevolge de Zegelwet, afgeschaft in 1971, moesten contracten op gezegeld papier worden gesteld, dat in verschillende waarden verkrijgbaar was.

Kennelijk voelt Couperus er niets voor het contract met zijn zwager te bespreken. Hij verklaart zich per kerende post aan Veen accoord met het voorstel. ‘Mijn zwager raadpleeg ik liever niet in deze,’ schrijft hij. ‘Hoezeer ik hem apprecieer, is het niet goed familie zoo geheel en al in de zaken te nemen … als zij niet mooi staan. Dan volgt te veel kritiek. Vind de zegelkwestie dus in Amsterdam uit. Ik zal blij zijn als de kwestie zoo spoedig mogelijk in orde komt.’3

De ‘kwestie’ waarop Couperus hier doelt is misschien inderdaad voor hem enigszins pijnlijk geweest. Op 7 mei had Couperus zijn uitgever in Amsterdam bezocht. Hij had geld nodig. Om hem van zijn schulden af te helpen (bij Veen zelf stond Couperus voor f 5.000,- in het krijt) had Veen hem bij die gelegenheid voorgesteld het auteursrecht van al zijn tot dan toe verschenen werken voor een bedrag ineens af te kopen. Na enig onderhandelen waren de beide heren het eens

geworden op een bedrag van f 12.000,-, waarvan Couperus dus per saldo f 7.000,- in handen kreeg. Blijkbaar had Couperus geen zin zijn zwager hierin te betrekken. Weliswaar was het voor hem een belangrijke aangelegenheid, maar ja, als de zaken ‘niet mooi staan…’.

Er kwam nog bij dat Couperus met de juridische bemoeiingen van zijn zwager bij een eerdere gelegenheid niet onverdeeld gelukkig was geweest. Misschien is de juridische precisie van een cassatie-advocaat niet geschikt voor een familiale beoordeling van een uitgeverscontract voor romans. Toen Veen en Couperus enkele jaren tevoren, in 1900, onderhandelden over een totale heruitgave van Couperus’ tot dan toe verschenen oeuvre, had de schrijver wèl advies bij zijn zwager ingewonnen. Hoe dat advies luidde is niet helemaal duidelijk, maar Couperus vond dat zijn zwager meteen was gaan zeuren. Op 29 juli 1900 schreef hij aan Veen: ‘Ik ben vandaag een beetje in de war door al die juridische geleerdheid van gisteren, en weet niet wat ik er van denken moet. Een volgende keer ga ik ook naar een vreemden advocaat: familie is altijd het best als familie alleen te beschouwen.’4 Wellicht dacht Couperus hieraan terug toen hij in mei 1904 wederom met Veen contracteerde.

Nog in diezelfde maand, mei 1904, sloot Couperus met Veen het contract voor Van oude menschen, de dingen die voorbij gaan…. In dat boek komt een advocaat voor. Het is Leopold d’Herbourg, gehuwd met Ina, de dochter van Harold Dercks. Deze laatste is als kleine jongen in Indië ongewild en ongemerkt getuige geweest van de verschrikkelijke moord op zijn vader in de pasangrahan boven Tegal. D’Herbourg, een bijfiguur in de roman, is een ‘advocaat zonder praktijk’, maar wel ‘de eenige van de familie, die relaties had’. In verband met de zojuist beschreven ervaringen van Couperus zelf, is het aardig te constateren dat Dercks blijkbaar zijn zaken niet aan zijn schoonzoon toevertrouwt. Als Ina en haar man zich vertwijfeld afvragen wàt toch dat verschrikkelijke geheim uit het oude Indië kan zijn, dringt Ina erop aan dat D’Herbourg ‘eens met Papa spreken’ zal. D’Herbourg wijst dat af. ‘Papa spreekt nooit met mij,’ antwoordt hij, ‘heeft in zijn zaken zelfs een anderen advokaat, dat weet je toch.’

In zijn reeds genoemde biografie merkt Bastet op dat juist Van oude menschen… ‘zoveel autobiografische elementen bevat, en dat het duidelijk om Couperus’ eigen kringen gaat die hier centraal staan’.5 Voor D’Herbourg, die Bastet in dit verband overigens niet noemt, zal wellicht de advocaat Mr. W.A. Telders, op 31 juli 1900 gehuwd met Heins dochter Johanna, eerder model gestaan hebben dan Vlielander Hein zelf. Voor een portret van deze laatste moeten we elders zoeken, nl. in de vierde bundel Van en over mijzelf en anderen. Daarin zijn de ook als Brieven van den nutteloozen toeschouwer gebundelde schetsen (‘feuilletons’) verzameld die Couperus voor Het Vaderland schreef. Eén daarvan, op 27 november 1916 in Het Vaderland verschenen, is getiteld ‘De Grootvader’.

Begin februari 1915 waren Couperus en zijn vrouw vanuit Florence, na een lange afwezigheid, in Den Haag teruggekeerd, waar ze hun intrek namen in een hotel. Zijn zwager en zuster, in de familiekring Ben en Toos genoemd, waren van de terugkeer van hun broer en zwager niet op de hoogte. Couperus liet hun door de chasseur van het hotel een briefje brengen, met daarop het bescheiden verzoek: ‘Mag ik komen koffiedrinken?’ Zelf heeft Couperus een en ander gedetailleerd beschreven in zijn Vaderland-feuilleton van 6 maart 1915, ‘De Terugkeer’: ‘Hij kwam koffie-drinken, de verloren broêr. Hij kwam zelfs meer dan dat: het halve huis, het halve oude huis werd voor hem open gesteld, gastvrij en warm…’ Onmiddellijk verhuizen Couperus en zijn vrouw naar het grote, vertrouwde huis (‘niet een ouderlijk huis maar het is het bijna’) aan de Molenstraat. Zij blijven er tot zij, eind augustus, aan de Hoge Wal 2 gaan wonen. Stemming en interieur van het grote huis aan de Molenstraat worden door Couperus gedetailleerd beschreven. ‘De groote salon, huiskamer, kantoor behielden jarenlang het binnen-huiselijke der ruime vertrekken van oud-Hollandsch interieur. De menschen, die hier wonen, zijn steeds moderne menschen geweest, zijn moderne menschen gegroeid maar om hunne levens is blijven weven de “stemming” (…). Toch was het leven druk binnen deze muren. Het was niet mijmeren en drooment: het was arbeiden des geestes, het was volop meêleven met het moderne leven.’ Zo gunt Couperus ons een be-

scheiden blik op woven en werken van een deftige Haagse cassatie-advocaat aan het begin van deze eeuw.

Vlielander Hein was in het jaar van Couperus’ terugkeer in Den Haag 766 jaar en reeds tang meervoudig grootvader. Er is geen twijfel aan dat hij het is die door Couperus in het feuilleton ‘De Grootvader’ is geportretteerd. In die korte schets trekt een jongetje van zes jaar, spelend aan de voeten van zijn grootvader, in plotselinge drift zijn kleine, vilten beer kapot. Dat is alles wat er in deze enkele bladzijden gebeurt. Maar de beschrijving van het plotseling driftige kind en de gedachten en gevoelens van de milde en weemoedige grootvader, die terugdenkt aan zijn gestorven zoon en schoondochter, de ouders van het spelende jongetje, zijn bijzonder fijn getekend. En Couperus zou zichzelf verloochenen als ook in deze kleine schets niet het drama en het noodlot voelbaar zouden zijn. Terwijl de grootvader, stil en bedachtzaam, zich afvraagt wie hij in het kindergezichtje vooral herkent, de vader of de moeder, heft plotseling het kind zich op, met van woede flikkerende ogen. ‘De oude man schrikte ervan, hevig; ontsteld staarde hij den knaap aan.’ De jongen die door een vreemde woede bezield schijnt, schudt en ranselt razend het vilten beertje. ‘Ventje, wat dòe je?? riep de grootvader. Maar het kind luisterde niet en antwoordde niet; het ranselde razende door, de kop van den kleinen beer hing reeds afgescheurd aan het in de woedende vuisten van den knaap gemartelde vilten lijf en plotseling herkende de grootvader… zijn zoon! Plotseling herkende hij door de gelijkenis heen der moeder, den vader, den vader zelven, herkende hij diens wreedheid en zelfzucht, herkende hij bijna àlle diens ondeugden en verschrikte hij zóo, dat hij zitten bleef, verstàrd, versteend, koud in zijn bloed en aderen, in een schrik om dat vizioen, dat hem de vreeselijke toekomst, die zich herhalen ging, zièn deed…’ Heeft Couperus het in de ‘groote salon’ in de Molenstraat meegemaakt?

Op 2 december 1918 werd Mr B.M. Vlielander Hein tachtig jaar. Uit een brief van Couperus weten we dat er een ‘groot familiediner’ plaatsvond ‘om de verjaardag te vieren van mijn dierbare zwager, oudste lid van de “familie” 80 jaar! Mogen de goden mij niet tot die mijlpaal voeren: ik heb er geen verlangen naar (…) met het klimmen der jaren, vind ik het leven er niet gemakkelijker op worden… Het werk, dat is de grote troost, maar de laatste tijd werk ik niet, daar ik mij al te souffrant gevoel…’7 Al spoedig hervatte Couperus overigens de arbeid. Hij werkte aan Iskander, dat in 1920 zou verschijnen.

Ruim een jaar later, op 8 december 1919, stierf Mr B.M. Vlielander Hein op 81-jarige leeftijd. In het Weekblad van het Regt verschenen ‘eenige persoonlijke herinneringen’ aan de overleden oud-deken van de hand van Mr J.H. Telders. Deze tekent ‘Hein’, zoals hij hem (met wat hijzelf noemt le grand tutoyement de l’histoire) aanduidt, tijdens het pleiten. ‘Zeg nu van Hein’s pleidooien alle goeds, dat van pleidooien te zeggen valt,’ zo roept hij uit, ‘dan blijft gij nog verre beneden het onderwerp van beschrijving.’

Eerder dat jaar, in april 1919, was Vlielander Heins zoon Frans, die enige tijd als

de secretaris van Couperus had gefungeerd, bij een scheepsramp om het leven gekomen. Zijn dood heeft ook Couperus en zijn vrouw, die bijzonder op hun neef Frans gesteld waren, bijzonder aangegrepen. In hetzelfde jaar hadden de Vlielander Heins bovendien een kleindochtertje verloren. Tot overmaat van droefenis overleed ook Couperus’ trouwe uitgever, Veen, in dit rampspoedige jaar 1919, op 20 september.

Louis Couperus en zijn zuster Cateau Vlielander Hein-Couperus zijn beiden kort na elkaar overleden in 1923. Het jaar tevoren had mevrouw Vlielander Hein een klein boekje over het leven van haar man uitgegeven, opgedragen aan de kinderen en kleinkinderen. Ben Vlielander Hein moet een indrukwekkend man zijn geweest, die niet alleen in zijn vak zijn sporen heeft nagelaten (hij en zijn schoonzoon W.A. Telders behoren tot de grondleggers van wat thans het advocaten- en notarissenkantoor De Brauw Blackstone Westbroek is), maar ook in de literatuur.

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (7)

Nop Maas Lichte rillingen

Zelfs Willem Kloos, die zichzelf uitriep tot de Jezus Christus van de moderne poëzie, begreep niet zoveel van de bundel Verzen, die Herman Gorter in 1890 liet verschijnen. Zijn recensie van de bundel in De Nieuwe Gids (die er echter niet minder positief om was) opende dan ook met de vaststelling: ‘Men kan het den goeden menschen waarachtig niet kwalijk nemen als ze de verzen van Herman Gorter niet verstaan.’ Verderop merkte hij op dat de gedichten voor het merendeel van de mensen zo onbegrijpelijk waren, ‘dat het antwoord van velen, zelfs zeer erg welwillenden, slechts een lachbui is’. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat de verschijning van Gorters bundel een aantal parodieën provoceerde.

Uit de kwaliteit van die parodieën blijkt overigens dat het bepaald niet gemakkelijk was om Gorters bezielde gestamel op overtuigende wijze te pasticheren.

Voordat de bundel Verzen verscheen, publiceerde Gorter al enkele gedichten in De Nieuwe Gids. In De Nederlandsche Spectator van 15 februari 1890 parodieerde P.A.M. Boele van Hensbroek (zelf de dichter van de bundels Gedichten, Nieuwe gedichten en Liefde en leed):

Dat lijkt nergens naar in vergelijking met Gorters:

Na het verschijnen van de bundel maakte het Algemeen Handelsblad zich vrolijk over Gorter, onder aanvoering van voormalig Gids-redacteur Charles Boissevain (‘O vochtig voorjaarsgroen! Ik zoen! Ik zoen! Ik zoen! / O groote schoonmaaktijd! Ik boen! Ik boen! Ik boen!’). In De Nederlandsche Spectator van 11 oktober 1890 trok Boele van Hensbroek weer van leer: ‘Ik tart elkeen om de onhebbelijke “Verzen” te begrijpen, die Herman

Gorter dezer dagen in de wereld zond. Er is geen keuze: òf die dichter òf tal van beschaafde menschen in Nederland zijn krankzinnig.’ Hij trof in de bundel wel enkele diamanten aan, maar die waren ‘bedolven in eene zee van slordigheden, vuilheden, gezochtheden, die eerst een lach wekken, dan verveling, dan een kreet van woede, dan weemoed, omdat er nog menschen zullen gevonden worden, die zich verbeelden, dat zij al dien onzin medevoelen.’ Een week eerder had De Nederlandsche Spectator een karikatuur geplaatst, waarin de aanhef van een van Gorters gedichten in beeld werd gebracht.

Toen op 1 februari 1891 het humoristisch-satirische blad Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen begon te verschijnen was de commotie rond Gorters Verzen al voorbij. Hoewel het vrolijke weekblad gewoon te laat kwam, ontzag het zich niet tot driemaal

toe in zijn eerste jaargang alsnog parodieën op Gorters sensitivistische gedichten op te nemen. Representatief voor het niveau is het volgende versje van ‘H.O. Merus’ in de aflevering van 8 februari 1891:

Een nieuwe kans kreeg – en greep – Abraham Prikkie in 1894. In dat jaar verscheen de bloemlezing Dichters van dezen tijd. De samensteller, Gids-redacteur J.N. van Hall, die zich jarenlang beijverd had in het parodiëren van de Nieuwe-Gids‘ers, nam onbekommerd gedichten op van Willem Kloos, Frederik van Eeden, Albert Verwey en Herman Gorter, alsof hij nooit getwijfeld had aan de waarde van hun werk. Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen van 16 September 1894 bevatte de hierbij gereproduceerde illustratie bij de slotstrofe van Gorters gedicht ‘Laat ik nu denken hoe dat alles was…’ De plaatjes zijn waarschijnlijk van huistekenaar Jan Linse.

Literatuur

Zie voor de reacties op Gorters Verzen de door Enno Endt samengestelde Herman Gorter Documentatie 1864-1897 (tweede druk, Amsterdam 1986).

Zie voor het overige De Nederlandsche Spectator van 1890 en Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen van 1891-1892 en 1894-1895.

Zie over Jan Linse: Jan Linse de eerste Nederlandse striptekenaar, samengesteld door Nop Maas (Haarlem 1996).

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (7)

Nop Maas Lichte rillingen

Zelfs Willem Kloos, die zichzelf uitriep tot de Jezus Christus van de moderne poëzie, begreep niet zoveel van de bundel Verzen, die Herman Gorter in 1890 liet verschijnen. Zijn recensie van de bundel in De Nieuwe Gids (die er echter niet minder positief om was) opende dan ook met de vaststelling: ‘Men kan het den goeden menschen waarachtig niet kwalijk nemen als ze de verzen van Herman Gorter niet verstaan.’ Verderop merkte hij op dat de gedichten voor het merendeel van de mensen zo onbegrijpelijk waren, ‘dat het antwoord van velen, zelfs zeer erg welwillenden, slechts een lachbui is’. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat de verschijning van Gorters bundel een aantal parodieën provoceerde.

Uit de kwaliteit van die parodieën blijkt overigens dat het bepaald niet gemakkelijk was om Gorters bezielde gestamel op overtuigende wijze te pasticheren.

Voordat de bundel Verzen verscheen, publiceerde Gorter al enkele gedichten in De Nieuwe Gids. In De Nederlandsche Spectator van 15 februari 1890 parodieerde P.A.M. Boele van Hensbroek (zelf de dichter van de bundels Gedichten, Nieuwe gedichten en Liefde en leed):

Dat lijkt nergens naar in vergelijking met Gorters:

Na het verschijnen van de bundel maakte het Algemeen Handelsblad zich vrolijk over Gorter, onder aanvoering van voormalig Gids-redacteur Charles Boissevain (‘O vochtig voorjaarsgroen! Ik zoen! Ik zoen! Ik zoen! / O groote schoonmaaktijd! Ik boen! Ik boen! Ik boen!’). In De Nederlandsche Spectator van 11 oktober 1890 trok Boele van Hensbroek weer van leer: ‘Ik tart elkeen om de onhebbelijke “Verzen” te begrijpen, die Herman

Gorter dezer dagen in de wereld zond. Er is geen keuze: òf die dichter òf tal van beschaafde menschen in Nederland zijn krankzinnig.’ Hij trof in de bundel wel enkele diamanten aan, maar die waren ‘bedolven in eene zee van slordigheden, vuilheden, gezochtheden, die eerst een lach wekken, dan verveling, dan een kreet van woede, dan weemoed, omdat er nog menschen zullen gevonden worden, die zich verbeelden, dat zij al dien onzin medevoelen.’ Een week eerder had De Nederlandsche Spectator een karikatuur geplaatst, waarin de aanhef van een van Gorters gedichten in beeld werd gebracht.

Toen op 1 februari 1891 het humoristisch-satirische blad Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen begon te verschijnen was de commotie rond Gorters Verzen al voorbij. Hoewel het vrolijke weekblad gewoon te laat kwam, ontzag het zich niet tot driemaal

toe in zijn eerste jaargang alsnog parodieën op Gorters sensitivistische gedichten op te nemen. Representatief voor het niveau is het volgende versje van ‘H.O. Merus’ in de aflevering van 8 februari 1891:

Een nieuwe kans kreeg – en greep – Abraham Prikkie in 1894. In dat jaar verscheen de bloemlezing Dichters van dezen tijd. De samensteller, Gids-redacteur J.N. van Hall, die zich jarenlang beijverd had in het parodiëren van de Nieuwe-Gids‘ers, nam onbekommerd gedichten op van Willem Kloos, Frederik van Eeden, Albert Verwey en Herman Gorter, alsof hij nooit getwijfeld had aan de waarde van hun werk. Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen van 16 September 1894 bevatte de hierbij gereproduceerde illustratie bij de slotstrofe van Gorters gedicht ‘Laat ik nu denken hoe dat alles was…’ De plaatjes zijn waarschijnlijk van huistekenaar Jan Linse.

Literatuur

Zie voor de reacties op Gorters Verzen de door Enno Endt samengestelde Herman Gorter Documentatie 1864-1897 (tweede druk, Amsterdam 1986).

Zie voor het overige De Nederlandsche Spectator van 1890 en Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen van 1891-1892 en 1894-1895.

Zie over Jan Linse: Jan Linse de eerste Nederlandse striptekenaar, samengesteld door Nop Maas (Haarlem 1996).

Jan Paul Hinrichs+
Van Leningrad naar Sint-Petersburg
Notities uit een Russische boekenstad

Van het bezoek aan een boekhandel hoefde men in de oude Sovjet-Unie niet veel armer te worden: het aanbod van die tientallen logge staatsuitgeverijen noodde, zeker als het om literatuur ging, niet gauw tot kopen. Inmiddels is de situatie dramatisch veranderd: in het huidige Rusland opereren vele duizenden uitgevers. Ondoorgrondelijke distributiekanalen, de geringe levensduur van uitgeverijen, lage oplagen en een onvoorspelbaar aanbod maken de Russische literaire boekenwereld vandaag de dag tot een kleurrijk terrein. Veel boeken – waar de belangrijkste publicaties bij kunnen zitten – zijn snel uitverkocht en worden niet meer herdrukt. Maar de meest interessante boeken zijn soms nog lang op achterafplaatsen te koop en bereiken nooit de catalogi van de westerse tussenhandel. Wie zich beroepshalve bezighoudt met de aanschaf van Russische literatuur, heeft dus alle reden om niet alleen vanachter de computer, maar ook in Rusland zelf een kijkje te nemen.

Eens per jaar begeef ik me daarom naar de directievleugel van mijn werkgever, de bibliotheek van ’s lands oudste universiteit, voor een paraafje ter financiering van een zogenaamde ‘acquisitiereis’ naar Rusland. Uiteraard heeft zo’n onderneming ambtelijk gezien alleen zin als de reis- en verblijfkosten ‘terugverdiend’ worden. In de praktijk betekent dit dat de kostprijs van een ter plaatse aangeschaft boek – het resultaat van de rekensom ‘reis- plus verblijfkosten, gedeeld door het aantal gekochte boeken’ – een stuk lager moet liggen dan de boekenprijs die men bij transacties met in Russische boeken gespecialiseerde westerse firma’s als Kubon & Sagner in München en Pegasus in Amsterdam gemiddeld betaalt. Het is dus zaak niet te veeleisend te zijn.

Daarom nam ik bij mijn bezoek aan Sint-Petersburg van maart 1997 wederom genoegen met het niet-gerenoveerde gedeelte van hotel Moskva, helemaal aan het einde van de Nevski Prospekt. Hier maakt men de nadagen mee van de afgezaagde sovjet-hotelfolklore van een gehorige kamer, gammel meubilair anno 1970, een non-stop ruisende wc, Russisch dronkemansgebrul en wangedrag van aangeschoten Finnen. Wie nog in de oude sovjettijd is opgevoed, besluit al gauw dat een derge-

lijke atmosfeer toch ‘echter’ is dan de klinische pracht van hotels als Nevski Palace of Europe. Dergelijke glanzende marmeren hotelketenpaleizen verschillen in geen enkel opzicht van hun pendanten in Berlijn of Wenen, waardoor men zich eerder in de wereld der creditcards dan in Sint-Petersburg terechtgekomen voelt; een glaasje wodka smaakt er al niet meer. Toch is dat de werkelijkheid die menige Rus inmiddels voor de meest ‘echte’ houdt.

 

Met een rugzak en een stapel in roebels omgezet Nederlands belastinggeld vertrok ik elke ochtend tegen half tien per metro naar station Majakovskaja op de Nevski Prospekt, vanwaar ik te voet naar mijn werkterrein afzakte. Het doel was steeds het kopen van boeken op het gebied van Russische literatuur, taalkunde en geschiedenis. Belangrijker dan de afrekening – die op het reisverslag inderdaad weer voordelig bleek uit te vallen – was de inhoudelijke kant van de zaak: de aanschaf van belangrijk en curieus materiaal dat in veel gevallen Nederland anders nooit bereikt zou hebben.

Op boekengebied laat het centrum van Petersburg zich grofweg in drieën verdelen. De meeste boekhandels zitten op de Nevski Prospekt tussen de kruispunten met de Grote Zeestraat (Bolsjaja Morskaja) en het Gribojedovkanaal. Hier bevindt zich ook ‘Dom Knigi’ (Het Huis van het Boek), de grootste boekhandel van de stad. Een tweede gebied is de Litejny Prospekt, een boulevard die op de Nevski uitkomt, met onder andere de antiquarische boekhandel ‘Boekinist’, waarvoor zich altijd een nogal morsig, met tasjes en plastic zakken gewapend gezelschap boekenscharrelaars ophoudt. Verderop bevinden zich een filiaal van Akademkniga, het netwerk van academische boekhandels, en het Anna Achmatova-museum met zijn ‘boekensalon’, waar men altijd wel iets verrassends vindt. Een derde concentratie van boekhandels biedt het universiteitsgebied op de kop van Vasilevski-eiland. Deze winkels zijn vanaf de straat niet te zien: men moet de universiteit in. In de pijpenla van De Twaalf Colleges is een boekhandel gevestigd, evenals in de foyer van de Filologische Faculteit aan de Universiteitskade. Mijn favoriete boekhandel ligt verscholen in een gebouw aan de Mendelejevlijn, tegenover de grijze kolos van de Bibliotheek van de Academie van Wetenschappen.

Bij mooi weer wordt de Petersburgse boekenwereld uitgebreid met een onafzienbaar leger straatverkopers die tot zeer laat ’s avonds op de Nevski Prospekt blijven zitten, vooral in het stuk van de Mojka tot aan de Fontanka. Ook zijn er boeken te koop rond vrijwel elk metrostation. Net als in de boekwinkels kan op straat het aanbod flink variëren: veel boeken zijn maar op één plaats te koop. Voor wie een goed overzicht van het aanbod wil krijgen, is het dus zaak heel wat af te lopen.

 

Het wonderlijke van de huidige Russische boekenmarkt is zijn uitgesproken regionale karakter. In Petersburg zijn weliswaar enige boeken uit Moskou te koop, maar het aanbod geeft geen redelijke afspiegeling van de hoofdstedelijke productie, zeker

wat betreft secundaire literatuur. Uit steden als Irkoetsk, Vladivostok of Novosibirsk, waar ook hele uitgeverswerelden bestaan, wordt vrijwel niets aangeboden. Maar Petersburg is een wereld op zichzelf en een goede reden om juist daar te kopen schuilt in de schier eindeloze hoeveelheid Petersburgiana die op de markt komt en die blijkbaar ook goed wordt verkocht. De belangrijkste huidige trend is dan ook makkelijk vast te stellen: Petersburg is zelf de onbetwistbare held van de lokale markt.

Trouwens, de stad is dat al enige jaren. De omdoping in 1991 van Leningrad tot ‘Sankt-Peterboerg’ heeft de stoot gegeven tot een hausse aan publicaties. Dat was allereerst te merken aan praktische publicaties als plattegronden en gidsen, die ineens allemaal verouderd waren. Niet alleen de naam van de stad veranderde immers, maar ook de namen van tientallen straten: zij kregen in veel gevallen eveneens hun oude naam terug. Veel publicaties vermeldden aanvankelijk nog de namen uit de sovjettijd erbij, maar aangezien die praktijk al bijna is verdwenen, zijn gidsen van Leningrad inmiddels een waardevol bezit. En niet alleen stratengidsen van voor 1991: wat is het nuttig om bijvoorbeeld een museumgids van Leningrad uit 1989 te hebben, met al die inmiddels gesloten typisch communistische instellingen, zoals een handvol Leninmusea die nu op geen kaart meer staan.

Petersburg, als oude hoofdstad van het tsarenrijk de belichaming van waarden die de communisten hadden bestreden, was in de sovjettijd een onderwerp dat alleen selectief ter sprake kon komen. Inmiddels hebben de minutieuze beschrijvingen van de stad een ongekende vlucht genomen. Dat is nauwelijks provincialisme te noemen: de stad is zo verbonden met de Russische geschiedenis en literatuur, dat vrijwel elke straat en elk groot huis in het centrum van belang is voor de literatuurgeschiedenis en de biografie van talloze personen. En zo verschijnt nu menig boek over straten, paleizen, huizen en hun bewoners. Die hoeveelheid doet vermoeden dat veel materiaal al opgepot was toen er, in de sovjettijd, van uitgave nog geen sprake kon zijn.

Petersburgse literatuur is ook de trend in het lokale aanbod aan bellettrie. De belangrijkste nieuwe uitgave is ongetwijfeld het eerste verzamelde werk van de ‘Leningradse’ auteur en cultfiguur (in Nederland) Daniil Charms (Polnoje sobranije sotsjinenij, uitg. Akademitsjeski projekt, 1997). Beschikbaar zijn het eerste en tweede deel van een vierdelige uitgave, respectievelijk met alle poëzie van Charms en al zijn proza; deel drie zal zijn werk voor kinderen bevatten en deel vier zijn briefwisselingen, dagboeken en notitieboekjes. Dit is de eerste wetenschappelijke uitgave van een oeuvre dat tijdens Charms’ leven ongepubliceerd bleef en dat, aanvankelijk vooral in het Westen, op grond van verschillende afschriften in druk is verschenen; zo zijn er ook vertalingen gemaakt aan de hand van foutieve teksten. Deze uitgave is gebaseerd op Charms’ manuscripten uit de Petersburgse Nationale Bibliotheek van Rusland, tot voor kort de Saltykov-Sjtsjedrin-bibliotheek. Ook Charms’ tekeningen in de marge van zijn manuscripten zijn opgenomen. Uiteindelijk blijft het een mirakel dat dit werk thans beschikbaar is: het overleefde een huiszoeking na

Charms’ arrestatie in 1941, een Duitse bom op het huis en de ongetwijfeld barre tocht van Charms’ vriend Jakov Droeskin, die het archief tijdens zijn evacuatie uit Leningrad met zich meesjouwde. Dat dit werk nu nog bestaat, danken we uitsluitend aan deze Droeskin.

Charms werd na zijn arrestatie vermoedelijk meegenomen naar het hoofdkwartier van de geheime dienst op de Litejny Prospekt, een gebouw dat door de bevolking het Grote Huis wordt genoemd en momenteel keurig wordt opgeverfd. Een stukje terug op de Litejny Prospekt, op de kruising met de Pestelstraat, woonde de beroemdste ‘Leningrader’ uit de nieuwe tijd, Iosif Brodski, die na zijn emigratie in 1972 als ‘Joseph Brodsky’ aan een nieuwe carrière in het Westen begon. Tot aan zijn dood in 1996 is hij nooit meer in zijn geboortestad terug geweest. Bij alle bewieroking van Brodsky in het Westen vond ik het eigenlijk een verademing om de hand te leggen op twee recente uitgesproken anti-Brodsky-geschriften. Het pamflet Novy revizor (De nieuwe revisor, uitg. Kompozitor, 1996) van het echtpaar Vladimir en Natalja Jevsejev, dat opereert onder het pseudoniem vin (d.w.z. Vladimir i (= en) Natalja), heeft wel iets weg van een uitgave van een vaag religieus gezelschap, gefotokopieerd als het is in een oplage van 999 exemplaren en voorzien van een nietje. Het hoofdstuk ‘De onbekende Brodsky’, dat een groot deel van het boekje beslaat, omvat een collectie ongegeneerde roddel waarin Brodsky wordt afgeschilderd als een opportunistische figuur, omringd door vrienden die van hem wilden profiteren.

Veel venijniger, dubbelzinniger en ‘gevaarlijker’ is de brochure van de filoloog en lid van de Russische Academie van Wetenschappen Joeri Konstantinovitsj Begoenov, getiteld Pravda o soede nad Iosifom Brodskim (De waarheid over het proces tegen Iosif Brodski, uitg. A.S. Soeverin, 1996). In dit pamflet, ook al verschenen in een oplage van 999 exemplaren, stelt Begoenov dat Brodsky in 1964 niet tot verbanning is veroordeeld als dichter, zoals het Westen dat graag zag, maar daadwerkelijk voor wat in de aanklacht stond: klaploperij. Zijn grootste bezwaar tegen Brodsky is dat hij anti-Russisch is: ‘De dichter heeft Rusland nooit nodig gehad. Hij verachtte alles wat Rusland was en zijn “poëtische avances” in Russische richting waren slechts aanstellerij.’ Vervolgens plaatst hij Brodsky op één lijn met Gorbatsjov als ‘vernietiger van Rusland’ en wrijft hij hem het lidmaatschap van een vrijmetselaarsloge aan. Begoenov maakt zich sterk voor ‘Russische’ waarden, maar hij maakt niet duidelijk wat we daaronder moeten verstaan. Hij schrijft over Brodsky: ‘Hij is niet geïnteresseerd in de Russische idee, de idee van de redding van het Russische volk van de wrede genocide.’ Uitleg wordt er niet gegeven. Wat voor genocide? Door Hitler? Door Stalin? De Tsjetsjenen? Nergens neemt Begoenov afstand van het oude communisme, maar ook nergens leest men dat hij het communisme een goede zaak vond. In die zin is zijn brochure een sprekend voorbeeld van de moderne ontwikkeling in de politiek waarin communisten en ultra-nationalisten het goed met elkaar kunnen vinden en zich beide bedienen van een nogal duistere retoriek, waar soms ook antisemitische ondertonen niet vreemd aan zijn.

In de stapel nieuwe literatuur over paleizen en huizen bevindt zich een boekje van A. Kobak en L. Loerje met de titel Dom Moeroezi (uitg. Papiroes, 1996). Het Moeroezi-huis is het in ‘Moorse’ stijl opgetrokken gebouw op de hoek van de Litejny Prospekt en de Pestelstraat, waarin Brodsky en zijn ouders de ‘anderhalve kamer’ bewoonden waarover de Nobelprijswinnaar later een onvergetelijk essay zou schrijven. Het huis is aan het eind van de vorige eeuw gebouwd voor de schatrijke prins Moeroezi, een afstammeling van een Byzantijns geslacht. Er hebben allerlei illustere persoonlijkheden gewoond, zoals generaal-majoor Alexander Alexandrovitsj Poesjkin (1833-1914), de oudste zoon van de dichter, de schrijver N.S. Leskov en het schrijversechtpaar D.S. Merezjkovski en Zinaïda Hippius. Na de revolutie veranderden de luxueuze appartementen in ‘communale’ woningen, waar in kleine ruimten hele gezinnen kwamen te huizen, onder wie op de eerste verdieping de familie Brodsky. Zouden we ooit wat van de kosmopolitische, zo in de grillen van de architectuur geïnteresseerde dichter gehoord hebben als hij zijn jeugd niet in dit bizarre, on-Russische huis met uitzicht op een Italiaans-ogende orthodoxe kerk had doorgebracht? Ga er eens voor staan en men begrijpt de bekentenis dat hij als schilder een soort Carel Willink was geworden.

Mijn leukste aankoop is Joeri Aljanski’s Oeveselitelnyje zavedenija starogo Peterboerga (De amusementsgelegenheden van het oude Petersburg, uitg. Bank Petrovski, 1996). Dit boek, in een oplage van duizend exemplaren, bevat de namen, adressen en jaartallen van zo’n vijfhonderd cafés, restaurants, bars, variété-theaters en caba-

rets uit het oude Petersburg, een wereld die na de revolutie vrijwel geheel instortte. In zijn inleiding schrijft Aljanski dat het boek is gebaseerd op de kaartenbak van zijn inmiddels overleden stadgenoot German Alexandrovitsj Ivanov, die ruim vijftig jaar lang vrijwel dagelijks naar bibliotheken was gegaan om uit kranten en tijdschriften materiaal op amusementsgebied te verzamelen. Ivanov woonde ergens op één kamer met zijn zuster. Hij ging zelf nooit uit, maar ‘hij vulde,’ aldus Aljanski, ‘zijn leven van eenzaam mens met een zwakke gezondheid met een sfeer van vreugde, vrolijkheid, zorgeloos vermakelijk spel […]. Hij vond troost in het eindeloze labyrint van het zich amuserende Petersburg…’

Het Moeroezi-huis? Ook dat staat erin. Zo komen we aan de weet dat er op die plaats in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw een houten vrijstaand huis stond, met een tuin en een restaurant dat bekend stond onder de naam Sjoechardina… en dat dezelfde Leskov die enige jaren later in het Moeroezi-huis kwam te wonen, zijn herinneringen aan dit etablissement nog heeft opgeschreven.

Het interessantste boek dat ik begin maart kocht en tegelijkertijd de beste nieuwe bijdrage aan het onuitputtelijke thema Petersburg is Michail Koerajevs Poetesjestvije iz Leningrada v Sankt-Peterboerg (Reis van Leningrad naar Sint-Petersburg, uitg. Roessko-Baltijski informatsionny tsentr blits, 1996). Van Koerajev werd het talent al eerder in het buitenland opgemerkt: men leze de vertaling Night patrol and other stories (Durham, Duke University Press, 1994). Dit nieuwe boekje, waarvan de titel een toespeling is op De reis van Petersburg naar Moskou (1790) van Alexander Radisjtsjev, belicht slechts zijdelings de veranderingen in het moderne Petersburg, waarvan de naamsverandering er maar één is. Het blijkt Koerajev vooral te gaan om de constante factoren die sinds Peter de Grote politieke klimaatwijzigingen in Rusland bepalen.

Een belangrijke stelling van Koerajev is dat er geen reden is om in de herdoping van Leningrad tot Sint-Petersburg een wedergeboorte van de stad te zien. Naamsveranderingen ziet hij als verschillende etappes in het leven van de stad, waarvan niet ‘Sankt-Peterboerg’ maar het haast Hollandse ‘Sankt-Piter-Boerch’ de eerste naam was. Die naam moet in 1703, aldus Koerajev, voor het Russische oor ongeveer net zo vervreemdend hebben geklonken als nu ‘Snickers! Tampax! Bounty! Marketing!’ Peters Petersburgse onderneming ziet Koerajev als een soort zelfverloochening van Rusland: in feite richtte Peter in de periferie van zijn rijk voor zichzelf ‘een buitenland’ in. Waarom hij dat deed? Misschien om de Hollanders een plezier te doen? ‘Om dit deel van Rusland voor hen begrijpelijk te maken?’

Peter de Grote werd, aldus Koerajev, met zijn hervormingen en de stichting van Sint-Petersburg de uitvinder van een systeem van ‘interne emigratie’, als gevolg waarvan de inwoners van Rusland emigranten in eigen land zijn geworden: mensen die leven volgens regels die ze zelf niet hebben opgesteld en ook niet hebben aanvaard. De gewoonte buitenlandse woorden in te voeren is ook begonnen bij Peter, die er bijvoorbeeld op stond dat Russische zeelui hem ‘schout-bij-nacht’

noemden: een aanspreektitel die voor een Rus onmogelijk vervreemdend klinkt. Volgens Koerajev blijkt telkens dat een programma van hervormingen in Rusland niet te beginnen is zonder invoering van nieuwe woorden. Dat was zo onder Lenin, met zijn verwarrende ‘Newspeak’ van afkortingen en zijn aan de marxistische pseudo-wetenschap ontleende lexicon, maar ook onder Jeltsin, met de radicale veramerikanisering van de woordenschat. Maar eigenlijk vindt Koerajev dat er in Rusland na Peter geen grote hervormingen zijn gelukt omdat het systeem van de macht nooit is veranderd, het heeft alleen steeds een andere naam gekregen: Lenin en Stalin waren gewoon zijn erfgenamen.

Koerajevs boekje biedt duidelijk iets anders dan de zoete folklore rond Peter de Grote die we onlangs in eigen land hebben meegemaakt. Vragen als ‘wie was die Peter de Grote nu eigenlijk?’ en ‘wat moeten we in Nederland met hem?’ kwamen slechts marginaal aan bod. Na alle tentoonstellingen en manifestaties rond Peter en Catharina is het tijd voor ontnuchtering en overdenking waar men nu eigenlijk mee bezig is geweest. Koerajev moet mijns inziens ook onverwijld worden vertaald, al zullen de subsidiepotten waaruit rijkelijk geput werd voor catalogi over de ‘schatten der tsaren’ – die soms al in stapels bij De Slegte lagen toen de tentoonstellingen nog aan de gang waren – wel niet meer opengaan voor een sarcastische schrijver die beweert dat Peter de Grote Rusland tot een kolonie van Petersburg en de Russen tot vreemdelingen in eigen land heeft gemaakt.

De nieuwe kolonisatie, dat wil zeggen veramerikanisering van het centrum van Sint-Petersburg, gaat, althans voor het oog, tamelijk snel haar gang. In menig warenhuis ziet men helemaal geen Russische producten meer: invoer is blijkbaar goedkoper dan namaken. Zo blijven boeken eigenlijk het meest Russische product. Maar de lage oplagen duiden er al op dat ‘de Russen’, van wie toch altijd gezegd werd dat ze ‘veel lezen’, daar niet massaal hun geld aan uitgeven: de prijzen liggen voor de modale beurs gewoon te hoog. Daar komt bij dat veel boeken alleen nog maar kunnen verschijnen dankzij sponsors: zo staat er op de achterkant van het boekje over het Moeroezi-huis een kleurenreclame van een Franse parfumerie op de Litejny Prospekt, terwijl op het stofomslag van Aljanski’s etablissementenboek duidelijk wordt gemaakt dat het alleen heeft kunnen verschijnen dankzij de steun van twee casino’s en een nachtclub. Sponsoring in stijl! Wellicht moet men in het huidige Rusland de ware cultuurdragers in zakenkringen zoeken, zelfs in sectoren die menigeen, wellicht volkomen ten onrechte, met de maffia associeert.

Marco Daane+
Gebonden aan klaver noch koe
Demasqué van Richard Minnes ‘Gebed voor Laathem’

In februari 1996 verschenen bij Van Oorschot de Verzamelde verhalen van Richard Minne. Zo kreeg het beperkte, in druk verschenen oeuvre van de bijna vergeten Vlaamse dichter voor het eerst sinds bijna veertig jaar uitbreiding. Minne, geboren in 1891 te Gent, schreef weinig en publiceerde nog minder. Vrijwel al die publicaties danken we bovendien aan zijn vrienden Raymond Herreman en Maurice Roelants, en aan uitgever Geert van Oorschot.

Herreman en Roelants, met wie Minne in 1921 het fameuze literaire tijdschrift ’t Fonteintje stichtte, ontfermden zich over zijn gedichten. Minne dichtte vooral van 1923 tot 1928, toen hij in het Noord-Vlaamse Waarschoot een slopend bestaan als boer leidde. In 1927 bundelden Herreman en Roelants deze poëzie, die voornamelijk in ’t Fonteintje was verschenen, tot In den Zoeten Inval. Een aantal andere gedichten, brieffragmenten en verhalen gaven ze in 1942 uit onder de titel Wolfijzers en schietgeweren. In duet met Herreman schreef Minne het onopgemerkte Album 1944. In de tussentijd voltooide hij nog de roman Heineke Vos en zijn biograaf, die hij – daar is Roelants weer – eerst in Forum kon publiceren. In 1955 bracht Geert van Oorschot de uitgave van Minnes ‘verzamelde’ Gedichten en cursiefjes In 20 lijnen. Daarmee hebben we Minnes boekenoeuvre gehad, op de afgekraakte, vermoeide monografie Cyriel Buysse na.

De Gedichten en Wolfijzers werden nog wel eens herdrukt, maar die uitgaven was een triest lot beschoren. Op de achterkant van Tirade 234 (jg. 22, maart 1978) verzuchtte Van Oorschot: ‘In België en Nederland worden jaarlijks enkele tientallen exemplaren van zijn Verzamelde Gedichten verkocht. In bijna geen enkele boekhandel heeft men de Verzamelde Gedichten van Richard Minne in voorraad. Ik vrees dat daar nooit verandering in zal komen.’ De derde druk van Wolfijzers en schietgeweren – een groteske, onbegrijpelijke uitgave op stug papier, de bladzijden niet met goed fatsoen om te slaan – belandde al binnen twee jaar in grote stapels bij De Slegte.

Het is alles typisch Minniaans. Zijn dichterlijk bestaan is van een overigens in-

nemende triestheid, innemend door de volstrekt oorspronkelijke ironie en toon van zijn gedichten, brieven en cursiefjes. Minne valt ook niet te plaatsen; Elsschot, Nescio, Vriamont en Van Nijlen zijn zijn literaire bloedverwanten, die we echter moeilijk tot een ‘stroming der ironische non-conformisten’ kunnen uitroepen.

Typisch Minniaans ook: nu vorig jaar de Verzamelde verhalen verschenen zijn, meldt uitgeverij Van Oorschot dat de Gedichten uitverkocht zijn. Het wachten is nu op een nieuwe uitgave van Minnes gedichten, de ‘definitieve’ uitgave van zijn volledig dichtwerk. Alvorens die in een leeseditie voor het grote publiek beschikbaar zal zijn, zal in de serie ‘Monumenta literaria neerlandica’ een historisch-kritische editie van Minnes dichtwerk verschijnen. Die wetenschappelijke klus sleept al enkele jaren aan en dat is niet voor niets. Herreman en Roelants hebben bij het samenstellen van de diverse Minne-publicaties – van 1965 tot 1967 publiceerden ze ook nog een groot aantal teksten uit de nalatenschap in het Nieuw Vlaams Tijdschrift – niet alleen pen en papier gebruikt, maar ook scheermes, beitel, zaag en andere gereedschappen. Menig gedicht van Richard Minne vormt een verhaal op zichzelf. Er is uitzicht op een editie die wellicht ook interessante literair-historische elementen onthult. Hoe curieus de geschiedenis van Minnes poëzie soms kan zijn, leert de volgende historie.

Dikke bundels

In 1971 verscheen het herinneringsboek Rondom Richard Minne1, dat portretten, facsimile’s, gedichten, brieven en artikelen over Minne bevat. Op de pagina’s 26-27 staat een tot dan toe onbekend en ongebundeld gedicht: ‘Gebed voor Laathem’. ‘Laathem’ is het kunstenaarsdorp Sint-Martens-Latem, aan de Leie ten zuiden van Gent. Minne ging er in 1928, na zijn boerenbestaan, wonen en overleed er in 1965. De bibliografische verwijzing onder het gedicht luidt: ‘In: Reinaert, 1ste jaargang, nummer 7, 1930’.

Het is een merkwaardig gedicht, dat begint met een verwijzing naar Minnes boerenervaringen in Waarschoot. Het gedicht staat in het teken van het afscheid van dat bestaan. Enkele passages daaruit luiden:

Met de laatste geciteerde verzen eindigt ‘Gebed voor Laathem’, dat zonder verder commentaar (maar wel met enkele corrupties) in Rondom Richard Minne afgedrukt werd. Klaarblijkelijk werd het beschouwd als een heus gedicht van Minne en al spoedig stond het ook als zodanig bekend. Toen in 1975 de enige wetenschappelijke studie over Minne verscheen, De poëzie van Richard Minne in het licht van de ironie, nam auteur Dina Van Berlaer-Hellemans het op in haar bibliografie, het meest complete overzicht van Minnes werk tot op heden.2

Niemand vroeg zich kennelijk af, waarom het gedicht nooit in Minnes bundels of nalatenschap was gepubliceerd. En niemand was het kennelijk opgevallen dat de hierboven geciteerde tweede passage een citaat is uit ‘Liedjes aan den wandelaar iv’ (eerste strofe)3; dat de laatste vier verzen uit de derde passage verwijzen naar ‘Aan Tristan Derème’ (eerste en vijfde/zesde vers); dat in de vierde passsage het eerste vers een bewerking is van ‘Gebed voor de galg’ (vers 17) en het vijfde vers van ‘Hoveniersgedichten viii’ (vierde vers), en dat ten slotte de laatste passage een verwijzing bevat naar ‘Eldorado: Zuid-Vlaanderen’ (derde en vierde vers). En toch had men gewaarschuwd kunnen zijn door de plaats van de oorspronkelijke publicatie.

Reinaert

Het ‘veertiendaagsch satiriek tijdschrift’ Reinaert veroorloofde het zich, op 4 januari 1930, zijn eerste aflevering uit te brengen zonder verantwoording of toelichting, of het moesten de woorden zijn op p. 4: ‘Er is een blad meer verschenen: Reinaert. Bericht aan de verstrooide menschen, die het nog niet zouden weten als ze de zestiende bladzijde hebben uitgelezen.’ Ook elke vermelding van redactie of medewerkers ontbrak.

De uitgave en redactie van Reinaert waren het werk van Firmin Parasie. Parasie

was wat men in Vlaanderen, met een voor Noord-Nederlanders verwarrende term, een ‘activist’ noemt: een felle voorvechter van Vlaamse onafhankelijkheid. Hij was aan het Gentse Atheneum leerling geweest van de dichter-nationalist René De Clercq en in 1915 en 1916 voorzitter van het ‘Taalminnend Studenten-genootschap’ De Heremanszonen, ook een Vlaamsgezind gezelschap. Gedurende de Eerste Wereldoorlog studeerde hij filologie aan de door de Duitsers vernederlandste Gentse universiteit. Parasies Vlaams-nationalisme evolueerde later naar de Dietse gedachte van de vorming van een Groot-Nederlandse staat. Het waren deze Dietse opvattingen die ten grondslag lagen aan Reinaert.

Het Vlaams-nationale element was er ook de reden van dat de Duitse bezetter Reinaert in mei 1940 verbood. Toen de Duitsers doorkregen hoe ze de diverse soorten nationalisten om de vinger konden winden, richtten ze de omroep Zender Brussel op. De dichter Wies Moens, ooit samen met Van Ostaijen redacteur van Ruimte, was er leidinggevende.4 Parasie was in zijn opvattingen net zo Diets als Moens en werd medewerker van de radiozender. Het verbod van Reinaert nam hij kennelijk voor lief. Na de Tweede Wereldoorlog werd Parasie bij verstek ter dood veroordeeld wegens collaboratie. Zoals zovele activisten was hij gevlucht (Moens vluchtte naar Nederland). Later werd hij in Duitsland gedenazificeerd en werkte hij in Hannover als leraar.5

Reinaert stond bekend als radicaal, scherp en ongenadig. Op het omslag prijkte steevast het portret van een figuur uit de Belgische actualiteit, die op de eerste bladzijden langs het fileermes ging. Een vaste rubriek was het beeldverhaal ‘Geschiedenis van België’ – waarin de Walen er niet florissant van afkwamen. Een van de eerste nummers bevatte ook een nieuwe versie van het Belgische volkslied, genaamd de ‘Brabbelçonne’. Veel tekenaars verleenden hun medewerking aan het blad, onder veelzeggende pseudoniemen als ‘Tijl’, ‘Reintje’ en ‘Isegrim’. Later begon ook ene ‘Joost’ voor Reinaert te tekenen. Het was een van de vele artiestennamen van de befaamde kunstschilder en illustrator Frits Van den Berghe.6

Powetisch hoekje

Van meet af aan verschenen er in Reinaert pastiches, teksten die moesten doorgaan voor werk van bekende Vlaamse auteurs. Zo bevatte het eerste

nummer ‘Sonata appassionata’, door ‘Reimond H…’ (Herreman). Nr. 2 bracht ‘Opgang’, door ‘Achilles M…’ (Mussche) en nr. 9 de tegenhanger daarvan: ‘Afgang’, door ‘Daan B…’ (Boens). Van ook nu nog bekende figuren volgden nog ‘Lof der Amerikaanse Produkten’, door ‘Marnix G…’ en ‘Dadelaïde’ door ‘Gerard W…, Kandidaat-Akademielid’. De satire werd uitbundiger en openlijker in het achttiende nummer, met ‘Powetische ezelsbank. Geeuwzang door Dr. Maurits Sabbe’. Op 29 maart 1930 was het, op p. 105, de beurt aan Richard Minne, of beter: ‘Richard M…’

De vermelding ‘satiriek tijdschrift’ liet aan duidelijkheid over de bedoelingen van Reinaert natuurlijk al niets te raden over. De redactie maakte bij het ‘powetisch hoekje’ echter ook helemaal geen geheim van haar werkwijze. De flirt met authenticiteit was opzettelijk balorig: ‘Het gedicht dat we heden afdrukken, komt uit den Letterkundigen almanak voor Vlaanderen voor 1930. Wie ’t niet gelooft, zoeke het na,’ heette het naar aanleiding van het gedicht van Marnix G… Wie dat deed, kwam erachter dat die bijdrage uiteraard niet uit die almanak kwam. Wel stond daar van Gijsen een artikel in onder de titel ‘Lof van den auto’…7

Of de reactie die in nr. 8 werd aangehaald nu wel of niet authentiek was, doet niet ter zake. In elk geval waren er volgens de redactie ‘… menschen die vinden, dat Reinaert met zijn pseudo-litteraire rubriek, onze groote letterkundigen te veel voor den aap houdt’. Daarmee kwam de aap dus uit de mouw. De gepresenteerde teksten waren niet echt van de gesuggereerde auteurs, voor wie het nog niet doorhad. Daarop duidden ook al het gebruik van initialen in plaats van volledige achternamen en het aan elkaar breien van citaten en verwijzingen, zoals in het ‘Gebed voor Laathem’.

Maar ook de inhoud daarvan was een satire: op Minnes voortdurende worsteling met pen en inspiratie. Al in de jaren twintig stond Richard Minne bekend als een dichter die men voortdurend moest aansporen tot het schrijven en inleveren van nieuw werk. De gotspe uit dit gedicht is dan ook dat de ik-figuur eerst volstrekt niet meer in dichten geïnteresseerd is (‘Ik gaf reeds alles op, / Verbande verzen uit mijn kop.’), maar zich in de slotregels plots voorneemt om onder de heilzame invloed van Laathem en de zegen daarover van Onze Vader ‘dikke bundels te gaan schrijven’.

Portretten van ‘de poweet’

Reinaert voegde nog iets bijzonders toe aan de satire op Minne. De redactie maakte er een gebruik van, in haar ‘Gemengde berichten’ de letterkundige rubriek te becommentariëren. Zo ook in nummer 7: ‘Men vraagt ons, het portret op te nemen van de poweten, die we in ons powetisch hoekje beroemd maken. Zoo gezegd zoo gedaan. Hier is de poweet van het gebed van Laathem.’ Het desbetreffende portret was een wel zeer bijzondere karikatuur van Richard M…, van de hand van ‘Tijl’ (zie afbeelding).

De satire en vooral de karikatuur zijn met recht fijnzinnig te noemen. Eigenlijk zien we hier meer een karikatuur van de fatterige Leie-kunstenaar in algemene zin. In 1930 was Sint-Martens-Latem allang niet meer het oorspronkelijke kunstenaarsdorp, maar hoe langer hoe meer een vluchtplaats voor ‘villegiaturerende’ gegoede Gentenaren, artistiekelingen niet uitgezonderd. Ook Richard Minne had zich in 1928 door de mare van het inspirerende oord laten verleiden. Aan Raymond Herreman schreef hij: ‘Ik ga overigens verhuizen. Ik trek naar Laethem. ’t Schijnt dat ze daar allen na een tijdje mystieker worden.’ En: ‘In den loop van Juli ga ik naar Laethem wonen. Ik hoop er u meer te zien dan hier (en meer te werken).’8 Het beeld dat wij van Minne hebben lijkt echter volstrekt niet op de afgebeelde figuur, integendeel. Richard Minne is volgens de overlevering een wat morsige, kleine, gebogen man, peuk tussen de lippen en eenvoudig gekleed.

In die jaren lag dat toch iets anders. Op 7 maart 1930 (drie weken voor de karikatuur!) schreef Minne aan Raymond Herreman: ‘Stel u voor dat ik (…) een brief ontvangen heb: een verzoek om mijn portret in… lach niet… “Vlaamsche Weelde”. Zij bedoelen zeker Vlaamsche mizerie? Ik heb het afgekletst. Neen, neen, neen. Mijn eerste ingeving was de juiste: 1) Ik behoor niet tot de “kliek”. 2) Ik duld niet dat ze met mijn figuur en mijn naam tegenover de buitenwereld gaan stoefen. Willen ze mijn portret hebben, ze kunnen het krijgen, maar ’t kost 60.000 fr.’ Vlaamsche weelde was een album met schrijversportretten, met op de tegenoverliggende bladzijden een korte persoonsbeschrijving. Het boek was zeer katholiek en volksopvoedend van aard. Minne had inderdaad een hartgrondige hekel aan dit soort praktijken. Kennelijk kende hij de eerste uitgave van het boek (uit 1925) goed genoeg om te beseffen dat hij er niet in thuis hoorde. Toch is hij wat dat betreft van zijn geloof gevallen: in de tweede uitgave prijkte wel degelijk een staatsieportret van Minne, compleet met fijnzinnig- ironisch gekrulde mond.9 Dat is al aardig, maar nog aardiger is dat de foto de karikatuur uit Reinaert al wat minder onwaarschijnlijk maakt. We zien een keurig gekapte en geklede man, met stropdas, achterovergekamd haar, snor en ziekenfondsbrilletje. Voeg daarbij dat Minne graag een sigaret rookte en we gaan al meer van ‘Tijl’ begrijpen.

Maar zelfs met deze wetenschap blijft het merkwaardig dat Parasie hém in Reinaert als icoon van het verburgerlijkte kunstenaarsdorp opvoerde. Uit de later in Wolfijzers en schietgeweren gepubliceerde brieven weten we dat juist Minne door die ballon heen prikte. Aan Herreman schreef hij: ‘…het dreigt hier ook al nen a…-

boel te worden. Daar in trommelen is altijd plezierig. En noodig. […] Konden we er nog maar wat ruitebrekers en azijnpissers naartoe krijgen.’ De redacteur van Reinaert kon dat in 1930 echter nog niet weten, omdat deze brieffragmenten pas in 1942 gepubliceerd zouden worden. Er was dus geen enkele reden om voor Minne, de zoveelste kunstenaar die zo nodig naar Latem moest, een uitzondering te maken. Reinaert was immers een satirisch blad en ontzag niets of niemand, als het de redactie maar van pas kwam. Bovendien had Parasie nog een appeltje met Minne te schulen.

De steamer van de nieuwe idee

Uit ‘Gebed voor Laathem’ blijkt duidelijk dat de auteur ervan de figuur Minne goed kende. De citaten, verwijzingen en persoonlijke details duiden daar op. Parasie en Minne hebben elkaar inderdaad gekend. De aanwijzingen daarvoor vinden we in het begin van Minnes carrière.

Richard Minne debuteerde in 1917 als letterkundige10 met gedichten en een verhaal in het tijdschrift Regenboog, dat echter pas in juli 1918 verscheen.11 Medio 1917 verscheen de prospectus van het tijdschrift, die bol stond van de verwijzingen naar de oorlogsramp en de lessen die daaruit getrokken zouden worden: ‘Uit dit oud Europa, waar de schepen van alle havens hun schatten lossen kwamen, zal de steamer van de nieuwe idee van stapel moeten loopen […]’, ‘…gans de ideologie in onze hersenen moet gewijzigd worden’, ‘…een nieuwe kunst…’, ‘…de heropbouw van een nieuw Vlaanderen…’, ‘…een eigen kultuur, een eigen beschaving, een eigen genie’. Met als slotakkoord: ‘…dit tijdschrift wil niet beschouwd worden als het werk van individuën, maar als een uiting van de nieuwe gedachte, van den nieuwen geest in Vlaanderen’. Was getekend: Jozef Cantré, Paul Eeman en… Firmin Parasie!

Het idee voor het tijdschrift Regenboog was ontstaan onder een groep studenten aan de Vlaamse Hogeschool, het vlaggenschip van de Duitse Flamenpolitik. Richard Minne schreef er zich op 23 oktober 1916, direct na de opening, in als ‘vrije leerling’ wijsbegeerte en letteren. Een vrije student volgde geen integrale doctoraalstudie,

maar slechts ‘losse’ colleges. Ook de bekende beeldhouwer en houtsnedekunstenaar Jozef Cantré deed dat. Minne en hij kenden elkaar uit de links-marxistische jongerenbeweging binnen de Belgische Werkliedenpartij. Op 13 oktober 1917 schreven beiden zich in voor het tweede jaar. Hun namen staan onder elkaar in het inschrijvingsregister; kwamen ze zich samen, de boekentas onder de arm, inschrijven?

Minne, die zich aanvankelijk ook voor twee andere vrije colleges had opgegeven, koos in het tweede jaar alleen voor kunstgeschiedenis. Wellicht trok de figuur van de hoogleraar André Jolles hem aan. Jolles was een tot Duitser genaturaliseerde Nederlandse homo universalis. Hij was thuis in archeologie, kunstgeschiedenis en literatuur, publiceerde onder andere in Van Nu en Strats en was bevriend met Johan Huizinga. Na een korte periode aan het oorlogsfront trok hij naar Gent om er vrije colleges kunstgeschiedenis te verzorgen.12 Andere jonge Turken waren medestudenten van Minne en Cantré: Gaston Burssens, Wies Moens, Fernand Pauwels – én Firmin Parasie.

Een aantal van de latere Regenboog-medewerkers (Minne, Parasie, Cantré, Pauwels) vond elkaar dus bij de colleges van Jolles – en ook daarbuiten. Volgens Parasie bestond er een goed persoonlijk contact tussen Jolles en zijn studenten, die zelfs bij hem thuis op de thee kwamen.13 Jolles kon het vooral goed vinden met Jozef Cantré, over wiens werk hij enthousiast was.14 Hij benoemde hem tot zijn technisch assistent en droeg hem zelfs het tekenonderwijs op.

Minnes betrokkenheid bij deze vriendschappelijke verhoudingen is nergens beschreven. Volgens Wies Moens ‘ging (hij) stil zijns weegs…’.15 De herinneringen van Moens, die opmerkt dat Minne ‘af en toe de lessen bij [woonde] over psychologie’, zijn echter van twijfelachtige betrouwbaarheid en getekend door de groepsvorming onder de studenten. Verschillende studenten ontmoetten elkaar in het in 1914 geopende Feestpaleis van Vooruit. Ook generatiegenoten als Maurice Roelants, Raymond Herreman en Achilles Mussche kwamen daar. Uit deze samenkomsten groeide Regenboog. De initiatiefnemers stelden een manifest op (dezelfde tekst als de prospectus), dat Minne mede ondertekende.16 Jolles steunde en adviseerde de jonge redacteuren.

Minne leerde zo zijn latere mede-Fonteiniers Roelants, Herreman en Leroux kennen, en er is niets dat erop wijst dat hij zich afzijdig hield. Moens daarentegen was nooit bij Regenboog betrokken en ging vermoedelijk zélf ‘zijns weegs’. De literaire richting van het nieuwe tijdschriftje was daar debet aan. Onder de studenten bestond grote belangstelling voor Van Ostaijen, wiens Music Hall van recente datum was. Ook Jolles volgde diens werk op de voet, citeerde eruit tijdens zijn colleges en voordrachten en vestigde de aandacht op het belang van dynamiek en ritme bij Van Ostaijen. De latere Ruimte-dichter Moens was een van die belangstellenden.17

Regenboog sloeg echter een andere, meer traditionele richting in. Slechts Mussche, Pauwels en Cantré leverden een wat gematigd-expressionistische inbreng. De verwijzingen ernaar in de prospectus zijn zeer algemeen, zo niet vaag (‘de stea-

mer van de nieuwe idee’, ‘de nieuwe gedachte’, ‘den nieuwen geest in Vlaanderen’). Regenboog plaatst men ook nogal eens in de ‘activistische’ hoek, maar dat moeten we nuanceren. Met name Cantré, Eeman en Parasie hadden Vlaams-nationalistische sympathieën, die echter nooit de overhand kregen. De Vlaamsgezinde passages in de prospectus waren flets (‘een nieuw Vlaanderen’, ‘een eigen kultuur’). Eeman en Parasie, die de prospectus signeerden, werden later zelfs uit de redactie geweerd.18

Revue der epigonen

Toen het eerste nummer in juli 1918, na maanden dus, verscheen, vond de expressionist én flamingant Moens er dan ook ‘weinig stormigs’ in.19 Volgens Karel Chrispeels, recensent van het eveneens Vlaams-nationalistische studententijdschrift Aula, waren alleen Cantré’s houtsneden waardevol.20 De door August Borms geleide krant Het Vlaamsche Nieuws van 23 juli 1918 signaleerde na twee nummers zelfs een stammenstrijd: ‘Als men de reeds verschenen afleveringen van het zestal die zullen het licht zien, ter hand neemt, dan merkt men onmiddellijk dat de inhoud een sprekende tegenstelling is met wat hierboven uit het programma werd aangehaald. Het ligt dan ook voor de hand, waarom van de drie stichters en aanvankelijke redaktieleden, er twee, de heeren Paul Eeman en Firmin Parasie, de redaktie verlieten, en de heeren Herman Van Overbeke, Richard Minne en Achiel Mussche hun plaats innamen.’ Recensent ‘Max.’ vond het tweede nummer wel ‘heel wat hooger onder litterair opzicht’. Hij toonde zich verrast door ‘de medewerking van ouderen: Prof. Yolles [sic], Karel Van de Woesteyne en Herman Teirlinck’. Richard Minne behoorde tot de ‘epigonen der meesters der Vlaamsche dichtkunst uit de laatste jaren’, de bijdrage van Herman Van Overbeke was ‘tintelend van levenslust, sappig van humor, weerspiegelend den gullen Vlaamschen lach’ en die van Karel Leroux ‘even origineel, alhoewel bevreemdend naast de deugdzaamheid der eerste aflevering, naast de soliede zwaarwichtigheid des heeren Van de Woesteyne en zijn school’. Ook Vlaamsch leven van 4 augustus 1918 meldde de verschijning van het ‘nr. 2 van dit verdienstelijk tijdschrift der Gentsche Jongeren’, een ‘revue der epigonen’.

Spijtig genoeg is dit tweede nummer van Regenboog zoek. Het is in geen enkel archief of bibliotheek te vinden. Sterker, het is zelfs geheel uit de literatuurgeschiedenis verdwenen. Alle studies en publicaties die Regenboog noemen, beschrijven het steevast als ‘eenmalig’. Zelfs redacteur Achilles Mussche wist zich in 1971 alleen ‘het enige nummer’ te herinneren.21 We zullen waarschijnlijk nooit weten welke bijdrage Richard Minne aan dat tweede nummer leverde, tenzij iemand deze parel ooit opduikt.22

Minne, die zich binnen de socialistische partij een enfant terrible toonde, bleek tezelfdertijd ook literair de handschoen op te nemen. ‘Zijn’ richting won het in Regenboog uiteindelijk van de ‘richting-Parasie’, wiens plaats hij in de redactie innam. Pauwels en Cantré gingen achter Van Ostaijen en Moens c.s. aan, en wat Para-

sie ging doen weten we inmiddels. De erflaters Teirlinck, Van de Woestijne en Jolles moesten deze koerscorrectie ondersteunen.

De aanduiding ‘revue der epigonen’ en de namen der medewerkenden zijn niet zonder literair-historisch belang. Waren in het eerste nummer de latere Fonteiniers Minne, Herreman en Roelants al opgetreden, in het tweede verscheen hun Vierte im Bunde Leroux. Regenboog wordt dan ook terecht als voorbode van ’t Fonteintje beschouwd.

Wraak

Minne kreeg net als Parasie les van René De Clercq, was ook lid van De Heremanszonen en student aan de Vlaamse Hogeschool, en had al ver voor de Eerste Wereldoorlog het socialisme boven het nationalisme verkozen. In 1918 was hij zo ver dat hij ook literair een keuze had gemaakt. De scheiding der geesten die volgde binnen de prille Regenboog-redactie – en die met wie weet wat voor harde woorden gepaard ging – is het laatste spoor van omgang tussen Minne en Parasie. Hun wegen gingen uiteen, tot het ‘Gebed voor Laathem’ in 1930. Voor Firmin Parasie zal dat een soort verlate wraakactie geweest zijn. Hij voerde die niet zonder allure en met kennis van zaken uit; zodanig in elk geval, dat de redactie van Rondom Richard Minne in de val liep. Die kende Minne immers – terecht – als een spotvogel van de bovenste plank, een die ook de zelfspot niet meed. Zo gek was de gedachte dus niet: dat Richard Minne zichzelf te kijk zette. Het kan inderdaad niet anders of Minne heeft om zijn karikatuur gegrijnslacht (ongeveer zoals op de foto in Vlaamsche weelde). Misschien is hij zelfs wel wat jaloers geweest. Jaren liep Minne zelf met plannen rond voor een bijtend satirisch blad (De Boktand, of De Bijter), maar dat is er nooit gekomen.

De samenstellers van Rondom Richard Minne hebben met dat beeld voor ogen gemeend dat Minne ‘Gebed voor Laathem’ zelf schreef De aanduiding ‘door Richard M…’ hielp daar uiteraard een handje bij. Minne publiceerde immers ook wel met de initialen ‘R.M.’. Toch is het merkwaardig dat zij én de onderzoekster Van Berlaer-Hellemans veertig jaar na dato in een eigenlijk nogal doorzichtige satirische grap zijn getrapt. Ze hebben waarschijnlijk niet of niet goed genoeg gekeken in Reinaert (en daardoor ook nog eens iets heel moois gemist). De wraakactie van Firmin Parasie is daardoor een tijd lang écht geslaagd geweest, maar nu beëindigd.

Bronnen

Voor het artikel is verder gebruik gemaakt van Daniël Vanacker, Het aktivistisch avontuur, Gent, Stichting Mens en Kultuur, 1991, het archief van de Rijksuniversiteit Gent en het Regenboog-archief in het Archief en Museum voor Vlaams Cultuurleven te Antwerpen.

[1997/2]

Gé Vaartjes+
‘Dwars door fluweelen wanden’
De vriendschap van Top Naeff met Mari Bosland

Op een zaterdagmorgen in april 1942 begaf de schrijfster en toneelcritica Top Naeff (1878-1953) zich naar een bovenzaaltje van ‘Patrimonium’ in haar woonplaats Dordrecht. Zij wilde er een clandestiene solovoorstelling bijwonen van Peer Gynt, voorgedragen door haar jonge plaatsgenoot Mari Bosland.

Top Naeff was in die tijd een gevestigde naam in de Nederlandse literatuur. Haar baanbrekende meisjesboek School-Idyllen was eigenlijk al onmiddellijk na het verschijnen in 1900 ‘klassiek’ geworden – het boek wordt nog steeds herdrukt – maar zij werd toch vooral gewaardeerd om haar romans en novellen. Op ironische, vaak ook sarcastische wijze beschouwde zij het conventionele burgerlijk leven. Zij beschreef ‘nette’ huwelijken en ‘keurig opgevoede’ kinderen, maar peilde eveneens de sleur binnen die huwelijken, het bekrompene van het welopgevoede kind. Centraal in haar werk staan ‘fatsoenlijk’ beheerste verlangens en desillusies, vaak binnen het huwelijk dat als bittere plicht of als volmaakt-geacteerde komedie wordt getekend. Zelf had Top Naeff een ongelukkig huwelijk met de huisarts Willem van Rhijn (1875-1956) en beleefde zij een grote buitenechtelijke liefde voor de toneelregisseur en -vernieuwer Willem Royaards (1867-1929). Vanuit haar eigen ervaring was Naeff een meester in het blootleggen van ontgoocheling en pijn achter ogenschijnlijke beheersing; het merendeel van haar romans en verhalen geeft een indringend beeld van existentiële menselijke eenzaamheid. Haar toon was soms fel en bijtend; de kwalificatie ‘psychologisch realisme’, die handboeken nogal eens aan haar werk schenken, is dan ook veel te beperkt – om over het stompzinnige etiket ‘damesroman’ maar niet te spreken. Welke uitgever steekt zijn nek eens uit en stelt een mooie bundel samen van Naeffs sterkste verhalen? Niet alles uit haar oeuvre komt voor herdruk in aanmerking, maar Top Naeff verdient geenszins de algehele stilte die haar nu ten deel valt. Hoewel de Forum-generatie meer of minder genuanceerde schimpscheuten naar haar hoofd slingerde, schreef Menno ter Braak, die zich in zijn brieven aan E. du Perron nogal eens snerend over Naeff uitliet, dat Top Naeff een ‘schrijfster van formaat’ was, ‘op een geheel ander plan dan welke

harer vrouwelijke collega’s van haar generatie ook’. Als sterk punt signaleerde Ter Braak Top Naeffs ‘superieure ironie’.1

Waardering genoot Naeff in haar tijd ook om haar intelligente toneelessays. Van 1903 tot halverwege 1914 was zij toneelrecensente bij de Dordrechtsche Courant en van 1915 tot 1930 bij De (Groene) Amsterdammer.

In de jaren dertig had Top Naeff de status veroverd van ‘grande dame’ in de Nederlandse literatuur – niet tot haar ongenoegen overigens. Aan deze literaire coryfee had de zeventienjarige Maarten Human (roepnaam ‘Mari’) Bosland zijn Peer Gynt-convocatie gestuurd. Top Naeff, zelfbewust, was enigszins geïrriteerd door de invitatie van een onbekende. ‘Wat denkt zo’n joch wel!’ zal zij gedacht hebben. Uit recalcitrantie nam zij zich voor tijdens de pauze weg te gaan omdat zij ‘verhinderd’ was. De haar aangeboden mooiste stoel vooraan, een ‘logeplaats’, zal haar echter milder gestemd hebben – en de voorstelling deed de rest. Vanaf het eerste moment was zij geboeid en, onder de indruk van de prestatie, kreeg zij spijt van haar al meegedeelde besluit om in de pauze te vertrekken. Toch ging ze, om een uur of twaalf, in het besef een bijzonder toneelevenement te missen.

Enkele weken later, op 31 mei 1942, stuurde zij Mari Bosland een uitvoerige brief, waarin zij haar bewondering voor zijn talent niet onder stoelen of banken stak.2 Zij schreef onder meer: ‘Het is altijd gevaarlijk jonge menschen te veel in de hoogte te steken, en vooral om hen bewust te maken van wat zij grootendeels intuïtief bereiken. Men kan er zich ook deerlijk bij vergissen in een talent. Zooals de debutant-kegelaar wel eens “alle negen” gooit, zoo kan in de kunst een eerste greep soms zoo gelukkig uitvallen, dat de ongelukkige, die dat gelukje te beurt viel, het nooit meer evenaren kan. En ten slotte is de loopbaan van den tooneelspeler een zoo uitzonderlijke – uitzonderlijk moeilijk en uitzonderlijk wat het maatschappelijk leven betreft – dat ik altijd huiverig ben iemand, zelfs met een uitge-

sproken talent, in die richting aan te moedigen. Maar




al deze overwegingen worden in deze naar den achtergrond gedrongen bij de herinnering aan uw werk, dat voor mij, om den ernst waarvan het getuigde en het plan waarop het stond, zooveel verrassende bekoring heeft gehad.

Wanneer men onder omstandigheden als deze – in een kaal zaaltje, met nog een schreiend kind op den koop toe, geboeid, getroffen en ontroerd wordt, niet voor een oogenblik, maar zòò, dat het plastisch en in het gehoor beklijft, dan moet er toch iets van het, een enkele onzer gegeven “wonder” aan te pas zijn gekomen.’

Zij vervolgde met detailopmerkingen over Ibsens stuk en Mari Boslands interpretatie daarvan en eindigde met: ‘Dit alles zoo te hebben kunnen verwezenlijken, spontaan, uit het eigen hart, en geleid door den spontanen geest, is voor u een groote voldoening en daarom meende ik u deze indrukken van een “ooggetuige” zwart op wit verschuldigd te zijn. Misschien leest ge later, als ge een beroemd acteur geworden zijt, of wat anders – de herinneringen aan uw eerste optreden nog eens over, en sterken ze u in de minder moedige oogenblikken, die met de jaren niemand bespaard blijven. Mocht ik u in dit verband eens met het een of ander van dienst kunnen zijn, een inlichting of een introductie, dan zal ik daar altijd gaarne toe bereid zijn.’

De brief was het begin van een intensief contact tussen Top Naeff en Mari Bosland. Zij, een oude toneelcritica van bijna 65, hij een jongen van zeventien.

Mari Bosland, de middelste in een gezin met drie zonen, kwam uit een milieu waarin veel gemusiceerd en gezongen werd. Hij had in 1940 Mulo-examen gedaan en was vervolgens overgestapt naar de Dordtse hbs. In die periode groeide in hem een hevige belangstelling voor kunst en literatuur, en voor toneel in het bijzonder. Op school produceerde hij originele opstellen en hield hij voordrachten, die door zijn klasgenoten zeer gewaardeerd werden. Thuis schreef hij gedichten en verhalen. In oktober 1941, hij was toen net zestien jaar oud, publiceerde hij drie verzen in het destijds bekende tijdschrift Morks Magazijn.

Mari Bosland viel op door zijn gaven en presentatie. Een jeugdvriendin herinnerde zich later: ‘Hoewel hij heel “gewoon” leek en deed, hij had absoluut geen neiging tot coquetteren met zijn grote begaafdheid, was hij toch anders dan veel jongelui die ik ook kende. Ik geloof nu ik er aan terug denk dat Mari door zijn getalenteerd zijn een vanzelfsprekende afstand schiep. Hij kon geweldig mal doen, hij was geestig, op een aardige manier spottend en ouder dan andere jongens van

zijn leeftijd, hetgeen wellicht te verklaren valt uit het feit dat hij een vastomlijnd doel had: het grote toneel.’3

Bij de inwijding van de gemoderniseerde Dordtse schouwburg ‘Kunstmin’ zag hij in december 1940 een opvoering van Peer Gynt, met Johan Schmitz4 in de hoofdrol. Deze belevenis inspireerde hem tot een waagstuk: het bewerken van Ibsens stuk voor solotoneel, waarin hij als enige speler zou optreden. Zo werkte hij zich toe naar de première die op Top Naeff zoveel indruk maakte.

 

Het briefcontact verdiepte zich door persoonlijke kennismaking, gevolgd door wekelijkse bezoeken van Mari aan Top Naeff, elke woensdag. Samen lazen en analyseerden ze de grote drama’s uit de wereldliteratuur. Voor Top Naeff moet het een geweldige ervaring geweest zijn, haar liefde voor het toneel te kunnen overbrengen op een veelbelovende jongeman, die ieder woord van haar gretig in zich opzoog. Zij, kinderloos in een leeggebloed huwelijk, onderging bewust of onbewust de sensatie van het doorgeven van eigen waarden. En Mari, die thuis niet déze vorm van liefde en begrip kon ontvangen, koesterde zich in de warmte van een literaire moeder. Een vriend van Mari Bosland herinnert zich: ‘Top Naeff was voor hem een tweede moeder, met wie hij soms op straat te zien was. Bij zo’n wandeling trof het mij eens, dat hij Top Naeff begeleidde als een zorgzame zoon. Ik denk dat die “moeder-zoon”-relatie ook voor Top Naeff gold.’5

Intussen bouwde Mari voort aan zijn solorepertoire. Hij droeg teksten voor van onder anderen Pierre Kemp en A. Roland Holst en een bewerking van Arthur van Schendels Angiolino en de lente. Zijn optredens waren clandestien, ter opluistering van verjaardagen, als verstrooiing in joodse families. Enkele dagen voor Kerstmis 1942 speelde hij de rol van Koning Herodes in Martinus Nijhoffs De ster van Bethlehem. Het stuk werd opgevoerd door de Vrijzinnig Christelijke Jeugd Centrale, waarvan hij lid was.

Top Naeff stimuleerde waar zij kon. In mei 1943 nodigde zij hem uit mee te gaan naar het eindexamen van de Amsterdamse toneelschool – zij zat er in de examencommissie. In die periode nam Mari op zijn repertoire een verhaal van James M. Cain: Niemand ontkomt zijn noodlot (een vertaling – door J.C. Bloem – van The postman always rings twice). Zijn gevoel voor eigenwaarde groeide: hij liet nu zelfs officiële uitnodigingen drukken.

Top Naeff liet Mari in Amsterdam lessen voordrachtstechniek volgen. Als aanvullend cadeau schonk zij hem op zijn negentiende verjaardag, 22 oktober 1943, een in leer gebonden schrijfboekje, waarin zij schreef: ‘Tien Ritten – Dordrecht Heen en terug Amsterdam 2de Klasse m.h.g. 22.10.’43’. Als opdracht noteerde zij: ‘Aan Mari. Er gaat meer talent verloren door te weinig waardeering dan door te veel… Alleen den dilettant kan men ijdel maken. De kunstenaar wordt gedragen op de toegestoken handen van hen die in hem gelooven naar de ijle hoogten, waar het onbereikbare hem – een oogenblik – bereikbaar schijnt.’ Verder schreef zij in het boek-

je behartigenswaardige citaten, waarvan de meeste met toneel te maken hebben.

Eind 1943 vertrok Mari Bosland nogal overhaast naar Amsterdam. Top Naeff had ervoor gezorgd dat hij terecht kon bij het toneelgezelschap van Cor van der Lugt Melsert6, om de loerende Arbeitseinsatz te voorkomen. Half december ontving hij een brief7 van Naeff op zijn adres in de Vondelstraat: ‘Ik moet telkens aan je denken, nu net Zaterdag die abnormale kou is ingevallen […]. Het zal allemaal nog wel een beetje onwennig voor je zijn, en wanneer de hr van der Lugt je niet dadelijk de Gijsbrecht heeft aangeboden, zul je tòch, hoop ik, wel eens bij een repetitie mogen zitten kijken, zoodat je niet op je kamer hoeft te blijven.’ Onmiddellijk daarna meldde zij enkele indrukken van een toneelvoorstelling, die zij daags tevoren bezocht had. Tussen de regels door blijkt hoezeer zij het contact met haar jonge vriend miste: ‘Maar ik begin alweer met je te redeneeren… of het woensdag was!’

In diezelfde decembermaand schreef zij een gelegenheidsgedicht op Mari’s vertrek naar Amsterdam. In de laatste strofe verwerkte zij een citaat uit Peer Gynt:

Bij de jaarwisseling 1943-’44 figureerde Mari Bosland verscheidene malen in de Gysbreght, in de rei van edelingen en bij de ‘vluchtelaren’. Het eindeloze figureren frustreerde hem. Top Naeff schreef hem op oudejaarsdag over zijn activiteiten: ‘Wat een vreemde Oudejaarsavond zal je dan hebben! En een nog ongewonere Nieuwjaarsdag, bijna onafgebroken in het slot van den heer van Aemstel en te midden van het middeleeuwsche krijgsgewoel, of we nog geen oorlog genoeg hadden! Met dit al een interessante beleving. Het is voor het eerst, dat je de “première” aan den lijve zult voelen. En dat dit nu juist de historische Gijsbreght moet zijn! De spanning is daarbij misschien niet zoo groot als bij een nieuw stuk, omdat ieder zich verbeeldt den Gijsbreght door en door te kennen, daar tegenover staat dat er weinig stukken bestaan waar je zoo altijd weer naar luisteren kunt, en je fantasie zooveel verschillende richtingen uit kan vliegen. Ik zou nog wel eens een heele nieuwe ensceneering willen maken. En dan zòò, dat men de belegerde stad veel sterker voelt vechten en branden dan we er nu van gewaar worden. Het spijt me voor je dat Kloris en Roosje niet gaat. Het is te begrijpen; verleden jaar had men het ook al weggelaten. Het volgend jaar!’ Zoals bekend, was De Bruiloft van Kloris en Roosje een klucht die vroeger na afloop van de Gysbreght gespeeld werd. Twee personages uit het stuk, Thomasvaer en Pieternel, spraken daarin een ironisch getinte nieuwjaarswens uit, waarin de actualiteit bespot werd. Om die reden zal de kluchtige toegift in 1943-’44 zijn weggelaten, mogelijk ook uit goede smaak. Top Naeffs opmerking ‘Het volgend jaar!’ is dan ook te lezen als ‘Hopelijk zijn we dan bevrijd!’

Hoewel Mari Bosland ‘veilig’ bij het gezelschap van Van der Lugt Melsert zat, bleef hij, evenals vele andere jongemannen, het gevaar lopen opgepakt en naar Duitsland gestuurd te worden. Een brief van 23 januari 1944 verraadt Top Naeffs opluchting na, klaarblijkelijk, ettelijke razzia’s die dagen: ‘De pakken van ons hart, lieve Marie! Vondel heeft er vast ook een toepasselijke versregel voor, maar ze vallen mijn oud hoofd niet zoo snel meer te binnen. Toen Papa gistermorgen opbelde, merkte ik aan de opluchting die deze goede tijding mij gaf, hoe hoog het mij de laatste dagen was gaan zitten. Er zijn er hier heel wat verdwenen. In de treinen was het ook lang niet pluis.’

Enige tijd later trad Mari Bosland op voor Top Naeff en Charlotte Köhier8, een, zoals we het tegenwoordig zouden noemen, ‘top’-actrice, die veel ‘zwarte’ (clandestiene) solovoorstellingen organiseerde. Bijzonderheden over de ontmoeting in mevrouw Köhlers kleine huistheater ontbreken helaas.

 

Top Naeffs brieven aan Mari bevatten naast begrijpelijke trivialiteiten veel toneel-informatie. Naeffs hartstocht voor de wereld van schouwburg en drama spreekt er duidelijk uit en haar principes op theatraal terrein zijn verspreid in de kleine correspondentie met Mari Bosland terug te vinden. Zo noteerde zij in haar brief van 11 februari 1944: ‘Het “typeeren”, wat je graag en goed doet, is in het algemeen een gevaar wanneer men dit buiten het tooneel moet doen. De monoloog noodzaakt

tot een snelle karakteristiek; wie voordraagt moet altijd eenigermate over de dingen heenglijden, wil hij aan de optredende figuren een zoo verschillend reliëf geven, dat de toehoorder ze uit elkaar kan houden. Dit leidt gauw tot een teveel aan de buitenkant, ten koste van het innerlijke. Ja, schrappen is ook een hoofdbreken! Dat behoort, met de keuze van wát je wilt gaan doen, tot het allermoeilijkste. Wanneer je een boek schrijft, is dat wat je niet opschrijft, het moeilijkste. En dikwijls – het mooiste.’

Uit een brief van enkele dagen later blijkt dat Top Naeff ook warm kon lopen voor cabaret. In De Telegraaf had zij een interview gelezen met de prille Hella Haasse en ‘haar compagnon’: ‘Ik zou er wel eens iets van willen zien èn hooren met mijn eigen oogen en ooren. De grootmeesteres van het genre is onlangs gestorven, de onvergetelijke Yvette Guilbert9. Dat is nooit te overtreffen, wat zij maakte van niets. Het ware cabaret-ideaal.’ De ‘compagnon’ over wie gesproken werd, was Wim Sonneveld (1917-1974).

Top Naeff trachtte haar jonge vriend te vormen waar zij kon. Zij stuurde hem stapels literatuur toe, die zij vervolgens diepgaand met hem besprak. Eind februari zond zij hem Manfred Kybers Als dieren spreken…10, een door haar vriendin Kitty de Josselin de Jong11 gemaakte vertaling van Unter Tieren, met het commentaar: ‘Ik houd in het algemeen niet erg van dieren, die spreken, maar dit boekje is zoo luchtig geschreven, en er zijn er bij die zeer dankbaar zijn voor het publiek, o.a. Jacob Krakelkakel. Het is ook goed vertaald. Tegen het spreken van dieren heb ik een bepaalde afkeer. Een mensch is een mensch en een dier is een dier. Elk met zijn eigen geheim. Ik voel het min of meer als een beleediging aan het dier, wanneer hem menschenwoorden in den bek worden gelegd, en eigenschappen van menschen aan hem worden belachelijk gemaakt. Ik vind dat goedkoop. De eenige, die voor mij de ergste klippen op dit gebied heeft weten te omzeilen, is La Fontaine. Veel menschen zijn dol op dat boekje van Kyber en het heeft in zijn soort ook stellig kwaliteiten. Voor voordracht leenen zij zich best.’12

Intussen had Mari zich voorgenomen de novelle De zeven gehangenen van Leonid Nikolajevitsj Andréjev13, in vertaling van Siegfried van Praag14, in te studeren. Top Naeff reageerde er sceptisch op15: ‘Gelukkig voel je zelf telkens dat je nog ver van de wijs ermee bent. Het is gevaarlijk met iets dat nog niet rijp is – en dat kàn het nog niet zijn – voor een publiek te treden, onverschillig of dit een groot of een klein publiek is. […] Die publiekjes waar je noodgedwongen langzamerhand in verzeild geraakt bent, zijn fataal. Vooral zoolang er nog nooit eens een normale zaal, met “pers” enz tegenover heeft gestaan ter compensatie, zoowel in gunstigen als in in ongunstigen zin. Dit was ook de voornaamste reden waarom ik je zoo graag tenminste eens in het zaaltje van de tooneelschool had gehad, om jezelf in de vuurlinie te laten voelen… hoe eenzaam een mensch feitelijk kan, en moet blijven in de menigte, maar door het podium daar voor enkele uren boven geplaatst.’

Inmiddels was Mari Bosland ondergedoken. Top Naeff had hierover op 8 fe-

bruari 1944 aan Kitty de Josselin de Jong16 geschreven: ‘Mijn geestelijke pleegzoon is ook ondergedoken. We hadden bewogen dagen, die jongens worden zo gejaagd. Hij sliep ook nog een nacht bij ons. Hij had nota bene een “Regeeringstelegram” dat hij zijn “ausweis” dan en dan kon komen halen. Toen hij er kwam rukten ze hem zijn persoonsbewijs uit zijn portefeuille en zeiden: dat gaat niet door. Ga u maar door naar de kamer waar u gekeurd moet worden. Hij wist zijn persoonsbewijs terug te krijgen en weg te komen. Nog nèt. Ze hadden bij v.d. L. [Van der Lugt Melsert] al het mogelijke gedaan om het onheil te voorkomen, maar toen ze hem vroegen: bent u zoo plotseling [als acteur] ontdekt, begreep hij wel dat ze lont roken. […] Aan één kant is het goed dat hij tot rust komt want hij droeg tusschen de bedrijven door nog overal voor, buiten Dordt, zelfs toen het doodgevaarlijk was. ’t Is een wonder jong, als hij voordraagt voor jongens en meisjes van zijn leeftijd, wachten ze hem buiten op onder een doodelijke stilte, of ’t Moïssi17 was, en kijken hem naar zijn oogen. Gelukkig zit hij vol nuchtere humor, zoodat het hem tot dusver nogal langs zijn koude kleren afglijdt. Ik geniet nu maar van de gezellige brieven, met een dikwijls ongelooflijk raak oordeel over de boeken die hij leest. ’t Is overigens een stom vervelend zitten, maar dat deelt hij met duizenden van zijn leeftijd en ’t is altijd nog beter dan in Letland bij de ss, waar een jongen uit Dordt, die in Vught gevangen zat, heen is gemoeten.’

De situatie in Amsterdam was niet veilig meer, ook al omdat Mari zich niet als acteur bij de Kultuurkamer aanmeldde. In de loop van maart 1944 keerde hij terug naar Dordrecht, waar hij een Ausweis bemachtigde en een baantje kreeg op het kantoor van het Gemeentelijk Electriciteitsbedrijf. Omdat dit bedrijf voor ‘de bevol-

king’ en dus ook voor ‘de Duitsers’ werkte, kon een positie hier als ‘arbeidsinzet’ gelden. Op deze wijze hoopte hij te voorkomen dat hij in Duitsland tewerkgesteld zou worden.

De betrekkelijke rust was echter van korte duur. Op 6 april 1944 overviel een gewapend verzetsgroepje het Electriciteitsbedrijf met het doel ‘Z-kaarten’ te bemachtigen: kaarten voor bedrijven waarop men vrijstelling voor tewerkstelling in Duitsland kon aanvragen – ‘Z’ staat voor ‘Zurückstellung’. Mari Bosland zat op dat moment achter zijn bureau in een aangrenzende, door glas gescheiden ruimte. ’s Middags kwam de Sicherheitsdienst, die op het oog willekeurig zeven leden van het personeel gevangennam. Onder hen bevond zich Mari Bosland, die evenals de anderen part noch deel aan de overval had en die middag toevallig op kantoor was om een vergeten vulpen op te halen. De gijzelaars werden overgebracht naar de politiegevangenis Haagse Veer in Rotterdam. Top Naeff schreef er geschokt over aan Kitty de Josselin de Jong18: ‘Wat het heele geval is voor zoo’n overgevoelige natuur, die als een haas reageert op alles, kan ik me goed indenken en doe dat maar zo min mogelijk.’ Zij schreef verder dat zijn ouders via een medegevangene hadden gehoord dat Mari zijn lotgenoten met voordrachten trachtte op te beuren. De gevangenen werden op 16 juni na verhoor overgebracht naar het Polizeiliches Durchgangslager in Amersfoort. Tijdens zijn gevangenschap schreef Mari op onooglijke papiertjes ironische berichten naar zijn ouders en Top Naeff19. In de trein naar Amersfoort noteerde hij onder meer: ‘Voor het eerst de handboeien aangehad. Erg belangwekkend. Dag lieve Mevrouw Top! Ik hoop er gauw weer te zijn, zij het dan ook via Duitsland, wat ik vrees. […] Over een paar uur heb ik een kaal hoofd. Dat verhoogt de expressie vast, lieve Mevrouw Top.’ De ongewone zelfspot hanteerde hij wellicht alleen maar om zijn ouders gerust te stellen, al dacht hij waarschijnlijk ook werkelijk vlug terug te zijn; van de essentie van de kampen kon hij nog geen weet hebben. Een ongedateerd briefje uit het kamp Amersfoort is minder opgewekt: ‘Lieve allemaal, Je leest wel eens zo’n verhaaltje van een aap in de dierentuin, die alsmaar naar Afrika wil, en naar gelang van je geaardheid vind je dat dan mooi of sentimenteel. Ik weet zeker dat ik onder de gegeven omstandigheden luidkeels zou wenen bij iets dergelijks omdat ik zelf zo allemenselijk naar huis verlang.’

Hij kreeg in Amersfoort een uniformjasje te dragen met een ‘P’; hij werd onder de Politieke gevangenen gerangschikt. Blijkbaar meenden de Duitsers dat hij op de een of andere wijze bij de overval op de Eletriciteitscentrale betrokken was. Toen zijn lotgenoten successievelijk werden vrijgelaten en hij niet, begonnen Mari’s ouders pogingen te doen zijn invrijheidsstelling van buitenaf te bewerken. Ook Top Naeff was actief. In haar wanhoop vroeg zij belet bij een Hauptsturmführer, die zij staven goud aanbood, en toen dit niets hielp, zocht zij zelfs contact met de nazi-bonzen Christiansen20 en Rauter21. Het is niet uitgesloten dat haar felle inzet om haar ‘geestelijke pleegzoon’ vrij te krijgen, averechts gewerkt heeft. Mari was een ‘politieke’ gevangene en alle aandacht van Top Naeff voor hem kan de

Duitsers het idee gegeven hebben dat hij een belangrijke politieke gevangene was.

Top Naeff schreef tijdens de oorlog, zoals zovelen, verzetsverzen. Een ervan droeg zij op aan Mari: ‘De moeders’. Het gedicht is veelzeggend over haar band met de jonge acteur en het gemis dat zij ondervond. In enkele strofen schetste zij een beeld van de moeders die hun zonen betreuren. Onverbloemd toonde zij verder haar gevoelens, die toen een evolutie doormaakten:

Zij vroeg zich af of zij Mari moest danken ‘voor dier gevoelens ongekenden schat’.22

In oktober 1944 hoorde zij dat Mari naar de IJssellinie getransporteerd zou zijn. In een brief23 schreef zij: ‘Je kunt het gevoel niet van je afzetten, dat de goden tegen de Geallieerden zijn, en dat de melkboer gelijk had, die zei: “Onze lieve Heer is zeker fascist.” […] Morgen is hij [Mari] jarig, 20 jaar… Wat kan het leven wonderlijk met een onschuldig mensch spelen.’ In dezelfde brief meldde zij dat zij opnieuw naar Christiansen geschreven had en een ‘vurig pleidooi’ voor Mari als kunstenaar gehouden had, maar veel vertrouwen had zij er niet meer in.

Natuurlijk ondernam ook de familie Bosland verwoede pogingen om zoon en broer vrij te krijgen, maar eveneens zonder resultaat. Vanaf november 1944 werd niets meer over Mari vernomen.

 

De naoorlogse berichten over zijn lot zijn vaag en tegenstrijdig. Eind 1945 schreef Top Naeff aan Kitty de Josselin de Jong, in een brief waar alleen ‘Maandag’ boven staat: ‘Mari is dood, Kit. Een betrouwbaar bericht, nog niet officieel […]. Hij is meegenomen naar Neuengamme en toen weer met een kleine groep naar Meppen, even over de Duitsche grens. Daar is hij verleden jaar aan dysenterie gestorven. De gedachte wat dat allerliefste, levenslustige menschenkind in z’n eentje heeft doorgemaakt vóór ’t zoover was, zal altijd wel aan mij blijven knagen, die is erger nog dan het gemis.’

Toch bleef zowel Top Naeff als de familie Bosland hopen op een terugkeer van Mari.

Een jaar na de bevrijding nog stelde Top Naeff alles in het werk om via de Opsporingsdienst concreter nieuws te krijgen, maar ze besefte: ‘Het is voorbij. Wàt we

ook, al of niet, nog te hooren zullen krijgen: voor hemzelf is het ergst volbracht. Alleen zal ik nooit de opstandigheid in mijn hart overwinnen, dat het juist dit, je zoudt zeggen haast uitverkoren menschenkind moest zijn, dat in hun klauwen viel en heel in zijn eentje door die hel moest gaan. Als hij nog terugkomt – ik geef de moed nog niet geheel op – dan zal het een onbegrijpelijk geluk zijn. Komt hij niet terug, dan zal het voor ons allen de troost zijn: dat niets hem meer deren kan.’24

Pas in 1951 kwam er enige zekerheid. Op 5 maart van dat jaar berichtte het Rode Kruis dat Mari overleden is ‘niet eerder dan 15 maart 1945, doch uiterlijk 3 mei 1945. […] Officiële gegevens over dit overlijden zijn […] nergens gevonden.’ Top Naeff hechtte weinig waarde aan de Rode Kruis-berichten; enkele weken later schreef zij in een brief aan Mari’s broer Huib en diens echtgenote Mieke25: ‘En goed bekeken, staat er niets in, omdat ze blijkbaar ook niets weten. En dat is eigenlijk nog gunstig, wanneer men zich niet door allerlei suggesties in de war laat brengen. Er schijnen nu telkens Nederlanders door de Russen vrijgelaten te worden. Bij 100 tegelijk. Dat is altijd nog een kans – al is het een kleine.’ Maar kort daarna moest haar hoop capituleren: de Nederlandsche Staatscourant van 12 juli 1951 publiceerde een lijst met overlijdensaangiften. Als sterfdatum van Mari Bosland staat 31 maart 1945 genoteerd. Later bleek dat een medegevangene, J. van Bork, al in 1946 een verklaring over Mari’s dood aan het Nederlandse Rode Kruis had doorgegeven. Door niet te achterhalen omstandigheden is dit bericht toen niet aan de familie Bosland overgebracht. Mari’s familie en Top Naeff hebben door deze administratieve omissie vijf jaar in kervende onzekerheid verkeerd. Eind 1951 zocht Van Bork, destijds ziekenverpleger in Neuengamme, zelf contact met de familie Bosland en deelde mede dat Mari aan long-tbc bezweken was.26

 

In haar memoires Zo was het ongeveer27 keek Top Naeff met liefde en weemoed terug op haar contact met Mari Bosland: ‘Dat jaar was voor mij haast zonder ontbering,

in den ban van dit stralende jonge leven, in de vreugde onzer gedeelde theaterillusies. […] Het is bij de illusie gebleven. […] Niemand ontkomt zijn noodlot. Hij had het voorspeld. Zijn naam wil ik hier nog noemen: Maarten Human Bosland, omdat dit een boekje is over kunst en kunstenaars, en hij gedurende zijn kort optreden er met ere een is geweest.’

[1997/2]

Gé Vaartjes+
‘Dwars door fluweelen wanden’
De vriendschap van Top Naeff met Mari Bosland

Op een zaterdagmorgen in april 1942 begaf de schrijfster en toneelcritica Top Naeff (1878-1953) zich naar een bovenzaaltje van ‘Patrimonium’ in haar woonplaats Dordrecht. Zij wilde er een clandestiene solovoorstelling bijwonen van Peer Gynt, voorgedragen door haar jonge plaatsgenoot Mari Bosland.

Top Naeff was in die tijd een gevestigde naam in de Nederlandse literatuur. Haar baanbrekende meisjesboek School-Idyllen was eigenlijk al onmiddellijk na het verschijnen in 1900 ‘klassiek’ geworden – het boek wordt nog steeds herdrukt – maar zij werd toch vooral gewaardeerd om haar romans en novellen. Op ironische, vaak ook sarcastische wijze beschouwde zij het conventionele burgerlijk leven. Zij beschreef ‘nette’ huwelijken en ‘keurig opgevoede’ kinderen, maar peilde eveneens de sleur binnen die huwelijken, het bekrompene van het welopgevoede kind. Centraal in haar werk staan ‘fatsoenlijk’ beheerste verlangens en desillusies, vaak binnen het huwelijk dat als bittere plicht of als volmaakt-geacteerde komedie wordt getekend. Zelf had Top Naeff een ongelukkig huwelijk met de huisarts Willem van Rhijn (1875-1956) en beleefde zij een grote buitenechtelijke liefde voor de toneelregisseur en -vernieuwer Willem Royaards (1867-1929). Vanuit haar eigen ervaring was Naeff een meester in het blootleggen van ontgoocheling en pijn achter ogenschijnlijke beheersing; het merendeel van haar romans en verhalen geeft een indringend beeld van existentiële menselijke eenzaamheid. Haar toon was soms fel en bijtend; de kwalificatie ‘psychologisch realisme’, die handboeken nogal eens aan haar werk schenken, is dan ook veel te beperkt – om over het stompzinnige etiket ‘damesroman’ maar niet te spreken. Welke uitgever steekt zijn nek eens uit en stelt een mooie bundel samen van Naeffs sterkste verhalen? Niet alles uit haar oeuvre komt voor herdruk in aanmerking, maar Top Naeff verdient geenszins de algehele stilte die haar nu ten deel valt. Hoewel de Forum-generatie meer of minder genuanceerde schimpscheuten naar haar hoofd slingerde, schreef Menno ter Braak, die zich in zijn brieven aan E. du Perron nogal eens snerend over Naeff uitliet, dat Top Naeff een ‘schrijfster van formaat’ was, ‘op een geheel ander plan dan welke

harer vrouwelijke collega’s van haar generatie ook’. Als sterk punt signaleerde Ter Braak Top Naeffs ‘superieure ironie’.1

Waardering genoot Naeff in haar tijd ook om haar intelligente toneelessays. Van 1903 tot halverwege 1914 was zij toneelrecensente bij de Dordrechtsche Courant en van 1915 tot 1930 bij De (Groene) Amsterdammer.

In de jaren dertig had Top Naeff de status veroverd van ‘grande dame’ in de Nederlandse literatuur – niet tot haar ongenoegen overigens. Aan deze literaire coryfee had de zeventienjarige Maarten Human (roepnaam ‘Mari’) Bosland zijn Peer Gynt-convocatie gestuurd. Top Naeff, zelfbewust, was enigszins geïrriteerd door de invitatie van een onbekende. ‘Wat denkt zo’n joch wel!’ zal zij gedacht hebben. Uit recalcitrantie nam zij zich voor tijdens de pauze weg te gaan omdat zij ‘verhinderd’ was. De haar aangeboden mooiste stoel vooraan, een ‘logeplaats’, zal haar echter milder gestemd hebben – en de voorstelling deed de rest. Vanaf het eerste moment was zij geboeid en, onder de indruk van de prestatie, kreeg zij spijt van haar al meegedeelde besluit om in de pauze te vertrekken. Toch ging ze, om een uur of twaalf, in het besef een bijzonder toneelevenement te missen.

Enkele weken later, op 31 mei 1942, stuurde zij Mari Bosland een uitvoerige brief, waarin zij haar bewondering voor zijn talent niet onder stoelen of banken stak.2 Zij schreef onder meer: ‘Het is altijd gevaarlijk jonge menschen te veel in de hoogte te steken, en vooral om hen bewust te maken van wat zij grootendeels intuïtief bereiken. Men kan er zich ook deerlijk bij vergissen in een talent. Zooals de debutant-kegelaar wel eens “alle negen” gooit, zoo kan in de kunst een eerste greep soms zoo gelukkig uitvallen, dat de ongelukkige, die dat gelukje te beurt viel, het nooit meer evenaren kan. En ten slotte is de loopbaan van den tooneelspeler een zoo uitzonderlijke – uitzonderlijk moeilijk en uitzonderlijk wat het maatschappelijk leven betreft – dat ik altijd huiverig ben iemand, zelfs met een uitge-

sproken talent, in die richting aan te moedigen. Maar




al deze overwegingen worden in deze naar den achtergrond gedrongen bij de herinnering aan uw werk, dat voor mij, om den ernst waarvan het getuigde en het plan waarop het stond, zooveel verrassende bekoring heeft gehad.

Wanneer men onder omstandigheden als deze – in een kaal zaaltje, met nog een schreiend kind op den koop toe, geboeid, getroffen en ontroerd wordt, niet voor een oogenblik, maar zòò, dat het plastisch en in het gehoor beklijft, dan moet er toch iets van het, een enkele onzer gegeven “wonder” aan te pas zijn gekomen.’

Zij vervolgde met detailopmerkingen over Ibsens stuk en Mari Boslands interpretatie daarvan en eindigde met: ‘Dit alles zoo te hebben kunnen verwezenlijken, spontaan, uit het eigen hart, en geleid door den spontanen geest, is voor u een groote voldoening en daarom meende ik u deze indrukken van een “ooggetuige” zwart op wit verschuldigd te zijn. Misschien leest ge later, als ge een beroemd acteur geworden zijt, of wat anders – de herinneringen aan uw eerste optreden nog eens over, en sterken ze u in de minder moedige oogenblikken, die met de jaren niemand bespaard blijven. Mocht ik u in dit verband eens met het een of ander van dienst kunnen zijn, een inlichting of een introductie, dan zal ik daar altijd gaarne toe bereid zijn.’

De brief was het begin van een intensief contact tussen Top Naeff en Mari Bosland. Zij, een oude toneelcritica van bijna 65, hij een jongen van zeventien.

Mari Bosland, de middelste in een gezin met drie zonen, kwam uit een milieu waarin veel gemusiceerd en gezongen werd. Hij had in 1940 Mulo-examen gedaan en was vervolgens overgestapt naar de Dordtse hbs. In die periode groeide in hem een hevige belangstelling voor kunst en literatuur, en voor toneel in het bijzonder. Op school produceerde hij originele opstellen en hield hij voordrachten, die door zijn klasgenoten zeer gewaardeerd werden. Thuis schreef hij gedichten en verhalen. In oktober 1941, hij was toen net zestien jaar oud, publiceerde hij drie verzen in het destijds bekende tijdschrift Morks Magazijn.

Mari Bosland viel op door zijn gaven en presentatie. Een jeugdvriendin herinnerde zich later: ‘Hoewel hij heel “gewoon” leek en deed, hij had absoluut geen neiging tot coquetteren met zijn grote begaafdheid, was hij toch anders dan veel jongelui die ik ook kende. Ik geloof nu ik er aan terug denk dat Mari door zijn getalenteerd zijn een vanzelfsprekende afstand schiep. Hij kon geweldig mal doen, hij was geestig, op een aardige manier spottend en ouder dan andere jongens van

zijn leeftijd, hetgeen wellicht te verklaren valt uit het feit dat hij een vastomlijnd doel had: het grote toneel.’3

Bij de inwijding van de gemoderniseerde Dordtse schouwburg ‘Kunstmin’ zag hij in december 1940 een opvoering van Peer Gynt, met Johan Schmitz4 in de hoofdrol. Deze belevenis inspireerde hem tot een waagstuk: het bewerken van Ibsens stuk voor solotoneel, waarin hij als enige speler zou optreden. Zo werkte hij zich toe naar de première die op Top Naeff zoveel indruk maakte.

 

Het briefcontact verdiepte zich door persoonlijke kennismaking, gevolgd door wekelijkse bezoeken van Mari aan Top Naeff, elke woensdag. Samen lazen en analyseerden ze de grote drama’s uit de wereldliteratuur. Voor Top Naeff moet het een geweldige ervaring geweest zijn, haar liefde voor het toneel te kunnen overbrengen op een veelbelovende jongeman, die ieder woord van haar gretig in zich opzoog. Zij, kinderloos in een leeggebloed huwelijk, onderging bewust of onbewust de sensatie van het doorgeven van eigen waarden. En Mari, die thuis niet déze vorm van liefde en begrip kon ontvangen, koesterde zich in de warmte van een literaire moeder. Een vriend van Mari Bosland herinnert zich: ‘Top Naeff was voor hem een tweede moeder, met wie hij soms op straat te zien was. Bij zo’n wandeling trof het mij eens, dat hij Top Naeff begeleidde als een zorgzame zoon. Ik denk dat die “moeder-zoon”-relatie ook voor Top Naeff gold.’5

Intussen bouwde Mari voort aan zijn solorepertoire. Hij droeg teksten voor van onder anderen Pierre Kemp en A. Roland Holst en een bewerking van Arthur van Schendels Angiolino en de lente. Zijn optredens waren clandestien, ter opluistering van verjaardagen, als verstrooiing in joodse families. Enkele dagen voor Kerstmis 1942 speelde hij de rol van Koning Herodes in Martinus Nijhoffs De ster van Bethlehem. Het stuk werd opgevoerd door de Vrijzinnig Christelijke Jeugd Centrale, waarvan hij lid was.

Top Naeff stimuleerde waar zij kon. In mei 1943 nodigde zij hem uit mee te gaan naar het eindexamen van de Amsterdamse toneelschool – zij zat er in de examencommissie. In die periode nam Mari op zijn repertoire een verhaal van James M. Cain: Niemand ontkomt zijn noodlot (een vertaling – door J.C. Bloem – van The postman always rings twice). Zijn gevoel voor eigenwaarde groeide: hij liet nu zelfs officiële uitnodigingen drukken.

Top Naeff liet Mari in Amsterdam lessen voordrachtstechniek volgen. Als aanvullend cadeau schonk zij hem op zijn negentiende verjaardag, 22 oktober 1943, een in leer gebonden schrijfboekje, waarin zij schreef: ‘Tien Ritten – Dordrecht Heen en terug Amsterdam 2de Klasse m.h.g. 22.10.’43’. Als opdracht noteerde zij: ‘Aan Mari. Er gaat meer talent verloren door te weinig waardeering dan door te veel… Alleen den dilettant kan men ijdel maken. De kunstenaar wordt gedragen op de toegestoken handen van hen die in hem gelooven naar de ijle hoogten, waar het onbereikbare hem – een oogenblik – bereikbaar schijnt.’ Verder schreef zij in het boek-

je behartigenswaardige citaten, waarvan de meeste met toneel te maken hebben.

Eind 1943 vertrok Mari Bosland nogal overhaast naar Amsterdam. Top Naeff had ervoor gezorgd dat hij terecht kon bij het toneelgezelschap van Cor van der Lugt Melsert6, om de loerende Arbeitseinsatz te voorkomen. Half december ontving hij een brief7 van Naeff op zijn adres in de Vondelstraat: ‘Ik moet telkens aan je denken, nu net Zaterdag die abnormale kou is ingevallen […]. Het zal allemaal nog wel een beetje onwennig voor je zijn, en wanneer de hr van der Lugt je niet dadelijk de Gijsbrecht heeft aangeboden, zul je tòch, hoop ik, wel eens bij een repetitie mogen zitten kijken, zoodat je niet op je kamer hoeft te blijven.’ Onmiddellijk daarna meldde zij enkele indrukken van een toneelvoorstelling, die zij daags tevoren bezocht had. Tussen de regels door blijkt hoezeer zij het contact met haar jonge vriend miste: ‘Maar ik begin alweer met je te redeneeren… of het woensdag was!’

In diezelfde decembermaand schreef zij een gelegenheidsgedicht op Mari’s vertrek naar Amsterdam. In de laatste strofe verwerkte zij een citaat uit Peer Gynt:

Bij de jaarwisseling 1943-’44 figureerde Mari Bosland verscheidene malen in de Gysbreght, in de rei van edelingen en bij de ‘vluchtelaren’. Het eindeloze figureren frustreerde hem. Top Naeff schreef hem op oudejaarsdag over zijn activiteiten: ‘Wat een vreemde Oudejaarsavond zal je dan hebben! En een nog ongewonere Nieuwjaarsdag, bijna onafgebroken in het slot van den heer van Aemstel en te midden van het middeleeuwsche krijgsgewoel, of we nog geen oorlog genoeg hadden! Met dit al een interessante beleving. Het is voor het eerst, dat je de “première” aan den lijve zult voelen. En dat dit nu juist de historische Gijsbreght moet zijn! De spanning is daarbij misschien niet zoo groot als bij een nieuw stuk, omdat ieder zich verbeeldt den Gijsbreght door en door te kennen, daar tegenover staat dat er weinig stukken bestaan waar je zoo altijd weer naar luisteren kunt, en je fantasie zooveel verschillende richtingen uit kan vliegen. Ik zou nog wel eens een heele nieuwe ensceneering willen maken. En dan zòò, dat men de belegerde stad veel sterker voelt vechten en branden dan we er nu van gewaar worden. Het spijt me voor je dat Kloris en Roosje niet gaat. Het is te begrijpen; verleden jaar had men het ook al weggelaten. Het volgend jaar!’ Zoals bekend, was De Bruiloft van Kloris en Roosje een klucht die vroeger na afloop van de Gysbreght gespeeld werd. Twee personages uit het stuk, Thomasvaer en Pieternel, spraken daarin een ironisch getinte nieuwjaarswens uit, waarin de actualiteit bespot werd. Om die reden zal de kluchtige toegift in 1943-’44 zijn weggelaten, mogelijk ook uit goede smaak. Top Naeffs opmerking ‘Het volgend jaar!’ is dan ook te lezen als ‘Hopelijk zijn we dan bevrijd!’

Hoewel Mari Bosland ‘veilig’ bij het gezelschap van Van der Lugt Melsert zat, bleef hij, evenals vele andere jongemannen, het gevaar lopen opgepakt en naar Duitsland gestuurd te worden. Een brief van 23 januari 1944 verraadt Top Naeffs opluchting na, klaarblijkelijk, ettelijke razzia’s die dagen: ‘De pakken van ons hart, lieve Marie! Vondel heeft er vast ook een toepasselijke versregel voor, maar ze vallen mijn oud hoofd niet zoo snel meer te binnen. Toen Papa gistermorgen opbelde, merkte ik aan de opluchting die deze goede tijding mij gaf, hoe hoog het mij de laatste dagen was gaan zitten. Er zijn er hier heel wat verdwenen. In de treinen was het ook lang niet pluis.’

Enige tijd later trad Mari Bosland op voor Top Naeff en Charlotte Köhier8, een, zoals we het tegenwoordig zouden noemen, ‘top’-actrice, die veel ‘zwarte’ (clandestiene) solovoorstellingen organiseerde. Bijzonderheden over de ontmoeting in mevrouw Köhlers kleine huistheater ontbreken helaas.

 

Top Naeffs brieven aan Mari bevatten naast begrijpelijke trivialiteiten veel toneel-informatie. Naeffs hartstocht voor de wereld van schouwburg en drama spreekt er duidelijk uit en haar principes op theatraal terrein zijn verspreid in de kleine correspondentie met Mari Bosland terug te vinden. Zo noteerde zij in haar brief van 11 februari 1944: ‘Het “typeeren”, wat je graag en goed doet, is in het algemeen een gevaar wanneer men dit buiten het tooneel moet doen. De monoloog noodzaakt

tot een snelle karakteristiek; wie voordraagt moet altijd eenigermate over de dingen heenglijden, wil hij aan de optredende figuren een zoo verschillend reliëf geven, dat de toehoorder ze uit elkaar kan houden. Dit leidt gauw tot een teveel aan de buitenkant, ten koste van het innerlijke. Ja, schrappen is ook een hoofdbreken! Dat behoort, met de keuze van wát je wilt gaan doen, tot het allermoeilijkste. Wanneer je een boek schrijft, is dat wat je niet opschrijft, het moeilijkste. En dikwijls – het mooiste.’

Uit een brief van enkele dagen later blijkt dat Top Naeff ook warm kon lopen voor cabaret. In De Telegraaf had zij een interview gelezen met de prille Hella Haasse en ‘haar compagnon’: ‘Ik zou er wel eens iets van willen zien èn hooren met mijn eigen oogen en ooren. De grootmeesteres van het genre is onlangs gestorven, de onvergetelijke Yvette Guilbert9. Dat is nooit te overtreffen, wat zij maakte van niets. Het ware cabaret-ideaal.’ De ‘compagnon’ over wie gesproken werd, was Wim Sonneveld (1917-1974).

Top Naeff trachtte haar jonge vriend te vormen waar zij kon. Zij stuurde hem stapels literatuur toe, die zij vervolgens diepgaand met hem besprak. Eind februari zond zij hem Manfred Kybers Als dieren spreken…10, een door haar vriendin Kitty de Josselin de Jong11 gemaakte vertaling van Unter Tieren, met het commentaar: ‘Ik houd in het algemeen niet erg van dieren, die spreken, maar dit boekje is zoo luchtig geschreven, en er zijn er bij die zeer dankbaar zijn voor het publiek, o.a. Jacob Krakelkakel. Het is ook goed vertaald. Tegen het spreken van dieren heb ik een bepaalde afkeer. Een mensch is een mensch en een dier is een dier. Elk met zijn eigen geheim. Ik voel het min of meer als een beleediging aan het dier, wanneer hem menschenwoorden in den bek worden gelegd, en eigenschappen van menschen aan hem worden belachelijk gemaakt. Ik vind dat goedkoop. De eenige, die voor mij de ergste klippen op dit gebied heeft weten te omzeilen, is La Fontaine. Veel menschen zijn dol op dat boekje van Kyber en het heeft in zijn soort ook stellig kwaliteiten. Voor voordracht leenen zij zich best.’12

Intussen had Mari zich voorgenomen de novelle De zeven gehangenen van Leonid Nikolajevitsj Andréjev13, in vertaling van Siegfried van Praag14, in te studeren. Top Naeff reageerde er sceptisch op15: ‘Gelukkig voel je zelf telkens dat je nog ver van de wijs ermee bent. Het is gevaarlijk met iets dat nog niet rijp is – en dat kàn het nog niet zijn – voor een publiek te treden, onverschillig of dit een groot of een klein publiek is. […] Die publiekjes waar je noodgedwongen langzamerhand in verzeild geraakt bent, zijn fataal. Vooral zoolang er nog nooit eens een normale zaal, met “pers” enz tegenover heeft gestaan ter compensatie, zoowel in gunstigen als in in ongunstigen zin. Dit was ook de voornaamste reden waarom ik je zoo graag tenminste eens in het zaaltje van de tooneelschool had gehad, om jezelf in de vuurlinie te laten voelen… hoe eenzaam een mensch feitelijk kan, en moet blijven in de menigte, maar door het podium daar voor enkele uren boven geplaatst.’

Inmiddels was Mari Bosland ondergedoken. Top Naeff had hierover op 8 fe-

bruari 1944 aan Kitty de Josselin de Jong16 geschreven: ‘Mijn geestelijke pleegzoon is ook ondergedoken. We hadden bewogen dagen, die jongens worden zo gejaagd. Hij sliep ook nog een nacht bij ons. Hij had nota bene een “Regeeringstelegram” dat hij zijn “ausweis” dan en dan kon komen halen. Toen hij er kwam rukten ze hem zijn persoonsbewijs uit zijn portefeuille en zeiden: dat gaat niet door. Ga u maar door naar de kamer waar u gekeurd moet worden. Hij wist zijn persoonsbewijs terug te krijgen en weg te komen. Nog nèt. Ze hadden bij v.d. L. [Van der Lugt Melsert] al het mogelijke gedaan om het onheil te voorkomen, maar toen ze hem vroegen: bent u zoo plotseling [als acteur] ontdekt, begreep hij wel dat ze lont roken. […] Aan één kant is het goed dat hij tot rust komt want hij droeg tusschen de bedrijven door nog overal voor, buiten Dordt, zelfs toen het doodgevaarlijk was. ’t Is een wonder jong, als hij voordraagt voor jongens en meisjes van zijn leeftijd, wachten ze hem buiten op onder een doodelijke stilte, of ’t Moïssi17 was, en kijken hem naar zijn oogen. Gelukkig zit hij vol nuchtere humor, zoodat het hem tot dusver nogal langs zijn koude kleren afglijdt. Ik geniet nu maar van de gezellige brieven, met een dikwijls ongelooflijk raak oordeel over de boeken die hij leest. ’t Is overigens een stom vervelend zitten, maar dat deelt hij met duizenden van zijn leeftijd en ’t is altijd nog beter dan in Letland bij de ss, waar een jongen uit Dordt, die in Vught gevangen zat, heen is gemoeten.’

De situatie in Amsterdam was niet veilig meer, ook al omdat Mari zich niet als acteur bij de Kultuurkamer aanmeldde. In de loop van maart 1944 keerde hij terug naar Dordrecht, waar hij een Ausweis bemachtigde en een baantje kreeg op het kantoor van het Gemeentelijk Electriciteitsbedrijf. Omdat dit bedrijf voor ‘de bevol-

king’ en dus ook voor ‘de Duitsers’ werkte, kon een positie hier als ‘arbeidsinzet’ gelden. Op deze wijze hoopte hij te voorkomen dat hij in Duitsland tewerkgesteld zou worden.

De betrekkelijke rust was echter van korte duur. Op 6 april 1944 overviel een gewapend verzetsgroepje het Electriciteitsbedrijf met het doel ‘Z-kaarten’ te bemachtigen: kaarten voor bedrijven waarop men vrijstelling voor tewerkstelling in Duitsland kon aanvragen – ‘Z’ staat voor ‘Zurückstellung’. Mari Bosland zat op dat moment achter zijn bureau in een aangrenzende, door glas gescheiden ruimte. ’s Middags kwam de Sicherheitsdienst, die op het oog willekeurig zeven leden van het personeel gevangennam. Onder hen bevond zich Mari Bosland, die evenals de anderen part noch deel aan de overval had en die middag toevallig op kantoor was om een vergeten vulpen op te halen. De gijzelaars werden overgebracht naar de politiegevangenis Haagse Veer in Rotterdam. Top Naeff schreef er geschokt over aan Kitty de Josselin de Jong18: ‘Wat het heele geval is voor zoo’n overgevoelige natuur, die als een haas reageert op alles, kan ik me goed indenken en doe dat maar zo min mogelijk.’ Zij schreef verder dat zijn ouders via een medegevangene hadden gehoord dat Mari zijn lotgenoten met voordrachten trachtte op te beuren. De gevangenen werden op 16 juni na verhoor overgebracht naar het Polizeiliches Durchgangslager in Amersfoort. Tijdens zijn gevangenschap schreef Mari op onooglijke papiertjes ironische berichten naar zijn ouders en Top Naeff19. In de trein naar Amersfoort noteerde hij onder meer: ‘Voor het eerst de handboeien aangehad. Erg belangwekkend. Dag lieve Mevrouw Top! Ik hoop er gauw weer te zijn, zij het dan ook via Duitsland, wat ik vrees. […] Over een paar uur heb ik een kaal hoofd. Dat verhoogt de expressie vast, lieve Mevrouw Top.’ De ongewone zelfspot hanteerde hij wellicht alleen maar om zijn ouders gerust te stellen, al dacht hij waarschijnlijk ook werkelijk vlug terug te zijn; van de essentie van de kampen kon hij nog geen weet hebben. Een ongedateerd briefje uit het kamp Amersfoort is minder opgewekt: ‘Lieve allemaal, Je leest wel eens zo’n verhaaltje van een aap in de dierentuin, die alsmaar naar Afrika wil, en naar gelang van je geaardheid vind je dat dan mooi of sentimenteel. Ik weet zeker dat ik onder de gegeven omstandigheden luidkeels zou wenen bij iets dergelijks omdat ik zelf zo allemenselijk naar huis verlang.’

Hij kreeg in Amersfoort een uniformjasje te dragen met een ‘P’; hij werd onder de Politieke gevangenen gerangschikt. Blijkbaar meenden de Duitsers dat hij op de een of andere wijze bij de overval op de Eletriciteitscentrale betrokken was. Toen zijn lotgenoten successievelijk werden vrijgelaten en hij niet, begonnen Mari’s ouders pogingen te doen zijn invrijheidsstelling van buitenaf te bewerken. Ook Top Naeff was actief. In haar wanhoop vroeg zij belet bij een Hauptsturmführer, die zij staven goud aanbood, en toen dit niets hielp, zocht zij zelfs contact met de nazi-bonzen Christiansen20 en Rauter21. Het is niet uitgesloten dat haar felle inzet om haar ‘geestelijke pleegzoon’ vrij te krijgen, averechts gewerkt heeft. Mari was een ‘politieke’ gevangene en alle aandacht van Top Naeff voor hem kan de

Duitsers het idee gegeven hebben dat hij een belangrijke politieke gevangene was.

Top Naeff schreef tijdens de oorlog, zoals zovelen, verzetsverzen. Een ervan droeg zij op aan Mari: ‘De moeders’. Het gedicht is veelzeggend over haar band met de jonge acteur en het gemis dat zij ondervond. In enkele strofen schetste zij een beeld van de moeders die hun zonen betreuren. Onverbloemd toonde zij verder haar gevoelens, die toen een evolutie doormaakten:

Zij vroeg zich af of zij Mari moest danken ‘voor dier gevoelens ongekenden schat’.22

In oktober 1944 hoorde zij dat Mari naar de IJssellinie getransporteerd zou zijn. In een brief23 schreef zij: ‘Je kunt het gevoel niet van je afzetten, dat de goden tegen de Geallieerden zijn, en dat de melkboer gelijk had, die zei: “Onze lieve Heer is zeker fascist.” […] Morgen is hij [Mari] jarig, 20 jaar… Wat kan het leven wonderlijk met een onschuldig mensch spelen.’ In dezelfde brief meldde zij dat zij opnieuw naar Christiansen geschreven had en een ‘vurig pleidooi’ voor Mari als kunstenaar gehouden had, maar veel vertrouwen had zij er niet meer in.

Natuurlijk ondernam ook de familie Bosland verwoede pogingen om zoon en broer vrij te krijgen, maar eveneens zonder resultaat. Vanaf november 1944 werd niets meer over Mari vernomen.

 

De naoorlogse berichten over zijn lot zijn vaag en tegenstrijdig. Eind 1945 schreef Top Naeff aan Kitty de Josselin de Jong, in een brief waar alleen ‘Maandag’ boven staat: ‘Mari is dood, Kit. Een betrouwbaar bericht, nog niet officieel […]. Hij is meegenomen naar Neuengamme en toen weer met een kleine groep naar Meppen, even over de Duitsche grens. Daar is hij verleden jaar aan dysenterie gestorven. De gedachte wat dat allerliefste, levenslustige menschenkind in z’n eentje heeft doorgemaakt vóór ’t zoover was, zal altijd wel aan mij blijven knagen, die is erger nog dan het gemis.’

Toch bleef zowel Top Naeff als de familie Bosland hopen op een terugkeer van Mari.

Een jaar na de bevrijding nog stelde Top Naeff alles in het werk om via de Opsporingsdienst concreter nieuws te krijgen, maar ze besefte: ‘Het is voorbij. Wàt we

ook, al of niet, nog te hooren zullen krijgen: voor hemzelf is het ergst volbracht. Alleen zal ik nooit de opstandigheid in mijn hart overwinnen, dat het juist dit, je zoudt zeggen haast uitverkoren menschenkind moest zijn, dat in hun klauwen viel en heel in zijn eentje door die hel moest gaan. Als hij nog terugkomt – ik geef de moed nog niet geheel op – dan zal het een onbegrijpelijk geluk zijn. Komt hij niet terug, dan zal het voor ons allen de troost zijn: dat niets hem meer deren kan.’24

Pas in 1951 kwam er enige zekerheid. Op 5 maart van dat jaar berichtte het Rode Kruis dat Mari overleden is ‘niet eerder dan 15 maart 1945, doch uiterlijk 3 mei 1945. […] Officiële gegevens over dit overlijden zijn […] nergens gevonden.’ Top Naeff hechtte weinig waarde aan de Rode Kruis-berichten; enkele weken later schreef zij in een brief aan Mari’s broer Huib en diens echtgenote Mieke25: ‘En goed bekeken, staat er niets in, omdat ze blijkbaar ook niets weten. En dat is eigenlijk nog gunstig, wanneer men zich niet door allerlei suggesties in de war laat brengen. Er schijnen nu telkens Nederlanders door de Russen vrijgelaten te worden. Bij 100 tegelijk. Dat is altijd nog een kans – al is het een kleine.’ Maar kort daarna moest haar hoop capituleren: de Nederlandsche Staatscourant van 12 juli 1951 publiceerde een lijst met overlijdensaangiften. Als sterfdatum van Mari Bosland staat 31 maart 1945 genoteerd. Later bleek dat een medegevangene, J. van Bork, al in 1946 een verklaring over Mari’s dood aan het Nederlandse Rode Kruis had doorgegeven. Door niet te achterhalen omstandigheden is dit bericht toen niet aan de familie Bosland overgebracht. Mari’s familie en Top Naeff hebben door deze administratieve omissie vijf jaar in kervende onzekerheid verkeerd. Eind 1951 zocht Van Bork, destijds ziekenverpleger in Neuengamme, zelf contact met de familie Bosland en deelde mede dat Mari aan long-tbc bezweken was.26

 

In haar memoires Zo was het ongeveer27 keek Top Naeff met liefde en weemoed terug op haar contact met Mari Bosland: ‘Dat jaar was voor mij haast zonder ontbering,

in den ban van dit stralende jonge leven, in de vreugde onzer gedeelde theaterillusies. […] Het is bij de illusie gebleven. […] Niemand ontkomt zijn noodlot. Hij had het voorspeld. Zijn naam wil ik hier nog noemen: Maarten Human Bosland, omdat dit een boekje is over kunst en kunstenaars, en hij gedurende zijn kort optreden er met ere een is geweest.’

De Parelduiker
Register jaargang 1 (1996)

Baar, Peter-Paul de & Maurits Verhoeff, ‘“Overigens pleit ik vergeving”. Vier brieven van Theo Thijssen’, nr 1, p. 3-13.

Bastet, Frédéric, ‘Van jongedames en de liefdes die voorbijgaan… Eline Vere en de Markiezin de R…’, nr 2, p. 47-53.

Betlem, Donald, ‘Hermans in gesprek met de vorigen. Nagelaten boeken, foto’s en notities’, nr 5, p. 3-17.

Bokhove, Niels, ‘Nooit meer strepen’, nr 1, p. 54-56.

Boogert, Marcel van den, ‘“Wat zegt u wel van dien verfijnden Louis Couperus”. Johan C.P. Alberts op bezoek in De Steeg’, nr 2, p. 62-67.

Buschman, José, ‘Een ongepubliceerde portretfoto’, nr 2, p. 68-69.

Cornelissen, Igor, ‘George Orwell en de Britse geheime dienst. Kanttekeningen bij een “onthulling”’, nr 3, p. 55-64.

Cornelissen, Igor, ‘Een vermakelijke grensrechter. Vlagtwedder Grensbode (1990-’91) van Hans van Straten’, nr 4, p. 62-66.

Dekker, Anthony P., ‘Een lastig parket’, nr 3, p. 67-72.

Delvigne, Rob, ‘“Had ik maar niets gezegd…” W.F. Hermans als talentscout’, nr 5, p. 18-25.

Entrop, Marco, ‘Het tuintje van Picabia. Notities bij een onbekend gedicht’, nr 1, p. 14-18.

Entrop, Marco, ‘Een sienjaal uit Berlijn. Een onbekende brief van Paul van Ostaijen’, nr 3, p. 24-27.

Entrop, Marco & Maurits Verhoeff, ‘De herrijzenis van Wilhelm Loeb. Mijn eigen tijdschrift (1936)’, nr 4, p. 27-33.

Faassen, Sjoerd van, ‘Een Maastrichtse ketter. Een brief uit oktober 1930 van F.J.H. Lousberg aan Menno ter Braak’, nr 1, p. 34-38.

Haan, Hèlen, ‘Couperus in de marge’, nr 2, p. 71.

Henssen, E.W.A., ‘Louis Couperus en de familie Telders’, nr 2, p. 69-70.

Henssen, E.W.A., ‘W.F. Hermans en Belcampo’, nr 3, p. 67.

Hinrichs, Jan Paul, ‘Pasternak revisited’, nr 1, p. 52-53.

Hinrichs, Jan Paul, ‘Nijhoff-prijs naar Rus?’, nr 3, p. 65-66.

Kagie, Rudie, ‘“Honderdvijfentwintig gulden voor De Avonden”. Onbekend interview uit 1951 met G.K. van het Reve’, nr 5, p. 44-49.

Kempen, Jef van & Ed Schilders, ‘Estheet tussen vier muren. De bekering van Joris-Karl Huysmans’, nr 5, p. 50-60.

Komrij, Gerrit, ‘Oefening in het weggaan. Hans Warren 75 – een rede’, nr 5, p. 39-43.

Kuitert, Lisa, ‘Dromen op papier. Op zoek naar negentiende-eeuw se eenmanstijdschriften’, nr 4, p. 11-20.

Liempt, Paul van, ‘Dashboardbegeerte. Ischa Meijer’s Magazine (1979) van Ischa Meijer’, nr 4, p. 47-48.

Luiken, Tonnie, ‘Schrijver bijt zichzelf. Kamikaze (1982) van Peter Andriesse’, nr 4, p. 55-61.

Maas, Nop, ‘Hollander in den vreemde’, nr 1, p. 32-33.

Maas, Nop, ‘“Verlos ons van Couperus, Heer”. De toneelbewerking van Couperus’ Noodlot’, nr 2, p. 37-46.

Maas, Nop, ‘De dichter en de maatschappij’, nr 3, p. 40-42.

Maas, Nop, ‘Een oud kind’, nr 4, p. 34-35.

Maas, Nop, ‘Mens en dier’, nr 5, p. 36-38.

Maas, Willem, ‘Weekblad tegen het publiek. Het Pamflet (1950) van Jacques Gans’, nr 4, p. 36-43.

Okker, Frank, ‘“Er zal wat met jou gebeuren…” De vriendschap tussen Willem Walraven en E. du Perron’, nr 3, p. 43-54.

Redactie, ‘Bij het eerste nummer’, nr 1, p. 2.

Renders, Hans, ‘Eenmansguerrilla’s binnen de bebouwde kom. Literaire eenmanstijdschriften – een inleiding’, nr 4, p. 2-10.

Schilders, Ed, ‘“Een ziekteverschijnsel in onze literatuur”. De katholieke angst voor Couperus’, nr 2, p. 54-61.

Schilders, Ed, ‘De darmen van de laatste priester. Het testament van Jean Meslier’, nr 3, p. 15-23.

Schilders, Ed, zie ook: Jef van Kempen.

Smit, Mathijs, ‘“Een ploertig werkstuk”’, nr 4, p. 68-72.

Snijders, Paul, ‘De komeet van Fersen. Het literaire tijdschrift Akademos (1909)’, nr 1, p. 39-51.

Snijders, Paul, ‘Een talent voor vriendschap. Johan Ram en Louis Couperus’, nr 2, p. 26-36.

Spoor, Ronald, ‘Geen spotblad, maar een bijtblad. De Paradox (1897-’98) van Alexander Cohen’, nr 4, p. 21-26.

Stapert-Eggen, Marijke, ‘“De Waarheid, die ik haat”. Op zoek naar Couperus’ vriend Jan’, nr 2, p. 19-25.

Straten, Hans van, ‘Literair Leiden’, nr 1, p. 56.

Straten, Hans van, ‘De wraak van de schoppenvrouw. Een occulte graaf bij Poesjkin’, nr 3, p. 28-33.

Straten, Hans van, ‘“Bloed wilden ze zien!” Westman’s Wereld (1982) van Erik Lankester’, nr 4, p. 49-54.

Straten, Hans van, ‘Rood Paleis werkelijk’, nr 4, p. 67-68.

Straten, Hans van, ‘Aanhalingen’, nr 5, p. 72.

Teunissen-Nijsse, Petra, ‘Het Louis Couperus Museum’, nr 2, p. 72.

Valk, Arno van der, ‘Alfred Issendorfs terugkeer naar het Noorden. Noorse belangstelling voor Nooit meer slapen’, nr 5, p. 26-35.

Verhoeff, Maurits, ‘“Weet U verder de volgende pseudoniemen?” De lotgevallen van Nescio’, nr 3, p. 6-14.

Verhoeff, Maurits, ‘De geur van een tijdperk. Spiegel van Sem (1967-’70) van Richter Roegholt’, nr 4, p. 44-46.

Verhoeff, Maurits, ‘Een mat juweel van pijn. De parelduiker van J.J. de Stoppelaar’, nr 5, p. 61-66.

Verhoeff, Maurits, ‘Nóg een Parelduiker’, nr 5, p. 67-68.

Verhoeff, Maurits, zie ook: Peter-Paul de Baar; Marco Entrop.

Vliet, H.T.M. van, ‘De kunst als levenstroost. Brieven van Louis Couperus aan Charles van Iersel’, nr 2, p. 3-18.

Vliet, H.T.M. van, ‘Leven in het verleden. Tien nagelaten aforismen van J.C. Bloem’, nr 3, p. 2-5.

Vliet, H.T.M. van, ‘De laatste mannelijke dichter. Een ongepubliceerd essay van J.C. Bloem’, nr 3, p. 35-39.

Waterschoot, Jos van, ‘Een heldenstuk van Tollens’, nr 5, p. 68-71.

Wennekes, Wim, ‘“Moet ik vragen of je gelukkig bent?” Geert Lubberhuizen in gesprek met Simon Vestdijk’, nr 1, p. 19-31.

Onderwerpen

Acker, Georges van nr 5, p. 72

Akademos nr 1, p. 39-51

Alberts, Johan C.P. nr 2, p. 62-67

Andriesse, Peter nr 4, p. 55-61

Belcampo nr 3, p. 67

Berlage, H.P. nr 4, p. 68-72

Bloem, J.C. nr 3, p. 2-5 nr 3, p. 35-39 nr 3, p. 40-42 nr 3, p. 67-72 nr 5, p. 61-66

Bois, J.H. de nr 3, p. 6-14

Bordewijk, F. nr 4, p. 67-68

Braak, Menno ter nr 1, p. 34-38

Calcar, Elise van nr 4, p. 11-19

Cohen, Alexander nr 4, p. 21-26

Couperus, Louis nr 2

Cremer, Jan nr 5, p. 18-25

Diderot, Denis nr 3, p. 15-23

Doesburg, Theo van nr 1, p. 14-18 nr 3, p. 24-27

Dronckers, Edy nr 5, p. 67-68

Eenmanstijdschriften nr 4

Eisenloeffel, Nico nr 3, p. 6-14

Endt, Pieter nr 3, p. 6-14

Eyck, P.N. van nr 5, p. 61-66

Fersen, Jacques nr 1, p. 39-51

Gans, Jacques nr 4, p. 36-43

Gielen S.J., pater A.B.H. nr 2, p. 54-61 nr 5, p. 50-60

Gogarty, Oliver St. John nr 3, p. 35-39

Hermans, W.F. nr 1, p. 54-56 nr 3, p. 67 nr 5, p. 3-17 nr 5, p. 18-25 nr 5, p. 26-35

Heijermans, Herman nr 1, p. 32-33 nr 3, p. 40-42

Huysmans, Joris-Karl nr 5, p. 50-60

Iersel, Charles van nr 2, p. 3-18

Ischa Meijer’s Magazine nr 4, p. 47-48

Jäger, Gerrit nr 2, p. 37-46

Jespers, Oscar nr 3, p. 24-27

Kafka, Franz nr 1, p. 54-56

Kamikaze nr 4, p. 55-61

Kate, J.J.L. ten nr 5, p. 36-38

Kaufmann, Frida nr 1, p. 52-53

Kempenaer, A. de nr 3, p. 6-14

Koestler, Arthur nr 3, p. 55-64

Koestler-Paget, Mamaine nr 3, p. 55-64

Lankester, Erik nr 4, p. 49-54

Loeb, Wilhelm nr 4, p. 27-33

Lousberg, F.J.H. nr 1, p. 34-38

Lubberhuizen, Geert nr 1, p. 19-31

Maas-van der Moer, Agnes nr 1, p. 3-13

Meslier, Jean nr 3, p. 15-23

Meijer, Ischa nr 4, p. 47-48

Meijer, R.C. nr 3, p. 15-23 nr 4, p. 11-19

Michaelis, Hanny nr 5, p. 44-49

Multatuli nr 3, p. 15-23

Mijn eigen tijdschrift nr 4, p. 27-33

Nescio nr 3, p. 6-14

Nietzsche, Friedrich nr 5, p. 3-17

Noorderwier, Wouter nr 5, p. 18-25

Onze Eeuw nr 4, p. 34-35

Op de grens van twee werelden nr 4, p. 11-19

Orwell, George nr 3, p. 55-64

Ostaijen, Paul van nr 3, p. 24-27

Paget, Celia nr 3, p. 55-64

Panizza, Oskar nr 5, p. 3-17

Het Pamflet nr 4, p. 36-43

De Paradox nr 4, p. 21-26

Pasternak, Boris nr 1, p. 52-53

Pek, J.E. van der nr 4, p. 68-72

Perron, E. du nr 3, p. 43-54

Picabia, Francis nr 1, p. 14-18

Podium nr 5, p. 18-25

Poesjkin, Alexander nr 3, p. 28-33

Ram, Johan nr 2, p. 26-36

Reve, Gerard nr 5, p. 44-49

Roegholt, Richter nr 4, p. 44-46

Royaards, Willem nr 2, p. 37-46

Saint-Germain, graaf nr 3, p. 28-33

Sand, George nr 2, p. 47-53

Sannes, Sanne nr 5, p. 18-25

Spiegel van Sem nr 4, p. 44-46

Stoppelaar, J.J. de nr 5, p. 61-66

Straten, Hans van nr 4, p. 62-66

Thijssen, Theo nr 1, p. 3-13

Tollens, Hendrik nr 5, p. 68-71

Vestdijk, Simon nr 1, p. 19-31

Visser, Eduard nr 5, p. 18-25

Vitkovski, Jevgeni V. nr 3, p. 65-66

Vlagtwedder Grensbode nr 4, p. 62-66

Vos, Jan C. de nr 2, p. 37-46

Vries, Leonard de nr 5, p. 44-49

Walraven, Willem nr 3, p. 43-54

Warren, Hans nr 5, p. 39-43

Westman’s Wereld nr 4, p. 49-54

E.W.A. Henssen
Nogmaals het Rood Paleis

In aflevering 4 van de eerste jaargang van De Parelduiker plaatsten wij een korte beschouwing van Hans van Straten, gewijd aan het geheimzinnige gebouw aan de Amsterdamse Passeerdersgracht 17, waar Bordewijk zijn bordeel ‘Rood Paleis’ gesitueerd heeft. Van Straten memoreerde hoe Bordewijk, naar eigen zeggen, de ware geschiedenis en functie van het gebouw niet kende en hoe ook hij, Van Straten, niet achter de huidige bestemming komen kon. Daarop ontving de redactie twee reacties: een over het verleden en een over de toekomst van het Rood Paleis.

Over het verleden berichtte de Amsterdamse historicus Carol Schade, auteur van het in 1981 verschenen Woningbouw voor arbeiders in het 19de-eeuwse Amsterdam. Hij wist te melden dat het gebouw in 1850 gebouwd is als ‘Toevlugt voor Behoeftigen’. In de eerste winter werden er 1147 overnachtingen geboekt en 58.190 porties boekweit, gort en rijst genuttigd. Tijdens het tweede Nederlandsche Congres over het Armenwezen, gehouden in Felix Meritis op 27, 28 en 29 mei 1856, maakten de congresgangers o.a. excursies naar vormen van ‘moderne’ filantropie




als twee scholen, drie nieuwe woonblokken, een werkhuis én de Toevlugt! Zij zagen daar een eetzaal voor 400 man en een mannen- en vrouwenslaapzaal met resp. 40 en 30 houten kribben.

De andere reactie was afkomstig van de Amsterdamse architect Juust van Diemen, die ons erop wees dat het Rood Paleis tegenwoordig wordt bewoond en zelfs een fotostudio huisvest. Vorig jaar heeft Van Diemen in opdracht van een van de bewoners een kunstgalerie annex salon voor bijeenkomsten in het pand ontworpen. Op ver-

zoek van de galeriehoudster, Elisabeth den Bieman de Haas, voerde hij ‘Galerie Le Salon Rouge, le rendez-vous des arts et des lettres’ geheel in het rood uit.

De huidige bewoners, zo leert ons onderzoek ter plekke, zijn de gravinnen Natacha en Muriel de Marchant et d’Ansembourg en prinses Marina von Habsburg-Lothringen. Bordewijks Rood Paleis is daarmee ten slotte een echt paleis geworden.