Archief: DBNL

Judith Schuyf+
Elk moedig mens mishaagt
Brieven van Anna Blaman

In augustus 1949 las Anna Blaman het toen juist verschenen Le deuxième sexe van de Franse schrijfster Simone de Beauvoir (1908-1986) en was er diep van onder de indruk. Vrijwel direct vatte ze het plan op het boek in het Nederlands te vertalen en deed ze een voorstel aan haar uitgever Meulenhoff.1 Om onbekende reden is dit plan echter niet doorgegaan.

Anna Blaman was op dat moment verreweg de bekendste (lesbische) schrijfster in de Nederlandse letteren. Ze werd op 31 januari 1905 in Rotterdam geboren als Johanna Petronella Vrugt. Haar vader – aan wie zij volgens haar zuster een hekel had – overleed toen zij twaalf was, waarna haar moeder de fietsenzaak verkocht en een pension opende. In dit pension zou Anna Blaman, die een zwakke gezondheid had en gebukt ging onder een ernstige nierkwaal, tot aan haar dood verblijven en geruime tijd door haar vriendin en grote liefde, Alie Bosch, verpleegd worden. In haar romans Vrouw en Vriend (1941), Eenzaam Avontuur (1948), Op leven en dood (1954) en De Verliezers (1960), en in haar verhalenbundel Overdag en andere verhalen (1957) is de erotiek alom aanwezig als diepste menselijke drift, die vaak leidt tot verwarring van gevoelens en onontkoombare eenzaamheid. In 1957 werd haar, als eerste vrouw, de P.C. Hooftprijs toegekend. Toen zij in 1960, 55 jaar oud, plotseling aan een hersenembolie overleed, was zij een omstreden maar gevierd schrijfster.2

 

Na lezing van Le deuxième sexe hield Blaman talloze lezingen over De Beauvoir – die zij overigens nimmer ontmoet heeft – met name voor allerlei vrouwenverenigingen en afdelingen van het Humanistisch Verbond. Die lezingen vormden een aanzienlijk deel van haar inkomen. De belangen- en ontspanningsvereniging voor homoseksuelen coc beklaagde zich erover dat Anna Blaman wel zeventig gulden voor een lezing vroeg, een groot bedrag in die tijd. Ook schreef ze enkele recensies over het boek.3 Met name de emancipatorische inhoud van Le deuxième sexe interesseerde Blaman. Zo schreef zij in het tijdschrift Litterair Paspoort: ‘Wie wel eens heeft gediscussieerd over de vraag of de vrouw al of niet inferieur is aan de man, weet dat men,

hoe democratisch de gezindheid ook mag wezen, toch vaak slechts een formele gelijkheid tussen de sexen erkent, maar dat wezenlijk nog vaak van een verregaande psychologische en zelfs sociale discriminatie sprake is.’ Kernpunt van De Beauvoirs werk was volgens Blaman ‘de concrete kans die er voor het individu bestaat om zijn mogelijkheden te verwerkelijken, of om het in termen van de existentialistische moraal te zeggen, om zijn immanentie te ontstijgen en tot een voortdurend nieuwe transcendentie te komen.’ De Beauvoir betoonde zich, aldus Blaman, afkerig van psychologie en psychoanalyse, die zij een te mannelijke invalshoek aanwreef.4 In plaats daarvan zocht zij haar toevlucht in het ‘historisch materialisme’, dat volgens haar een belangrijke bijdrage had geleverd aan het begrijpen van sociologische factoren in de machtsverhouding tussen de seksen. Het was echter vooral het tweede deel van Le deuxième sexe – ‘Geleefde Werkelijkheid’, met daarin de beschrijving van het dagelijks lot van de vrouw – dat het boek voor Blaman ‘nog belangwekkender’ maakte. Overigens valt het in deze recensie op dat Blaman in het geheel niet verwijst naar de opmerkingen die De Beauvoir in haar boek over de lesbische vrouw maakt – hoewel daarin toch veel zat waarover Blaman wellicht een andere mening gehad zal hebben.

Van De Beauvoirs romans hield ze niet. ‘Ze romantiseert als ze een roman schrijft, ze weet de dingen maar kent ze niet. Dat komt ervan als je je ervaringen en innerlijke belevenissen opvangt in een wijsgerig systeem. Dat is levensgevaarlijk voor een romancier, niet voor een essayist natuurlijk,’ schreef zij op 13 september 1950 aan Sonja Witstein.

Een van Blamans lezingen over Simone de Beauvoir kreeg een staartje in de pers. Het Haagsch Dagblad (de Haagse editie van Het Parool, die tot 1964 is verschenen) plaatste op 27 februari 1953 een verslag van de lezing die zij had gehouden voor de afdeling Voorburg-Rijswijk van het Humanistisch Verbond. De verslaggever meende dat Anna Blaman zich had uitgesproken voor het vrije huwelijk en voor verhoudingen buiten het huwelijk, wanneer de erotiek binnen het huwelijk zoals te verwachten viel ‘niet meer een spontaan en wederzijds verlangen zou zijn, maar zou dreigen te ontaarden in een kwestie van rechten en plichten’. Blaman was daarover zo geërgerd, dat zij een artikeltje naar het Haagsch. Dagblad stuurde, waar het op 14 maart in de rubriek ‘Moet U eens hóren’ werd afgedrukt. Daarin preciseerde zij dat De Beauvoir weliswaar de conclusie trekt dat de erotiek vrij dient te zijn, maar dat zij – Blaman – nadrukkelijk meent ‘dat alleen moreel zeer hoogstaande mensen een dergelijke vrijheid zouden kunnen dragen’. Ze is ook dan ook zeker niet tegen het huwelijk, met ‘zijn grote beschavingswaarde’. ‘Mag het dan al zijn dat de erotische liefde in het huwelijk niet naar willekeur levend gehouden kan worden, daar staat dan toch de volgende waarheid tegen-

over: het hangt van de innerlijke kwaliteit van de huwelijkspartners af, wat zij aan elkaar beleven. Immers, de oppervlakkige mens is meestal schrikbarend vlug op een ander “uitgekeken”, maar de mens met het vermogen zich liefdevol in een ander te verdiepen vindt in zijn partner een hele wereld. En wat tenslotte de beschavingswaarde van het huwelijk betreft: het elkaar leren begrijpen, het rekening houden met elkaar, het samen delen van lief en leed, en de oprechte poging tot volledige wederzijdse loyauteit vormen met elkaar zonder twijfel een karakterveredelende levensstijl.’

Deze reactie – toch tamelijk opvallend voor een schrijfster die er juist door de kritiek op werd aangesproken, in haar werk de seksualiteit zo’n overwegende rol te laten spelen – werd Blaman ingegeven door zowel persoonlijke als literaire motieven. In haar privé-leven had zich rond die tijd een verandering voltrokken. Na het echec van haar verhouding met Alie Bosch had ze zich aan het eind van 1948 in een wild avontuur gestort met de schrijfster Marie-Louise Doudart de la Grée. Eind 1950 was het Anna duidelijk geworden dat dit ‘sensuele experiment’, zoals ze het wel omschreef, niets voor haar was. Eigenlijk wilde ze vooral vastigheid in haar leven. Op het literaire vlak had Blaman zich diep gekwetst gevoeld door de kritiek op haar werk, met name op Eenzaam Avontuur. Het verwijt dat zij onbeschaamd de laagste gevoelens van de mens uitbeeldde, had haar pijnlijk getroffen. Zij zag daar – terecht – een miskenning in van de filosofische achtergrond van haar werk, het existentialisme.

Het was Joke Kool-Smit die, pas in 1964, als eerste wees op het verband tussen Blamans morele opvattingen en het existentialisme. Zij meende dat Blaman zich vooral door Camus sterk had laten beïnvloeden, vooral in zijn opvatting ‘één te zijn met de slachtoffers’. Blamans centrale thema zou dat van de ruggengraat, de houding, zijn. ‘Zij is op dezelfde manier gevoelig voor de onveiligheid die het leven samen met anderen inhoudt. “L’enfer c’est les autres” is een zin die Anna Blaman had kunnen schrijven als zij ooit de behoefte had gehad expliciet te zijn,’ aldus Joke Kool-Smit, in een verwijzing naar Sartres beroemde uitspraak uit zijn toneelstuk Huis Clos.5 Latere critici menen dat Blaman vooral onder de indruk is geweest van de nadruk die in het existentialisme gelegd werd op ‘het menselijk tekort’ (la condition humaine): de onmogelijkheid van de ene mens om de ander werkelijk te raken.6 Ongetwijfeld is eenzaamheid een van de centrale thema’s in het werk van Anna Blaman.

Pas nu – in onze dagen – is goed vast te stellen hoe opmerkelijk ‘verlicht’ Blaman in haar mening over De Beauvoir en het feminisme is geweest. We zagen al hoezeer het vraagstuk van het menselijk bestaan, in het bijzonder dat van de vrouw, haar heeft beziggehouden. Het existentialisme leek antwoord te geven op haar vragen. Toch bleef Anna Blaman ten diepste wezen ingebed in het Hollands moralisme. Haar opmerking over het huwelijk toont nog eens dat Blaman een diep-morele schrijfster was, zij het niet volgens de katholieke moraal waarin zij was opgevoed (De tweede sexe werd nog in 1956 op de rooms-katholieke index van verboden boeken

geplaatst) en evenmin volgens de moraal zoals die door een groot deel van de bevolking op dat moment aangehangen werd. Haar opvatting van het huwelijk als een kameraadschap van twee gelijkgestemde zielen vormt veeleer een voorafschaduwing van latere algemene meningen daarover.

En wat Blamans kritiek op De Beauvoirs ‘vrijheid blijheid’-opvattingen betreft, heeft de geschiedenis een verrassende wending genomen. Begin jaren negentig werden brieven en dagboeken van Simone de Beauvoir gepubliceerd, alsmede een aantal nieuwe biografieën, waaronder die van Deirdre Bair. Haarscherp komt daarin uit dat De Beauvoir haar leven als ‘een mooi verhaal’ heeft geconstrueerd, waarvan de realiteit meestal niet in overeenstemming was met de ‘de schone schijn’ die naar buiten werd getoond. Zo heeft De Beauvoir er alles aan gedaan om de illusie in stand te houden dat Sartre en zij samen een volmaakt leven hadden, waarin de ‘amour nécessaire’ tussen hen beiden veel belangrijker was dan de ‘amours contingentes’ die zij zich permitteerden met derden. Uit de recente publicaties komt echter het beeld naar voren van een conventionele relatie, waarin Sartre met de ene na de andere vrouw het bed induikt en De Beauvoir alles maar moet zien te redderen en te regelen. Vaak is zij jaloers als Sartre behalve met mooie ook een enkele maal met slimme vrouwen vrijt. De Beauvoir bekende haar biografe dat zij haar eerste orgasme pas aan het eind van de jaren veertig, met haar Amerikaanse minnaar Nelson Algren, had beleefd. En dat zij haar lesbische betrekkingen met Sartres vriendinnen (‘alleen hierboven, nooit daar beneden’) voornamelijk onderhouden had om hem te plezieren.7 De geschiedenis heeft Blaman uiteindelijk gelijkgegeven ‘dat alleen moreel zeer hoogstaande mensen een dergelijke vrijheid zouden kunnen dragen’.

 

De naam Simone de Beauvoir duikt ook op in een – tot nu toe ongepubliceerd gebleven – briefwisseling van Anna Blaman met een familie in Voorburg. In de biografieën van Anna Blaman wordt gesuggereerd dat zij haar hele leven bij haar moeder in de De Vliegerstraat 50a in Rotterdam heeft gewoond. Haar nogal pessimistische kijk op de morsige jaren veertig en vijftig in Nederland lijkt dan in overeenstemming met de foto’s die we van haar kennen: Blaman zittend achter haar bureau in het hoge achtervertrek, waar zij uitsluitend op de tuin keek en niets hoefde te merken van wat zich op straat afspeelde. Hoewel haar moeder haar ‘geaardheid’ wel accepteerde, zit er ook iets verstikkends in het nauwe samenleven van de moeder, Anna en haar zus Corrie met haar man Jan Lührs.

Toch heeft zij ook wel ergens anders gewoond. Tijdens de bezetting – wanneer precies is niet bekend – verbleef Anna enkele jaren als huurster bij de familie Klomp, aan de Laan van Heldenburg 30 te Voorburg, met wie zij nog jaren daarna, zij het sporadisch, in contact bleef. Ze schreef brieven aan hen8 en kwam af en toe langs. Hoe Anna de familie Klomp heeft leren kennen, is niet duidelijk. Het meest waarschijnlijk is dat zij elkaar hebben ontmoet op een bijeenkomst van het Humanistisch Verbond, waarvan zij enthousiaste leden waren. Volgens de overleve-

ring verbleef Anna bij de familie Klomp in de periode dat zij bezig was haar akte mo-b Frans aan de Haagse School voor Taal- en Letterkunde te halen. Daarmee kon ze zich enig inkomen met lesgeven en vertalen verwerven. Anna studeerde tussen oktober 1940 en december 1943 voor deze akte en slaagde, na problemen tussen de bezetter en de examencommissie over de instelling van de Kultuurkamer, uiteindelijk in 1945 voor het examen. Vermoedelijk waren de vermoeienissen van de reis Rotterdam-Den Haag en terug in oorlogstijd de aanleiding om een pied-à-terre dichterbij te zoeken. Misschien kende Anna Pieter Klomp ook wel uit de – nog altijd bestaande – forenzenvereniging van de trein tussen Voorburg en Rotterdam v.v. In huize Klomp was iedereen welkom. Ook gedurende de oorlogsjaren was het er overvol – onderduikers, familie, vrienden, ja zelfs een ongehuwde moeder die in nooddruftige staat bij een bushalte was aangetroffen -, iedereen kon er in geval van nood een onderkomen vinden.

Pieter en Emmy Klomp waren mede-eigenaar van de drukkerij Klomp & Bosman in Rotterdam, die sinds de jaren dertig met wisselend succes draaiende werd gehouden. Pieter Klomp maakte zich geliefd bij enkele ongetwijfeld armlastige schrijvers – behalve de brieven van Anna bevindt zich bij voorbeeld ook een brief van Harriët Freezer in de collectie – door hen fraai gedrukt briefpapier met enveloppen te bezorgen tegen een geringe (of meestal zelfs geen) vergoeding.

De eerste brief van Anna Blaman aan de familie Klomp dateert van 9 maart 1953. In groene inkt bedankt Anna voor het nieuwe postpapier en voor enkele boeken en een kalender die ze had ontvangen:

Het allermeest hebben me uw opdrachten in de beide boeken goed gedaan. Die moest ik telkens weer lezen omdat er zo’n grote warme waardering uit spreekt, en die vormt meer dan een tegenwicht voor de teleurstellende reacties die ik natuurlijk ook beleef. Simone de Beauvoir schrijft in haar boek: de eerlijke en moedige schrijver mishaagt. En ik zou er aan willen toevoegen: zoals elk mens die eerlijk en moedig is en probeert te blijven mishaagt. Maar U weet natuurlijk, juist de depreciatie van hele categorieën mensen bewijst vaak dat je ’t bij het rechte eind hebt. En Uw appreciatie heeft me een gelukkig week-end bezorgd. Tot het schrijven van een artikeltje om die misverstanden in die critiek te weerleggen kwam ik nog niet. Daaraan kom ik pas dinsdag toe. Vandaag bereid ik een lezing over literatuur voor voor vanavond in Amsterdam (voor de Amsterdamse vrouwenvereniging).

Met de ‘misverstanden’ doelde Blaman op het eerder genoemde verslag van haar lezing uit het Haagsch Dagblad. In een volgende brief, van 22 maart 1953, stuurde Anna een knipseltje mee van haar ingezonden reactie in het Haagsch Dagblad. Voorts merkte zij in die brief op:

Over die andere kwestie (voor of tegen abortus) ben ik maar niet begonnen: het stuk zou te lang geworden zijn als ik moreel had moeten verantwoorden dat ik ervoor ben zonder dat ik daarmee bedoel dat ik zou wensen dat iedereen ‘z’n gang maar kan gaan’.

Deze opmerking over abortus kwam niet uit de lucht vallen. Juist in maart 1953 was de discussie over abortus opnieuw hevig opgelaaid. ‘Het bevolkingsvraagstuk’ was een van de ‘kwesties’ die in het begin van de jaren vijftig tot grote politieke verdeeldheid leidden. Geboortebeperking werd door de progressieven gezien als het middel bij uitstek om de gevreesde bevolkingsgroei tegen te gaan, maar de meeste kerken (met uitzondering van de Nederlandse Hervormde, die in 1952 voorzichtig ‘om’ ging) wezen anticonceptie resoluut af. Abortus werd door hen op één lijn gesteld met anticonceptie. In een geruchtmakende zaak werd op 26 maart 1953 de voorzitter van de nvsh, de arts W.F. Storm, door de Amsterdamse rechtbank veroordeeld tot een half jaar gevangenisstraf wegens het uitvoeren van een abortus. Deze affaire, die nog pikanter werd doordat uitgerekend Storm zich het sterkst verzet had tegen bemoeienis van de nvsh met de abortusproblematiek, had de hele discussie hevig doen oplaaien.9

Anna Blamans standpunt week ongetwijfeld af van de mening van de overgrote meerderheid van de Nederlandse bevolking, die abortus nog steeds afwees. Maar het kwam overeen met wat progressieve nvsh-leden als Van Emde Boas vonden, namelijk dat de feitelijke abortuspraktijken zo afschuwelijk waren dat abortus maar het beste gelegaliseerd kon worden, onder gelijktijdige uitbreiding van de mogelijkheden tot anticonceptie. Zo zou het uiteindelijk ook gebeuren, zij het pas na vijfentwintig jaar. Moderne gezins- en huwelijksproblemen waren bij het echtpaar Klomp een niet ongewoon gespreksonderwerp. Beiden hadden de – sociaaldemocratische en humanistische – overtuiging dat de zeer grote gezinnen, waaruit zij zelf nog afkomstig waren, geen goede zaak vormden en dat hiertegen iets gedaan kon en moest worden.

In de jaren die volgden, bleef de correspondentie van Anna’s kant beperkt tot het zenden van een nieuwjaarsgroet, al dan niet in antwoord op een relatiegeschenk van de drukkerij. Daarbij liet ze niet na de zegeningen van haar fraaie postpapier te bezingen (‘het geeft me cachet!’]. In januari 1955 schreef zij een nieuwjaarsgedicht voor de familie Klomp, als dank op het kerstgeschenk – een boekje met citaten – dat ze van hen had ontvangen. Een jaar later schreef zij:

Ikzelf heb een 1955 vol pech achter de rug. In maart van dat jaar kreeg ik plotseling hartthrombose en een infarct (drie maanden liggen, daarna heel voorzichtigjes aan, en nu werk ik voorlopig nog op halve kracht). Dat was allemaal erg moeilijk, maar nu leef ik wel weer prettig; ik bedoel, ik ben blij dat ik er nog ben en ik heb nu wel geleerd me aan te passen aan een rustiger tempo van leven.

In 1957 stuurde Anna zelf een geschenk, bedoeld voor de kleinkinderen van de familie Klomp: een kinderboekje dat haar zuster Corrie Lührs zojuist had gepubliceerd onder haar meisjesnaam Corrie Vrugt (‘dat bewijst dat het schrijven wel een beetje in de familie zit’). Het ging vergezeld van een verzoek om nieuw briefpapier: ‘Als ik nu beloof dat ik jullie altijd op de hoogte zal houden van onze litteraire producten, zou het dan nog een keer kunnen dat ik zulk mooi imponerend briefpapier krijg? Ik hoop het.’ Over zichzelf meldt Anna ‘wel tevreden’ te zijn:

Langzaam maar zeker kan ik er weer beter tegenop – Wel moet ik nog erg verstandig leven (niet teveel werk, niet naar buiten met dit genre weer, de dagen in tweeën kappen, dus ’s middags rusten), maar nu heb ik dan ook al veel minder last dan een jaar geleden.

Daarnaast waren er af en toe bezoekjes – men trof elkaar op bijeenkomsten van het Humanistisch Verbond. Soms, wanneer het weer en haar gezondheid het toelieten, reed ze langs voor een ‘kletsmiddag’ of een gezamenlijk autoritje. Begin 1959 ging Anna het echtpaar Klomp tutoyeren. Van Corrie stuurde zij nog twee kinderboeken, uit 1957 en 1960. Van eigen hand schonk zij de bundel Overdag en andere verhalen. Het was vooral Emmy Klomp die de ontvangen boeken van Anna las. Van Pieter

Klomp kwam ooit de verzuchting: ‘Anna, ik vind je een best en aardig mens, maar verwacht niet dat ik je boeken lees, want ik duik niet uit mijn vrije wil een open riool in!’

De laatste brief dateert van 27 februari 1960. Anna Blaman overleed op 13 juli 1960.

 

Met dank aan Marjorie de Grooth en in herinnering aan Emmy de Grooth-Klomp.

Marco Entrop en Maurits Verhoeff+
Een vechttijdschrift, of de absolute nul Over Het Woord (1925-1926) van Jan Demets

Op 6 augustus 1946 gaf het krijgsauditoraat te Brussel het bevel tot aanhouding van de Vlaamse journalist, tekstschrijver en literair criticus Jan Demets, wegens verregaande collaboratie. Demets werd ervan beschuldigd in eigen land ‘met een kwaad opzet ’s vijands politiek of plannen in de hand te hebben gewerkt’, zowel binnen als buiten de grenzen ‘wetens ’s vijands politiek of oogmerken te hebben gediend’ en ‘de wapens opgenomen te hebben tegen België’.1 De door justitie verzamelde feiten logen er niet om; zowat iedere activiteit die Demets tussen 1940 en 1945 had ondernomen, was dienstbaar geweest aan de verwezenlijking van de ‘Nieuwe Orde’. Bruine sympathieën koesterde Demets al langer, sinds het einde van de jaren dertig, toen hij zich encanailleerde met lieden van de nsnap, de Nationaal-Socialistische Nederlandsche Arbeiderspartij. De kiemen van het kwaad waren dus in Nederland gelegd, evenals die van zijn schrijverschap.

Het literair elan van Demets heeft maar kort geflakkerd. Al zijn letterkundige publicaties kwamen uit rond 1925: twee bundels en vier afleveringen van een tijdschrift. Als Bob de Mets bracht hij in 1924 een veertigtal erotisch getinte verzen bijeen onder de titel Asjalt.2 Twee jaar na dit debuut volgde nog 1926, een bundeltje met voornamelijk toneelwerk, bibliofiel uitgegeven en ondertekend met de auteursnaam Jean Demets.3 De waarde van deze bundels gaat nauwelijks uit boven die van literair-historische curiosa, in tegenstelling tot het tijdschrift waaraan Demets leiding heeft gegeven. In augustus 1925 verscheen in Den Haag het eerste nummer van Het Woord, een avant-gardetijdschrift dat Demets maandelijks wilde uitbrengen. Nummer twee kwam pas een jaar later uit, nu als ‘twee-maandelijksch kunsttijdschrift’. Na het vierde nummer werd de uitgave gestaakt.

Het Woord was het eerste Noord-Nederlandse tijdschrift waarin E. du Perron literair werk gepubliceerd kreeg. Ook maakte Du Perron via het tijdschrift van Demets het overlijden wereldkundig van Duco Perkens, tot 1926 zijn literair alter ego, nadat hij had besloten voortaan onder eigen naam te publiceren. Het heeft Het Woord een vermelding in de Du Perron-literatuur opgeleverd.

Behalve van Du Perron verschenen in Het Woord bijdragen van CA. Willink, Rein Blijstra en Constant van Wessem, maar ook van buitenlandse avant-gardisten als Herwarth Walden, Lothar Schreyer en Lioubomir Mitzitch. Aan deze internationale oriëntering van het tijdschrift droegen verder enkele beeldende kunstenaars bij, onder wie de Duitse dadaïste Hannah Höch, De Stijl-kunstenaar Vilmos Huszár en zijn Hongaarse landgenoot Lajos von Ebneth, naast de Groningers H.N. Werkman en Wobbe Alkema.

Is Het Woord bij Du Perron nog een voetnoot, in de literatuur daarbuiten zijn verwijzingen naar het blad uiterst zeldzaam. In overzichten van Nederlandse avant-gardetijdschriften uit de jaren twintig ontbreekt het meestal. Daar komt nog bij dat Het Woord zo goed als onvindbaar is geworden.

In openbare collecties in Nederland is het slechts op twee plaatsen aanwezig, bovendien incompleet.4 Het Woord is thans een vergeten tijdschrift. Maar ook de dichters die enige maanden na de bevrijding hún tijdschrift Het Woord oprichtten, wisten niets af van het bestaan van een vooroorlogse naamgenoot uit Den Haag.5 Toen al was Het Woord een obscuur blaadje van een, naar in 1945 bleek, obscurante redacteur.

Asfalt

Evenals zijn tijdschrift is Demets inmiddels in de literatuurgeschiedenis zoekgeraakt. Toen Gerrit Komrij in de jongste editie van zijn poëziebloemlezing een gedicht uit Asfalt afdrukte, was de vindplaats ervan het enige wat hij met zekerheid kon vaststellen. Het geboorte- en sterfjaar van de dichter wist hij niet, noch dat Bob de Mets niet zijn werkelijke naam was. Binnen de chronologie van zijn bloemlezing plaatste Komrij hem op goed geluk tussen de in 1882 geboren dichters, bij Willem Elsschot en H.N. Werkman en één jaar voor Theo van Doesburg.6

Jan Leonard Christiaan Demets, die onder vrienden Bob werd genoemd, werd op 2 juli 1895 geboren in Sint-Huibrechts-Lille, een dorpje in Belgisch Limburg. Op grond van zijn geboortejaar had Demets dus bij Komrij eigenlijk tussen Nijhoff en Van Ostaijen moeten staan.

Eind 1914, kort na de val van Antwerpen, week Demets uit naar Nederland, uit vrees voor vervolging wegens politiek activisme. Een klein jaar verbleef hij in Eindhoven.7 Daarna liet hij een spoor van adressen na in Amsterdam, Rotterdam en Den

Haag. Even rusteloos bewoog Demets zich in het maatschappelijk leven. Hij was afwisselend boekhouder, journalist, handelscorrespondent, reclamereiziger en directeur van een reclamebureau. Maar zijn werkelijke ambities gingen uit naar de literatuur. De uitgave van Asfalt moest Demets zelf financieren.

Een eigen tijdschrift

Toen Demets met Het Woord begon, stond hij er nog alleen voor. Het eerste nummer verscheen grotendeels op zijn kosten. Op de titelpagina wordt nog ene Jan de Vries opgevoerd, niet als redacteur van het tijdschrift – dat was Bob de Mets -, maar als beheerder. Het lijkt aannemelijk dat De Vries er eveneens geld in heeft gestoken.8 Hoe hoog de oplage van Het Woord (ook later) was, is niet bekend.

De eerste aflevering resulteerde in een eenmanstijdschrift met een brede literaire inslag. Op een litho van de onbekende kunstenaar Walter na, bevatte zij uitsluitend teksten van Demets: een groteske, een tweetal gedichten, waarvan er een door hem uit Asfalt was overgeheveld, een prozafragment, een handvol kritische gedachten en formuleringen, een boekbespreking en enkele typografische experimenten.

Bij het in elkaar zetten van Het Woord moeten Demets de eerste nummers van Merz voor ogen hebben gestaan, het dadaïstische tijdschrift dat Kurt Schwitters vanaf 1923 uitgaf. In zijn vormgeving lijkt het er in ieder geval bijzonder veel op. Het heeft dezelfde afmetingen, eveneens een omvang van zestien pagina’s en een typografisch omslag. De geest van Schwitters bezielde nagenoeg het complete nummer. Niet alleen kwam het motto dat Demets zijn blad meegaf (‘Alles was ein Künstler spuckt ist Kunst’) van Schwitters, ook voor zijn creatieve bijdragen, in het bijzonder die waarin hij experimenteerde met typografie, keek Demets de kunst af van de Merz-Künstler, soms door hem bijna letterlijk te imiteren. Maar er zijn meer invloeden te herkennen.

Zoals alle vernieuwingsgezinden van zijn tijd keerde Demets zich tegen de traditie. Deze geesteshouding werd binnen de Nederlandse avant-garde het nadrukkelijkst voorgestaan door Theo van Doesburg en zijn alter ego I.K. Bonset; eerst in De Stijl en later eveneens in Mécano, waarvan in 1923 voor het laatst een nummer was verschenen. Ook deze tijdschriften moeten tot de lectuur van Demets hebben behoord, gezien zijn filippica in Het Woord tegen de traditie en de belichamers ervan. Het is alsof Bonset aan het woord is, wanneer Demets schrijft dat de Nederlandse dichters en romanciers – ‘onze allerindividueelste artiesten, die trots nieuwe leuzen zoo erbarmelijk allerindividueelst bleven’ – in hun werk niet veel verder komen ‘dan onze koetjes, onze wolkjes, en onze zieltjes’. Hun romans peuteren aan kleine conflictjes. ‘En onze poëzie herkauwt. En een enkele frissche gedachte wordt bedolven onder schoone woorden, zoo dat je ze niet vindt. […]. Een weerklank van den geest van dezen tijd is er niet in – en is er niet in te praten.’

In de constatering van Demets dat het woord ontaard is in ‘volmaakt onbenul-

lige inhoud in het “Schoone” kleed van kunst-ige taal’ en zijn ware betekenis heeft verloren, klinkt de echo door van het literaire manifest van De Stijl, van april 1920. Hierin stelde Van Doesburg onder meer dat de ‘hedendaagsche literatuur’ met haar ‘asthmatische en sentimenteele ik- en zij-poesie’ het woord ‘dood’ en ‘machteloos’ had gemaakt en de ‘beteekenis van het woord gedood’. Evenals Van Doesburg pleitte Demets voor een rationelere omgang met het taalgebruik en tegen breedsprakigheid: ‘Alle epiek is te reduceeren tot een aforisme; alle lyriek tot een schreeuw (zucht – lach), alle dramatiek is handeling. – Het overige is overbodig. […] We zullen nog moeten leeren, aan de laatste scène van het laatste bedrijf genoeg te hebben. Synthese. Misschien langs den weg van gecondenseerde analyse. Jammer voor de auteurs die zoo mooi schrijven en de knappe acteurs die zoo mooi praten.’

Met het eerste nummer van Het Woord leunde Demets dus zwaar op Schwitters en Van Doesburg. Maar hij miste de humor en het esprit van de eerste en de zeggingskracht van de tweede – en het talent van beiden – om van Het Woord een oorspronkelijk tijdschrift te maken. Het nummer bezat dan ook een zeer hybride karakter. Dadaïsme, expressionisme, futurisme, constructivisme – Het Woord had van alles wat. Demets tilde kennelijk niet al te zwaar aan het onderscheid der geesten. Alle stromingen gaven immers blijk van dezelfde mentaliteit, die gericht was op ‘het nieuwe’ en de traditie afwees.

Leek het eerste nummer nog ideologisch onvast, in het tweede nummer koos Het Woord – zowel in de keuze van de teksten en reproducties als in de vormgeving – voor een constructivistische benadering. Model stond deze keer het Antwerpse avant-gardetijdschrift De Driehoek, waarmee Demets in de zomer van 1925 kennis had gemaakt.9

De driehoek

Onder redactie van de Vlaamse constructivist Jozef Peeters en E. du Perron was in april 1925 het eerste nummer verschenen van De Driehoek. Het constructivistische ‘maandschrift’ wilde de opvolger zijn van het eerder dat jaar opgeheven tijdschrift Het Overzicht, dat Michel Seuphor en Peeters sinds 1922 samen hadden uitgegeven.

Uit de overgeleverde kasboeken van De Driehoek en de gelijknamige uitgeverij blijkt dat Demets tussen juli en september 1925 verschillende uitgaven en nummers van De Driehoek ter bespreking aangeboden heeft gekregen.10 Ongetwijfeld zal een exemplaar van zijn eigen tijdschriftje op de burelen van De Driehoek zijn beland. Wellicht zijn er ooit afspraken gemaakt over een onderlinge ruil van beide bladen, of over wederzijdse medewerking. Demets heeft althans één keer in De Driehoek gepubliceerd.11

Maar de administratie van De Driehoek levert meer informatie op. Achter de datum 11 september 1925 is de naam Jack Krul genoteerd. Hem werd op die dag één exemplaar van het vierde nummer toegezonden. Deze Haagse boekhandelaar zou het jaar daarop nauw betrokken zijn bij de revitalisatie van Het Woord.

Privé-omstandigheden waren er de oorzaak van geweest dat het tweede nummer van Het Woord tamelijk lang op zich liet wachten. Op 17 januari 1926 schreef Demets aan Du Perron: ‘De zaak is dat in September jl. een reeks onaangename particuliere geschiedenissen mij op het lijf zijn gevallen – een nasleep van finantiëele misères achterlatend, zoodat toen ook al mijn plannen tot nader order opgedoekt zijn.’12 Maar dat uitstel geen afstel betekende, werd duidelijk in de maanden die op deze brief volgden. In het voorjaar van 1926, nadat Demets had kennisgemaakt met Krul, bleek het door gezamenlijke inspanning mogelijk Het Woord voort te zetten.

Net als Demets was Jack Krul een journalist met literaire ambities.13 In januari 1925 opende hij aan de Gedempte Gracht 20 in Den Haag een boekhandel, ‘Pandora’, annex uitgeverijtje. Na een eerste blijk van hun samenwerking – in mei 1926 verscheen onder het impressum ‘Jack Krul – uitgever’ Demets’ bundel 1926 – gingen zij op zoek naar medewerkers voor Het Woord. Demets en Krul zochten die vooral in de gelederen van De Driehoek.

Direct na het verschijnen van het eerste nummer van Het Woord had Demets al geprobeerd kunstenaars uit de kring rond Jozef Peeters voor medewerking aan zijn blad te interesseren: Peeters zelf, Du Perron, maar ook Carel Willink.14

Willink is een belangrijke intermediair geweest voor de buitenlandse contacten. Via hem loodste Demets zowel de Servische dichter en schrijver Lioubomir Mitzitch Het Woord binnen als de Duitse schilder en dichter Herbert Behrens-Hangeler, een studievriend van Willink. Met hen had Willink tijdens zijn verblijf in Berlijn, van 1920 tot 1924, kennisgemaakt. Behrens-Hangeler en Willink waren als medewerker verbonden geweest aan Het Overzicht. Mitzitch leidde in de jaren twintig het internationale kunsttijdschrift Zenit, dat betrekkingen onderhield met vertegenwoordigers van de avant-garde in de Lage Landen – Van Doesburg, Werkman, Peeters en Seuphor.15 Van de relatie die bestond tussen Willink en Peeters met de Berlijnse kunsthandelaar en uitgever Herwarth Walden – zijn tijdschrift Der Sturm

wijdde in 1924 een nummer aan de Vlaamse avant-garde -, heeft Demets ook kunnen profiteren. Walden zegde zijn medewerking toe, nadat hij het eerste nummer van Het Woord had ontvangen.

Ook Krul bemoeide zich met de werving van nieuwe medewerkers. Hij zond Peeters een exemplaar van 1926, een paar weken later gevolgd door een brief waarin hij om de adressen vroeg van geestverwante dichters en kunstenaars.16 Krul en Demets wilden van Het Woord kennelijk een Haagse dependance van de Antwerpse avant-garde maken. Uiteindelijk kwam het neer op een overname van de inboedel, zij het dat slechts enkelen uit het medewerkersbestand van De Driehoek in Het Woord hebben gepubliceerd: Du Perron, Willink, Frederik Chasalle (pseudoniem van Constant van Wessem), Rein Blijstra en Wobbe Alkema. Van de kunstenaars die Krul via Peeters probeerde te strikken, heeft niemand de kolommen van Het Woord gehaald.

Bij de dood van Duco Perkens

Demets had Du Perron er al in januari 1926 op voorbereid: ‘Mocht er binnen kort een wijziging in de verhoudingen komen, die mij zou toestaan, mijn uitgave door te zetten, dan zal ik natuurlijk onmiddellijk de Vlaamsche vrienden daarvan in kennis stellen.’17 Vijf maanden later was het eindelijk zover. Op 15 juni 1926 schreef Demets aan Peeters: ‘Inmiddels is de toestand zoo, dat ik van Juli af weer als tweemaandelijksch tijdschrift “Het Woord” uitgeef.

En U nu weer om medewerking kan verzoeken. […]. Ook hoor ik gaarne iets van de anderen. Zou ik iets van v. Ostayen kunnen hebben?’ Maar Van Ostaijen had zich, na een artistiek meningsverschil met Peeters, nog vóór het verschijnen van het eerste nummer van De Driehoek als medewerker teruggetrokken. Evenmin leek Demets te weten dat De Driehoek inmiddels zelfs was opgeheven, getuige zijn verzoek aan Peeters het blad als meewerkend tijdschrift in de kop van Het Woord te vermelden.18

Vanaf juli 1926 volgden, in een tweemaandelijkse frequentie, drie afleveringen van Het Woord. Krul en Demets hadden zich wel heel erg door De Driehoek laten inspireren: het herrezen tijdschrift verscheen in nagenoeg hetzelfde formaat en omvang – vier pagina’s -, in een eendere driekolomsopmaak. Krul trad op als uitgever. De redactie was nu in handen van Demets samen met De Vries, die in het vierde nummer vervangen zou worden door Lajos von Ebneth.19

Van nu af aan probeerde Het Woord zich internationaal te profileren. Bijdragen verschenen voortaan in hun oorspronkelijke taal: in het Nederlands, Duits en Frans, en het blad leek zich te hebben verzekerd van een vast aantal buitenlandse medewerkers: Herwarth Walden (Berlijn), Lioubomir Mitzitch (Belgrado) en E. du Perron (Brussel). Alledrie waren gelijk in het tweede nummer present, zij het met werk dat reeds eerder en elders was gepubliceerd. Mitzitch volstond met het sturen

van een nummer van Zenit en een exemplaar van zijn bundel Avion sans appareil, waaruit Demets een gedicht opnam. Ook Walden liet de keuze over aan Demets, door simpelweg enkele afleveringen van Der Sturm af te staan. Van Du Perron was een gedicht uit Het boozige boekje overgenomen plus een bijdrage uit Bij gebrek aan ernst, onder de naam Duco Perkens. Bij deze publicatie liet Du Perron de in een rouwrand vervatte mededeling afdrukken dat ‘zijn’ auteur Duco Perkens in januari 1926 was overleden.20

Behrens-Hangeler droeg twee gedichten bij en Willink een prozastukje. Met deze oogst moest de redactie het doen; de resterende kolommen nam Demets voor zijn rekening. Bij de volgende nummers was het niet anders. Demets bleef de meest productieve auteur, ook nadat er een paar nieuwe medewerkers waren bijgekomen – en Willink en Mitzitch het na nummer twee lieten afweten.

Het contact met Der Sturm liep door, met artikelen van Walden en de toneelschrijver-dichter Lothar Schreyer. Als nieuwe medewerkers meldden zich Rein Blijstra en Constant van Wessem, twee auteurs uit de gelederen van De Driehoek die waarschijnlijk door Du Perron waren ingebracht. Vanaf het derde nummer verschenen er ook gedichten van Krul en Von Ebneth in Het Woord.

Du Perron bleef medewerker, al ging dat niet van harte. Op 14 augustus 1926 schreef hij aan Willink: ‘De heer Demets leest mij een beetje de les omdat ik niet trouw genoeg medewerk. Uw naam heb ik in den kop van mijn blad gezet, schrijft hij, en dat verplicht U eigenlijk tot iets!’ En twaalf dagen later: ‘Ik heb Demets tenslotte maar mijn moordenaarshistorie, het eenige wat ik bezat! gezonden; maar wat doet de man ermee, het ding vergt minstens 18 kolom! Zou hij het gaan splitsen? in dat geval hoop ik voor 8 maanden, van drang tot productief-zijn verschoond te blijven.’21 Du Perron was zelfs definitief van zijn verplichtingen ontheven. Inderdaad zag Demets zich gedwongen Du Perrons omvangrijke ‘moordenaarshistorie’ ‘Zo leeg een bestaan’ in delen af te drukken, al zou hij daarmee niet verder komen dan de eerste drie hoofdstukken.22

Kunst is scheppen

De sector beeldende kunst kreeg in elk volgend nummer meer ruimte. De linosnijkunst, sterk vertegenwoordigd in De Driehoek, ging ook in Het Woord een prominente plaats innemen. Was de linogravure van Jan de Vries, in nummer twee, nog zuiver expressionistisch, in datzelfde nummer was de abstractgeometrische stijl waarin veel Driehoek-kunstenaars werkten, al te herkennen in een lino van A. Gonzales della Pastore. Later kwam daar nog soortgelijk werk bij van Henny P. Faber. Beide kunstenaars waren door Demets en Krul gerekruteerd uit eigen Haagse kring.23

Het constructivistische karakter van het tijdschrift werd vooral bepaald door de kunstenaars ‘van buitenaf’. Wobbe Alkema en Hendrik Werkman leverden aan Het Woord allebei een niet eerder gepubliceerde bijdrage. Maar het is Lajos von Ebneth geweest die zijn stempel heeft gedrukt op de kunst in het blad; eerst als ‘gewoon’ medewerker en in nummer vier als beeldredacteur. Naast het ‘Haagse’ constructivisme van Gonzales della Pastore en Faber en het ‘Groningse’ van Alkema en Werkman kwam dat van Von Ebneth te staan. Zijn ‘Kompositionen’ in Het Woord vertonen een invloed van De Stijl, maar hebben concreter verwantschap met de suprematistische composities (de Prounen) van El Lissitzky. Het vierde nummer was ook meteen het meest beeldrijke en in kunstzinnig opzicht het meest gevarieerde: met Faber, Werkman, Von Ebneth, Vilmos Huszár en Hannah Höch, de enige vrouw die aan Het Woord heeft meegewerkt.

De ondertitel ‘twee-maandelijksch kunsttijdschrift’, die Het Woord met ingang 13 van nummer twee voerde, betekende allerminst dat het blad zich primair op de plastische kunsten was gaan richten. De redactie wenste de tweedeling beeldende kunst en literatuur niet te maken, omdat beide, weliswaar elk met hun eigen middelen, een en hetzelfde doel nastreefden: het scheppen van een nieuwe realiteit. ‘Kunst is niet: copiëeren. Kunst is scheppen. Dit is eigenlijk het heele program van dit tijdschrift.’

De kunsttheoretische uitwerking hiervan nam Von Ebneth in het vierde nummer (november 1926) voor zijn rekening. In zijn opstel ‘Doel der ismen’ noemt hij het dadaïsme de voltrekker van een kunstrevolutie. ‘Dada toont ons voor de eerste maal het wassende, nieuwe streven der nieuwe wereld, ontdekt nieuwe kracht, wekt nieuwe aktie.’ De taak van de kunstenaar is vorm te geven aan de nieuwe tijd, uitdrukking te geven aan het nieuwe levensgevoel dat door de razendsnelle technische ontwikkelingen wordt verhevigd. Niet langer is kunst ‘romantische gevoelsherhaling, evenmin copie of spiegelbeeld, doch de consequentie van den geest’. Von Ebneth predikt de autonomie van de kunst. Zij dient een nieuwe realiteit te scheppen, louter met behulp van de eigen middelen. Het kubisme, futurisme, suprematisme, neo-plasticisme, kortom: alle nieuwe kunststromingen streven ernaar een directe verbinding met het leven te realiseren. Slechts het constructivisme blijkt in staat te zijn deze idee te vervolmaken. ‘Kunst is scheppen van organisch leven. Leven kan slechts het leven zelf scheppen. Dáár hebben de kunst-ismen hun doel bereikt, daar waar zij hun wezen ontvingen.’

Met zijn theorie over de woordkunst, geformuleerd onder de titel ‘Wegen der litteratuur’, sloot Demets in datzelfde nummer aan bij de gedachtegang van Von Ebneth. Literatuur is het resultaat van een scheppingsproces door middel van ‘het woord’. Demets wilde echter de betekenis van ‘het woord’ niet opgeven. Hij zag weinig heil in een ver doorgevoerde toepassing van de klank en het beeld van het woord: ‘Consequente letterkunst wordt […] typografie; consequente klankkunst muziek.’ Met deze constatering nam Demets afstand van I.K. Bonset, wiens volledig abstracte ‘Letterklankbeelden’ uit De Stijl van juli 1921 hem te ver gingen. Demets aanvaardde het woord als middel, ‘inclusief zijn inhaerente associaties, zijn klank en zijn rythme’. Zijn ‘oplossing’ is constructivistisch. Hij wilde het zoeken in woordconstructies van associaties, ‘zoodanig dat deze bewust tegen elkaar inwerken’, waardoor deze hun individuele realiteit wordt ontnomen en het geheel een nieuwe realiteit krijgt: ‘een kunst-realiteit’. Bij de totstandkoming van die nieuwe realiteit spelen de klank en het ritme van deze woordconstructies natuurlijk wel een essentiële rol. Dat Demets’ poëtica in Het Woord toen de norm was, blijkt wel uit de gedichten in dit vierde nummer: ze hebben geen ‘gewone’ titels meer, maar heten vrijwel allemaal ‘Kompositie’, net zoals de beeldende bijdragen van Huszár, Von Ebneth, Werkman en Faber in deze aflevering.

Was het geestelijke verwantschap, beïnvloeding of navolging? Er valt niet aan de

indruk te ontkomen dat Demets over de ‘wegen der litteratuur’ wel heel erg in de pas liep met Van Doesburg. In juni 1926 had immers de eerste aflevering van de zevende jaargang van De Stijl geopend met een korte beschouwing over literatuur door I.K. Bonset, waarmee het artikel van Demets van een half jaar later een frappante gelijkenis vertoonde.24 Niet alleen stemde de door hen gebruikte terminologie nagenoeg overeen, sterker: eigenlijk beweerden beiden hetzelfde. De ‘woord-beelder’, schrijft Bonset, heft ‘door een woordformatie […] het zinlooze der werkelijkheid op. hij gebruikt de taal zuiver scheppend. […]. het woord is hem materie’. En een alinea verder: ‘in de nieuwe woordkunst is geen enkel woord meer bruikbaar of dichterlijk verstaanbaar, indien het niet door zijn tegenbeeld begeleid wordt. deze veel-eenheid van tegenbeelden maakt het ons mogelijk aan den vulgairen zin der woorden te ontkomen en ons onmiddelijk, scheppend uit te drukken.’

Demets en Van Doesburg mochten in litteris dan parallelle inzichten hebben, van een toenadering tussen hen of hun tijdschriften is – voor zover bekend – nooit sprake geweest.25 Het is nog maar de vraag of Van Doesburg een gelijkgestemde naast Bonset had geduld, laat staan dat hij het blad van Demets als een medestander van De Stijl zou accepteren. Van Doesburg heeft zich nooit over Het Woord uitgelaten. Het tijdschrift van Demets was hem waarschijnlijk te marginaal en te zeer een uitgave in het kielzog van De Driehoek. Van het constructivisme van Het Overzicht en De Driehoek moest Van Doesburg al helemaal niks hebben. Dat bovendien een vroegere geestverwant als Huszár aan Het Woord meewerkte, zal hem ongetwijfeld ook niet hebben gezind. In Het Woord heeft Van Doesburg, anders dan met de Internationale Revue i10 van Arthur Lehning, nooit een serieuze concurrent of tegenstander gezien.

Vechttijdschrift

Van officiële zijde, de kunst- en literatuurkritiek, is er evenmin op Het Woord gereageerd. Als het tijdschrift al werd besproken, gebeurde dat vooral in de (lokale) dagbladpers. Journalisten wisten wel raad met uitingen van de avantgarde. Hun oordeel over Het Woord varieerde van ‘onleesbaar’, ‘niet origineel, niet geestig, niet ernstig’ tot ‘nonsens’, ‘perverse hypermoderne schrijverij’ en ‘oubakken’.

Du Perron kon zich in de geesteshouding van Het Woord wel vinden. In een van de zeldzame particuliere reacties op het tijdschrift die zijn overgeleverd, schreef hij in juli 1926 aan Willink: ‘Sympathiek van houding- “kunst-politisch” gezien! – niet altijd sympathiek van toon. Er is ook een Multatuliaansche ergernis in en behoefte om allerlei betweters hun betweterij voor te houden die ik mij niet goed verklaar. Nr. I. was lang niet zoo krijgshaftig. Maar […] de houding is, dunkt me, wel heilzaam.’26

Demets wílde ook een krijgshaftig tijdschrift, een strijdschrift in de voorhoede van de kunst. Misschien, schreef hij in de voorrede van het tweede nummer, blijkt ‘[…] dat dit tijdschrift een vecht-tijdschrift is. Misschien is het ook goed, dit nog eens te zeggen. “Men” herkent de waar altijd nog slechts aan het etiket. En de man, die zijn waar niet etiketteert, krijgt “ambtshalve” een etiket. Dat verkeerd is.’

Een ‘vecht-tijdschrift’ is Het Woord inderdaad geweest. Demets sleep zijn messen tegen de ‘dragers van de traditie’: de dagbladjournalisten die zijn tijdschrift belachelijk maakten, de ‘koop- en verzamelkaffers’ van kunst, ‘roman-arbeiders’ als Israël Querido en De Gids-redacteur H.T. Colenbrander, die zijn bundel 1926 tot ‘weeë krompraat’ had bestempeld. Maar Het Woord was ook in ander opzicht een vechttijdschrift: het vocht om het hoofd boven water te houden.

De absolute nul

Na het vierde nummer ging het definitief mis. Blijkens correspondentie met Werkman rekende zowel Demets als Krul nog op een nieuwe aflevering.27 Het blijft onduidelijk waarom die er niet is gekomen, Waren er artistieke meningsverschillen gerezen of was er gewoon geen geld meer?

Demets gaf echter niet op. In een (niet overgeleverde) brief aan Du Perron maakte Demets melding van nieuwe plannen voor Het Woord. Du Perron lichtte Willink hierover in op 13 maart 1927: ‘Hij schreef mij dat hij, voor een lezing, meen ik, gedwongen werd zijn inzichten in de Kunst (ja-a) te formuleeren (o, te forrrmuleeeren!) en dat hij bij die gelegenheid was geraakt tot de absolute nul. Bijgevolg heeft hij zijn boekenkast of de inhoud van dezelve, of de inhoud mèt dezelve, verpatst. In hoeverre deze geste een catastrophe voor het menschdom representeert laat ik aan jou over uit te maken. Goed; hij hééft dan de absolute nul gevonden, en wil niets meer te maken hebben met de konstruktivisten, en wil van Het Woord een litterair blaadje – uitsluitend litterair – maken, want… nu komt het! hij wil vooreerst wat op de door hem gevonden formules, schrijft hij, voortbouwen. Ik moet je bekennen dat die bouwerij op de absolute nul mij wat vermakelijk voorkomt, maar laat ons afwachten. Misschien… misschien… voordat wij het lijkje hebben gezien..’28 Du Perron kreeg gelijk. De nieuwe bladformule bleek een doodgeboren kindje. Tot leven zou Het Woord niet meer worden gewekt.

Het driemanschap van Het Woord – Demets, Krul en Von Ebneth – waaierde in 1927 uiteen. Von Ebneth vond een podium in i10, Krul begon een nieuw uitgeverijtje en Demets raakte tot de absolute nul. Eind 1930 maakte hij de balans op van zijn literaire productie. In de bundel Experimenten, een typoscript in drie exemplaren, bracht Demets ongepubliceerd literair werk samen met enkele bijdragen uit Het Woord en uit 1926. Eén doorslag ervan, met opdracht, ging naar Du Perron, die er verder niet op heeft gereageerd.29

Als letterkundige leek Demets toen uitgerangeerd. Zijn schrijverschap versmalde zich tot de journalistiek. In het beladen jaar 1933 dook Demets op in de kring rond het pacifistische ‘onafhankelijk weekblad’ De nieuwe pers, dat tussen oktober 1933 en januari 1934 in Amsterdam verscheen. Demets voerde de redactie van het binnenblad Zoo en anders, het ‘Orgaan van de Vrije Tribunes in Nederland’. Hij was voorzitter van de afdeling Rotterdam, die weer deel uitmaakte van een wereldwijd netwerk van ‘Vrije Tribunes’, waarvan de zetel was gevestigd in Parijs. De ‘Fédération des Tribunes Libres’ was een onafhankelijke organisatie op humanitaire

grondslag, die beoogde andersdenkenden begrip voor elkaars standpunten bij te brengen. Van Zoo en anders zijn slechts een paar nummers verschenen. In het maken van tijdschriften heeft Demets dus niet echt een gelukkige hand gehad. In het maken van politieke keuzes evenmin.

Ommezwaai

Een paar jaar later moet Demets tot een andere, minder humanitaire levensbeschouwing gekomen zijn. Wie of wat deze ommezwaai heeft bewerkstelligd, blijft duister. Naast nationalisme – een reminiscentie van zijn activistische verleden – zullen hierbij ongetwijfeld ook revanchistische gevoelens een rol hebben gespeeld.30 De schrijver Rico Bulthuis, die hem in die jaren meemaakte in de kring van Haagse bohémiens, herinnert zich dat Demets, naarmate de tijden dreigender werden, het gezelschap zocht van obscuranten als Adalbert Smit, Alfred Haighton, Jan Baars, Ernst Ridder van Rappard, Arnold Meyer en majoor Kruyt.31 Demets was nationaal-socialist geworden.

Na de Duitse inval vestigt hij zich in Antwerpen, waar hij op 25 november 1940 zijn diensten aanbiedt aan de Oberfeldkommandantur.32 Een half jaar later meldt Demets zich in ss-uniform bij de leiding van de Vlaamsche Omroep. Voor Zender Brussel zal hij vervolgens tot in 1944 bijna tweehonderd radioteksten schrijven, van kinderhoorspelen tot cabaretliedjes, van boekbesprekingen tot pro-Duitse en antisemitische commentaren – de Vlaamse evenknie van Jacques van Tol. Tevens is hij in die jaren actief als journalist bij kranten als Balming, De Vlag, De SS-man en Brüsseler Zeitung. In januari 1944 wordt Demets Hauptsprachleiter der Flämische Redaktion van de Deutsche Europasender (d.e.s.) in Bremen.

Tijdens de zwarte september van 1944 vindt men het huisadres van Demets in Brussel-Molenbeek verlaten. Na de oorlog blijft hij voortvluchtig. Op 17 mei 1947 wordt Jan Demets door de auditeur-militair van de Brusselse krijgsraad bij verstek veroordeeld tot de doodstraf en het betalen van een schadevergoeding van 100.000 franken aan de Belgische staat, en wordt hij vervallen verklaard van zijn nationaliteit. In ditzelfde proces krijgt de Vlaamse dichter Wies Moens het doodvonnis over zich uitgesproken. Moens, die directeur culturele uitzendingen is geweest bij Zender Brussel, zal nog tot zijn dood in 1982 in ballingschap in Nederland leven. Waar Demets zijn heenkomen heeft gezocht is niet bekend, noch wanneer hij is overleden. Hij is werkelijk tot de absolute nul geraakt.

[1997/5]

Reinder Storm
Fantastische aanwinst

Enige jaren geleden heeft het Letterkundig Museum zijn tentoonstellingsbibliotheek afgestoten. De Koninklijke Bibliotheek heeft uit die collectie als eerste een keuze mogen maken. Circa 700 boeken zijn door de Koninklijke Bibliotheek geselecteerd en in permanente bruikleen door het museum aan de Koninklijke Bibliotheek afgestaan.

Een van deze boeken was Marion Quinn van F. Bordewijk, uitgegeven in 1924 door W.L. & J. Brusse te Rotterdam. Het is in januari 1984 door mevr. A. ter Braak-Faber (1905-1997) aan het Letterkundig Museum geschonken.1 Een blik in de kaartcatalogus van de Koninklijke Bibliotheek leerde dat




die titel nog niet in de kb-collectie aanwezig was. Toen echter leek dat deze ook niet voorkwam in de geautomatiseerde Nederlandse Centrale Catalogus werd het interessanter. En al spoedig trad aan het licht dat we te maken hadden met een ogenschijnlijk volstrekt uniek boek. Niet alleen ontbreekt Marion Quinn in de genoemde catalogi, evenmin komt het voor in de kaartenbakken van de Centrale Catalogus. Het wordt niet genoemd in de in 1993 verschenen fondscatalogus van Brusse-uitgaven2 noch in de Bordewijk-bibliografie in het Verzameld werk3. En ook in Brinkman’s cumulatieve catalogus en de Mededelingen van de documentatiedienst Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum wordt het niet genoemd.

Het boekje verbaasde steeds meer. Toch losten naspeuringen een deel van het raadsel op. Het zetsel van Marion Quinn is namelijk identiek aan dat van Bordewijks bundels Fantastische vertellingen. ‘Marion Quinn’ is het eerste verhaal van de derde bundel Fantastische vertellingen van Bordewijk. Dat boek werd in 1924 door Brusse uitgegeven, maar kenne-

lijk was het geen succes.4 Aangenomen moet worden dat van het eerste verhaal, ‘Marion Quinn’, een zgn. titeluitgave is vervaatdigd. De ruime marges die de bundels Fantastische vertellingen mede zo aantrekkelijk maken, zijn er afgehakt5 en er is een on-Brusse-iaanse, aparte, nieuwe titelpagina gedrukt. Eenvoudig bandje eromheen en het ‘nieuwe’ boek was klaat. Dit kon alléén met het eerste verhaal uit de bundel, doordat dat een paginering had die van voor af aan begon.6

Eenzelfde behandeling van de overige verhalen had een boekje opgeleverd waarvan de paginering onbegrijpelijk zou zijn. Dat de overige Fantastische vertellingen uit de derde bundel zijn vernietigd, mag dan ook worden aangenomen.

Marion Quinn eindigt op de pagina 137. Op de verso daarvan, eigenlijk pagina 138 dus, begint in Fantastische vertellingen het verhaal ‘De rode grijsaard’. Om te verbloemen dat Marion Quinn een titeluitgave is, is over die pagina 138 een schutblad geplakt. Voor zover nu bekend, is dit het eerste exemplaar in een openbare collectie. De oplage van de derde bundel Fantastische vertellingen bedroeg 600 exemplaren. Over de omvang van de ‘oplage’ van Marion Quinn valt (nog) niets met zekerheid te zeggen. De eerste verhalen uit de twee eerdere bundels Fantastische vertellingen, resp. ‘Wat ik vond bij Baruch Blazer’ en ‘Tatjana’, beide overigens veel korter dan ‘Marion Quinn’, hebben voor zover bekend een dergelijke behandeling niet ondergaan.

Laagwater

Evert Paul Veltkamp
Van Deyssel geeft niet thuis

Lodewijk van Deyssel was een groot schrijver, die lang leefde, en ook lang van het leven genoot. De grootheid van Van Deyssel werd ook door de overheid gewaardeerd. In de eerste plaats natuurlijk door de hoge koninklijke onderscheidingen die hem ten deel vielen. Maar nuttiger was de jarenlange financiële ondersteuning die hem van rijkswege werd verleend en die hem het genieten mede mogelijk maakte. Aan deze steun heeft Van Deyssel, uit de aard van de zaak, nooit zoveel ruchtbaarheid gegeven als aan de koninklijke gunsten.

De rijksbemoeienis met de Kunsten is nog maar van betrekkelijk recente datum. Na Thorbecke ging het niet makkelijk, en er moest een Victor de Stuers opstaan om die bemoeienis mede to stimuleren. De aandacht ging aanvankelijk vooral uit naar monumenten van geschiedenis en kunst, en niet zozeer naar individuele kunstenaars. Het duurde tot 1918 voordat het Rijk, op verzoek van de Tweede Kamer, zich ging verdiepen in financiële ondersteuning van letterkundigen. Dat resulteerde in 1919 in een post van vijfduizend gulden, een schijntje op de begroting Kunsten van – dat jaar – f 1,4 miljoen.

Maar wie zouden gaan behoren tot de gelukkige ‘begunstigden’? De minister stelde daarvoor naar goed ambtelijke gebruik een adviescommissie in. En reeds in het eerste advies van die commissie prijkte de naam van Van Deyssel op de lijst der uitverkorenen. Het advies werd opgevolgd en in mei 1920 tekende koningin Wilhelmina het besluit waarbij hem voor het lopende jaar duizend gulden toegekend werd. In eenvoudige bewoordingen dankte Van Deyssel voor deze geste, in afwijking van andere begunstigde letterkundigen die hun dank even bloemrijk als nederig overbrachten.

Van Deyssel werd vervolgens ieder jaar opnieuw voorgedragen voor die duizend gulden. Een enkele maal dreigde hij dat bedrag echter mis te lopen. De eerste keer was in 1923. Het was in zekere zin Fredrik van Eeden diede rijkssubsidie in gevaar bracht. Naar aanleiding van het geval-Van Eeden vroeg de minister bij de Inspecteurs der Directe Belastingen informatie op over álle geldelijk begunstigden. De inspecteur van Haarlem rapporteerde daarop aan de minister op 16 juli 1923: ‘K.J.L. Alberdingk Thijm, Ged. Oude Gracht 148 rood, alhier, leverde alleen voor het belastingjaar 1916/17 zijn aangiftebiljet voor de Rijksinkomstenbelasting in. Op dit biljet gaf hij aan een zuiver inkomen van f 1900,-. De volgende jaren werden ambtshalve aanslagen vastgesteld,

waartegen nimmer werd gereclameerd.’ Voor 1920/21 werd de aanslag vastgesteld op f 4000,-, voor 1921/22 op hetzelfde bedrag en voor 1922/23 op f 5000,-. De cijfers verontrustten de minister kennelijk niet, want de rijkssubsidie aan Van Deyssel werd gecontinueerd.

In 1924 werd opnieuw een rapport bij de belastinginspecteur gevraagd. Die meldde dat de aanslagen over de laatste drie jaren eenvoudigweg niet waren voldaan, ‘niettegenstaande vervolging. De deurwaarder kan hem nimmer thuis treffen, zodat van zijn financiële en economische omstandigheden niets bekend is. Tegen de aanslagen is nimmer gereclameerd. Hij is van zijn vrouw gescheiden, die leeft van de opbrangst van kamers verhuren en steun van een zoon. Hij zelf betaalt f 50,- per maand kamerhuur zonder pension.’

Dit rapport deed wél twijfels bij de minister rijzen: Van Deyssel ontving vervolgens geen subsidie. De minister liet de adviescommissie weten dat een inkomen van f 5000,- zijns inziens een rijkssteun rechtvaardigde (ook al was Van Deyssel voor 1922/23 voor eenzelfde inkomen aangeslagen en toen wél financieel ondersteund). Daarop liet de commissie weten dat ‘naar wij zeker weten’ Thijms inkomsten niet boven de f 1400,- lagen. Vervolgens kreeg Van Deyssel toch weer zijn subsidie, waarvoor hij opnieuw eenvoudig zijn dank betuigde.

In de jaren die volgden bleef de duizend gulden jaars aan Van Deyssel gehandhaafd. In 1928 werd die als gebruikelijk uitbetaald in vier termijnen. Rond 1 juli zag Van Deyssel uit naar het derde kwart. Op 3 juli schreef hij enkele ongeduldige woorden, omdat het betalingsstuk was uitgebleven: ‘daar de mogelijkheid van het in ongerede raken ener zending niet uitgesloten is – [acht de ondergetekende het] niet verantwoord indien hij deze bijzonderheid niet tot uw kennis brengt’. Te vroeg, zo bleek toen het geld even na verzending van Van Deyssels briefje arriveerde.

Voor 1929 stelde de adviescommissie voor Van Deyssel een jaargeld van f 1500,- toe te kennen: ‘Na zeer rijpe en vergelijkende overwegingen hebben wij de vrijheid gevonden de heer K.J.L. Alberdingk Thijm voor een groter bedrag dan tot dusver aan te bevelen, daar deze letterkundige van exceptionele betekenis, in uiterst behoeftige omstandigheden verkeert.’ Vanaf dat jaar zou Van Deyssel als enige van de ondersteunde letterkundigen zo’n hoog bedrag ontvangen.

Meteen het jaar daarop leek het echter al mis te gaan. Opnieuw werden inlichtingen gevraagd, aan de minister van Financiën: ‘Nu is te mijner kennis gebracht, dat de heer Alberdingk Thijm twee zoons heeft, die zeer welgesteld zouden zijn. […] Voor de beoordeling van de vraag of een Rijkssubsidie aan de vader verantwoord zou zijn, is het uiteraard van belang te weten of de beide zoons aan hun vader onderstand verlenen en, zo ja, tot welke bedragen.’ De adviescommissie werd over de procedure ingelicht. Frans Mijnssen, de secretaris van de commissie, vroeg daarop of een en ander niet tot ernstige vertraging zou leiden, hetgeen nadelig voor de positie van Van Deyssel zou uitpakken. Hij leefde immers alleen van de jaarlijkse subsidie en van de rente van het bescheiden bedrag dat vrienden voor hem bij elkaar hadden gebracht en dat door het Willem Kloos-fonds werd beheerd. De chef van de afdeling Kunsten van het ministerie, P. Visser, kon niet erg bemoedigend ant-

woorden: ‘Verder vraag ik mij nu af wat er zal moeten gebeuren als wij inderdaad te horen krijgen dat de zoons ieder een groot inkomen hebben. Natuurlijk hebben de kinderen de wettelijke plicht hun ouders te onderhouden, maar een geval al dit is zonder twijfel meer gecompliceerd; dat brengen de levensomstandigheden van Alberdingk Thijm senior mee.’

Mijnssen reageerde direct: ‘Het is een zeer moeilijk geval , zoals U zelf inziet. Ik kan U echter mededelen, dat de zoons voor hun moeder en zuster zorgen. En tegenover iemand al de persoon die wij hier bedoelen, zou een steun van andere zijde dan waar hij deze thans van ontvangt, niet mogelijk zijn.’ Bij deze laatste zin plaatste Visser de opmerking dat dit wel wat ‘duister’ klonk. ‘Te duister,’ zo schreef hij aan Mijnssen, ‘om er bij de ambtelijke behandeling gebruik van te kunnen maken. Ik begrijp wel dat de onderlinge verhoudingen tussen de vroegere leden van het gezin-Alberdingk Thijm hier een rol spelen, maar zal dit toch graag even zien gepreciseerd, omdat ik anders, naar ik vrees, niet zal kunnen opschieten met deze affaire.’

Uit het rapport van de belastinginspecteur bleek dat de zonen inderdaad zeer welgesteld waren. De ene zoon beschikte over een vermogen van bijna anderhalve ton en een inkomen in 1929/30 van bijna veertigduizend gulden; de andere had een vermogen van f 34.000,- en een inkomen van bijna twintigduizend gulden. De moeder had geen eigen inkomen, maar ontving van de eerste zoon twaalfhonderd en van de tweede zoon achttienhonderd gulden. Van haar echtgenoot zou zij of ens afspraak een uitkering van vierhonderd gulden per jaar moeten krijgen: ‘zij krijgtdeze uitkering niet’. Dat de zonen hun vader financieel zouden




ondersteunen, daarvan was de inspecteur niets bekend.

De adviescommissie werd ingelicht over de welstand der zonen en hun plicht volgens art. 376 van het Burgerlijk Wetboek hun ouders financieel bij te staan. ‘Ten aanzien van hun moeder kwijten zij zich van hun wettelijke plicht, doch niet ten opzichte van hun vader.’ Er werd onmiddellijk aan toegevoegd: ‘Komt dit wellicht voort uit bijzondere moeilijkheden tussen de vader en de leden van zijn vroeger gezin,’ waarop bemiddeling werd aangeboden om een weg te vinden waarlangs de bijstand van de zonen de vader zou kunnen bereiken. De commissie berichtte kort: ‘De verhouding van de heer Alberdingk Thijm tot zijn zonen is

echter van dien aard, dat financiële hulp van hun zijde voor hem psychologisch onaannemelijk moet worden geacht.’ De dichter P.C. Boutens had dit nog toegelicht. Er werd op aangedrongen de bestaande toestand te handhaven en opnieuw de f 1500,- toe te kennen, zodat Van Deyssel ‘op bescheiden voet’ kon leven.

Het ministerie bleek door Mijnssen en Boutens te zijn overtuigd. Op 2 juli werd uiteindelijk het besluit getekend waarbij voor 1930 aan Van Deyssel het gewone bedrag werd verleend. In de jaren daarna zou die bijstand niet meer in gevaar komen. In de periode 1920-1939 ontving Van Deyssel f 25.500,- aan rijkssteun, hetgeen hem tot grootste begunstigde van deze vorm van subsidie maakte: hij ontving iets meer dan 15% van het totaal tijdens het interbellum uitgekeerde subsidiebedrag van f 167.000,-.

Laagwater

Evert Paul Veltkamp
Van Deyssel geeft niet thuis

Lodewijk van Deyssel was een groot schrijver, die lang leefde, en ook lang van het leven genoot. De grootheid van Van Deyssel werd ook door de overheid gewaardeerd. In de eerste plaats natuurlijk door de hoge koninklijke onderscheidingen die hem ten deel vielen. Maar nuttiger was de jarenlange financiële ondersteuning die hem van rijkswege werd verleend en die hem het genieten mede mogelijk maakte. Aan deze steun heeft Van Deyssel, uit de aard van de zaak, nooit zoveel ruchtbaarheid gegeven als aan de koninklijke gunsten.

De rijksbemoeienis met de Kunsten is nog maar van betrekkelijk recente datum. Na Thorbecke ging het niet makkelijk, en er moest een Victor de Stuers opstaan om die bemoeienis mede to stimuleren. De aandacht ging aanvankelijk vooral uit naar monumenten van geschiedenis en kunst, en niet zozeer naar individuele kunstenaars. Het duurde tot 1918 voordat het Rijk, op verzoek van de Tweede Kamer, zich ging verdiepen in financiële ondersteuning van letterkundigen. Dat resulteerde in 1919 in een post van vijfduizend gulden, een schijntje op de begroting Kunsten van – dat jaar – f 1,4 miljoen.

Maar wie zouden gaan behoren tot de gelukkige ‘begunstigden’? De minister stelde daarvoor naar goed ambtelijke gebruik een adviescommissie in. En reeds in het eerste advies van die commissie prijkte de naam van Van Deyssel op de lijst der uitverkorenen. Het advies werd opgevolgd en in mei 1920 tekende koningin Wilhelmina het besluit waarbij hem voor het lopende jaar duizend gulden toegekend werd. In eenvoudige bewoordingen dankte Van Deyssel voor deze geste, in afwijking van andere begunstigde letterkundigen die hun dank even bloemrijk als nederig overbrachten.

Van Deyssel werd vervolgens ieder jaar opnieuw voorgedragen voor die duizend gulden. Een enkele maal dreigde hij dat bedrag echter mis te lopen. De eerste keer was in 1923. Het was in zekere zin Fredrik van Eeden diede rijkssubsidie in gevaar bracht. Naar aanleiding van het geval-Van Eeden vroeg de minister bij de Inspecteurs der Directe Belastingen informatie op over álle geldelijk begunstigden. De inspecteur van Haarlem rapporteerde daarop aan de minister op 16 juli 1923: ‘K.J.L. Alberdingk Thijm, Ged. Oude Gracht 148 rood, alhier, leverde alleen voor het belastingjaar 1916/17 zijn aangiftebiljet voor de Rijksinkomstenbelasting in. Op dit biljet gaf hij aan een zuiver inkomen van f 1900,-. De volgende jaren werden ambtshalve aanslagen vastgesteld,

waartegen nimmer werd gereclameerd.’ Voor 1920/21 werd de aanslag vastgesteld op f 4000,-, voor 1921/22 op hetzelfde bedrag en voor 1922/23 op f 5000,-. De cijfers verontrustten de minister kennelijk niet, want de rijkssubsidie aan Van Deyssel werd gecontinueerd.

In 1924 werd opnieuw een rapport bij de belastinginspecteur gevraagd. Die meldde dat de aanslagen over de laatste drie jaren eenvoudigweg niet waren voldaan, ‘niettegenstaande vervolging. De deurwaarder kan hem nimmer thuis treffen, zodat van zijn financiële en economische omstandigheden niets bekend is. Tegen de aanslagen is nimmer gereclameerd. Hij is van zijn vrouw gescheiden, die leeft van de opbrangst van kamers verhuren en steun van een zoon. Hij zelf betaalt f 50,- per maand kamerhuur zonder pension.’

Dit rapport deed wél twijfels bij de minister rijzen: Van Deyssel ontving vervolgens geen subsidie. De minister liet de adviescommissie weten dat een inkomen van f 5000,- zijns inziens een rijkssteun rechtvaardigde (ook al was Van Deyssel voor 1922/23 voor eenzelfde inkomen aangeslagen en toen wél financieel ondersteund). Daarop liet de commissie weten dat ‘naar wij zeker weten’ Thijms inkomsten niet boven de f 1400,- lagen. Vervolgens kreeg Van Deyssel toch weer zijn subsidie, waarvoor hij opnieuw eenvoudig zijn dank betuigde.

In de jaren die volgden bleef de duizend gulden jaars aan Van Deyssel gehandhaafd. In 1928 werd die als gebruikelijk uitbetaald in vier termijnen. Rond 1 juli zag Van Deyssel uit naar het derde kwart. Op 3 juli schreef hij enkele ongeduldige woorden, omdat het betalingsstuk was uitgebleven: ‘daar de mogelijkheid van het in ongerede raken ener zending niet uitgesloten is – [acht de ondergetekende het] niet verantwoord indien hij deze bijzonderheid niet tot uw kennis brengt’. Te vroeg, zo bleek toen het geld even na verzending van Van Deyssels briefje arriveerde.

Voor 1929 stelde de adviescommissie voor Van Deyssel een jaargeld van f 1500,- toe te kennen: ‘Na zeer rijpe en vergelijkende overwegingen hebben wij de vrijheid gevonden de heer K.J.L. Alberdingk Thijm voor een groter bedrag dan tot dusver aan te bevelen, daar deze letterkundige van exceptionele betekenis, in uiterst behoeftige omstandigheden verkeert.’ Vanaf dat jaar zou Van Deyssel als enige van de ondersteunde letterkundigen zo’n hoog bedrag ontvangen.

Meteen het jaar daarop leek het echter al mis te gaan. Opnieuw werden inlichtingen gevraagd, aan de minister van Financiën: ‘Nu is te mijner kennis gebracht, dat de heer Alberdingk Thijm twee zoons heeft, die zeer welgesteld zouden zijn. […] Voor de beoordeling van de vraag of een Rijkssubsidie aan de vader verantwoord zou zijn, is het uiteraard van belang te weten of de beide zoons aan hun vader onderstand verlenen en, zo ja, tot welke bedragen.’ De adviescommissie werd over de procedure ingelicht. Frans Mijnssen, de secretaris van de commissie, vroeg daarop of een en ander niet tot ernstige vertraging zou leiden, hetgeen nadelig voor de positie van Van Deyssel zou uitpakken. Hij leefde immers alleen van de jaarlijkse subsidie en van de rente van het bescheiden bedrag dat vrienden voor hem bij elkaar hadden gebracht en dat door het Willem Kloos-fonds werd beheerd. De chef van de afdeling Kunsten van het ministerie, P. Visser, kon niet erg bemoedigend ant-

woorden: ‘Verder vraag ik mij nu af wat er zal moeten gebeuren als wij inderdaad te horen krijgen dat de zoons ieder een groot inkomen hebben. Natuurlijk hebben de kinderen de wettelijke plicht hun ouders te onderhouden, maar een geval al dit is zonder twijfel meer gecompliceerd; dat brengen de levensomstandigheden van Alberdingk Thijm senior mee.’

Mijnssen reageerde direct: ‘Het is een zeer moeilijk geval , zoals U zelf inziet. Ik kan U echter mededelen, dat de zoons voor hun moeder en zuster zorgen. En tegenover iemand al de persoon die wij hier bedoelen, zou een steun van andere zijde dan waar hij deze thans van ontvangt, niet mogelijk zijn.’ Bij deze laatste zin plaatste Visser de opmerking dat dit wel wat ‘duister’ klonk. ‘Te duister,’ zo schreef hij aan Mijnssen, ‘om er bij de ambtelijke behandeling gebruik van te kunnen maken. Ik begrijp wel dat de onderlinge verhoudingen tussen de vroegere leden van het gezin-Alberdingk Thijm hier een rol spelen, maar zal dit toch graag even zien gepreciseerd, omdat ik anders, naar ik vrees, niet zal kunnen opschieten met deze affaire.’

Uit het rapport van de belastinginspecteur bleek dat de zonen inderdaad zeer welgesteld waren. De ene zoon beschikte over een vermogen van bijna anderhalve ton en een inkomen in 1929/30 van bijna veertigduizend gulden; de andere had een vermogen van f 34.000,- en een inkomen van bijna twintigduizend gulden. De moeder had geen eigen inkomen, maar ontving van de eerste zoon twaalfhonderd en van de tweede zoon achttienhonderd gulden. Van haar echtgenoot zou zij of ens afspraak een uitkering van vierhonderd gulden per jaar moeten krijgen: ‘zij krijgtdeze uitkering niet’. Dat de zonen hun vader financieel zouden




ondersteunen, daarvan was de inspecteur niets bekend.

De adviescommissie werd ingelicht over de welstand der zonen en hun plicht volgens art. 376 van het Burgerlijk Wetboek hun ouders financieel bij te staan. ‘Ten aanzien van hun moeder kwijten zij zich van hun wettelijke plicht, doch niet ten opzichte van hun vader.’ Er werd onmiddellijk aan toegevoegd: ‘Komt dit wellicht voort uit bijzondere moeilijkheden tussen de vader en de leden van zijn vroeger gezin,’ waarop bemiddeling werd aangeboden om een weg te vinden waarlangs de bijstand van de zonen de vader zou kunnen bereiken. De commissie berichtte kort: ‘De verhouding van de heer Alberdingk Thijm tot zijn zonen is

echter van dien aard, dat financiële hulp van hun zijde voor hem psychologisch onaannemelijk moet worden geacht.’ De dichter P.C. Boutens had dit nog toegelicht. Er werd op aangedrongen de bestaande toestand te handhaven en opnieuw de f 1500,- toe te kennen, zodat Van Deyssel ‘op bescheiden voet’ kon leven.

Het ministerie bleek door Mijnssen en Boutens te zijn overtuigd. Op 2 juli werd uiteindelijk het besluit getekend waarbij voor 1930 aan Van Deyssel het gewone bedrag werd verleend. In de jaren daarna zou die bijstand niet meer in gevaar komen. In de periode 1920-1939 ontving Van Deyssel f 25.500,- aan rijkssteun, hetgeen hem tot grootste begunstigde van deze vorm van subsidie maakte: hij ontving iets meer dan 15% van het totaal tijdens het interbellum uitgekeerde subsidiebedrag van f 167.000,-.

Rob Delvigne+
Stroef gesprek tussen de schrijfmachines
Over Willem Frederik Hermans en Simon Vestdijk

In de Brusselse krant De Nieuwe Standaard verscheen op 28 augustus 1945 een artikel over ‘Nieuwe figuren in de Nederlandsche literatuur’. De anonieme auteur onderscheidde twee stromingen in de vooroorlogse letterkunde: ‘irrationeele fantasten en rationeele realisten’. Hij noemde de fantastische stroming de meest veelbelovende en rekende Bordewijk, Vestdijk en Hendrik de Vries tot de voorlopers ervan. Horror coeli, de nieuwe gedichtenbundel van Willem Frederik Hermans, kreeg het predikaat ‘sterk irrationeel’, waarmee Hermans in hetzelfde literaire kamp werd ingedeeld als Simon Vestdijk. Sinds 1964 weten we dat het krantenartikel geschreven werd door Hermans zelf, die een gedeelte eruit opnam in zijn Mandarijnen op zwavelzuur.

Hermans en Vestdijk kenden elkaar van Criterium. Eind 1946 kwam Hermans in de redactie van dit literaire tijdschrift. Hermans was een aanstormend literair talent. Nadat hij als agressief criticus naam had gemaakt, begon hij zich ook met geruchtmakend literair werk te manifesteren. Hij kon gedeelten uit De tranen der acacia’s in zijn eigen tijdschrift publiceren, maar het kostte hem de grootste moeite het als boek uitgegeven te krijgen. Vestdijk had al voor de oorlog zijn reputatie gevestigd. Van alle kanten werd hem om bijdragen gevraagd en ook Criterium deed daaraan mee. Het eerste – mij bekende – blijk van vriendschappelijke omgang is het exemplaar van Horror coeli, dat Hermans op 12 januari 1947 ‘Aan S. Vestdijk, met hartelijke groeten’ stuurde of overhandigde. In dit exemplaar heeft Hermans met de pen enkele correcties aangebracht. In ‘Doodloopende straat’ (p. 18) laat hij de tweede regel met een hoofdletter beginnen, in ‘Ouderhuis’ (p. 28) eindigt de zevende regel van onderen niet meer met een punt maar met een komma en dienovereenkomstig begint de zesde regel van onderen met een kleine letter, en in ‘Geschenk’ (p. 33) is in het woord ‘steenkoolengruis’ het tweede ‘en’ doorgestreept. (Lezer, wilt u dit ook in uw exemplaar veranderen?)

Een granaat op de schrijftafel

Precies een jaar later, op 12 januari 1948, kreeg Vestdijk een exemplaar van de door Hermans in 1946 verzorgde Bloemlezing uit het

werk van W.G. van Focquenbroch. Meer dan Hermans’ inleiding heeft Vestdijk niet gelezen, de rest van het boekje is niet opengesneden. In ieder geval heeft Vestdijk kunnen zien dat hij in de inleiding geciteerd werd. Kort voordien, op 8 november 1947, had Vestdijk Conserve in Het Parool besproken (achterop het boek werd door uitgever Salm een ander boek uit zijn fonds aanbevolen: Vestdijks Puriteinen en piraten). Over Hermans’ romandebuut was hij niet zo enthousiast. ‘Een boeiend, maar vrij zwak debuut’, zo luidt de onderkop, al strooide Vestdijk wel met kwalificaties als: ‘Onder de vertegenwoordigers der oorlogsgeneratie heeft geen schrijver zooveel stof doen opwaaien als W.F. Hermans. Naast een zeldzaam lenige en weerbare stijl (van een eigen toon bovendien), heeft hij een brillante slagvaardigheid, een soms verbluffende opmerkingsgave en een niets ontziende eerlijkheid.’ Met dit oordeel, enigszins ingedikt, maakte uitgeverij Meulenhoff goede sier op het stofomslag van Moedwil en misverstand (1948), dat zich in de boekerij van Vestdijk bevond, maar niet door hem werd besproken. Aan Adriaan Morriën schreef Hermans op 14 november 1948 vanuit Canada, dat hij Vestdijk op zijn vijftigste verjaardag, 17 oktober 1948, niet geschreven had. Op eerdere brieven had hij niets gehoord. ‘Als ik hem nu weer was gaan schrijven, zou ik het gevoel hebben gehad dat ik iets van hem nodig had (dat is ook zo, n.l. enthousiaste taal in het Parool) en daarom heb ik het uit een soort puritanisme maar niet gedaan.’ Om waarschijnlijk dezelfde reden had hij niet zelf een exemplaar van Moedwil en misverstand gestuurd, maar het de uitgever laten doen.

Begin 1948 had Hermans voor het eerst en voor het laatst werk van Vestdijk gerecenseerd. Puriteinen en piraten en De vuuraanbidders besprak hij zelfs tweemaal: in Vrij Nederland van 17 januari 1948 (‘Simon Vestdijk bij de haard’) en in Criterium van februari 1948 (‘Tegen de historische roman’). Hermans moest niets hebben van historische romans. Hij veronderstelde dat Vestdijk boeken in dit genre uit tijdverdrijf schreef, als geestelijk amusement. Hermans gebruikte de term ‘amuse-

mentsliteratuur’ en werd daarover in Vrij Nederland van 24 januari 1948 onderhouden door Annie Romein. De week erop verduidelijkte Hermans dat zijn term sloeg op de arbeid van de auteur en hij preciseerde zijn kritiek: ‘Ik zou alleen die romans “serieus” willen noemen, die zich bezighouden met actuele problemen.’ Per definitie houdt de historische roman zich daarmee niet bezig. De schrijver ervan haalt zich allerlei problemen op de hals; hij loopt de kans ‘dat alles wat hij verzint onzin is en alles wat hij niet verzint, neemt hij over van anderen’ (Vrij Nederland, 15 november 1947, over een historische roman van Manuel van Loggem). ‘Het anachronisme staat als een niet gedemonteerde granaat op de schrijftafel’ (Criterium, februari 1948, p. 111). Toch was Hermans in beide recensies vol lof over Vestdijk: hij sprak van ‘bijzonder spannende romans’ en noemde Vestdijk een ‘groot auteur’, ‘een der weinige ware modernisten van de eerste grootte’.

Valse getuigenis

Op 19 november 1949 recenseerde Anton van Duinkerken Hermans’ De tranen der acacia’s in De Tijd. Onmiddellijk kwam Vestdijk daartegen in het geweer. Zijn reactie van 23 november verscheen in Podium vi/12 (december 1949, p. 764-768): ‘Toon en het negende gebod’. Dit gebod luidt: ‘Gij zult geen valse getuigenis spreken tegen uwen naaste’ en dat deed Van Duinkerken in zijn recensie volgens Vestdijk zeven maal. De minst belangrijke vond hij ‘de bewering, dat Arthur aan het eind van het boek sterft, hetgeen in werkelijkheid in het midden gelaten wordt en medisch ook niet zo waarschijnlijk is’ (p. 767). In dit geval heeft Van Duinkerken echter meer gelijk dan de medicus Vestdijk. Arthurs lot wordt niet echt in het midden gelaten: er zijn veel vooruitwijzingen naar doodbloeden. Voor Hermans bestaat er een duidelijke relatie tussen doodbloeden en zaadlozen (Arthur bevindt zich in een bordeel): ‘Doodbloeden als laatste ejaculatie’ (Dinky toys, 1988, p. 58). Verder is doodbloeden een constante in zijn werk: op die manier eindigen De donkere kamer van Damokles, Madelon in de mist van het schimmenrijk (geput uit Argeloze terreur, een manuscript uit 1944/45) en het verhaal ‘Paranoia’, en zo zou de hoofdpersoon van Herinneringen van een engelbewaarder in het nooit geschreven derde deel aan zijn einde komen (W.J. van Zyl, Die hantering van karakters in W.F. Hermans se Herinneringen van een engelbewaarder, 1987, p. 433 voetnoot 1: mededeling Hermans). En in dat deel van Hermans’ werk dat Vestdijk in 1949 kende, komt doodbloeden ook voor: in Conserve (Onitah) en in ‘Emigratie’ uit Moedwil en misverstand.

Woedend werd Vestdijk om deze zinsnede bij Van Duinkerken: ‘Telkens en telkens opnieuw probeert hij “de zinnelijkheid te prikkelen”, overeenkomstig de betekenis dezer uitdrukking in het Wetboek van Strafrecht.’ Hij vond dit een ploertenstreek en schuwde de termen ‘aanbrenger’ en ‘agent provocateur’ niet. ‘Naar mijn mening moet het nu maar eens uit zijn met het belasteren van boeken,’ besloot Vestdijk en hij opperde het idee van een proefproces. Ook Adriaan Morriën was over deze passage in Van Duinkerkens recensie gevallen, schreef hij op 28 november 1949 aan prof.dr. W. Asselbergs, de man achter het pseudoniem Van Duin-

kerken. ‘Ik ben van mening dat een dergelijke wijze van critiseren niet alleen niet ter zake doende en ongewenst, maar vooral ook onbehoorlijk is, en ik ben van plan deze kwestie op de Algemene Vergadering van de Vereniging van Letterkundigen op 10 December a.s. aanhangig te maken.’ Maar eerst wilde hij van Van Duinkerken horen of er een minnelijke schikking mogelijk was, ‘bijvoorbeeld door een rectificatie van uw hand in De Tijd’. Asselbergs antwoordde per kerende post dat hij met zijn woorden geen denuntiatieve maar een begripsbepalende bedoeling had gehad. Hij had met de aanhalingstekens kritiek willen leveren ‘op deze toch waarlijk malle uitdrukking in ons Wetboek van Strafrecht. Het is werkelijk bij het neerschrijven dier woorden niet tot mij doorgedrongen, dat iemand ze zou kunnen verstaan als een aansporing aan iedere eventuele lezer om W.F. Hermans door welk soort actie dan ook met de strafrechter in aanraking te brengen’ (brief aan Morriën, 29 november 1949). Hij was bereid Hermans zijn verontschuldigingen aan te bieden en over de vorm van de rectificatie in De Tijd met hem te overleggen. Een doorslag van zijn brief stuurde hij naar Hermans en naar de voorzitter van de Vereniging van Letterkundigen. Hermans aanvaardde de verontschuldigingen, maar wenste geen rectificatie. Zijn medewerking daaraan zou hem medeverantwoordelijk maken ‘voor verwikkelingen die geheel buiten mijn toedoen om zijn ontstaan’ (Hermans aan Asselbergs, 1 december 1949). In een brief van 2 december aan ‘Beste Simon’ Vestdijk zette Hermans uiteen waarom hij zo gehandeld had. Hij had de zaak met Victor van Vriesland besproken en die had hem afgeraden op rectificatie aan te dringen. Het zou enkel nog eens de aandacht vestigen op het oordeel van Van Duinkerken dat volgens de letter van de wet De tranen pornografisch was. Hermans vervolgde: ‘Ook is het niet mogelijk v.D. een proces wegens laster aan te doen, na zijn verontschuldigende brief, hoewel in feite zijn opvatting dat De T.d.A. pornografie is, blijft bestaan. […] Mocht er een poging tot verbod komen (er zijn voor zover ik weet nog geen tekenen die daarop wijzen) dan zal het nu waarsch. mogelijk zijn v. Duinkerken als getuige à décharge te laten optreden en dat zou misschien veel betekenen. (Aan een kant weet ik niet of ik mij gevleid mag voelen door iemand als v.D niet als pornograaf te worden beschouwd).’

Ook Gerard Kornelis van het Reve trad voor Hermans in het krijt. Op 30 november schreef hij aan de voorzitter van de Vereniging van Letterkundigen, prof.dr. N.A. Donkersloot, dat hij ‘binnen de Vereniging’ een protest wilde laten horen tegen de ‘lasterlijke en beledigende’ uitlating van ‘het lid de Heer Anton van Duinkerken jegens het lid de Heer Willem Frederik Hermans’. In de recensie in De Tijd was sprake van ‘aantasting van goede naam en beschuldiging van herhaalde poging tot misdrijf. Hoe deze kwestie zich moge ontwikkelen – ik vernam inmiddels dat de passage ook bij anderen verontwaardiging heeft gewekt, ik ben voornemens op de e.k. vergadering van de Vereniging zowel een motie in te dienen als een verklaring af te leggen, wellicht samen met nog andere leden’. Op 4 december 1949 stelde de administrateur van de vvl, A.L. Sötemann, Van het Reve op de hoogte van de

correspondentie tussen Morriën en Van Duinkerken, ‘waarin de laatstgenoemde zich bereid heeft verklaard amende te maken op de wijze die de Heer Hermans zal wensen. Wij menen dat de zaak hiermee is afgedaan, hoewel zij als symptoom van een mentaliteit bedenkelijk blijft. Wij kunnen ons dus indenken dat U de kwestie desondanks op de ledenvergadering van a.s. Zaterdag ter sprake zult willen brengen.’ Op die vergadering van 10 december 1949, in het Vondelparkpaviljoen in Amsterdam, was Vestdijk niet aanwezig. In Podium vi/4 (april 1950) schreef hij, waarom niet. Kort na het schrijven van zijn eerste stuk, van 23 november 1949, ‘werd ik aangezocht actief deel te nemen aan het optreden tegen v.D. in de Vereniging. Ik weigerde. Ik houd niet van vergaderingen’ (p. 257).

Dat verzoek zal ongetwijfeld zijn uitgegaan van Hermans. In de brief van 2 december aan Vestdijk kondigde hij zijn komst op 8 december aan. ‘Het proza van v.D. zal ik je dan wel laten zien. Ik stel mij veel voor van onze gesprekken.’ Té veel, naar bleek. De weigering van Vestdijk zal Hermans hebben teleurgesteld. Een andere teleurstelling betrof Vestdijks oordeel over De tranen. In 1989 heeft Hermans herinneringen opgehaald aan dit bezoek in Doorn. ‘Ik heb toen een hele avond met Vestdijk zitten praten. Ten slotte zei hij: “Om je de waarheid te zeggen: De tranen der acacia’s vind ik een heel aardig boek, maar er moest ook eens een keer iets in gebeuren!” Nou, ik vond dat er ongelofelijk veel gebeurde in dat boek, dus ik kreeg eigenlijk het idee dat Vestdijk – misschien uit de een of andere politiek – dat boek in Het Parool mooi gevonden had, maar de helft niet gelezen had’ (interview met Wilbert Smulders, achterin Verboden toegang, 1989, p. 267). Vestdijks recensie verscheen in het Algemeen Handelsblad van 10 december 1949, twee dagen na het bezoek. Misschien heeft Vestdijk de tekst vooraf aan Hermans laten lezen. In ieder geval was het Hermans opgevallen dat het bezwaar van Vestdijk (gelukkig voor hem) niet in de krant kwam.

Op de ledenvergadering van 10 december was Van het Reve wel aanwezig (en naar ik aanneem Hermans ook). Blijkens de notulen vroeg Van het Reve het woord ‘en verzoekt de vergadering mede namens de leden Vestdijk, H. Redeker, M. Nord en M. Dekker een protestmotie aan te nemen tegen de Heer Van Duinkerken […]. De Heer Van Duinkerken erkent dat hij er verkeerd aan heeft gedaan de geïncrimi-

neerde uitdrukking te bezigen, deelt mede dat hij tegenover de Heer Hermans zijn excuses heeft gemaakt en hem heeft aangeboden op elke door hem gewenste wijze amende te maken en geeft een uiteenzetting van de oorzaak van het bezigen der uitdrukking. Na enige discussie verklaart men zich algemeen overtuigd van de goede trouw van de Heer Van Duinkerken. De Heer Morriën stelt voor dat de vvl zich uitspreekt over het ongeoorloofde van een dergelijke wijze van critiseren in het algemeen, waarmee Voorz. zich accoord verklaart. Over de formulering van dit protest zal nog nader overleg worden gepleegd.’ Van dit protest is verder geen spoor meer terug te vinden. Overigens was het bestuur van de vvl Hermans welgezind. Herhaaldelijk werd de armlastige Hermans de achterstallige contributie kwijtgescholden. En de Amsterdamse wethouder van kunstzaken werd geadviseerd om in het kader van de prozaprijs van 1951 o.a Hermans de opdracht te geven een verhaal over Amsterdam te schrijven à raison van f 250, -. Vestdijk veronderstelde (in Podium vi/4, p. 257) dat Van Duinkerkens verweer (kritiek te hebben willen leveren op het Wetboek van Strafrecht) op lachsalvo’s was onthaald. ‘Kon ik in gewetens schouwen, ik zou er wat onder willen verwedden, dat niemand op de vergadering deze explicatie geslikt heeft en niet als blijk van “mauvaise foi” heeft doorzien.’

In een voetnoot in Mandarijnen op zwavelzuur vatte Hermans in 1963 de strafexercitie als volgt samen: ‘In de Vereniging van Letterkundigen door enige leden slapjes als denunciant ontmaskerd, schreef [Van Duinkerken] mij een droef-verbaasde brief’ (p. 132). Hermans verwisselt hier de volgorde der gebeurtenissen en noemt de leden niet bij naam. Dat Van het Reve en Morriën voor hem (allesbehalve slapjes) in het strijdperk traden, kon hij in Mandarijnen niet gebruiken. ‘Ik [liet] hem er met een excuusbriefje afkomen,’ vervolgde Hermans, en dat is een juiste omschrijving van zíjn handelwijze.

Samen tegen gomperts

In 1950 deed zich een zaak voor, waarin Hermans het voor Vestdijk kon opnemen. De criticus H.A. Gomperts had in Het Parool van 2 september 1950 een novelle uit de Podium-reeks besproken (Het petitionnement van Max Croiset), onder de kop ‘Meesterlijk debuut… of mystificatie?’. Hij hield de schrijver namelijk voor Vestdijk. In het Algemeen Handelsblad van 16 september ontkende Vestdijk, maar Gomperts droop niet af. Hij stuurde onder literatoren een enquête rond met de vraag of zij ook niet vonden dat Vestdijk het werk van Croiset geschreven had. Hermans kon al deze verwikkelingen mooi meenemen in het stukje over Gomperts dat hij voor het augustus-septembernummer van Podium gereed had: ‘Het jagertje’. Hermans had contact opgenomen met Vestdijk, met wie hij sinds voorjaar 1950 in de redactie van Podium zat. Die schreef hem terug dat zijn artikel ‘niet vuil genoeg’ kon zijn. Hermans noemde in zijn stuk Vestdijk ‘een van [Nederlands] grootste schrijvers’ (p. 583), een omschrijving die bij opname in Mandarijnen sneuvelde.

Van Vestdijks recensies van Ik heb altijd, gelijk en Het behouden huis (in het Algemeen

Handelsblad van 19 januari, resp. 21 juni 1952) zijn de velletjes kladpapier bewaard gebleven waarop Vestdijk tijdens het lezen aantekeningen over inhoud, analyse en oordeel maakte. Deze geheugensteuntjes zijn bijna ongewijzigd in de recensies terug te vinden, maar soms leveren ze toch nog iets nieuws op. Wie de recensie van Het behouden huis gelezen heeft, zal zich misschien verbaasd hebben over de kop ‘Niemandsland en humaniteit’: het woord humaniteit (of een afleiding daarvan) komt in de recensie niet voor. Het velletje aantekeningen geeft daarover opheldering. Vestdijk schreef: ‘Schijnbare zinloosheid, waarin toch de mensch, zij het ook niet als idealist (“humanist”) het laatste woord heeft.’ Blijkbaar heeft Vestdijk deze aantekening niet verwerkt, maar is de niet meer passende titel voor zijn bespreking blijven staan.

Vestdijk was (op papier…) zeer lovend over De tranen der acacia’s en over Het behouden huis, maar minder te spreken over Conserve en Ik heb altijd gelijk. Toch was Hermans’ plaats onbetwistbaar. In het tijdschrift De kim (1950, nr. 1) oordeelde Vestdijk over Hermans en Van het Reve, dat ze romans publiceerden ‘zooals geen Nederlander van hun leeftijd ze nog schreef’. En hij bedoelde dat positief.

Katholiek terreurinstituut

In dezelfde Podium-aflevering als waarin hij Gomperts hekelde, pleitte Hermans voor een ‘verbod van het rooms-katholieke culturele terreurinstituut idil’ (p. 580). De Informatie-Dienst Inzake Lectuur recenseerde nieuwe boeken met de katholieke boekenwet in de hand. Die wet verbood katholieken de lezing van boeken die ‘de godsdienst of goede zeden met opzet aanranden’, die ‘duel, zelfmoord of echtscheiding als geoorloofd verdedigen’, die ‘zedeloze of wellustige zaken behandelen’, enzovoort. Het werk van Hermans en Vestdijk viel begrijpelijkerwijs veelvuldig in categorie i: verboden. ‘Moest een boek verboden worden geacht, dan kon de uitgever van uitgave afzien of de boekhandel een recht op retournering van onverkoopbare exemplaren toestaan’ (Evert Peet in Jaarboekkdc, 1985, p. 58). De oprichter en directeur sinds 1937, Gerard C.J.M. Verbiest – de ‘paus van Tilburg’ -, stuurde Podium een weerwoord, dat in het nummer van oktober-december 1950 werd ingebed in een artikel van Hermans, getiteld ‘De heilige Idil en haar nar’ (herdrukt in Mandarijnen op zwavelzuur, p. 117-122). Hermans liet daarin zien dat de informatiedienst niet alleen maar adviseerde. Nee, er werd van alles verboden en dat in een democratische samenleving! Bovendien ‘adviseerde’ Idil niet de lezer maar vooral de boekhandel en uitgever, door boeken al in manuscript op te vragen. ‘De Idil belemmert zodoende niet alleen de distributie van wat m’neer pastoor niet aanstaat, het stuurt erop aan de productie te voorkomen’ (Mandarijnen, p. 121). Hermans’ bezwaren stemden overeen met die van een Idil-criticaster uit eigen katholieke kring: Anton van Duinkerken, die in De Tijd van 29 september 1949 waarschuwde tegen de preventieve voorlichting van Idil, die ‘gemakkelijk in preventieve censuur en die op haar beurt weer gemakkelijk in terroristisch totalitarisme kan ontaarden’.

Verbiest wilde Hermans’ artikel niet over zijn kant laten gaan, maar zijn protest werd dit keer niet door Podium geplaatst. Hermans had op 8 mei 1951 aan Gerrit Borgers geschreven dat hij voor een antwoord aan Idil geen tijd had. ‘Als ik mijn roman klaar heb, zal ik nog wel eens een poepje in de priesterlijke neuzen laten.’ Hij was druk bezig de laatste hand te leggen aan Ik heb altijd gelijk en had er spijt van dat hij op 26 maart 1951 Podium een fragment van zijn roman-in-wording ter publicatie had gestuurd; hij veranderde er namelijk nog voortdurend aan. Vestdijk was blijkbaar niet goed op de hoogte van Hermans’ motieven om Verbiest een antwoord te onthouden. Aan Hans van Straten, de opvolger van Borgers als redactie-secretaris, schreef Vestdijk op 3 mei 1951 dat hij zich kon voorstellen ‘dat Hermans niet openlijk wilde reageren, maar dit moest wel gebeuren, niet zozeer voor de vrijheid van Podium in het bijzonder, maar voor de geestelijke vrijheid in het algemeen’ (geparafraseerd in Hans Vissers Vestdijkbiografie, 1987, p. 393). Borgers lichtte Verbiest op 28 mei 1951 in over Hermans’ weigering: ‘Ook het opnemen van Uw artikel zonder antwoord hebben wij verworpen, omdat wij hiermee Hermans toch min of meer zouden dwingen zijn werk, dat wij belangrijker achten, te onderbreken. […] Tot mijn spijt kan ik Uw bijdrage niet terugzenden, daar Hermans hiermede, zoals hij mij schreef, zijn pijp heeft schoongemaakt.’ Verbiest publiceerde daarop zijn antwoord in brochurevorm, Acrobatiek der vrijheid op het Podium, waarin hij het artikel van Hermans integraal overnam (‘Of er geen auteursrecht bestond,’ foeterde Hermans, Mandarijnen, p. 132).

In de mei-juni-aflevering (1951) van Podium werd het begin van Ik heb altijd gelijk gepubliceerd, inclusief de sedertdien veelgeciteerde passage: ‘De katholieken! Dat is het meest schunnige, belazerde, onderkruiperige, besodemieterde deel van ons volk! Maar die naaien er op los! Die planten zich voort! Als konijnen, ratten, vlooien, luizen. Die emigreren niet! Die blijven wel zitten in Brabant en Limburg met puisten op hun wangen en rotte kiezen van het ouwels vreten!’ De katholieke dagbladen die eerder zoveel kritiek op Idil hadden geleverd bij monde van Van Duinkerken in De Tijd en Gabriël Smit in de Volkskrant (19 mei 1951: ‘in hoge mate

ondeskundig’, ‘domme kwaadwilligheid’), keerden zich nu tegen de anti-katholieke Idil-bestrijder Hermans. Op 30 juni 1951 besprak Van Duinkerken de brochure van Verbiest in De Tijd. Hij viel Hermans bij in de strekking van diens aanval op Idil, al vond hij de toon grievend. Ongetwijfeld zal Van Duinkerken zich ongemakkelijk hebben gevoeld, nu hij zich met Hermans in één kamp bevond. Een dag eerder had zijn krant in een hoofdredactioneel commentaar op justitiële vervolging van Hermans aangedrongen wegens het beledigen der katholieken in de Ik heb altijd gelijk-passage. Van Duinkerken pakte fors uit tegen de romancier Hermans: ‘Deze letterkundige maakt van het anti-papisme een glorietitel voor zichzelf en ontleent hier de vrijmoedigheid aan, zich uit te drukken in bewoordingen, die Julius Streicher zich als anti-semiet niet veroorloofd zou hebben te gebruiken.’ Verbood Idil katholieken de lezing van Ik heb altijd gelijk op grond van de katholieke boekenwet, Van Duinkerken wilde de roman verboden hebben op grond van het Wetboek van Strafrecht: opzettelijke belediging van een bevolkingsgroep.

Dit keer liet Hermans het er niet bij zitten: hij vroeg op 12 februari 1952 aan het bestuur van de Vereniging van Letterkundigen de ‘kwestie-Van Duinkerken’ op de ledenvergadering van vier dagen later aan de orde te stellen. Op de agenda van die vergadering stond ‘justitiële vervolging van schrijvers’; op 5 januari 1952 was bekend geworden dat het proces tegen Hermans wegens Ik heb altijd gelijk doorgang zou vinden. In zijn brief aan de vvl concludeerde Hermans ‘dat iemand als de heer Van Duinkerken niet thuis hoort in onze Vereniging, tegen wier leden hij zich niet te goed acht bij herhaling de politie in het geweer te roepen’.

Rond Vestdijk en Idil was overigens in december 1951 eveneens een rel ontstaan, het zogenaamde Sittard-incident. In de pers deed het gerucht de ronde dat Vestdijks nieuwste roman, De dokter en het lichte meisje, door de politie van Sittard in beslag was genomen op grond van de Idil-beoordeling ‘streng voorbehouden’. Op vragen uit de Tweede Kamer antwoordde de katholieke minister van binnenlandse zaken Beel, dat het hier ging om een overijverige politiefunctionaris, die de spoorweg-boekhandel in Sittard had verzocht ‘de nodige voorzichtigheid te betrachten bij het verkopen en uitlenen van dit werk, opdat dit niet in handen zou komen van minderjarigen’.

Al deze zaken: het proces tegen Hermans, het Sittard-incident en de weigering van staatssecretaris Cals om Van het Reve een reisbeurs toe te kennen wegens het aanstootgevende karakter van het door een jury bekroonde romanfragment Melancholia, dit alles deed de ledenvergadering van de vvl op 16 februari 1952 vaststellen ‘dat in toenemende mate belemmeringen van de vrijheid van de schrijver moeten worden opgemerkt. […] Na enkele stemmingen wordt ten slotte besloten dat het Bestuur zal trachten zich zo uitvoerig mogelijk te documenteren, met behulp van de Heren Van Oorschot en Wiessing’ en een buitengewone vergadering zal uitschrijven. Het bestuur moest in zijn vergadering van 10 maart 1952 vaststellen dat er weinig voortgang was gemaakt. ‘Het toegezegde materiaal is niet binnengeko-

men. […] Er zal thans aan de leden medegedeeld moeten worden dat het ingekomen materiaal onvoldoende is om een vergadering over deze kwestie te beleggen.’ Verder werd de brief van Hermans over Van Duinkerken ‘voor kennisgeving aangenomen’. Alsof hij niet juist geschreven was ter behandeling op de ledenvergadering! Het enige wat Hermans van het bestuur hoorde, was het hernieuwde verzoek om de contributie over te maken. Op 8 juli 1952 liet Hermans het bestuur van de Vereniging voor [sic] Letterkundigen weten dat hij zijn lidmaatschap ging opzeggen tenzij hij ‘net als de Académie Française, een uniform, een steek en een degen en (vóóral) een jaargeld’ zou ontvangen.

Het Sittard-incident liep met een sisser af, maar het proces tegen Hermans zou doorgaan. Uitgever Van Oorschot vroeg Vestdijk Ik heb altijd gelijk spoedig te bespreken; zijn recensie verscheen in het Algemeen Handelsblad van 19 januari 1952. Hermans schreef Vestdijk erover op 22 januari 1952: ‘Je stukje in het “Handelsblad” kreeg ik vanavond van iemand ter inzage. Eigenlijk vind ik het vervelend dat v. Oorschot, zoals je schrijft [in een mij niet bekende brief, rd], aangedrongen heeft op spoedbespreking, want dat proces zal de eerste weken nog wel niet voorkomen. Nu heb je een “spoedbespreking” moeten schrijven, inderdaad. Het stemt mij niet vrolijk dat je het boek blijkbaar niet anders hebt kunnen lezen dan “diagonaalsgewijze”, zoals je de vorige maand schreef. Op tijdnood kun je je niet helemaal beroepen, omdat je mij al er om gevraagd hebt in November en toen al het plan had er voor het Handelsblad over te schrijven. Zie hierin niet iets als een verwijt. Ik ben bereid, voor 100%, aan te nemen dat het geen boek is dat voldoende belangrijk is om anders dan “diagonaalsgewijze” gelezen te worden.’ Hermans lijkt ervan uit te gaan dat met wat meer tijd Vestdijk tot een beter oordeel in staat was geweest. Zo slecht was de bespreking overigens niet; Vestdijk vond Ik heb altijd gelijk zwakker dan De tranen, maar geen terugslag.

Hermans begon de brief van 22 januari 1952 met een hernieuwd verzoek. ‘Een bijzondere schroom bevangt mij meestal als ik herhaaldelijk op hetzelfde moet aandringen. Zou je daarom mij het werkelijk zeer grote genoegen willen doen mij in zake die tekeningen-tentoonstelling niet in de steek te laten?’ De Moderne Boekhandel in Amsterdam hield van 25 februari tot 8 maart 1952 een tentoonstelling ‘Tekenende schrijvers’, bij de voorbereiding waarvan Hermans betrokken was. Zo kreeg hij van Leo Vroman een week daarvoor een vijftiental werken toegestuurd; voor de variatie moesten er vele anderen meedoen zoals Vestdijk, schreef hij hem. Uiteindelijk king volgens het catalogusje Vroman er met vier knipsels en een olieverf, Hermans met drie collages en twee pentekeningen, en had Vestdijk negen tekeningen ingestuurd.

Hermans tegen Vestdijk

Sindsdien ging Hermans zijn kritiek op Vestdijk ook buitenshuis uiten. Voorheen had hij voornamelijk stijlkritiek geleverd in de marge van de door hem gelezen boeken van Vestdijk. Rond 1952 trad Hermans naar buiten

met zijn kritiek. Hij schreef een kritisch krantenartikel over Vestdijk; het werd alleen niet geplaatst. ‘Ik weet nog dat ik, toen ik 30 was, kleine stukjes schreef in Het Vrije Volk– dat was de krant van de socialisten. Ik schreef eens een zeer kritisch stuk over Vestdijk. Werd niet geplaatst: Vestdijk mócht niet aangevallen worden’ (interview met Hermans in Humo, 12 januari 1995). Toen Jessurun d’Oliveira hem in 1959 naar zijn mening vroeg over Vestdijk, haalde Hermans ‘een papier uit zijn map met een diatribe tegen V.’ (Propria Cures, 28 februari 1959). Het zou me niet verbazen als dat papier het afgekeurde artikel was voor Het Vrije Volk. Voor ‘de figuur Vestdijk’ had hij wel waardering. ‘Zijn verdraagzaamheid is een deugd, maar hij is verdraagzaam op het onverschillige af. Ik kan hem niet lezen, hij heeft maling aan schrijven, pent er maar op los.’ Daarna nam hij de eerste zinnen van Sint Sebastiaan onder de loep. Uiteindelijk is deze detailkritiek toch nog in het werk van Hermans terechtgekomen; in zijn lezing over ‘Eerste zinnen van romans’ leverde hij kritiek op de titels en beginregels van Vestdijk (opgenomen in Mondelinge mededelingen, 1987). Waar hij Vestdijk voortaan ter sprake bracht, was dat uiterst negatief. Over Vestdijk de romancier: ‘De onoverzichtelijke berg papier die door Vestdijk zo onbegenadigd is volgeschreven’ (Propria Cures, 15 mei 1971, herdrukt in Dinky toys, 1988, p. 96). En over de criticus: ‘teveel een “geit-en-kool”-spaarder’ (Bourgond, 30 maart 1962), ‘alle boeken die hij besprak [vond hij] even mooi’ (Door gevaarlijke gekken omringd, 1988, p. 258). Ook Mandarijnen op zwavelzuur (1964) bevat een aantal kritische opmerkingen over Vestdijk. Dat twee sneren naar Vestdijk (op p. 24 en 42) niet in het namenregister zijn opgenomen, zegt meer over de zorgvuldigheid waarmee het register is samengesteld dan dat we daaruit moeten concluderen dat Hermans met zijn kritiek op Vestdijk niet te koop wilde lopen.

Hoe anders Vestdijk. Over Hermans de romancier: ‘W.F. Hermans heeft veel talent’ (Theun de Vries, Gesprekken met S. Vestdijk, 1981, p. 85; oorspronkelijk 1968). En over Hermans de polemist: ‘Hij schijnt vooral te polemiseren uit een slecht humeur, uit redeloze antipathie.’ Maar Vestdijk meende dat Hermans ‘achter het ultrapersoonlijke weer een “zaak” dient, en zelfs een grote zaak’ (De leugen is onze moeder, 1965, p. 207). Misschien heeft dat hogere doel Vestdijk verzoend met het gegeven dat ook hij het doelwit was van Hermans’ antipathie. Het heeft hem in elk geval er niet van weerhouden Hermans in februari 1966 in Haren op te zoeken. Mieke Vestdijk was er bij: ‘Samen bezochten Simon en ik Willem Frederik Hermans en we bewonderden daar zijn typemachine-collectie. Ik herinner mij dat het gesprek zeer stroef verliep en dat de beide heren eigenlijk wat afwachtend naar elkaar zaten te kijken om te zien wie het initiatief zou nemen’ (Afscheid van Simon, 1993, p. 66). Vestdijk was in Groningen om een gastcollege te geven aan de universiteit. Het onderwerp van dit college zal de conversatie ook niet op gang hebben geholpen; het college ging over de historische roman.

Bij zijn vertrek naar Parijs in 1973 hield Hermans grote schoonmaak: de typemachine van Vestdijk die hij na diens dood in bruikleen had gekregen, ging naar

het Letterkundig Museum en de boeken van Vestdijk werden geveild. Vestdijks romans waren aan Hermans nooit besteed geweest. In het begin van zijn carrière had Hermans de gereputeerde Vestdijk nodig gehad: een positieve recensie kon hem verder helpen. Hun gemeenschappelijke strijd tegen Van Duinkerken, Idil en Gomperts was slechts van korte duur. Vestdijk heeft zich nooit zo in het literaire leven geroerd. Hermans daarentegen zwaaide duchtig met het kapmes om vrij baan to maken voor zijn (visie op) literatuur. De verdraagzaamheid van Vestdijk was hem daarbij vreemd.

Bronnen

Het Letterkundig Museum in Den Haag bezit twee brieven en een lege envelop van Hermans aan Vestdijk. Ik raadpleegde daar ook het archief van de Vereniging van Letterkundigen. Daarin ontbreekt de brief van 8 juli 1952 aan het bestuur van de vvl, maar die brief is in 1985 als roofdruk openbaar gemaakt. De bibliotheek van Vestdijk is terechtgekomen in de Universiteitsbibliotheek Utrecht; kladrecensies teruggevonden in diens boeken worden daar ook bewaard. Het archief van Idil is te raadplegen in het Katholiek Documentatie Centrum in Nijmegen. Enkele gegevens betreffende Morriën-Van Duinkerken-Hermans ontleende ik aan het archief van A. Morriën, Amsterdam. De brief van Hermans aan Borgers van 8 mei 1951 heb ik kunnen inzien in het dossier-W.F. Hermans bij het Gerechtshof te Amsterdam, voordat deze rijke bron ambtshalve werd vernietigd.

Niels Bokhove+
‘Kafka is een allergoedste jongen’
Jacob Mees’ ontmoetingen met Kafka

Begin 1996 stuitte ik in de Haagse Gemeentebibliotheek in de knipselmap ‘Kafka, Franz’ tot mijn verrassing op een merkwaardige bijdrage uit De Groene Amsterdammer van 29 januari 1966. Het betrof een onopvallende en titelloze bijdrage van toneelmedewerkster Jeanne van Schaik-Willing, waarin werd gemeld dat een zekere Jacob Mees in 1907-’08 diverse malen de beroemde Tsjechische schrijver Franz Kafka zou hebben ontmoet. Als bewijs daarvoor werd een brief van Mees aan zijn moeder in facsimile afgedrukt. Aangezien ik al lang geïnteresseerd ben in contacten tussen Nederlanders en Kafka, was ik wel gedwongen dit verder uit te zoeken. Al snel bleek mij dat Jacob Mees lid was geweest van het bekende bankiersgeslacht. Met hulp van nog levende leden van deze familie was ik in staat om de gebeurtenissen te reconstrueren en te verifiëren.

Brieven aan zijn moeder

Jacob Mees (*1885 Rotterdam) ging na zijn middelbare school niet studeren, maar vertrok in 1906 ten behoeve van de firma van zijn vader, R. Mees & Zoonen, op een praktijk- en studiereis, die uiteindelijk vier jaar zou duren. Zijn eerste standplaats was het hoofdkantoor van de Assicurazioni Generali in Triëst1, een firma die, in de woorden van Kafka, de mogelijkheid bood ‘selbst auf den Sesseln sehr entfernter Länder einmal zu sitzen, aus den Bureaufenstern Zuckerrohrfelder oder mohammedanische Friedhöfe zu sehn’.2 Van daar verhuisde hij via Wenen naar het filiaal in Praag, waar hij waarschijnlijk in 1907 aankwam. Hier werd Mees tewerkgesteld in de ‘Erste Österreichische’, een branche van de Generali. Tevens werd hij lid van de rond 1860 opgerichte, pro-Oostenrijkse studentenvereniging Austria3. Blijkens een brief van hem

aan zijn moeder van 29 november 1907 maakte hij in deze vereniging een zekere Kafka als medelid mee: ‘… In Café Arco sprak ik nog even met Kafka en Mifka, 2 studenten van onze Verbindung (de Austria). De namen zouden die van 2 poesjes kunnen zijn…’4 In de paar maanden daarna moet Mees zijn moeder per brief verteld hebben dat Kafka een keukentafel had uitgevonden en daarop een patent had genomen. Hiernaar verwees hij in elk geval in een latere brief aan zijn moeder, waarvan de passage over Kafka is gefacsimileerd in Van Schaik-Willings artikel in De Groene5:

[Praag, 23-2-1908]6

[…] Als ik nadenk wat ik U het eerst zou willen schrijven, gaan mijn gedachten onwillekeurig terug naar gisteren avond, toen ik weer een vriend dieper heb leeren kennen en nog steeds eenigszins stupéfait ben. Het is Kafka van wien ik al eens schreef dat hij een keukentafel had uitgevonden en gepatenteerd. Kafka is een allergoedste jongen, dat zie je direct aan z’n oogen, hoor je aan z’n stem. Hij heeft iets van het genre lobbes, maar is toch ‘tall’ en ‘treu’; hij heeft een slappe mosgroene fluweelen oostenrijksche of tirolsche hoed op, kan uitstekend Witze vertellen, kan soms opspelen en uitbarsten, is erg getapt, heeft een lorgnet, een klein knabbelsnorretje, praat met mij soms fransch, heeft niet afgestudeerd en tegenwoordig een betrekking op een kantoor waar hij miniem verdient & woont bij zijn moeder. Tot zoover had ik Kafka altijd gekend – en nu weet ik: dat hij soms tot drie uur ’s nachts aan zijn tooneelstuk pent, dat hij al zijn zakken vol heeft met kladjes van scènes die hem invallen, dat hij feuilletons schrijft om geld te verdienen, dat zijn eerste tooneelstuk niet Bühnen-reif verklaard werd maar zeer waardeerend beoordeeld werd door de directeur hier van de comedie, die hem schreef dat hij ongetwijfeld dramatisch talent heeft en zeker door moet gaan. Gisterenavond was ik eerst bij ‘Just’, een gezellig Wirtshaus waar veel Austria-studenten komen, gisteren alle in reservisten-uniform. Daar nacht-maalde ik en ging toen vroeger dan de anderen met Kafka naar een café waar hij mij de 2 eerste akten van zijn tooneelstuk ‘die Brücke’ voorlas: heusch heel veel goeds erin. Je begrijpt niet dat zoo iemand zulke idees heeft; ’t is een openbaring. Genoeg over Kafka. Als ’t U interesseert later meer over hem. […]

Mees moet reeds kort na zijn ontmoeting met Kafka Praag hebben verlaten, want volgens zijn dochter keerde hij na een kort verblijf in Zürich al in voorjaar 1908 in Rotterdam terug. Inmiddels had hij van zijn vriend Kafka een manuscript cadeau gekregen.

Kort na zijn terugkeer uit Zürich, op 13 juni 1908, reisde hij per boot naar Montreal voor een opleiding. Na afloop hiervan keerde hij via Japan, Indochina en Nederlands Oost-Indië in 1909 terug naar Nederland, vanwaar hij in 1911 voor een korte stage bij Barings Brothers nog naar Londen ging. Het jaar daarop trouwde Mees,

inmiddels assistent-kassier bij de firma R. Mees & Zoonen en drie jaar later firmant, met Emmy van Stolk. Uit dit huwelijk werden vijf kinderen geboren: de al na enkele maanden overleden Rudolf P. (*1918), Jacob G. (1921-1994), David C.A.P. (1925-1945), en de nog levende Éléonore F. (*1919) en Pieter R. (*1927).

Mees liet zijn kinderen een keer het manuscript zien dat hij van Kafka had gekregen. Zijn dochter – haar broer kan zich niet herinneren het ooit gezien te hebben – beschrijft het nu als volgt: het manuscript bestond uit circa tien vellen wit, ongelinieerd papier van het huidige a4-formaat zonder briefhoofd, in de lengte opgerold, waarschijnlijk enkelzijdig betypt met een doorlopende tekst – dus geen toneeltekst – in de Duitse taal en met een korte titel erboven. Het werd bewaard onderin een grote kast met glazen deuren, waarin Mees’ boekencollectie over Rotterdam stond. In een In memoriam schreef de dochter:

 

Jaren later bij een opruiming of verhuizing heeft mijn vader het zonder zich te realiseren dat ‘zijn’ Kafka dezelfde was als de grote schrijver en met ’t gevoel van: je kunt toch niet alles bewaren, weggedaan… Tot zijn – nog later – overgrote spijt! Hij zwelgde in zelfverwijt – ook om ons te plagen – en mat breed uit hoe verschrikkelijk jammer en dom dat geweest was: ‘Stel je voor dat wij een onuitgegeven manuscript van Kafka gehad hadden!’ Wij probeerden hem dan weer te troosten, en zeiden dat het toch niet zó erg was. (Maar inderdaad: stel je voor…).7

Deze opruiming moet volgens haar omstreeks 1935 hebben plaatsgevonden. In die tijd woonde de familie aan de Rotterdamse Westzeedijk 140, waarheen zij in 1928 was verhuisd.8 Gegeven het feit dat Kafka in de jaren dertig nog niet een algemeen bekend schrijver was – pas rond 1935 verschenen zijn Gesammelte Schriften -, is het niet zo verwonderlijk dat Mees niet besefte wat hij bezat.

In 1965 verhuisde het echtpaar Mees naar de Westzeedijk 250. Waarschijnlijk bij die gelegenheid stuitte Mees op de brieven die hij vanuit Praag aan zijn moeder (overleden in 1917) had geschreven. Vooral de brieven over Kafka leken hem interessant en daarom stuurde hij ze aan Jeanne van Schaik-Willing, die van 1952 tot 1966 toneelrecensente bij De Groene was en die hij mogelijk persoonlijk kende via een van zijn bestuursfuncties in de culturele wereld, waaronder het Nederlandsch Tooneelverbond, afd. Rotterdam.9 Het resultaat was de afdruk van bovenstaand groot brieffragment in facsimile met transcriptie in De Groene Amsterdammer.

Omdat hij dacht dat zijn zuster Willemina Mees (*1887) wel geïnteresseerd zou zijn in deze brieven aan hun beider moeder, bracht Jacob Mees ze waarschijnlijk al in 1966 naar haar toe. Zij woonde toen in het tuinhuis achter Wallandlaan 5 in Blaricum. De brieven lagen op haar bureautje op de dag dat zij ging verhuizen naar een rusthuis aan de Hilversumse Heuvellaan. Enkele verhuishulpen – schoonmakers – dachten met papierrommel te maken te hebben en gooiden de brieven zonder toestemming weg. Dit moet in of kort na 1966 zijn gebeurd. Toen hij hiervan hoorde, was Mees des duivels, maar er was niets meer aan te doen. Bovenstaande brieffragmenten zijn dus de enige die bewaard zijn gebleven. Op 16 november 1970 overleed Jacob Mees.

Het enthousiasme van Mees over zijn ontmoetingen met Kafka verbaast niet, want in zijn hart heeft deze bankier in spe altijd meer belangstelling voor cultuur dan voor de zakenwereld gehad. Hij bewonderde de Amerikaanse filosoof Ralph Waldo Emerson, bracht tijdens zijn verblijf in Montreal in 1908-’09 een bezoek aan diens zoon en geboortehuis, en publiceerde in 1911 een eigen vertaling van Representative Men, waarin Emerson o.a. aan Goethe aandacht besteedt.10 Veel later, in de jaren 1955-’58, deed Jacob Mees naspeuringen naar zijn – Mees’ – afstamming van Goethe. Ongeveer in deze periode correspondeerde hij met literaire figuren als Willem Wagener en Dirk Coster.11

Lorgnet en knabbelsnorretje

Hoe verging het Franz Kafka in die tijd? Nadat hij medio 1906 zijn rechtenstudie aan de Duitse universiteit in Praag had afgerond en stage had gelopen bij een advocatenkantoor en bij het Landeszivilgericht en – strafgericht, verwierf Kafka (*1883) per 1 oktober 1907 een betrekking als ‘Aushilfskraft’ in de ‘Lebensversicherungs-Abteilung’ van het Praagse filiaal van de Triëster verzekeringsmaatschappij Assicurazioni Generali. Het salaris en de werkomstandigheden bevielen hem zo slecht dat hij al op 15 juli 1908 ontslag nam.

Aangezien het aantal bekende (of beweerde!) ontmoetingen van Nederlanders

met Kafka op de vingers van één hand te tellen zijn12, zou Mees’ verhaal weleens heel belangrijk kunnen zijn. En omdat de details over Kafka in deze brieven voor een flink deel nieuw en bovendien opmerkelijk zijn, loont het de moeite ze te verifiëren door ze stap voor stap te vergelijken met wat we tot nu toe van Kafka weten.

 

Café Arco – Dit is het toentertijd populaire schrijverscafé aan de Hybernergasse (nu Hybernská) 16, waar Kafka blijkens zijn dagboek en brieven zeker al sinds eind 1908 af en toe kwam.13 Overigens zouden Kafka en Mees elkaar ook getroffen hebben in het ‘Repre-Haus’, het Jugendstil Repräsentationshaus (nu Obecní dům) bij de Pulverturm14, maar dit is onmogelijk, aangezien het in 1907-’08 nog in aanbouw en pas in 1911 voltooid was.

 

Kafka en Mifka – Over Mifka en Mees zelf kon in het Triëster archief van de Assicurazioni Generali geen nadere informatie gevonden worden.15 Alleen van Franz Kafka werd lang geleden het personeelsdossier apart bewaard. Daaruit blijkt dat bij zijn vertrek in 1908 zijn personeelsdossier van Triëst naar Praag teruggestuurd moest worden (wat kennelijk maar ten dele is gebeurd).l6 Overigens is ‘Mifka’ vermoedelijk een verkleinvorm of zoiets van de achternaam Miffek. Onder deze naam woonden in Praag blijkens het adresboek van 1910 twee mensen: de keldermeester Josef Miffek (Táborská 46) en de bij boekhandel E. Weinfurter werkzame Karel Miffek.17 De tweede zou de hierbedoelde kunnen zijn, aangezien in zijn straat een café was met dezelfde naam als het door Mees bezochte café (zie onder).

Austria – Het gaat hier om de in 1859/’60 in Praag opgerichte vereniging van Oostenrijkse studenten Prager deutsches Corps Austria. In de biografische literatuur is niets bekend over een lidmaatschap van Kafka. Dat hij eind 1907 al bijna anderhalf jaar afgestudeerd was, staat echter op zich een lidmaatschap niet in de weg, aangezien Austria, naast een afdeling voor studerenden, er ook een kende voor afgestudeerden, de Deutsche akademische Verbindung ‘Austria’, waarvan bijvoorbeeld Kafka’s hoogleraar filosofiegeschiedenis Emil Arleth in 1906 bestuurslid was.18 Het lijkt alleen vanuit politiek oogpunt niet zo plausibel dat Kafka lid is geweest van een nationalistische en bovendien ‘schlagende’ studentenvereniging. En ook het volgen van een cursus ‘Arbeiter-Versicherung’ aan de Praagse Handelsakademie van begin februari tot mei 1908, dus juist in de tijd van Mees’ tweede brief, lijkt geen goede reden om lid te worden.19 Maar uit te sluiten is het niet, aangezien er niet zo erg veel over Kafka’s vroege jaren bekend is.

 

Keukentafel – Over eventuele meubelmakersactiviteiten van Kafka in deze jaren is niets bekend. Wel uit later jaren, met name rond voorjaar 1913, toen hij bij een meubelmaker lessen ‘Tischlerei’ nam, zo blijkt uit enkele dagboekaantekeningen.20 Los van Kafka’s eventuele uitvindersactiviteit rijst de vraag, wat er zo bijzonder is geweest aan deze keukentafel – op zich toch een al eeuwen bestaand meubelstuk -, dat een patentaanvraag zinvol was. Vaststaat echter dat Kafka al in die tijd geïnteresseerd was in uitvindingen en techniek. Zo maakte hij tijdens een vakantie in 1909, weliswaar op aanmoediging van Brod, een verslag van een Italiaanse vliegshow, dat verscheen in de Praagse krant Bohemia. In zijn werk als verzekeringsjurist had hij te maken met de houtverwerkingsindustrie, waarin arbeidsongevallen zich immers gemakkelijk voordoen.21

 

Allergoedste jongen / ogen/ stem / lobbes / ‘tall’ / ‘treu’ – De typering ‘allergoedste jongen’ en ook ‘lobbes’ en ‘“treu”’, maar dan inclusief Mees’ correctie met het Engelse ‘“tall”’, dat immers bij uitstek lengte én magerte combineert, lijkt te sporen met Kafka’s lichaamsbouw eind 1907: 1,82 m lang, 61 kilo zwaar en ‘schlank, gracil’, leptosoom zouden we met Kretschmer zeggen.22 Kafka-onderzoeker Hartmut Binder heeft ooit alle uitspraken over Kafka’s uiterlijk bijeengebracht en daaronder bevinden zich elementen die bij benadering een lobbes-indruk bevestigen: een ‘klarer, fester, blitzender und doch warmer Blick’ in zijn ogen, een zachte stem, een vriendelijke, opmerkzame, ongewoon hulpvaardige, zelfs sterk empathische, maar ook schuwe, gesloten en gedistantieerde houding.23

 

Hoed – Kafka droeg rond 1907-’08 meestal een bolhoed, waarmee hij ook vaak gefotografeerd werd. Op een foto uit september 1909, genomen tijdens een vakantie met Brod in Riva (bij Tirol!), is hij echter te zien met een hoed met slappe rand, zoals Mees die beschrijft.24 ‘Einen breiten, schwarzen Filzhut, wie ihn damals die italienischen Carbo–

nari trugen’ zou hij volgens een kennis ook nog in 1910 gedragen hebben, iets wat door Max Brod voor onmogelijk werd gehouden, terwijl de vermelde foto uit Riva nota bene voor het eerst in zijn eigen Kafka-biografie werd gepubliceerd.25 Dit gegeven kan dus kloppen.

Witze vertellen – Een studievriend herinnert zich dat Kafka in gezelschap ‘lustig und witzig’ kon zijn, ‘immer mit einem Wortwitz bei der Hand’. Hij hield van een soort humor op de ‘Grenzlinie zwischen Ernst und Scherz’; vooral samen met jeugdvriend Felix Weltsch en Brods vrouw kon hij ‘mit Virtuosität auf dem Instrument des Humors’ spelen. Zijn voorkeur gold moppen die ‘kindlich einfach […], ohne Unanständigkeit’ waren. Schuine moppen wees hij scherp af, met alleen maar een ‘Abscheulich’. Wel lachte hij hartelijk om moppen als deze: ‘Ein Millionär, dem ein Bettler klagt, er habe seit drei Tagen nichts gegessen, erwidert freundlich: “Man zwingt sich”.’26

 

Opspelen en uitbarsten – Een tweede bron die deze karaktertrek bevestigt, heb ik niet kunnen vinden. Het dichtst in de buurt komt nog Janouchs uit ca. 1920 daterende – dus veel latere en helaas onbetrouwbare – getuigenis dat Kafka ‘sehr scharf und hart’ kon reageren op een, in de ogen van anderen onbelangrijke, aanleiding.27

 

Erg getapt – Wat Mees beschrijft, wijkt wat af van het beeld dat van Kafka bestaat. Niet zozeer ‘getapt’ als wel ‘geliefd’ zou een betere typering zijn, en misschien bedoelde Mees dat ook wel. Zeker in de jaren kort na zijn studie was Kafka, zoals hieronder nader zal blijken, een fervent cafébezoeker en zeker niet ‘der scheue zurückgezogene junge Mann’ die hij later werd. Een jeugdvriend bericht dat hij bij zijn collega’s ‘beliebt’ was en door collega-schrijvers ‘verehrt’ werd.28

 

Lorgnet/knabbelsnorretje – Een bevestiging van deze uitmonstering heb ik elders niet aangetroffen, maar ze valt gezien de schaarste aan gegevens niet uit te sluiten. Bekend is immers dat Kafka juist in die jaren regelmatig aan carnavalsfeesten en maskerades deelnam. Maar foto’s uit die tijd laten Kafka in ieder geval zonder snor of bril zien.29 Een carnavalsverkleding – als Kafka daaraan überhaupt al meedeed! – is hier niet zo waarschijnlijk, aangezien in 1908 Aswoensdag op 4 maart viel (Pasen op 19 en 20 april) en carnaval dus op 1 t/m 3 maart, pas een week na Mees’ ontmoeting met Kafka. En bovendien kende Mees Kafka al van ontmoetingen sinds herfst 1907, aangenomen dat Kafka niet permanent een carnavalsvermomming zou hebben gedragen.

Fransch – Kafka had in zijn jonge jaren van zijn gouvernante Frans geleerd. Op het sollicitatieformulier voor de Assicurazioni Generali van 2 oktober 1907 noteerde hij over zijn vreemde-talenkennis: ‘böhmisch, außerdem französisch und englisch, doch bin ich in den beiden letzten Sprachen außer Übung’.30 In de periode rond 1908 koesterde hij het plan naast Frans en Engels ook Spaans te leren en las hij samen met anderen Franse literatuur, o.a. Flauberts L’Éducation sentimentale. De Franse taal wordt in zijn brieven uit 1907-08 vaak genoemd.31 Dit gegeven in Mees’ brief klopt dus, maar we moeten tegelijk bedenken dat de Tsjechische cultuur (en politiek) in die tijd überhaupt sterk op de Franse georiënteerd was – en niet alleen doordat Paul Claudel in 1909-’11 Frans consul in Praag was.

 

Niet afgestudeerd – Dit is vreemd, want Kafka had halverwege 1906 zijn studie afgerond. Wel is het zo dat Kafka juist in het voorjaar van 1908, zoals gezegd, de kortdurende cursus ‘Arbeiter-Versicherung’ volgde. Het is denkbaar dat Mees door het cafégedruis Kafka verkeerd heeft begrepen.

 

Betrekking op een kantoor – Een opvallende mededeling, aangezien Mees en Kafka bij dezelfde werkgever, zij op het verschillende afdelingen, werkten. Kafka was van 1 oktober 1907 tot 15 juli 1908 als ‘Aushilfskraft’ bij de Praagse vestiging van de Assicurazioni Generali aangesteld en wel ‘mit winzigem 80 K Gehalt und unermeßlichen 8-9 Arbeitsstunden’. ‘Man muß sich sein Grab verdienen,’ schreef hij bitter.32

 

Bij zijn moeder – Op zich vreemd, want Kafka woonde in 1908 bij zijn beide ouders, aan het eind van de Niklasstraße met uitzicht op de Moldau-brug. Het kan zijn dat voor hem en/of Mees de uitdrukking ‘bij moeder wonen’ een pars pro toto was en zoiets als ‘bij moeders pappot’, dus ‘bij de ouders thuis wonen’ betekende. Kafka was toen 24 jaar, een leeftijd waarop je ook in die tijd normaliter als volwassen man niet meer thuis woonde. ‘Bij moeders pappot’ kan overigens in dit geval bijna letterlijk genomen worden, want een gouvernante uit 1901/’02 herinnerde zich dat Kafka, na thuiskomst ’s middags, ‘am liebsten erst mit der Mutter’ at.33

 

Tot drie uur ’s nachts pennen – Van Kafka is bekend dat hij in later jaren een ‘Manöverleben’ leidde, waarbij hij uit eigen behoefte het natuurlijk dag- en nachtritme doorbrak en ‘bis 1, 2, 3 Uhr, einmal [voor Das Urteil] auch schon bis 6 Uhr früh’ doorschreef.34 Maar deze min of meer romantische tijdsindeling is niet uit deze periode van Kafka’s schrijverschap bekend.

 

Toneelstuk – Er is niets expliciets bekend uit Kafka’s vroege tijd over een wens om toneelschrijver te worden. Dat neemt niet weg dat een aantal verwijzingen naar toneel e.d. uit die jaren is overgeleverd. Opmerkelijk is ook een verwijzing in een brief aan Brod uit de tijd van Mees’ brief (ca. maart-april 1908): ‘Ich war beim “Vice

admiral” [een operette van Karl Millöcker] und ich behaupte, daß man, wenn ein Stück geschrieben werden muß, nur bei Operetten lernen kann.’ Maar dit was veeleer een advies aan Brod, die in die tijd samen met Franz Blei aan een operette werkte.35

 

Kladjes/idees – Over een dergelijke werkwijze bij Kafka is vrijwel niets bekend, maar het is goed mogelijk, want veel schrijvers werken immers zo. Het enige wat ik hierover heb kunnen vinden, is een notitie uit 1911 van Brod, opgetekend uit Kafka’s mond, in verband met een gezamenlijk plan voor een reisroman.36 De vorm waarin zijn vroege manuscripten bewaard zijn gebleven, levert geen enkele aanwijzing op.

 

Feuilletons – Voor zover bekend, had Kafka rond 1908 en ook in de jaren vlak daarna geen aspiraties om te leven van zijn schrijfsels. Wel zou hij omstreeks 1906 hebben deelgenomen aan een literaire prijsvraag van de Weense krant Die Zeit. Verder verscheen kort na Mees’ brief, begin maart, van hem een achttal verhalen onder de titel Betrachtung in Hyperion, maar het is de vraag of hem dat een honorarium opleverde. Begin 1909 was er een plan voor een recensie in Bohemia, maar pas in september van datzelfde jaar verscheen zijn eerste krantenbijdrage. Aan een journalistieke carrière dacht Kafka serieus in 1914, in verband met een mogelijk huwelijk met Felice Bauer.37 Directeur comedie – Met deze ‘comedie’ wordt waarschijnlijk de toen belangrijkste en grootste schouwburg in Praag bedoeld, het Neues Deutsches Theater aan het Stadtpark (nu: Smetanovo divadlo, Wilsonova 8), dat sinds de opening in 1888 werd geleid door de beroemde theatervernieuwer en Wagner-vriend Angelo Neumann (1838-1910).38 Kafka ging in de jaren rond 1908 vaak naar het toneel, ook in het Tsjechische Nationale Theater.39 Aangezien de archieven van het Neues Deutsches Theater aan het eind van de Tweede Wereldoorlog zijn vernietigd, is het niet meer mogelijk een eventuele briefwisseling tussen Neumann en Kafka te achterhalen.40

 

Wirtshaus ‘Just’ – Het staat vast dat Kafka in de jaren na zijn afstuderen een kroegloper was. Hijzelf bekende immers in een brief aan zijn verloofde Felice ‘auch früher (besonders in dem Jahr, in dem ich in einer privaten Versicherungsgesellschaft war) ein Bummler’ te zijn geweest. Het was de ‘Bummelzeit, in der ich viele Nächte in Weinstuben versessen habe, ohne zu trinken. Nach den Namen zu schließen, waren es wunderbare örtlichkeiten: Trocadero, Eldorado und in dieser Art.’41 Een café Just noemt hij hier echter niet en ook elders in zijn brieven en dagboeken komt dat niet voor. In Kafka’s tijd waren er inderdaad twee cafés U Justu in Praag: die van FrantiÅ¡ek Maletinsky, Kralovká tř . 15 in Karolinenthal (Karlín, Praag-Noord), en die van Jan Bleka, Vinohradská tř . 15 in Kgl. Weinberge (Vinohrady).42 Vlak bij dit laatste lag het Grand Restaurant Heine, waar Austria in 1905 zijn ledenvergadering hield.43

 

Reservisten-uniform – Zoals gezegd, zwierf Kafka in de jaren na zijn afstuderen vaak langs de Praagse horeca. In een van zijn brieven meldde hij de aanwezigheid van

militairen: ‘ich bin jetzt ganz plötzlich unter eine Menge Leute gekommen. Offiziere, Berliner, Franzosen, Maler, Coupletsänger, una die haben mir die paar Abendstunden nun ganz lustig weggenommen, freilich nicht nur die Abendstunden, gestern in der Nacht z.B. habe ich dem Kapellmeister eines Orchesters, für das ich keinen Kreuzer Trinkgeld hatte, statt dessen ein Buch geborgt.’ En in een brief aan Brod van 29 maart 1908 beschrijft hij een soort van kroegentocht tot in de ochtend.44

 

‘Die Brücke’ / voorlezen eigen werk – Juist in deze tijd werd de Niklasbrücke over de Moldau gebouwd, aan het eind van de Niklasstraße waar Kafka woonde. Deze straat, met onvoltooide brug, noemde Kafka toen een ‘Anlaufstraße für Selbstmörder’.45 Een toneelstuk uit deze tijd is niet bekend, wél uit eind 1916 het korte – niet door hem zo betitelde – verhaal ‘Die Brücke’. In tegenstelling tot wat Brod indertijd meende, gaf Kafka in deze tijd ook anderen inzage in zijn werk, dus voorleessessies zijn zonder meer mogelijk geweest.46

 

Ten slotte nog iets over Mees’ eigen reacties op zijn gesprekspartner. Hij vertelde zijn moeder dat hij bij het schrijven van zijn brief ‘nog steeds enigszins stupéfait’ was van de ontmoeting met Kafka. ‘Je begrijpt niet dat zoo iemand zulke idees heeft; ’t is een openbaring,’ besluit hij. Een dergelijke reactie treft men ook aan bij anderen die Kafka ooit ontmoet hebben.

 

Maar de lezer is misschien al langzamerhand nattigheid gaan voelen. Op grond van nauwkeurige verificatie van het overgeleverde materiaal moet ik namelijk tot de conclusie komen dat het toch wel erg onwaarschijnlijk, om niet te zeggen: onmogelijk is dat de persoon met wie Mees in Praag verkeerde, dé Kafka was. Weliswaar lijken vele details te wijzen in de richting van Franz Kafka, maar hiertegen bestaan twee doorslaggevende argumenten. Ten eerste, de overweging dat Mees niet zou hebben geschreven dat zijn kennis ‘op een kantoor’ werkte als het – zoals bij Franz Kafka – om een en hetzelfde kantoor zou gaan, en ten tweede, het lorgnet en het ‘knabbelsnorretje’, die op geen enkele manier met de schrijver Kafka in verband te brengen zijn. De Kafka met wie Jacob Mees bevriend is geweest, was niet de later wereldberoemd geworden schrijver.

Deze conclusie impliceert dat allerlei belangwekkende details die een nieuw licht op Franz Kafka zouden werpen – de meubelmakershobby, de werkwijze, de pogingen om toneelschrijver te worden, het manuscript – alleen betrekking hebben op die andere Kafka. Jeanne van Schaik-Willing heeft zich dus vergist en het is zonde van de haren die Mees zich uit het hoofd heeft getrokken. Gezien de stand van het Kafka-onderzoek anno 1965 valt overigens geen van beiden iets te verwijten.

Blijft natuurlijk de vraag, welke Kafka Mees dan wél ontmoet heeft. Kafka was (en is) een courante naam in Bohemen, dus is het moeilijk een antwoord te vinden. Het feit dat de gezochte Kafka lid was van een studentenvereniging, doet vermoeden

dat hij ongeveer twintig jaar oud was en dus omstreeks 1888 geboren is. Laat ik een paar pogingen tot identificatie wagen:

•	In Kafka’s tijd doceerde aan de Praagse kunstacademie de bekende beeldhouwer Bohumil Kafka (1878-1942), die onder meer de entreehal van het Praagse Repräsentationshaus vervaardigde. Hij verbleef echter van 1904 tot 1908 in Parijs.
•	Los van het geboortejaar zou – ook volgens Hartmut Binder – Kafka’s neef Bruno Kafka (1881-1931), corpulent van gestalte en tijdens zijn rechtenstudie literair actief, een goede kans maken. Maar hij studeerde in Praag al in 1904 af en werd daar drie jaar later universitair docent. Hij was bovendien later niet zozeer op Oostenrijk-Hongarije als wel op Duitsland georiënteerd. Ook de beschrijving van hem als ‘hochmütig, ironisch, mit spanischer Grandezza, dabei aber sarkastisch in seinem gefährlichen Witz, der den Gegner der Lächerlichkeit preisgab’ door Kafka’s vriend Max Brod is niet adequaat.47
•	Binder opperde ook de naam van de, oorspronkelijk Weense, schrijver Hans Kafka, die in 1940 naar Californië emigreerde en zich daar John noemde. Hij is echter in 1902 geboren en zou dus in 1908 te jong zijn geweest.48
•	In aanmerking komt misschien een zekere Rudolf Kafka, van wie in 1901 in Dresden de poëziebundel Vom ewigen Traum is verschenen. Meer heb ik over hem niet kunnen vinden.
•	Dr. FrantiÅ¡ek Kafka, een Praagse archiefkenner, hielp Peter Stephan Jungk bij diens bekende Werfel-biografie, maar wanneer hij geboren is, weet ik niet.49
•	Nog het dichtst in de buurt van Mees’ beschrijving komt Josef Kafka (1878-1942), uit het Boheemse Schlaggenwald (nu Horní Slavkov), die na zijn studie in Praag stenograaf bij de Boheemse ‘Landtag’ en redacteur bij het Praagse dagblad Bohemia werd. Maar als ik de schaarse gegevens over hem goed begrijp, is hij al in 1906 naar Wenen verhuisd.50

 

De bronnen zijn echter nog niet uitgeput, want het Praagse adresboek van 1907 zou ook uitsluitsel kunnen geven. Als we ervan uitgaan dat de Kafka in kwestie een laaggeplaatste kantoorbediende was, die mogelijk in de buurt van het café ‘U Justu’ in de wijk Vinohrady woonde, komen van de vele Kaka’s in het adresboek – onder wie ook Franz’ vader Herrmann – slechts enkele in aanmerking: Bohumir (Moravská ul., controleur Fa. J. Novak), Jan (Řipská ul., hulp Fa. Milde & Rössler) en Karel (Baránova ul., bediende bij de posterijen). Maar wie van de drie het zou kunnen zijn, valt helaas niet uit te maken. Bovendien maakt het feit dat Mees’ Kafka bij zijn moeder woonde, de kans groot dat hij niet eens apart in het adresboek vermeld staat. Wie van de 21 daargenoemde Kafková’s zou in hemelsnaam die moeder dan zijn?51

Het meest waarschijnlijke is toch dat de gezochte Kafka in de vergetelheid is geraakt; diezelfde duisternis als waarin die andere Kafka hoopte te verzinken door herdrukken van zijn boeken en de publicatie van zijn ‘Nachlaß’ te verbieden.

Sjoerd van Faassen+
‘Waarom protesteert u niet?’
Ter Braak contra Rudolf G. Binding

In 1933 publiceerde Rudolf G. Binding (1867-1938) bij zijn Frankfurter uitgever Rütten & Loening alsnog zijn al in 1924 geschreven brochure Deutsche Jugend vor den Toten des Krieges. Menno ter Braak (1902-1940) besprak de brochure in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 30 november 1933, tezamen met Bindings Die Spiegelgespräche en Grösse der Natur, die in datzelfde jaar bij Rütten & Loening waren verschenen.

De nationalistische en conservatieve Binding was de zoon van een puissant rijke hoogleraar en was tot zijn veertigste jaar jockey en paardenhandelaar geweest. Hij had, als zijn vader, rechten en vervolgens medicijnen gestudeerd, maar beide studies brak hij voortijdig af. ‘Wie seht es aus in diesem Menschen?’ vroeg de toen al geëmigreerde Thomas Mann zich in mei 1933 af toen Binding enthousiast de nationaalsocialistische machtsovername in Duitsland verwelkomde.1 Tot aan zijn dood in 1938 zou Binding een vurig supporter van het nationaal-socialistische bewind blijven. De literaire afdeling van de Preußische Akademie für Künste te Berlijn, waartoe Binding behoorde, zou loyaal de nazistische cultuurpolitiek uitvoeren en ook in het Reichsverband Deutscher Schriftsteller en in de Duitse afdeling van de internationale pen-Club betoonde Binding zich een volgzaam discipel van de nationaal-socialisten.2 Als zodanig had Anthonie Donker hem in de juli/augustusaflevering 1933 van Critisch Bulletin ook aan de schandpaal genageld.

Hoewel hij in Duitsland een veelgelezen auteur was, werd aan Bindings werk in de Nederlandse pers in het algemeen weinig aandacht besteed. Zijn in 1934 verschenen oorlogsroman Wir fordern Reims zur Übergabe auf werd alleen besproken in het roomskatholieke dagblad De Tijd, in het protestants-christelijke De Standaard en in Critisch Bulletin. De ontvangst van de Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladen voor de Tweede Wereldoorlog laat zien dat de politieke voorkeur van de in Duitsland gebleven schrijvers nauwelijks interessant werd bevonden; alleen het socialistische dagblad Het Volk nam een principieel standpunt in.3 Ook Ter Braak stoorde zich in zijn badinerende bespreking van Bindings brochures voornamelijk aan de weeë stijl: hij vond Binding meer op zijn plaats als directeur van een parfumhandel dan als schrijver.

Ter Braak, destijds leraar Nederlands en geschiedenis aan het Rotterdamsch Lyceum, werkte vanaf midden 1929 mee aan de Nieuwe Rotterdamsche Courant. In het begin schreef hij vooral over film, vanaf 1932 besprak hij voornamelijk essayistische publicaties op het gebied van de Duitse cultuurgeschiedenis. Die preoccupatie lag waarschijnlijk in het verlengde van zijn in juli 1928 aan de universiteit van Amsterdam verdedigde proefschrift over de middeleeuwse Duitse keizer Otto iii. Op 31-jarige leeftijd, in oktober 1933, was hij voor een jaar op proef benoemd tot redacteur kunst en letteren aan het Haagse dagblad Het Vaderland, dat onder dezelfde leiding ressorteerde als de nrc. Aan Het Vaderland zou hij tot aan zijn dood in 1940 verbonden blijven. Zijn opdracht was vanaf het begin beperkt. Het werd binnen het nrc-concern niet erg op prijs gesteld als Ter Braak de grenzen van de literatuur overschreed. De redactie binnenland van Het Vaderland telde weinig politiek uitgesproken figuren, terwijl de redactie buitenland werd bemand door H. Krekel en P.J. van Meghelen, twee duidelijk pro-nazistische journalisten, die in 1936 versterking zouden krijgen van de nsb‘er W. Goedhuys. Deze redacteuren genoten de bescherming van de directeur van Het Vaderland.4 Nadat begin 1939 door toedoen van Ter Braak de positie van de drie buitenlandredacteuren onhoudbaar was gebleken wegens hun enthousiasme voor de Duitse bezetting van Tsjechoslowakije, kwam Ter Braak ernstig in conflict met zijn hoofdredacteur, die verordonneerde dat Ter Braak zich ‘voortaan [zal] hebben te onthouden van elke bemoeiing met politiek en religie, en hebben terug te keeren tot de “zuivere litteratuur”’. Het conflict werd

later bijgelegd, maar het voorval laat zien waarom Ter Braak zijn politiek-gevoelige aanval op Binding vermoedelijk liever als los medewerker in de nrc dan als beginnend redacteur in Het Vaderland publiceerde.5 Ook de nrc zal misschien niet blij zijn geweest met Ter Braaks recensie, aangezien de redactie voortdurend door de zakelijke leiding geprest werd eventuele kritiek op de ontwikkelingen in Duitsland te temperen, om zo een advertentieboycot van Duitse zijde te ontlopen.6

Waarom juist déze publicaties van Binding Ter Braak zo opwonden, is niet echt duidelijk. Belangrijker publicaties van dezelfde schrijver liet hij ongemoeid passeren. Ter Braak bezat in elk geval nog Bindings eveneens in 1933 verschenen brochure Antwort eines Deutschen an die Welt, die ideologisch aanzienlijk interessanter is dan de door Ter Braak wél besproken brochures. Bij S. Fischer te Frankfurt verscheen daarnaast een overdruk uit de Neue Rundschau van zijn op 28 april voor de Preußische Akademie für Künste gehouden rede Von Kraft des deutschen Worts als Ausdruck der Nation.

In zijn correspondentie met geestverwanten als J. Greshoff, E. du Perron en S. Vestdijk maakt Ter Braak geen melding van zijn briefwisseling met Binding, en ook Victor E. van Vriesland – die sinds 1931 als redacteur letteren verbonden was aan de nrc – lichtte hij niet in.

In zijn dagbladbespreking deed Ter Braak Bindings Die Spiegelgespräche af met de opmerking dat die hem ‘slechts verbazen door hun elegant beheerschte banaliteit’. ‘De beide andere werkjes,’ vervolgde hij, ‘zijn zoo mogelijk nog onbeduidender. De rede over de Duitsche jeugd dateert van 1924 en de uitgave in 1933 werd waarschijnlijk mogelijk door de gunstige conjunctuur; in de taal van Stefan George min Stefan George trekken de gebruikelijke nationalistische gemeenplaatsen voorbij; niet zonder ergernis vind ik den naam Nietzsche parfumeursgewijze misbruikt.’ Het is vermoedelijk Nietzsche die Ter Braak zo uit zijn slof deed schieten; de omarming van Nietzsches ideeën door het nationaal-socialisme was hem een gruwel. Het is niet ondenkbaar dat Ter Braaks recensie van Bindings drie brochures te maken heeft met zijn essay ‘Nietzsche contra Freud’, dat Ter Braak blijkens een brief aan Greshoff van 26 november 1933 toen juist gereed had en dat in januari en februari 1934 in twee gedeelten in Greshoffs Groot Nederland zou verschijnen.7 Ook had hij in de loop van 1933 een aantal publicaties over Nietzsche besproken in de nrc. De essentie van zijn bespreking in de nrc van 30 april 1933 van H.L.A. Vissers Nietzsche, de goede Europeaan keert terug in zijn hieronder gepubliceerde brieven aan Binding. Ter Braak had bovendien in juni 1933 zijn deels door Nietzsche geïnspireerde Politicus zonder partij (1934) voltooid.

 

Ter Braaks bespreking van Bindings drie brochures schoot deze in het verkeerde keelgat. Binding reageerde misschien wel zo geraakt omdat Ter Braaks opmerkingen hem mogelijk soortgelijke uitlatingen van Thomas Mann (in een brief aan hem van 29 mei 1933) over de plaats van Duitsland in Europa in herinnering brachten.8 Binding ontstak in elk geval in buitensporige woede en schreef op 8 december

1933 aan Maurice Roelants (1895-1966), Ter Braaks Belgische mederedacteur van Forum9:

Ich erhalte über das Sekretariat des Bundes rheinischer Dichter, also über Hemn Alfons Paquet,10 Ihre Adresse und Sie werden ja meinem Namen schon kennen und gehört haben dass wir eigentlich gerade in diesem Jahr ein Treffen mit Ihnen und Ihren vlämischen Kolleken geplant haben. Leider is es noch nicht zustande, gekommen und wir müssen auch fernerhin vorläufig etwas behutsam mit uns umgehen. Wir haben unseren Bund nicht aufgelöst sondern halten ihn in unserem Herzen aufrecht – wie wir auch die angeknüpften Beziehungen zu Ihnen und den vlämischen Kolleken aufrecht erhalten möchten.11

Dies vielleicht – aber auch die Gewissheit geistiger Verbundenheit an sich – berechtigt mich heute Sie mit einer Angelegenheit weinig erquicklicher Art zu befassen, und Sie zu bitten mir und damit uns allen zu heffen.

In dem Rotterdamschen Courant No. 332 vom 30.11.33 beschäftigt sich unter der Rubrik ‘Letterkunde’ ein Herr Ter Braack [sic] mit zwei [sic] meiner Bücher, zwei kleinen Schriften, die ich Ihnen gesondert gleichzeitig mit diesem Briefe zugehen lasse.

Diese Bücher zerreist er in einer Weise aus der hervorgeht dass er einfach kein deutsch lesen kann. Ich wende mich nie gegen eine Kritik aber mann kann doch nicht zugeben dass in einem Weltblatt an so verantwortungsvoller Stelle ein Mensch deutsche Bücher bespricht der sie nicht liest und sie offenbar auch nicht lesen fähig ist. Anders kann ich mir nämlich nicht erklären dass er in den ‘Spiegelgesprächen’ – von denen er offenbar die ersten drei Seiten in sich aufgenommen hat – eine Philosophie mit dem Parfum Houbigant sieht und in dem Aufsatz über die Grösse der Natur eine Banalität. Alles ohne dass er sein Urteil irgendwie auf Worte oder Situationen dieser Werke stützt.

Ich kann Ihnen leider die Zeitung von hier aus nicht zugängig machen und bitte Sie sich dieselbe zu beschaffen falls Ihnen nicht die deutsche Uebersetzung genügt die hier hergestellt wird, die ich aber erst am nächsten Montag erhalte und dann an Sie absende. In den sehr ausgiebigen Besprechungen der deutschen Zeitschriften und Zeitungen über diese beiden Bücher enthält keine einzige auch nur eine Andeutung der herabwürdigen Ansicht Ter Braacks. Im Gegenteil – und die Bücher werden Sie ja davon überzeugen dass ein ganz anderer ‘Geruch’ in beiden herrscht, jedenfalls weder ein Parfum noch eine Toilettenangelegenheit noch eine Frauenzimmer-Atmosphäre noch eine flache Grosssprecherei. Ich möchte mir nicht gefallen lassen dass mir das in einem holländischen Blatt nachgesagt wird. Denn es ist natürlich keine Kritik wenn einer entweder den Inhalt eines Buches fälscht oder es überhaupt in der Sprache in der es geschrieben ist nicht lesen kann.

Ich würde mich an einen holländischen Autor wenden wem ich einen solchen von Rang kennen würde. Dies ist nicht der Fall. Falls Sie jedoch die Richtigstellung an einen Holländer abgeben wollen der sie vornehmen würde so hätte ich nichts dagegen.

Meine Bitte an Sie geht dahin einem Manne wie Ter Braack das Handwerk zu legen and eine so angesehene Zeitung wie der Rotterdamsche Courant darauf aufmerksam zu machen welchen unverantwortlichen Leuten er seine Spalten öffnet wenn er Männer wie Ter Braack Kritiken über ernste deutsche Bücher amertraut. Dies geschähe selbstverständlich am besten durch eine Gegenkritik an derselben Stelle, durch ein Eingesandt, durch einen Protest oder dergleichen. Dass im Rahmen der Kritik alles gesagt werden soll was gegen meine Bücher spricht ist dabei ganz selbstverständlich.

 

Roelants antwoordde Binding drie dagen later dat hij hem niet van dienst kon zijn, omdat Ter Braak niet alleen een ‘hervorragender Essaysist’ was die een Duitstalige dissertatie had geschreven, maar bovendien ook nog eens een persoonlijke vriend was: ‘Es ist mir also gewissenhaft unmöglich die “Nieuwe Rotterdamsche Courant” darauf aufmerksam zu machen dass Dr. ter Braak ein unverantwortlicher Kritiker sein würde.’

Roelants stuurde de door hem ontvangen brief van Binding en zijn antwoord ter kennisname aan Ter Braak. Zonder dralen ontspon zich daarop tussen Ter Braak en Binding een kregelige correspondentie, waarin geen van beide enige toegeeflijkheid betoonde.

Rest de vraag hoe Binding Ter Braaks bespreking onder ogen had gekregen. Misschien via Johannes von Leers, die begin 1933 tijdens een internationaal congres aan de Leidse universiteit een ernstig politiek conflict met Johan Huizinga had gehad12 en die net als Binding actieve bemoeienis had met de nazificering van de Duitse pen-Club? Misschien via Ter Braaks Vaderland-collega H. Krekel, die goed bevriend was met Bindings vriend Rudolf Alexander Schröder?13 Schröder, die tijdens de Eerste Wereldoorlog in België gelegerd was geweest en goed Nederlands sprak, verkeerde in conservatieve kringen rond de Nederlandse schrijvers F.C. Gerretson en Derk Hoek.14 Hij behoorde overigens, anders dan Binding, tot de Duitse schrijvers van de zgn. ‘innere Emigration’ die zich tegen het Hitler-bewind keerden.15 Of misschien gewoon via Rütten & Loening? Ik houd het op een Nederlandse klikspaan.

Ter Braak aan Binding, 12 december 193316

Mein Freund und Kollege Maurice Roelants überreichte mir einen Brief, in dem Sie sich beschweren über meine Kritik bezüglich Ihrer Schriften in der Nieuwe Rott. Courant. Es schmerzt mich aufrichtig, dass diese Kritik Ihren Zorn geweckt hat, denn ich schrieb sie nicht damit Sie sich ärgem würden; wenn ich auch gezwungen bin, jeden Buchstaben meines kurzen Aufsatzes zu behaupten. Ich hatte nur de Aufgabe, den Lesern der N.R.C. klarzumachen, wie ich mich ah holländischer Schriftsteller und ausserdem Mitarbeiter dieser Zeitung zu Ihren Büchern verhalte. In der Tat, ich habe diese Schriften ‘zerrissen’, und sogar ohne Belege. Dass ich ‘einfach kein deutsch lesen kann’ muss ich in diesem Zusammenhang leider in Ahrede stellen, und als Beweis füge ich eine Übersetzung meines Artikels zu.

Damit will ich am wenigsten sagen, dass ich über einen so schönen Stil verfüge wie Sie und dass Sie keine Fehler in Brief und Übersetzung entdecken werden.

Dass Sie in den deutschen Zeitschriften und Zeitungen nicht ‘zerrissen’ wurden, freut mich sehr, und ich habe nichts dagegen. Ich erlaube mich nur dazu zu bemerken, dass dieser Umstand nichts ändert an meine Meinung über Ihren Stil; im Gegenteil, ich erwartete eine solche communis opinio in Deutschland. Ich will ja keineswegs leugnen, dass dieser Stil sich der neuen deutschen Romantik vorzüglich anpasst; der Kultus der ‘schönen Gefühle’, worüber Nietzsche so seine Meinung hatte, erscheint immer dort, wo die Freiheit des Gedankens lahm gelegt und die ‘lactea Ubertas’ des stilisierten Satzes Hand über Hand wächst Schöner Stil ist für mich eine ‘Toilettenangelegenheit’, wenn er Banälitäten zu verhüllen hat; und in Ihren Arbeiten suchte ich vergeblich nach Originalität und ‘Wahrheit’ im Sinne Nietzsches. Nicht mehr und nicht weniger wollte ich in der N.R.C. dem Publikum mitteilen; hoffentlich wollen Sie dabei in Betracht ziehen, dass es sich hier handelt urn ein holländisches Publikum; es liebt den Humor, der in Ihren Büchern volkommen fehlt; es hat schlechte Eigenschaften, ist aber nicht so mühsam und ernst wie Ihr Stil. ‘Rien au monde ne me semble bête que la gravité’, hat Stendhal gesagt, und ich sage es ihm nach.

Nicht urn mich zu entschuldigen, sondern nur urn Ihnen klarzumachen, dass ich mich gewissenhaft mit Ihren Büchern befasst habe, schreibe ich Ihnen diesen Brief. Inzwischen habe ich die N.R.C. gebeten eine Gegenkritik mit meiner Unterschrift aufzunehmen; die Redaktion aber hat prinzipielle Beschwerde dagegen, so dass ich Ihnen in dieser Hinsicht leider nicht helfen kann.

Binding aan Ter Braak, 15 december 1933

Wenn Ihre Ausführungen im Nieuwe Rotterdamsche Courant halb so anständig gewesen wären wie Ihr Brief vom 12. Dezember so würden die wahrscheinlich mich geradezu bezwungen haben. Ich muss gegenüber Ihrem Briefe zunächst feststellen dass nicht ich mich an Sie gewendet habe, sondern dass Sie sich an mich wenden – was vielleicht erlaubt Ihnen zu antworten. Diese Antwort freilich kann nur kurz sein und möchte Sie zunächst nur darüber aufklären, dass Ihre Kritik keineswegs meinen Zorn geweckt hat. Ich kann ja nicht hindern dass Sie sich blamieren.

Wenn ich gesagt habe: Sie können kein deutsch lesen (wie es in dem Brief an Ihren Freund Maurice Roelants geschehen ist), so sage ich eben damit heutzutage nichts für uns Verwunderliches. Sie haben keine Ahnung von mir. Kein Mensch in der ganzen Welt – auch in Holland nicht – glaubt von mir das was Sie von mir. gesagt haben, wenn er mich überhaupt kennt. Sie bilden sich ein dass mein Stil oder meine Gefühle etwas mit der neuen deutschen Romantik zu tun hätten und dass infolgedessen die deutschen Zeitschriften und Zeitungen mich aus diesem Grunde nicht ‘zerreissen’. Sie wissen einfach nichts von mir. Sie wissen einfach nicht dass mir deutsche Zeitschriften und Zeitungen ebenso gleichgültig sind wie holländische Zeitschriften und Zeitungen oder irgendwelche Zeitschriften und Zeitungen. Sie wissen ja garnichts von meiner Anhdägerschaft Sie kümmern sich auch garnicht darum ob ich Humor habe oder nicht sondern nehmen an dass ein holländisches Publikum denselben in meinen Büchern vermisst. Das holländische Publikum vermisst ihn garnicht; nur Sie kennen die Bücher nicht in denen der Humor spiek. Und ich habe keinen Grund ihnen diese Bücher zu verehren. Wenn Ihnen darum zu tun ist können Sie sich ja dieselben selber suchen.

Sie haben vollständig recht dass ‘schöner Stil’ – wie Sie ihn auffassen – eine Toilettenange-

legenheit ist; aber Sie können nicht genug deutsch lesen um eine Toilettenangelegenheit die keine ist, von ‘Substanz’ zu unterscheiden die einen Stil fordert. Denn Sie können mir doch nicht beibringen was Stil ist und ich kann Ihnen offenbar nicht beibringen was Substanz ist.

Die ganze Situation ist die dass ich eine bessere Meinung von holländischen Lesern habe und haben darf als Sie, der Sie voraussetzen dass holländische Leser an diesen meinen Dingen nichts von Reiz oder auch nur von Substanz finden. Die unzähligen – oder sagen wir nicht unzähligen sondern die vielfachen – Anerbietungen von Uebersetzungen ins Holländische, die jedesmal daran scheiterten dass die besten Bemühungen die Schwierigkeiten nicht überwanden,17 beweisen mir nur dass es schwer sein muss meinen Dingen gerecht zu werden. Ihnen nehme ich das nicht übel, Sie verstehen deutsche Dinge nicht und geben sich ja auch nicht Mühe das Werk eines Autors kennen zu lemen und aus dem deutschen Wesen heraus zu verstehen sondern Sie machen Kritiken – wie Sie selbst mir schreiben für ein holländisches Publikum. ‘Rien au monde ne me semble bête que la gravité’ – das ist genau das was auch ich als Bêtise bezeichne. Aber nicht einmal das werfen Sie mir ja vor sondern eine Philosophie Houbigant und dergleichen – wie ich ja überhaupt nach Ihrem Brief den Eindruck habe dass Sie garnicht mehr wissen wie unanständy – nicht für mich – sondern für die Holländer, für ihr Land, für Ihre Nation, für Ihre bedeutendste Zeitung, für Sie selbst als einen Schriftsteller von Rang die Ausführungen waren wegen deren ich mich bewogen fühlte an einen so anständigen Mann wie Ihren Freund Maurice Roelants – allerdings unter der Unkenntnis dieser Freundschaft – einen Brief zu schreiben.

Sehr geehrter Herr Ter Braak! Wenn Sie in diesen Ausführungen nichts von einem Friseurparfüm entdecken, nichts von einem Houbigant, nichts von Glacéhandschuhen, u. dergl., so werden Sie sich ja nicht wundern. Im Gegenteil: es muss Ihnen ja nur gefallen.

Ich würde auch nicht Ihren Brief einer Antwort wertgehalten haben wenn mich nicht eine Achtung vor Ihrer Nation dazu veranlasst hätte an Herrn Roelants zu schreiben. Dass dieser Herr Ihnen meinen Brief mitgeteilt hat und Sie von sich aus an mich geschrieben haben hat es mir erlaubt Ihnen auf Ihren Brief zu erwidern.

Ter Braak aan Binding, 25 december 1933

Für die Zusendung Ihres Buches und Ihren Brief bin ich Ihnen sehr verbunden; wenn ich auch keinen Anlass finde meinen Urteil über Ihre Schriften zu ändern, so freue ich mich wesentlich, dass Sie mir Gelegenheit bieten, meinen Standpunkt von neuen Tatsachen heraus zu erörtern. Ihre Auseinandersetzung mit Romain Rolland interessiert mich lebhaft, weil sie sich beträchtlich unterscheidet von dem all zu glatten – wenn Sie wollen: substanzreichen; ich habe den Aberglauben an die ‘Substanz’ abgeschüttelt, bilde ich mich ein – Stil Ihrer sonstigen Arbeiten. Sie verlassen hier wenigstens Ihren deutschen Olymp und versuchen so ehrlich wie möglich uns Ausländem klar zu machen, was Ihnen die nationale Erhebung (wie Sie es nennen) bedeutet. Glauben Sie mir, ich weiss das zu schätzen; ich bin in meinen Äusserungen scharf, aber ich habe keineswegs böse Absichten. Ich wohnte längere Zeit in Deutschland (Berlin); das ist eben der Grund, dass mich das deutsche Bekenntnis zum geistigen Mittelalter persönlich tief erschüttert hat. Ich liebe Heine, Stirner, Nietzsche, Thomas Mann; ich schätze Rilke und Stefan George, obschon ich um die olympische Gesten Georges oft gelachen habe. C’est la gravité de ce digne poète qui me fait rire.

Sie mahnen mich in Ihrem Brief, Ihre Bucher ‘aus deutschen Wesen heraus’ zu beurteilen. Leider

ist mir das rein unmöglich; aus deutschem Wesen heraus haben wir im vergangen Jahre schon zu viel erklären mussen: Konzentrationslager, Antisemitismus, Hitlergruss, Reichtagskandale des Herrn Goering u.s.w. Sie haben es gewissermassen leicht, wenn Sie das ‘Randerscheinungen’ nennen! Ich glaube Ihnen unbedingt, wo Sie sagen, dass der Kern des Geschehens dadurch nicht angerührt wird; das habe ich nicht, und das hat keiner bei uns behauptet. Als den Kern des Geschehens sehe ich schlimmere Sachen. Deutschland, dass im Begriff war sich zu einem wahrhaft europäischen Staat mit ‘guten Europäern’ im Sinne Nietzsches emporzuarbeiten, kehrt mit seinem ewigen Lamentationen üher Versailles und den verlorenen Weltkrieg zurück zum überlebten Mythus, zur lehren Romantik, zu dem Glaube an die Rasse und das Volk. Randerscheinungen? Sagen Sie mir bitte, wo der Rand aufhört und die Kern anfängt! Sie wissen wahrscheinlich so gut wie ich, wie Goethe und Nietzsche sich über die Deutschen geäussert haben; in seinen Gesprächen mit Eckermann sagt Goethe, dass sie Barbaren sind; Nietzsche behauptet, es habe noch nicht einmal eine deutsche Kultur gegeben. ‘Ihr Deutsche, ihr seit so tief, ihr seit noch nicht einmal oberflächlich.’ Nietzsche wollte das vereinte Europa, er verabscheute die, die jetzt durch die deutsche ‘Erhebung’ wieder propagiert wird; er sah die Fehler der Juden, aber er wusste gleichfalls, dass die Juden die kommende europöische Kultur vorbereiteten und deshalb durchschaute er die antisemitische Lüge, diejetzt in Ihrem Lande offiziell anerkannt wird (‘Ein Antisemit wird damit noch nicht anständig, dass er aus Grundsatz lügt.’) Sie können sich übrigens darauf verlassen, dass sogar meine Grosseltern Arier waren: nur möchte man fast Jude sein, in den Umständen des heutigen Augenblicks.

Ihre Antwort ist ehrlich gemeint, daran zweifle ich nicht; dass Sie der nationalsozialistischen Partei nie angehört haben is für mich der Beweis, dass Sie nicht wie die Antisemiten, ‘Aus Grundsatz zu lügen’ brauchen. Trotzdem haben Sie, soviel ich weiss, nicht protestiert, als Einstein als einen Hund aus Ihren Land geworfen wurde; Sie haben nicht protestiert gegen den (freilich ziemlich komisch anmutenden) Wahnsinn der Bücherverbrennung; dass ist alles ja ‘Randerscheinung’, und wenn man in Deutschland gegen Randerscheinungen protest erhebt, wartet das Konzentrationslager oder die Emigration. (Greuelpropaganda, sagt Ihr Minister Göbbels, diese neue Randerscheinung der deutschen Kultur; ich habe, schade für ihn, in meinem Besitz das reizende Büchlein ‘Juden sehen dich an’, selbstverständlich auch eine kleine Randerscheinung.) Warum protestieren Sie nicht? Weil [in Ihren eigenen Worten) ‘nicht jeder sagen kann was er will’. Solange Sie feierlich, platonisch, religiös, mystisch, tief und noch einmal tief bleiben, solange wird kein S.A. Mann Sie belästigen; Ihre ‘Universalität’, das weiss man ganz genau, ist harmlos wenn Sie nicht mehr sagen. Wahrhafig ich liebe Herrn Feuchtwanger und Emil Ludwig nicht mehr wie Sie (wahrscheinlich); ich kann aber deswegen noch nicht einsehen, warum es nötig ist, das ‘Germany puts the clock back’ und die alten Dekorationen des

Volksmythus wieder neu aufgeputzt werden sollen. Der Versailler Vertrag war eine Lüge, gewiss, nicht grösser, und nicht kleiner als die neue Lüge der Rassenreinheit, und wir Holländer sind davon eben so überzeugt wie Sie; aber Ihre Nation hat weder Frankreich noch die Inflation Ihnen genommen, Sie haben diese Tragödie enszeniert, Sie haben diesen Vertrag immer und immer wieder verkuppelt mit dem nationalen Martyrium. Ich frage: warum konnte das Individuum in Deutschland unter der Republik von Weimar nicht frei und unabhängig leben, warum musste das Nationalgefühl immer verantwortlich, gemacht werden für die romantischen Träumereien üher die Vergangenheit?

Sie wagen es in Ihrer ‘Antwort’ Goethe und Goering in einen Satz zu vereinigen. Ich habe nichts dagegen, dass sie beide ‘verflucht deutsch’ sind; Sie werden aber nichts dagegen haben können, dass sowohl Romain Rolland wie Dimitrof dabei die Achseln zuckt und lächelt. Von diesen Phrasen haben wir endlich genug, das mutet ungenfähr so an wie das weniger erhabene, aber um so bekanntere ‘Deutsche trinkt deutsches Bier’. Wenn Sie mir sagen, ganz offen, und ohne Platonismus, was Sie von diesem Herrn Goering denken und seinem ritterlichen Benehmen im Reichstagprozess, so werde ich Ihnen sagen, dass ich das Deutschtum eines Goethe liebe und hochschätze wie ich das Deutschtum Goerings als einen Schmach, eine Geschmacklosigkeit und einen pathologischen Fall betrachte. Beide ‘verflucht deutsch’ – aber Goethe war vor allen Dingen Kosmopolit, auch das können Sie wissen, und Goering, na, Goering ist eben eine Randerscheinung. So kann man sich mit Gott und dem Teufel zurechtfinden sie sind wahrscheinlich auch beide ‘verflucht deutsch’! Hitler wenigstens hat sich die Behauptung entfallen lassen (in ‘Mein Kampf’), dass die Deutschen ‘Ebenbilder des Herrn’ sind und seitdem stelle ich mich Gott so ungefähr vor in der Gestalt des Filmschauspielers Otto Wallburg.

Hoffentlich verzeihen Sie mir diese Attaque, die nicht persönlich gegen Sie gerichtet wurde; im Gegenteil, verhältnismässig ist Ihre ‘Antwort’ ehrlich und klar. Wir erwarten nur mehr, das wir vorläufig nur von Juden und republikanische Emigranten zu hören bekommen. Wir erwarten, dass Sie Nietzsche über die Deutschen lesen wo er schreibt über ‘Zeitungen, Politik, Bier und wagnerische Musik’, die das deutsche Volk vergiftet haben, und nicht nur den ‘Zarathustra’ benützen als eine Art Prophezeiung des ‘Führers’. Nietzsche war Emigrant, vergessen Sie das bitte nicht in Deutschland Flachland konnte er die schlechte Luft nicht ertragen; er zog Europa vor, Sils Maria, Genua.

 

Die Randerscheinungen sind symptomatisch für das Ganze; das wollte ich Ihnen noch sagen.

Binding aan Ter Braak, 8 januari 1934

Ihr Brief vom 25. Dezember, der wegen eines Ausspanns um die Neujahrszeit nicht sofort seine Antwort gefunden hat, fordert doch noch einige Bemerkungen von mir heraus.

Wenn Sie sagen: Nietzsche wollte das vereinte Europa, so ist sehr zu fragen ob Nietzsche das vereinte Europa unter dem Vertrag von Versailles auch noch,gewollt hätte – wenn er ein Deutscher war. Man ist immer ein guter Europäer so lange das Europa noch nicht Wirklichkeit hat das man anstrebt; aber man wird ein guter Nationalist wenn man die Nation genommen bekommt – wie uns geschehen ist.

Wenn Sie fragen: warum ich nicht protestiert haben wenn während einer Revolution verkannte oder missliebige Bücher verbrannt werden oder Juden ausgewiesen werden, so kommt mir das so vor als ob ich Sie fragen wollte warum eigentlich die geistige Blüte Frankreichs während der französischen Revolution nicht gegen die Hinrichtung einer unschuldigen Königin protestiert hat.

Wenn Sie dann ferner auf Nietzsche als Emigrant anspielen, so weiss ich nicht ob das sehr glücklich ist Wir verstehen unter einem Deutschen einen Mann der sein Land nicht verlässt.

Wenn Sie von eben diesem Nietzsche sagen: er zog Europa vor, Sils Maria, Genua – so darf ich wohl fragen: warum nicht Holland.

Sie haben die Eigenschaft immer nur alle die Dinge anzuführen die Ihnen passen. Unsere Laster sind die Tugenden die Sie nicht anerkennen. Wenn wir noch keine hohe Kultur haben als Deutsche – was auf gewissen Gebieten richtig und auf gewissen Gebieten falsch ist – so müssen wir sie uns eben aus uns selbst schaffen. Aber Sie können uns nicht den Vorwurf machen, wir hätten die Verpflichtung uns hierbei nach Ihnen umzusehen. Ich erkenne Sie als Holländer und Europäer an. Ob das aber von Ihnen aus nicht ebenso für uns zu gelten hätte? sodass also Sie Nietzsche als Deutschen und Europäer anzuerkennen hätten? Vielleicht hätte er das von Ihnen verlangt. Denn ich mache mir das Vergnügen Ihnen eine Stelle aus Nietzsche preiszugeben den Sie doch so verehren. Diese Stelle heistt:

‘Vielleicht kenne ich die Deutschen, vielleicht darf ich selbst ihnen ein paar Wahrheiten sagen. Das neue Deutschland stellt ein grosses Quantum vererbter und angeschulter Tüchtigkeit dar, so dass es den aufgehäuften Schatz von Kraft eine Zeitlang selbst verschwenderisch ausgeben darf. Es is nicht eine hohe Kultur, die mit ihm Herr geworden, noch weniger ein delikater Geschmack, eine vornehme ‘Schönheit’ der Instinkte; aber männlichere Tugenden, als sonst ein Land Europas aufweisen kann. Viel guter Mut und Achtung vor sich selber, viel Sicherheit im Verkehr, in der Gegenseitigkeit der Pflichten, viel Arbeitsamkeit, viel Ausdauer – und eine angeerbte Mässigung, welche eher des Stachels als des Hemmschuhs bedarf. Ich füge hinzu, dass hier noch gehorcht wird, ohne dass das Gehorchen demütigt… Und niemand verachtet seinen Gegner…

Die Deutschen sind noch nichts, aber sie werden etwas’.

Sie sehen also, wie deutsch Nietzsche war, und ich füge Ihnen hinzu: Es kommt heute weniger darauf an was deutsch ist – insofern darin auch manches Unbrauchbare, Ueberlebte, Wiederhervor-gezogene und Missverstandene enthalten ist – als darauf was deutsch sein wird. Dies müssen Sie eben abwarten. Wir sagen ja auch nicht: Es sei echt französisch Königinnen hinzurichten, obgleich es in der Tat vorgekommen ist dass in Frankreich eine Königin hingerichtet wurde.

Und nun zum Schluss. Ich habe diesen Briefwechsel nicht mit Ihnen in meiner Sache geführt sonder in Ihrer. Denn bei der mangelhaften Kenntnis die Sie von meiner Tätigkeit in Deutschland und auch von meinem Werk haben konnte ich ja gar nicht in meiner Angelegenheit zu Ihnen sprechen. Ich habe nur gedacht, einen holländischen Kritiker, der an hervorragender Stelle das Wort ergreift, darauf aufmerksam machen zu sollen dass mir seine Oberflächlichkeit aufgefallen ist mit der er deutsche Dinge und deutsche Bücher aus der vorgefassten Meinung beurteilt die er augenblicklich über unsere Tugenden und Untugenden hat. Sie sind mir dieser vorgefassten Meinung, die natürlich von den Emigranten gestützt wird (ohne dass Sie es wollen), z.Zt. sehr schlecht daran. Wenn Sie Zeit haben kommen Sie einmal nach Deutschland und sehen sich die Leute genauer an die Sie augenblicklich so leichtfertig in den Beruf der Friseure einzureihen belieben. Das ist das Einzige was ich Ihnen raten kann.

 

Ter Braak verwaardigde zich niet op deze laatste brief te antwoorden. Hij vond kennelijk dat alles gezegd was. Aan Bindings overlijden op 4 augustus 1938 maakte Ter Braak geen woord vuil.

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur(9)

Nop Maas en Harry G.M. Prick+ Een ongezond portret
Van Deyssel op de hak

Lodewijk van Deyssel (ps. van K.J.L. Alberdingk Thijm, 1864-1952) was een van de schilderachtigste figuren in de letterkunde van rond de eeuwwisseling. Hij was een gevreesd criticus en een excentrieke persoonlijkheid. Voeg daarbij zijn markante kop en je hebt een ideale figuur voor karikatuurtekenaars. De verschijning van het eerste deel van Harry G.M. Pricks Van Deyssel-biografie leek een goede gelegenheid een aantal karikaturen van Van Deyssel bij elkaar te brengen die bij leven van de Tachtiger gemaakt zijn. Enkele ervan zijn in het nabije verleden al herdrukt (zie de noot aan het eind van dit artikel) en werden daarom hier niet opgenomen.

 

Eigenlijk is het een wonder dat Van Deyssel pas betrekkelijk laat onderwerp van spotprenten is geworden. De vroegst gepubliceerde karikatuur dateert pas van 1895. Toch bestaat er één nog vroegere karikatuur, die echter pas veel later in de openbaarheid kwam. Het is een primitief tekeningetje van Frederik van Eeden (afbeelding 1), waarschijnlijk uit 1886. In dat jaar verscheen van Frans Netscher de verhalenbundel Studie’s naar het naakt model, waarmee de schrijver zich aan de spits van de naturalistische beweging in Nederland plaatste. Het was ongetwijfeld ook enige jaloezie die Lodewijk van Deyssel ertoe bracht Netscher te verpletteren in de brochure Over literatuur (‘gij, herkauwer van Zolaas tabakspruimen, gebocheld zoontje van Camille Lemonnier, die u kleedt met Flauberts versleten onderbroeken’). Waarom Frank van der Goes in de karikatuur zijn krachten met Van Deyssel meet in het doodslaan van Netscher, is ietwat onduidelijk. Weliswaar sympathiseerde Van der Goes sterk met Van Deyssel, maar enige publicatie waarin hij adhesie betuigde met diens afrekening met Netscher is onbekend.

De eerste gepubliceerde karikatuur van Van Deyssel verscheen op 29 december 1895 in Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen (afb. 2). Ze brengt een incident in beeld uit de verhouding tussen Van Deyssel en Louis Couperus. Die relatie was zo problematisch dat Karel Reijnders er een dik boek aan kon wijden. In de beroemde recensie van Extaze legde Van Deyssel uit dat Couperus dit superieure boek per ongeluk en zijns ondanks geschreven had. In Majesteit en Wereldvrede zag hij – en in die mening stond hij niet alleen – slechts inferieure producten. De bespreking die hij in het Tweemaandelijksch Tijdschrift van november 1895 aan Wereldvrede wijdde, begint met uitleg over hoe Couperus ‘van zijne goede romans Eline Vere, Noodlot, en Extaze tot zijne slechte Majesteit en Wereldvrede, minder of meer bewust, gekomen

moet zijn’. Met Wereldvrede is Couperus volgens Van Deyssel gedaald tot beneden het middelmatige. In de karikatuur, getekend door Jan Linse, wees Abraham Prikkie erop dat Van Deyssels eigen romanproductie zich ook niet bepaald in opwaartse richting bewoog. In 1894 was onder het pseudoniem ‘A.J.’ Van Deyssels kleine roman Blank en geel in boekvorm verschenen. In tegenstelling tot Couperus’ Majesteit en Wereldvrede werd Blank en geel zelfs nauwelijks besproken door de kritiek. Van Deyssel zelf bleef echter achter zijn werk staan. Nog in 1921 en 1922 noteerde hij dat zijn boek in zekere opzichten superieur was aan… Eline Vere en Extaze.

Orion (ps. van P.J.H. Kroon) droeg op 2 december 1899 aan Uilenspiegel een tekening bij over ‘Het van Deysselfeest’ (afb. 3). Het ging om de viering van Van Deyssels koperen bruiloft, op zondag 26 november 1899 in hotel Groeneveld te Baarn. De viering groeide uit tot een groots huldebetoon, ’s avonds aangenaam afgerond met een diner van ruim dertig couverts en Herman Gorter als ceremoniemeester. Het koperen echtpaar werd toegesproken door Gorter, Frederik van Eeden, Jan Veth en Albert Verwey. Deze vier vormden ook de commissie die, eerder op de dag en in strikte beslotenheid, de feesteling een lijfrente aanbood plus een bedrag van f 9000,-, voor de aankoop van grond en een daarop te bouwen huis, onder architectuur van K.P.C, de Bazel. Johan de Meester schreef twee dagen later op de voorpagina van de nrc dat dit festijn tevens moest worden beschouwd als ‘een famieljedag voor de jonge Hollandsche letteren, […] daar immers ook hier een-hoofd-van-den-huize in den getooiden armstoel plaats nam’.

Op de voorgrond van zijn tekening laat Orion Van Eeden en Verwey het glas heffen. Achter het hoofd van Verwey is de gemillimeterde kop van Gorter zichtbaar, terwijl de naast Gorter gezeten heer Jan Veth zal moeten verbeelden. Achter en naast de met lauwerkrans gekroonde Van Deyssel hangen de titels van diverse boeken en opstellen van de jubilaris. In een brief aan Verwey dacht Van Deyssel op 14 december 1899 met welbehagen terug aan ‘al de bloemen en versieringen van groen, al de in lach en blos en oogenglans bloeyende gezichten’, alsook aan ‘de prachtige op en neer deinende beweging van de samengroepende gouden feestwijnkelken in de witte zaal’.

De dichter-zanger en tekenaar J.H. Speenhoff behoorde van jongsaf tot de bewonderaars van Van Deyssel. Vandaar de tekening in de reeks ‘Beroemde Tijdgenooten’ in De Ware Jacob van 4 januari 1902 (afb. 4). Zoals tal van scribenten vóór en na hem breidde Speenhoff in het bijschrift ten onrechte ‘in de vaart der volken’ uit tot ‘in de vaart der volkeren’. Van Deyssel heeft zich nooit in het openbaar over Speenhoff uitgelaten, maar had er geen enkel bezwaar tegen wanneer de dichter aanschoof aan zijn stamtafel in de Kleine Brinkman te Haarlem. Ook maakte de Tachtiger enkele malen deel uit van Speenhoffs auditorium. Hoe dankbaar deze hem daarvoor was, komt tot uiting in de bladzijden over Van Deyssel waarmee Speenhoff in 1943, onder de titel Daar komen de schutters!, zijn herinneringen liet beginnen ‘aan de zeer vele reisgenooten, die ik het genoegen had te kennen en mede

te maken’. Elders in dat boek liet hij uitkomen zeer onder de indruk te zijn van Van Deyssels vermogen ‘met zij ne oogen naar twee deelen van het Heelal’ te zien. In De Ware Jacob heeft Speenhoff deze opvallende en eigenaardige ogenstand op niet onverdienstelijke wijze in beeld gebracht.

Van Deyssel was een kampioen van de literaire generatie die in de jaren tachtig van de vorige eeuw optrad. Taco H. de Beer was een van de bêtes noires van de jongelui. Toen De Beers letterkundig weekblad De Portefeuille in 1888 Van Deyssels losse levenswandel aan de kaak stelde, antwoordde Van Deyssel met een ingezonden brief die gesteld was in de vorm van een provocerende zelfbeschuldiging. Hij merkte onder andere op: ‘Ik parfumeer mij ook werkelijk zeer sterk, ofschoon niet zoo veel meer als vroeger; tegenwoordig gebruik ik alleen Jockey-Club. Ik ben begonnen met Jockey-Club, toen ben ik een tijdje van dien parfum geblaseerd geweest, maar wat zal ik u zeggen, mijne heeren, on revient toujours à ses premiers amours!

Wat mijn moreele en finantieele reputatie aangaat, ben ik het volkomen met den inzender eens, dat die nog al iets te wenschen overlaat, althans liet, want sinds acht maanden ben ik gehuwd, – eene levensbijzonderheid, waarover ook allerlei verrassende détails openbaar te maken zouden zijn, – en sinds ik gehuwd ben, zijn zoowel mijne moraliteit als mijne financiën in een beteren toestand, ofschoon er, ik geef het den geachten inzender gaarne toe, nog heel wat aan hapert.’

In oktober 1902 publiceerde een anonymus in het onderwijzerstijdschrift Noord en Zuid van Taco H. de Beer onder de titel ‘Vallende sterren’ een aanval op Kloos en Van Deyssel. De ingezonden brief uit 1888 nam hij daarin op, zij het met de ver-

keerde datering ‘1894’. Dit stuk zou waarschijnlijk onopgemerkt voorbij zijn gegaan, als niet Frans Netscher juist de ingezonden brief overgenomen had in het tijdschriftenoverzicht van zijn encyclopedische tijdschrift De Hollandsche Revue. Van Deyssel reageerde in De Hollandsche Revue van december 1902. Hij betoogde dat de brief uit 1888 als een ironisch stukgelezen moest worden: ‘De brief bevat dan ook grootendeels fictie. Ik heb nooit, ook niet in mijn vroolijke jeugdjaren, het reukwater “Jockey-club” gebezigd, ik heb niet een te Overveen wonende of overleden bloedverwante gehad, enz.

De brief, zoo als hij daar Staat, diende hoofdzakelijk om de ongeoorloofde handelwijze aan de kaak te stellen van den, nu, meen ik, reeds lang overleden, redacteur van het toenmalige weekblad “De Portefeuille”, die allerlei dingen, welke alleen het particuliere leven betreffen, en dan nog wel onware, omtrent mij had gepubliceerd.’

In zijn reactie nam Van Deyssel het niet zo nauw met de waarheid. Zijn ingezonden brief van 1888 aan De Portefeuille bevatte praktisch allemaal feiten – met uitzondering van de vermelding van die tante in Overveen. De vroegere mededelingen over het gebruik van Jockey-club bijvoorbeeld waren geheel conform de werkelijkheid. In De Hollandsche Revue van januari 1903 betoogde Taco H. de Beer vervolgens dat het met de ironie in Van Deyssels brief van 1888 wel meeviel: ‘Dat zijn vader hem steunde, dat hij in onmin leefde met zijn zuster, dat hij te Houffalize vrienden ontving (o.a. Mendes da Costa en H.C. Muller) en allerlei andere beweringen, dat alles is toch waar en inderdaad bijna alles is waar. Waar blijft de ironie? Maar onwaar is, dat ik de redacteur van de “Portefeuille” (’t spijt mij voor den heer Thym, maar ik ben nog niet dood, integendeel ik leef weer op) allerlei dingen, welke alleen het particuliere leven betreffen en dan nog wel onware had gepubliceerd; de man, die daarover schreef was een abonné, die zich teekende G.L. Bhs, die niet “allerlei dingen” publiceerde, maar alleen den Heer van Deyssel noemde “een zesmaal geparfumeerd ventje met een allertreurigste moreele en finantiëele reputatie… dat ergens in België uitbesteed is”. Dat zijn niet “allerlei dingen” en dat is ook niet “onwaar” gelijk ieder bekend is, die zich in 1888 in de wereld der letteren bewoog.’

J.H. Speenhoff nam het in De Ware Jacob van 7 februari 1903 op voor Van Deyssel (en Kloos), die hij afbeeldde als apostelen die heilzaam werk doen op de akker van de literatuur (afb. 5). Taco H. de Beer zou pas overlijden op 12 september 1923, op bijna vijfentachtigjarige leeftijd.

Een van de meest curieuze geschriften van Van Deyssel is Het Ik. Heroïesch-individualistische dagboekbladen. De fragmenten daarvan die in oktober en november 1903

verschenen in De xxe Eeuw werden op de hak genomen door Chris Kras Kz. (ps. van Jan Feith). De olijke Kras selecteerde uit de schetsen ‘Kleeden voor het dîner’ en ‘Bij het beeldhouw-werk’ en voorzag ze van parodiërende illustraties. Het resultaat van deze bewerking verscheen in De Ware Jacob van respectievelijk 17 oktober en 12 december 1903. Hier wordt alleen de aflevering over het kleden gereproduceerd (afb. 6), waarin de markante kop van Van Deyssel duidelijk herkenbaar is.

Op 8 november 1904 hield Van Deyssel in de Kleine Zaal van het Amsterdamse Concertgebouw een lezing uit zijn werk (toegangsprijs f 2,50). Iemand die zich Lodewijk van Kwijlsel noemde, schonk in De Ware Jacob van 12 november 1904 aandacht aan de ‘voorlezing’ van Van Deyssel. In een parodie op de stijl van de spreker, uit diens ultra-impressionistische periode, geeft hij de volgende impressie van het optreden: ‘Witte lucht, zwarterig van raggetjes en tippeltjes, de lage zware wolken als hangende besneeuwde moederbuiken, ziende dof, als met blikken ziende.

Glazerend door de ijle vensterruiten nêer en áan, tegen-áan en het ouwe-heerenlijf, en boven-op het naakte Van-Deyssel-hoofd zonder klêeren en al het waterwitte licht, het blauwig-groenig witte, zilver-visschig-witte licht, klater-kaatsend áan tegen het hoofd, lach-lippen-lijnig, kolken-spelend door de Kleine-Zaal-van-het-Concertgebouw om en om.

Uit de bleeke gelaatschonken kwijlden slijmerig de lijmige woorden, en spogen de spatten der woorden.

Niet wist ik wàt meer te bewonderen, het hulpeloos geknoei en den kwijlenden stijfseltoon van Lodewijk van Deyssel, dien avond zijnde de Koning der Geeuwen, staande als een contrasteerende bespotting onder den Apollo van Belvedère, of de starre geloofsaandacht van Frans Hulleman, het petekind des grooten meesterschelders.’

‘De Koning der Geeuwen’ is natuurlijk een zinspeling op Van Deyssels prozagedicht ‘De Koning der eeuwen’. Van Kwijlsels beschouwing ging vergezeld van een karikatuurportret van Van Deyssel door J. Rotgans (afb. 7).

De flamboyante schrijfster Anna de Savornin Lohman was literair medewerkster van De Telegraaf en redactrice van het damesblad De Hollandsche Lelie. In beide bladen trok zij keer op keer te velde tegen de ‘vuilheid’ van auteurs als Johan de Meester, Herman Heijermans, Is. Querido en Lodewijk van Deyssel. Op 29 maart 1906 publiceerde ze in De Telegraaf een kritisch artikel naar aanleiding van een benefietavond voor behoeftige letterkundigen, die gehouden werd in de Kleine Zaal van het Concertgebouw te Amsterdam. Ze was er niet erg happig op een avond lang tekst te moeten slikken van èn Van Deyssel èn Querido èn De Meester. De Ware Jacob vatte haar beschouwing samen: ‘Eén alleen is voldoende om je op de vlucht te jagen van schrik. En dan drie tegelijk! O weldadigheid, gij vergt wèl zware offers! De burgerlijke geaffecteerdheid van Van Deyssel, de flauwe geestigheid van De Meester, in zijn mengelmoes van eigen Rotterdamsche uitspraak en poenig te pas gebrachte Fransche zinnetjes, het schorre gekwaak van den over zijn eigen woord-bombast stotterende Quérido… Van Deyssel die ’n half uur lang den Dom van Keulen bekwijlt en je tegelijk met ’n onnoozel gezicht vertelt, dat-ie van z’n onderwerp geen de minste kennis heeft (wat je ook wel merken kunt), Van Deyssel die groot is, groot, – zegt De Meester, – zelfs al wandelt hij rond in ’n te nauw-geworden badpakje, waarom andere menschen worden uitgejouwd! Ik had eenige hoop gehad dat hij van avond, ter wille van het goede doel, de “behoeftige letterkundigen” in dat bad-

toilet zou doen optreden! Ongetwijfeld had hij een énorm financieel succes bezorgd aan de onderneming. De Meester had hem dan aan het publiek kunnen vóórstellen: “Hier heb je nu den gróóten letterkundige Van Deyssel, ‘aanbiddelijk’, ook al draagt hij ’n belachelijk te nauw geworden bad-costuum”.

Es war zu schön gewesen, es hat nicht sollen sein!’

Dat Van Deyssel ‘geen de minste kennis’ had van de Keulse Dom, leidde Anna Lohman af uit diens mededeling: ‘Ik ben volstrekt geen kenner en ik heb wel eens van kenners gehoord, dat zij den Dom juist volstrekt niet mooi vinden.’

Een dame die over heren in zwembroek schreef, dat was een beetje shocking. De Ware Jacob accentueerde dat door op 14 april 1906 aan jonkvrouwe de Savornin Lohman een tekening van Frans Deutmann aan te bieden, waarop Johan de Meester, Lodewijk van Deyssel en Is. Querido slechts gekleed gaan in een van hun onzedelijke romans, respectievelijk Geertje, Een liefde en Zegepraal (afb. 8). Met dat gedram over Van Deyssels badpakje toonde jonkvrouw Anna dat ze een goed geheugen had voor bepaalde details. Ze verwees ermee naar een opstel van De Meester over Van Deyssel van zes jaar eerder. In Woord en Beeld van 1897 haalde De Meester toen onder andere herinneringen op aan een ontmoeting met Van Deyssel in Baarn. Van Deyssel bracht zijn gast naar het spoorwegstation: ‘De Zondagsgangers aan het nare station keken allemaal naar hem. Doch niet omdat hij er lijdend uitzag, maar omdat zijn uiterlijk ook nu nog verried dien ouden “haat aan het alledaagsche”. De gladbleeke enormiteit van zijn hoofd, dat in zijn vorm iets van het masker der Napoleons heeft, zooals dit in Plonplon [bijnaam van de kunstlievende prins Na-

poleon (1831-1891)] was uitgedijd tot iets geweldigs vol intellect, – maar dat tevens in de expressie de vreemde, afgetrokken doordringendheid heeft van beroemde Jezuïeten-koppen, stak allerdwaast boven een witlakensch badpakje uit, dat ultramondain zou geweest zijn, indien het hem niet veel te nauw was geworden… O, het was éven wel weemoedig, den vroegeren gommeux [dandy] in deze restes te zien, maar het was toch ook weer zóó, om hem rázend lief te hebben!’

Men moet zich bij dat ‘badpakje’ niet een zwembroek of iets dergelijks voorstellen, maar een pak zoals men dat in een badplaats draagt. Op Anna de Savornin Lohman maakte deze passage grote indruk. Nog in De Hollandsche Lelie van 1916 refereerde ze eraan.

Bij de herdenking van Rembrandts driehonderdste geboortedag in 1906 was het uitgerekend Van Deyssel die zich ervoor inspande van deze viering een waar volksfeest te maken: ‘een gewoon, een ruig, een bont, een groot en grootsch en op een enkele plek wat al te ruw feest van het geheele volk’. Bij voorbaat verlustigde Van Deyssel zich aan die ‘in rijen dansende en in groepen dravende en roepende en zingende menigte’. Dit visioen moest de redactie van Het Volk wel aanspreken. Jan Veth, die zich opwierp als een verklaard tegenstander van Van Deyssels opvatting, kon dan ook rekenen op de schimpscheuten van het socialistische dagblad. Het was daarom niet helemaal fair dat Albert Hahn in het Zondagsblad van Het Volk van 22 juli 1906 uitgerekend Van Deyssel kapittelde over het ambtskostuum of gala, dat redelijkerwijs verwacht mocht worden van de genodigden bij de officiële herdenking die op 6 juli plaatsvond in het Rijksmuseum en de Stadsschouwburg te Amsterdam, in aanwezigheid van het Hof en het voltallige Corps Diplomatique (afb. 9).

Wie in Uilenspiegel van 18 augustus 1906 Orions tekening (afb. 10) onder ogen kreeg van Van Deyssel, bezig met enkele gevechtssabels of schermdegens op hun kwaliteit te onderzoeken, zal daarvan niets hebben begrepen en zal ook geen stap op weg zijn geholpen door het opschrift ‘Lodewijk van Deyssel bereidt zich voor op zijn duel’. Het is duidelijk dat Uilenspiegel niet over harde nieuwsfeiten in dezen beschikte. Dat kón ook niet. De hele aangelegenheid had gespeeld tussen 11 en 15 juli en was dus alweer meer dan een maand uit de wereld. Sterker nog: ze was nooit wereldnieuws geweest omdat ze zich uitsluitend liet terugvoeren op de – binnen de kortst mogelijke tijd – onjuist gebleken indruk van Van Deyssel dat hij betrokken zou zijn bij een duel met de gewezen marineofficier H. de Booy, sinds februari 1904 administrateur van nv Het Concertgebouw te Amsterdam. Aan de comedy of errors kwam een einde door De Booys principiële stellingname tegen welke vorm van duelleren dan ook. De voorgeschiedenis van de kwestie is te ingewikkeld om ze hier uit de doeken te doen. Ze zal tezijnertijd aan de orde komen in het tweede (en laatste) deel van Harry G.M. Pricks Van Deyssel-biografie.

 

Na de Rembrandtfeesten werd het wat de karikaturen aangaat een beetje stil rond Van Deyssel. Weliswaar verscheen hij in 1910 nog tweemaal op tekeningen van Johan

Braakensiek te midden van diverse collega-schrijvers, maar een hoofdrol was voorlopig niet voor hem weggelegd. Hij kwam pas weer in beeld vroeg in de jaren twintig. Tot driemaal toe werd hij afgebeeld in Uiltje’s Weekblad. Tweemaal door Herman Ockers, op 5 november 1921 bij een fake-interview met ‘de éét-voorzitter van de Vereeniging van Leuterkundigen’ en op 29 maart 1924. Het derde portret verscheen op 4 oktober 1924 (afb. 11). Op 12 september 1924 was Van Deyssel benoemd tot ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw, hetgeen op 22 september (de dag van zijn zestigste verjaardag) aanleiding werd tot een grootscheepse huldiging in Den Haag. Het karikatuurportret in Uiltje’s Weekblad ging vergezeld van een spotversje: ‘Men heeft L.v. Deyssel, den grooten scribent, / Den man, wiens talent algemeen is erkend, / Gehuldigd, geëerd, zwaar bespeecht en befuifd, / Maar tevens is er in ’t geniep om gegnuifd, / Dat hij, die een orde “crachat de roi” [koningsfluim] / Eens noemde, nu niet kalmpjes zeide: “Ah bah! / Ik weiger beleefd, maar beslist zulk een ding!’… / Doch ’t ridderkruis blijkbaar met blijdschap ontving! // Wees vrijelijk vinnig, fel, fier in je jeugd – / Je maakt, eenmaal oud, van den nood vaak een deugd!’

Dat gegnuif over Van Deyssels decoratie was niet onterecht. Men herinnere zich dat hij in 1888 een welsprekend opstel schreef over zijn idool Emile Zola, die toen eveneens gedecoreerd werd en zich kandidaat had gesteld voor de Académie Française: ‘Als ik rond-uit mag spreken, dan moet ik zeggen, dat ik een dekoratie op de borst van een groot schrijver, een hoon, minstens een spot, in elk geval iets onmogelijks vind. Ik vind’et zoo iets als een monocle in het oog van een leeuw, als een Venus van Milo, die men oorbelletjes zoû aandoen, als een met een kappers-advertentie beschilderde piramide.’ Van Deyssel deed, naar hij schreef, het portret van Zola weg uit zijn werkkamer, ‘omdat ik, als ik er naar mocht kijken, de gedachte niet zoû kunnen verdragen dat er nu zo een leelijke vlek op die vroeger zoo streng leêge borst is gekomen’.

De Ware Jacob herinnerde bij deze gelegenheid eveneens aan het Zola-stuk van 1888. Het blad citeerde er enkele zinnen uit en onderstreepte de woorden ‘In de Hooge Literatuur kan men zich moeilijk belachelijker kompromitteeren, dan door zich te laten dekoreeren’. Jacob voegde er een versje aan toe: ‘In den Jare acht-en-tachtig / Schreef Van Deyssel deze woorden. / Nu aanvaardt de kwal waarachtig / Zelf een lintje, of ’t zoo hoorde! // Als een schoolkind ‘n presentje, / Pakt hij gretig ’t

vorst’lijk pluimpje, / Op de jas van ’t impotentje / Blinkt een Koninginne-fluimpje! // ’t Impotentje, eens zoo machtig, / Wanend’ zich een magnifieke, / ’t Scheld-genie, robust en krachtig / Werd een slappe anaemieke! // En zijn ongezond portretje, / Thans geridderd, dùs voornamer, / Hang ik op m’n kabinetje / Oftewel m’n beste kamer!’ Het portret van J. Rotgans uit 1904 (afb. 7) werd hierbij opnieuw als illustratie opgenomen.

Ook andere weekbladen schonken aandacht aan Van Deyssels zestigste verjaardag. De Amsterdammer publiceerde een tekening van Wybo Meyer met een versje van Speenhoff (afb. 12). Tweemaal (op 27 september en 15 november 1924) figureerde Van Deyssel in de wekelijkse rubriek ‘De daverende dingen dezer dagen’, die tekenaar Ton van Tast aan de Haagsche Post bijdroeg.

Begin maart 1930 portretteerde Jo Spier Lodewijk van Deyssel in gesprek met de schrijver en karikatuurkundige Cornelis Veth (afb. 13). Van Deyssel en Veth waren samen vele jaren lid van het bestuur van de Vereeniging van Letterkundigen. De tekening werd gepubliceerd in De Telegraaf van 10 maart 1930 bij een artikel over het zilveren feest van die vereniging. Tijdens het banket huldigde voorzitter P.C. Bou-

tens de ijverige secretaris, ‘die er op de meest clandestiene wijze in geslaagd is zijn vijftigsten verjaardag te vieren’. Veth kreeg een gouden vulpen. Erevoorzitter Van Deyssel trad tijdens het diner op als tafelpraeses. Merkwaardigerwijs nam Jo Spier in zijn bundel Teekeningen (1933) slechts de linkerhelft van deze tekening op. Van Deyssel converseert daar met het niets, terwijl Cornelis Veth in rook is opgegaan.

Van de rubriek ‘Uit het kladschrift van Jantje’ in De Groene Amsterdammer, waar in schijnbaar onbeholpen maar zeer rake tekeningen commentaar op de actualiteit gegeven werd, was Felix Hess de geestelijke vader. Lodewijk van Deyssel ontmoette de Leidse hoogleraar Jan ten Brink in de aflevering van 23 juni 1934. Van Deyssel en Ten Brink waren oude vijanden. Zo voegde Van Deyssel de hoogleraar in 1889 toe: ‘Je bent niet hoog-geleerd, allemaal malligheid, je bent geen uitnemende geest, je bent geen psycholoog, geen visionair, geen wetenschapsman, geen kunstenaar, geen prozaïst, geen stylist, geen denker, en geen wijsgeer. Je bent niets bizonders. En dat weet jij zélf óok héel góed, – o ontken het nu maar niet, niet zoo als je overdag gekleed bent en parade maakt in de maatschappij, maar zoo als je bent als je ’s avonds je hoofd op je kussen legt in je witte nachtgoed […].’ In 1891 vermorzelde Van Deyssel Ten Brinks opstellenbundel De oude garde en de jongste school door het in zijn bespreking louter over de typografie van het boek te hebben.

De tekening in het kladschrift van Jantje herdacht de honderdste geboortedag van Jan ten Brink, op 15 juni 1934, met een opstelling van de letterkunde van de laatste eeuw aan de hand van Ten Brinks titel De oude garde en de jongste school (afb. 14). Ten Brink staat met zijn Oost-Indische dames en heeren voorop bij de springlevende oude garde, die vertegenwoordigd is door kanonnen als Hildebrand/Beets met zijn Camera obscura, Potgieter en Cd. Busken Huet. Multatuli met zijn Max Havelaar kijkt weliswaar nog boos naar Jacob van Lennep met zijn Ferdinand Huyck, maar hij maakt wel

degelijk deel uit van de oude garde, die verder nog bestaat uit Jan Pieter Heije (de dichter van ‘Piet Hein’ en ‘Het karretje dat op de zandweg reed’), P.A. de Genestet en Van Deyssels vader J.A. Alberdingk Thijm. Lodewijk van Deyssel staat als een in herhaling vallend oudje voorop bij de jongste school, een weinig verheffend gezelschap dat zich op het kerkhof ophoudt. Dood en begraven zijn reeds Herman Gorter (‘Een nieuwe lente’) en Frederik van Eeden, wiens De kleine Johannes natuurlijk als een monument wordt beschouwd door iemand die zich Jantje noemt. Verder figureren in de karikatuur Albert Verwey (lid van de spellingcommissie wier voorstellen juist in die dagen verdedigd werden door minister Marchant), Willem Kloos (wiens vermoeiende reeks ‘Binnengedachten’ hier ‘Binnenstebuitengedachten’ heten), Hélène Swarth, die aan een eindeloze reeks sonnetten breit, en Frans Coenen Jr., die verstrikt lijkt in een distelveld. Dat laatste is waarschijnlijk een toespeling op de vele kleine en venijnige kritieken die Coenen over tijdgenoten schreef.

De tekening ‘Daniël in de leeuwenkuil’, van L.J. Jordaan in De Groene Amsterdammer van 29 september 1934 (afb. 15), heeft betrekking op de, wederom grootse, viering van Van Deyssels zeventigste verjaardag in het Haarlemse hotel Fünckler. Aan het diner werd tot tweemaal toe gesproken door mr. H.P. Marchant, sinds 1933 minister van onderwijs, kunsten en wetenschappen in het tweede kabinet-Colijn. In zijn eerste speech maakte Marchant Van Deyssels benoeming bekend tot Commandeur in de Orde van Oranje-Nassau. Aan de dichter P.C. Boutens, die als tafelpraeses fungeerde, werd de eer gegund het Commandeurskruis aan Van Deyssel te overhandigen. In zijn tweede speech reageerde de minister, geestig en onverschrokken, op de vele kritiek die hem al tijdens het aperitief en ook uit onderscheidene toespraken tijdens het diner ter ore was gekomen op de zojuist ingevoerde – zeer omstreden – vereenvoudiging van het spellingstelsel. Annie Salomons herinnerde zich in dit verband dat Marchant aan het eind van zijn speech het glas hief en zei: ‘Even goeie vrienden.’ Maar Boutens wilde zaak en persoon niet scheiden. ‘Even,

Excellentie,’ antwoordde hij onverzoenlijk. Jordaan verbeeldde Marchants moeilijke, maar met glans doorstane bezoek aan Van Deyssels verjaarspartijtje door hem af te beelden als de oudtestamentische held Daniël in de leeuwenkuil. Links wordt de minister geflankeerd door August Vermeylen en P.C. Boutens; uiterst rechts is de aan de universiteit van Amsterdam verbonden germanist J.H. Scholte afgebeeld. Alleen de leeuw Van Deyssel geeft, met recht en reden, dankbare kopjes aan de minister, die door de anderen danig in zijn hemd werd gezet.

Misschien zijn het niet echt karikaturen, maar de tekeningen die Harry Prenen in september 1934 publiceerde bij gelegenheid van Van Deyssels zeventigste verjaardag zijn bijzonder goed getroffen (afb. 16). Ze verschenen in De Dijk. Orgaan van de Unie van R.K. Stud. Vereen, in Nederland.

Op 27 mei 1935 ontvingen Willem Kloos en Lodewijk van Deyssel een eredoctoraat in de letteren en wijsbegeerte van de Universiteit van Amsterdam. Tjerk Bottema reageerde in De Notenkraker van 30 maart 1935 op de aankondiging van de eredoctoraten (afb. 17). Met vele anderen was hij van oordeel dat deze hulde wat laat kwam. Het onderschrift was niet zo erg precies: Kloos werd in 1935 76 en Van Deyssel pas 72 jaar oud. Bottema zal de beide doctores slechts van foto’s gekend hebben. In werkelijkheid was Van Deyssel een kop kleiner dan Kloos. Of heeft de tekenaar willen aangeven dat hij Van Deyssel van de twee het hoogst aansloeg?

‘Weinig personen helpen de algemeene meening vormen in zulk een mate als de periodieke komische teekenaar,’ schreef Lodewijk van Deyssel in het huldenummer dat De Amsterdammer op 29 oktober 1911 aan Johan Braakensiek wijdde. Des te opvallender is het dat in de nalatenschap van de alles bewarende Van Deyssel geen karikaturen werden aangetroffen.

Literatuur

Karel Reijnders, Couperus bij Van Deyssel. Een chronische konfrontatie in beschouwingen, brieven en notities ( 1968). Lodewijk van Deyssel, Blank en geel. Met een nawoord door Harry G.M. Prick (1979). Lodewijk van Deyssel, De scheldkritieken. Met een voorwoord en voorzien van aantekeningen bezorgd door Harry G.M. Prick (1979). Lodewijk van Deyssel, Verzamelde opstellen. De biografische kaarten betreffende K.J.L. Alberdingk Thijm in de Mededelingen van de documentatiedienst van het Letterkundig Museum. Enkele hier niet behandelde karikaturen waarop Van Deyssel voorkomt, werden met toelichting herdrukt in: Nop Maas, De Nederlandsche Spectator. Schetsen uit het letterkundig leven van de tweede helft van de negentiende eeuw. (1986, p. 373-376) en in: Nop Maas, Een duivelsvent. Frederik van Eeden in caricatuur (1991, nrs 3, 10 en 53). Niet opgenomen in deze bijdrage zijn verder nog tekeningen van Johan Braakensiek waarop Van Deyssel figureert te midden van anderen (in De Amsterdammer van 30 januari 1898, 8 mei 1910 en 4 september 1910). In het Letterkundig Museum worden nog twee ongedateerde karikatuurtjes van Van Deyssels hoofd bewaard. Van Harry Prenen verscheen nog een karikatuur van Van Deyssel met Bilderdijk in zijn bundel Haarlem op versvoeten (1989).