Archief: DBNL

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur(9)

Nop Maas en Harry G.M. Prick+ Een ongezond portret
Van Deyssel op de hak

Lodewijk van Deyssel (ps. van K.J.L. Alberdingk Thijm, 1864-1952) was een van de schilderachtigste figuren in de letterkunde van rond de eeuwwisseling. Hij was een gevreesd criticus en een excentrieke persoonlijkheid. Voeg daarbij zijn markante kop en je hebt een ideale figuur voor karikatuurtekenaars. De verschijning van het eerste deel van Harry G.M. Pricks Van Deyssel-biografie leek een goede gelegenheid een aantal karikaturen van Van Deyssel bij elkaar te brengen die bij leven van de Tachtiger gemaakt zijn. Enkele ervan zijn in het nabije verleden al herdrukt (zie de noot aan het eind van dit artikel) en werden daarom hier niet opgenomen.

 

Eigenlijk is het een wonder dat Van Deyssel pas betrekkelijk laat onderwerp van spotprenten is geworden. De vroegst gepubliceerde karikatuur dateert pas van 1895. Toch bestaat er één nog vroegere karikatuur, die echter pas veel later in de openbaarheid kwam. Het is een primitief tekeningetje van Frederik van Eeden (afbeelding 1), waarschijnlijk uit 1886. In dat jaar verscheen van Frans Netscher de verhalenbundel Studie’s naar het naakt model, waarmee de schrijver zich aan de spits van de naturalistische beweging in Nederland plaatste. Het was ongetwijfeld ook enige jaloezie die Lodewijk van Deyssel ertoe bracht Netscher te verpletteren in de brochure Over literatuur (‘gij, herkauwer van Zolaas tabakspruimen, gebocheld zoontje van Camille Lemonnier, die u kleedt met Flauberts versleten onderbroeken’). Waarom Frank van der Goes in de karikatuur zijn krachten met Van Deyssel meet in het doodslaan van Netscher, is ietwat onduidelijk. Weliswaar sympathiseerde Van der Goes sterk met Van Deyssel, maar enige publicatie waarin hij adhesie betuigde met diens afrekening met Netscher is onbekend.

De eerste gepubliceerde karikatuur van Van Deyssel verscheen op 29 december 1895 in Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen (afb. 2). Ze brengt een incident in beeld uit de verhouding tussen Van Deyssel en Louis Couperus. Die relatie was zo problematisch dat Karel Reijnders er een dik boek aan kon wijden. In de beroemde recensie van Extaze legde Van Deyssel uit dat Couperus dit superieure boek per ongeluk en zijns ondanks geschreven had. In Majesteit en Wereldvrede zag hij – en in die mening stond hij niet alleen – slechts inferieure producten. De bespreking die hij in het Tweemaandelijksch Tijdschrift van november 1895 aan Wereldvrede wijdde, begint met uitleg over hoe Couperus ‘van zijne goede romans Eline Vere, Noodlot, en Extaze tot zijne slechte Majesteit en Wereldvrede, minder of meer bewust, gekomen

moet zijn’. Met Wereldvrede is Couperus volgens Van Deyssel gedaald tot beneden het middelmatige. In de karikatuur, getekend door Jan Linse, wees Abraham Prikkie erop dat Van Deyssels eigen romanproductie zich ook niet bepaald in opwaartse richting bewoog. In 1894 was onder het pseudoniem ‘A.J.’ Van Deyssels kleine roman Blank en geel in boekvorm verschenen. In tegenstelling tot Couperus’ Majesteit en Wereldvrede werd Blank en geel zelfs nauwelijks besproken door de kritiek. Van Deyssel zelf bleef echter achter zijn werk staan. Nog in 1921 en 1922 noteerde hij dat zijn boek in zekere opzichten superieur was aan… Eline Vere en Extaze.

Orion (ps. van P.J.H. Kroon) droeg op 2 december 1899 aan Uilenspiegel een tekening bij over ‘Het van Deysselfeest’ (afb. 3). Het ging om de viering van Van Deyssels koperen bruiloft, op zondag 26 november 1899 in hotel Groeneveld te Baarn. De viering groeide uit tot een groots huldebetoon, ’s avonds aangenaam afgerond met een diner van ruim dertig couverts en Herman Gorter als ceremoniemeester. Het koperen echtpaar werd toegesproken door Gorter, Frederik van Eeden, Jan Veth en Albert Verwey. Deze vier vormden ook de commissie die, eerder op de dag en in strikte beslotenheid, de feesteling een lijfrente aanbood plus een bedrag van f 9000,-, voor de aankoop van grond en een daarop te bouwen huis, onder architectuur van K.P.C, de Bazel. Johan de Meester schreef twee dagen later op de voorpagina van de nrc dat dit festijn tevens moest worden beschouwd als ‘een famieljedag voor de jonge Hollandsche letteren, […] daar immers ook hier een-hoofd-van-den-huize in den getooiden armstoel plaats nam’.

Op de voorgrond van zijn tekening laat Orion Van Eeden en Verwey het glas heffen. Achter het hoofd van Verwey is de gemillimeterde kop van Gorter zichtbaar, terwijl de naast Gorter gezeten heer Jan Veth zal moeten verbeelden. Achter en naast de met lauwerkrans gekroonde Van Deyssel hangen de titels van diverse boeken en opstellen van de jubilaris. In een brief aan Verwey dacht Van Deyssel op 14 december 1899 met welbehagen terug aan ‘al de bloemen en versieringen van groen, al de in lach en blos en oogenglans bloeyende gezichten’, alsook aan ‘de prachtige op en neer deinende beweging van de samengroepende gouden feestwijnkelken in de witte zaal’.

De dichter-zanger en tekenaar J.H. Speenhoff behoorde van jongsaf tot de bewonderaars van Van Deyssel. Vandaar de tekening in de reeks ‘Beroemde Tijdgenooten’ in De Ware Jacob van 4 januari 1902 (afb. 4). Zoals tal van scribenten vóór en na hem breidde Speenhoff in het bijschrift ten onrechte ‘in de vaart der volken’ uit tot ‘in de vaart der volkeren’. Van Deyssel heeft zich nooit in het openbaar over Speenhoff uitgelaten, maar had er geen enkel bezwaar tegen wanneer de dichter aanschoof aan zijn stamtafel in de Kleine Brinkman te Haarlem. Ook maakte de Tachtiger enkele malen deel uit van Speenhoffs auditorium. Hoe dankbaar deze hem daarvoor was, komt tot uiting in de bladzijden over Van Deyssel waarmee Speenhoff in 1943, onder de titel Daar komen de schutters!, zijn herinneringen liet beginnen ‘aan de zeer vele reisgenooten, die ik het genoegen had te kennen en mede

te maken’. Elders in dat boek liet hij uitkomen zeer onder de indruk te zijn van Van Deyssels vermogen ‘met zij ne oogen naar twee deelen van het Heelal’ te zien. In De Ware Jacob heeft Speenhoff deze opvallende en eigenaardige ogenstand op niet onverdienstelijke wijze in beeld gebracht.

Van Deyssel was een kampioen van de literaire generatie die in de jaren tachtig van de vorige eeuw optrad. Taco H. de Beer was een van de bêtes noires van de jongelui. Toen De Beers letterkundig weekblad De Portefeuille in 1888 Van Deyssels losse levenswandel aan de kaak stelde, antwoordde Van Deyssel met een ingezonden brief die gesteld was in de vorm van een provocerende zelfbeschuldiging. Hij merkte onder andere op: ‘Ik parfumeer mij ook werkelijk zeer sterk, ofschoon niet zoo veel meer als vroeger; tegenwoordig gebruik ik alleen Jockey-Club. Ik ben begonnen met Jockey-Club, toen ben ik een tijdje van dien parfum geblaseerd geweest, maar wat zal ik u zeggen, mijne heeren, on revient toujours à ses premiers amours!

Wat mijn moreele en finantieele reputatie aangaat, ben ik het volkomen met den inzender eens, dat die nog al iets te wenschen overlaat, althans liet, want sinds acht maanden ben ik gehuwd, – eene levensbijzonderheid, waarover ook allerlei verrassende détails openbaar te maken zouden zijn, – en sinds ik gehuwd ben, zijn zoowel mijne moraliteit als mijne financiën in een beteren toestand, ofschoon er, ik geef het den geachten inzender gaarne toe, nog heel wat aan hapert.’

In oktober 1902 publiceerde een anonymus in het onderwijzerstijdschrift Noord en Zuid van Taco H. de Beer onder de titel ‘Vallende sterren’ een aanval op Kloos en Van Deyssel. De ingezonden brief uit 1888 nam hij daarin op, zij het met de ver-

keerde datering ‘1894’. Dit stuk zou waarschijnlijk onopgemerkt voorbij zijn gegaan, als niet Frans Netscher juist de ingezonden brief overgenomen had in het tijdschriftenoverzicht van zijn encyclopedische tijdschrift De Hollandsche Revue. Van Deyssel reageerde in De Hollandsche Revue van december 1902. Hij betoogde dat de brief uit 1888 als een ironisch stukgelezen moest worden: ‘De brief bevat dan ook grootendeels fictie. Ik heb nooit, ook niet in mijn vroolijke jeugdjaren, het reukwater “Jockey-club” gebezigd, ik heb niet een te Overveen wonende of overleden bloedverwante gehad, enz.

De brief, zoo als hij daar Staat, diende hoofdzakelijk om de ongeoorloofde handelwijze aan de kaak te stellen van den, nu, meen ik, reeds lang overleden, redacteur van het toenmalige weekblad “De Portefeuille”, die allerlei dingen, welke alleen het particuliere leven betreffen, en dan nog wel onware, omtrent mij had gepubliceerd.’

In zijn reactie nam Van Deyssel het niet zo nauw met de waarheid. Zijn ingezonden brief van 1888 aan De Portefeuille bevatte praktisch allemaal feiten – met uitzondering van de vermelding van die tante in Overveen. De vroegere mededelingen over het gebruik van Jockey-club bijvoorbeeld waren geheel conform de werkelijkheid. In De Hollandsche Revue van januari 1903 betoogde Taco H. de Beer vervolgens dat het met de ironie in Van Deyssels brief van 1888 wel meeviel: ‘Dat zijn vader hem steunde, dat hij in onmin leefde met zijn zuster, dat hij te Houffalize vrienden ontving (o.a. Mendes da Costa en H.C. Muller) en allerlei andere beweringen, dat alles is toch waar en inderdaad bijna alles is waar. Waar blijft de ironie? Maar onwaar is, dat ik de redacteur van de “Portefeuille” (’t spijt mij voor den heer Thym, maar ik ben nog niet dood, integendeel ik leef weer op) allerlei dingen, welke alleen het particuliere leven betreffen en dan nog wel onware had gepubliceerd; de man, die daarover schreef was een abonné, die zich teekende G.L. Bhs, die niet “allerlei dingen” publiceerde, maar alleen den Heer van Deyssel noemde “een zesmaal geparfumeerd ventje met een allertreurigste moreele en finantiëele reputatie… dat ergens in België uitbesteed is”. Dat zijn niet “allerlei dingen” en dat is ook niet “onwaar” gelijk ieder bekend is, die zich in 1888 in de wereld der letteren bewoog.’

J.H. Speenhoff nam het in De Ware Jacob van 7 februari 1903 op voor Van Deyssel (en Kloos), die hij afbeeldde als apostelen die heilzaam werk doen op de akker van de literatuur (afb. 5). Taco H. de Beer zou pas overlijden op 12 september 1923, op bijna vijfentachtigjarige leeftijd.

Een van de meest curieuze geschriften van Van Deyssel is Het Ik. Heroïesch-individualistische dagboekbladen. De fragmenten daarvan die in oktober en november 1903

verschenen in De xxe Eeuw werden op de hak genomen door Chris Kras Kz. (ps. van Jan Feith). De olijke Kras selecteerde uit de schetsen ‘Kleeden voor het dîner’ en ‘Bij het beeldhouw-werk’ en voorzag ze van parodiërende illustraties. Het resultaat van deze bewerking verscheen in De Ware Jacob van respectievelijk 17 oktober en 12 december 1903. Hier wordt alleen de aflevering over het kleden gereproduceerd (afb. 6), waarin de markante kop van Van Deyssel duidelijk herkenbaar is.

Op 8 november 1904 hield Van Deyssel in de Kleine Zaal van het Amsterdamse Concertgebouw een lezing uit zijn werk (toegangsprijs f 2,50). Iemand die zich Lodewijk van Kwijlsel noemde, schonk in De Ware Jacob van 12 november 1904 aandacht aan de ‘voorlezing’ van Van Deyssel. In een parodie op de stijl van de spreker, uit diens ultra-impressionistische periode, geeft hij de volgende impressie van het optreden: ‘Witte lucht, zwarterig van raggetjes en tippeltjes, de lage zware wolken als hangende besneeuwde moederbuiken, ziende dof, als met blikken ziende.

Glazerend door de ijle vensterruiten nêer en áan, tegen-áan en het ouwe-heerenlijf, en boven-op het naakte Van-Deyssel-hoofd zonder klêeren en al het waterwitte licht, het blauwig-groenig witte, zilver-visschig-witte licht, klater-kaatsend áan tegen het hoofd, lach-lippen-lijnig, kolken-spelend door de Kleine-Zaal-van-het-Concertgebouw om en om.

Uit de bleeke gelaatschonken kwijlden slijmerig de lijmige woorden, en spogen de spatten der woorden.

Niet wist ik wàt meer te bewonderen, het hulpeloos geknoei en den kwijlenden stijfseltoon van Lodewijk van Deyssel, dien avond zijnde de Koning der Geeuwen, staande als een contrasteerende bespotting onder den Apollo van Belvedère, of de starre geloofsaandacht van Frans Hulleman, het petekind des grooten meesterschelders.’

‘De Koning der Geeuwen’ is natuurlijk een zinspeling op Van Deyssels prozagedicht ‘De Koning der eeuwen’. Van Kwijlsels beschouwing ging vergezeld van een karikatuurportret van Van Deyssel door J. Rotgans (afb. 7).

De flamboyante schrijfster Anna de Savornin Lohman was literair medewerkster van De Telegraaf en redactrice van het damesblad De Hollandsche Lelie. In beide bladen trok zij keer op keer te velde tegen de ‘vuilheid’ van auteurs als Johan de Meester, Herman Heijermans, Is. Querido en Lodewijk van Deyssel. Op 29 maart 1906 publiceerde ze in De Telegraaf een kritisch artikel naar aanleiding van een benefietavond voor behoeftige letterkundigen, die gehouden werd in de Kleine Zaal van het Concertgebouw te Amsterdam. Ze was er niet erg happig op een avond lang tekst te moeten slikken van èn Van Deyssel èn Querido èn De Meester. De Ware Jacob vatte haar beschouwing samen: ‘Eén alleen is voldoende om je op de vlucht te jagen van schrik. En dan drie tegelijk! O weldadigheid, gij vergt wèl zware offers! De burgerlijke geaffecteerdheid van Van Deyssel, de flauwe geestigheid van De Meester, in zijn mengelmoes van eigen Rotterdamsche uitspraak en poenig te pas gebrachte Fransche zinnetjes, het schorre gekwaak van den over zijn eigen woord-bombast stotterende Quérido… Van Deyssel die ’n half uur lang den Dom van Keulen bekwijlt en je tegelijk met ’n onnoozel gezicht vertelt, dat-ie van z’n onderwerp geen de minste kennis heeft (wat je ook wel merken kunt), Van Deyssel die groot is, groot, – zegt De Meester, – zelfs al wandelt hij rond in ’n te nauw-geworden badpakje, waarom andere menschen worden uitgejouwd! Ik had eenige hoop gehad dat hij van avond, ter wille van het goede doel, de “behoeftige letterkundigen” in dat bad-

toilet zou doen optreden! Ongetwijfeld had hij een énorm financieel succes bezorgd aan de onderneming. De Meester had hem dan aan het publiek kunnen vóórstellen: “Hier heb je nu den gróóten letterkundige Van Deyssel, ‘aanbiddelijk’, ook al draagt hij ’n belachelijk te nauw geworden bad-costuum”.

Es war zu schön gewesen, es hat nicht sollen sein!’

Dat Van Deyssel ‘geen de minste kennis’ had van de Keulse Dom, leidde Anna Lohman af uit diens mededeling: ‘Ik ben volstrekt geen kenner en ik heb wel eens van kenners gehoord, dat zij den Dom juist volstrekt niet mooi vinden.’

Een dame die over heren in zwembroek schreef, dat was een beetje shocking. De Ware Jacob accentueerde dat door op 14 april 1906 aan jonkvrouwe de Savornin Lohman een tekening van Frans Deutmann aan te bieden, waarop Johan de Meester, Lodewijk van Deyssel en Is. Querido slechts gekleed gaan in een van hun onzedelijke romans, respectievelijk Geertje, Een liefde en Zegepraal (afb. 8). Met dat gedram over Van Deyssels badpakje toonde jonkvrouw Anna dat ze een goed geheugen had voor bepaalde details. Ze verwees ermee naar een opstel van De Meester over Van Deyssel van zes jaar eerder. In Woord en Beeld van 1897 haalde De Meester toen onder andere herinneringen op aan een ontmoeting met Van Deyssel in Baarn. Van Deyssel bracht zijn gast naar het spoorwegstation: ‘De Zondagsgangers aan het nare station keken allemaal naar hem. Doch niet omdat hij er lijdend uitzag, maar omdat zijn uiterlijk ook nu nog verried dien ouden “haat aan het alledaagsche”. De gladbleeke enormiteit van zijn hoofd, dat in zijn vorm iets van het masker der Napoleons heeft, zooals dit in Plonplon [bijnaam van de kunstlievende prins Na-

poleon (1831-1891)] was uitgedijd tot iets geweldigs vol intellect, – maar dat tevens in de expressie de vreemde, afgetrokken doordringendheid heeft van beroemde Jezuïeten-koppen, stak allerdwaast boven een witlakensch badpakje uit, dat ultramondain zou geweest zijn, indien het hem niet veel te nauw was geworden… O, het was éven wel weemoedig, den vroegeren gommeux [dandy] in deze restes te zien, maar het was toch ook weer zóó, om hem rázend lief te hebben!’

Men moet zich bij dat ‘badpakje’ niet een zwembroek of iets dergelijks voorstellen, maar een pak zoals men dat in een badplaats draagt. Op Anna de Savornin Lohman maakte deze passage grote indruk. Nog in De Hollandsche Lelie van 1916 refereerde ze eraan.

Bij de herdenking van Rembrandts driehonderdste geboortedag in 1906 was het uitgerekend Van Deyssel die zich ervoor inspande van deze viering een waar volksfeest te maken: ‘een gewoon, een ruig, een bont, een groot en grootsch en op een enkele plek wat al te ruw feest van het geheele volk’. Bij voorbaat verlustigde Van Deyssel zich aan die ‘in rijen dansende en in groepen dravende en roepende en zingende menigte’. Dit visioen moest de redactie van Het Volk wel aanspreken. Jan Veth, die zich opwierp als een verklaard tegenstander van Van Deyssels opvatting, kon dan ook rekenen op de schimpscheuten van het socialistische dagblad. Het was daarom niet helemaal fair dat Albert Hahn in het Zondagsblad van Het Volk van 22 juli 1906 uitgerekend Van Deyssel kapittelde over het ambtskostuum of gala, dat redelijkerwijs verwacht mocht worden van de genodigden bij de officiële herdenking die op 6 juli plaatsvond in het Rijksmuseum en de Stadsschouwburg te Amsterdam, in aanwezigheid van het Hof en het voltallige Corps Diplomatique (afb. 9).

Wie in Uilenspiegel van 18 augustus 1906 Orions tekening (afb. 10) onder ogen kreeg van Van Deyssel, bezig met enkele gevechtssabels of schermdegens op hun kwaliteit te onderzoeken, zal daarvan niets hebben begrepen en zal ook geen stap op weg zijn geholpen door het opschrift ‘Lodewijk van Deyssel bereidt zich voor op zijn duel’. Het is duidelijk dat Uilenspiegel niet over harde nieuwsfeiten in dezen beschikte. Dat kón ook niet. De hele aangelegenheid had gespeeld tussen 11 en 15 juli en was dus alweer meer dan een maand uit de wereld. Sterker nog: ze was nooit wereldnieuws geweest omdat ze zich uitsluitend liet terugvoeren op de – binnen de kortst mogelijke tijd – onjuist gebleken indruk van Van Deyssel dat hij betrokken zou zijn bij een duel met de gewezen marineofficier H. de Booy, sinds februari 1904 administrateur van nv Het Concertgebouw te Amsterdam. Aan de comedy of errors kwam een einde door De Booys principiële stellingname tegen welke vorm van duelleren dan ook. De voorgeschiedenis van de kwestie is te ingewikkeld om ze hier uit de doeken te doen. Ze zal tezijnertijd aan de orde komen in het tweede (en laatste) deel van Harry G.M. Pricks Van Deyssel-biografie.

 

Na de Rembrandtfeesten werd het wat de karikaturen aangaat een beetje stil rond Van Deyssel. Weliswaar verscheen hij in 1910 nog tweemaal op tekeningen van Johan

Braakensiek te midden van diverse collega-schrijvers, maar een hoofdrol was voorlopig niet voor hem weggelegd. Hij kwam pas weer in beeld vroeg in de jaren twintig. Tot driemaal toe werd hij afgebeeld in Uiltje’s Weekblad. Tweemaal door Herman Ockers, op 5 november 1921 bij een fake-interview met ‘de éét-voorzitter van de Vereeniging van Leuterkundigen’ en op 29 maart 1924. Het derde portret verscheen op 4 oktober 1924 (afb. 11). Op 12 september 1924 was Van Deyssel benoemd tot ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw, hetgeen op 22 september (de dag van zijn zestigste verjaardag) aanleiding werd tot een grootscheepse huldiging in Den Haag. Het karikatuurportret in Uiltje’s Weekblad ging vergezeld van een spotversje: ‘Men heeft L.v. Deyssel, den grooten scribent, / Den man, wiens talent algemeen is erkend, / Gehuldigd, geëerd, zwaar bespeecht en befuifd, / Maar tevens is er in ’t geniep om gegnuifd, / Dat hij, die een orde “crachat de roi” [koningsfluim] / Eens noemde, nu niet kalmpjes zeide: “Ah bah! / Ik weiger beleefd, maar beslist zulk een ding!’… / Doch ’t ridderkruis blijkbaar met blijdschap ontving! // Wees vrijelijk vinnig, fel, fier in je jeugd – / Je maakt, eenmaal oud, van den nood vaak een deugd!’

Dat gegnuif over Van Deyssels decoratie was niet onterecht. Men herinnere zich dat hij in 1888 een welsprekend opstel schreef over zijn idool Emile Zola, die toen eveneens gedecoreerd werd en zich kandidaat had gesteld voor de Académie Française: ‘Als ik rond-uit mag spreken, dan moet ik zeggen, dat ik een dekoratie op de borst van een groot schrijver, een hoon, minstens een spot, in elk geval iets onmogelijks vind. Ik vind’et zoo iets als een monocle in het oog van een leeuw, als een Venus van Milo, die men oorbelletjes zoû aandoen, als een met een kappers-advertentie beschilderde piramide.’ Van Deyssel deed, naar hij schreef, het portret van Zola weg uit zijn werkkamer, ‘omdat ik, als ik er naar mocht kijken, de gedachte niet zoû kunnen verdragen dat er nu zo een leelijke vlek op die vroeger zoo streng leêge borst is gekomen’.

De Ware Jacob herinnerde bij deze gelegenheid eveneens aan het Zola-stuk van 1888. Het blad citeerde er enkele zinnen uit en onderstreepte de woorden ‘In de Hooge Literatuur kan men zich moeilijk belachelijker kompromitteeren, dan door zich te laten dekoreeren’. Jacob voegde er een versje aan toe: ‘In den Jare acht-en-tachtig / Schreef Van Deyssel deze woorden. / Nu aanvaardt de kwal waarachtig / Zelf een lintje, of ’t zoo hoorde! // Als een schoolkind ‘n presentje, / Pakt hij gretig ’t

vorst’lijk pluimpje, / Op de jas van ’t impotentje / Blinkt een Koninginne-fluimpje! // ’t Impotentje, eens zoo machtig, / Wanend’ zich een magnifieke, / ’t Scheld-genie, robust en krachtig / Werd een slappe anaemieke! // En zijn ongezond portretje, / Thans geridderd, dùs voornamer, / Hang ik op m’n kabinetje / Oftewel m’n beste kamer!’ Het portret van J. Rotgans uit 1904 (afb. 7) werd hierbij opnieuw als illustratie opgenomen.

Ook andere weekbladen schonken aandacht aan Van Deyssels zestigste verjaardag. De Amsterdammer publiceerde een tekening van Wybo Meyer met een versje van Speenhoff (afb. 12). Tweemaal (op 27 september en 15 november 1924) figureerde Van Deyssel in de wekelijkse rubriek ‘De daverende dingen dezer dagen’, die tekenaar Ton van Tast aan de Haagsche Post bijdroeg.

Begin maart 1930 portretteerde Jo Spier Lodewijk van Deyssel in gesprek met de schrijver en karikatuurkundige Cornelis Veth (afb. 13). Van Deyssel en Veth waren samen vele jaren lid van het bestuur van de Vereeniging van Letterkundigen. De tekening werd gepubliceerd in De Telegraaf van 10 maart 1930 bij een artikel over het zilveren feest van die vereniging. Tijdens het banket huldigde voorzitter P.C. Bou-

tens de ijverige secretaris, ‘die er op de meest clandestiene wijze in geslaagd is zijn vijftigsten verjaardag te vieren’. Veth kreeg een gouden vulpen. Erevoorzitter Van Deyssel trad tijdens het diner op als tafelpraeses. Merkwaardigerwijs nam Jo Spier in zijn bundel Teekeningen (1933) slechts de linkerhelft van deze tekening op. Van Deyssel converseert daar met het niets, terwijl Cornelis Veth in rook is opgegaan.

Van de rubriek ‘Uit het kladschrift van Jantje’ in De Groene Amsterdammer, waar in schijnbaar onbeholpen maar zeer rake tekeningen commentaar op de actualiteit gegeven werd, was Felix Hess de geestelijke vader. Lodewijk van Deyssel ontmoette de Leidse hoogleraar Jan ten Brink in de aflevering van 23 juni 1934. Van Deyssel en Ten Brink waren oude vijanden. Zo voegde Van Deyssel de hoogleraar in 1889 toe: ‘Je bent niet hoog-geleerd, allemaal malligheid, je bent geen uitnemende geest, je bent geen psycholoog, geen visionair, geen wetenschapsman, geen kunstenaar, geen prozaïst, geen stylist, geen denker, en geen wijsgeer. Je bent niets bizonders. En dat weet jij zélf óok héel góed, – o ontken het nu maar niet, niet zoo als je overdag gekleed bent en parade maakt in de maatschappij, maar zoo als je bent als je ’s avonds je hoofd op je kussen legt in je witte nachtgoed […].’ In 1891 vermorzelde Van Deyssel Ten Brinks opstellenbundel De oude garde en de jongste school door het in zijn bespreking louter over de typografie van het boek te hebben.

De tekening in het kladschrift van Jantje herdacht de honderdste geboortedag van Jan ten Brink, op 15 juni 1934, met een opstelling van de letterkunde van de laatste eeuw aan de hand van Ten Brinks titel De oude garde en de jongste school (afb. 14). Ten Brink staat met zijn Oost-Indische dames en heeren voorop bij de springlevende oude garde, die vertegenwoordigd is door kanonnen als Hildebrand/Beets met zijn Camera obscura, Potgieter en Cd. Busken Huet. Multatuli met zijn Max Havelaar kijkt weliswaar nog boos naar Jacob van Lennep met zijn Ferdinand Huyck, maar hij maakt wel

degelijk deel uit van de oude garde, die verder nog bestaat uit Jan Pieter Heije (de dichter van ‘Piet Hein’ en ‘Het karretje dat op de zandweg reed’), P.A. de Genestet en Van Deyssels vader J.A. Alberdingk Thijm. Lodewijk van Deyssel staat als een in herhaling vallend oudje voorop bij de jongste school, een weinig verheffend gezelschap dat zich op het kerkhof ophoudt. Dood en begraven zijn reeds Herman Gorter (‘Een nieuwe lente’) en Frederik van Eeden, wiens De kleine Johannes natuurlijk als een monument wordt beschouwd door iemand die zich Jantje noemt. Verder figureren in de karikatuur Albert Verwey (lid van de spellingcommissie wier voorstellen juist in die dagen verdedigd werden door minister Marchant), Willem Kloos (wiens vermoeiende reeks ‘Binnengedachten’ hier ‘Binnenstebuitengedachten’ heten), Hélène Swarth, die aan een eindeloze reeks sonnetten breit, en Frans Coenen Jr., die verstrikt lijkt in een distelveld. Dat laatste is waarschijnlijk een toespeling op de vele kleine en venijnige kritieken die Coenen over tijdgenoten schreef.

De tekening ‘Daniël in de leeuwenkuil’, van L.J. Jordaan in De Groene Amsterdammer van 29 september 1934 (afb. 15), heeft betrekking op de, wederom grootse, viering van Van Deyssels zeventigste verjaardag in het Haarlemse hotel Fünckler. Aan het diner werd tot tweemaal toe gesproken door mr. H.P. Marchant, sinds 1933 minister van onderwijs, kunsten en wetenschappen in het tweede kabinet-Colijn. In zijn eerste speech maakte Marchant Van Deyssels benoeming bekend tot Commandeur in de Orde van Oranje-Nassau. Aan de dichter P.C. Boutens, die als tafelpraeses fungeerde, werd de eer gegund het Commandeurskruis aan Van Deyssel te overhandigen. In zijn tweede speech reageerde de minister, geestig en onverschrokken, op de vele kritiek die hem al tijdens het aperitief en ook uit onderscheidene toespraken tijdens het diner ter ore was gekomen op de zojuist ingevoerde – zeer omstreden – vereenvoudiging van het spellingstelsel. Annie Salomons herinnerde zich in dit verband dat Marchant aan het eind van zijn speech het glas hief en zei: ‘Even goeie vrienden.’ Maar Boutens wilde zaak en persoon niet scheiden. ‘Even,

Excellentie,’ antwoordde hij onverzoenlijk. Jordaan verbeeldde Marchants moeilijke, maar met glans doorstane bezoek aan Van Deyssels verjaarspartijtje door hem af te beelden als de oudtestamentische held Daniël in de leeuwenkuil. Links wordt de minister geflankeerd door August Vermeylen en P.C. Boutens; uiterst rechts is de aan de universiteit van Amsterdam verbonden germanist J.H. Scholte afgebeeld. Alleen de leeuw Van Deyssel geeft, met recht en reden, dankbare kopjes aan de minister, die door de anderen danig in zijn hemd werd gezet.

Misschien zijn het niet echt karikaturen, maar de tekeningen die Harry Prenen in september 1934 publiceerde bij gelegenheid van Van Deyssels zeventigste verjaardag zijn bijzonder goed getroffen (afb. 16). Ze verschenen in De Dijk. Orgaan van de Unie van R.K. Stud. Vereen, in Nederland.

Op 27 mei 1935 ontvingen Willem Kloos en Lodewijk van Deyssel een eredoctoraat in de letteren en wijsbegeerte van de Universiteit van Amsterdam. Tjerk Bottema reageerde in De Notenkraker van 30 maart 1935 op de aankondiging van de eredoctoraten (afb. 17). Met vele anderen was hij van oordeel dat deze hulde wat laat kwam. Het onderschrift was niet zo erg precies: Kloos werd in 1935 76 en Van Deyssel pas 72 jaar oud. Bottema zal de beide doctores slechts van foto’s gekend hebben. In werkelijkheid was Van Deyssel een kop kleiner dan Kloos. Of heeft de tekenaar willen aangeven dat hij Van Deyssel van de twee het hoogst aansloeg?

‘Weinig personen helpen de algemeene meening vormen in zulk een mate als de periodieke komische teekenaar,’ schreef Lodewijk van Deyssel in het huldenummer dat De Amsterdammer op 29 oktober 1911 aan Johan Braakensiek wijdde. Des te opvallender is het dat in de nalatenschap van de alles bewarende Van Deyssel geen karikaturen werden aangetroffen.

Literatuur

Karel Reijnders, Couperus bij Van Deyssel. Een chronische konfrontatie in beschouwingen, brieven en notities ( 1968). Lodewijk van Deyssel, Blank en geel. Met een nawoord door Harry G.M. Prick (1979). Lodewijk van Deyssel, De scheldkritieken. Met een voorwoord en voorzien van aantekeningen bezorgd door Harry G.M. Prick (1979). Lodewijk van Deyssel, Verzamelde opstellen. De biografische kaarten betreffende K.J.L. Alberdingk Thijm in de Mededelingen van de documentatiedienst van het Letterkundig Museum. Enkele hier niet behandelde karikaturen waarop Van Deyssel voorkomt, werden met toelichting herdrukt in: Nop Maas, De Nederlandsche Spectator. Schetsen uit het letterkundig leven van de tweede helft van de negentiende eeuw. (1986, p. 373-376) en in: Nop Maas, Een duivelsvent. Frederik van Eeden in caricatuur (1991, nrs 3, 10 en 53). Niet opgenomen in deze bijdrage zijn verder nog tekeningen van Johan Braakensiek waarop Van Deyssel figureert te midden van anderen (in De Amsterdammer van 30 januari 1898, 8 mei 1910 en 4 september 1910). In het Letterkundig Museum worden nog twee ongedateerde karikatuurtjes van Van Deyssels hoofd bewaard. Van Harry Prenen verscheen nog een karikatuur van Van Deyssel met Bilderdijk in zijn bundel Haarlem op versvoeten (1989).

[1997/4]

Marcel van den Boogert+
Over buffels en de eisen van correctheid
Lodewijk van Deyssel en Villiers de l’Isle-Adam

Op 11 februari 1890 hield de Franse dichter Stéphane Mallarmé een voorlezing in Brussel, die het publiek met stomheid sloeg. Maar liefst tweeënhalf uur lang herdacht Mallarmé, bewegingloos in een stoel, de kort daarvoor gestorven schrijver Auguste Villiers de l’Isle-Adam, in een gesproken prozagedicht dat de Belgische toehoorders ver boven de pet ging. De kranten spraken er schande van en de organisatoren besloten voortaan met iedere gastspreker vooraf een woordje te hebben.

Mallarmé was een grote vriend en bewonderaar van Villiers de l’Isle-Adam. Samen met Joris-Karl Huysmans was hij getuige geweest bij het huwelijk dat de doodzieke Villiers in extremis aanging met zijn ongeletterde huishoudster, bij wie hij een zoontje had. Vlak daarna was Villiers de l’Isle-Adam, eenenvijftig jaar oud en bij leven tot ‘genie’ uitgeroepen, in grote armoede gestorven.

Rond dezelfde tijd als de mislukte lezing van Mallarmé in Brussel, viel het besluit van Lodewijk van Deyssel een vertaling te maken van Akëdysséril, een van de beroemdste verhalen van Villiers de l’Isle-Adam. Die vertaling zou pas vier jaar later in boekvorm verschijnen en inzet worden van een vermakelijke discussie. Van Deyssel achtte zich door zijn taalvirtuositeit ontslagen van de plicht, te vertalen wat er staat.

Hoe kende Van Deyssel het werk van de invloedrijke symbolist en Wagner-adept Villiers de l’Isle-Adam? En wat bracht hem ertoe zich aan een vertaling te wagen?

Villiers de l’Isle-Adam

Jean-Marie Mathias Philippe-Auguste comte de Villiers de l’Isle-Adam werd op 7 november 1838 te Saint-Brieuc (Bretagne) geboren als laatste telg van een verarmd adellijk geslacht. Armoede zou Villiers zijn leven lang niet meer verlaten. Na zijn verhuizing in 1859 naar Parijs en het verschijnen van zijn prozadebuut Isis (1862), maakte hij in artistieke kring al snel furore, daarbij geholpen door het gerucht dat hij aanspraak kon maken op de – toen vacante – Griekse troop. Zijn dandyeske voorkomen benevens enige maîtresses van naam deden de rest. Literaire bewondering oogstte hij evenwel slechts in beperkte, maar niet on-

aanzienlijke kring. In 1872 verscheen het eerste deel van Axël, zijn belangrijkste – doch onvoltooid gebleven – toneelstuk. Het drama, van een niet helemaal voor het leven geschikte edelman die aardse welstand versmaadt en uit idealisme en wanhoop zelfmoord pleegt, maakte enorme indruk op de jonge symbolistische schrijvers en kunstenaars. Tot zijn belangrijkste werken worden verder gerekend zijn roman L’Eve future (1880), waarin hij de positivistische wetenschap op de hak neemt, en – vooral – de verhalenbundel Contes cruels (1883). Deze op




Edgar Allan Poe en E.T.A. Hoffmann geïnspireerde gruwelverhalen worden tot op de dag van vandaag herdrukt.1 In 1887 zag ten slotte Tribulat Bonhomet, Villiers’ laatste roman, het licht. Tijdgenoten prezen Villiers als een briljant causeur en een geniaal talent. Villiers de l’Isle-Adam – over wie de criticus Rémy de Gourmont zei: ‘Wat Flaubert was voor de naturalisten, was Villiers de l’Isle-Adam voor ons, symbolisten’ – overleed aan darmkanker op 18 augustus 1889.2

Zijn werk raakte daarna goeddeels uit het zicht, al zou zijn naam als ‘decadent’ en ‘zwart romanticus’ – mede dankzij Mario Praz – voortleven. Hernieuwde belangstelling verkreeg zijn werk door Edmund Wilsons Axel’s castle (1931), een essaybundel waarin veel invloed wordt toegeschreven aan het werk van Villiers. In 1896 vatte de Nederlandse vertaler en criticus S. Heijmans de boodschap van dat werk pregnant samen: ‘De wereld die wij kennen door de gewone ervaring is de werkelijkheid niet. Het noodlottig onvolkomene onzer organen veroordeelt ons tot eene altijddurende dwaling, een eeuwige illusie. Het heelal dat wij werkelijkheid achten, wordt slechts gevormd door onze denkbeelden en onze ideeën zijn de scheppingen onzer ziel. Alleen onze ziel leeft dus; zij is al het Reëele […]’ Uit dit inzicht ontwikkelde Villiers zijn weerzin jegens het alledaagse en zijn hang naar ‘het Hogere’, dat hij reëler en vooral wezenlijker achtte dan het aardse bestaan, waarin de mens in zijn omgang met anderen slechts tot verdwazing en teleurstelling veroordeeld is. In zijn werk beleed de katholiek Villiers de overtuiging dat vooral de ‘pure, goddelijke liefde’ ons in contact met die ‘hogere werkelijkheid’ kan brengen.

Die strekking heeft ook het door Van Deyssel vertaalde verhaal Akëdysséril (1885). De Indische koningin Akëdysséril laat twee koningskinderen die een gevaar voor haar troon vormen, uit de weg ruimen. Een priester kiest daarvoor een originele

manier: de beide jongelieden worden, verliefd als ze zijn, na gedwongen onthouding in gevangenschap tot elkaar gebracht, waarna de liefdesextase hen teveel wordt. De ideale, onbaatzuchtige liefde wordt immers pas voltrokken in de dood. Het verhaal, dat zich afspeelt ‘in oude tijden’, is geschreven in een overdadige, ‘goud-purperen’ stijl, die zowel in Frankrijk als in Nederland de aandacht trok.

De zegetocht van het naturalisme

Twaalf jaar na het verschijnen van Thérèse Raquin (1867), de roman waarin Emile Zola voor het eerst gewag maakte van een ‘naturalistische school’ in de Franse letteren, bundelde Jan ten Brink, redacteur van het maandblad Nederland, zijn artikelen over Zola, ‘deze letterkundige Herkules’. In de jaren daarop zouden jonge schrijvers als Aletrino, Netscher, Van Looy, Couperas en Emants hun krachten beproeven op meer of minder naturalistisch prozawerk. Onder hen was ook Karel Alberdingk Thijm (1864-1952), alias Lodewijk van Deyssel, die als zeventienjarige debuteerde in (zijn vaders) De Dietsche Warande met een vurig pleidooi voor Zola en het naturalisme. In ‘Nieuw Holland’ zou hij verklaren: ‘Zola is een van de grootste passies uit mijn leven en de Heer ten Brink heeft een heel boek geschreven met verslagen van Zolaas romans. Daarvoor ben ik hem altijd dankbaar.’ Van Deyssels bewondering gold niet slechts Emile Zola; ook de naturalistische taalexperimenten van de Franse gebroeders Goncourt inspireerden hem tot eigen probeersels.3

Naar eigen zeggen in 1882 maakte Van Deyssel per brief kennis met Arij Prins (1860-1922), een jong auteur die werkte aan ook Uit het leven, een bundel realistische schetsen die in 1885 onder het pseudoniem A. Cooplandt zou verschijnen. De vriendschap die uit de eerste epistolaire ontmoeting groeide, zou voor beiden een zeer waardevolle blijken te zijn.

De kennismaking met het nieuwe

Toen halverwege de jaren tachtig het naturalisme in Nederland zijn hoogtij vierde, was dat tij in Frankrijk al aan het keren. Pamfletten uit 1886 constateerden ‘het bankroet van het naturalisme’. Er diende zich een nieuwe stroming aan: het symbolisme. Bij ons was Frans Erens de eerste en zonder twijfel meest gezaghebbende boodschapper van die Franse wending. Vanaf de vroege jaren tachtig schreef hij artikelen over de nieuwe wind, die hij in Parijs persoonlijk was gaan opsnuiven. Zo besprak hij in ook De Nieuwe Gids de dichtbundel Les Hantises van Ed. Dujardin en noemde daarbij Villiers de l’Isle-Adam als een van de vertegenwoordigers van de nieuwe richting. ook Lodewijk van Deyssel was al vroeg vertrouwd met het werk van Villiers de l’Isle-Adam. Al op 4 maart 1883 zinspeelde hij in het weekblad ook De Amsterdammer op de Contes Cruels, de verhalenbundel van Villiers die kort daarvoor in Parijs verschenen was. De bespreking van de Contes Cruels die Van Deyssel op 12 oktober 1884 schreef, werd pas in 1886 gepubliceerd in de ook Dietsche Warande4 (en zal hier verderop nog uitgebreid ter sprake komen). Toch zou het Arij Prins zijn die Van Deyssel op het spoor van ook Akëdysséril zette.

In 1886 schreef Prins voor ook De Nieuwe Gids een artikel over de zwenking die de Franse ‘naturalist’ J.-K. Huysmans had ondergaan van ook ‘l’art de la réalité’ naar ‘l’art du rêve’. Huysmans kreeg dit artikel van hem opgestuurd en reageerde, hoewel hij de tekst niet kon lezen, met toegenegenheid. Hierop ontstond een levenslange vriendschap, die zijn neerslag vond in een omvangrijke (en helaas slechts eenzijdig overgeleverde) correspondentie. Arij Prins, inmiddels uitgekeken op het Hollandse realisme, liet zich door Huysmans gretig voorlichten over de nieuwe mode in Frankrijk. Tijdens bezoeken aan Parijs maakte hij (ook persoonlijk) kennis met ‘decadente’ schrijvers als Ed. de Goncourt, Léon Bloy, Barbey d’Aurevilly en ook Villiers de l’Isle-Adam (‘een pretendant naar de Grieksche troon, en een der grootste prozaschrijvers van Frankrijk,’ schreef hij enthousiast aan zijn vader). Daarnaast zou de kennismaking met het werk van Edgar Allan Poe – in de geroemde vertaling van Baudelaire – Prins diepgaand beïnvloeden.

Door zijn omgang met Huysmans had Prins dus een grote voorsprong op zijn Nederlandse vrienden, die dan ook vreemd opkeken toen hij zich in 1886 bekeerde tot een soort ‘Poe-iaans fantaisisme’ (Van Deyssel). Op 12 oktober 1886 ontving hij een brief van Frans Netscher, die hem eraan herinnerde dat hij zich herhaaldelijk in het openbaar had uitgesproken voor het naturalisme. Netscher morde:

En ziet, je gaat 14 dagen naar Parijs, en na dien zéér korten tijd kom je terug, als een bekeerde uit den woestijn, en je roept ons opgewonden toe: nu zijn mijn oogen geopend, het naturalisme is uitgediend, en op zeer hoogen toon […] spreek je een oordeel over Zola, d’Aurevilly en andere voorname schrijvers uit. Ja, je hebt zelfs gezegd, die heeft talent, en die ook, enz! En dat alles na slechts een verblijf van een luttele veertien dagen te Parijs. Je was dus een bekeerling geworden na eenige gesprekken aangehoord te hebben, want in dien korten tijd had je geen gelegenheid gehad zelf veel te lezen of de zaak à tête reposée te bestudeeren. Is het wonder, dat wij hier vreemd opkeken, en elkander afvroegen: hoe weet hij dat alles… Ofschoon ik de eenige was, die je waarschijnlijk, van die verwondering kennis heeft gegeven, waren er toch meerderen hier van geheel dezelfde meening. Je hebt de gezichten niet gezien en de opmerkingen niet gehoord, waarmee je opinies ontvangen werden.5

Ook Van Deyssel richtte zich bezorgd tot Prins. Zijn brief van 22 oktober 1886 laat goed zien hoe ver Prins in die tijd op Van Deyssel voorlag wat het vaarwel-zeggen van het naturalisme betrof: ‘Ik had er van Paap al zoo iets van gehoord, dat gij na uw verblijf te Parijs, nieuwe literaire denkbeelden had gekregen. Ik hoop maar, dat toch Uwe Zola-vereering niet aan ’t wankelen is gebracht.’6

Arij Prins was evenwel vol van zijn pas verworven idolen: vanaf dat moment noemt hij Barbey en Villiers onder zijn favoriete Franse prozaschrijvers. Na een moeizame maar geslaagde poging Huysmans’ korte verhaal ‘La Bièvre’ in ook De Nieuwe

Gids geplaatst te krijgen, trachtte Prins Villiers de l’Isle-Adam op dezelfde wijze te introduceren. In 1886 bood hij ook De Nieuwe Gids een hoofdstuk aan uit Villliers’ roman L’Eve future. De redactie weigerde, en Willem Kloos lichtte in een brief van 17 September 1886 toe, waarom: ‘’t Is inderdaad een schitterend stuk proza, en wij zouden zeer blij zijn met een niet te omvangrijke bijdrage van diens heeren hand. Doch voor mijn personeelen smaak is het te schitterend en te hard: het maakt op mij den indruk van een parure van fonkelende edelsteenen, meesterlijk geslepen, maar koud als steen. En daar houd ik nu niet erg van: ik bewonder het, maar heb het niet life.’

Na het mislukken van deze poging, concentreerde Prins zich bij het pluggen van Villiers met succes op één persoon: Lodewijk van Deyssel, die zijn bewondering voor de Franse schrijver ten slotte zou omzetten in een vertaling van ook Akëdysséril.

Van Deyssel en Akëdysséril

In 1887 vestigde de pasgetrouwde Van Deyssel zich in Mont-lez-Houffalize, een dorpje in de Belgische provincie Luxemburg. In deze afzondering steeg de waarde van de briefwisseling met vrienden als Arij Prins enorm. Van Deyssel moest in Prins zijn meerdere erkennen waar het kennis van de nieuwste Franse letterkunde betrof. Hij verzocht Prins voortdurend om toezending van nieuwe boeken uit Frankrijk en liet zich graag bijpraten over de Parijse tijdschriften.

In een brief van 4 november 1886 aan Van Deyssel laat Prins voor het eerst de naam van Villiers de l’Isle-Adam vallen: ‘Ik vind […] Villiers een knap artiest, Netscher stelt hem echter zeer laag.’7 Op het noemen van de naam Villiers reageert Van Deyssel niet. Geruime tijd later, in een brief van 11 januari 1889, vraagt Prins dan aan Van Deyssel: ‘Bezit U […] de Revue Contemporaine […], waarin […] de mooie Akëdysséril van Villiers voorkomt?’ Nu reageert Van Deyssel wel, in een brief van 14 januari 1889: ‘Over Villiers’ Contes Cruels heb ik zes jaar geleden een artikel geschreven. Ik vond hem toen heel interessant, wel intens troebleerend, maar niet groot emotioneel. Ik ben zéer benieuwd naar zijn ander werk.’ Daarop stuurt Prins hem de 25 Juli 1885-aflevering van ook La Revue Contemporaine, waarin op p. 346-373 het verhaal ook Akëdysséril Staat afgedrukt. Hij geeft er het volgende commentaar bij: ‘Villiers is voor mij een der grootste schrijvers van Frankrijk. Hij heeft echter vreeselijk ongelijk werk geleverd en in de ook Contes Cruels komt veel zwaks voor. – Novellen als ook Véra en ook Akëdysséril zijn echter eenvoudig meesterstukken.’ Nadat Prins op 2 februari Van Deyssel nogmaals heeft aangespoord Villiers te gaan lezen, antwoordt deze op

12 februari 1889: ‘In de Revue Contemporaine heb ik gelezen: ook Akëdysséril, dat U zoo hoog stelt. Ik voel wel iets bizonders, maar de groote emotie er van ontsnapt mij. L’Evasion, het dramatje, ook van Villiers, is echter veel minder.’ Na deze koele ontvangst verrast Van Deyssel op 23 augustus 1893, na een zwijgen van vier jaar over Villiers, met zijn aankondiging tegenover Prins: ‘Ik heb eenige hoop met etsen van Bauer eene vertaling van Akëdysséril van mij te zien verschijnen. Iets wat mij zeer aangenaam voorkomt.’ In november 1894 zou de boekuitgave van Van Deyssels vertaling, in een oplage van honderd exemplaren, inderdaad het licht zien.

Wat heeft Van Deyssel bewogen Villiers de l’Isle-Adam te gaan vertalen? In een toelichting op Van Deyssels aankondiging meldt Harry G.M. Prick, bezorger van de briefwisseling tussen Prins en Van Deyssel:

Op 18 april 1890 had Van Deyssel zich reeds voorgenomen Akëdysséril te vertalen. Op 9 mei 1890 overwoog hij een verhaal te schrijven over Jezus Christus ‘in den tränt van Akëdysséril.’ Op 27 mei 1890 leende hij Akëdysséril aan Frank van der Goes en op 23 juni 1890 noteerde hij: ‘Aan v.d. Goes Akëdysséril te-rugvragen, ik vertaal het voor de volgende aflevering (…).’ Een groot fragment van Akëdysséril. Proza van Villiers de l’Isle-Adam. Bewerking in het Nederlandsch door K.J.L. Alberdingk Thijm, opende het maart-nummer van De Kunstwereld, Weekblad voor Nederland en België, gewijd aan Letteren, Tooneel, Muziek, Schilder-, Bouw- en Beeld-houwkunst, jrg. 1894 no. 11. Een noot vermeldde: ‘Het geheele werk verscheen dezer dagen bij de firma Scheltema & Holkema’s Boekhandel (K. Groesbeek) te Amsterdam, geïllustreerd met 8 etsen door M. Bauer. Prijs f 50,-’.8

De vraag is nu: wat is er gebeurd in de periode tussen 12 februari 1889 (de lauwe reactie op Akëdysséril) en 18 april 1890 (het voornemen Akëdysséril te vertalen)?

Een hooge geestesverheffing

Er is al vaak op gewezen dat Van Deyssels roman Een Liefde (1887) niet puur-naturalistisch genoemd kan worden. Voor de jonge Van Deyssel school de aantrekkingskracht van het naturalisme vooral in de manier van Kijken, waarbij de buitenwereld ondergaan kon worden zonder ouderlijke of doctrinaire beletselen. Die opvatting stond ver af van het realisme dat iemand als Prins in Uit het leven beoefende. Bovendien roerde de ‘heroïesch-individualist’ in Van Deyssel zich al; hij had behoefte aan meer dan alleen indrukken van het leven zelf. Het naturalisme kon hem nu eenmaal niet de ‘kosmische zelfvergroting’ bezorgen waar hij reeds in die tijd (en later) naar haakte. Een dergelijke houding tegenover het naturalisme deed hem, als gezegd, al in 1884 de Contes Cruels van Villiers de l’Isle-Adam waarderend bespreken:

Zijn Contes Cruels schijnen mij een der merkwaardigste boeken, die in het laatste paar jaren Frankrijk heeft voortgebracht. Een Studie op den schrijver loont

dikwerf de moeite. In zijn werk vind ik een heel bizondere vrucht van den levensboom onzer dagen. De auteur is een oorspronkelijk, hoogst eigenaardig mensch. In hem zie ik een krachtige openbaring van het vertwijfelingsoogenblik, dat de krizis van heden ons noodzakelijk doet beleven. Hij uit een der sterkste smartkreten zijner eeuw; hier hebben wij de uitdrukking van een gefolterd menschelijk verstand, dat niet vermag zich door den chaos heen te slaan en nu de angst van zijn vergeefsch pogen vertolkt.9

Van Deyssel vervolgt met een beschouwing over de filosofische achtergrond van Villiers’ werk. In retrospectief lijken die woorden een voorafschaduwing van Van Deyssels eigen ‘extases’ aan het eind van de jaren tachtig. Hij schrijft dat in Villiers’ geest ‘onwillekeurig, een eigenaardig proces gevoerd wordt door twee schakeeringen van de wijsbegeerte van de 19e eeuw’. Als ‘denker’ is Villiers, aldus Van Deyssel, in kennis gekomen met het ‘mechanistisch wereldbeeld van Taine’, waarin het bestaan gezien wordt als een volmaakt verklaarbaar spel van machten en krachten, die hun invloed uitoefenen op het raderwerk van hemel en aarde. Al het menselijk handelen wordt door ‘het objeetieve bewustzijn’ geredueeerd tot ‘fysische noodzaakelijkheden’. Van Deyssel meent nu dat de ‘dichterlijke droomer’ Villiers de l’Isle-Adam zijn eigen bestaan geen zin of schoonheid kan geven binnen die mechanistische levens-filosofie; hij zoekt derhalve zijn toevlucht ‘in oude, metafysische herinneringen zijner jeugd […], in het veronderstellen van allerlei mystische, dat is uit hun aard ondoorgrondelijke banden, die tusschen verschillende individuën zouden bestaan, in het overschrijven van geheimzinnige en spiritistische gevallen […]. Van den eenen kant ontmoeten wij in de Contes Cruels de walging van het leven, ontstaan door het denkbeeld der machinerie, van den anderen de hoopstraal, die de twijfel aan een dusdanig leven in een gemoed, dat behoefte heeft tot een geluks-staat te komen, doet ontstaan.’

Het is denkbaar dat Van Deyssel, in het jaar dat hij brak met de R.K. Kerk, getroffen is door de katholieke worsteling die zozeer spreekt uit het werk van Villiers. Maar in de loop der daarop volgende jaren lijkt de Franse schrijver toch weer uit zijn aandacht verdwenen. In 1887 had Van Deyssel zich, zoals gezegd, teruggetrokken in Mont-lez-Houffalize; het was de tijd van inkeer en overdenking, na de erupties ‘Nieuw Holland’ en Over literatuur. Enkele maanden na het overlijden van zijn vader, op 17 maart 188p, keerde Van Deyssel terug naar Nederland, waar hij in Bergen-op-Zoom ging wonen. De dood van zijn vader en de plotselinge verhuizing stortten hem in een geweldige malaise. Maatschappelijk, geestelijk en zelfs lichamelijk ge-

raakte Van Deyssel in een Staat van ontreddering. Op 6 oktober 1889 noteerde hij in zijn dagboek: ‘Mijn aarzeling tusschen te vrede zijn met een vertegenwoordiger van dat verouderde kunstgenre dat men naturalisme noemt in Holland te zijn, èn eene encyclopedisch innoveerende schepping te willen achterlaten, gaat door mijn leven als een slang over een boschplek die beurtelings uit plekken schaduw en zon bestaat.’10

Maar na deze maandenlange malaise beleefde Van Deyssel in 1891 een toestand van exaltatie, voor hem de hoogst bereikbare geestesstaat en rechtvaardiging van zijn leven. In augustus 1891 schreef hij aan Frederik van Eeden: ‘Van 25 juni tot 15 juli heb ik permanent geleefd in een Staat van moreele vervoering, ik bedoel gloire morale, heroïek, iemant die zich letterlijk en sensitief tot alles in staat voelt wat zijn wil en verstand hem zouden voorschrijven. Ik was ten toppunt van exaltatie en huilde halve dagen van geluk.’11 En op 17 juli van dat jaar liet hij zijn vriend Arnold Ising jr. per brief weten:

Sedert mei 1888 tot nu – 23 juni 1891, heb ik mij beschouwd als iemant die definitief mislukt was, in vollen ernst, in zuivere oprechtheid; niet mislukt tegenover de wereld, niet mislukt wat reputatie aangaat, maar mislukt tegenover de illuzies, of liever de plannen, van mijn jeugd. De questie is dat ik, mij reeds aan dat denkbeeld wennende en de laaghartigheid hebbend mij er in te troosten, – nu plotseling, – 23 juni is het begonnen – in een zoo hevige exaltatiekrizis ben geraakt als ik wellicht nooit, maar zeker niet ná het voorjaar van 1886 heb beleeefd.12

Te midden van die onstuimigheid werd Van Deyssels aandacht ongetwijfeld getrokken door een lang artikel van Jan ten Brink over Villiers de l’Isle-Adam, in het tijdschrift Nederland in 1890. Daarin wordt uitvoerig stilgestaan bij Villiers’ occult-katholieke mysticisme, wat Van Deyssels eigen ontvankelijkheid voor de mystiek in die dagen kan hebben geprikkeld. De jaren waarin hij aan zijn vertaling werkte, zou hij zich in zijn Gedenkschriften zo herinneren:

Bergen-op-Zoom was voor mij een stad van geestelijk leven. Terwijl ik mij niet alleen met de bevolking weinig inliet, maar ook weinig bezoek van elders ontving, beleefde ik er een der drie hooge geestesverheffingen, die ik heb mogen ondervinden. Drie jaren – September 1889-Februari 1893 – waren voor mij de tijd der mystiek, Maeterlinck, Ruusbroeck, Heilige Teresia, De Ponlevoy (Ignatius van Loyola).

Het is de tijd van Van Deyssels afkondiging van ‘de dood van het naturalism’ en van zijn bekering ‘van Zola tot Maeterlinck’.13 De stem van Villiers de l’Isle-Adam klinkt onmiskenbaar door in de verheerlijking van de ‘Sensatie’ in het gelijknamige

opstel uit 1895: ‘Daarom, om het experimenteele, positieve en materiëele is de Sensatie het essentiëele van het leven van dezen tijd, omdat zij, over het pad, wáarop alleen wij negentiende-eeuwers mogen gaan, ons in de realiteit van het hoogere-leven voert, dat ons zoo lang alleen eene verbeeldings-voorstelling had geleken. De Sensatie is het psycho-chemische bewijs van de realiteit van het hoogere-leven.’14

Iets van die ‘Sensatie’ moet Van Deyssel ondergaan hebben bij het vertalen van Alëdysséril. Mogelijk heeft alleen al het voornemen Villiers te gaan vertalen, ondanks het aanvankelijk gering enthousiasme, bijgedragen aan de uitweg uit de malaise, waarnaar Van Deyssel indertijd – rond het kenteringsjaar 1890 – zo hartstochtelijk op zoek was.

Na de vertaling

Lodewijk van Deyssel mocht dan een en ander hebben opgestoken van Villiers de l’Isle-Adam, hij bleek Akëdysséril toch lager te schatten dan, pakweg, een schepping van eigen hand, zoals bijvoorbeeld de curieuze schets Caesar (1898), waarin op ‘logische’ gronden wordt aangetoond dat de beste aller mensen Keizer van de Wereld dient te worden. In een van de vele notitieboekjes die Van Deyssel bijhield, staat een opmerkelijke vergelijking te lezen:

25 December 1898. Zondagocht. – Caesar, bij de voorlezing, deed [Albert] Verwey ook denken aan Akëdysséril (om de wenkbrauwen-beschrijving, het geluk voor menschen van oorlogsdood, enz.) en ik merkte dat hij Akëdysséril veel mooyer vond.
Toch is Akëdysséril van minder soort dan Caesar. Caesar is namelijk veel reëeler en veel hooger van begrip.
Ofschoon Akëdysséril zeer veel rijker van plastiek en onvergelijkelijk meer geprononceerd van rhythme is en ofschoon de elementen in Caesar niet in toestand van sensatie aangebracht of aanwezig zijn, is toch Caesar van begrip innerlijk-heroïek, en van toon, wel veel doffer, grover en kouder dan het zoû kunnen, maar, met dat voorbehoud, toch ook, wat men zou kunnen noemen: heroïek.
Als daar in Caesar staat, dat al die vrouwen en dochters gelukkig zouden zijn door den oorlogsdood hunner verwanten, dan staat dat daar niet in heroïesch rhythme of accent, en eigenlijk slechts in nauwelijks bewegende, laat staan deinende, kleine lyriek; maar toch nadert, in verband met den toon van het geheele werk, dit meer het waarlijk heroïeke dan soortgelijke mededeelingen in Akëdysséril, met hun veel grootere dramatieschheid en kleur-rijkheid.
Aan den toon van Caesar is gewaar te worden dat de schrijver zelf het heroïeke heeft gevoeld, daarvan een innig begrip heeft; terwijl de toon of het eigenlijke wezen van Akëdysséril niet het heroïeke noch het mystieke is, maar een betrekkelijk oppervlakkige lyriek, waarin het uiterlijke van wat men heroïeke en mystieke gebeurtenissen zoû kunnen noemen, behandeld wordt.
Ook het portret in Caesar komt het ‘boven-natuurlijke’ of mystiek-heroïeke

portret nabij, terwijl dat in Akëdysséril tot een zeer-goede dan, weelderige en enthousiaste archeologische lyriek behoort.
Akëdysséril is muzikaler van taal en rijker van plastiek dan Caesar, en daarom in zoo verre beter; maar Caesar is precizer, en inniger ingedrongen, en daarom in zóo verre beter. Het is weêr de oude vraag: wat men de hoofdzaak acht.
Dat is zeker dat wat in Akëdysséril en wat in dien ouden Sjiwa-Priester omging, daarvan heeft Villiers nooit iets gevoeld zoo alsof hij het zelf was, wáárlijk zèlf; maar hij kan het zich zoo mooi en levendig en met kennis-van-zaken voorstellen hoe het ging in dien ouden tijd, en schrijft er nu prachtig over.
Evenals, ofschoon niet zóó zeer, als Maeterlinck boven het ‘mystieke’ in Akëdysséril Staat, staat Caesar boven het heroïeke daarin.15

‘Het is weêr de oude vraag: wat men de hoofdzaak acht.’ Het is duidelijk dat Van Deyssel in Villiers’ verhaal het ‘innig begrip van het heroïeke’ miste. De Franse collega had het mooi beschreven, maar echt doorvoeld, zoals hijzelf in Caesar, nee, dat toch niet. Zonder twijfel zwolg Van Deyssel tijdens zijn ‘exaltaties’ in beelden als die uit Akëdysséril en was Villiers’ filosofie hem welkom in zijn ‘tijd der mystiek’, maar de ‘hooge geestesverheffing’ en ‘de moreele vervoering’ vroegen om een grotere ‘heroïek’, een grotere ‘extaze’, dan Akëdysséril hem kon bieden.

Verwey vond Akëdysséril kennelijk erg mooi. Maar wat moet men denken van het volledig stilzwijgen dat Arij Prins, zo’n vier jaar eerder, bewaarde over Van Deyssels vertaling? Gevreesd moet worden dat de Villiers-adept zijn vriend niet voor het hoofd heeft willen stoten met een afwijzend oordeel. Toch was het verschijnen een gebeurtenis van belang en deelde de vertaling in een kortstondige opflakkering van ‘orientalisme’ in de Nederlandse kunst en letteren.

Zo kwamen er enthousiaste geluiden van de tekenaar Jan Veth (in De Amsterdammer) en van de Schilder Philippe Zilcken, die in zijn recensie in De Gids van 1894 de lof zong over de etsen van Bauer. In die acht, speciaal voor deze uitgave vervaardigde etsen was Marius Bauer er op onnavolgbare wijze in geslaagd de pracht en onrust van de stad Benares navoelbaar te maken. Zilcken prees ook Van Deyssel:

Over de vertaling veroorloof ik mij geen oordeel te vellen; toch mag ik mijne mening uiten, mijn smaak zeggen: zij is uiterst bewonderenswaardig; de moeielijk te definiëeren en zo groote bekoring van het proza van Villliers de l’Isle-Adam is op een geniale wijze weêrgegeven. Karel Alberdingk Thijm, getroffen door de heerlijke verbeelding, door de melodieuze muziek, door de hoog artistieke opvatting van dit rhytmisch proza, gaf een vertaling die ver af staat van een vertaling in gewonen zin; met zijn machtig en gevoelig talent, schreef hij zijne Akëdysséril in het Hollandsch, geheel gevend de ziel, de essence van ’t schoone verhaal van Villiers. Alberdingk Thijm heeft in zijn persoonlijken

vorm de sentimenten, de emoties van den Franschen schrijver gegoten, tóch zoo getrouw mogelijk den oorspronkelijken tekst volgend.

Welnu, over dat laatste dachten sommigen anders.

 

In 1897 kwam de tekst van Van Deyssels Villiers-vertaling voor een groter publiek beschikbaar. A.G. van Hamel (1842-1907), sinds 1884 hoogleraar Franse taal- en letterkunde te Groningen en eerder slachtoffer van Van Deyssels scherpe pen, greep die gelegenheid aan voor een aanval op Van Deyssel in De Gids, het letterkundig tijdschrift waarvan hij van 1887 tot 1907 redacteur was. Onder de titel ‘Akëdysséril vertaald’16 stelde de voormalige Waals predikant de vraag:: ‘Is ook niet de grootste kunstenaar onderworpen aan zekere eischen van correctheid […]?’ Na Van Deyssels kunstvaardige omgang met de taal omstandig geprezen te hebben, somde Van Hamel een waslijst aan vertaalfouten op. Zo werden bij Van Deyssel de ‘roseaux’ [‘rietstengels’] langs de rivier de Ganges ‘rozenstruiken’, werd ‘septentrional’ [‘noordelijk’] ‘zuidelijk’ en ‘enveloppement’ [‘omsingeling’] ‘ontwikkeling’, enzovoort. Bovendien had Van Hamel aanmerkingen op de vertaalde werkwoordstijden en de soms al te letterlijk vertaalde, en dus bij na Frans aandoende, woord- en zinsconstructies. Van Deyssel pareerde de aanval met het opstel ‘De vertaling van Akëdysséril’17, waarin hij liet weten dat de heer Van Hamel wetenschapsman is en geen kunstenaar, en dat hem derhalve niet de bevoegdheid toekomt te oordelen over vermeende vertaalfouten. Van Deyssel poogde de kritiek van Van Hamel op alle manieren te weerleggen. Enkele voorbeelden. Van Sinjab, een bijfiguur in het verhaal, wordt opgemerkt dat hij een ‘chasseur d’aurochs’ is. Van Deyssel vertaalt ‘een wolvenjager’. Nee, zegt Van Hamel, het is ‘een buffeljager’.18 Van Deyssel repliceert snedig: ‘Het woord wolf werd gebruikt om dat alleen in ’t algemeen een jager van groot wild moest worden aangeduid zonder den Hollandschen text met nog meer vreemde woorden te vullen dan er reeds noodzakelijk in moesten voorkomen.’ Ander voorbeeld. Van Hamel kapittelt Van Deyssel omdat hij het woord ‘mystique’ tweemaal met ‘geheimzinnig’ en eenmaal met ‘mystiek’ heeft vertaald. Van Hamel meent dat in ‘mystique’ zeker iets ‘geheimzinnigs’ zit, maar dat het niet synoniem aan ‘mystérieux’ is. Van Deyssel antwoordt dat hem het verschil tussen ‘mystique’ en ‘mystérieux’ natuurlijk bekend is, maar ‘de reden van dit verschil in omzetting is de meening dat Villiers […] het woord “mystique” tweemaal verkeerd heeft gebruikt’. Met andere woorden, Villiers zou zich vergist hebben en met ‘mystique’ tweemaal iets ‘geheimzinnigs’ en eenmaal iets ‘mystieks’ bedoeld hebben.19 En zo gaat het maar door. Van Deyssel ontkent alle fouten en bes luit zijn refutatie aldus: ‘…de hoofdzaak [wordt] gevonden in het verschil van keurmiddel der taal, waarvan wij ons bedienen, in het soortelijk onderscheid tusschen het schoonheidsbesef waaraan de geachte kritikus een letterkundig werk toetst, én dat waaraan ik het pleeg te doen.’

In De Gids (‘Aanteekeningen en opmerkingen’20) kwam Van Hamel later dat jaar nog eens op de kwestie terug. Hij wees nogmaals op de fouten van Van Deyssel en liet zich daarbij als wetenschapper niet de les lezen door een kunstenaar:

Die beteekenis [van de door Villiers met zorg gekozen woorden] te verwaarloozen, of haar – zooals de heer Van Deyssel, blijkens zijne toelichting, gedaan heeft – opzettelijk te wijzigen ter wille van zuiver aesthetische eischen, acht ik bedenkelijk […] En daarom, – hoe hoog ik de artistieke waarde der vertaling van den heer Van Deyssel moge schatten, hoever zijn ‘keurmiddel der taal’ verheven moge zijn boven het mijne, – het blijft mij onmogelijk om, gelijk hij verlangt, zijne opzettelijke ‘vergissingen’, wel verre van ze als fouten hem aan te rekenen, als deugden te prijzen.

Na Akëdysséril zou Lodewijk van Deyssel nooit meer iets vertalen.

Het tij gekeerd

De belangstelling voor Villiers de l’Isle-Adam is in Nederland nooit erg groot geworden. Het ongelijke niveau van Villiers’ werk heeft dat misschien wel in de hand gewerkt. Zelfs de hoogtepunten verraden immers een beperkt, zij het niet gering, artistiek meesterschap. Zijn verhalen, romans en toneelstukken blijven dikwijls steken in ideeënkunst. Villiers vond echter een krachtig pleitbezorger in Arij Prins, die tevergeefs getracht heeft het werk van Villiers in Nederland te introduceren. Overigens zag Van Deyssel in de ‘middeneeuwschmonumentale’ werken van Prins als Een Koning en De Heilige Tocht, de invloed van Villiers nog nawerken.

De grootste bekendheid verkreeg Villiers bij ons in de jaren 1890-1900. Na het uitvoerige artikel van Jan ten Brink en de Akëdysséril-vertaling van Van Deyssel, verscheen er in 1896 opnieuw een vertaling van Akëdysséril, ditmaal van de hand van S. Heijmans.21 In het voorwoord tot deze vertaling – die is opgedragen aan A.G. van Hamel ‘uit hoogachting’ – verklaarde de auteur dat hij tijdens zijn vertaalwerk geen weet had van het bestaan van Van Deyssels vertaling. Het moet dan ook aan het toeval worden toegeschreven dat Heijmans, net als Van Deyssel, ‘septentrional’ abusievelijk met ‘zuidelijk’ vertaalt. Bij een vergelijking van beide vertalingen gaf A.G. van Hamel trouwens de voorkeur aan die van Van Deyssel.

Belangstelling voor Villiers was ten slotte ook te vinden bij de redactie van De Kroniek, het weekblad van P.L. Tak. In de rubriek ‘Feuilleton’ verschenen tussen 1895 en 1900 ten minste acht korte verhalen van Villiers de l’Isle-Adam in anonieme vertaling, zo goed als zeker vervaardigd door de journalist en latere hoofdredacteur van Het Volk, J.F. Ankersmit. Deze rubriek – met daarin namen als Poe, Nerval, Schwob en Lorrain – heeft een belangrijk aandeel gehad in de verspreiding in ons land van het vooral uit Frankrijk afkomstige symbolistische gedachtegoed. Toen na 1900 al deze namen steeds minder vaak in het ‘Feuilleton’ verschenen, wist men: het tij was, ook voor Villiers, gekeerd. De geestdrift voor symbolistisch proza ebde weg, het werk van Villiers verdween – de warme woorden van Mallarmé ten spijt – naar de kelder van de literatuur, waar het tegenwoordig nog steeds staat en goeddeels thuishoort.

[1997/4]

Marcel van den Boogert+
Over buffels en de eisen van correctheid
Lodewijk van Deyssel en Villiers de l’Isle-Adam

Op 11 februari 1890 hield de Franse dichter Stéphane Mallarmé een voorlezing in Brussel, die het publiek met stomheid sloeg. Maar liefst tweeënhalf uur lang herdacht Mallarmé, bewegingloos in een stoel, de kort daarvoor gestorven schrijver Auguste Villiers de l’Isle-Adam, in een gesproken prozagedicht dat de Belgische toehoorders ver boven de pet ging. De kranten spraken er schande van en de organisatoren besloten voortaan met iedere gastspreker vooraf een woordje te hebben.

Mallarmé was een grote vriend en bewonderaar van Villiers de l’Isle-Adam. Samen met Joris-Karl Huysmans was hij getuige geweest bij het huwelijk dat de doodzieke Villiers in extremis aanging met zijn ongeletterde huishoudster, bij wie hij een zoontje had. Vlak daarna was Villiers de l’Isle-Adam, eenenvijftig jaar oud en bij leven tot ‘genie’ uitgeroepen, in grote armoede gestorven.

Rond dezelfde tijd als de mislukte lezing van Mallarmé in Brussel, viel het besluit van Lodewijk van Deyssel een vertaling te maken van Akëdysséril, een van de beroemdste verhalen van Villiers de l’Isle-Adam. Die vertaling zou pas vier jaar later in boekvorm verschijnen en inzet worden van een vermakelijke discussie. Van Deyssel achtte zich door zijn taalvirtuositeit ontslagen van de plicht, te vertalen wat er staat.

Hoe kende Van Deyssel het werk van de invloedrijke symbolist en Wagner-adept Villiers de l’Isle-Adam? En wat bracht hem ertoe zich aan een vertaling te wagen?

Villiers de l’Isle-Adam

Jean-Marie Mathias Philippe-Auguste comte de Villiers de l’Isle-Adam werd op 7 november 1838 te Saint-Brieuc (Bretagne) geboren als laatste telg van een verarmd adellijk geslacht. Armoede zou Villiers zijn leven lang niet meer verlaten. Na zijn verhuizing in 1859 naar Parijs en het verschijnen van zijn prozadebuut Isis (1862), maakte hij in artistieke kring al snel furore, daarbij geholpen door het gerucht dat hij aanspraak kon maken op de – toen vacante – Griekse troop. Zijn dandyeske voorkomen benevens enige maîtresses van naam deden de rest. Literaire bewondering oogstte hij evenwel slechts in beperkte, maar niet on-

aanzienlijke kring. In 1872 verscheen het eerste deel van Axël, zijn belangrijkste – doch onvoltooid gebleven – toneelstuk. Het drama, van een niet helemaal voor het leven geschikte edelman die aardse welstand versmaadt en uit idealisme en wanhoop zelfmoord pleegt, maakte enorme indruk op de jonge symbolistische schrijvers en kunstenaars. Tot zijn belangrijkste werken worden verder gerekend zijn roman L’Eve future (1880), waarin hij de positivistische wetenschap op de hak neemt, en – vooral – de verhalenbundel Contes cruels (1883). Deze op




Edgar Allan Poe en E.T.A. Hoffmann geïnspireerde gruwelverhalen worden tot op de dag van vandaag herdrukt.1 In 1887 zag ten slotte Tribulat Bonhomet, Villiers’ laatste roman, het licht. Tijdgenoten prezen Villiers als een briljant causeur en een geniaal talent. Villiers de l’Isle-Adam – over wie de criticus Rémy de Gourmont zei: ‘Wat Flaubert was voor de naturalisten, was Villiers de l’Isle-Adam voor ons, symbolisten’ – overleed aan darmkanker op 18 augustus 1889.2

Zijn werk raakte daarna goeddeels uit het zicht, al zou zijn naam als ‘decadent’ en ‘zwart romanticus’ – mede dankzij Mario Praz – voortleven. Hernieuwde belangstelling verkreeg zijn werk door Edmund Wilsons Axel’s castle (1931), een essaybundel waarin veel invloed wordt toegeschreven aan het werk van Villiers. In 1896 vatte de Nederlandse vertaler en criticus S. Heijmans de boodschap van dat werk pregnant samen: ‘De wereld die wij kennen door de gewone ervaring is de werkelijkheid niet. Het noodlottig onvolkomene onzer organen veroordeelt ons tot eene altijddurende dwaling, een eeuwige illusie. Het heelal dat wij werkelijkheid achten, wordt slechts gevormd door onze denkbeelden en onze ideeën zijn de scheppingen onzer ziel. Alleen onze ziel leeft dus; zij is al het Reëele […]’ Uit dit inzicht ontwikkelde Villiers zijn weerzin jegens het alledaagse en zijn hang naar ‘het Hogere’, dat hij reëler en vooral wezenlijker achtte dan het aardse bestaan, waarin de mens in zijn omgang met anderen slechts tot verdwazing en teleurstelling veroordeeld is. In zijn werk beleed de katholiek Villiers de overtuiging dat vooral de ‘pure, goddelijke liefde’ ons in contact met die ‘hogere werkelijkheid’ kan brengen.

Die strekking heeft ook het door Van Deyssel vertaalde verhaal Akëdysséril (1885). De Indische koningin Akëdysséril laat twee koningskinderen die een gevaar voor haar troon vormen, uit de weg ruimen. Een priester kiest daarvoor een originele

manier: de beide jongelieden worden, verliefd als ze zijn, na gedwongen onthouding in gevangenschap tot elkaar gebracht, waarna de liefdesextase hen teveel wordt. De ideale, onbaatzuchtige liefde wordt immers pas voltrokken in de dood. Het verhaal, dat zich afspeelt ‘in oude tijden’, is geschreven in een overdadige, ‘goud-purperen’ stijl, die zowel in Frankrijk als in Nederland de aandacht trok.

De zegetocht van het naturalisme

Twaalf jaar na het verschijnen van Thérèse Raquin (1867), de roman waarin Emile Zola voor het eerst gewag maakte van een ‘naturalistische school’ in de Franse letteren, bundelde Jan ten Brink, redacteur van het maandblad Nederland, zijn artikelen over Zola, ‘deze letterkundige Herkules’. In de jaren daarop zouden jonge schrijvers als Aletrino, Netscher, Van Looy, Couperas en Emants hun krachten beproeven op meer of minder naturalistisch prozawerk. Onder hen was ook Karel Alberdingk Thijm (1864-1952), alias Lodewijk van Deyssel, die als zeventienjarige debuteerde in (zijn vaders) De Dietsche Warande met een vurig pleidooi voor Zola en het naturalisme. In ‘Nieuw Holland’ zou hij verklaren: ‘Zola is een van de grootste passies uit mijn leven en de Heer ten Brink heeft een heel boek geschreven met verslagen van Zolaas romans. Daarvoor ben ik hem altijd dankbaar.’ Van Deyssels bewondering gold niet slechts Emile Zola; ook de naturalistische taalexperimenten van de Franse gebroeders Goncourt inspireerden hem tot eigen probeersels.3

Naar eigen zeggen in 1882 maakte Van Deyssel per brief kennis met Arij Prins (1860-1922), een jong auteur die werkte aan ook Uit het leven, een bundel realistische schetsen die in 1885 onder het pseudoniem A. Cooplandt zou verschijnen. De vriendschap die uit de eerste epistolaire ontmoeting groeide, zou voor beiden een zeer waardevolle blijken te zijn.

De kennismaking met het nieuwe

Toen halverwege de jaren tachtig het naturalisme in Nederland zijn hoogtij vierde, was dat tij in Frankrijk al aan het keren. Pamfletten uit 1886 constateerden ‘het bankroet van het naturalisme’. Er diende zich een nieuwe stroming aan: het symbolisme. Bij ons was Frans Erens de eerste en zonder twijfel meest gezaghebbende boodschapper van die Franse wending. Vanaf de vroege jaren tachtig schreef hij artikelen over de nieuwe wind, die hij in Parijs persoonlijk was gaan opsnuiven. Zo besprak hij in ook De Nieuwe Gids de dichtbundel Les Hantises van Ed. Dujardin en noemde daarbij Villiers de l’Isle-Adam als een van de vertegenwoordigers van de nieuwe richting. ook Lodewijk van Deyssel was al vroeg vertrouwd met het werk van Villiers de l’Isle-Adam. Al op 4 maart 1883 zinspeelde hij in het weekblad ook De Amsterdammer op de Contes Cruels, de verhalenbundel van Villiers die kort daarvoor in Parijs verschenen was. De bespreking van de Contes Cruels die Van Deyssel op 12 oktober 1884 schreef, werd pas in 1886 gepubliceerd in de ook Dietsche Warande4 (en zal hier verderop nog uitgebreid ter sprake komen). Toch zou het Arij Prins zijn die Van Deyssel op het spoor van ook Akëdysséril zette.

In 1886 schreef Prins voor ook De Nieuwe Gids een artikel over de zwenking die de Franse ‘naturalist’ J.-K. Huysmans had ondergaan van ook ‘l’art de la réalité’ naar ‘l’art du rêve’. Huysmans kreeg dit artikel van hem opgestuurd en reageerde, hoewel hij de tekst niet kon lezen, met toegenegenheid. Hierop ontstond een levenslange vriendschap, die zijn neerslag vond in een omvangrijke (en helaas slechts eenzijdig overgeleverde) correspondentie. Arij Prins, inmiddels uitgekeken op het Hollandse realisme, liet zich door Huysmans gretig voorlichten over de nieuwe mode in Frankrijk. Tijdens bezoeken aan Parijs maakte hij (ook persoonlijk) kennis met ‘decadente’ schrijvers als Ed. de Goncourt, Léon Bloy, Barbey d’Aurevilly en ook Villiers de l’Isle-Adam (‘een pretendant naar de Grieksche troon, en een der grootste prozaschrijvers van Frankrijk,’ schreef hij enthousiast aan zijn vader). Daarnaast zou de kennismaking met het werk van Edgar Allan Poe – in de geroemde vertaling van Baudelaire – Prins diepgaand beïnvloeden.

Door zijn omgang met Huysmans had Prins dus een grote voorsprong op zijn Nederlandse vrienden, die dan ook vreemd opkeken toen hij zich in 1886 bekeerde tot een soort ‘Poe-iaans fantaisisme’ (Van Deyssel). Op 12 oktober 1886 ontving hij een brief van Frans Netscher, die hem eraan herinnerde dat hij zich herhaaldelijk in het openbaar had uitgesproken voor het naturalisme. Netscher morde:

En ziet, je gaat 14 dagen naar Parijs, en na dien zéér korten tijd kom je terug, als een bekeerde uit den woestijn, en je roept ons opgewonden toe: nu zijn mijn oogen geopend, het naturalisme is uitgediend, en op zeer hoogen toon […] spreek je een oordeel over Zola, d’Aurevilly en andere voorname schrijvers uit. Ja, je hebt zelfs gezegd, die heeft talent, en die ook, enz! En dat alles na slechts een verblijf van een luttele veertien dagen te Parijs. Je was dus een bekeerling geworden na eenige gesprekken aangehoord te hebben, want in dien korten tijd had je geen gelegenheid gehad zelf veel te lezen of de zaak à tête reposée te bestudeeren. Is het wonder, dat wij hier vreemd opkeken, en elkander afvroegen: hoe weet hij dat alles… Ofschoon ik de eenige was, die je waarschijnlijk, van die verwondering kennis heeft gegeven, waren er toch meerderen hier van geheel dezelfde meening. Je hebt de gezichten niet gezien en de opmerkingen niet gehoord, waarmee je opinies ontvangen werden.5

Ook Van Deyssel richtte zich bezorgd tot Prins. Zijn brief van 22 oktober 1886 laat goed zien hoe ver Prins in die tijd op Van Deyssel voorlag wat het vaarwel-zeggen van het naturalisme betrof: ‘Ik had er van Paap al zoo iets van gehoord, dat gij na uw verblijf te Parijs, nieuwe literaire denkbeelden had gekregen. Ik hoop maar, dat toch Uwe Zola-vereering niet aan ’t wankelen is gebracht.’6

Arij Prins was evenwel vol van zijn pas verworven idolen: vanaf dat moment noemt hij Barbey en Villiers onder zijn favoriete Franse prozaschrijvers. Na een moeizame maar geslaagde poging Huysmans’ korte verhaal ‘La Bièvre’ in ook De Nieuwe

Gids geplaatst te krijgen, trachtte Prins Villiers de l’Isle-Adam op dezelfde wijze te introduceren. In 1886 bood hij ook De Nieuwe Gids een hoofdstuk aan uit Villliers’ roman L’Eve future. De redactie weigerde, en Willem Kloos lichtte in een brief van 17 September 1886 toe, waarom: ‘’t Is inderdaad een schitterend stuk proza, en wij zouden zeer blij zijn met een niet te omvangrijke bijdrage van diens heeren hand. Doch voor mijn personeelen smaak is het te schitterend en te hard: het maakt op mij den indruk van een parure van fonkelende edelsteenen, meesterlijk geslepen, maar koud als steen. En daar houd ik nu niet erg van: ik bewonder het, maar heb het niet life.’

Na het mislukken van deze poging, concentreerde Prins zich bij het pluggen van Villiers met succes op één persoon: Lodewijk van Deyssel, die zijn bewondering voor de Franse schrijver ten slotte zou omzetten in een vertaling van ook Akëdysséril.

Van Deyssel en Akëdysséril

In 1887 vestigde de pasgetrouwde Van Deyssel zich in Mont-lez-Houffalize, een dorpje in de Belgische provincie Luxemburg. In deze afzondering steeg de waarde van de briefwisseling met vrienden als Arij Prins enorm. Van Deyssel moest in Prins zijn meerdere erkennen waar het kennis van de nieuwste Franse letterkunde betrof. Hij verzocht Prins voortdurend om toezending van nieuwe boeken uit Frankrijk en liet zich graag bijpraten over de Parijse tijdschriften.

In een brief van 4 november 1886 aan Van Deyssel laat Prins voor het eerst de naam van Villiers de l’Isle-Adam vallen: ‘Ik vind […] Villiers een knap artiest, Netscher stelt hem echter zeer laag.’7 Op het noemen van de naam Villiers reageert Van Deyssel niet. Geruime tijd later, in een brief van 11 januari 1889, vraagt Prins dan aan Van Deyssel: ‘Bezit U […] de Revue Contemporaine […], waarin […] de mooie Akëdysséril van Villiers voorkomt?’ Nu reageert Van Deyssel wel, in een brief van 14 januari 1889: ‘Over Villiers’ Contes Cruels heb ik zes jaar geleden een artikel geschreven. Ik vond hem toen heel interessant, wel intens troebleerend, maar niet groot emotioneel. Ik ben zéer benieuwd naar zijn ander werk.’ Daarop stuurt Prins hem de 25 Juli 1885-aflevering van ook La Revue Contemporaine, waarin op p. 346-373 het verhaal ook Akëdysséril Staat afgedrukt. Hij geeft er het volgende commentaar bij: ‘Villiers is voor mij een der grootste schrijvers van Frankrijk. Hij heeft echter vreeselijk ongelijk werk geleverd en in de ook Contes Cruels komt veel zwaks voor. – Novellen als ook Véra en ook Akëdysséril zijn echter eenvoudig meesterstukken.’ Nadat Prins op 2 februari Van Deyssel nogmaals heeft aangespoord Villiers te gaan lezen, antwoordt deze op

12 februari 1889: ‘In de Revue Contemporaine heb ik gelezen: ook Akëdysséril, dat U zoo hoog stelt. Ik voel wel iets bizonders, maar de groote emotie er van ontsnapt mij. L’Evasion, het dramatje, ook van Villiers, is echter veel minder.’ Na deze koele ontvangst verrast Van Deyssel op 23 augustus 1893, na een zwijgen van vier jaar over Villiers, met zijn aankondiging tegenover Prins: ‘Ik heb eenige hoop met etsen van Bauer eene vertaling van Akëdysséril van mij te zien verschijnen. Iets wat mij zeer aangenaam voorkomt.’ In november 1894 zou de boekuitgave van Van Deyssels vertaling, in een oplage van honderd exemplaren, inderdaad het licht zien.

Wat heeft Van Deyssel bewogen Villiers de l’Isle-Adam te gaan vertalen? In een toelichting op Van Deyssels aankondiging meldt Harry G.M. Prick, bezorger van de briefwisseling tussen Prins en Van Deyssel:

Op 18 april 1890 had Van Deyssel zich reeds voorgenomen Akëdysséril te vertalen. Op 9 mei 1890 overwoog hij een verhaal te schrijven over Jezus Christus ‘in den tränt van Akëdysséril.’ Op 27 mei 1890 leende hij Akëdysséril aan Frank van der Goes en op 23 juni 1890 noteerde hij: ‘Aan v.d. Goes Akëdysséril te-rugvragen, ik vertaal het voor de volgende aflevering (…).’ Een groot fragment van Akëdysséril. Proza van Villiers de l’Isle-Adam. Bewerking in het Nederlandsch door K.J.L. Alberdingk Thijm, opende het maart-nummer van De Kunstwereld, Weekblad voor Nederland en België, gewijd aan Letteren, Tooneel, Muziek, Schilder-, Bouw- en Beeld-houwkunst, jrg. 1894 no. 11. Een noot vermeldde: ‘Het geheele werk verscheen dezer dagen bij de firma Scheltema & Holkema’s Boekhandel (K. Groesbeek) te Amsterdam, geïllustreerd met 8 etsen door M. Bauer. Prijs f 50,-’.8

De vraag is nu: wat is er gebeurd in de periode tussen 12 februari 1889 (de lauwe reactie op Akëdysséril) en 18 april 1890 (het voornemen Akëdysséril te vertalen)?

Een hooge geestesverheffing

Er is al vaak op gewezen dat Van Deyssels roman Een Liefde (1887) niet puur-naturalistisch genoemd kan worden. Voor de jonge Van Deyssel school de aantrekkingskracht van het naturalisme vooral in de manier van Kijken, waarbij de buitenwereld ondergaan kon worden zonder ouderlijke of doctrinaire beletselen. Die opvatting stond ver af van het realisme dat iemand als Prins in Uit het leven beoefende. Bovendien roerde de ‘heroïesch-individualist’ in Van Deyssel zich al; hij had behoefte aan meer dan alleen indrukken van het leven zelf. Het naturalisme kon hem nu eenmaal niet de ‘kosmische zelfvergroting’ bezorgen waar hij reeds in die tijd (en later) naar haakte. Een dergelijke houding tegenover het naturalisme deed hem, als gezegd, al in 1884 de Contes Cruels van Villiers de l’Isle-Adam waarderend bespreken:

Zijn Contes Cruels schijnen mij een der merkwaardigste boeken, die in het laatste paar jaren Frankrijk heeft voortgebracht. Een Studie op den schrijver loont

dikwerf de moeite. In zijn werk vind ik een heel bizondere vrucht van den levensboom onzer dagen. De auteur is een oorspronkelijk, hoogst eigenaardig mensch. In hem zie ik een krachtige openbaring van het vertwijfelingsoogenblik, dat de krizis van heden ons noodzakelijk doet beleven. Hij uit een der sterkste smartkreten zijner eeuw; hier hebben wij de uitdrukking van een gefolterd menschelijk verstand, dat niet vermag zich door den chaos heen te slaan en nu de angst van zijn vergeefsch pogen vertolkt.9

Van Deyssel vervolgt met een beschouwing over de filosofische achtergrond van Villiers’ werk. In retrospectief lijken die woorden een voorafschaduwing van Van Deyssels eigen ‘extases’ aan het eind van de jaren tachtig. Hij schrijft dat in Villiers’ geest ‘onwillekeurig, een eigenaardig proces gevoerd wordt door twee schakeeringen van de wijsbegeerte van de 19e eeuw’. Als ‘denker’ is Villiers, aldus Van Deyssel, in kennis gekomen met het ‘mechanistisch wereldbeeld van Taine’, waarin het bestaan gezien wordt als een volmaakt verklaarbaar spel van machten en krachten, die hun invloed uitoefenen op het raderwerk van hemel en aarde. Al het menselijk handelen wordt door ‘het objeetieve bewustzijn’ geredueeerd tot ‘fysische noodzaakelijkheden’. Van Deyssel meent nu dat de ‘dichterlijke droomer’ Villiers de l’Isle-Adam zijn eigen bestaan geen zin of schoonheid kan geven binnen die mechanistische levens-filosofie; hij zoekt derhalve zijn toevlucht ‘in oude, metafysische herinneringen zijner jeugd […], in het veronderstellen van allerlei mystische, dat is uit hun aard ondoorgrondelijke banden, die tusschen verschillende individuën zouden bestaan, in het overschrijven van geheimzinnige en spiritistische gevallen […]. Van den eenen kant ontmoeten wij in de Contes Cruels de walging van het leven, ontstaan door het denkbeeld der machinerie, van den anderen de hoopstraal, die de twijfel aan een dusdanig leven in een gemoed, dat behoefte heeft tot een geluks-staat te komen, doet ontstaan.’

Het is denkbaar dat Van Deyssel, in het jaar dat hij brak met de R.K. Kerk, getroffen is door de katholieke worsteling die zozeer spreekt uit het werk van Villiers. Maar in de loop der daarop volgende jaren lijkt de Franse schrijver toch weer uit zijn aandacht verdwenen. In 1887 had Van Deyssel zich, zoals gezegd, teruggetrokken in Mont-lez-Houffalize; het was de tijd van inkeer en overdenking, na de erupties ‘Nieuw Holland’ en Over literatuur. Enkele maanden na het overlijden van zijn vader, op 17 maart 188p, keerde Van Deyssel terug naar Nederland, waar hij in Bergen-op-Zoom ging wonen. De dood van zijn vader en de plotselinge verhuizing stortten hem in een geweldige malaise. Maatschappelijk, geestelijk en zelfs lichamelijk ge-

raakte Van Deyssel in een Staat van ontreddering. Op 6 oktober 1889 noteerde hij in zijn dagboek: ‘Mijn aarzeling tusschen te vrede zijn met een vertegenwoordiger van dat verouderde kunstgenre dat men naturalisme noemt in Holland te zijn, èn eene encyclopedisch innoveerende schepping te willen achterlaten, gaat door mijn leven als een slang over een boschplek die beurtelings uit plekken schaduw en zon bestaat.’10

Maar na deze maandenlange malaise beleefde Van Deyssel in 1891 een toestand van exaltatie, voor hem de hoogst bereikbare geestesstaat en rechtvaardiging van zijn leven. In augustus 1891 schreef hij aan Frederik van Eeden: ‘Van 25 juni tot 15 juli heb ik permanent geleefd in een Staat van moreele vervoering, ik bedoel gloire morale, heroïek, iemant die zich letterlijk en sensitief tot alles in staat voelt wat zijn wil en verstand hem zouden voorschrijven. Ik was ten toppunt van exaltatie en huilde halve dagen van geluk.’11 En op 17 juli van dat jaar liet hij zijn vriend Arnold Ising jr. per brief weten:

Sedert mei 1888 tot nu – 23 juni 1891, heb ik mij beschouwd als iemant die definitief mislukt was, in vollen ernst, in zuivere oprechtheid; niet mislukt tegenover de wereld, niet mislukt wat reputatie aangaat, maar mislukt tegenover de illuzies, of liever de plannen, van mijn jeugd. De questie is dat ik, mij reeds aan dat denkbeeld wennende en de laaghartigheid hebbend mij er in te troosten, – nu plotseling, – 23 juni is het begonnen – in een zoo hevige exaltatiekrizis ben geraakt als ik wellicht nooit, maar zeker niet ná het voorjaar van 1886 heb beleeefd.12

Te midden van die onstuimigheid werd Van Deyssels aandacht ongetwijfeld getrokken door een lang artikel van Jan ten Brink over Villiers de l’Isle-Adam, in het tijdschrift Nederland in 1890. Daarin wordt uitvoerig stilgestaan bij Villiers’ occult-katholieke mysticisme, wat Van Deyssels eigen ontvankelijkheid voor de mystiek in die dagen kan hebben geprikkeld. De jaren waarin hij aan zijn vertaling werkte, zou hij zich in zijn Gedenkschriften zo herinneren:

Bergen-op-Zoom was voor mij een stad van geestelijk leven. Terwijl ik mij niet alleen met de bevolking weinig inliet, maar ook weinig bezoek van elders ontving, beleefde ik er een der drie hooge geestesverheffingen, die ik heb mogen ondervinden. Drie jaren – September 1889-Februari 1893 – waren voor mij de tijd der mystiek, Maeterlinck, Ruusbroeck, Heilige Teresia, De Ponlevoy (Ignatius van Loyola).

Het is de tijd van Van Deyssels afkondiging van ‘de dood van het naturalism’ en van zijn bekering ‘van Zola tot Maeterlinck’.13 De stem van Villiers de l’Isle-Adam klinkt onmiskenbaar door in de verheerlijking van de ‘Sensatie’ in het gelijknamige

opstel uit 1895: ‘Daarom, om het experimenteele, positieve en materiëele is de Sensatie het essentiëele van het leven van dezen tijd, omdat zij, over het pad, wáarop alleen wij negentiende-eeuwers mogen gaan, ons in de realiteit van het hoogere-leven voert, dat ons zoo lang alleen eene verbeeldings-voorstelling had geleken. De Sensatie is het psycho-chemische bewijs van de realiteit van het hoogere-leven.’14

Iets van die ‘Sensatie’ moet Van Deyssel ondergaan hebben bij het vertalen van Alëdysséril. Mogelijk heeft alleen al het voornemen Villiers te gaan vertalen, ondanks het aanvankelijk gering enthousiasme, bijgedragen aan de uitweg uit de malaise, waarnaar Van Deyssel indertijd – rond het kenteringsjaar 1890 – zo hartstochtelijk op zoek was.

Na de vertaling

Lodewijk van Deyssel mocht dan een en ander hebben opgestoken van Villiers de l’Isle-Adam, hij bleek Akëdysséril toch lager te schatten dan, pakweg, een schepping van eigen hand, zoals bijvoorbeeld de curieuze schets Caesar (1898), waarin op ‘logische’ gronden wordt aangetoond dat de beste aller mensen Keizer van de Wereld dient te worden. In een van de vele notitieboekjes die Van Deyssel bijhield, staat een opmerkelijke vergelijking te lezen:

25 December 1898. Zondagocht. – Caesar, bij de voorlezing, deed [Albert] Verwey ook denken aan Akëdysséril (om de wenkbrauwen-beschrijving, het geluk voor menschen van oorlogsdood, enz.) en ik merkte dat hij Akëdysséril veel mooyer vond.
Toch is Akëdysséril van minder soort dan Caesar. Caesar is namelijk veel reëeler en veel hooger van begrip.
Ofschoon Akëdysséril zeer veel rijker van plastiek en onvergelijkelijk meer geprononceerd van rhythme is en ofschoon de elementen in Caesar niet in toestand van sensatie aangebracht of aanwezig zijn, is toch Caesar van begrip innerlijk-heroïek, en van toon, wel veel doffer, grover en kouder dan het zoû kunnen, maar, met dat voorbehoud, toch ook, wat men zou kunnen noemen: heroïek.
Als daar in Caesar staat, dat al die vrouwen en dochters gelukkig zouden zijn door den oorlogsdood hunner verwanten, dan staat dat daar niet in heroïesch rhythme of accent, en eigenlijk slechts in nauwelijks bewegende, laat staan deinende, kleine lyriek; maar toch nadert, in verband met den toon van het geheele werk, dit meer het waarlijk heroïeke dan soortgelijke mededeelingen in Akëdysséril, met hun veel grootere dramatieschheid en kleur-rijkheid.
Aan den toon van Caesar is gewaar te worden dat de schrijver zelf het heroïeke heeft gevoeld, daarvan een innig begrip heeft; terwijl de toon of het eigenlijke wezen van Akëdysséril niet het heroïeke noch het mystieke is, maar een betrekkelijk oppervlakkige lyriek, waarin het uiterlijke van wat men heroïeke en mystieke gebeurtenissen zoû kunnen noemen, behandeld wordt.
Ook het portret in Caesar komt het ‘boven-natuurlijke’ of mystiek-heroïeke

portret nabij, terwijl dat in Akëdysséril tot een zeer-goede dan, weelderige en enthousiaste archeologische lyriek behoort.
Akëdysséril is muzikaler van taal en rijker van plastiek dan Caesar, en daarom in zoo verre beter; maar Caesar is precizer, en inniger ingedrongen, en daarom in zóo verre beter. Het is weêr de oude vraag: wat men de hoofdzaak acht.
Dat is zeker dat wat in Akëdysséril en wat in dien ouden Sjiwa-Priester omging, daarvan heeft Villiers nooit iets gevoeld zoo alsof hij het zelf was, wáárlijk zèlf; maar hij kan het zich zoo mooi en levendig en met kennis-van-zaken voorstellen hoe het ging in dien ouden tijd, en schrijft er nu prachtig over.
Evenals, ofschoon niet zóó zeer, als Maeterlinck boven het ‘mystieke’ in Akëdysséril Staat, staat Caesar boven het heroïeke daarin.15

‘Het is weêr de oude vraag: wat men de hoofdzaak acht.’ Het is duidelijk dat Van Deyssel in Villiers’ verhaal het ‘innig begrip van het heroïeke’ miste. De Franse collega had het mooi beschreven, maar echt doorvoeld, zoals hijzelf in Caesar, nee, dat toch niet. Zonder twijfel zwolg Van Deyssel tijdens zijn ‘exaltaties’ in beelden als die uit Akëdysséril en was Villiers’ filosofie hem welkom in zijn ‘tijd der mystiek’, maar de ‘hooge geestesverheffing’ en ‘de moreele vervoering’ vroegen om een grotere ‘heroïek’, een grotere ‘extaze’, dan Akëdysséril hem kon bieden.

Verwey vond Akëdysséril kennelijk erg mooi. Maar wat moet men denken van het volledig stilzwijgen dat Arij Prins, zo’n vier jaar eerder, bewaarde over Van Deyssels vertaling? Gevreesd moet worden dat de Villiers-adept zijn vriend niet voor het hoofd heeft willen stoten met een afwijzend oordeel. Toch was het verschijnen een gebeurtenis van belang en deelde de vertaling in een kortstondige opflakkering van ‘orientalisme’ in de Nederlandse kunst en letteren.

Zo kwamen er enthousiaste geluiden van de tekenaar Jan Veth (in De Amsterdammer) en van de Schilder Philippe Zilcken, die in zijn recensie in De Gids van 1894 de lof zong over de etsen van Bauer. In die acht, speciaal voor deze uitgave vervaardigde etsen was Marius Bauer er op onnavolgbare wijze in geslaagd de pracht en onrust van de stad Benares navoelbaar te maken. Zilcken prees ook Van Deyssel:

Over de vertaling veroorloof ik mij geen oordeel te vellen; toch mag ik mijne mening uiten, mijn smaak zeggen: zij is uiterst bewonderenswaardig; de moeielijk te definiëeren en zo groote bekoring van het proza van Villliers de l’Isle-Adam is op een geniale wijze weêrgegeven. Karel Alberdingk Thijm, getroffen door de heerlijke verbeelding, door de melodieuze muziek, door de hoog artistieke opvatting van dit rhytmisch proza, gaf een vertaling die ver af staat van een vertaling in gewonen zin; met zijn machtig en gevoelig talent, schreef hij zijne Akëdysséril in het Hollandsch, geheel gevend de ziel, de essence van ’t schoone verhaal van Villiers. Alberdingk Thijm heeft in zijn persoonlijken

vorm de sentimenten, de emoties van den Franschen schrijver gegoten, tóch zoo getrouw mogelijk den oorspronkelijken tekst volgend.

Welnu, over dat laatste dachten sommigen anders.

 

In 1897 kwam de tekst van Van Deyssels Villiers-vertaling voor een groter publiek beschikbaar. A.G. van Hamel (1842-1907), sinds 1884 hoogleraar Franse taal- en letterkunde te Groningen en eerder slachtoffer van Van Deyssels scherpe pen, greep die gelegenheid aan voor een aanval op Van Deyssel in De Gids, het letterkundig tijdschrift waarvan hij van 1887 tot 1907 redacteur was. Onder de titel ‘Akëdysséril vertaald’16 stelde de voormalige Waals predikant de vraag:: ‘Is ook niet de grootste kunstenaar onderworpen aan zekere eischen van correctheid […]?’ Na Van Deyssels kunstvaardige omgang met de taal omstandig geprezen te hebben, somde Van Hamel een waslijst aan vertaalfouten op. Zo werden bij Van Deyssel de ‘roseaux’ [‘rietstengels’] langs de rivier de Ganges ‘rozenstruiken’, werd ‘septentrional’ [‘noordelijk’] ‘zuidelijk’ en ‘enveloppement’ [‘omsingeling’] ‘ontwikkeling’, enzovoort. Bovendien had Van Hamel aanmerkingen op de vertaalde werkwoordstijden en de soms al te letterlijk vertaalde, en dus bij na Frans aandoende, woord- en zinsconstructies. Van Deyssel pareerde de aanval met het opstel ‘De vertaling van Akëdysséril’17, waarin hij liet weten dat de heer Van Hamel wetenschapsman is en geen kunstenaar, en dat hem derhalve niet de bevoegdheid toekomt te oordelen over vermeende vertaalfouten. Van Deyssel poogde de kritiek van Van Hamel op alle manieren te weerleggen. Enkele voorbeelden. Van Sinjab, een bijfiguur in het verhaal, wordt opgemerkt dat hij een ‘chasseur d’aurochs’ is. Van Deyssel vertaalt ‘een wolvenjager’. Nee, zegt Van Hamel, het is ‘een buffeljager’.18 Van Deyssel repliceert snedig: ‘Het woord wolf werd gebruikt om dat alleen in ’t algemeen een jager van groot wild moest worden aangeduid zonder den Hollandschen text met nog meer vreemde woorden te vullen dan er reeds noodzakelijk in moesten voorkomen.’ Ander voorbeeld. Van Hamel kapittelt Van Deyssel omdat hij het woord ‘mystique’ tweemaal met ‘geheimzinnig’ en eenmaal met ‘mystiek’ heeft vertaald. Van Hamel meent dat in ‘mystique’ zeker iets ‘geheimzinnigs’ zit, maar dat het niet synoniem aan ‘mystérieux’ is. Van Deyssel antwoordt dat hem het verschil tussen ‘mystique’ en ‘mystérieux’ natuurlijk bekend is, maar ‘de reden van dit verschil in omzetting is de meening dat Villiers […] het woord “mystique” tweemaal verkeerd heeft gebruikt’. Met andere woorden, Villiers zou zich vergist hebben en met ‘mystique’ tweemaal iets ‘geheimzinnigs’ en eenmaal iets ‘mystieks’ bedoeld hebben.19 En zo gaat het maar door. Van Deyssel ontkent alle fouten en bes luit zijn refutatie aldus: ‘…de hoofdzaak [wordt] gevonden in het verschil van keurmiddel der taal, waarvan wij ons bedienen, in het soortelijk onderscheid tusschen het schoonheidsbesef waaraan de geachte kritikus een letterkundig werk toetst, én dat waaraan ik het pleeg te doen.’

In De Gids (‘Aanteekeningen en opmerkingen’20) kwam Van Hamel later dat jaar nog eens op de kwestie terug. Hij wees nogmaals op de fouten van Van Deyssel en liet zich daarbij als wetenschapper niet de les lezen door een kunstenaar:

Die beteekenis [van de door Villiers met zorg gekozen woorden] te verwaarloozen, of haar – zooals de heer Van Deyssel, blijkens zijne toelichting, gedaan heeft – opzettelijk te wijzigen ter wille van zuiver aesthetische eischen, acht ik bedenkelijk […] En daarom, – hoe hoog ik de artistieke waarde der vertaling van den heer Van Deyssel moge schatten, hoever zijn ‘keurmiddel der taal’ verheven moge zijn boven het mijne, – het blijft mij onmogelijk om, gelijk hij verlangt, zijne opzettelijke ‘vergissingen’, wel verre van ze als fouten hem aan te rekenen, als deugden te prijzen.

Na Akëdysséril zou Lodewijk van Deyssel nooit meer iets vertalen.

Het tij gekeerd

De belangstelling voor Villiers de l’Isle-Adam is in Nederland nooit erg groot geworden. Het ongelijke niveau van Villiers’ werk heeft dat misschien wel in de hand gewerkt. Zelfs de hoogtepunten verraden immers een beperkt, zij het niet gering, artistiek meesterschap. Zijn verhalen, romans en toneelstukken blijven dikwijls steken in ideeënkunst. Villiers vond echter een krachtig pleitbezorger in Arij Prins, die tevergeefs getracht heeft het werk van Villiers in Nederland te introduceren. Overigens zag Van Deyssel in de ‘middeneeuwschmonumentale’ werken van Prins als Een Koning en De Heilige Tocht, de invloed van Villiers nog nawerken.

De grootste bekendheid verkreeg Villiers bij ons in de jaren 1890-1900. Na het uitvoerige artikel van Jan ten Brink en de Akëdysséril-vertaling van Van Deyssel, verscheen er in 1896 opnieuw een vertaling van Akëdysséril, ditmaal van de hand van S. Heijmans.21 In het voorwoord tot deze vertaling – die is opgedragen aan A.G. van Hamel ‘uit hoogachting’ – verklaarde de auteur dat hij tijdens zijn vertaalwerk geen weet had van het bestaan van Van Deyssels vertaling. Het moet dan ook aan het toeval worden toegeschreven dat Heijmans, net als Van Deyssel, ‘septentrional’ abusievelijk met ‘zuidelijk’ vertaalt. Bij een vergelijking van beide vertalingen gaf A.G. van Hamel trouwens de voorkeur aan die van Van Deyssel.

Belangstelling voor Villiers was ten slotte ook te vinden bij de redactie van De Kroniek, het weekblad van P.L. Tak. In de rubriek ‘Feuilleton’ verschenen tussen 1895 en 1900 ten minste acht korte verhalen van Villiers de l’Isle-Adam in anonieme vertaling, zo goed als zeker vervaardigd door de journalist en latere hoofdredacteur van Het Volk, J.F. Ankersmit. Deze rubriek – met daarin namen als Poe, Nerval, Schwob en Lorrain – heeft een belangrijk aandeel gehad in de verspreiding in ons land van het vooral uit Frankrijk afkomstige symbolistische gedachtegoed. Toen na 1900 al deze namen steeds minder vaak in het ‘Feuilleton’ verschenen, wist men: het tij was, ook voor Villiers, gekeerd. De geestdrift voor symbolistisch proza ebde weg, het werk van Villiers verdween – de warme woorden van Mallarmé ten spijt – naar de kelder van de literatuur, waar het tegenwoordig nog steeds staat en goeddeels thuishoort.

Willem Maas
Waar is Mette?

Zonder haar zou de Nederlandse literatuur een prachtige roman en een hilarisch duel tussen twee schrijvers hebben gemist. In Liefde en goudvissen (1940) van Jacques Gans heet ze Mette. Ze is de grote liefde van de hoofdpersoon (Gans zelf), maar hun huwelijk wordt een succes. Ze heeft andere liefdes, onder wie de schrijver Lemstra (Jan Campert). Als Gans achter deze verhouding komt, daagt hij Lemstra uit tot een vechtpartij in het besneeuwde Vondelpark, want ‘het risico van de verleider dient in ere te blijven’. Het wordt een onhandig vuistgevecht, op punten gewonnen door de bedrogen echtgenoot.

Ook Jan Campert heeft de vechtpartij en alles wat daaraan voorafgaat, beschreven. In zijn novelle Slordig beheer (1941) figureert Gans als een ‘zeer vluchtige kennis’ en heet zijn geliefde Helga.

Haar werkelijke naam was Ester Margrethe Steffensen. Ze werd geboren op 3 augustus 1911 in Kopenhagen. Ze leerde Gans in Parijs kennen, vermoedelijk in de winter van 1936-’37. Op 2 november 1938 trouwden ze in Amsterdam. De officiële scheiding werd uitgesproken op 29 mei 1942., maar in feite was er al sinds december 1939 Been sprake meer van een huwelijk. Na de oorlog trouwde ze met ir. J. (John) G.H. IJssel de Schepper, werkzaam bij de ptt te Den Haag.

 

Al enige jaren werk ik aan een biografie van Jacques Gans. Natuurlijk ma daarin een portret van Mette niet ontbreken. Verwoede pogingen haar portret te achterhalen, hadden tot nog toe echter geen succes. Vandaar deze oproep: wie kan mij helpen aan een foto of portret van Ester Margrethe Steffensen, alias Mette?

 

Tips, suggesties, enz. graag naar

Willem Maas, Vliestroom 12, 1826 ah Alkmaar, telefoon (072) 5624309.

Bij voorbaat dank!

E.W.A. Henssen
Gossaerts boeltje

De Parelduiker van maart 1997 bevatte een bijdrage van Anthony P. Dekker over de betrekkingen tussen Annie Salomons en Carel Gerretson, de latere dichter Geerten Gossaert. In zijn rubriek ‘Contrapunt’ in De Groene Amsterdammer van 28 mei jl. schonk Martin van Amerongen aandacht aan Dekkers artikel. De voormalig hoofdredacteur van De Groene kwam daarbij met een verhaal uit de oude doos. Hij blijkt nog altijd overtuigd van de echtheid van de in 1983 onder Geerten Gossaerts naam verschenen Priapaeën.

Het colofon van min exemplaar van deze uitgave luidt al volgt: ‘Van de erotische gedichten die F.C. Gerretson (1884-1958) in zijn studententijd heeft geschreven, zijn er slechts acht getraceerd. Deze poëzie werd in het najaar van 1983 met de handgezet en gedrukt op de Thalassa Pers te Groenendaal in een oplage van 100 genummerde exemplaren. Dit is no. 69.’

Wie ook maar iets van Geerten Gossaert wist, kreeg argwaan. Was hier misschien sprake van een hoax? Had Gossaert in zijn bundel Experimenten imemers niet het gedicht ‘Thalatta!’ gepubliceerd, waarvan iedereen die Xenophons Anabasis in het origineel heeft gelezen de titel begrijpt?1 En is in Gossaerts gedicht ‘Madeleine la Posticheuse’ in de zesde strofe niet sprake van ‘’t stille estaminet van Groenendael’?

De pers rook evenwel geen onraad. In nrc Handelsblad schreef Martin van Amerongen jubelend over de aan het licht gekomen Priapaeën. Op 8 juni 1984 besprak J.A. Dautzenberg in de Volkskrant onder de kop ‘Het verborgen onderlijf van de officiële dichtkunst’ twee boeken: het door de Bosbespers uitgegeven Priaap ontknoopt en P. Kaernyls bij Agathon uitgekomen Geschiedenis van de erotische literatuur. Gossaerts erotische poëzie kwam bij Dautzenberg nebenbei ter sprake: ‘Een verantwoording en de naam van de samenstellers ontbreken. Allicht. De nalatenschap van Gossaert berust bij de Shell (hij schreef immers ooit een Geschiedenis der “Koninklijke”) en die schijnt niemand toestemming te geven er in te neuzen2, zeker niet om er die vieze versjes uit te halen. Het is een intrigerende vraag hoe zo’n bundeltje tot stand komt. Lekken bij de Shell? Een oude vriend van Gerretson die kopieën bezat en geld nodig had? Of die fameuze Belg over wie je weleens hoort en die alle Nederlandse erotica in bezit schijnt te hebben? Maar hoe is die er dan aangekomen? Vragen die wel nooit beantwoord zullen worden.’

Zij werden toch beantwoord. In 1996 bezorgde Stichting De Roos te Utrecht onder de naam ‘Geerten Gossaert’ een nieuwe editie van de Priapaeën, ingeleid en geannoteerd door Hans van Straten. De uitgave is voorzien van vijf etsen van de hand van

Toussaint Essers. Het oorspronkelijke voornemen van De Roos Jan Wolkers de etsen te laten vervaardigen, was niet gerealiseerd.3 De oplage van deze editie bedroeg 175 exemplaren.

Van Straten vertelt in zijn inleiding hoe twee jonge neerlandici, nadat diverse geïnteresseerden vergeefs naar Gossaerts priapaeën hadden gezocht en slechts een van hen het in verre van voltooide staat verkerende vers ‘Aan mijn boeltje’ in het Algemeen Rijksarchief had gevonden, begin jar en tachtig de hoofden bij elkaar staken. ‘Zij fabriceerden zeven priapaeën in Gossaerts stijl, voegden het tot twee strofen ingekorte vers “Aan mijn boeltje” uit de dissertatie van De Gier erbij – iets gewijzigd – en maakten er een keurig boekje van, dat onder de naam Priapaeën via het zwarte circuit aan de man werd gebracht.’ Die illegale uitgave was snel uitverkocht.

Merkwaardigerwijs voelde niemand, aldus Van Straten, indertijd nattigheid. Ook, naar eigen zeggen, Van Straten zelf niet: ‘Ik ben er zelf ook volledig ingetuind.’ Van Straten kreeg pas argwaan door de slotregel van de priaap ‘Meretricula’4: ‘En zet uw tempel open in den valen nacht’, die toch wel verdacht veel deed denken aan de slotregel van Marsmans ‘Invocatio’: ‘En vouw uw venster open in den nacht’. En had Marsman zelf niet meegedeeld dat deze regel hem was ingegeven door Karel van de Woestijnes: ‘Weêr staat mijn venster open op de nacht’?

Eén ding onthoudt Van Straten de lezers: de namen der mystificatoren. Het zijn Rody Chamuleau en Arjaan van Nimwegen.

Over de door Van Straten eerder in zijn inleiding genoemde Memorabilia Hopnopsiana valt ten slotte nog iets meer te zeggen. In het vraaggesprek dat G.H.’s-Gravesande in 1928 met hem voerde, zei Gerretson dat hij nog gaarne een gekuisde versie van zijn Memorabilia Hopnopsiana zou bezorgen. Van Straten vermoedt dat Gerretson mogelijk ooit van plan is geweest een boek met deze titel, ‘behelsende de (erotische?) avonturen van een zekere Hopnops, te schrijven’. Begin jaren dertig had hij daarvoor zelfs een contract gesloten met de Nederlandsche Keurboekerij, waarin Gerretson zich verplichtte de kopij van een roman onder deze naam vóór een bepaalde datum in te leveren, aldus Van Straten. Hopnopsiana hoeft niet aan de naam Hopnops te zijn ontleend. Johan Polak, die ook in deze Memorabilia geïnteresseerd was, schreef mij eens dat Gerretson gedacht kan hebben aan het Engelse werkwoord to hobnob, dat men kan vertalen met ‘samen iets drinken’, ‘vertrouwelijke omgang hebben met’, ‘versieren’. Gelet op het feit dat Gerretsons in 1927 in Opwaartsche wegen gepubliceerde biografie vermeldt dat de Memorabilia Hopnopsiana in 1907 ‘buiten den handel’ verschenen zijn maar niemand ze ooit onder ogen heeft gehad, moet hier sprake zijn van een Gerretsoniaanse mystificatie. De in februari 1884 in Kralingen geboren Gerretson had nog niet genoeg meegemaakt om belangwekkende gedenkschriften te kunnen publiceren. Of had zijn reis van 1907 door Mexico en het zuiden en westen van de Verenigde Staten al stof genoeg te bieden?

Laagwater

Peter de Bruijn
De wilde jacht op Het Bureau

In het vorige nummer van De Parelduiker heeft Evert Paul Veltkamp uit de doeken gedaan hoe Gerrit Achterberg in 1946 terechtkwam bij het Bureau voor Dialectonderzoek van P.J. Meertens, inmiddels beter bekend als Het Bureau van Beerta. Veltkamp eindigt zijn lezenswaardige bijdrage met de mededeling dat de ‘wetenschappelijke’ carrière van Achterberg slechts van korte duur was: ‘op 31 augustus 1948 eindigt na twee jaar het dienstverband van Gerrit Achterberg op Meertens’ Bureau’. De trouwe lezers van Voskuils romancyclus Het Bureau zullen hiervan hebben opgekeken: Meertens zou immers Beerta niet zijn als hij niet ook op slinkse wijze Achterberg in dienst had weten te houden. Ook hier blijkt de werkelijkheid meer overeenkomsten te vertonen met de literatuur dan Veltkamp vermoedt: uit de niet door hem geraadpleegde archieven van het P.J. Meertens-Instituut en het Ministerie van okw blijkt dat Meertens ook toen reeds met zijn strategische vaardigheden wist te bewerkstelligen dat Achterberg het aantrekkelijke bijbaantje behield tot aan zijn dood in 1962. Uit het vervolg van het verhaal blijkt ook dat de door Veltkamp aangestipte goede relatie tussen de Nederlandse letterkunde en Het Bureau in het geval van Achterberg zelfs uitgegroeid is tot een heuse symbiose, waarin (het zal niet verbazen) ook Meertens nog een rol heeft gespeeld.

Veltkamp vermeldde al dat Achterbergs werkzaamheden (die hij thuis kon verrichten) in 1946-1948 bestonden uit ‘folkloristische onderzoekingen’, ‘het excerperen van een lijst van aardrijkskundige namen in Nederland ten behoeve van een lijst toponymische bestanddelen in de geografische namen’ en het invullen van vragenlijsten voor plaatsen uit de omgeving van Neede, de woonplaats van de dichter. Uit Meertens’ voortgangsverslagen over de periode ná 1948 blijkt dat Achterbergs activiteiten zijn uitgebreid. Voortaan houdt hij zich bezig met (ik geef slechts een korte bloemlezing): ‘het maken van een register van veldnamen’, ‘het dupliceren van de catalogus der nieuwe aanwinsten van de bibliotheek’, ‘het op fiches brengen van de bibliografie van Nederlandse plaatsbeschrijvingen’, ‘het maken van een register van Zuidnederlandse dialectwoorden’ en ‘het excerperen van formulieren met perceelsnamen’. Wie deze waslijst van weinig creatieve werkzaamheden leest, zal wellicht onder de indruk zijn van het vele werk dat Achterberg heeft verzet. Misschien vraagt men zich zelfs af waar hij de tijd én de creativiteit vandaan haalde om in deze periode ook nog zoveel poëzie te schrijven.

Die eerste indruk is slechts schijn: Achterberg zal als oud-onderwijzer het Bureauwerk consciëntieus hebben verricht, maar overwerkt heeft hij zich zeker niet. Verschillende activiteiten worden in de loop der jaren bij herhaling opgevoerd in de verslagen van Meertens. Verontruste vragen van de kant van het Ministerie pareert de directeur op zijn vertrouwde wijze: ‘de heer Achterberg’ functioneert naar volle tevredenheid, maar het werk neemt nu eenmaal meer tijd in beslag dan was voorzien, naar verwachting vindt de afronding in de volgende verslagperiode plaats. Enzovoorts. Met dergelijke excuses kan echter zelfs Meertens niet al te vaak aankomen, en in een enkel geval voert hij een andere omstandigheid aan voor de niet gehaalde planning.

In 1950 vermeldt hij bijvoorbeeld dat Achterberg vanwege ‘een beenongemak’ in een ziekenhuis te Hengelo is verpleegd voor de duur van ‘enkle weken’ (in werkelijkheid duurde de opname een dag of tien) en in 1952 schrijft hij dat Achterberg ‘wegens verblijf buitenlands’ en – tot tweemaal toe – ‘ziekte’ niet heeft kunnen werken (vanaf oktober verbleef Achterberg in Den Haag om een refusalkuur te ondergaan). Met soortgelijke uitvluchten heeft Meertens ervoor weten te zorgen dat Achterbergs betaalde baantje uiteindelijk toch steeds weer werd verlengd.

De dichter werd dus zeker niet overstelpt met werk, en evenmin stond dit administratieve bestaan zijn creatieve werk in de weg. Integendeel, het werk dat hij voor Het Bureau verrichtte, heeft hem in één specifiek geval juist geïnspireerd. Begin 1952 begon Achterberg met een nieuwe klus: ‘het excerperen van polygrafieën op folkoristisch gebied’. Blijkbaar heeft hij hierover verslag uitgebracht aan Hendrik de Vries, want die schreef op 25 september 1952 aan het echtpaar Achterberg: ‘We verheugen er ons ook over, dat Gerrit een zo aan de poëzie verwant gebied als de folklore mede-ontgint.’ Of Achterberg door deze opmerking op een idee is gebracht, is niet bekend. Feit is, dat hij niet ál te lang na deze brief – wellicht zelfs reeds het jaar daarop – begonnen is aan een reeks gedichten over de ‘wilde jacht’, die in 1957 zou verschijnen als Spel van de wilde jacht. De titel van de bundel spreekt boekdelen: de ‘wilde jacht’ is in de folklore de naam voor de tocht van een leger, dat vooral in de zogenaamde twaalf nachten (de tijd tussen Kerstmis en Driekoningen) on jachtgeschal en hondengeblaf door de lucht trekt. Volgens het goede gebruik van Achterberg wordt dit gegeven (en aanverwante folkloristische elementen) volledig in dienst gesteld van zijn eigen poëtische jacht. Uiterst expliciet gebeurt dat in het gedicht ‘Streekbelang’, dat in eerste versie nog ‘Folklore’ getiteld was. Die versie luidt als voglt:

Met de vele verwijzingen – overigens ook naar andere domeinen, uiteenlopend van de Griekse mythologie tot de kernfysica – heeft Achterberg het zijn lezers niet bepaald gemakkelijk gemaakt. Bij de verschijning van de bundel schreef Vestdijk al: ‘Het is een publikatie, voorbestemd om te worden misverstaan.’ Hij had gelijk: het merendeel van de recensenten west geen raad met de ‘brokkelige’ inhoud en het ‘gewemel’ van antipoëtische woorden. Achterberg was dermate pijnlijk getroffen door dit onbegrip dat Bert Bakker alarm sloeg bij de uitgever (‘Gerrit Achterberg verkeert weer in een depressie’). Hij arrangeerde een es re tussen Achterberg en Paul Rodenko, waarin de dichter zijn motieven zou kunnen toelichten. Aan dit gesprek is het te danken dat Rodenko in zijn repliek ‘Spiegel van de wilde jacht’ gebruik kon maken van ‘enkele persoonlijke commentaren van de dichter’ (wat in het geval van Achterberg uitzonderlijk is) én van aantekeningen die Achterberg van zijn lectuur gemaakt had. Deze aantekeningen, die bewaard bleven in Rodenko’s archief, laten zien in welke ‘polygrafieën’ Achterberg de folkloristische stoffering van zijn decor gevonden heeft.

Ook Meertens werd ingeschakeld. In dezelfde aflevering van Maatstaf als waarin Rodenko’s artikel verscheen, publiceerde hij ‘Magie en folklore in Achterberg’s “Spel van de wilde jacht”’. Zoals de titel al aangeeft, gaat Meertens uitgebreid in op de folkloristische achtergronden van de gedichten. Ook Meertens heeft overleg gevoerd met de dichter, zoals blijkt uit at hij op 1 januari 1958 aan Bert Bakker schreef: ‘Gerrit was gisteren bij me om het artikel – dat hij goed vond – nog eens samen met me door te nemen en er een en ander aan te wijzigen. Het resultaat daarvan zend ik je hierbij toe.’ De samenwerking bleef overigens ‘volstrekt sub rosa’ in het artikel, maar is andermaal een voorbeeld van de relaties die er zijn geweest tussen de Nederlandse letterkunde en Het Bureau.

Resteren nog twee saillante details. Toen Achterberg zijn Spel van de wilde jacht al min of meer had voltooid, heeft Bert Bakker er nog voor weten te zorgen dat het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen hem een op maat gesneden regeringsopdracht verleende. De opdracht bestond uit ‘het schrijven van een cyclus […] handelende over een folkloristisch onderwerp, b.v. de Jacht’ en werd gehonoreerd met f 2.000,-. Het mes Sneed dus aan twee kanten: het Ministerie betaalde Achterbergs werk voor Het Bureau en beloonde ook nog eens de daaruit voortvloeiende dichterlijke prestatie. Een dergelijk ‘dubbel spel’ had Beerta kunnen verzinnen. Met het laatste detail keren we terug naar de rol van Meertens. Volgens zijn latere herinnering (door Braches gepubliceerd in Meertens’ Levensbericht voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde) was zijn artikel over Spel van de wilde jacht ‘een van mijn weinige studies op letterkundig gebied, want dat is een deel van mijn werk dat ik noodgedwongen wel heel sterk heb moeten verwaarlozen’. Dat is bescheiden gezegd. Even ervoor laat Meertens echter weten dat hij Achterberg zelfs ‘het motief voor zijn Spel van de wilde jacht aan de hand [heeft] gedaan’: ‘Hij wilde schrijven over iets met een volkskundig motief. Toen heb ik er verschillende genoemd, onder an-

dere dat spel van de wilde jacht. Daar is de bundel toen uit voortgekomen.’ Dit laatste is op zich al een te simpele voorstelling van zaken. Of de eerste mededeling – over zijn actieve rol in het ontstaan van de bundel – juist is, kan ik niet bewijzen. Zoals uit deze bijdrage blijkt, ben ik geneigd ook hierin even de stem van een wat overmoedige Beerta te horen doorklinken.

 

P.G. de Bruijn is verbonden aan het Constantijn Huygens Instituut te Den Haag. Hij werkt aan een historisch-kritische uitgave van de gedichten van Achterberg, die volgend jaar zal verschijnen.

Laagwater

Peter de Bruijn
De wilde jacht op Het Bureau

In het vorige nummer van De Parelduiker heeft Evert Paul Veltkamp uit de doeken gedaan hoe Gerrit Achterberg in 1946 terechtkwam bij het Bureau voor Dialectonderzoek van P.J. Meertens, inmiddels beter bekend als Het Bureau van Beerta. Veltkamp eindigt zijn lezenswaardige bijdrage met de mededeling dat de ‘wetenschappelijke’ carrière van Achterberg slechts van korte duur was: ‘op 31 augustus 1948 eindigt na twee jaar het dienstverband van Gerrit Achterberg op Meertens’ Bureau’. De trouwe lezers van Voskuils romancyclus Het Bureau zullen hiervan hebben opgekeken: Meertens zou immers Beerta niet zijn als hij niet ook op slinkse wijze Achterberg in dienst had weten te houden. Ook hier blijkt de werkelijkheid meer overeenkomsten te vertonen met de literatuur dan Veltkamp vermoedt: uit de niet door hem geraadpleegde archieven van het P.J. Meertens-Instituut en het Ministerie van okw blijkt dat Meertens ook toen reeds met zijn strategische vaardigheden wist te bewerkstelligen dat Achterberg het aantrekkelijke bijbaantje behield tot aan zijn dood in 1962. Uit het vervolg van het verhaal blijkt ook dat de door Veltkamp aangestipte goede relatie tussen de Nederlandse letterkunde en Het Bureau in het geval van Achterberg zelfs uitgegroeid is tot een heuse symbiose, waarin (het zal niet verbazen) ook Meertens nog een rol heeft gespeeld.

Veltkamp vermeldde al dat Achterbergs werkzaamheden (die hij thuis kon verrichten) in 1946-1948 bestonden uit ‘folkloristische onderzoekingen’, ‘het excerperen van een lijst van aardrijkskundige namen in Nederland ten behoeve van een lijst toponymische bestanddelen in de geografische namen’ en het invullen van vragenlijsten voor plaatsen uit de omgeving van Neede, de woonplaats van de dichter. Uit Meertens’ voortgangsverslagen over de periode ná 1948 blijkt dat Achterbergs activiteiten zijn uitgebreid. Voortaan houdt hij zich bezig met (ik geef slechts een korte bloemlezing): ‘het maken van een register van veldnamen’, ‘het dupliceren van de catalogus der nieuwe aanwinsten van de bibliotheek’, ‘het op fiches brengen van de bibliografie van Nederlandse plaatsbeschrijvingen’, ‘het maken van een register van Zuidnederlandse dialectwoorden’ en ‘het excerperen van formulieren met perceelsnamen’. Wie deze waslijst van weinig creatieve werkzaamheden leest, zal wellicht onder de indruk zijn van het vele werk dat Achterberg heeft verzet. Misschien vraagt men zich zelfs af waar hij de tijd én de creativiteit vandaan haalde om in deze periode ook nog zoveel poëzie te schrijven.

Die eerste indruk is slechts schijn: Achterberg zal als oud-onderwijzer het Bureauwerk consciëntieus hebben verricht, maar overwerkt heeft hij zich zeker niet. Verschillende activiteiten worden in de loop der jaren bij herhaling opgevoerd in de verslagen van Meertens. Verontruste vragen van de kant van het Ministerie pareert de directeur op zijn vertrouwde wijze: ‘de heer Achterberg’ functioneert naar volle tevredenheid, maar het werk neemt nu eenmaal meer tijd in beslag dan was voorzien, naar verwachting vindt de afronding in de volgende verslagperiode plaats. Enzovoorts. Met dergelijke excuses kan echter zelfs Meertens niet al te vaak aankomen, en in een enkel geval voert hij een andere omstandigheid aan voor de niet gehaalde planning.

In 1950 vermeldt hij bijvoorbeeld dat Achterberg vanwege ‘een beenongemak’ in een ziekenhuis te Hengelo is verpleegd voor de duur van ‘enkle weken’ (in werkelijkheid duurde de opname een dag of tien) en in 1952 schrijft hij dat Achterberg ‘wegens verblijf buitenlands’ en – tot tweemaal toe – ‘ziekte’ niet heeft kunnen werken (vanaf oktober verbleef Achterberg in Den Haag om een refusalkuur te ondergaan). Met soortgelijke uitvluchten heeft Meertens ervoor weten te zorgen dat Achterbergs betaalde baantje uiteindelijk toch steeds weer werd verlengd.

De dichter werd dus zeker niet overstelpt met werk, en evenmin stond dit administratieve bestaan zijn creatieve werk in de weg. Integendeel, het werk dat hij voor Het Bureau verrichtte, heeft hem in één specifiek geval juist geïnspireerd. Begin 1952 begon Achterberg met een nieuwe klus: ‘het excerperen van polygrafieën op folkoristisch gebied’. Blijkbaar heeft hij hierover verslag uitgebracht aan Hendrik de Vries, want die schreef op 25 september 1952 aan het echtpaar Achterberg: ‘We verheugen er ons ook over, dat Gerrit een zo aan de poëzie verwant gebied als de folklore mede-ontgint.’ Of Achterberg door deze opmerking op een idee is gebracht, is niet bekend. Feit is, dat hij niet ál te lang na deze brief – wellicht zelfs reeds het jaar daarop – begonnen is aan een reeks gedichten over de ‘wilde jacht’, die in 1957 zou verschijnen als Spel van de wilde jacht. De titel van de bundel spreekt boekdelen: de ‘wilde jacht’ is in de folklore de naam voor de tocht van een leger, dat vooral in de zogenaamde twaalf nachten (de tijd tussen Kerstmis en Driekoningen) on jachtgeschal en hondengeblaf door de lucht trekt. Volgens het goede gebruik van Achterberg wordt dit gegeven (en aanverwante folkloristische elementen) volledig in dienst gesteld van zijn eigen poëtische jacht. Uiterst expliciet gebeurt dat in het gedicht ‘Streekbelang’, dat in eerste versie nog ‘Folklore’ getiteld was. Die versie luidt als voglt:

Met de vele verwijzingen – overigens ook naar andere domeinen, uiteenlopend van de Griekse mythologie tot de kernfysica – heeft Achterberg het zijn lezers niet bepaald gemakkelijk gemaakt. Bij de verschijning van de bundel schreef Vestdijk al: ‘Het is een publikatie, voorbestemd om te worden misverstaan.’ Hij had gelijk: het merendeel van de recensenten west geen raad met de ‘brokkelige’ inhoud en het ‘gewemel’ van antipoëtische woorden. Achterberg was dermate pijnlijk getroffen door dit onbegrip dat Bert Bakker alarm sloeg bij de uitgever (‘Gerrit Achterberg verkeert weer in een depressie’). Hij arrangeerde een es re tussen Achterberg en Paul Rodenko, waarin de dichter zijn motieven zou kunnen toelichten. Aan dit gesprek is het te danken dat Rodenko in zijn repliek ‘Spiegel van de wilde jacht’ gebruik kon maken van ‘enkele persoonlijke commentaren van de dichter’ (wat in het geval van Achterberg uitzonderlijk is) én van aantekeningen die Achterberg van zijn lectuur gemaakt had. Deze aantekeningen, die bewaard bleven in Rodenko’s archief, laten zien in welke ‘polygrafieën’ Achterberg de folkloristische stoffering van zijn decor gevonden heeft.

Ook Meertens werd ingeschakeld. In dezelfde aflevering van Maatstaf als waarin Rodenko’s artikel verscheen, publiceerde hij ‘Magie en folklore in Achterberg’s “Spel van de wilde jacht”’. Zoals de titel al aangeeft, gaat Meertens uitgebreid in op de folkloristische achtergronden van de gedichten. Ook Meertens heeft overleg gevoerd met de dichter, zoals blijkt uit at hij op 1 januari 1958 aan Bert Bakker schreef: ‘Gerrit was gisteren bij me om het artikel – dat hij goed vond – nog eens samen met me door te nemen en er een en ander aan te wijzigen. Het resultaat daarvan zend ik je hierbij toe.’ De samenwerking bleef overigens ‘volstrekt sub rosa’ in het artikel, maar is andermaal een voorbeeld van de relaties die er zijn geweest tussen de Nederlandse letterkunde en Het Bureau.

Resteren nog twee saillante details. Toen Achterberg zijn Spel van de wilde jacht al min of meer had voltooid, heeft Bert Bakker er nog voor weten te zorgen dat het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen hem een op maat gesneden regeringsopdracht verleende. De opdracht bestond uit ‘het schrijven van een cyclus […] handelende over een folkloristisch onderwerp, b.v. de Jacht’ en werd gehonoreerd met f 2.000,-. Het mes Sneed dus aan twee kanten: het Ministerie betaalde Achterbergs werk voor Het Bureau en beloonde ook nog eens de daaruit voortvloeiende dichterlijke prestatie. Een dergelijk ‘dubbel spel’ had Beerta kunnen verzinnen. Met het laatste detail keren we terug naar de rol van Meertens. Volgens zijn latere herinnering (door Braches gepubliceerd in Meertens’ Levensbericht voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde) was zijn artikel over Spel van de wilde jacht ‘een van mijn weinige studies op letterkundig gebied, want dat is een deel van mijn werk dat ik noodgedwongen wel heel sterk heb moeten verwaarlozen’. Dat is bescheiden gezegd. Even ervoor laat Meertens echter weten dat hij Achterberg zelfs ‘het motief voor zijn Spel van de wilde jacht aan de hand [heeft] gedaan’: ‘Hij wilde schrijven over iets met een volkskundig motief. Toen heb ik er verschillende genoemd, onder an-

dere dat spel van de wilde jacht. Daar is de bundel toen uit voortgekomen.’ Dit laatste is op zich al een te simpele voorstelling van zaken. Of de eerste mededeling – over zijn actieve rol in het ontstaan van de bundel – juist is, kan ik niet bewijzen. Zoals uit deze bijdrage blijkt, ben ik geneigd ook hierin even de stem van een wat overmoedige Beerta te horen doorklinken.

 

P.G. de Bruijn is verbonden aan het Constantijn Huygens Instituut te Den Haag. Hij werkt aan een historisch-kritische uitgave van de gedichten van Achterberg, die volgend jaar zal verschijnen.

Anthony P. Dekker+
‘Dichter bij wie ik ben’
Een bezoek aan C.O. Jellema

Het noordwesten van de provincie Groningen: wind, eindeloze vergezichten over nog nabloeiende akkers en dorpjes waarvan het merendeel nog van degelijke negentiende-eeuwse snit is. Hier onderga je een weidsheid die elders in Nederland niet meer te vinden is. In het verleden – en ook nu nog wel – werden de dorpen bestuurd door bevindelijke protestanten, al of niet binnen synodaal verband. Ondanks wantrouwen jegens de wereldse vooruitgang zoekt de streek inmiddels aarzelend aansluiting op het heden. Het dorpje Leens telt al twee banken, een supermarkt, een noodlijdend zwembad en een modern maar toch mooi gemeentehuis. Leens verwierf enige vermaardheid doordat hier de wieg heeft gestaan van zowel de drukker-kunstenaar H.N. Werkman als de chansonnier Ede Staal, die deze streek prachtig heeft bezongen in ’t Hogeland. Aan de rand van het dorp liet de plaatselijke notaris zich in 1868 een riant huis bouwen. Als een kasteeltje ziet het uit over de landerijen tot voorbij ’t Stort en Zoutkamp. Het draagt de naam ‘Oosterhouw’ en is de woonstee van de dichter C.O. Jellema (Groningen, 1936) en zijn levensgezel Klaas Noordhuis, tuinarchitect.

Nadat Jellema de deur geopend heeft, blijft hij me zwijgend aankijken. Alsof hij geen idee heeft wat ik kom doen. We nemen elkaar op: een zestiger in een geruit jasje, crèmekleurig overhemd, ouderwetse-vroege-jaren-tachtig-das met te brede strepen. Een degelijke broek, beige sokken en leren sandalen. ‘Wel, komt U dan maar binnen,’ zegt hij uiteindelijk.

Tevreden neemt hij mijn loftuitingen over het huis in ontvangst. Wacht maar tot U de tuin ziet, zegt hij veelbelovend. Daar was ik al bang voor. J.C. Bloem noemde elk gewas herderstasje; en ik weet zelfs niet hoe dát eruitziet. Het vooruitzicht rondgeleid te worden in een tuin die vermaard is om de architectuur en een bijzondere collectie oude rozen, vind ik daarom nogal intimiderend.

Jellema’s studeerkamer ziet eruit zoals je zou verwachten: oude donkere meubels, een stemmig donker behang en veel schilderijen. Boven de bank hangt een portret van Jellema, toen nog zonder baard, door Matthijs Röling. ‘Dichter met Aap’ heet het, Jellema schreef er later het gelijknamige gedicht bij. (‘Een mens die mij

verveelt / als daar die aap niet zat, gehurkt voor ’t bed, schijnbaar gedwee, ie halfbewuste krachten / beiwongen in een armslag om de knie’). Hij haalt wat te drinken, gaat zitten en steekt een sigaartje op, het eerste van vele. In een artikel vroeg Jellema zich ooit af of hij zo veel rookt om zijn longen te straffen. Als kind leed hij aan longtuberculose. ‘De vader van mijn buurmeisjes was met open tbc uit een Duits werkkamp teruggekomen. Waarschijnlijk heeft hij mij besmet. Ik weet niet meer precies hoe lang ik in bed heb moeten liggen. Eindeloos leek het. Gelukkig was de ziekte al in een vroeg stadium geconstateerd, anders had ik nog veel langer moeten rusten. Ik was nog maar een jaar of negen, en vooral in het begin mocht ik nauwelijks bewegen. De hele dag stilliggen terwijl ik mijn broertjes buiten in de tuin hoorde spelen. Wel kreeg ik radiodistributie op de kamer, maar die stond zo ver van het bed dat ik er niet bijkon. Zo lag ik dus de hele dag maar wat te luisteren. Toccata’s van Bach, Mozart en nog kook- en naailessen op de koop toe. Al die tijd kun je natuurlijk niets doen, en bezoek krijg je als kind nauwelijks. Er kwamen wel volwassenen, maar kinderen gaan niet bij elkaar op bezoek, die spelen met elkaar en dat kon ik niet. In zo’n situatie moet je je fantasie wel de vrije loop laten. Toen ik wat beter was, ging ik om uit te zieken logeren bij mijn tante die een grote boerderij had in ’t Waar. Daar heb ik mijn eerste versjes geschreven.’ Het kind voelde zich schuldig om zijn ziekte, de ziekte was een straf. Later schreef Jellema hierover: ‘Schrijven heeft, net als ziekzijn, met schuld te maken blijkbaar. En is tevens een poging tot vereffening daarvan. Alsof je daarmee iets goed kunt maken wat elders faliekant mis is: een gebrek, een tekortschieten, ontoegankelijkheid, niet weten wie je bent. Om iets wat je niet verdient toch te verwerven. Aandacht. Een Zelf. Schrijven is de dwingende behoefte om onverborgen te zijn. Is de consequentie van het verlangen om jezelf op te bergen in wat zich jou herinnert. Om schuldeloos te zijn.’

Na zijn herstel stopte hij met schrijven, maar rond zijn veertiende jaar begon Jellema weer te dichten. Ditmaal voorgoed. Rond die tijd ontdekte hij ook zijn eerste literaire helden. ‘De eerste dichter die ik zelfstandig “ontdekte”, was Paul van Ostaijen, daar was ik diep van onder de indruk. We hadden in die tijd een heel goede lerares Nederlands. Ze kon overigens volstrekt geen orde houden. Toch vol-

hardde ze erin ons tot de literatuur te brengen. Voor de kerstvakantie had ze een stapel boeken uit haar eigen bibliotheek meegenomen. Ieder die dat wilde, mocht daaruit een boek kiezen voor de kerstvakantie. Zo leerde ik Achterberg kennen.’ Hij pauzeert even, zijn ogen vragen bijval. ‘De bundel Cryptogamen… fantastisch. Ik ben toen ook een hele tijd “in” Achterberg geweest.’ Later, toen Jellema zijn eigen werk wilde publiceren, zocht hij contact met de dichter. ‘Ik wist dat Achterberg in Leusden woonde, en dat was heel dichtbij. Toen heb ik hem opgebeld, in de hoop dat ik bij hem mocht komen, of hij mijn gedichten eens wilde lezen. Dat wilde hij niet. Wel gaf hij mij het adres van een mevrouw die hijkende, die zo’n beetje als bemiddelaar tussen ontluikend talent en uitgevers inzat: een mevrouw De Glopper. Ik stuurde haar een brief met enige gedichten, en weken later kreeg ik antwoord van Adriaan Morriën. Het was een heel uitvoerige brief, natuurlijk vond Morriën dat de invloed van Achterberg op mijn verzen te groot was. Maar hij had echt werk van de beoordeling gemaakt. Hij was erg eerlijk, maar toch opbouwend. Ik had een paar van mijn verzen naar De Gids gestuurd en die werden prompt opgenomen. Bert Voeten zat toen in de redactie en hij heeft me in contact gebracht met Uitgeverij Querido.’ Daar debuteerde C.O. Jellema in 1961 met de bundel Klein Gloria en andere gedichten. Hij was toen vijfentwintig. Zijn debuut baarde weinig opzien, evenals de bundels Tijdverblijf (1971) en Een eng cocon, uitgekomen in 1975. Vanaf het verschij nen van De schaar van het vergeten kwam hij stilaan in de belangstelling. Voor zijn bundel De toren van Snelson ontving hij in 1984 de Herman Gorterprijs. Sindsdien verschenen nog vier bundels. In 1991 stelde hij een ‘verzameld werk’ samen uit zijn oude bundels onder de titel Gedichten, oden, sonnetten (1992). Jellema ontving twee ceuvreprijzen: in 1995 de Hendrik de Vriesprijs en, begin dit jaar, de Adriaan Roland Holstpenning. Vorig jaar verscheen zijn voorlopig laatste bundel, Spolia. Het valt op dat hij de strenge versvormen die hij zich in De toren van Snelson en latere bundels had eigengemaakt, heeft versoepeld. ‘Inderdaad hanteer ik nu een vrijere versvorm. Dat doe ik sinds het samenstellen van mijn “verzameld werk”. Nee, dat vond ik helemaal niet luguber. Het was juist een bevrijding voor me. Ik heb al mijn gedichten opnieuw uitgetikt en herlezen en opnieuw gegroepeerd. Die verzamelbundel, dat was voor mij als een overzichtstentoonstelling voor een schilder. Je ziet al het werk van de afgelopen jaren ineens voor je en dan is er ruimte voor iets nieuws. De kast was leeg. Ik kon weer opnieuw beginnen. Dat gaf een enorm gevoel van vrijheid. Waarom ik die vrijheid zoek buiten de traditionele versvormen? Dichten is een zoektocht naar jezelf, naar identiteit. Op een gegeven moment ontdek je dat je jezelf hebt gestileerd naar een model waarvan je denkt: zo wil ik zijn. Soms ben je je niet eens bewust van alle harnassen waarin je je hebt verschanst tegen het leven.’ Als ziek kind wist Jellema zich geen raad met zijn gevoelens. Hij droomde zich een zusje aan wie hij die emoties kon toeschrijven. Jellema geeft hiervan een indringend beeld in de sonnettencyclus Parousia Animae. In het tijdschrift Parmentier schreef hij over zichzelf: ‘Hij verlegt voortdurend dat wat zijn gevoel zou kunnen zijn, mits hij het onder-

kende natuurlijk, in iets anders, iets buiten hem. Dat is, weet hij, het wezen van de angst. De angst die hem beheerst: dat alles anders is dan hij zich voorstelt en dat er een moment zal komen waarop hij te laat ontdekt hoe alles eigenlijk was.’ Nu zegt hij: ‘Ik probeer mij daarvan te ontdoen. Met de nieuwe vrijheid die ik mijzelf in mijn gedichten gun, kom ik dichter bij wat ik zeggen wil, dichter bij wie ik ben.’

 

Het is tijd voor een wandeling in de tuin. Noordhuis en Jellema hebben op wat eens een grote schapenweide was, een drijvend eiland van gelukzaligheid geplant. De schoonheid en de pracht ervan zijn, evenals de overdaad aan geuren, nauwelijks te bevatten. Vier middagen per week wordt de tuin opengesteld voor belangstellenden. In de verte, achter de vijvers en het croquetveld, zie ik Klaas Noordhuis uitleg geven aan geïmponeerde cursisten. Jellema wijst mij op een prieeltje. ‘Dat is de theekoepel van mijn tante uit ’t Waar, waar ik als kind logeerde. Hij staat op wieltjes zodat je ‘m uit de wind kunt draaien. Als mijn oom dat deed, mochten wij kinderen er wel eens inblijven. Dan gaf hij een enorme duw en dan draaide het hele ding in de rondte.’ Zijn warme blauwe ogen lichten helemaal op, hij straalt bij de herinnering. ‘Geweldig was dat. Voor een kind betekende dat een hele wereldreis.’

‘De studententijd, de periode dus voor mijn debuut, was de moeilijkste van mijn leven. Ik was opgegroeid in kleine dorpen, eerst in Beilen en toen in Hoogland bij Amersfoort, waar mijn vader predikant was. Overigens, ik heb verzen geschreven in dezelfde kamer waar Geerten Gossaert zijn eerste gedichten schreef. Die logeerde toen een jaar in de pastorie in Hoogland bij een voorganger van mijn vader. Mijn broers en ik werden groot in een heel beschermd milieu. Mijn ouders hadden allebei gestudeerd, dus was het vanzelfsprekend dat de kinderen dat ook zouden doen. Ik koos voor kunstgeschiedenis, maar mijn vader was het daar niet mee eens. Die richting bood immers geen perspectief. Samen met hem “besloot” ik dan maar een dubbele studie te volgen. Rechten voor de toekomst en kunstgeschiedenis voor het plezier. De groentijd bij het studentencorps was een enorme schok. Ik was vol-

strekt niet voorbereid op die rauwe, viriele studentenwereld: de manier waarop die mensen met elkaar omgingen. Op een avond had men op de sociëteit een enorme bak gemaakt, erboven hing een groot aantal emmers, sommige gevuld met water, andere met rode verf. Daaronder zaten wij, de foeten, alleen gekleed in een zwembroekje, vergezeld van een big. Telkens moest een van ons een vraag beantwoorden. Gaf je het verkeerde antwoord, en dat was natuurlijk altijd zo, dan kreeg je de inhoud van zo’n emmer over je heen. Het was zo verschrikkelijk koud en vereenzamend, dat je ging hopen dat de big bij je zou komen; dat gaf tenminste wat warmte. Die studentenwereld was zo leiijk en grof. Ik begon aan alles te twijfelen. Ik ben altijd heel onzeker geweest over mijn eigen prestaties. Maar zo onzeker als toen, was ik nooit. Zo’n dubbelstudie kon ik niet aan, dacht ik, en het studentencorps vond ik natuurlijk verschrikkelijk. Bovendien ontdekte ik in die groentijd mijn homoseksuele geaardheid. Dat was natuurlijk een enorm probleem, homoseksualiteit bestond bij mijn ouders gewoonweg niet. In ons milieu werd daarover met geen woord gesproken. Verwarring. Vastigheid en voorspelbaarheid was wat ik nodig had in die roerige tijd. Daarom besloot ik alsnog om theologie te gaan studeren. Mijn vader was immers predikant, dus die wereld was mij heel bekend. Het predikantschap associeerde ik echter met een pastorie, niet met de kansel. Bij ons thuis waren we niet zo traditioneel gelovig. Natuurlijk had mijn vader een christelijke overtuiging, maar mijn moeder was meer een vrijdenkster met een pantheïstische levensvisie. Zij voerde ook niet de taken uit die men van een predikantsvrouw gewend was. Ook werd er bij ons niet elke dag uit de bijbel gelezen. Wel hadden wij een enorme eerbied voor alles wat leeft. Het mysterie van het bestaan, dat moest je op waarde schatten en eerbiedigen. Dat maakte deel uit van een oneindige verwondering over de natuur en het leven. Het was geschapen.’

Tijdens zijn studie verdiepte Jellema zich vooral in de filosofie. Omdat de kansel hem niet aantrok, besloot hij na de studie theologie Duitse letterkunde te gaan studeren in Utrecht, om leraar te kunnen worden. ‘Na het behalen van mijn kandidaats, ben ik voor de klas gaan staan in Harderwijk en twee jaar later aan het Baarns Lyceum, waar ik les gaf aan het Incrementum (de “koninklijke afdeling”). Intussen voltooide ik mijn studie.’ Vanuit Baarn solliciteerde Jellema naar de functie bij de vakgroep Duits aan de Universiteit van Groningen waar hij, een korte uitstap naar Utrecht daargelaten, tot zijn vroegtijdige pensionering in 1988 werkzaam zou blijven. Met liefde denkt hij terug aan de eerste Groningse jaren: ‘Het contact met de studenten was heel prettig. Ik mis het nog wel. Als je bezig bent met een werkgroep, dan kun je enorm geïnspireerd raken, verbanden leggen, raakpunten vinden waar je anders, in je studeerkamer, nooit op zou komen. Ik gaf college en werkgroepen over de Duitse letterkunde van de negentiende eeuw. Dat is natuurlijk de allermooiste periode. Maar de studie werd steeds meer uitgehold. Omdat onze universiteit Duitsland zo nabij was, oordeelde men het wijs de studie Duits uit te breiden met een flinke portie Duitslandkunde. Toen ik aankwam, had ik

voor de behandeling van de negentiende-eeuwse literatuur twee jaar de tijd. Door alle moderniseringen bleef er natuurlijk nauwelijks nog tijd over voor zoiets kostbaars en onzakelijks als letterkunde. Uiteindelijk moest alles in één trimester worden gepropt. Dat was natuurlijk waanzin! Toen een jongere collega van mij weg moest vanwege de vermindering van het aantal formatieplaatsen, heb ik mij aangemeld als remplaçant.’

‘Het eerste jaar na mijn vervroegde uittreding was heel moeilijk. We woonden in een schitterend huis in de Oude Kijk in ’t Jatstraat, zowat naast de universiteit. Als ik de deur uitging, struikelde ik bijna over mijn studenten en oud-collega’s. Toen besefte ik wel hoezeer ik het lesgeven en het contact met de studenten miste. Ik kan gewoonweg niet de gehele dag achter mijn bureau zitten en “aan literatuur doen”. Daarom zwierf ik langs boekhandels en antiquariaten, en ging ik vaak naar mijn schildervriendjes in de kroeg.’ Bedachtzaam neemt hij een pufje van zijn sigaar. Zijn uitspraak is frappant: de e van een chique Groninger en de l van de koningin. ‘Dat eerste jaar, dat was best frustrerend. Klaas, mijn vriend, komt oorspronkelijk uit Zuurdijk, een dorp hier niet ver vandaan. Zo ontdekten we tijdens een wandeling dit huis even buiten Leens. Het bijzondere is dat het niet zo’n enorme boerenschuur heeft, maar wel een volwaardige eerste etage over het gehele huis. Toen het later te koop stond, bedacht ik me geen moment. Al sinds ik in Groningen woonde, had ik heimwee naar het platteland.’

 

We dineren die avond in restaurant ’t Schathoes van Borg Verhildersum. ‘Goedenavond, meneer Jellema,’ glimlacht het meisje professioneel. ‘Wat prettig dat U hier weer bent.’ De herkenning vleit hem zichtbaar. Wanneer het parelhoen is opgediend, vraag ik hem of hij vaak naar de zee gaat, die maar een kilometer of vier achter zijn huis ligt. ‘Ach, de zee. Toen ik hier pas woonde, ging ik daar heel vaak heen. Nu niet meer. Ik houd niet zo van de zee hier. Het is mij te overweldigend, zo uitgestrekt en grijs. De zee is onvriendelijk, gevaarlijk. Bovendien, de meeste dingen zijn in gedachten toch altijd mooier dan in werkelijkheid. Op de Griekse eilanden, bijvoorbeeld op Patmos, kijk ik er wel graag naar. Maar dan denk ik de geschiedenis en de cultuur van de omgeving erbij, het is dan meer dan alleen maar een uitzicht.’

Het gesprek gaat over Wilhelm Raabe en over Knut Hamsun, over zijn recente reis naar St. Petersburg, waar hij Sjostakovitsj’ opera Lady Macbeth van Mtsensk hoorde. ‘De sfeer in Rusland vond ik heel beklemmend. Je hoort vaak dat het land in handen van de maffia is gekomen. Ik had niet verwacht dat je dat als buitenstaander ook zo voelt. In de lounge van ons hotel zaten allemaal van die mannen met van die foute pakken aan, dikke gouden kettingen en zo. Ze reden of en aan, zonder dat ze een doel leken te hebben. Heel bedreigend. Toen we terug waren, hoorden we dat de manager van het hotel door de maffia was vermoord.’ Even later spreken we over zijn kindertijd in de oorlog en komt ook het boek Voor een verloren soldaat van Rudi van Dantzig ter sprake. ‘Een heel mooi boek. Hij lijkt me ook een heel sympathieke

man. In dat boek herkende ik veel van mezelf. Rudi van Dantzig bracht het laatste oorlogsjaar op het platteland door en maakte daar de bevrijding mee. Mijn ouders moesten vlak voor het eind van de oorlog ons huis opgeven omdat Seyss-Inquart een hoofdkwartier nodig had bij de grens. Ik herinner me dat we door ons dienstmeisje bij de kapper werden opgehaald. Voor de avond moesten we het huis verlaten hebben. Ruim een half jaar later zag ik een grote colonne tanks aankomen, met van die rondzoekende kanonnen erbovenop. Gelukkig waren het de Canadezen. We waren bevrijd. Die sfeer kwam heel erg overeen met wat Van Dantzig beschrijft: de soldaten waren heel aardig voor ons kinderen, we kregen sinaasappels en chocolade. Er waren ook soldaten die mij heel erg interesseerden, die ik heel spannend vond, maar dat was allemaal veel onschuldiger dan Van Dantzig meemaakte. Zoiets laat je niet los. Op Poetry International maakte ik dit jaar kennis met het werk van de Amerikaanse dichter Richard Wilbur. Tijdens een vertaalproject heb ik toen samen met Bernlef wat gedichten van hem vertaald. Schitterend! Hij is in Amerika een unieke figuur, hij dicht in vorm en traditie, maar heel oorspronkelijk, ik heb er echt van geleerd. Die man is nu zevenenzeventig. Het is heel raar te bedenken dat hij een van die bevrijders in Beilen had kunnen zijn.’

Langs Constantinopel, zijn bezorgdheid over het moslim-fundamentalisme en Dostojevski’s Boze Geesten komen we te spreken over de Nederlandse literatuurkritiek. Is Jellema gevoelig voor ongunstige recensies? ‘Ja. Van een slechte kritiek raak ik uit mijn evenwicht. Zeker. Ik kan daar heel erg van ondersteboven zijn. Bovendien kun je je nooit verdedigen tegen oneerlijke aanvallen. Ik krijg som het idee dat nrc Handelsblad mij gewoon niet moet. Guus Middag heeft eens een hele unfaire recensie over mijn werk geschreven. Zo iemand winkelt dan even door mijn werk om wat citaten te grijpen die hem in zijn kraam te pas komen. Dat is vilein. Daar kan ik echt een wrok aan overhouden. Laatst ook nog, Arie van den Berg schreef: “C.O. Jellema is een verzenmaker.” Dat is zo denigrerend bedoeld. En je hebt er geen verweer tegen.’

Recensenten verwijten Jellema wel eens dat hij een ‘denkmatige’ poëzie componeert. ‘Je hoort de hersens knarsen, het hoofd breken,…’ schreef Rob Schouten over de bundel Door eenen spiegel. Guus Middag constateerde narrig dat wie in Jellema’s gedichten wil doordringen, de poëzie ‘eerst moet gaan ontleden, als was het een vreemde taal’. Een lot dat Jellema overigens deelt met Dèr Mouw en Faverey. Jellema’s poëzie ‘denkt’ niet zozeer, doch is geschreven in een door de mysticus ervaren taal. De gedichten zijn slechts ogenschijnlijk ‘constructies’ die tot doel hebben het bouwwerk van een gedachte te tonen, ze moeten daarentegen gelezen worden als de levende taal van een hermetisch universum. Het is niet zinvol deze gedichten te ontleden en woord voor woord te verklaren. Het is zinvol toe te treden tot de mystieke wereld vanwaaruit de gedichten voor zichzelf spreken. Jellema gebruikt de poëzie als zoektocht naar zichzelf, waarbij de poëzie tevens een reflectie van zijn identiteit vormt. Zowel leven als werk van Jellema geraakt nader en nader tot de

mystiek, in het bijzonder de mystiek van de middeleeuwse Duitse denker Meister Eckhart, van wiens geschriften Jellema thans een vertaling vervaardigt. Net als in Dèr Mouws wereld van Brahman, laten de termen en inzichten zich niet in gemakkelijk te bevatten idioom aanreiken. Hoezeer de mysticus ook in ‘onze’ wereld staat, zijn eigenlijke wereld is er een die zich eerder in beelden dan in woorden last beschrijven. Het streven in de mystiek is naar de opperste ontstoffelijking, het spreekt van beelden als ‘absolute zijnsgrond’ en ‘afgrond van het niets’. De alledaagse woorden zijn voor de mysticus dikwijls niet toereikend om zijn beleving tot uiting te brengen. Daartoe maakt de mysticus, som ook onbewust, gebruik van een woordenschat en een zinsbouw die trachten de inwendige betekenis van het woord weer tot uitdrukking te brengen.

Meister Eckhart (1260-1329) leert dat God de grenzen van de menselijke waar-

neming te boven gaat, transcendent is, en dat het de mens daarom niet gegeven is een uitspraak over ‘hem’ te doen. In zijn essay over Hans Faverey, Doorwoelde stilte, formuleert C.O. Jellema een mystiek godsbegrip aan de hand van een citaat uit een brief van Jan Mankes: ‘God kunnen geen menselijke eigenschappen van verantwoordelijkheid, wreedheid of liefde worden toegedicht of toegedacht. Toch is hij wat wij zijn. Maar hij is dat wanneer wij hem zoeken. Het zoeken leidt niet tot inbezitneming, doch is een wederzijdse toenadering in “innigheid van gemeenschap”. Al is God onbenoembaar en noch hier noch daar, hij is geen deus absconditus, zich onttrekkend aan het bestaande, (…).’ Eckhart ging uit van een eenheid tussen God en de menselijke ziel. Naar analogie van de drievuldigheid van God, kent de ziel Brie krachten: kennen, beminnen en willen. De ziel ingeschapen is de ‘goddelijke vonk’. Eckhart schreef daarover: ‘daarin (kan) niets geschapens zijn; alleen God woont daarin met zijn zuiver goddelijke natuur’. De zielevonk is de reflectie van God. Wanneer de mysticus erin slaagt de menselijke ketenen te verbreken en door uitvoerige zelfanalyse terug te keren tot de reinheid van de ‘goddelijke vonk’, dan zal hij aan God gelijk worden. Hij begrijpt en verstaat de waarheid, het onbegonnene en het oneindige. Dit inzicht is, aldus de leer van de mystiek, al gedurende het aardse leven te verwerven. ‘Wie God ziet, die weet dat alle schepselen niets zijn. Wie behalve God de hele wereld verwierf, zou niet meer bezitten dan wanneer hij alleen God bezat,’ aldus Eckhart. Het is een wereld die in woorden niet te vangen is, een zijnswording die niet langer geknecht wordt door de erfvijand van de mens: de tijd. Jellema: ‘Mijn meest romantische obsessie is een onbereikbare eenheid van weten en zijn (…) die de dood ontkent. Mijn meest romantische obsessie is het gedicht (…) dat geloven (kan) dat die dood niet het einde is en dat, als mijn werkende, denkende hersenen mest zijn geworden en fraai groen gebladerte, ik besef zal hebben van het landschap waarvan ik dan deel uit zal maken op een wijze dat ik het zien zal én zijn.’

 

De volgende ochtend voeren we ons laatste gesprek. Iedere morgen werkt Jellema aan zijn Eckhart-vertaling. ‘Een courant in de ochtend, ik vind dat niet prettig, dan heb ik andere dingen te doen.’ In interviews heeft Jellema meermaals gezegd te geloven in een bovenwereld. Zo zei hij eens: ‘Ik heb heel sterk het besef van een wereld en een bovenwereld. Als ik van hier uit naar buiten zit te kijken, naar de wolken en de lucht, dan heb ik toch het idee dat wat zich hier op aarde afspeelt, wat voortgebracht en gebouwd wordt een tijdelijkheidskarakter heeft. Maar tegelijkertijd dat het op een gegeven moment opgenomen wordt of nu al opgenomen is – in een eeuwigheid, in een goddelijke waarheid of zoiets.’ Welke plaats neemt deze bovenwereld in zijn leven in? Jellema: ‘Het is natuurlijk onmogelijk zo’n besef in woorden te vatten, je hebt altijd die woordwegingen en connotaties die je de verkeerde kant opsturen, maar ik ben inderdaad overtuigd van die bovenwereld, een wereld waar mijn “verwondering” zijn oorsprong vindt. Zoals ik al eerder zei, heb

ik mij georiënteerd op mijn oorsprong, het besef dat ik afkomstig ben van een bepaalde plek, en op mijn verwantschap met mijn voorouders. Het vinden en voelen van mijn roots. Maar wat is mijn plaats in die wereld van verwondering?’ Plotseling heel heftig, alsof hij het zich zomaar laat ontvallen: ‘Ik vind het onvoorstelbaar dat ik dood zal gaan. Dat er over een jaar of misschien wel een half jaar een einde aan mijn existentie komt. Dat alles wat ik heb meegemaakt en verwerkt, dat alles wat ik heb opgebouwd, dan zomaar weg is, vernietigd. Ik heb daar geen vrede mee. Enkele van mijn vrienden zijn al overleden, toen hadden ze ongeveer dezelfde leeftijd als ik nu. Het is zo onvoorstelbaar, echt onvoorstelbaar dat je leven dan doorgaat. Eens heb ik veel of alles met ze gedeeld en nu gaat mijn leven door, zonder dat zij er deel aan hebben; je wordt gescheiden door de geschiedenis. Als tegenwerping hoor je vaak: ja, maar toen je geboren werd, was er toch ook niets. Ik weet het niet. Ik geloof misschien wel dat je na de dood weer terugkeert tot de oorsprong, het mysterie, het scheppende. Dat trekt me ook zo aan in de mystiek van Meister Eckhart en het neo-platonisme: die weerkeer. Het liefste zou ik me dan herinneren wie ik geweest ben, maar dat zal wel niet. Ik denk er niet zoveel over na, dat heeft geen zin. En tegenwoordig leren we dat zelfs tijd relatief is. Wanneer je met de snelheid van het licht rond het universum zou vliegen, ben je bij terugkeer geen seconde ouder geworden, terwijl de wereld eeuwen verder is.’

Over de toekomst is Jellema somber: ‘De discussie is actueel of het mogelijk is een ethiek te construeren zonder uit te gaan van het bestaan van een god. Kun je op basis van menselijke waardigheid een ethiek vaststellen? Volgens mij is dat absoluut onmogelijk. Wat is in hemelsnaam de waardigheid van de mens, wanneer mensen in Joegoslavië hun eigen buren en vrienden vermoorden, wanneer ze in Algerije hele dorpen uitmoorden? Ethiek moet je aan een hogere instantie kunnen relateren, aan een voorbeeld. Zo markeren Jezus en Boeddha keerpunten in de menselijke ontwikkeling. In het Oude Testament wordt er telkens heel voldaan verslag gedaan van hoe de Israëlieten weer Kanaänieten of Filistijnen hebben vermoord. Wij stellen ons dan een strijd voor tussen Duitsland en de geallieerden. Maar daarvan was geen sprake. Het waren geen naties of volkeren, het waren gewoon stammen. In elk dal woonde een andere stam. Ze staken de berg over om elkaar de keel af te snijden. Heel gewoon was dat, het normale besef. Langzaamaan voltrok zich in die dagen een keerpunt. Het verhaal van Abraham in Genesis is zo’n mythische bekrachtiging van een veranderende ethiek. God zei Abraham zijn zoon Isaac te offeren als bewijs van zijn geloof. Dat is natuurlijk een onmenselijk verlangen, het gaat zo tegen je gevoel en verstand in om je eigen bloed te doden. Met veel verdriet besluit Abraham aan het gebod te voldoen. En juist wanneer hij het mes opheft om zijn zoon te slachten, zegt een engel des heren hem dat hij een ram mag doden in plaats van zijn zoon. In die dagen was het heel gewoon om de eerste schoof van de oogst, het eerstgeboren jong van de dieren en ook om de eerste vrucht van je eigen bloed aan je god te offeren. Ook het verhaal van Jezus’ kruis-

dood dient in zekere zin ter legitimering van een nieuwe ethiek die het “oog om oog, tand om tand” heeft opgegeven.’

‘Uniek voor de christelijke ethiek is de plicht van de naastenliefde. Heb Uw naaste lief als Uzelve. Natuurlijk is de mens slecht en de christelijke ethiek is, dat weet iedereen, grof geweld aangedaan in oorlogen en inquisitie, met al die misdaden uit naam van God. Maar de inborst van de westerse mens is helemaal van het christendom doordesemd. Na de oorlog, toen de werkelijke omvang van de holocaust tot ons doordrong, dacht ik: dit is ook zo’n keerpunt. Zo’n enorme eruptie van slechtheid, dat zal nooit meer voorkomen. Ik ben zo fundamenteel geschokt door wat er de laatste jaren met name in Joegoslavië heeft plaatsgevonden. Natuurlijk, wat in Afrika tussen de Hutu’s en Tutsi’s gebeurt is ook verschrikkelijk, maar het cultuurverschil is ook zo onoverbrugbaar. Je zegt al gauw tegen jezelf: zo was het bij ons in de Middeleeuwen ook, het is een vormende fase waar ze net als wij doorheen moeten. Maar door wat er hier, in Europa, gebeurd is, heb ik oprecht het idee dat het niet meer goed komt met ons op aarde.’

 

Ten afscheid schenkt Jellema mij een bibliofiele afdruk van zijn gedicht Het onbegonnene, dat hij in een kleine oplage voor zijn zestigste verjaardag heeft laten drukken. Het vierde van de zeven delen luidt aldus:

Sjoerd van Faassen+
‘De blinde partijzucht dooft het menschelijk mededoogen’
Het tijdschrift De Gemeenschap en de Spaanse Burgeroorlog

‘Men moet dit ernstige woord lezen! En er naar handelen! De heeren van de Staatspartij en de geestelijkheid moeten het niet met een schouderophalen naast zich neerleggen. Er zijn er anderen, die het volk beter kennen dan zij… En deze voelen niets voor ondergangsprofetieën; zij durven alleen de werkelijkheid helder in te zien.’ Met deze woorden kondigde het weekblad De Nieuwe Eeuw op 31 december 1936 de door Anton van Duinkerken geschreven bijlage bij het kerstnummer van het katholieke tijdschrift De Gemeenschap aan. De brochure, met de titel Een tweede Spanje? – door De Gemeenschap zelf aangekondigd als een ‘belangrijke, actueele waarschuwing’ – werd korte tijd later onder nagenoeg dezelfde titel (Wordt Nederland een tweede Spanje?) ook ‘op veler verzoek’ afzonderlijk in de handel gebracht.

Begin van dat jaar had een alliantie van Baskische en Catalaanse socialisten, communisten, liberalen en anarchisten de Spaanse verkiezingen gewonnen.1 In juli 1936 begon het Spaanse leger dat in Spaans-Marokko gelegerd was, onder leiding van generaal Francisco Franco een opstand tegen de wettig gekozen regering in Spanje. De opstand breidde zich al spoedig uit naar Spanje zelf. Franco werd gesteund door de kerk, de industrie en allerlei conservatieve elementen. Een in augustus gesloten internationaal non-interventie-verdrag werd al snel doorbroken door Italië, Duitsland en de Sovjet-Unie. De Verenigde Staten en Groot-Brittannië daarentegen handhaafden hun neutraliteit ook toen krampachtig. Ook Frankrijk, waar midden 1936 een linkse regering aan de macht was gekomen, koos ervoor de Spaanse regering niet openlijk te steunen. In november arriveerden in Spanje de eerste internationale brigades om de republiek te helpen.

Drie jaar later, in februari 1939, zou het verzet tegen Franco worden opgegeven. Groot-Brittannië en Frankrijk erkenden spoedig daarna Franco’s nationalistische regering. Nederland, dat in 1936 was toegetreden tot de non-interventie-commissie, had al in juli 1938 jhr. W.E. van Panhuys uitgezonden om contact te leggen met de rebellenregering onder leiding van Franco en zou zelfs al vijf dagen vóór Groot-Brittannië en Frankrijk het Franco-regime erkennen.

Katholieke stemmen

In Een tweede Spanje? stelde Van Duinkerken zich de vraag hoe in het toch bij uitstek katholieke Spanje ‘een haat tegen katholieke priesters en kloosterlingen tot uitdrukking [is] gekomen, die wel diep in het volk moet leven, en die dus niet uitsluitend kan veroorzaakt zijn door een handjevol anti-godsdienstige propagandisten’ (p. 4). Door het gedrag van de rooms-katholieke geestelijkheid dreigen de beginselen van vrijheid, rechtvaardigheid en liefde het onderspit te delven. Liep Nederland werkelijk de kans een tweede Spanje te worden? Om die vraag te beantwoorden, zo betoogde Van Duinkerken onder verwijzing naar zijn Hedendaagsche ketterijen (1929), moest men zich eerst afvragen of de onvrede die onder het Spaanse volk leefde ook onder de Nederlandse katholieken bestond. Van Duinkerken beantwoordde die vraag genuanceerd, maar zonder voorbehoud bevestigend. Hij wees erop dat eenzelfde onvrede ook onder socialisten en liberalen voorkwam, en dat juist fascisme en communisme – die in Van Duinkerkens ogen een identiek gevaar vertegenwoordigden – van deze onvrede gebruik maakten. Het streven naar een dictatuur als oplossing voor de door hem niet ontkende maatschappelijke problemen noemde Van Duinkerken ‘valsch en belachelijk’. ‘In alle tijden is de dictatuur voortgekomen uit de ontaarding van de democratie,’ schreef hij (p. 15), ‘en deze ontaarding bestond in de verduistering van het verantwoordelijkheidsbesef’; zijn brochure mondde dan ook uit in een oproep de eigen verantwoordelijkheid te nemen bij het oplossen van de vertrouwenscrisis.

Het was een relatief dapper standpunt dat Van Duinkerken innam. Paus Pius xi had kort na het uitbreken van de burgeroorlog verkondigd dat de christelijke beschaving dodelijk werd bedreigd door het communisme en dat de Spaanse opstandelingen voor de goede zaak streden.2

Net als hun geloofsgenoten elders koos het merendeel van de Nederlandse katholieken in het militaire conflict onmiddellijk en onvoorwaardelijk de zijde van de rebellen. Zo beweerde de Volkskrant (de krant van de rooms-katholieke arbeidersbeweging] met een vetgedrukte kop op 3 augustus 1936 op de voorpagina: ‘Alle fascisten worden onthoofd’, de volgende dag heette het in eenzelfde schreeuwende opmaak over Madrid: ‘Rood gespuis terroriseert de stad’, en weer twee dagen later: ‘Priesters vermoord, zusters gemarteld’. De opstand van Franco werd afgeschilderd als een kruistocht tegen de bolsjewistische kerkvernielers, evenals de opkomst van Hitler, die in december 1933 in de Volkskrant ook al was begroet als een overwinning op het bolsjewisme.3 Net als De Maasbode zag de Volkskrant in Franco een ver-

dediger van het katholieke geloof. Het dagblad De Tijd, waaraan Van Duinkerken als kunstredacteur was verbonden, koos eveneens de zijde van de nationalisten, al besteedde het aanvankelijk ook aandacht aan de sociale oorzaken van de burgeroorlog en het falen van het Spaanse katholicisme. Aan Van Duinkerkens Een tweede Spanje? werden op 2 januari 1937 enige voorzichtig-waarderende woorden gewijd: ‘Het is een zeer ernstig vraagstuk, dat hij in deze brochure aansnijdt, en al zal het wel niet uitblijven, dat enkele menschen zich er onaangenaam door geraakt gevoelen, wij meenen toch dat hij goed deed de dingen te zeggen die hij hier zegt. Zij houden een waarschuwing in, die men niet in den wind dient te slaan.’ Maar zelfs de meest voorzichtige poging tot nuance kwam De Tijd al op een kerkelijke reprimande te staan.4

Als tegenwicht voor deze roomse voorzichtigheid bracht de uitgeverij van de communistische Nederlandse Roode Hulp in december 1936 een brochure uit, Katholieken over Spanje, waarin aan de hand van uitspraken van pro-republikeinse katholieken uit Spanje en Nederland – onder wie Ángel Ossorio y Gallardo (de Spaanse vertegenwoordiger bij de Volkenbond), José Bergamin en de aan De Gemeenschap meewerkende hispanist Johan Brouwer – stelling werd genomen tegen de berichtgeving over de Spaanse Burgeroorlog in de rooms-katholieke pers.5 In december 1936 richtte Brouwer, die van oktober 1934 tot begin december 1936 voor De Tijd een reeks artikelen over Spanje had geschreven en van wie zojuist De Spaansche Burgeroorlog, zijn oorzaken en mogelijke gevolgen gepubliceerd was, zich tot Van Duinkerken met het verzoek: ‘Zeg eens iets van m’n Spaansche Burgeroorlog, vanwege sommige katholieke aanvallen.’ Maar omdat duidelijk werd dat Brouwer zijn sympathie had verlegd van de katholieke opstandelingen naar de republikeinen, werd zijn medewerking aan De Tijd beëindigd en bleef zijn brochure daarin onbesproken.6 Overigens had de Nieuwe Rotterdamsche Courant om dezelfde reden al eerder van Brouwers medewerking afgezien. Toch voldeed Van Duinkerken, enigszins verhuld, aan Brouwers verzoek door hem en zijn brochure in Een tweede Spanje? ‘wetenschappelijk-onpartijdig’ te noemen (p. 19).

Er waren binnen het rooms-katholicisme nog andere tegenstemmen te beluisteren. De Katholiek-Democratische Partij (kdp) van J.A. Veraart, die voor een oplossing van de sociale kwestie naar samenwerking streefde met de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij, koos in de Spaanse Burgeroorlog de zijde der republikeinen. Volgens de kdp liep de politieke scheidslijn in de jaren dertig niet tussen katholicisme en communisme, maar tussen democratische en autocratische krachten. De kdp werd echter binnen de grote stroom van het Nederlandse roomskatholicisme min of meer genegeerd. De hiërarchie beantwoordde principieel geen brieven van deze groepering.7

Een tweede Spanje? laat zien dat Van Duinkerken zich al evenmin wilde laten dwingen te kiezen tussen communisme en katholicisme. Hij maakte voor de goede verstaander een andere keuze.

Een gespleten gemeenschap

Het tijdschrift




De Gemeenschap was in 1936, na een bewogen geschiedenis, sinds kort in rustiger vaarwater terechtgekomen. In 1925 begonnen als tijdschrift dat de rooms-katholieke levensbeschouwing vooropstelde, distantieerde het zich tegelijkertijd – niet alleen in artistiek opzicht – van de roomse bevoogding.8 Eind 1934 hadden Albert Kuyle (pseud. van Louis Kuitenbrouwer) en zijn broer Henk Kuitenbrouwer, de in politiek opzicht meest radicale redacteuren, zich gedwongen gevoeld de redactie te verlaten, en was Jan Engelman na een afwezigheid van vier jaar weer tot de redactie toegetreden. De gebroeders Kuitenbrouwer hadden daarop het als concurrerend bedoelde en al snel in fascistisch vaarwater terechtkomende tijdschrift De Nieuwe Gemeenschap opgericht; dat tijdschrift staakte echter eind 1936 alweer de verschijning. De Gemeenschap zelf kreeg na deze splitsing een wat traditioneler karakter, al bleef het tijdschrift en zijn redactie – zeker na de botsing met de door de kerkelijke hiërarchie door dik en dun gesteunde Rooms Katholieke Staatspartij in de zgn. Nolens-affaire en de preventieve kerkelijke censuur die daarvan het gevolg was9 – een wat moeizame verhouding rot de zelfgenoegzame hoofdstroom van het katholicisme houden. Zo streefde de katholieke voorman C.P.M. Romme begin jaren dertig ernaar de politieke leiding over de bladen van uitgeverij De Spaarnestad (onder meer De Tijd en sinds eind 1932 het Utrechtse Het Centrum) in één hand te brengen, uit onvrede over de wisselvallige teneur van het politieke commentaar in deze bladen. Hij had daarbij met name De Tijd op het oog, deels omdat daarin te veel plaatsruimte werd toebedeeld aan de kunstredactie, waartoe Van Duinkerken, Engelman en Gemeenschap-medewerker A.J.P. van Domburg behoorden. Juist over Van Duinkerken had Romme grote aarzelingen.10 Het is niet denkbeeldig dat de politieke verwikkelingen waarin Van Duinkerken geraakt was door zijn redacteurschap van De Gemeenschap – met name door de Nolens-affaire – daarbij een rol speelden.

Van Duinkerken, die sinds de afsplitsing van De Nieuwe Gemeenschap de facto hoofdredacteur van De Gemeenschap was, mag met een gerust hart als de belangrijkste ideologische woordvoerder van het tijdschrift worden aangemerkt. Zijn redactielidmaatschap van het deftig-liberale tijdschrift De Gids, dat hij sinds eind 1934 met dat van De Gemeenschap combineerde, stond dat niet in de weg, maar gaf

wel zijn wat losse verhouding tot het officiële rooms-katholicisme aan. Een tweede Spanje? was niet de enige manier waarop Van Duinkerken zich indertijd buiten de literatuur roerde, en evenmin de enige keer dat hij voorzichtig een wat onafhankelijke koers probeerde te varen.

Kort voor de verschijning van Een tweede Spanje? was als tweede brochure van het Comité van Waakzaamheid van anti-nationaal-socialistische intellectuelen Van Duinkerkens Katholicisme en nationaalsocialisme verschenen. Daarin verklaarde hij het rooms-katholicisme en het nationaal-socialisme onverenigbaar. In de zomer van 1936 hadden Van Duinkerken en het merendeel van de andere rooms-katholieke leden zich na bisschoppelijke vermaningen verplicht gevoeld te retireren uit het Comité van Waakzaamheid. De hoogste gezagsdrager in rooms Nederland, de aartsbisschop van Utrecht mgr. J. de Jong, meende dat in Spanje afdoende was bewezen dat het volksfront het katholicisme bestreed en heulde met het communisme, en wenste niet dat zijn kerkvolk zich met dergelijk gezelschap encanailleerde. De kopij voor zijn brochure leverde Van Duinkerken in oktober in, dus enkele maanden ná zijn vertrek uit het Comité van Waakzaamheid. Vandaar dat hij zich in een naschrift kon verweren tegen enkele negatieve commentaren op het uittreden van de katholieken.11

In dit rooms-katholieke mijnenveld moest Van Duinkerken zich behoedzaam een weg banen.

Aandacht voor Spanje

In geen ander tijdschrift dan De Gemeenschap werd zo veel, maar ook zo divers aandacht besteed aan de Spaanse Burgeroorlog. De vaste buitenland-commentatoren van andere, al dan niet literaire tijdschriften (zoals H.T. Colenbrander in De Gids, L.J. Kleijn in De Socialistische Gids, Jan Romein in Groot Nederland, Maurits Wagenvoort in De Nieuwe Gids en een zekere ‘Tenax’ in het fascistoïde Haagsch Maandblad) maakten weliswaar zo nu en dan gewag van de ontwikkelingen in Spanje, maar nergens leefden de gebeurtenissen in Spanje zozeer als in De Gemeenschap.

Opvallend aan die aandacht is de haast angstvallige manier waarop aanvankelijk de mening van voor- en tegenstanders wordt afgewisseld. Formuleerde Van Duinkerken in zijn eigen publicaties een standpunt dat de roomse hiërarchie waarschijnlijk weinig welgevallig was, bij het redactiebeleid van De Gemeenschap legde hij toch een grotere behoedzaamheid aan de dag.

In september 1936 werd voor het eerst aandacht aan de Spaanse Burgeroorlog besteed. Op enkele bladzijden van elkaar trof de lezer ‘Een lied voor Spanje, om te marcheeren’ van J.W.F. Werumeus Buning (p. 449) en het gedicht ‘Spanjaardskerken’ van A.J.D. van Oosten (p. 453) aan. Buning was net als Van Duinkerken sinds eind 1934 redacteur van De Gids, wat, ook al doordat Buning nu niet bepaald een regelmatige medewerker van De Gemeenschap genoemd kan worden, doet vermoeden dat zijn gedicht een afdankertje van dat tijdschrift was. Van Oosten maakte vanaf

januari 1932 deel uit van de redactie van De Gemeenschap. Beide gedichten zijn wat onbestemd; dat van Van Oosten wellicht nog het minst: hijkeerde zich tegen het plunderen van de kerken en legde in de eerste strofe van zijn gedicht de schuld bij het bolsjewisme: ‘God – zeer dwaas en hoovaardig / klagen wij om den smaad / U aangedaan kwaadaardig / bij Moskou’s dageraad / nu ’t arme, uitgestooten / nakroost van Spaansche grooten / zichzelf met vuisten slaat.’ Ook Bunings gedicht is voor de goede verstaander vooral te lezen als een aanklacht tegen het geweld van republikeinse zijde. In de rubriek ‘Uitzicht’




was in dezelfde aflevering een commentaar van de jurist O. Leyendekkers opgenomen, dat vooral was ingegeven door de angst voor de vestiging van een sovjetregering in Spanje en dat uitmondde in een pleidooi voor een dictatuur. De redactie van De Gemeenschap volstond ermee zich te verschuilen achter de wat halfhartige kanttekening: ‘De beschouwing van den schrijver over het gebrek aan internationale katholieke solidariteit lijkt ons houdbaar, buiten alle politieke actualiteit om. Over den aard en de oorzaken van den strijd in Spanje, speciaal over het gebrek aan een bepaalde soort organisatie in Spanje zelf, n.l. die van de naastenliefde der katholieken onderling, zou natuurlijk méér te zeggen zijn. Maar daarom is het niet begonnen, als we dit artikel plaatsen’ (p. 472).

Twee afleveringen later stond in dezelfde rubriek een interview van de socialist Jef Last met de katholieke republikein José Bergamin. Dit artikel, waarvan de strekking haaks stond op het commentaar van Leyendekkers, werd eveneens van een redactionele voetnoot voorzien: ‘Wat wij noteerden bij de bijdrage van mr. O. Leyendekkers in ons nummer van September, geldt ook voor deze bijdrage, ons toegezonden door den Nederlandschen schrijver Jef Last, die aan het Spaansche regeeringsfront meevecht: dit artikel is van belang, buiten alle actualiteit om. Het bewijst, dat men den Spaanschen Burgeroorlog niet klakkeloos vereenvoudigen mag tot: rechts is Rome, links is Moskou, en dat deze oorlog mede werd veroorzaakt door kerkelijke wantoestanden, die wij niet slechts betreuren, maar ook te voorkomen hebben. En het is bovendien een persoonlijke (en als persoonlijk te waardeeren) visie op den toestand, en op de toekomstmogelijkheden, waaromtrent deze toestand bezinning eischt’ (p. 567).

De bewaard gebleven notulen van de redactievergaderingen zijn helaas tamelijk lapidair, zodat niet is na te gaan welke woeste discussies voorafgingen aan het redactionele voorbehoud bij zowel het artikel van Leyendekkers als dat van Last, maar duidelijk is dat de redactie meende uiterst omzichtig te moeten manoeuvreren.

In Van Duinkerkens programmatische opstel ‘De keuze’, waarmee De Gemeenschap in januari 1937 opende, sloot hij aan bij zijn opmerkingen in Een tweede Spanje? van een maand daarvoor en hekelde hij het ‘rechtsch idealisme’ binnen roomskatholieke kring, dat de verwachting uitsprak dat als er maar weer eenmaal een oorlog zou uitbreken er ‘een einde [zal] komen aan de werkeloosheid van intellectueelen; in ons volk zullen krachten ontwaken, welke door langdurige inertie tot sluimer gesust zijn; wat slap en suf is in onze samenleving […] zal uit zijn loomheid herrijzen […]. Zulk heil is menschenbloed waard, wordt gemeend. Zegt men het niet met evenvele woorden, en rechtstreeks, men verstaat het van elkander indien er gesproken wordt over de verovering van Abessinië, over de verdediging van het Alcazar […]’ (p. 4).

Tot in maart 1939 zou de Spaanse Burgeroorlog periodiek aandacht krijgen in De Gemeenschap, voornamelijk in de anonieme rubrieken ‘Uitzicht’ en ‘Hagel’, maar ook in een enkele literaire bijdrage.

Zo stond in maart 1937 Ed. Hoornik in het gedicht ‘Revolutie in het café’ stil bij de massa-executies in Burgos, waar het hoofdkwartier van Franco was gevestigd. In april werd in een Duitstalig artikel van Gerth Schreiner opnieuw attentie geschonken aan José Bergamin, van wie ook een door Schreiners echtgenote Mies Blomsma getekend portret werd afgebeeld. Van Freek van Leeuwen, afkomstig uit de kringen rond het Rotterdamse arbeidersschrijverscollectief Links Richten, werd in december 1937 het gedicht ‘Kerstmis’ afgedrukt, eindigend met de verzen ‘Misschien wordt Christus herboren, / Herboren in Madrid’ (p. 589). In september 1938, ten slotte, zouden maar liefst tweeëntwintig pagina’s van De Gemeenschap worden gevuld met een door Jef Last vertaalde keuze uit een Spaanse bloemlezing van gedichten afkomstig van een aantal republikeinse dichters.12

De nadruk bij de belangstelling voor Spanje in De Gemeenschap lag op het beschouwelijke vlak. Na het bombardement van Guernica door Franco-gezinde troepen werd in de juni-aflevering van 1937 omstandig geciteerd uit berichten daarover in het Franse christen-democratische dagblad L’Aube en het door Emmanuel Mounier geredigeerde maandblad Esprit. Ook de antifranquistische ideeën van de invloedrijke links-katholieke filosoof Jacques Maritain en de berichten uit het weekblad Sept werden door De Gemeenschap benut om het eigen standpunt te verduidelijken.13 De redactie van De Gemeenschap schreef in een toelichting verontwaardigd: ‘Het bombardement van Guernica was een ten hemel schreiende wreedheid, waarvoor geen excuus is aan te voeren. Er zijn veel bombardementen uitgevoerd in Spanje, maar wat hier geschied is, gebeurde zóó duidelijk alleen om de burgerbevolking te demoraliseeren, het bombardement geschiedde zóó intens, welover-

wogen en systematisch, zóó grondig en ”afdoende”, dat ieder, die het hart op de rechte plaats draagt, van afgrijzen wordt vervuld. De “tegenspraak”, waarbij men lukraak de schuld op de Basken zèlf schoof, was ridicuul en wij hebben ons diep geërgerd aan de houding der katholieke bladen in ons land, vooral de Maasbode, die eenvoudig meedeelden, dat die vermaledijde Rooden hun eigen stad in brand hebben gestoken… De blinde partijzucht dooft het menschelijk mededoogen’ (p. 327).

De Gemeenschap zou wat betreft Spanje vaker teruggrijpen op de omweg via buitenlandse periodieken. In juli 1937




wordt een pleidooi voor Franco uit de Londense Catholic Times becommentarieerd met de opmerking ‘Bij ons wil het er niet in, dat de Kerk in Spanje gered kan worden door generaals, Moren, Italiaansche en Duitsche vrijwilligers (in ruil voor “grondstoffen”) en bommen op Guernica’ (p. 409); als tegenwicht voor de Catholic Times werden vervolgens in dezelfde aflevering enkele commentaren uit L’Aube geciteerd. In oktober werd, met duidelijke instemming en bovenal omstandig, aandacht besteed aan een artikel in de Nouvelle Revue Française, waarin Maritain de stelling weerlegde dat de Spaanse Burgeroorlog een ‘heilige oorlog’ zou zijn. Maar, benadrukt de redactie van De Gemeenschap, ‘overigens kiest Maritain in dezen geen partij. “Het is een afschuwelijke heiligschennis priesters te vermoorden uit godsdiensthaat: waren zij al ‘fascisten’, zij zijn ook dienaren van Christus. En het is een even afschuwelijke heiligschennis armen te vermoorden in naam van den godsdienst: waren zij al ‘marxisten’, zij zijn het volk van Christus”’ (p. 492).

De op dat moment te Bilthoven gevestigde en met het gelijknamige tijdschrift verbonden Uitgeverij De Gemeenschap gaf op haar beurt een aantal afzonderlijke publicaties uit over de Spaanse Burgeroorlog. In mei 1937 verscheen daar de brochure Een katholiek Spanjaard over Spanje van José Maria de Semprun y Gurrea, met een voorbericht door Johan Brouwer. Sempruns tekst was oorspronkelijk verschenen in het Franse tijdschrift Esprit. Semprun, toentertijd de officiële vertegenwoordiger van de republiek in Den Haag (en de vader van de latere schrijver en cultuurminister Jorge Semprun), benadrukte dat de burgeroorlog geen religieus maar voornamelijk een sociaal conflict was en dat veel katholieken de zijde van de republiek hadden gekozen. Twee maanden later bracht dezelfde uitgeverij een Nederlandse

vertaling uit van Het beleg van het Alcázar van Toledo. Een geïllustreerde reportage uit den Spaanschen Burgeroorlog door Rudolf Timmermans, een Duitser die lang in Spanje had gewoond. Oplagecijfers zijn niet bekend, maar dit verslag van het beleg van Alcázar in de zomer van 1936 beleefde al snel een tweede druk. De anonieme vertaler meldde in het voorwoord weliswaar dat de uitgave van Timmermans’ boek niet bedoelde partij te kiezen in de burgeroorlog, maar, zo schreef hij: ‘Hoe men echter ook staat tegenover dezen strijd van Spanjaarden tegen Spanjaarden en welke richting men ook is toegedaan, de verdediging van het Alcázar is een voorbeeld van klassieken heldenmoed, geestdrift voor het ideaal en plichtsbetrachting, dat door eenieder kan worden bewonderd.’ Het vergt niet eens een heel onwelwillende lezing van het boek om te zien dat die bewondering, ondanks de met de mond beleden neutraliteit, alleen al door de vooringenomen woordkeus leidde tot een tamelijk onbeschaamd parti-pris voor de door Franco geïnspireerde opstand. Timmermans’ verslag moet een wat merkwaardig geschrift geweest zijn voor wie zich Van Duinkerkens woorden herinnerde uit ‘De keuze’ in De Gemeenschap van januari 1937. Het evenwicht dat de uitgeverij in de berichtgeving over de Spaanse Burgeroorlog kennelijk nog nastreefde, had het tijdschrift inmiddels achter zich gelaten. Dat had gekozen voor de lijn die linkse Franse katholieken als Jacques Maritain en François Mauriac volgden.

In oktober 1938 polemiseerde De Gemeenschap met het dagblad De Tijd. Dat zegt al iets over het soort bovenmenselijke – want bijna de genade van een geestelijke bilocatie benaderende – bochten waarin mensen als Van Duinkerken zich moesten wringen, want behalve redacteur van De Gemeenschap was hij ook redacteur van De Tijd. Het dagblad verweet De Gemeenschap ten onrechte gesuggereerd te hebben dat katholieke journalisten belemmerd werden te schrijven over brandende kwesties als de Spaanse Burgeroorlog. ‘Waar het ons om te doen is, het is niet anders dan het bekend-maken van feiten en oordeelvellingen, die in boek en blad op iedere redactietafel terecht komen, doch merkwaardigerwijze nooit de rotatiepers bereiken,’ antwoordde De Gemeenschap op de verwijten van De Tijd: ‘Wij constateeren eenvoudig, dat stemmen als die van Jacques Maritain en François Mauriac, van “Entscheidung” en “Der Deutsche in Polen”, van de “Aube” en “News Sheet”, om nu van Bergamin en Dr. Brouwer maar niet te gewagen, sinds het uitbreken van den burgeroorlog in Spanje genegeerd worden. Het feit dat in het linksche Spanje door het verblinde gepeupel priesters vermoord zijn en kerken verbrand, was voor de katholieke kranten aanleiding om (zeer on-historisch) te kiezen vóór Franco en het verzet van Barcelona en Valencia tegen een rebellengeneraal gelijk te stellen met bolsjewisme. Maritain en Mauriac zijn wereldvermaarde schrijvers, die in iedere katholieke redactie ware sieraden zouden zijn, werden zij tot de tafelen toegelaten. Waarom hebben zij plotseling hun gezag verloren, nu zij beducht voor het praefascisme, dat zich van een groot getal katholieke penvoerders heeft meester gemaakt en niet van plan blijken hun geweten te conformeeren aan de eischen van

het opgeschroefde nationalisme, dat als een kanker overal doorvreet en de wereld onbewoonbaar maakt?’ Het socialistische dagblad Het Volk noemde de houding van het katholicisme tegenover de politieke ontwikkelingen ‘stuurloos en verwarrend’. Spottend schreef de krant op 1 september 1938 over de Volkskrant: ‘Het orgaan van de katholieke vakbeweging heeft zich gezet tot een antwoord, en de lezers, die geloven, wat dit blad schrijft, moeten de indruk krijgen, dat de zaak kinderlijk eenvoudig is […] volgens “De Volkskrant” mag er niet worden gesproken van “stuurloosheid” bij de katholieken, “die in bewonderswaardige eenheid” de zienswijze huldigen, door dit orgaan op zo felle wijze gepropageerd.’ In hetzelfde artikel wordt




de augustus-aflevering van De Gemeenschap besproken, waarin melding werd gemaakt van het onder kerkelijke dwang verdwijnen van Sept. Triomfantelijk kon Het Volk schijven: ‘Over het einde van het links-katholieke tijdschrift “Sept”, dat het tegen reactionnaire machten moest afleggen, heeft onze Parijse correspondent in Juni geschreven. De redactie van “De Gemeenschap” neemt dit over en tekent daarbij aan: “Dit moeten we nu vernemen uit een socialistisch blad. Plaatste een katholiek journalist het in zijn krant, hij kreeg direct zijn congé. En wellicht zelfs geen steun van de Sint Vincentiusvereniging”. En in verband met de opkomst van links-katholieke organen in andere landen schrijft deze redactie: “Wat hebben we in Nederland? Lees in ’s hemelsnaam de katholieke kranten niet! Men zou zich de ogen uit het hoofd schamen”. Vol zelfgenoegzaamheid stoft “De Volkskrant” op de ”bewonderswaardige eenheid” van de katholieken…’ Het zal geen verwondering wekken dat De Gemeenschap door op deze manier tegenstanders als Het Volk munitie in handen te spelen, weinig steun verwief in roomse kringen.

Epiloog

Het lijkt er op dat De Gemeenschap na de aanvankelijke aarzeling in 1936 inderdaad een keuze had gemaakt, namelijk voor een overigens niet onkritische steun aan de Spaanse republiek. Van Duinkerkens Een tweede Spanje? en zijn programmatische ‘De keuze’14 in het januari-nummer van 1937 hebben daarbij ongetwijfeld geholpen. Om de rooms-katholieke gevoeligheden en mogelijk ook het ingrijpen van de censor te vermijden, werden politiek-gevoelige artikelen als die

over de Spaanse Burgeroorlog, anoniem gepubliceerd in de commentaarrubrieken ‘Uitzicht’ en ‘Hagel’ en werd frequent de voorkeur gegeven aan het met onmiskenbare instemming citeren uit vooral Franse bronnen. In Frankrijk was de katholieke hiërarchie net als in Nederland tegen steun aan de Spaanse republiek. Vooral Maritain, Mauriac en Mounier stelden zich echter vierkant achter pro-republikeinse medewerkers van Esprit, onder wie José Bergamin en J.-M. Semprun y Gurrea. Twee namen die, niet toevallig, vaak opdoken in commentaren van De Gemeenschap.

Na de overwinning van Franco zou de redactie van De Gemeenschap zich in maart 1939, naar aanleiding van een door de nieuwe Spaanse minister van Binnenlandse Zaken aan de nationaal-socialistische Völkischer Beobachter gegeven interview, nog eenmaal verbitterd afvragen: ‘Hadden die andere katholieken, waarvan Mauriac spreekt, ganschelijk ongelijk met “den kruistocht voor het geloof’ van Franco te wantrouwen?’

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (8)

Nop Maas De Vlugt naar voren

In november van dit jaar opent het Letterkundig Museum in Den Haag een nieuwe permanente tentoonstelling over onze letterkunde van de laatste twee eeuwen. Officieel werd het Letterkundig Museum opgericht in 1954; het vond toen een onderkomen in het Haagse stadhuis aan de Groenmarkt. Maar het eigenlijke begin van het Letterkundig Museum moet gedateerd worden op 1923. Ter gelegenheid van het vijfentwintigjarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina werd toen een tentoonstelling voor letterkunde gehouden, die in augustus en september te zien was in het toenmalige Haagse stadhuis aan de Javastraat. Minister J.Th. de Visser van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen opende de expositie, de commissaris van de koningin was aanwezig, terwijl de burgemeester van Den Haag optrad als voorzitter van de tentoonstellingscommissie. De schrijvers wisten niet hoe ze het hadden. Een echte minister die kwam vertellen dat de literatuur een cultureel belang van de eerste orde vertegenwoordigde! Dat was nog nooit gebeurd. Het was zo’n beetje het eerste officiële blijk van belangstelling voor de letterkunde.

De zeer succesvolle tentoonstelling werd van 13 oktober tot 16 november 1923 voorgezet in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Met een zekere regelmaat werd de expositie nog uitgebreid met handschriften, boeken en portretten, bijvoorbeeld van auteurs die eerst gepasseerd waren of aanvankelijk niet wilden meewerken. De expositie moet een wat chaotisch geheel zijn geweest. Sommigen repten van een mengelmoes en een doolhof, waarin de echt grote schrijvers onvoldoende tot hun recht kwamen te midden van de talloze kleintjes. En uiteraard waren er klachten over de ‘kliekgeest’ die altijd groot is in ons ‘kippenlandje’. Enkelen vonden het overdreven dat er een hele zaal gewijd was aan De Nieuwe Gids.

Een van de schrijvers die weigerden deel te nemen aan de tentoonstelling was Henri Borel, auteur van populaire romans als Het jongetje en Het zusje en literair redacteur van Het Vaderland. Hij vond dat een dergelijke tentoonstellling niets te maken had met het regeringsjubileum, omdat noch de regering, noch de koningin zich iets aan de letterkunde gelegen liet liggen: ‘Als er bizondere gala-gelegenheden waren, zooals b.v. bezoeken van vreemde koningen, die op banketten en bals en recepties en zoo toch verondersteld werden, met de élite van het land kennis te zullen maken, werd de Letterkunde streng geweerd. Zelfs een edelman, zoowel in litterairen als in socialen zin, als Louis Couperus, was niet hoffähig genoeg,

om bij zulke gelegenheden de Ned. letterkunde te representeeren.’

In oktober 1923 gingen er stemmen op om de tentoongestelde objecten zo veel mogelijk bij elkaar te houden en zelfs een letterkundig museum in te richten. In november viel het besluit de bescheiden toe te voegen aan de verzameling kunstenaarsbrieven van het Haagse Gemeentearchief. Archivaris W. Moll belastte zich met de acquisitie. Hij heeft de verzameling in de loop van de jaren voortdurend uitgebreid, tot ze in 1954 overging naar het Letterkundig Museum.

Op 3 november 1923 bezocht burgemeester De Vlugt van Amsterdam de tentoonstelling voor letterkunde. Bernard Canter – die de afdeling moderne letterkunde en toneel had samengesteld – leidde de burgervader rond. De Vlugt accepteerde bij deze gelegenheid het Amsterdamse voorzitterschap van de tentoonstellingscommissie. In De Amsterdammer van 10 november 1923 bracht Johan Braaksensiek dit bezoek in beeld. De Vlugt loopt rond aan de arm van Canter, terwijl van links naar rechts Herman Heijermans, Johan de Meester en Is. Querido toekijken zonder aanstalten te maken de bezoeker te verscheuren. De Vlugt wordt afgebeeld als de oudtestamentische Daniël in de leeuwenkuil, naar aanleiding van een incident van enkele maanden daarvoor.

Bij een bezoek van de koning van Zweden sprak De Vlugt op 2 maart 1923 de monarch toe. Hij gaf daarbij lucht aan zijn

bewondering voor de Zweedse letterkundigen – in het bijzonder Selma Lagerlöf -, die volgens de spreker blijk gaven van een drang naar het fantastische die in de Nederlandse literatuur ten enen male gemist werd. Dat schoot onze schrijvers in het verkeerde keelgat. Couperus noemde het in Het Vaderland een stommiteit, waartegen hij krachtig protesteerde uit naam van het oeuvre van Israël Querido, Frederik van Eeden en hemzelf. De Vereeniging van Letterkundigen liet een krachtig protest horen. De Telegraaf vroeg aan een aantal schrijvers wat ze ervan vonden, zodat de zaak nog dagenlang doorsudderde in de krant. Antwoorden kwamen binnen van onder anderen Lodewijk van Deyssel, Willem Kloos, Herman Heijermans, Frans Coenen, Is. Querido en Martinus Nijhoff. Laatstgenoemde legde uit: ‘Wij hebben niet de fantasie die een romantische natuurbeschouwing is, die zich van haar eigen geestkracht bewust wordt en zich een materie als uitdrukkingsmiddel zelve vormt. Wij hebben een fantasie, van zichzelf onbewust, die tot uiting komt in een zucht naar raadselige werkelijkheden en nieuwe perspectieven, naar het afgelegene of het onuitsprekelijk intieme. Een fantasie van schilders, reizigers en wetenschappelijke zoekers.’

Dwarsliggers waren er natuurlijk ook. In Den Gulden Winckel kreeg De Vlugt bijval van ene K. Vos uit Middelstum. Hij beargumenteerde het gelijk van de Amsterdamse burgemeester door te wijzen op de alomtegenwoordigheid van buitenlandse romans in de feuilletons van Nederlandse kranten. Ook beweerde hij dat van Nederlandse romans vrijwel nooit meer dan 500 exemplaren gedrukt werden. Deze aanval werd door velen gepareerd. Johan de Meester organiseerde in de nrc zelfs een enquête onder uitgevers. Uit de binnengekomen antwoorden bleek dat een oplage van vijfhonderd volstrekt uit de tijd was en economisch niet meer haalbaar. Van romans en verhalenbundels legden uitgevers in die periode minimaal 1500 à 2000 exemplaren op.

De Vlugt had waarschijnlijk helemaal niet de intentie gehad de Nederlandse auteurs te beledigen. Zijn doel was slechts de koning van Zweden te behagen door Selma Lagerlöf en haar collega’s een complimentje te geven. Met enige triomf kon Frans Coenen ‘welingelichte kringen’ citeren die meldden dat de Zweedse koning Selma Lagerlöf niet kon uitstaan.

Literatuur

Den Gulden Winckel 1923; Het Vaderland maart-november 1923; Louis Couperus, Nagelaten werk; De Telegraaf maart 1923; nrc april 1923.