Archief: DBNL

[1998/1]

Jan Paul Hinrichs+
Een waarlijk groot man gaat zijn weg alleen
De reizen van Nikolaj Mikloecho-Maklaj

‘Lieve, beste moeder en zuster! Ik ben op mijn bestemming aangekomen. Ik blijf een jaar op Nieuw-Guinea. Het zal heel moeilijk worden, maar ik hoop op succes. Tot ziens en vergeet me niet.’1 Dit briefje, dat Nikolaj Nikolajevitsj Mikloecho-Maklaj op 15 september 1871 schreef aan boord van een Russisch marineschip in de Astrolabe-baai, aan de noordkust van het huidige Papoea Nieuw-Guinea, had heel goed het laatste levensteken kunnen zijn geweest van een man die op grond van wat hij tot op dat moment had gepresteerd, in onze tijd geen bekendheid meer zou genieten. Nadat de matrozen aan wal een hut voor hem hadden getimmerd en daar ter bescherming zelfs mijnen omheen hadden gelegd, bleef de Rus achter: een heel gevaarlijk experiment dat hem bij de eerste de beste ontmoeting met de Papoea’s het leven had kunnen kosten. Helemaal alleen was hij niet: hij had gezelschap van een Zweedse matroos en een Polynesische bediende, die hij na veel moeite had kunnen ronselen; de laatste zou spoedig overlijden. Mikloecho-Maklaj hield zich staande, en als hij, een half jaar later dan de bedoeling was, met in zijn bagage de unieke dagboekaantekeningen die hem later beroemd zouden maken, door een ander schip weer is opgepikt, kan hij op 23 april 1873 in een brief aan grootvorst Konstantin Nikolajevitsj Romanov met recht schrijven: ‘Nog geen enkele ontwikkelde Europeaan is het tot nu toe gelukt zo lange tijd op Nieuw-Guinea door te brengen, zo van nabij met de inheemsen bevriend te raken, hun vertrouwen te winnen en met hun levenswijze en gebruiken kennis te maken.’2

Mikloecho-Maklaj was vijfentwintig jaar oud toen hij op Nieuw-Guinea aan land ging. Hij had toen reeds een aanzienlijke ervaring als reiziger en veldwerker opgedaan. Geboren in 1846 in een dorp in het gouvernement Novgorod, ging hij in 1863 als toehoorder – hij had het gymnasium niet afgemaakt – natuurwetenschappen studeren aan de universiteit van Sint-Petersburg. Het jaar daarop werd hij wegens betrokkenheid bij studentenonrust van de universiteit uitgesloten; al op zijn vijftiende jaar had hij voor een soortgelijk disciplinair vergrijp een paar dagen

in de Peter- en Paulsvesting opgesloten gezeten. Hij vertrok nu naar het buitenland, min of meer voor altijd. Zijn verdere studie wijst op enorme activiteiten en een grote mobiliteit, zonder bureaucratische rompslomp. Hij studeerde in Heidelberg, Leipzig en Jena, zonder ooit een diploma te behalen. In de jaren 1866-1867 reisde Mikloecho-Maklaj naar de Canarische eilanden voor zoölogisch onderzoek; aansluitend maakte hij een voettocht door Marokko en bestudeerde hij in Denemarken, Noorwegen, Zweden en Frankrijk zoölogische collecties. In 1868 verbleef hij in Messina en het jaar daarop onderzocht hij, vlak voor de opening van het Suez-kanaal, de zeefauna aan de oevers van de Rode Zee.

Ondertussen begon Mikloecho-Maklaj te lobbyen bij het Russische Geografische Genootschap in Sint-Petersburg om hem met een expeditie naar Oceanië te belasten. Eind 1870 was het zover: aan boord van een Russisch korvet vertrok hij uit Kronstadt voor een reis die hem via Rio de Janeiro, Paaseiland en Samoa bij Nieuw-Guinea bracht. Na afloop van dat verblijf was Mikloecho-Maklaj tot 1882 voortdurend op reis aan de kusten van Nieuw-Guinea – ook aan de Nederlandse kant -, in de Indische Archipel, Australië, Malakka en op talloze andere plaatsen in Azië. Zijn tweede verblijf op de noordkust van Nieuw-Guinea vond plaats in 1876. Het schip dat hem weer zou afhalen, verscheen pas een vol jaar later, waardoor in Europa bijna twee jaar geen brieven meer van hem waren ontvangen en menigeen vermoedde dat hij dood was.

Op grond van zijn reizen en veldwerk publiceerde Mikloecho-Maklaj tijdens zijn leven ongeveer honderd wetenschappelijke artikelen en mededelingen, vooral op zoölogisch, etnologisch en antropologisch gebied. Deze verschenen in Russische, Duitse en Australische tijdschriften, maar ook in het Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië uit Batavia. Gedurende twee lange perioden (in 1873 en in de jaren 1875-1876) verbleef hij als gast van gouverneur-generaal James Loudon in een paviljoen naast diens paleis in Buitenzorg: een omgeving die in comfort hemelsbreed verschilde van zijn hutje bij de Papoea’s. Het is nooit onomstotelijk vast komen te staan waarom hij daar eensklaps moest vertrekken. Waarschijnlijk had het iets met Loudons oudste dochter te maken.

Na een kort verblijf in Rusland, in 1882, waar hij dan twaalf jaar niet meer is geweest en als een held was ingehaald, keerde hij in 1883 naar Azië terug. Hij verbleef, inmiddels voor de derde keer, op Nieuw-Guinea aan de kust die hij zelf al vroeg de Maklaj-kust had gedoopt. In de jaren 1883-1886 was Sydney zijn uitvals-

basis.

In 1884 trouwde Mikloecho-Maklaj met een Australische weduwe, nadat tsaar Alexander ii hem, als Russisch-orthodox gelovige, toestemming had gegeven volgens de protestantse ritus te trouwen. Toen hij in april 1888 in Sint-Petersburg stierf, liet Mikloecho-Maklaj een vrouw en twee zoons achter, die zich vermoedelijk vreemder tussen de Russen voelden dan Mikloecho-Maklaj onder de Papoea’s. Ze keerden voorgoed terug naar Australië, waar hun nazaten tot op de dag van vandaag wonen en door middel van een genootschap de herinnering aan hun Russische stamvader hooghouden.

Een dag in Batavia

Het werk van Mikloecho-Maklaj biedt voor Nederlands-Indië-watchers van diverse pluimage een schat aan interessant materiaal. Makkelijk vindbaar maar vermoedelijk alleen voor specialisten interessant zijn zijn stukken in het Duits en het Engels over onderwerpen als penisversieringen op Borneo, Celebes en Java en het schaamhaar van een jongeling op Ceram, die hij publiceerde in het

Berlijnse Zeitschrift für Ethnologie. Voor een algemeen publiek veel aantrekkelijker zijn de aantekeningen – die alleen in het Russisch verschenen – van een reis naar de zuidkust van het Nederlandse deel van Nieuw-Guinea (december 1873-juli 1874), waarin ook een verslag over het traject van Buitenzorg naar Ambon is opgenomen.3

Het leukste ‘Nederlands-Indische’ reisverhaal is ‘Een dag onderweg’4, dat een dag in Batavia beschrijft, 14 maart 1886, als Mikloecho-Maklaj daar op een Brits schip is aangekomen dat de volgende morgen weer zou vertrekken. Het was zondag, dus lag het leven op zo’n protestantse buitenpost stil. Maar hij had een urgent doel: hij wilde papieren en kisten ophalen die al jaren ergens in Batavia in depot lagen, zonder dat hij wist waar dat depot zich bevond. Zijn beschrijvingen geven en passant een kostelijk snapshot van het koloniale Batavia, waar een Rus de zondagsrust verstoort en toch nog op heel wat welwillendheid mag rekenen. Mikloecho-Maklaj toont zich in dit verhaal een goed verteller, die ook een geslaagd portret van zichzelf weet te geven. Die ene dag in Batavia stond eigenlijk voor zijn hele leven: hij wist wat hij wilde, de weg was onbekend, maar in zijn gedrevenheid bereikte hij zijn doel. Als men zo’n verhaal leest – op de bladzijden hierna enigszins ingekort gepubliceerd onder de titel ‘Een dag in Batavia’ -, kan men alleen maar betreuren dat we geen aantekeningen hebben van de tijd die Mikloecho-Maklaj op het paleis van Buitenzorg verbleef; we moeten het doen met een paar opmerkingen in brieven waarin hij zich erover beklaagt dat hij zich voor het diner netjes moest kleden.

Artikelen, dagboeken en brieven

De meeste wetenschappelijke artikelen van Mikloecho-Maklaj hebben betrekking op bijzonderheden van de bewoners en de natuur van de Maklaj-kust. Hoewel veel van deze artikelen voor specialisten van belang blijven, zijn het de Nieuw-Guinea-dagboeken die Mikloecho-Maklaj nu nog in brede kring bekend maken. Overigens had hij bepaald dat zijn nagelaten papieren moesten worden verbrand. Zijn weduwe heeft deze wilsbeschikking ten dele uitgevoerd, niettemin is onder meer een versie van zijn Nieuw-Guinea-dagboeken gespaard gebleven. Deze dagboeken, die in 1921 voor het eerst in Rusland zijn uitgegeven, behoren tot de reisliteratuur, de wetenschappelijke literatuur en, door hun avontuurlijke grondslag, ook tot de kinderliteratuur. Van de dagboeken bestaan een Engelse, een Duitse, een Tsjechische en sinds kort ook een Franse vertaling.5 Deze vertalingen zijn overigens gebaseerd op tamelijk corrupte Russische edities. De eerste betrouwbare versie staat in de nieuwste uitgave van Mikloecho-Maklaj’s verzameld werk, die sinds 1990 verschijnt onder auspiciën van het naar Mikloecho-Maklaj genoemde instituut voor volkenkunde van de Russische Academie van Wetenschappen. Hierin staan ook al zijn nagelaten wetenschappelijke geschriften.

Onlangs verscheen, als vijfde deel van deze zesdelige uitgave, een dik deel met brieven.6 Er staan 552 brieven in, waarvan er vele nu voor het eerst zijn gepubli-

ceerd. De adressanten zijn familieleden, leden van het Russische Geografische Genootschap, ministers, staatslieden, tsaar Alexander iii en grootvorsten bij wie hij steun probeerde te verwerven, bestuursambtenaren in Azië en Oceanië, collegawetenschappers, maar ook schrijvers als Tolstoj en Toergenjev. Het is zeker dat veel brieven verloren zijn gegaan: afschriften zijn vernietigd door zijn weduwe, terwijl in 1918 bij een brand op het familielandgoed materiaal verloren is gegaan dat door een van zijn broers was verzameld.

De brieven geven een prachtige indruk van het postverkeer in de negentiende eeuw, aangezien Mikloecho-Maklaj vrijwel nooit een vast adres had. De meeste post moest dan ook ‘poste restante’ gestuurd worden, naar een Russisch consulaat of een domicilieadres, waarvan het ‘Palais de Son Excellence le Gouverneur Général des Indes Néerlandaises à Buitenzorg, Java’ wel de meest solide indruk maakt. Doordat hij voortdurend onderweg was en zijn route niet altijd van tevoren vaststond, moet al tijdens het leven van Mikloecho-Maklaj materiaal verloren zijn gegaan. Verder gedroeg hij zelf zich wel eens roekeloos: zo vertelt hij in ‘Een dag onderweg’ het verhaal hoe hij manuscripten achterliet in een bankkluis in Singapore, maar zich later de bank niet meer kon herinneren.

Mikloecho-Maklaj schreef eigenlijk nooit voor de aardigheid: hij wilde altijd wat bereiken. Niet zelden draaide zijn correspondentie om geld. Als hij in een vreemde stad was, ook al ging het om Venetië, vertelt hij niets van zijn indrukken. Niettemin komt Mikloecho-Maklaj uit deze brieven scherp naar voren als een man die door zijn gedrevenheid steeds in tegenspraak was met zijn omgeving, een tegenspraak die hij bij de Papoea’s op een unieke manier in zijn voordeel heeft weten om te buigen.

Een weg is altijd toevallig

Eigenlijk heette hij gewoon Mikloecho, het Schots aandoende achtervoegsel Maklaj had hij zelf verzonnen en zette hij vanaf 1867 achter zijn naam. Als wetenschapper werd hij gedreven door een fanatiek streven onbekend materiaal te vinden en te beschrijven. Hij moet heel moedig zijn geweest, en dat blijkt niet alleen uit zijn landing bij de Papoea’s. Zijn moed bewees hij al in 1869 op het Arabische schiereiland, waar het reizen voor Europeanen niet ongevaarlijk was en hij zich daarom als een Arabische arts vermomde en een turban droeg. In een brief aan zijn vriend A.A. Mesjtsjerski, geschreven eind april 1873 in Hongkong, verwoordt hij zijn levenshouding aldus: ‘Mijn lot is beslist: ik ga – ik zal niet zeggen over een bekende weg (een weg is altijd toevallig), maar in een bekende richting, ik ga op alles af, ik ben op alles voorbereid. Dat is geen jeugdige verlokking door een idee, maar het diepgaande besef van de kracht die, ondanks de koortsen die ik heb, in mij groeit. Over een bevrediging van dit streven valt niets te zeggen: die is er niet en kan er niet komen. Je moet je tevreden stellen met wat je kunt doen.’7

Toen hij in augustus 1882 na lange afwezigheid op terugreis was naar Rusland, schreef Mikloecho-Maklaj vanuit Cadiz aan zijn broer Michail dat hij in Sint-Pe-

tersburg alleen eenvoudig voedsel wenste met veel groente en ‘beslist geen enkele drank (zelfs bier) behalve koffie, thee of cacao’. Hij kondigde aan dat hij om negen uur zou gaan slapen, wat hem ‘verlost van het vervelende gedoe om uitnodigingen aan te nemen voor diners en avondjes’.8 Van zijn ongezelligheid maakte hij een soort politiek. Zijn houding tegenover vrouwen is openlijk negatief. In ‘Een dag onderweg’ meldt hij dat een diner bij de Russische consul zo aardig was omdat er geen dames aan het gesprek deelnamen.

Als jonge student in Heidelberg schreef hij aan een niet-geïdentificeerde vrouw dat hij de man ziet als ‘rijk en in het bezit van alle rechten’ en de vrouw als ‘arm en rechteloos’.9 In 1869 schreef hij nog vanuit Moskou aan een vriend, in een soort credo van de ware wetenschapper die boven het volk verheven staat: ‘Ik wil graag snel terugkeren naar Duitsland, ik vind in dit land en onder de mensen hier te weinig afwisseling. […] Vooral de dames schreeuwen, roken buitensporig veel en kletsen over hun rechten en opvoeding.’10 Dit soort bewoordingen herhaalde hij later niet meer, maar zijn grondhouding veranderde niet echt.

Tegen zijn familie – hij was de tweede van vijf kinderen die in 1857 hun vader verloren – gedroeg hij zich in zijn brieven tamelijk commanderend. Zijn broers en een zuster zette hij voortdurend in als agenten voor zijn zaak, ook al konden ze vaak niets voor hem doen. Zo riep hij meer dan eens vanaf een enorme afstand zijn moeder en zuster op Rusland te verlaten en, als zijn kwartiermakers, in Italië te gaan wonen, hoewel ze daar noch het geld noch de mentaliteit voor hadden. Een van zijn broers kreeg voortdurend de dringende raad zich gereed te houden om naar Azië af te reizen teneinde hem bij te staan; ook werd hij lekker gemaakt met de winstmogelijkheden van een kokosplantage in Oceanië.

De correspondentie van Mikloecho-Maklaj draait vaak om koloniale politiek: hij wenste dat zijn Papoea’s van de Maklaj-kust onder Russische bescherming zouden komen, zodat kolonisatie van het gebied door Duitsland vermeden kon worden. In feite maakte hij zich daarbij tot een agent van Rusland, dat echter niets van zijn goede bedoelingen wilde weten. Een fantastische episode is dan ook dat Mikloecho-Maklaj tegen het einde van zijn leven Russen ronselde om met hem naar Nieuw-Guinea af te reizen. Eind 1886 beweerde hij meer dan tweeduizend aanmeldingen te hebben. Hij droomde van een protectoraat met hemzelf aan het hoofd. In maart 1885 riep hij zijn broer Michail op naar de Maklaj-kust te komen, zodat hij, Nikolaj, als hij over die kust met Bismarck zou onderhandelen, zijn claims kracht kon bijzetten door naar de aanwezigheid aldaar van zijn broer te verwijzen. ‘Ik leg je alles uit als je hier hier bent.’11

De brieven maken de lezer soms tureluurs van al zijn vermoeiende plannen en humorloze gelijkhebberigheid. Belangrijk voor de vorming van Mikloecho-Maklaj lijkt zijn Duitse studententijd te zijn geweest, waarin hij Schopenhauer heeft gelezen, die hem wellicht niet alleen zijn hoogmoedige houding tegenover vrouwen heeft ingefluisterd, maar ook de leer van de eenzaamheid: dat een waarlijk groot

man zijn weg alleen moet gaan. Die weg is hij op Nieuw-Guinea gegaan, waarbij hij ook niet naliet een bergtop in zijn omgeving naar Schopenhauer te noemen.

Aan de ‘ongezelligheid’, gedrevenheid en het vreugdeloze heroïsme van Mikloecho-Maklaj danken we dat unieke oeuvre dat tot het hoogtepunt van de Russische – en niet alleen Russische – reisliteratuur behoort. Zijn Nieuw-Guinea-dagboeken lijken juist geschreven vanuit het standpunt van iemand die alles wat hem overkomt, hoe extreem ook voor een Europeaan, ‘normaal’ lijkt te vinden, die zich nergens over verbaast en de dingen beschrijft zoals ze zijn. Als hij de lezer had overladen met zijn gevoelens, plannen, heldhaftigheden en vermoedens, dan waren zijn aantekeningen nooit zo goed leesbaar geweest: nu ontdekken we de wereld der Papoea’s langzaam door zijn schijnbaar onbevangen ogen. In zijn tekst klinkt ook iets door van de onverschilligheid die hem naar eigen zeggen daar op de been hield: toen de Papoea’s merkten dat hij niet bang voor ze was, accepteerden ze hem uiteindelijk en hielden ze hem voor een godheid. Omdat ze zich voor de enige bewoners op aarde hielden, meenden de Papoea’s dat hij van de maan kwam; vandaar ook de titel The Moon Man van de biografie die E.M. Webster aan Mikloecho-Maklaj wijdde.12

In Nederland

De Russische literatuur over Nederlands-Indië is in ons land nooit echt goed ontsloten of bestudeerd. Voor zover ik heb kunnen nagaan zijn twee kapitale Russische boeken over Java – de reisbeschrijving van prinses O.A. Sjtsjerbatova (1897)13 en de beschouwingen van M.M. Bakoenin over zijn vijfjarige werkzaamheid als Russische consul in Batavia (1902)14 – nooit serieus ergens besproken. Ook heb ik nooit een verwijzing aangetroffen naar de in de zeventiende eeuw spelende roman Ost-Indija (1933) van de hoogbejaard gestorven S.V. Sjervinski (1892-1991), waarvan vlak voor zijn dood in Moskou nog een herdruk is uitgekomen. Wat Nikolaj Mikloecho-Maklaj betreft, een diepgaand onderzoek naar Nederlandse bronnen over deze in allerlei kringen in Rusland, op Papoea Nieuw-Guinea en in Australië tot een mythologische verschijning verheven figuur zal vermoedelijk heel wat gegevens boven water brengen waarover de hedendaagse Russische samenstellers van zijn verzameld werk niet beschikken en waar E.M. Webster voor haar biografie niet naar gekeken heeft. Overigens is tot op heden niets van Mikloecho-Maklaj in het Nederlands vertaald.

Wel is Mikloecho-Maklaj enkele malen in Nederland geweest. In Den Haag heeft hij op 29 november 1870 met de Minister van Koloniën gesproken en van hem aanbevelingsbrieven gekregen voor James Loudon waar hij later veel profijt van heeft gehad. De brieveneditie bevat twee brieven uit Leiden gedateerd 8 april 1870, waaruit overigens niet blijkt wat hij er gedaan heeft. Begin december 1882 zien we hem weer in Den Haag en in Amsterdam, onder andere om financiële schulden te regelen. Eén brief staat in ieder geval al niet in de Russische uitgave: een kattebelletje van Mikloecho-Maklaj gericht aan de Leidse etnoloog Johannes Schmeltz (1839-1909], dat zich in de Leidse Universiteitsbibliotheek bevindt. Hij

meldt dat hij niet kan zeggen wanneer hij een bijdiage kan leveren; waarschijnlijk veiwijst hij naar het Internationales Archiv für Ethnografie, dat Schmeltz redigeerde. In een brief die hij dezelfde dag aan een grootvorst schreef en die wel in de brieveneditie is opgenomen, meldt Mikloecho-Maklaj dat hij op dat moment zijn woning in Sint-Petersburg al drie maanden niet had verlaten. Hij was toen zwaar ziek. Vier maanden later, op 2 (14) april 1888, was hij dood.

[1998/1]

Jan Paul Hinrichs+
Een waarlijk groot man gaat zijn weg alleen
De reizen van Nikolaj Mikloecho-Maklaj

‘Lieve, beste moeder en zuster! Ik ben op mijn bestemming aangekomen. Ik blijf een jaar op Nieuw-Guinea. Het zal heel moeilijk worden, maar ik hoop op succes. Tot ziens en vergeet me niet.’1 Dit briefje, dat Nikolaj Nikolajevitsj Mikloecho-Maklaj op 15 september 1871 schreef aan boord van een Russisch marineschip in de Astrolabe-baai, aan de noordkust van het huidige Papoea Nieuw-Guinea, had heel goed het laatste levensteken kunnen zijn geweest van een man die op grond van wat hij tot op dat moment had gepresteerd, in onze tijd geen bekendheid meer zou genieten. Nadat de matrozen aan wal een hut voor hem hadden getimmerd en daar ter bescherming zelfs mijnen omheen hadden gelegd, bleef de Rus achter: een heel gevaarlijk experiment dat hem bij de eerste de beste ontmoeting met de Papoea’s het leven had kunnen kosten. Helemaal alleen was hij niet: hij had gezelschap van een Zweedse matroos en een Polynesische bediende, die hij na veel moeite had kunnen ronselen; de laatste zou spoedig overlijden. Mikloecho-Maklaj hield zich staande, en als hij, een half jaar later dan de bedoeling was, met in zijn bagage de unieke dagboekaantekeningen die hem later beroemd zouden maken, door een ander schip weer is opgepikt, kan hij op 23 april 1873 in een brief aan grootvorst Konstantin Nikolajevitsj Romanov met recht schrijven: ‘Nog geen enkele ontwikkelde Europeaan is het tot nu toe gelukt zo lange tijd op Nieuw-Guinea door te brengen, zo van nabij met de inheemsen bevriend te raken, hun vertrouwen te winnen en met hun levenswijze en gebruiken kennis te maken.’2

Mikloecho-Maklaj was vijfentwintig jaar oud toen hij op Nieuw-Guinea aan land ging. Hij had toen reeds een aanzienlijke ervaring als reiziger en veldwerker opgedaan. Geboren in 1846 in een dorp in het gouvernement Novgorod, ging hij in 1863 als toehoorder – hij had het gymnasium niet afgemaakt – natuurwetenschappen studeren aan de universiteit van Sint-Petersburg. Het jaar daarop werd hij wegens betrokkenheid bij studentenonrust van de universiteit uitgesloten; al op zijn vijftiende jaar had hij voor een soortgelijk disciplinair vergrijp een paar dagen

in de Peter- en Paulsvesting opgesloten gezeten. Hij vertrok nu naar het buitenland, min of meer voor altijd. Zijn verdere studie wijst op enorme activiteiten en een grote mobiliteit, zonder bureaucratische rompslomp. Hij studeerde in Heidelberg, Leipzig en Jena, zonder ooit een diploma te behalen. In de jaren 1866-1867 reisde Mikloecho-Maklaj naar de Canarische eilanden voor zoölogisch onderzoek; aansluitend maakte hij een voettocht door Marokko en bestudeerde hij in Denemarken, Noorwegen, Zweden en Frankrijk zoölogische collecties. In 1868 verbleef hij in Messina en het jaar daarop onderzocht hij, vlak voor de opening van het Suez-kanaal, de zeefauna aan de oevers van de Rode Zee.

Ondertussen begon Mikloecho-Maklaj te lobbyen bij het Russische Geografische Genootschap in Sint-Petersburg om hem met een expeditie naar Oceanië te belasten. Eind 1870 was het zover: aan boord van een Russisch korvet vertrok hij uit Kronstadt voor een reis die hem via Rio de Janeiro, Paaseiland en Samoa bij Nieuw-Guinea bracht. Na afloop van dat verblijf was Mikloecho-Maklaj tot 1882 voortdurend op reis aan de kusten van Nieuw-Guinea – ook aan de Nederlandse kant -, in de Indische Archipel, Australië, Malakka en op talloze andere plaatsen in Azië. Zijn tweede verblijf op de noordkust van Nieuw-Guinea vond plaats in 1876. Het schip dat hem weer zou afhalen, verscheen pas een vol jaar later, waardoor in Europa bijna twee jaar geen brieven meer van hem waren ontvangen en menigeen vermoedde dat hij dood was.

Op grond van zijn reizen en veldwerk publiceerde Mikloecho-Maklaj tijdens zijn leven ongeveer honderd wetenschappelijke artikelen en mededelingen, vooral op zoölogisch, etnologisch en antropologisch gebied. Deze verschenen in Russische, Duitse en Australische tijdschriften, maar ook in het Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië uit Batavia. Gedurende twee lange perioden (in 1873 en in de jaren 1875-1876) verbleef hij als gast van gouverneur-generaal James Loudon in een paviljoen naast diens paleis in Buitenzorg: een omgeving die in comfort hemelsbreed verschilde van zijn hutje bij de Papoea’s. Het is nooit onomstotelijk vast komen te staan waarom hij daar eensklaps moest vertrekken. Waarschijnlijk had het iets met Loudons oudste dochter te maken.

Na een kort verblijf in Rusland, in 1882, waar hij dan twaalf jaar niet meer is geweest en als een held was ingehaald, keerde hij in 1883 naar Azië terug. Hij verbleef, inmiddels voor de derde keer, op Nieuw-Guinea aan de kust die hij zelf al vroeg de Maklaj-kust had gedoopt. In de jaren 1883-1886 was Sydney zijn uitvals-

basis.

In 1884 trouwde Mikloecho-Maklaj met een Australische weduwe, nadat tsaar Alexander ii hem, als Russisch-orthodox gelovige, toestemming had gegeven volgens de protestantse ritus te trouwen. Toen hij in april 1888 in Sint-Petersburg stierf, liet Mikloecho-Maklaj een vrouw en twee zoons achter, die zich vermoedelijk vreemder tussen de Russen voelden dan Mikloecho-Maklaj onder de Papoea’s. Ze keerden voorgoed terug naar Australië, waar hun nazaten tot op de dag van vandaag wonen en door middel van een genootschap de herinnering aan hun Russische stamvader hooghouden.

Een dag in Batavia

Het werk van Mikloecho-Maklaj biedt voor Nederlands-Indië-watchers van diverse pluimage een schat aan interessant materiaal. Makkelijk vindbaar maar vermoedelijk alleen voor specialisten interessant zijn zijn stukken in het Duits en het Engels over onderwerpen als penisversieringen op Borneo, Celebes en Java en het schaamhaar van een jongeling op Ceram, die hij publiceerde in het

Berlijnse Zeitschrift für Ethnologie. Voor een algemeen publiek veel aantrekkelijker zijn de aantekeningen – die alleen in het Russisch verschenen – van een reis naar de zuidkust van het Nederlandse deel van Nieuw-Guinea (december 1873-juli 1874), waarin ook een verslag over het traject van Buitenzorg naar Ambon is opgenomen.3

Het leukste ‘Nederlands-Indische’ reisverhaal is ‘Een dag onderweg’4, dat een dag in Batavia beschrijft, 14 maart 1886, als Mikloecho-Maklaj daar op een Brits schip is aangekomen dat de volgende morgen weer zou vertrekken. Het was zondag, dus lag het leven op zo’n protestantse buitenpost stil. Maar hij had een urgent doel: hij wilde papieren en kisten ophalen die al jaren ergens in Batavia in depot lagen, zonder dat hij wist waar dat depot zich bevond. Zijn beschrijvingen geven en passant een kostelijk snapshot van het koloniale Batavia, waar een Rus de zondagsrust verstoort en toch nog op heel wat welwillendheid mag rekenen. Mikloecho-Maklaj toont zich in dit verhaal een goed verteller, die ook een geslaagd portret van zichzelf weet te geven. Die ene dag in Batavia stond eigenlijk voor zijn hele leven: hij wist wat hij wilde, de weg was onbekend, maar in zijn gedrevenheid bereikte hij zijn doel. Als men zo’n verhaal leest – op de bladzijden hierna enigszins ingekort gepubliceerd onder de titel ‘Een dag in Batavia’ -, kan men alleen maar betreuren dat we geen aantekeningen hebben van de tijd die Mikloecho-Maklaj op het paleis van Buitenzorg verbleef; we moeten het doen met een paar opmerkingen in brieven waarin hij zich erover beklaagt dat hij zich voor het diner netjes moest kleden.

Artikelen, dagboeken en brieven

De meeste wetenschappelijke artikelen van Mikloecho-Maklaj hebben betrekking op bijzonderheden van de bewoners en de natuur van de Maklaj-kust. Hoewel veel van deze artikelen voor specialisten van belang blijven, zijn het de Nieuw-Guinea-dagboeken die Mikloecho-Maklaj nu nog in brede kring bekend maken. Overigens had hij bepaald dat zijn nagelaten papieren moesten worden verbrand. Zijn weduwe heeft deze wilsbeschikking ten dele uitgevoerd, niettemin is onder meer een versie van zijn Nieuw-Guinea-dagboeken gespaard gebleven. Deze dagboeken, die in 1921 voor het eerst in Rusland zijn uitgegeven, behoren tot de reisliteratuur, de wetenschappelijke literatuur en, door hun avontuurlijke grondslag, ook tot de kinderliteratuur. Van de dagboeken bestaan een Engelse, een Duitse, een Tsjechische en sinds kort ook een Franse vertaling.5 Deze vertalingen zijn overigens gebaseerd op tamelijk corrupte Russische edities. De eerste betrouwbare versie staat in de nieuwste uitgave van Mikloecho-Maklaj’s verzameld werk, die sinds 1990 verschijnt onder auspiciën van het naar Mikloecho-Maklaj genoemde instituut voor volkenkunde van de Russische Academie van Wetenschappen. Hierin staan ook al zijn nagelaten wetenschappelijke geschriften.

Onlangs verscheen, als vijfde deel van deze zesdelige uitgave, een dik deel met brieven.6 Er staan 552 brieven in, waarvan er vele nu voor het eerst zijn gepubli-

ceerd. De adressanten zijn familieleden, leden van het Russische Geografische Genootschap, ministers, staatslieden, tsaar Alexander iii en grootvorsten bij wie hij steun probeerde te verwerven, bestuursambtenaren in Azië en Oceanië, collegawetenschappers, maar ook schrijvers als Tolstoj en Toergenjev. Het is zeker dat veel brieven verloren zijn gegaan: afschriften zijn vernietigd door zijn weduwe, terwijl in 1918 bij een brand op het familielandgoed materiaal verloren is gegaan dat door een van zijn broers was verzameld.

De brieven geven een prachtige indruk van het postverkeer in de negentiende eeuw, aangezien Mikloecho-Maklaj vrijwel nooit een vast adres had. De meeste post moest dan ook ‘poste restante’ gestuurd worden, naar een Russisch consulaat of een domicilieadres, waarvan het ‘Palais de Son Excellence le Gouverneur Général des Indes Néerlandaises à Buitenzorg, Java’ wel de meest solide indruk maakt. Doordat hij voortdurend onderweg was en zijn route niet altijd van tevoren vaststond, moet al tijdens het leven van Mikloecho-Maklaj materiaal verloren zijn gegaan. Verder gedroeg hij zelf zich wel eens roekeloos: zo vertelt hij in ‘Een dag onderweg’ het verhaal hoe hij manuscripten achterliet in een bankkluis in Singapore, maar zich later de bank niet meer kon herinneren.

Mikloecho-Maklaj schreef eigenlijk nooit voor de aardigheid: hij wilde altijd wat bereiken. Niet zelden draaide zijn correspondentie om geld. Als hij in een vreemde stad was, ook al ging het om Venetië, vertelt hij niets van zijn indrukken. Niettemin komt Mikloecho-Maklaj uit deze brieven scherp naar voren als een man die door zijn gedrevenheid steeds in tegenspraak was met zijn omgeving, een tegenspraak die hij bij de Papoea’s op een unieke manier in zijn voordeel heeft weten om te buigen.

Een weg is altijd toevallig

Eigenlijk heette hij gewoon Mikloecho, het Schots aandoende achtervoegsel Maklaj had hij zelf verzonnen en zette hij vanaf 1867 achter zijn naam. Als wetenschapper werd hij gedreven door een fanatiek streven onbekend materiaal te vinden en te beschrijven. Hij moet heel moedig zijn geweest, en dat blijkt niet alleen uit zijn landing bij de Papoea’s. Zijn moed bewees hij al in 1869 op het Arabische schiereiland, waar het reizen voor Europeanen niet ongevaarlijk was en hij zich daarom als een Arabische arts vermomde en een turban droeg. In een brief aan zijn vriend A.A. Mesjtsjerski, geschreven eind april 1873 in Hongkong, verwoordt hij zijn levenshouding aldus: ‘Mijn lot is beslist: ik ga – ik zal niet zeggen over een bekende weg (een weg is altijd toevallig), maar in een bekende richting, ik ga op alles af, ik ben op alles voorbereid. Dat is geen jeugdige verlokking door een idee, maar het diepgaande besef van de kracht die, ondanks de koortsen die ik heb, in mij groeit. Over een bevrediging van dit streven valt niets te zeggen: die is er niet en kan er niet komen. Je moet je tevreden stellen met wat je kunt doen.’7

Toen hij in augustus 1882 na lange afwezigheid op terugreis was naar Rusland, schreef Mikloecho-Maklaj vanuit Cadiz aan zijn broer Michail dat hij in Sint-Pe-

tersburg alleen eenvoudig voedsel wenste met veel groente en ‘beslist geen enkele drank (zelfs bier) behalve koffie, thee of cacao’. Hij kondigde aan dat hij om negen uur zou gaan slapen, wat hem ‘verlost van het vervelende gedoe om uitnodigingen aan te nemen voor diners en avondjes’.8 Van zijn ongezelligheid maakte hij een soort politiek. Zijn houding tegenover vrouwen is openlijk negatief. In ‘Een dag onderweg’ meldt hij dat een diner bij de Russische consul zo aardig was omdat er geen dames aan het gesprek deelnamen.

Als jonge student in Heidelberg schreef hij aan een niet-geïdentificeerde vrouw dat hij de man ziet als ‘rijk en in het bezit van alle rechten’ en de vrouw als ‘arm en rechteloos’.9 In 1869 schreef hij nog vanuit Moskou aan een vriend, in een soort credo van de ware wetenschapper die boven het volk verheven staat: ‘Ik wil graag snel terugkeren naar Duitsland, ik vind in dit land en onder de mensen hier te weinig afwisseling. […] Vooral de dames schreeuwen, roken buitensporig veel en kletsen over hun rechten en opvoeding.’10 Dit soort bewoordingen herhaalde hij later niet meer, maar zijn grondhouding veranderde niet echt.

Tegen zijn familie – hij was de tweede van vijf kinderen die in 1857 hun vader verloren – gedroeg hij zich in zijn brieven tamelijk commanderend. Zijn broers en een zuster zette hij voortdurend in als agenten voor zijn zaak, ook al konden ze vaak niets voor hem doen. Zo riep hij meer dan eens vanaf een enorme afstand zijn moeder en zuster op Rusland te verlaten en, als zijn kwartiermakers, in Italië te gaan wonen, hoewel ze daar noch het geld noch de mentaliteit voor hadden. Een van zijn broers kreeg voortdurend de dringende raad zich gereed te houden om naar Azië af te reizen teneinde hem bij te staan; ook werd hij lekker gemaakt met de winstmogelijkheden van een kokosplantage in Oceanië.

De correspondentie van Mikloecho-Maklaj draait vaak om koloniale politiek: hij wenste dat zijn Papoea’s van de Maklaj-kust onder Russische bescherming zouden komen, zodat kolonisatie van het gebied door Duitsland vermeden kon worden. In feite maakte hij zich daarbij tot een agent van Rusland, dat echter niets van zijn goede bedoelingen wilde weten. Een fantastische episode is dan ook dat Mikloecho-Maklaj tegen het einde van zijn leven Russen ronselde om met hem naar Nieuw-Guinea af te reizen. Eind 1886 beweerde hij meer dan tweeduizend aanmeldingen te hebben. Hij droomde van een protectoraat met hemzelf aan het hoofd. In maart 1885 riep hij zijn broer Michail op naar de Maklaj-kust te komen, zodat hij, Nikolaj, als hij over die kust met Bismarck zou onderhandelen, zijn claims kracht kon bijzetten door naar de aanwezigheid aldaar van zijn broer te verwijzen. ‘Ik leg je alles uit als je hier hier bent.’11

De brieven maken de lezer soms tureluurs van al zijn vermoeiende plannen en humorloze gelijkhebberigheid. Belangrijk voor de vorming van Mikloecho-Maklaj lijkt zijn Duitse studententijd te zijn geweest, waarin hij Schopenhauer heeft gelezen, die hem wellicht niet alleen zijn hoogmoedige houding tegenover vrouwen heeft ingefluisterd, maar ook de leer van de eenzaamheid: dat een waarlijk groot

man zijn weg alleen moet gaan. Die weg is hij op Nieuw-Guinea gegaan, waarbij hij ook niet naliet een bergtop in zijn omgeving naar Schopenhauer te noemen.

Aan de ‘ongezelligheid’, gedrevenheid en het vreugdeloze heroïsme van Mikloecho-Maklaj danken we dat unieke oeuvre dat tot het hoogtepunt van de Russische – en niet alleen Russische – reisliteratuur behoort. Zijn Nieuw-Guinea-dagboeken lijken juist geschreven vanuit het standpunt van iemand die alles wat hem overkomt, hoe extreem ook voor een Europeaan, ‘normaal’ lijkt te vinden, die zich nergens over verbaast en de dingen beschrijft zoals ze zijn. Als hij de lezer had overladen met zijn gevoelens, plannen, heldhaftigheden en vermoedens, dan waren zijn aantekeningen nooit zo goed leesbaar geweest: nu ontdekken we de wereld der Papoea’s langzaam door zijn schijnbaar onbevangen ogen. In zijn tekst klinkt ook iets door van de onverschilligheid die hem naar eigen zeggen daar op de been hield: toen de Papoea’s merkten dat hij niet bang voor ze was, accepteerden ze hem uiteindelijk en hielden ze hem voor een godheid. Omdat ze zich voor de enige bewoners op aarde hielden, meenden de Papoea’s dat hij van de maan kwam; vandaar ook de titel The Moon Man van de biografie die E.M. Webster aan Mikloecho-Maklaj wijdde.12

In Nederland

De Russische literatuur over Nederlands-Indië is in ons land nooit echt goed ontsloten of bestudeerd. Voor zover ik heb kunnen nagaan zijn twee kapitale Russische boeken over Java – de reisbeschrijving van prinses O.A. Sjtsjerbatova (1897)13 en de beschouwingen van M.M. Bakoenin over zijn vijfjarige werkzaamheid als Russische consul in Batavia (1902)14 – nooit serieus ergens besproken. Ook heb ik nooit een verwijzing aangetroffen naar de in de zeventiende eeuw spelende roman Ost-Indija (1933) van de hoogbejaard gestorven S.V. Sjervinski (1892-1991), waarvan vlak voor zijn dood in Moskou nog een herdruk is uitgekomen. Wat Nikolaj Mikloecho-Maklaj betreft, een diepgaand onderzoek naar Nederlandse bronnen over deze in allerlei kringen in Rusland, op Papoea Nieuw-Guinea en in Australië tot een mythologische verschijning verheven figuur zal vermoedelijk heel wat gegevens boven water brengen waarover de hedendaagse Russische samenstellers van zijn verzameld werk niet beschikken en waar E.M. Webster voor haar biografie niet naar gekeken heeft. Overigens is tot op heden niets van Mikloecho-Maklaj in het Nederlands vertaald.

Wel is Mikloecho-Maklaj enkele malen in Nederland geweest. In Den Haag heeft hij op 29 november 1870 met de Minister van Koloniën gesproken en van hem aanbevelingsbrieven gekregen voor James Loudon waar hij later veel profijt van heeft gehad. De brieveneditie bevat twee brieven uit Leiden gedateerd 8 april 1870, waaruit overigens niet blijkt wat hij er gedaan heeft. Begin december 1882 zien we hem weer in Den Haag en in Amsterdam, onder andere om financiële schulden te regelen. Eén brief staat in ieder geval al niet in de Russische uitgave: een kattebelletje van Mikloecho-Maklaj gericht aan de Leidse etnoloog Johannes Schmeltz (1839-1909], dat zich in de Leidse Universiteitsbibliotheek bevindt. Hij

meldt dat hij niet kan zeggen wanneer hij een bijdiage kan leveren; waarschijnlijk veiwijst hij naar het Internationales Archiv für Ethnografie, dat Schmeltz redigeerde. In een brief die hij dezelfde dag aan een grootvorst schreef en die wel in de brieveneditie is opgenomen, meldt Mikloecho-Maklaj dat hij op dat moment zijn woning in Sint-Petersburg al drie maanden niet had verlaten. Hij was toen zwaar ziek. Vier maanden later, op 2 (14) april 1888, was hij dood.

Marco Daane
Saloon antwoord van Elsschot

De kuil met Elsschot-interviews die Vic van de Reijt in 1983 uitgroef (zie De Parelduiker 2, 1997, 1, maart, p. 69-81), is nog niet leeg. Een curiosum is het gesprek dat Hilda Ide in 1949 met de Antwerpse schrijver had voor Inter Nos. Maandblad voor athenaeumstudentinnen. Het atheneum in kwestie is het Gentse Koninklijk Atheneum en Inter Nos was het niet zonder smaak uitgegeven miniblad van het vrouwelijke studentencontingent.

Liefhebbers van de Vlaamse letteren zullen de naam Ide wellicht kennen. Hilda is de dochter van René Ide (1905-1969), de stichter en voorzitter van de niet onbelangrijke Leesclub Boekuil. Die organisatie werd kort na de bevrijding van Vlaanderen opgericht, op 30 december 1944. De leesclub was socialistisch en vrijzinnig gestemd, maar schuwde geen enkele schrijver van welke signatuur ook. Belangrijkste activiteit was de zaterdagse voordracht door een auteur, gevolgd door discussie en signeren. Na een aanvankelijke start in een zaaltje van een kliniek – de enige gelegenheden die in de eerste winter na de oorlog verwarmd waren – verhuisde men naar de Stadsbibliotheek. Herman Thiery, de stadsbibliothecaris en beter bekend als

de magisch-realistische auteur Johan Daisne, zorgde daarvoor.

Zo kwam een hele generatie aan het woord: Hubert Lampo, Jan Schepens, Raymond Herreman, Richard Minne. Louis Paul Boon las er op 5 november 1949 zijn Boontje’s uitleenbibliotheek voor. Boekuil gaf de novelle vervolgens uit. Een andere gewilde bibliofiele uitgave van de leesclub stamt uit 1951: het vriendenboek ter gelegenheid van Richard Minnes zestigste verjaardag. Alle Boekuil-uitgaven kregen een bandontwerp en illustraties van Jozef Cantré. Ide was getrouwd met een nicht van de houtsnedekunstenaar.

Het interview met Willem Elsschot vond plaats in huize Ide. Op de dag van een lezing kwamen er traditiegetrouw schrijvers over de vloer. Bij koffie, glas en maaltijd sprak men over literatuur en politiek. Elsschot zou die dag lezen – en redactrice Hilda Ide trok de stoute schoenen aan. Inter Nos publiceerde dat jaar interviews met schrijvers (Herreman, Jonckheere, Minne) onder de titel ‘Een uurtje met…’ en Elsschot zou een aanwinst voor die reeks zijn. Hij stemde direct toe. ‘Een uurtje met Willem Elsschot’ verscheen in Inter Nos van juni 1949.

Het was een enigszins curieus gesprek, doordat ook Richard Minne erbij aanwezig was – en zijn mond niet dicht hield. Zijn aanwezigheid was een gevolg van de omstandigheden. Minne was een echte huisvriend van de Ides. Hij was die dag ook ‘over de vloer’ en schoof zijn stoel bij. Dat kwam de jonge Hilda Ide niet ongelegen. Zij kende Minne meer dan goed, en Elsschot helemaal niet; haar eerste ontmoeting met zo’n groot schrijver bezorgde haar enige onrust. Niet zonder opluchting noteerde ze dan ook dat Elsschot zich na een paar minuten ontpopte als ‘een van de vriendelijkste mensen die ik ken’.

Voor de gestaalde Elsschot-kenner biedt het interview weinig nieuws. De sfeer was echter duidelijk ontspannen en Elsschot leek plezier te hebben in het gebeuren. Met Minne, zijn Gentse compaan in de ‘ironologie’, erbij was dat wellicht ook niet verwonderlijk.

Een uurtje met Willem Elsschot

Daar ik Willem Elsschot nog nooit te voren ontmoette, ben ik blij dat ook Richard Minne gekomen is; van hem kan ik misschien hulp verwachten voor een mogelijk interview.

Na een paar minuten ontpopt Elsschot zich als een van de vriendelijkste mensen die ik ken. Gemoedelijk vertelt hij over de streek van Veurne, waar hij graag zou wonen. Hij houdt van de vlakte met de wijde horizonten. Urenlang zit hij baars te vissen, die natuurlijk niet wil bijten. Richard Minne verkiest een afgelegen plekje in Frankrijk, midden in een wijnstreek,

Aanstonds valt Elsschot in: hij houdt van wijn en spreekt er over vol liefde, met de karige, kleurige adjectieven van een kenner. Af en toe slaat hij een vaatje wijn in, dat hij dan zelf aftrekt in zijn kelder. Enkele vrienden worden dan wel eens uitgenodigd om te helpen. Op twee lege tonnen zijn een paar planken gelegd en de vrienden proeven. Soms helpt er wel een. Eens bleef van een kwart-ton, dit is 80 liter, ongeveer de helft over na de keuring der vrienden. Voorwaar beproefde kenners.

Na wat over en weer gepraat over goede wijnstreken en goede wijnjaren, vraagt Minne opeens: ‘Wel Hilda, wanneer begint het interview?’

‘Hm’, zegt Elsschot, ‘een behoorlijk interview moet ge beginnen met een degelijke voorstelling van de betrokken persoon. Zo’n soort pedigree. Voor mij is dat ongeveer:

Gehuwd? ja

kinderen? zes

kleinkinderen? elf, waaronder Tsjip, Jan Maniewski, nog maar 16. Hij woont bij zijn moeder in Brussel. Misschien neemt die ook nog een abonnement op Inter Nos, maar dat moet ik toch betalen.

Voila, nu weet het geacht publiek wie het voor heeft, en kan het spel beginnen.’

‘Waarom schrijft u?’

‘Om er iets mee te verdienen. Vindt gij dat geen schoon antwoord? Zoudt ge liever wat anders horen? Wel, in de hoop iets voort te brengen dat me overleeft. En vooral in de hoop de lieve lezeressen van Inter Nos welgevallig te zijn.’

‘Heerlijk! Dat moet in een kaderke op het eerste blad komen. Waarom schrijft u vooral proza?’

‘Omdat ik moeilijk rijmen kan. Dat is echt waar, en als ik tot elke prijs rijmen wil, dan kan ik niet precies uitdrukken wat ik wil zeggen. Er zijn er misschien die dat wel kunnen.’

‘Schrijft u nog gedichten?’

‘Nog eens een enkel gelegenheidsgedicht, maar zeer zelden.’

‘U bent begonnen met gedichten te schrijven?’

‘Ja, voor 60 jaar, pardon voor 50 jaar. De eerste zijn verschenen in “Alvoorder”, dat is bijna 50 jaar dood.’

‘Van welk van uw werken houdt u het meest?’

‘Van “Kaas”. – Ja, waarom? – Waarom vindt gij dat schilderij schoon? Omdat ik daarin het pijnlijke beschreven heb van mijn commerciële carrière (of handelscarrière, dat is schoner). Alleen verkoop ik geen kaas, maar publiciteit. Ik heb echter kaas gekozen om het aanschouwelijker te maken.’

Minne: Dat is goed geantwoord. Zelfs heel serieus.

‘Welke literatuur verkiest u?’

‘De mijne. En daarna? Onmogelijk te bepalen. Ik verkies geen bepaalde literatuur, maar goede schrijvers uit elke literatuur. Wat ik “goede schrijvers” noem? Die in mijn persoonlijke smaak vallen. Voorbeeld? Minne. Maar ge moogt hem niet alleen zetten. Voeg er Gezelle en Jan Van Nijlen bij, om bij de Vlamingen te blijven.’

‘Heeft u wat op het getouw?’

‘Niets – en ik heb niets klaar liggen. Ik hoop van ganser harte van de literatuutziekte verlost te zijn.’

‘Maar heeft u tijdens uw verblijf in Frankrijk niet aan Franse tijdschriften meegewerkt?’

‘Neen, ik heb nooit in het Frans geschreven.’

Minne: Maar Hilda, ge vergeet de kapitale vraag.

‘En dat is?’

‘Meneer, wat zult u doen met de 30.000 Fr. (in mijn tijd was het minder) van de Staatsprijs?

‘Goede Franse wijn kopen, of voor de verandering eens Duitse!’

En zo ontspon zich een vrolijk gesprek over wijn en literatuur.

Laagwater

Jan Robert
Couperus bekoord

In augustus 1914 verscheen in het tijdschrift Groot Nederland op p. 223-226 het gedicht ‘De wind’, van de onbekende dichter Peter van Maarn. ‘De wind’, gedateerd november 1913, bestaat uit twaalf strofen van variërende lengte en doet door het gepaard rijm, de woordkeuze en sommige vergelijkingen hier en daar denken aan Herman Gorters Mei.

Het is het verhaal van de onstuimige westenwind die zijn geliefde, de zon, bedriegt door op een nacht ‘de reine, de jonge, de bleeke maan’ woest te onteren. De teleurgestelde zon sluit zich de volgende dag in nevelen op. De wind echter ‘wierp zich, een zwemmer, in de wolken / die slaat met arme’ en voeten. Diepe kolken / van blauw zich wervelden achter den stoot / van voet en vuisten, die het schuim òpstoot’. De zon laat zich dan ‘als een bruid’ ontsluieren, en het gedicht eindigt in een zegetocht: ‘[…] zij rijdt gloriënd, één blijde brand / en stiert de rossen onder ’t blinkend juk / den grooten weg van ’t jong, hersteld geluk. / Zie, langs al’ wereldwegen lacht zij blijde / tot ’t sterke, jonge lief, dat haar bevrijdde.’

‘Peter van Maarn’ was het pseudoniem van Pieter Minderaa, geboren in Amsterdam op 3 december 1893. In 1914 was de jonge dichter student klassieke talen te Amsterdam. Onder zijn echte naam, en niet als dichter, zou hij later aanzienlijk meer van zich doen spreken. Vooralsnog moet de publicatie in Groot Nederland zijn zelfvertrouwen hebben versterkt. Enige tijd later namelijk belandde een groot en ambitieus dichtwerk van zijn hand op het bureau van een van de redacteuren van het tijdschrift, Louis Couperus.

Het is niet duidelijk of Minderaa Couperus direct benaderde of dat het gedicht Couperus via een andere redacteur heeft bereikt. Couperus stond niet bekend als een bijzonder actief lid van de redactie van Groot Nederland. Al van voor de oprichting van het tijdschrift in 1903 verbleef hij in het buitenland (tot 1915), en ook de drukke werkzaamheden voor zijn eigen schrijfwinkel en zijn afstandelijke, niet bepaald op dienstbaarheid ingestelde karakter maakten dat hij als redacteur vermoedelijk weinig aan het blad bijdroeg (maar des te meer als auteur). Het werk voor Groot Nederland werd vooral gedaan door W.G. van Nouhuys, en na diens dood in 1914 door de criticus en romanschrijver Frans Coenen. De derde redacteur, de Vlaamse schrijver Cyriel Buysse, vervulde eenzelfde, ceremonieel te noemen rol als Couperus.

Maar toen hij zich in februari 1915 weer in Nederland had gevestigd, hield Couperus zich toch iets meer met het tijdschrift bezig. Zo beijverde hij zich voor plaatsing van romans en toneelstukken van de schrijvende

globetrotter Maurits Wagenvoort en onderhield hij vanaf juni 1918 een correspondentie met de jonge schrijver Charles van Iersel. En hij kreeg, zoals gezegd, een gedicht van Peter van Maarn te beoordelen. Het gedicht ‘De wind’ was hem vermoedelijk al opgevallen omdat het in het oktobernummer van Groot Nederland direct volgde op een aflevering van zijn eigen roman De ongelukkige. Op 25 maart schreef hij Van Maarn een brief – op het bestaan waarvan Peter de Bruijn mij attent maakte. De niet eerder gepubliceerde brief bevindt zich in het Archief-Minderaa in het Instituut Nederlands van de Rijksuniversiteit Leiden.

 

Den Haag

26 Molen straat.

25.iii.xv

 

Zeer Geachte Heer,

Ik laat u maar wachten op antwoord! Mijne verontschuldigingen zouden kunnen zijn, dat ik het zeér druk heb en… dat ik het gedicht zoó mooi vind, dat ik er gaarne nu en dan een oogenblik in lees… Geheél heb ik het nòg niet kunnen lezen maar telkens weêr bekoort mij dit grootere gedicht van den zanger van De wind. Ik, voor mij, geloof wel, dat het in zijn gekeel zoû kunnen geplaatst worden, maar hierin moet de heer Coenen, ook om practische redenen, gehoord worden. Wat dunkt u: wil u uw boekje terug doen halen en het den heer Coenen doen toe komen, opdat hij oordeele? U kan dan, zoo u wilt, mijn brief er bij voegen, zoo dat de heer Coenen – ik weet niet wanneer ik hem spreek – weet hoe hoog ik uwe poëzie stel. Is u [onleesbaar] Den Haag, kom mij dan eens op zoeken maar meld het van te voren. Ik hoor dus wel het een en ander van U en verzoek u mij te gelooven.

Met hartelijke waardering

Uw dw.

Louis Couperus

Couperus’ aanbeveling bij Coenen had succes, want in oktober 1915 verscheen een groot fragment van ‘Feesten’, zoals het ‘lentegedicht’ was getiteld, in Groot Nederland.

Net als ‘De wind’ leunt ook dit gedicht door de thematiek, het gepaarde rijm en de vergelijkingen, sterk op Gorters Mei (‘Zooals soms op een zomeravond gaat / een jongen in de stad door grijze straat, die speelt er deun op deun, omdat hij moet’). Couperus’ ‘mythologische’ poëzie wordt eveneens nu en dan in herinnering geroepen, en wellicht vandaar ook diens bekoring. Overigens wordt in ‘Feesten’ het avontuur uit ‘De wind’ verteld als ‘een oud verhaal’, zodat het vermoeden bestaat dat ‘De wind’ oorspronkelijk deel uitmaakte van ‘Feesten’.

Ondanks de publicatie en Couperus’ waardering lijkt het niet tot verder contact tussen hem en Van Maarn/Minderaa te zijn gekomen. In Groot Nederland is er van Van Maarn na ‘Feesten’ niets meer verschenen, en het gedicht is, voorzover mij bekend, nooit in zijn geheel gepubliceerd. Van Maarn publiceerde één dichtbundel, Klarende luchten (1919), dat ‘De wind’ noch ‘Feesten’ bevat. Na 1919 werd van ‘Peter van Maarn’ niets meer vernomen.

P. Minderaa timmerde veel later, zoals gezegd, meer aan de weg. Na een jarenlang leraarschap in Zeist promoveerde hij in 1942 op Karel van de Woestijne. Zijn leven en werken [i, tot 1914] de belangrijkste biografie totnutoe van de Vlaamse dichter. Minderaa werd een vurig pleitbezorger van Van de Woestijne en had zitting in de redactieraad van de uitgave van diens verzamelde werk, dat tussen 1948 en 1950 verscheen. In 1957 werd hij voor zijn inzet beloond met het erelidmaatschap van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taalen Letterkunde.

In 1948 werd Minderaa aan de Rijksuni-

versiteit Leiden benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de Nederlandse Letteren en in 1953 tot gewoon hoogleraar. Zijn voorgangers in Leiden, Albert Verwey en P.N. van Eyck, waren weliswaar meer dichter gebleven dan hij, maar de universiteit hield zich met haar keuze voor Minderaa toch aan de ‘traditie’, een schrijver in deze functie te benoemen. Minderaa ging in 1964 met emeritaat en overleed, in Leiden, op 27 mei 1968.

Laagwater

Jan Robert
Couperus bekoord

In augustus 1914 verscheen in het tijdschrift Groot Nederland op p. 223-226 het gedicht ‘De wind’, van de onbekende dichter Peter van Maarn. ‘De wind’, gedateerd november 1913, bestaat uit twaalf strofen van variërende lengte en doet door het gepaard rijm, de woordkeuze en sommige vergelijkingen hier en daar denken aan Herman Gorters Mei.

Het is het verhaal van de onstuimige westenwind die zijn geliefde, de zon, bedriegt door op een nacht ‘de reine, de jonge, de bleeke maan’ woest te onteren. De teleurgestelde zon sluit zich de volgende dag in nevelen op. De wind echter ‘wierp zich, een zwemmer, in de wolken / die slaat met arme’ en voeten. Diepe kolken / van blauw zich wervelden achter den stoot / van voet en vuisten, die het schuim òpstoot’. De zon laat zich dan ‘als een bruid’ ontsluieren, en het gedicht eindigt in een zegetocht: ‘[…] zij rijdt gloriënd, één blijde brand / en stiert de rossen onder ’t blinkend juk / den grooten weg van ’t jong, hersteld geluk. / Zie, langs al’ wereldwegen lacht zij blijde / tot ’t sterke, jonge lief, dat haar bevrijdde.’

‘Peter van Maarn’ was het pseudoniem van Pieter Minderaa, geboren in Amsterdam op 3 december 1893. In 1914 was de jonge dichter student klassieke talen te Amsterdam. Onder zijn echte naam, en niet als dichter, zou hij later aanzienlijk meer van zich doen spreken. Vooralsnog moet de publicatie in Groot Nederland zijn zelfvertrouwen hebben versterkt. Enige tijd later namelijk belandde een groot en ambitieus dichtwerk van zijn hand op het bureau van een van de redacteuren van het tijdschrift, Louis Couperus.

Het is niet duidelijk of Minderaa Couperus direct benaderde of dat het gedicht Couperus via een andere redacteur heeft bereikt. Couperus stond niet bekend als een bijzonder actief lid van de redactie van Groot Nederland. Al van voor de oprichting van het tijdschrift in 1903 verbleef hij in het buitenland (tot 1915), en ook de drukke werkzaamheden voor zijn eigen schrijfwinkel en zijn afstandelijke, niet bepaald op dienstbaarheid ingestelde karakter maakten dat hij als redacteur vermoedelijk weinig aan het blad bijdroeg (maar des te meer als auteur). Het werk voor Groot Nederland werd vooral gedaan door W.G. van Nouhuys, en na diens dood in 1914 door de criticus en romanschrijver Frans Coenen. De derde redacteur, de Vlaamse schrijver Cyriel Buysse, vervulde eenzelfde, ceremonieel te noemen rol als Couperus.

Maar toen hij zich in februari 1915 weer in Nederland had gevestigd, hield Couperus zich toch iets meer met het tijdschrift bezig. Zo beijverde hij zich voor plaatsing van romans en toneelstukken van de schrijvende

globetrotter Maurits Wagenvoort en onderhield hij vanaf juni 1918 een correspondentie met de jonge schrijver Charles van Iersel. En hij kreeg, zoals gezegd, een gedicht van Peter van Maarn te beoordelen. Het gedicht ‘De wind’ was hem vermoedelijk al opgevallen omdat het in het oktobernummer van Groot Nederland direct volgde op een aflevering van zijn eigen roman De ongelukkige. Op 25 maart schreef hij Van Maarn een brief – op het bestaan waarvan Peter de Bruijn mij attent maakte. De niet eerder gepubliceerde brief bevindt zich in het Archief-Minderaa in het Instituut Nederlands van de Rijksuniversiteit Leiden.

 

Den Haag

26 Molen straat.

25.iii.xv

 

Zeer Geachte Heer,

Ik laat u maar wachten op antwoord! Mijne verontschuldigingen zouden kunnen zijn, dat ik het zeér druk heb en… dat ik het gedicht zoó mooi vind, dat ik er gaarne nu en dan een oogenblik in lees… Geheél heb ik het nòg niet kunnen lezen maar telkens weêr bekoort mij dit grootere gedicht van den zanger van De wind. Ik, voor mij, geloof wel, dat het in zijn gekeel zoû kunnen geplaatst worden, maar hierin moet de heer Coenen, ook om practische redenen, gehoord worden. Wat dunkt u: wil u uw boekje terug doen halen en het den heer Coenen doen toe komen, opdat hij oordeele? U kan dan, zoo u wilt, mijn brief er bij voegen, zoo dat de heer Coenen – ik weet niet wanneer ik hem spreek – weet hoe hoog ik uwe poëzie stel. Is u [onleesbaar] Den Haag, kom mij dan eens op zoeken maar meld het van te voren. Ik hoor dus wel het een en ander van U en verzoek u mij te gelooven.

Met hartelijke waardering

Uw dw.

Louis Couperus

Couperus’ aanbeveling bij Coenen had succes, want in oktober 1915 verscheen een groot fragment van ‘Feesten’, zoals het ‘lentegedicht’ was getiteld, in Groot Nederland.

Net als ‘De wind’ leunt ook dit gedicht door de thematiek, het gepaarde rijm en de vergelijkingen, sterk op Gorters Mei (‘Zooals soms op een zomeravond gaat / een jongen in de stad door grijze straat, die speelt er deun op deun, omdat hij moet’). Couperus’ ‘mythologische’ poëzie wordt eveneens nu en dan in herinnering geroepen, en wellicht vandaar ook diens bekoring. Overigens wordt in ‘Feesten’ het avontuur uit ‘De wind’ verteld als ‘een oud verhaal’, zodat het vermoeden bestaat dat ‘De wind’ oorspronkelijk deel uitmaakte van ‘Feesten’.

Ondanks de publicatie en Couperus’ waardering lijkt het niet tot verder contact tussen hem en Van Maarn/Minderaa te zijn gekomen. In Groot Nederland is er van Van Maarn na ‘Feesten’ niets meer verschenen, en het gedicht is, voorzover mij bekend, nooit in zijn geheel gepubliceerd. Van Maarn publiceerde één dichtbundel, Klarende luchten (1919), dat ‘De wind’ noch ‘Feesten’ bevat. Na 1919 werd van ‘Peter van Maarn’ niets meer vernomen.

P. Minderaa timmerde veel later, zoals gezegd, meer aan de weg. Na een jarenlang leraarschap in Zeist promoveerde hij in 1942 op Karel van de Woestijne. Zijn leven en werken [i, tot 1914] de belangrijkste biografie totnutoe van de Vlaamse dichter. Minderaa werd een vurig pleitbezorger van Van de Woestijne en had zitting in de redactieraad van de uitgave van diens verzamelde werk, dat tussen 1948 en 1950 verscheen. In 1957 werd hij voor zijn inzet beloond met het erelidmaatschap van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taalen Letterkunde.

In 1948 werd Minderaa aan de Rijksuni-

versiteit Leiden benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de Nederlandse Letteren en in 1953 tot gewoon hoogleraar. Zijn voorgangers in Leiden, Albert Verwey en P.N. van Eyck, waren weliswaar meer dichter gebleven dan hij, maar de universiteit hield zich met haar keuze voor Minderaa toch aan de ‘traditie’, een schrijver in deze functie te benoemen. Minderaa ging in 1964 met emeritaat en overleed, in Leiden, op 27 mei 1968.

Maurits Verhoeff
‘En och, ik schrijf tòch wel’
Het derde interview met Theo Thijssen

Ruim tien jaar geleden wilde Rob Grootendorst drie interviews met Theo Thijssen publiceren in Het Oog in ’t Zeil.1 Tot zijn spijt zag hij zich gedwongen zijn artikel de titel ‘Twee interviews met Theo Thijssen’ mee te geven: het derde interview was hij kwijtgeraakt. In zijn inleiding schrijft Grootendorst dat het interview zich in het archief van Theo Thijssen bevond: ‘Ik heb dat archief een tijdje onder mijn beheer gehad en moet tot mijn schande bekennen het bewuste interview […] aan de journalist I.M. te hebben uitgeleend.’ I.M., dat zal iedereen duidelijk zijn, was Ischa Meijer. Deze had het interview gebruikt voor een artikel over Thijssen in Het Parool.2 Daarna was het spoorloos verdwenen.

Grootendorst herinnerde zich dat boven het interview ‘Het boek van heden’ stond. Maar alle naspeuringen ten spijt, wist hij het interview niet boven water te halen. Dit bracht hem ertoe een beloning uit te loven voor de eerlijke vinder. Een uitdaging die ik mij niet kon laten ontgaan.

Uit de centrale computercatalogus bleek dat in de Utrechtse Universiteitsbibliotheek het tijdschrift Het Boek van Heden aanwezig is. Bij navraag bleek de bibliotheek alleen nummer vier te bezitten, met daarin een interview met de schrijver Kees van Bruggen. Uitgever van het tijdschrift was De Nederlandsche Vereeniging van Boekenvrienden. Omdat ik in eerste instantie weinig over deze vereniging kon vinden, benaderde ik Theo Bijvoet van het Letterkundig Museum. De vereniging kende hij niet, maar voor de zekerheid controleerde hij of het tijdschrift niet ‘toevallig’ in de bibliotheek van het museum aanwezig was. En jawel, het museum bezit twee nummers. Het vierde, net als de ub Utrecht, maar ook het allereerste nummer van het tijdschrift, gedateerd 15 september 1929 – met in de rubriek ‘Wat onze schrijvers zeggen’ het gezochte interview met Theo Thijssen.

De Nederlansche Vereeniging van Boekenvrienden, opgericht in najaar 1929, was de eerste boekenclub in Nederland. Vanzelfsprekend werd dit initiatief van uitgeverij Minerva door de boekhandelaren argwanend gevolgd. Zo schreef Het Nieuwsblad voor den Boekhandel op 3 december 1929: ‘Maar “Minerva” bedenke: zoo menigeen noemt zijn uil een valk, en het uitgeven heeft zijne bezwaren.’ Schrijvers hadden minder problemen met de vereniging. Maurits Dekker was redacteur van het tijdschrift, en voorzitter van de vereniging was mr. H. Marsman. De vereniging

was echter geen lang leven beschoren. Op 29 januari 1930 kon het Nieuwsblad al melden dat de vereniging ‘heeft opgehouden te bestaan’. Evenals bij Kees van Bruggen is het interview met Theo Thijssen afgenomen door Piet van Veen, schrijver van o.a. Arthur, De gevaarlijke leeftijd en Het einde.

Hopelijk duiken de nummers 2 en 3 van Het Boek van Heden nog eens op – wie weet welke schrijvers daarin geïnterviewd zijn? Het interview met Theo Thijssen roept ook een vraag op: waar zijn de 31 brieven waar Thijssen over vertelt?

Wat onze schrijvers zeggen
Theo Thijssen

Theo Thijssen, anderhalf maal zoo groot als een gewóón mensch, gemoedelijk, joviaal, robust maar vooral toch rustig, zit tegenover mij en vertelt, bedaard-innemend. Hij praat prettig, op een toon, die alle herinneringen ook voor den luisteraar mooi doet zijn. Openhartig kijkt hij me aan. Telkens als hij den humor van een geval belicht, heeft zijn breed-gulle lach den weg voor het grappige reeds gebaand. Hij is niet de man van den wereldwijzen glimlach, die troosten moet bij gebrek aan kracht. Ik geloof niet, dat hij glimlachen kán. Een glimlach is een halve lach. Theo Thijssen doet niets half.

‘Neen, ik heb geen tijd om te schrijven. Ik heb er nooit tijd voor gehad. Dat is een ideaal voor mijn pensioentijd. Ik heb altijd geschreven om de feuilleton van ons blad te vullen, eerst in de Nieuwe School, later in School en Huis.3 Die heb ik dan verzameld en uitgegeven als gehéél. “Kees” heeft het geluk gehad, het ineens te doén’.

Zijn oogen lichen guitig.

‘Toen “Kees” uitkwam, schreven de recensies, dat dit nu eens een boek was “aus einem Gusz”. Ze wisten natuurlijk niet, dat ik er al in 1908 en 1909 fragmentarisch aan gewerkt had, dat het daarna twaalf jaar heeft stil geleven en dat ik er, in zekeren zin noodgedwongen omdat ik copie noodig had voor het Ouderblad, eindelijk weer aan begon met elke week een stuk voor de feuilleton.4 Elke week, anderhalf jaar lang. En die stukken waren afgemeten. Ik schreef zelden meer dan direkt noodig was. Het is zelfs wel gebeurd dat ik op de zetterij kwam en dat de drukker me zei, er was zoo’n stuk (hij wijst met duim en wijsvinger) te kort. Dat schreef ik er dan maar gauw bij, met een potloodje. Dat noemden ze Aus einem Gusz’.

‘De recensies beweren vaak de domste dingen.’

‘Ik ben benieuwd, hoe ze van het najaar mijn nieuwen bundel zullen ontvangen. Ik noem het “Vroolijk Proza”. Een bundel oudere feuilletons.5 Ik heb natuurlijk heel wat liggen van al die jaren werken voor ons blad. Daaruit heb ik de humoristische vertellingen verzameld onder dien naam. Het is lichte kost. Ze zullen het niet literair noemen, vrees ik’.

Bij die vrees-bekentenis lacht zijn heele gezicht.

‘Maar dat kan me niet schelen. Ik heb er nu eenmaal lol in. Ik kan me de weelde permitteeren voor mijn plezier te schrijven. Ik ben eigenlijk langzamerhand uitgeschreven op het gebied van onderwijs en paedagogie. Ik heb in een roman het werk van een onderwijzer gegeven. In Kees het kind. In een

kinderboek een nog jongere editie. Eén periode heb ik overgeslagen. Die durf ik eigenlijk niet goed aan. De puberteitsjaren. Daar maak ik al jarenlang een ernstige studie van’.

‘U schreef altijd uit uw directe omgeving?’.

‘Dat wil zeggen: ik schreef het “Dagboek van een onderwijzer” pas, toen ik allang van school was’.6

Dat “allang van school zijn” en die aanduiding zooeven van den pensioentijd verbinden zich in mijn gedachten tot een niet zoo gemakkelijk te begrijpen scherts en verlokken mij tot de vraag:

‘U bent toch niet zoo oud?’

‘Vijftig’.

Tien jaar jonger had ik hem zéker gegeven. Hij moet mijn verrassing wel bemerken. Lacht hij dáárom?

‘Ik was over de veertig toen Kees uitkwam. Anders had Kees mogelijk den jaarlijkschen prijs gekregen voor letterkunde. Hoe noemen ze dien prijs ook weer? Ik hen daar heel toevallig achter gekomen. Op een goeden morgen werd ik opgebeld, omdat iemand mijn juisten geboortedatum wilde weten. Toen ik achteraf informeerde waarvóór, bleek dat het ging om Kees en dien prijs. Kees kwam in aanmerking, maar ik was te oud’.7

‘U bent dus vrij laat gedebuteerd?’

‘Veertig. Och, een debuut kan je het eigenlijk met noemen. Toen ik op de kweekschool was, in Haarlem, hadden wij al een blad.8 Met een staf van redacteuren. Ik was Hoofdredacteur. Op school was het natuurlijk een eerepunt, zoo weinig mogelijk uit te voeren. Je geurde met niets-doen. Ik maakte toen, buiten de school om, opstellen voor mezelf. De ontdekking daarvan was verschrikkelijk. Ze beschuldigden me, dat ik zoogenaamd mee deed met niets-doen, maar me stilletjes oefende in het opstellen maken, Ik was er gewoonweg razend om, om die beschuldiging. Want voor mij ging het niet om een opstelletje, maar ik zag dat geschrijf wel degelijk als literaire proeven. Ik was toen veertien jaar.

‘Nou, en om dat werk gepubliceerd te krijgen hoefde ik me geen moeite te geven. Ik nam het doodeenvoudig op in ons eigen blad.

‘Dat blad groeide mee tot een blad voor onderwijzers en is toen verdwenen.

‘Toen kregen we “De Nieuwe School”. Dat was voornamelijk kritiek-oefenen op de letterkundestudie voor de hoofdacte. In dat blad heeft de Jong, A.M. de Jong, voor het eerst geschreven. Hij zond ons een bijdrage in. Ik las en vond goed, besloot tot opname. Maar wij zonden de Jong daarvan geen bericht. We dachten, dat hij, als hij het niet terug kreeg, wel begrijpen zou dat we ter zijner tijd tot opname zouden overgaan. Toen kwam er een nijdige brief van de Jong, dat wij hem schandelijk behandelden, waarop ik heel kalm terugschreef dat hij, als hij ruzie wilde maken, liever eens persoonlijk komen moest’.

Weer lacht Thijssen. Ik lach ook. Waarlijk, hij lijkt me niet de man om voor je plezier mee te vechten.

‘En de Jong kwàm. Dat is het lolligste. Hij kwàm en zei: “Ziezoo, nou kom ik ruzie maken”. Van dien tijd heeft hij trouw meegewerkt aan de krant. Op paedagogisch gebied deden wij eigenlijk hetzelfde, wat de Nieuwe Gids deed op het gebied van de literatuur. Onze beweging was een nadeining van de Nieuwe Gidsbeweging. Er was kritiek noodig. Om een staaltje te noemen: de bibliotheek van de kweekschool had geen enkel boek, dat na 1880 verschenen was. De Kleine Johannes was absoluut onbekend.

‘Wij streden toen uitsluitend voor de literatuur. Na járen kwam er een nieuwe opleving: literatuur en vrijen omgang, strijd tegen het gevangenisachtige in de kweekschool-opleiding. Daaruit, weer jaren later, kwam voort een derde strooming: De Geheelonthouding.

‘En nu, nu gaat het om hoogere eischen voor de onderwijzersacte. Nu willen we een universitaire opleiding. De grondslag moet breeder, opdat de onderwijzers paedagogie en psychologie zullen kunnen bestudeeren.

‘Onder al die twistvragen blijft mijn literair werk natuurlijk gedrukt. Tot rustig publiceeren zal ik wel nooit komen, tenzij dan in mijn pensioentijd. Ik heb altijd mijn werk voor den Bond. En dan nog mijn liefhebberijen: bridge, kaarten, schaken, zwemmen en drie zonen. Het is een geluk, dat ik kan werken in de grootste herrie. Het is heelemaal niet onmogelijk, dat de ontroerendste passage van Kees ontstaan is midden tusschen de heetste debatten’.

Theo Thijssen vertelt aan één stuk door. Nu echter is hij even stil en kijkt naar buiten en rookt. Dan, opeens, vervolgt hij:

‘Die nieuwe bundel proza, daar heb ik schik in. Ik kan me gelukkig permitteeren, schik in mijn werk te hebben. Ik ben er benieuwd naar. Ik heb die humoristische stukjes verzameld voor mijn plezier, maar misschien zijn ze nòg beroerder dan de Camera Obscura.

‘Weet U, wat van Kees zoo eigenaardig is? Dat het nog steeds even goed wordt verkocht als een jaar na verschijnen. Het schijnt, dat elk jaar de nieuwe generatie zich het boek aanschaft. Een poosje geleden kreeg ik 31 brieven uit Batavia, van een H.B.S. De leeraar had uit Kees voorgelezen en toen

schreven de jongens mij hun meening. Er waren typische dingen bij. Eén schreef me, dat hij Kees stom vond om op die wandeling langs de gracht met één zoen tevreden te zijn. IK zou het anders doen, schreef hij. Nou, en toen heb ik…’, een gulle lach, ‘… 31 brieven terug geschreven. Ik ben benieuwd naar de antwoorden. Dat zal me een consternatie geven in de klas, als ze allemaal tegelijk mijn brieven krijgen.’

‘Het is jammer, dat U zoo weinig schrijft’.

‘Ja, in Holland kan je nu eenmaal niet leven van romanschrijven. Als je in Frankrijk een beetje behoorlijk boek schrijft, verdien je genoeg om een jaar te kunnen leven. Maar hier moet je éérst zorgen voor je boterham. Ik heb een tijd lang gehoopt op uitgave in het buitenland. Er ligt een vertaling van Kees al meer dan een jaar klaar. In Duitschland. En ik had er nog wel connecties ook. Een Professor in de psychologie, in Brunswijk. Maar de uitgevers vinden het te dik.9

‘En och, ik schrijf tòch wel. Toen ik naar Weenen geweest ben, heb ik een reisbeschrijving gegeven voor School en Huis.10 Het is wel vakwerk, niet voor het groote publiek, maar ik schrijf dan toch.

‘Toen we op de kweekschool dat blaadje uitgaven, schreven we ’s nachts de copie. Het onderwerp was je na, je bent jong en hebt dus de noodige hartstocht om te schrijven. En het blaadje moest vol. Als je vijftig bent, dan laat je dat wel. Mijn hoop is op mijn pensioentijd. Als ik eens een half jaartje niets deed, zou ik vanzelf reageeren door te schrijven. Nu heb ik het te druk’.

Ik sta op, om heen te gaan. Ook Thijssen staat op. En terwijl ik mijn bloc met notities in den zak steek, vraag ik zoo, langs mijn neus weg, zijn meening over een tamelijk gangbaar boek.

Met zijn open blik kijkt hij mij aan. Dan zegt hij rustig overtuigd: ‘alle boeken zijn mooi, vind U ook niet?’

Nee, ik ben het lang niet met hem eens. Maar ik zou niet gaarne hierover met hem redetwisten, want juist in dit milde oordeel ligt zijn loyaliteit en eenvoud. Dit milde oordeel is als het ware Thijssen zèlf.

 

Piet van Veen

Rob Delvigne+
Zalig zijn de armen van geest
Ongepubliceerd werk van G.K. van het Reve en W.F. Hermans

Willem Frederik Hermans leerde Gerard Kornelis van het Reve kennen nadat die in 1946 ‘De ondergang van de familie Boslowits’ naar Criterium had gestuurd, het letterkundig tijdschrift waarvan Hermans redacteur was. Hermans wist meteen dat Reve ‘een geweldig schrijver’ was.1 Er was ook sprake van herkenning. Reve beschreef het uitbreken van de oorlog zoals Hermans dat eveneens had ondergaan: als een kans op avontuur. ‘Ik heb dat gevoel nooit beschreven omdat Van het Reve het al deed,’ zei Hermans in 1962.2 In 1947 verschenen in Criterium nog twee fragmenten uit De Avonden, dat nog datzelfde jaar in boekvorm bij De Bezige Bij uitkwam. Hermans schreef er lovend en uitvoerig over in de Criterium-aflevering van januari 1948. In diezelfde maand voltooide Hermans De tranen der acacia’s, waarvan hij een groot deel had voorgepubliceerd in zijn ‘eigen’ tijdschrift. Het werk werd door sommigen als pornografisch bestempeld en het lukte Hermans aanvankelijk dan ook niet er een uitgever voor te vinden. Van het Reve deed een goed woordje voor hem bij De Bezige Bij en bracht Hermans daarvan verslag uit in een hartelijke brief van 26 september 1948.3 Uiteindelijk verscheen het boek in 1949 bij G.A. van Oorschot en niet bij De Bezige Bij. In een ledenvergadering eind 1950 diende Van het Reve een motie van leedwezen in tegen de directie van De Bezige Bij.4

Reve en Hermans waren verantwoordelijk voor de twee meest aanstootgevende romans van kort na de oorlog, en dat schiep een band tegen de rest (althans een groot deel) van de wereld. Toen Anton van Duinkerken in zijn bespreking van De tranen der acacia’s5 het Wetboek van Strafrecht erbijhaalde, nam Reve het op voor Hermans. Op de ledenvergadering van de Vereniging van Letterkundigen van 10 december 1949 diende Reve een protestmotie in tegen Van Duinkerken. Overi-

gens hebben De Avonden en De tranen, naast de aanstoot die ze gaven, nog wel meer met elkaar gemeen. Hermans zag een overeenkomst in mentaliteit van de hoofdpersonen, maar merkte ook een verschil op: Van het Reve ‘is veel inerter, zijn personen hebben veel zitvlees; ik geef het belangrijkste via de gebeurtenissen’.6 ‘Van het Reve is een groot auteur,’ zei Hermans toen nogmaals, en die bewondering was wederzijds.

In deze jaren waren beide schrijvers zeer armlastig en het verwondert niet dat ze aan dezelfde literaire prijsvragen meededen om hun inkomen op te vijzelen.

Reisbeurzen 1950

Zowel Hermans als Reve




had een verhaal ingestuurd om mee te dingen naar de reisbeurzen en reistoelagen, die door het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen in 1950 beschikbaar waren gesteld voor prozaschrijvers, ‘teneinde deze in de gelegenheid te stellen in het buitenland indrukken op te doen welke voor hun letterkundig werk van belang kunnen zijn’. De jury moest een keuze maken uit de anoniem ingezonden, slechts van een motto voorziene en in het Nederlands geschreven verhalen. Zij droeg op 13 maart 1951 drie inzendingen voor een reisbeurs van tweeduizend gulden voor: ‘Melancolia’ (motto: Op U wacht ik, Eeuwige), ‘Het legaat’ en ‘Vuurwater’. Drie inzenders kregen een troostprijs in de vorm van een reistoelage van driehonderd gulden. Bij opening van de couverts met de namen van de auteurs, op 11 april 1951, bleek dat de gelukkigen waren: Van het Reve, Jo Boer en Eric van der Steen als winnaars van de reisbeurzen; W.F. Hermans, Adriaan van der Veen en A.F. Coenen voor de reistoelagen.

In het geval van ‘Melancolia’ echter weigerde de staatssecretaris van ok&w, J.M.L.Th. Cals, het advies van de jury op te volgen. Hij was van oordeel ‘dat het niet op de weg der Rijksoverheid ligt een aanmoediging, onderscheiding of goedkeuring uit te spreken ten aanzien van een stuk, tegen welks inhoud en strekking terecht ernstige bezwaren kunnen worden gemaakt,’ zo schreef hij aan de voorzitter van de jury, wie anders dan Victor E. van Vriesland.7 Nog dezelfde dag bracht Cals zijn veto ter kennis van Reve, die niet aarzelde de zaak in de publiciteit te brengen via Het Parool. Geen enkele krant liet zich onbetuigd over de handelwijze van de

staatssecretaris; de knipseldienst van de Rijksvoorlichtingsdienst knipte tweeënzestig krantenstukjes. Op de ledenvergadering van 7 juli 1951 van de Vereniging van Letterkundigen kwam Van Oorschot met het voorstel om bij Cals een motie van protest in te dienen. Het werd met 20 stemmen voor en 23 tegen verworpen. ‘Gemiauw in de machteloze Vereniging van Letterkundigen,’ noemde Hermans dit.8

Nog vrijwel niemand had zich een oordeel kunnen vormen over het verhaal in kwestie, al was er wel al iets over bekend geworden. De redactiesecretaris van Podium, Hans van Straten, had in het maart-aprilnummer 1951 gemeld: ‘Gerard Kornelis van het Reve werkt aan een nieuwe roman, Melancholia, die in Amerika moet worden uitgegeven. Hij schrijft het verhaal direct in het Engels […]. Volgens mededeling van de auteur zal hij “voortaan slechts in de Engelse taal schrijven en (zich), welke ook de mogelijkheden van publicatie zouden zijn, in geen geval ooit meer bedienen van het Nederlands”.’9 Van Straten moet dit geschreven hebben voordat de publicitaire rel rond de geweigerde reisbeurs losbarstte, want hij vermeldde de opschudding niet. En hij schreef het nadat de jury op 13 maart 1951 tot haar advies was gekomen. Van het Reve zou anders zijn kans op bekroning in de waagschaal hebben gesteld; het reglement stelde immers handhaving van de anonimiteit van de inzenders verplicht tot aan de uitspraak van de jury.

Reves prijsvraaginzending, ‘Melancolia’, maakte dus deel uit van een roman waaraan Reve bezig was. Het in het Nederlands ingezonden fragment werd in het Engels in drie afleveringen van Podium jaargang 1951 gepubliceerd onder de titel ‘Melancholia’, en later opgenomen in Schoon schip10. De nrc berichtte op 29 mei 1951 over de op handen zijnde publicatie in Podium nummer 3 (mei-juni), en combineerde de Revequote in Podium nummer 2 (van voor de rel) met de publieke opschudding tot een mythe die tot op heden een taai leven leidt: ‘Na de moeilijkheden met de reisbeurs heeft Van het Reve verklaard, dat hij voortaan alleen in het Engels zal publiceren.’ Van het Reve stuurde de dag erop een ontkenning van dit berichtje naar de krant: hij was al eerder begonnen met in het Engels te schrijven, maar zijn brief werd niet geplaatst.11 In ieder geval had Van het Reve ‘Melancolia’ in het Engels vertaald, with a little help from his friends: John Vandenbergh (volgens Hans van Straten) en/of James Holmes, met wie Reve in 1952 zijn ‘eerste volwassen homosexuele ervaring’12 had.

De zesenveertig bladzijden typoscript van Reves inzending zijn gedateerd ‘Mei-Sept. 1950’. Reve is aan zijn roman blijven werken; er bestaat een tweemaal zo dik typoscript dat van 6 januari 1952 dateert.13 Het vervolg is echter nooit gepubliceerd. Gezien de titel ‘Melancolia’ moet de tekst in het Nederlands zijn. Er is geen Engelse versie van bekend, wat doet vermoeden dat het onbekende vervolg oorspronkelijk in het Nederlands is geschreven. Het begin van de novelle mag dan direct in het Engels geschreven zijn, Van het Reve beschikte hoogstwaarschijnlijk over een Nederlandse tekst als voorwerk. In diezelfde tijd werkte hij aan een stuk proza dat De Verborgenen der Laatste Dagen heette. Zo schreef hij op 11 juni 1950 aan zijn ouders vanuit Parijs: ‘Ik was van plan een paar bladzijden verder te werken aan De

Verborgenen der Laatste Dagen, maar ik kan geen letter op papier krijgen, zo lui en tevreden word je hier.’14 Het begin ervan is in 1989 gepubliceerd.15 Het vertoont frappante overseenkomsten met een passage uit het begin van ‘Melancolia’. De twee teksten volgen elkaar chronologisch onmiddellijk op; het fragment uit De Verborgenen dateert van 30 april 1950 en ‘Melancolia’ van mei-september 1950.

De jury voor de reisbeurzen vatte in haar rapport ‘Melancolia’ als volgt samen: ‘Dit verhaal vertelt de belevenissen van een overgevoelige jongeman, die in Amsterdam tijdens de Duitse bezetting ternauwernood ontsnapt aan een nachtelijke razzia en vervolgens bij vrienden een onderdak tracht te vinden.’ Van het Reve zegt nergens met zoveel woorden dat het verhaal tijdens de oorlog speelt. De mannen die de wijk afzetten en huiszoeking verrichten, hebben blauwe uniformen aan en spreken Nederlands. Het meest expliciet is nog de vermelding dat een kolonne van de ‘F.J.’ (in het Engels: ‘F.Y.’) voorbijkomt, maar waar die afkorting voor staat, blijft – ongetwijfeld met opzet – duister. De datum wordt wel precies vermeld: het is zondag 29 maart. Als het verhaal in de oorlog speelt, moet het 1942 zijn. Ook de Amsterdamse setting wordt heel concreet beschreven. De hoofdpersoon Andree woont in de De Lairessestraat, zijn vriend Otto in de Eastern Dike Street en als hij verder naar het oosten gaat, na de Center Avenue, New Avenue en de Radio Avenue, komt hij uiteindelijk bij Michael op de Linnaeusparkweg. Een paar straatnamen (Middenweg, Nieuweweg, Radioweg) zijn dus letterlijk verengelst. Alleen Eastern Dike Street is verzonnen; in het Nederlands woont Otto in de wel bestaande Willem Beukelsstraat. In ‘Melancolia’ hebben alle personages achternamen: Andree Muider, Otto Larmer en Michael Ottervanger. Alleen Ferdinand Toonga heet ook zo voluit in het Engels; daarentegen ontbreekt daar zijn adres (‘hij woonde vier hoog aan de even zijde van de Keizersgracht’, bij de Leidsestraat). De Nederlandse lezers worden geacht het stratenplan van Amsterdam te kennen. Voor die lezers moet het duidelijk zijn dat als Ferdinand ’s nachts een kolonne motoren en vrachtwagens door de Leidsestraat richting Zuid ziet rijden en Andree even later wakker wordt van geschreeuw en het geluid van voertuigen buiten, het om een en dezelfde kolonne gaat. In het Nederlands ontbreekt dan de passage hoe de wijk wordt afgezet: ‘Three pickets, three men each, were put out: one at the northern end of the street, opposite the police-station, the other beyond the small park with its tramrails, in front of the exits of the concert-hall, the third at the entrance to the small street which debouched just opposite Andree’s room.’16 Er is wel een Nederlandse versie van, maar die staat in De Verborgenen der Laatste Dagen: ‘Er stonden slechts drie afzettingen van elk twee [!] man: een tussen de Muziekzaal en het plantsoen waar de tramrails doorheen liepen, een voor de ingang van de Heeregodstraat en een aan het begin van de Frederik Zegelstraat, tegenover het politieposthuis.’ Hier wordt de directe omgeving van het Concertgebouw beschreven: de politiepost schuin ertegenover aan de Van Baerlestraat en het aangrenzende (toen: Jan Willem Brouwers-)plein, waarop de De Lairessestraat uitkomt. En zo heeft Reve weer uit ‘Melanc(h)olia’ een enkele anekdote geput voor de ‘Brief uit het verleden’

in Nader tot U (1966). Andree vertelt Michael dat verderop op de Linnaeusparkweg Saulus Legrand heeft gewoond. Op de verjaardag van z’n dochtertje (gelijk met de koningin) hengelde het kinderbezoek serpentines uit de tuinen omhoog, waarvan potjes werden gemaakt, verhard met waterglas. ‘Hijzelf zat altijd haastig te eten in de keuken, met zijn paarse, kwade smoel: het was altijd somber vertrokken, misschien door algemene ontevredenheid.’17 Saulus Legrand is natuurlijk communistenleider Paul de Groot (die van 1929 tot 1934 op nummer 66 heeft gewoond; de kinderen Van het Reve waren speelkameraadjes van zijn dochtertje, inderdaad op 31 augustus jarig); de eetgewoonten van ‘Paul de G.’ worden in Nader tot U uitvoeriger en sappiger beschreven. Onmiddellijk daarna volgt in beide teksten het verhaal van de schilder uit de Pythagorasstraat, die door zijn neus praatte vanwege een poliep: Karl C[arvalho] in Nader tot U en Arnold Carcassone in ‘Melanc(h)olia’. ‘Hiermede heb ik dan weer een van de ontelbare nutteloze geschiedenissen die ik ken […] op schrift vastgelegd,’ schreef Reve in Nader tot U, vergetend dat hij dat al eerder in ‘Melanc(h)olia’ had gedaan.

De Nederlandse versie wijkt op ondergeschikte punten af van de Engelse. Als voorbeeld de passage die staatssecretaris Cals zo verdroten heeft. Tijdens de huiszoeking masturbeert Andree, die zich boven op een kast verborgen heeft: ‘The seed spirted against the wall and ran over his fingers.’18 Cals las in het Nederlands: ‘het zaad spatte tegen de muur en vloeide over zijn vingers.’ Alleen de voorbereiding verschilt. Waar het Nederlands heeft: ‘Hij begon zich woest te masturberen,’ staat er in het Engels: ‘He started masturbating slowly.’19 Vervolgens: ‘Andree vertraagde de bewegingen van zijn hand. Hij voelde een lichte kramp in zijn pols,’ maar daarentegen in het Engels: ‘Andree moved his hand faster and faster.’20 Voor het overige is de vertaling tamelijk letterlijk. De ‘snout-animal’ waarvoor Andree in zijn nachtmerries vreest, is ‘het snuitdier’, dat in het Nederlands nader wordt omschreven: ‘een wezen van menselijke gestalte, maar met een hoofd dat geleidelijk in de kop van een wild zwijn zou veranderen. Hij had het nooit gezien, maar wist dat het zou kunnen binnenkomen om hem met een krijsend lachen door de kamer te achtervolgen, tot hij van het balkon in de diepte zou springen.’

Vervolging?

Op 23 juni 1951 wijdde J.M. Lücker zijn hoofdredactioneel commentaar in de Volkskrant aan ‘een Amsterdams letterkundig tijdschrift’, dat het nodig had gevonden de omstreden novelle van Van het Reve af te drukken. Lücker viel Cals bij in diens weigering ‘belastinggelden beschikbaar te stellen voor vieze fantasieën’ en vroeg zich af waarom de novelle in het Engels werd gepubliceerd. ‘Waarschijnlijk omdat de politie voor een dergelijke tekst in het Nederlands wel eens belangstelling zou kunnen hebben en de uitgave in beslag zou wensen te nemen.’ Verder signaleerde hij in hetzelfde nummer het begin van Ik heb altijd gelijk, waarin over de katholieken opmerkingen werden gemaakt die ‘zó grof van geest zijn, zo bot van uitdrukking en zo lasterlijk voor het katholieke volksdeel, dat wij in alle

ernst vragen of de justitie […] en of de politie […] hier geen taak hebben. […] Wanneer men die smeerlapperij [van Van het Reve] dan per se toch wil demonstreren, wanneer men beslist grote bevolkingsgroepen wenst te beledigen [Hermans], dan moet men daar ook maar de verantwoording voor dragen.’

Lücker liet het echter niet bij een commentaar in zijn toen nog degelijk-katholieke Volkskrant. Hij wendde zich nog dezelfde dag tot de officier van justitie in Amsterdam en liet zijn brief vergezeld gaan van een exemplaar van Podium met de gewraakte bijdragen. Een kopie van Lückers brief kwam via C.P.M. Romme, politiek hoofdredacteur van de Volkskrant en fractievoorzitter van de kvp in de Tweede Kamer, terecht bij de minister van justitie. Die schreef de procureur-generaal bij het Gerechtshof te Amsterdam, A.A.L.F. van Dullemen, op 11 juli 1951: ‘Het komt mij voor, dat het ten zeerste gewenst is, dat ter zake tot strafvervolging wordt overgegaan.’ De eerste stap was de inbeslagneming, op 17 juli, van het Podium-nummer. De uitgever van Podium, De Bezige Bij, had echter de gehele oplage van 650 exemplaren al naar de abonnees en boekhandels verzonden. Door de publicatie van ‘Melancholia’ was het nummer snel uitverkocht.21 Slechts negen exemplaren konden in beslag genomen worden, en twee drukproeven bij de drukker van Podium, Mouton. Zeven exemplaren gingen naar de Commissie van advies voor de pornografiebestrijding. Deze commissie was in 1930 in het leven geroepen om de minister te adviseren ‘in gevallen waarin aarzeling bestaat over de opportuniteit van een strafvervolging’.22 Een van de laatste kwesties waarmee zij zich, jaren later, zou bezighouden, betrof de ezelpassage in Nader tot U; nu moest de commissie zich over ‘Melancholia’ buigen. Op 30 oktober schreef Van Dullemen de minister dat ‘de Commissie van Advies voor de Pornographische geschriften unaniem van mening is dat dit gedeeltelijk gepubliceerde stuk niet aanstotelijk is voor de eerbaarheid’. De procureur-generaal, wiens vrouw, Jo de Wit, enige naam als schrijfster had en wier dochter Inez nog naam zou maken, raadde strafvervolging van Reve af, evenals die van Hermans. De minister van justitie beantwoordde de brief van Van Dullemen op 19 december. Hij kon zich verenigen met het afzien van vervolging inzake ‘Melancholia’, maar ‘Ten aanzien van het romanfragment van W.F. Hermans ben ik van oordeel, dat te dezer zake een strafvervolging niet achterwege behoort te blijven. […] Uitlatingen als deze [dienen] in elk geval aan het oordeel van de rechter te worden onderworpen.’

Ton Anbeek vond het in zijn literatuurgeschiedenis Na de oorlog opmerkelijk

dat ‘Melancholia’ geen protest opriep’.23 We hebben gezien dat er wel protest kwam, alleen vond het Openbaar Ministerie vervolging van Van het Reve niet kansvol. Hermans ontsprong de dans echter niet; op 31 december 1951 liet de officier van justitie te Amsterdam een gerechtelijk vooronderzoek instellen. Hermans zou zich aan opzettelijke belediging van een bevolkingsgroep schuldig hebben gemaakt door te schrijven: ‘De katholieken! Dat is het meest schunnige, belazerde, onderkruiperige, besodemieterde deel van ons volk! Die planten zich voort! Als konijnen, ratten, vlooien, luizen. Die emigreren niet! Die blijven wel zitten in Brabant en Limburg met puisten op hun wangen en rotte kiezen van het ouwels vreten.’ In 1962 gebruikte Reve vergelijkbare bewoordingen in zijn toneelstuk Commissaris Fennedy: ‘Dag paapse nikkervriend Fennedy. Heb je dat rotte gebit gekregen van het ouweltjes eten?’ en: ‘Die papen, die telen als de konijnen.’ Ook dit kwam Reve niet op vervolging te staan. Volgens een uitspraak van Reve uit 1964 heeft hij Hermans tijdens het proces om Ik heb altijd gelijk nog een handje geholpen door de resterende oplaag van het boek bij hem op zolder onder te laten duiken, toen het er in de rechtszaak om spande. In plaats dat Hermans dankbaar was, gaf hij Reve zelfs geen presentexemplaar.24 Hermans ontkende dit verhaal; bovendien waren ze in 1951 nog bevriend en heeft Reve ongetwijfeld een auteursexemplaar gekregen.

 

Hermans’ inzending voor de reisbeurzenwedstrijd droeg het motto ‘Vae victis’ (Wee de overwonnenen). Het blijkt te gaan om een vroege versie van Het behouden huis, die blijkens de datering achteraan voltooid is in ‘Voorburg Sept. ’50’. Hij woonde in Voorburg in bij zijn schoonmoeder en probeerde van de pen te leven. Ook zonder reisbeurs kwam hij wel eens in het buitenland. Begin mei 1951 verbleef hij een aantal dagen in Bad Dürkheim op de halfjaarlijkse conferentie van de Duitse schrijverskring Gruppe 47. Hij was er op uitnodiging; waarschijnlijk hoefde hij zijn onkosten slechts gedeeltelijk te betalen. Typerend voor zijn penibele financiële situatie was dat Hermans naar Duitsland liftte. Al tijdens zijn bezoek aan Bad Dürkheim bleek Hermans in staat ‘indrukken op te doen’ voor zijn letterkundig werk: impressies van het Duitse kuuroord verwerkte hij in de beschrijving van het Balkan-bad-plaatsje in Het behouden huis, waaraan hij dus ook na ‘Sept. ’50’ is blijven werken.

Hermans won, zoals gezegd, met zijn novelle een reistoelage van driehonderd gulden, ‘vóór 31 december 1951 te besteden aan een reis in het buitenland’. In 1966, toen Reve en Hermans allang niet meer bevriend waren, wierp Reve Hermans voor de voeten dat hij onsolidair de reistoelage had aanvaard.25 Hermans riposteerde ‘dat ik in ’51 een ogenblik overwogen heb de reistoelage niet te aanvaarden uit solidariteit met Van het Reve. […] Maar ik had toen al het vermoeden dat ik mij daarmee alleen maar belachelijk zou maken en deed het niet.’26 Hermans ging van half september tot half oktober 1951 naar Spanje, en was op tijd terug om het in boekvorm verschijnen van Ik heb altijd gelijk medio november mee te maken.

Prozaprijs gemeente Amsterdam 1951

De Gemeente Amsterdam had voor 1951 zesduizend gulden uitgetrokken voor drie literatuurprijzen (poëzie, essay, proza), en het was de bedoeling dat het anders ging dan voorgaande jaren. ‘Uit de juryrapporten betreffende de prijzen voor letterkunde in 1949 is gebleken, dat in vele gevallen de inzendingen tot teleurstelling bij de juryleden aanleiding hebben gegeven,’ schreef de wethouder voor Kunstzaken op 20 juli 1950 aan het bestuur van de Vereniging van Letterkundigen. Hij had daarbij de inzendingen voor de toneel- en de poëzieprijsvraag in gedachten. Maar ook de essayprijs kon bij gebrek aan kwaliteit van de inzendingen niet altijd zonder problemen worden toegekend. Zo was de essayprijs voor 1948 niet vergeven, waarna de prijsvraag in 1949 opnieuw werd uitgeschreven. De pot van duizend gulden werd toen door Hermans gewonnen met ‘Fenomenologie van de pin-up girl’. De vvl adviseerde sinds 1945 de Amsterdamse kunstwethouder over de invulling van de wedstrijd en de jury’s. Nu wilde de wethouder advies ‘over de doeltreffendste vorm der prijsuitreiking voor 1951 (inzending, vrije bekroning, opdrachten)’. Dit advies bereikte hem per brief van 22 november 1950. De vvl stelde voor een aantal met name genoemde schrijvers opdracht te geven tot het schrijven van een bijdrage in poëzie-, essay- of prozavorm waarin Amsterdam een centrale plaats zou innemen. ‘Aan G.K. van het Reve, W.F. Hermans, Belcampo, J.J. Klant en Til Brugman (eventueel aan Lucas van der Land) zal opdracht worden gegeven een verhaal van 12 tot 20.000 woorden te schrijven over Amsterdam, waarvoor zij elk f250, – zullen ontvangen. De beste inzending aan te wijzen door [Ben] Stroman, [Han G.] Hoekstra en [Maurits] Dekker, zal bovendien met f750, – worden gehonoreerd.’ b&w van Amsterdam konden zich met dit voorstel verenigen en op 23 december 1950 gingen de uitnodigingen de deur uit, met het verzoek de opdracht te aanvaarden en voor 1 november 1951 een verhaal in te zenden.

Cals had op 19 april 1951 Van het Reve ingelicht over zijn veto tegen de reisbeurs, een dag later bracht Van het Reve de zaak naar buiten en op 21 april schreef hij b&w van Amsterdam: ‘De bejegening, die ik bij de toekenning van de literaire reisbeurzen van een vertegenwoordiger van de Overheid moest ondervinden, geeft mij aanleiding U te verzoeken mij te ontslaan van de opdracht […]. Bij de uitvoering van bedoelde opdracht zou ik, na de hierboven genoemde ervaring, mij niet meer in het genot voelen van de vrijheid en onafhankelijkheid, die mijn inziens onontbeerlijke voorwaarden zijn voor het ontstaan van een gaaf kunstwerk.’

De administrateur van de afdeling Kunstzaken, D.A.M. Binnendijk, nodigde Van het Reve uit om op 27 april zijn brief te komen bespreken. Binnendijk was Reves leraar Nederlands op het Vossius Gymnasium geweest en had zitting genomen in een comité dat Van het Reve schadeloos wilde stellen voor het mislopen van de reisbeurs. Het comité bestond verder uit Garmt Stuiveling, Han G. Hoekstra, M. Nijhoff, M. Vasalis en H.A. Gomperts (of E. du Perron-De Roos, de bronnen spreken elkaar tegen). Men zamelde een bedrag in van f400, – (volgens uitgever Van

Oorschot27), f1000, – (Hermans in Mandarijnen) of zelfs gelijk het ingetrokken bedrag: f2000, –28. In ieder geval voldoende om Van het Reve een tijd naar Engeland te laten gaan. Binnendijk kon Van het Reve niet op andere gedachten brengen. Op 27 mei schreef Van het Reve nogmaals aan b&w: ‘In vervolg op mijn brief van 21 April l.l. en na het aangename onderhoud met Uwe Heer Binnendijk moet ik U berichten, dat ik wens te persisteren bij het verzoek, in mijn brief gedaan, al weet ik, dat de gang van zaken op de gemeentelijke afdeling voor Amsterdam een geheel andere is dan die ten departemente. Het gaat er niet om, of ik mij ten opzichte van de overheid vrij weet, maar of ik mij, na de genoemde ervaring, nog vrij voel en dit is geenszins het geval.’

Lucas van der Land (alias Jaap Elderer in De Avonden) mocht nu de plaats van Van het Reve innemen, maar het lukte hem niet in de nog resterende tijd een verhaal af te ronden. Belcampo liet op de dag voor de sluitingsdatum weten dat hij de helft van een verhaal af had en hij verzocht om enige weken respijt, wat hem niet vergund werd. Uiteindelijk hoefde de jury slechts drie inzendingen te beoordelen: ‘De fiets’ van J.J. Klant, ‘Kordate Agaat’ van Til Brugman en ‘De schoorsteenveger’ van W.F. Hermans. Dit verhaal – niet te verwarren met ‘De schoorsteen’ uit De laatste roker (1991) – is tot op heden ongepubliceerd gebleven.

‘De schoorsteenveger’ bestaat uit zevenentwintig genummerde scènes, in tijd elkaar opvolgend. Het eerste tafereel speelt zich af ‘gisteren ’s ochtends negen uur’, het laatste ‘vandaag negen uur’. Plaats van handeling in alle scènes (op een na) is een huis aan de Amsterdamse Da Costakade. Er is dus eenheid van tijd, plaats en, zoals gewoonlijk bij Hermans, handeling: bij alle bewoners van het pand is sprake van tegenspoed en gefnuikte of ontbrekende ambities. Het verhaal is sterk toneelmatig opgezet: veel dialoog en interne monoloog. Het huis Staat in een volksbuurt; er wordt dus veel volkstaal gesproken en de personen karakteriseren zichzelf door vaste uitdrukkingen als ‘van de duivetoekater’ en ‘kan me niet vervettebolle’.

Bij een toneelbewerking, waar het verhaal zich overigens zeer goed voor leent, zou een enkel typografisch grapje in de stijl van De God Denkbaar verloren gaan. Scène 8 eindigt zonder punt met: ‘de pendule sloeg’ en de kop van het volgende tafereel sluit daar onmiddellijk bij aan: ‘Drie uur’. In de eerste scène komt al meteen een type uit het volkstoneel voor: het hoertje dat van hoger honing droomt. Ze heeft net een klant afgewerkt, die zeer tevreden over haar is: ‘Je bent aanbiddelijk en mooi als een incestueuze dochter.’ Ze verstopf veertig gulden van haar verdiende loon in een krant op de kolenzolder, waar zij haar kamerije heeft. Daar is ook de brandgang naar het belendende pand en zo horen we al direct over de slechte bouwstaat van het huis: alleen deze scheidsmuur is van steen. De blauwe tram naar Zandvoort, die ze over de brug (van de De Clercqstraat) hoort bolderen, herinnert haar eraan dat ze met haar huidige vriend ’s zomers niet verder komt dan Zandvoort. Haar ideaal is in bikini aan de Rivièra te liggen. Aan de overkant ziet ze op het dak een schoorsteenveger, die erotische fantasieën bij haar opwekt. ‘Hij had haar ingesmeerd met

roet […]. Zij was naakt […] en hij gaf haar het glibberige zwarte touw te slikken. […] Ten slotte kwam het er vanonderen weer uit. Hij bond er de witte lange, bijna lege zak aan die hij altijd op zijn rug droeg. Een wip, daar stond hij op haar schouders en begon het touw op te halen, door haar heen, of zij een schoorsteen was. Zij voelde het touw in al haar verdiepingen, als een huis. Het was verrukkelijk. […] En toen begon zij te zingen, of beter, zijzelf zong niet, maar het touw trilde als een snaar die door haar lichaam werd aangestreken. Het duurde zelfs nog voort, toen het touw zo ver was ingehaald, dat de zak tussen haar benen bengelde. Zij wilde zeggen: Verder! Verder! Maar zij werd wakker.’

De schoorsteenveger symboliseert het huis met al zijn verdiepingen. Hij maakt bovendien deel uit van het leidmotief kolen: voor het huis ligt een kolenschuit in de gracht; iemand ziet een vrachtauto geladen met kolen langsrijden; er worden kolen geschept op zolder. Het is een van Hermans’ manieren om een naargeestige sfeer op te roepen. Verder is het herfst en vrijdag de dertiende. Dat moet fout aflopen…

Op drie hoog woont het oudere echtpaar Doodkorte [!]. Hun dochter komt met haar kind op bezoek. Opa stelt woningruil voor: hij gunt haar een grotere woning. Zij weigert, maar verzwijgt haar beweegreden: brandgevaar. Intussen is zoonlief op de zolderverdieping gaan spelen, waar hij van het hoertje te horen krijgt – na zijn opmerking dat hij later brandweerman wil worden: ‘Voorkomen is beter dan genezen, zeggen ze. Je moet schoorsteenveger worden.’ Ze beschrijft hoe zo iemand werkt: ‘Er in en er uit, er in en er uit.’ Het kleinkind mag blijven slapen, bij opa en oma.

Op twee hoog vallen de brokken kalk uit het plafond. De moeder van het grote gezin dat daar woont, heeft een kunstbeen. Tot overmaat van ramp trekt ze een schoenveter stuk en beseft dat als er iets gebeurt, ze niet uit de voeten kan. Dat geldt nog sterker voor haar jongste kind; die heeft helemaal geen benen: een vroege versie van Afschuwelijke Baby uit De God Denkbaar (1956).

Eén hoog staat al een paar weken leeg. De bewoners zijn naar Driehuis-Westerveld gegaan. ‘Ik hoop niet dat ze d’r blijven,’ zegt de huisbaas; op de begraafplaats, bedoelt hij. De huisbaas woont begane grond, samen met zijn vrouw. Zij komt laat in de avond terug van een seance, waar ze de boodschap heeft doorgekregen: ‘binnenkort, dan komt er een heel groot geluk over jullie’. De huisbaas wordt gechanteerd door de schoorsteenveger, die Cantadore blijkt te heten en op de hoogte is van de slechte staat waarin het huis verkeert. Als hij ’s avonds langskomt, weigert de huisbaas de maandelijkse duizend gulden zwijggeld te betalen. Het maffiose type dreigt de volgende morgen om half negen bij Bouw- en Woningtoezicht op de stoep te staan. Die ochtend (‘vandaag’) stort even voor half negen het huis in, Cantadore is juist op weg naar de Gemeentedienst. De huisbaas overleeft de ramp. De laatste twee regels luiden: ‘Verder vond men in de loop van de ochtend een kunstbeen en een rol kranten met veertig gulden erin. De eerste lijken kwamen pas tegen de avond te voorschijn.’ Het motto waaronder Hermans zijn verhaal had ingestuurd (Zalig zijn de armen van geest), moet dus heel letterlijk worden opgevat.

De jury was not amused, was zelfs over de gehele linie ontevreden. ‘Geen der inzendingen voldoet aan een litteraire maatstaf, welke een bekroning zou rechtvaardigen. […] De inzending onder het motto “Beati pauperes spiritu”, De Schoorsteenveger, hoewel van atmosfeer het meest Amsterdams van de drie inzendingen, bevat nauwelijks enig prijzenswaardig element. De auteur coquetteert met provocerende brutaliteit en quasi-realistische détails. Voor het overige blijft dit werk mentaal zelfs bij de schetsen van Justus van Maurik achter. Het derde verhaal, De Fiets, acht de commissie het minst slechte van de drie.’ Dat verhaal is dan ook na publicatie in 1954 nog tweemaal herdrukt. Hermans heeft zijn verhaal nooit gepubliceerd, of het de moeite waard gevonden het te bewerken, tot toneelstuk bijvoorbeeld.

Hermans ontving op 28 december 1951 bericht van de jury, op het correspondentieadres dat hij op het couvert had vermeld: Mw. N. van Lier, Wasstraat 67, Leiden. Hier woonde zijn zwager Rudie van Lier. Wanneer Hermans zijn schoonfamilie een bezoek bracht, gaf hij in die buurt zijn ogen goed de kost. De Wasstraat is een zijstraat van de Zoeterwoudsesingel, decor voor een adembenemende zoektocht in De donkere kamer van Damocles. Soms hoeft een schrijver niet ver te reizen om indrukken voor zijn literaire werk op te doen.

Verwijdering

Reves ‘Engelse periode’ markeerde het begin van de verwijdering tussen Reve en Hermans, en niet alleen geografisch. Hermans vond het werk dat Reve sindsdien publiceerde niet meer ‘op hetzelfde uitzonderlijk hoge niveau als zijn werk van vóór 1955’ staan.29 Reves proza ging steeds meer samenvallen met zijn eigen leven, en autobiografisch schrijven had Hermans’ voorkeur niet. Bovendien ging de persoon Reve hem tegenstaan. Hermans verhaalde hoe Reve, om in de jaren vijftig een verhaal in een Engels tijdschrift gepubliceerd te krijgen, het deed voorkomen alsof de auteur in een krankzinnigengesticht werd verpleegd. ‘Toen is in mij de kiem gelegd van de conclusie dat deze man niet tot de soort schrijvers behoorde die door mij diende te worden bewonderd.’30 Op de foto’s die Cas Oorthuys in 1954 van Reve en Hermans op het Waterlooplein en bij Reve thuis maakte, lijkt alles nog koek en ei, al liep de waardering voor de fotograaf uiteen. Hermans vond hem ‘een

in het wilde weg knipser’, maar Reve schreef hem terug: ‘I am quite happy with the photographs.’ En op 6 juli 1955 was Reve paranimf bij Hermans’ promotie. Maar het clowneske in Reve stootte Hermans steeds meer af en ook diens neiging tot fabuleren. Een voorbeeld is Reves verzinsel over de bewaring van de oplage van Ik heb altijd gelijk. Uiteindelijk liet Hermans Reve in 1959 in ongenade vallen, toen Reve als kersvers redactielid Hermans om medewerking vroeg aan Tirade, het blad waarvan ook Hermans’ vijand Adriaan Morriën redacteur was en waaraan hij dus niet wilde bijdragen. Het tijdschrift werd door Van Oorschot uitgegeven, met wie Hermans kort daarna in een juridisch gevecht om auteursrechten verwikkeld zou raken. Reve koos daarin niet Hermans’ kant; ‘nutteloze processen’ noemde hij het.31 Toch is er ook na de breuk nog gecorrespondeerd. In Mandarijnen op zwavelzuur (1964) staat op p. 198 een fotootje van een jongeman (‘neither boy nor man’), dat blijkens het onderschrift ‘Gerard Kornelis’ moet voorstellen. Hierover vertelde Hermans in een vraaggesprek dat Reve een van de weinigen was die dachten dat hij het echt zelf was. ‘Hij heeft mij toen een brief geschreven waarin hij vroeg: “Hoe kom je aan die foto. Wanneer heb je die gemaakt?”’32 Het misverstand tekent zich in dit voorval haarscherp af: Hermans die denkt dat Reve de grap niet doorheeft en tegelijkertijd de grap van Reves (onserieuze) brief niet snapt. De bedrieger bedrogen.

Bronnen

In het Gemeentearchief Amsterdam ligt het archief van de afdeling Kunstzaken opgeslagen. In het nog ongeordende maar wel toegankelijke archief nam ik de doos prozaprijzen door, waarin per prijsvraag alle ambtelijke stukken, inzendingen (zoals ‘De schoorsteenveger’), correspondentie en juryrapporten bewaard worden. De correspondentie van Cals met de jury en het juryrapport bevinden zich in het archief 1945-1965 van ok&w, afdeling Kunsten (inv.nr. 825.3); een exemplaar van ‘Melancolia’ in ok&w, Geheim Archief doos 158. Laatstelijk uitvoerig over de ambtelijke kant van de ‘Melancholia’-rel: Hans Knippenberg en Willem van der Ham, Een bron van aanhoudende zorg; 75 jaar Ministerie van Onderwijs (Kunsten) en Wetenschappen 1918-1993 (1993), p. 395-397. Over de vervolging van Hermans en de gevolgen voor Podium, zie mijn artikel in Het Oog in ’t Zetl iv/4 (april 1987). Over Hermans en Reve publiceerde Hans van Straten een chronologisch overzicht in Hermans-magazine 14 (maart 1995). Een aanvulling verscheen in nr. 20 (september 1996). In Literatuur publiceerde ik in jrg. 13 (1996) een artikel over de bekendheid, in 1962, van Hermans en Reve in het buitenland.

Mathijs Smit+
Een pijnlijke vertoning
H.P. Berlage en Herman Heijermans

Als toneelschrijver verwierf architect H.P. Berlage geen grote bekendheid, en toch schreef hij zeker vijf toneelstukken. Geen van deze stukken werd echter bij leven van de schrijver opgevoerd. Berlage onderhield nauwe banden met prominente letterkundigen.1 Begin jaren twintig zocht hij contact met de schrijver en toneelleider Herman Heijermans. De briefwisseling tussen de architect en de toneelleider werpt een opmerkelijk licht op Berlages toneelkundige ambities.2

In 1921 stuurde Berlage het manuscript van een van zijn toneelstukken aan Heijermans. In een begeleidend briefje schreef de architect op een ‘ongunstig oordeel’ te zijn voorbereid, maar desalniettemin te willen weten of het stuk in aanmerking kwam voor opvoering door Heijermans’ theatergezelschap.3 Wat Berlage (1856-1934) ertoe bracht zijn toneelwerk aan Herman Heijermans (1864-1924) te sturen, is niet helemaal duidelijk. Waarschijnlijk kenden zij elkaar al voor 1921, doordat ze tot hetzelfde milieu behoorden.

Beiden maakten deel uit van de artistieke avant-garde; Berlage als wegbereider van de moderne Nederlandse architectuur en Heijermans als een van de grote Nederlandse toneelvernieuwers. Heijermans had in binnen- en buitenland successen behaald met zijn eigen toneelwerk en als leider van zijn eigen toneelgezelschap, de Toneelvereeniging. Bovendien deelde de toneelleider Berlages socialistische sympathieën. In de succesvolle, socialistische toneelregisseur moet Berlage de perfecte uitvoerder van zijn toneelwerk hebben gezien.

Wat Berlage ongetwijfeld niet wist toen hij zijn stuk aan Heijermans stuurde, was dat de toneelleider dat theaterseizoen (1920-1921) kampte met grote problemen. Het seizoen ervoor was Heijermans zijn vaste schouwburg, het Grand Théâtre in de Amstelstraat, kwijtgeraakt. In de hoop dat de gemeente Amsterdam zijn gezelschap de Stadsschouwburg zou toewijzen, had de toneelleider in de zomer van 1920 bekende en dure acteurs gecontracteerd. De schouwburg viel echter toe aan het theatergezelschap van Willem Royaards, zodat Heijermans achterbleef met een dure groep spelers en zonder theater. Hij koos voor de vlucht naar voren en huurde het prestigieuze, Amsterdamse theater Carré. Het theater aan de Amstel bleek

echter te groot en veel te duur. De huur ervan leidde langzaam maar zeker tot Heijermans’ financiële ondergang.

Aan het begin van het seizoen 1921-1922 stelde Heijermans Berlage op de hoogte van zijn financieel penibele situatie. De architect speelde hem hierop de namen door van enkele kapitaalkrachtige kennissen bij wie de toneelleider kon gaan bedelen om geld. Dergelijke steunacties konden echter het seizoen niet redden. Heijermans bleek slechts in staat Carré op losse avonden te huren, de rest van het jaar speelde zijn gezelschap in wisselende zalen in Amsterdam of trok door het land. Schuldeisers liepen de deur plat, het repertoire bleek geen succes en zijn eigen acteurs keerden zich tegen hem.

In de loop van dit rampzalige seizoen kwam er weinig terecht van een ontmoeting tussen Berlage en Heijermans ‘ter nadere bespreking van het stuk’. De briefwisseling levert een kluchtig beeld op van Berlages aanhoudende maar tevergeefse pogingen Heijermans te spreken. Berlage komt naar Amsterdam, maar het kantoor van Heijermans is verhuisd (18 september). Heijermans verschijnt niet op een afspraak in de trein van Amsterdam naar Den Haag (26 oktober). Heijermans beantwoordt Berlages brieven niet.

Uit die brieven blijkt dat Heijermans beloofd heeft Berlages toneelstuk te zullen opvoeren. Toch krijg je niet de indruk dat de toneelleider er echt veel brood in zag. Het stuk dat Berlage door Heijermans liet beoordelen, was waarschijnlijk Het Nieuwe Leven.4 Het is een sterk symbolistisch toneelstuk, waarin de hoofdrollen zijn weggelegd voor allegorische figuren: de bouwmeester, de tijd, de jeugd en de godinnen aristocratie en democratie. In vijf bedrijven proberen deze godinnen de architect voor zich te winnen. Aan het einde van het stuk kiest de bouwmeester de democratie tot zijn muze, waarop de revolutie uitbreekt.

Hoewel de socialistische gedachte achter het stuk Heijermans ongetwijfeld aansprak, moet de symbolistische vorm ervan hem een gruwel zijn geweest. Zijn voorkeur ging uit naar een veel rauwer sociaal-realisme. Daarnaast had hij zijn financiële problemen. Misschien was Heijermans belofte tot opvoering een beloning voor de hulp die Berlage hem bood bij zijn schuldsanering.

Langzamerhand drong de ernst van de situatie tot Berlage door. Op 3 april 1922 schreef hij aan Heijermans: ‘Door de courant vernam ik intusschen de bemoeingen inzake de subsidie en daarbij vooral voor U het niet hebben van een eigen schouwburg. Ik begrijp dus dat het U onder deze omstandigheden moeielijk valt aan een eventueelen afspraak te denken.’ Zes dagen daarvoor, op 28 maart, had Heijermans zijn eerste faillissementsaanvraag ontvangen.

De tragiek van Heijermans’ laatste jaren als toneelleider laat zich uit de briefwisseling goed aflezen. Op 12 mei verzocht Heijermans Berlage een steunoproep te ondertekenen. ‘De tijd is ellendig en steun hoognoodig.’ Een maand later, op 14 juni, vroeg hij om een financiële bijdrage. ‘Ik behoef u nauwelijks uiteen te zetten, dat onze positie er door zes weken schitterend zomerweer niet beter op is geworden.’ Berlage kwam ongetwijfeld over de brug, en zeker is dat hij Heijermans voor de tweede keer een lijstje stuurde ‘van namen die geacht kunnen worden een zekere finantieele draagkracht te bezitten’.5

Heijermans’ pogingen het tij te keren, waren vergeefs. Het seizoen 1922-1923 verliep zo mogelijk nog rampzaliger dan het voorgaande. Heijermans’ biograaf Hans Goedkoop beschrijft het seizoen als een dodenrit, met ‘belabberde recettes, groeiende verliezen, nieuwe onderhandelingen over oude afbetalingen die hij niet wist na te komen, crediteuren die tenslotte hun geduld verloren en opnieuw faillissementsaanvragen stuurden’.6 Het is geen wonder dat Heijermans zich onder deze omstandigheden nog maar nauwelijks bekommerde om Berlages toneelstuk.

Dat leidde tot vervelende situaties. Op 18 oktober 1922 schreef Berlage aan Heijermans: ‘Door een misverstand ben ik U gisteren misgelopen. Ik kreeg uw briefje niet meer voor mijn vertrek naar Amsterdam, zoodat ik eerst door de telefoon vernam, dat U voor vier uur niet te spreken waart. Toen ik U dus te vier uur bezocht en niet vond en men ook niet wist of U nog terug zoudt komen, ben ik weggegaan om nog voor het eten thuis te kunnen zijn.’

Heijermans kon het ook niet helpen. ‘Het spijt mij waarlijk dat u mij niet getroffen heeft, maar zult u inzien, dat ik hieraan geen schuld heb. In ieder geval ben ik 25 October in Den Haag en hoop ik dan dien avond de gelegenheid te hebben u nog even aan te treffen. Ik heb op het oogenblik een druk en ambulant bestaan met veel verdorrende bloemen en weinig gewin…’7

Berlage bleef zijn best doen de opvoering van zijn toneelstuk op de agenda te houden. Voordat hij in 1923 voor enkele maanden op reis ging naar Nederlands-Indië, schreef hij Heijermans opnieuw. ‘Ik hoop niet U met het volgende te vervelen, maar wenschte dit toch in aansluiting van mijn vorige schrijven mee te deelen.

Mijn reis naar Indië staat nu vast: ik vertrek eind Februari. Wanneer er dus van uw zijde nog eenige kans op een eventueele opvoering van mijn stuk in dit seizoen mocht bestaan, dan wordt het m.i. tijd daarover nog eens te spreken. (…) Met verontschuldiging voor dit voor U misschien te aandringerig schrijven teeken ik met vriendelijken groet en hoogachting.’8

In mei 1923, terwijl Berlage door Indië reisde, ontbond Heijermans zijn toneelvereniging. Toen de bouwmeester in Nederland was teruggekeerd, werd het hem al snel duidelijk dat de kans dat Heijermans het stuk op de planken zou brengen heel klein was geworden. ‘Ik ben van de Indische reis terug en nu zoo vrij bij den aanvang van het seizoen U aan uw toezegging te herinneren het stuk te zullen opvoeren. Voor het geval U zelf een schouwburg ter uwer beschikking zoudt hebben. Nu heb ik gehoord dat zelfs uw toneelgezelschap ontbonden is, zoodat dan een opvoering als vanzelf zou zijn uitgesloten.’9

Toch hield de bouwmeester vast aan de toezegging die Heijermans schijnt te hebben gedaan. Op 30 september schreef hij nog aan Heijermans: ‘Gaarne zou ik nu van U vernemen, of ik binnenkort over een eventueele opvoering zou kunnen komen spreken.’ Heijermans liet de brieven onbeantwoord, en Berlage moest van anderen vernemen hoe de vlag erbij hing. ‘Nu verneem ik dat U in Zandvoort woont en geen Toneeldirecteur meer zijt. […] Ik meen daarom dat nu een eventuele uitvoering van mijn stuk is vervallen waardoor ik weer de vrije beschikking daarover krijg. Beleefd verzoek ik U dus het manuscript aan mij terug te zenden daar dit nog bij U berust.’10

Heijermans liet echter niets meer van zich horen. Berlage was ongetwijfeld gefrustreerd door de eindeloze besprekingen met de toneelleider, die op niets waren uitgelopen. De ongeduldige toon van zijn laatste, onbeantwoorde brieven verraadt zijn teleurstelling. ‘U zult mij ten goede houden, na de vele brieven die ik U schreef waaronder de laatste op 2 December, te meenen wel eenig recht op antwoord te hebben. Ik zend U dezen daarom aangeteekend in de verwachting daarop eindelijk de verzekering te krijgen, dat U mij het getypte manuscript terug zult zenden, waarover ik weer de vrije beschikking zou willen hebben. Want nadat U dit reeds ongeveer twee jaar in bezit hebt, meen ik, na uw belofte verleden jaar gedaan, dit thans terug te moeten verlangen.’11

Maar als hij al rancune voelde, was deze niet diepgeworteld. Nadat artsen in 1924 bij Heijermans een kankergezwel in de kaak hadden ontdekt, stortte de architect forse bijdragen in twee steunfondsen.12 Bovendien was hij na Heijermans’ dood betrokken bij de oprichting van een monument voor de toneelschrijver en regisseur.13 Het typoscript van Het Nieuwe Leven kreeg Berlage pas terug in 1927, zoals blijkt uit een brief van Heijermans’ weduwe: ‘Aerdenhout, 23 Dec. 1927. Zeer geachte heer Berlage, Met dezen wil ik U even excuus vragen voor het niet beantwoorden van Uw schrijven d. October. De questie was, dat Uw brief net kwam op den dag dat mijn jongen geopereerd moest worden. Ik was toen zeer nerveus en heb den brief terzijde gelegd en door de drukke dagen die volgden geheel vergeten. Nu ik dezer dagen een briefkaart van Van Korlaar [?] kreeg om het stuk – indien in mijn bezit aan Het Amsterdamsche Toneel op te zenden – dacht ik met schrik aan mijn onbeleefde houding. Direct heb ik het manuscript opgezocht en het den heer van Korlaar doen toekomen. Hopende dat U mijn stilzwijgen wilt excuseeren. Hoogachtend, Annie Heijermans Jurgens.’

Na Heijermans’ dood benaderde Berlage nog verschilende andere toneelregisseurs en decorontwerpers, maar voor zover bekend is het toneelstuk nooit op de planken gekomen.

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (10)

Nop Maas+ Pegasus als bommenwerper
D’Annunzio door Nederlandse ogen

De Italiaan Gabriele d’Annunzio (1863-1938) was rond de eeuwwisseling een van de meest geruchtmakende auteurs in heel Europa. Ging aanvankelijk de aandacht vooral uit naar zijn van decadentie doortrokken werken, later verschoof die aandacht naar zijn schandaleuze persoonlijkheid. In en na de Eerste Wereldoorlog werd hij in Italië een nationale held, om vervolgens nog bij leven te eindigen als museumstuk in zijn tot nationaal monument verklaarde villa ‘Il Vittoriale’ aan het Gardameer. Ook aan Nederland gingen zijn leven en werk niet onopgemerkt voorbij.

Door en door modern

De vroegste mij bekende tekst van Gabriele d’Annunzio in het Nederlands is het verhaal ‘Klokketonen’, dat op 31 oktober 1886 verscheen in het weekblad De Amsterdammer. Hoofdpersoon ervan is de merkwaardige, virtuoze klokkenluider Biasce, die verliefd wordt op de blonde Zolfina. Helaas komt zij te lijden aan de pokken en sterft zij, waarop de bedroefde minnaar zich verhangt aan het touw van een van zijn klokken. Het verhaal werd vertaald door de criticus en schrijver W.G. van Nouhuys, onder het pseudoniem G. Waalner. Van Nouhuys was een tamelijk vroege ontdekker van de Italiaanse duivelskunstenaar. D’Annunzio was immers nog maar in 1882 gedebuteerd met poëzie (Canto Novo) en proza (Terra Vergine).

In het decennium daarna bleef de bekendheid van D’Annunzio in Nederland beperkt. Hij was weliswaar een uiterst productief auteur, maar Nederland leek in die tijd niet bijster geïnteresseerd in de Italiaanse letteren. Dat leek begin 1896 te veranderen, getuige een ‘Italiaansche brief’ van de particuliere correspondent in

Italië van het Haagse dagblad Het Vaderland.1 In de internationale pers – en dus ook in Nederland – deed toen het verhaal de ronde dat D’Annunzio plagiaat gepleegd zou hebben op een andere einde-eeuwse grootheid, Sâr Joséphin Péladan. Enkele passages in de roman Il Piacere (1889)2 leken ontleend aan Péladans L’Initiation sentimentale. Volgens de correspondent van Het Vaderland was die zaak erg opgeblazen: ‘het deed mij denken aan een diefstal van wat klein geld bij zijn naasten buurman, omdat men te lui is zijn duizenden thuis te gaan halen’. De correspondent vervolgde met een bespreking van de roman L’Innocente, waarin D’Annunzio wordt omschreven als de ‘fin-de-siècle-man par excellence’, die ‘met het pessimisme, de moedeloosheid, de ziekelijke gevoeligheid eener welhaast besluitende eeuw tegelijk de kern in zich draagt van een nieuwe levensopvatting, van een afsluiten met versleten conventiën en geijkte idealen’.

D’Annunzio behoorde aan eind van de jaren negentig dus tot de internationale beroemdheden wier faits et gestes min of meer gevolgd werden door de Nederlandse pers. Op 20 januari 1898 berichtte de correspondent van Het Vaderland over de Romeinse voorstellingen van Eleonora Duse in D’Annunzio’s Il sogno d’un mattino di primavera [De droom van een lentemorgen]. De journalist weersprak een collega die het stuk vooral symbolisch wilde duiden. Het Algemeen Handelsblad wist twee dagen later te melden dat D’Annunzio in Parijs was, waar zijn stuk La Città Morta/La Ville Morte in première zou gaan, met Sarah Bernhardt in de hoofdrol. De decadentie van de auteur was af te lezen tot aan zijn fysieke verschijning aan toe. Het Handelsblad speelde leentjebuur bij Jules Huret van Le Figaro om D’Annunzio te portretteren:

Hij beschrijft D’Annunzio als een man van 32 jaar, van gemiddelde lengte, slank, bijna teer, met kortgeknipte rossige haren, die horizontaal over de slapen gekamd zijn, met een reeds eenigszins gebogen rug, een man die er uit ziet als een dier aristocraten, die te vroeg zijn begonnen te leven. Zijn rossige knevel is heel kort geknipt, de punten aan de mondhoeken plotseling opgedraaid, zijn kort

baardje eindigt in een punt. De neus is regelmatig en groot, de mond tusschen de neusvleugels loopt onder den neus uit in een vooruitstekend stukje vleesch. De oogen, van het lichte blauw van een verwelkt viooltje, zijn half bedekt door groote oogleden. Onder de oogen wijst de gezwollen huid met kleine rimpeltjes er in op vroeg-moeheid. De fijne mond opent zich bij een glimlach wijd en laat goed verzorgde tanden zien. En men zoekt op dit gelaat tevergeefs naar de overmaat van bijna woest materialisme, dat zijn geliefkoosde held in al zijn werken vertoont. De geheele uitdrukking van dit gezicht is blijkbaar die van een koud mensch vol wilskracht.

Die laatste karakteristiek lijkt overigens op gespannen voet te staan met het eraan voorafgaande. Kennelijk vertoonde D’Annunzio in zijn uiterlijk hetzelfde paradoxale karakter als waarmee zijn werk de critici in verwarring bracht. W.G. van Nouhuys had in zijn bespreking van La Città Morta in Het Vaderland van 6 april 1898 een indrukwekkende volzin nodig om greep te krijgen op de kameleontische Italiaan:

Er is iets eigenaardigs in den zoo door en door modernen Italiaan D’Annunzio, die, ondanks zijn vele in ouden stijl gedichte oden, in zijn romans zich te duidelijk een psychologisch ontleder van het moderne leven, zelfs in zijn verfijnd sensueele uiting en morbiede differentieering heeft getoond om ooit overheerschend klassieke neigingen in hem te veronderstellen, – er is, zeg ik, iets eigenaardigs in, dezen met veel vrouwelijk accomodatievermogen bedeelden auteur, die onder de beheersching geleefd heeft van beurtelings Carducci en Shelley en Rossetti, Verga, Zola en Bourget, die al die genres aandurft en met zijn buigzaam talent in alle genres past, – nu opeens met een treurspel te zien komen, waarin hij tegelijk zijn hulde betoont aan het klassieke en den invloed doet blijken van… Maeterlinck!

Van Nouhuys onderkent het overladene en al te weelderige in D’Annunzio’s werk, maar waardeert ook zijn rijke fantasie, die ‘als een zonneschijn’ over de bladzijden ligt. Als D’Annunzio doet denken aan andere schrijvers – plagiaat wordt niet snel vergeten -, dan is het aan hun beste eigenschappen. In zijn vaderland werd D’Annunzio volgens Van Nouhuys lang bespot en geminacht; het buitenland waardeerde hem het eerst. Een genie is hij niet, maar wel een groot talent.

Een groot bewonderaar van D’Annunzio was de Tachtiger-dichter Hein Boeken (1861-15133). Minstens driemaal heeft hij uiting gegeven aan zijn gevoelens van verwantschap met de Italiaanse schrijver. Boeken deelde met D’Annunzio een afkeer van de moderne beschaving en het christendom. Bevrijding daarvan dachten beiden te vinden in het verleden, met name het oude Griekenland.

Boekens dankbare bewondering voor D’Annunzio wortelt in een biografisch

feit. In het deeltje uit de reeks Mannen en Vrouwen van Beteekenis dat Boeken in 1909 aan D’Annunzio wijdde, merkt hij op dat hij met het werk van D’Annunzio kennismaakte ‘in een tijd van somberheid’ en dat D’Annunzio hem ‘de wereld in een nieuw licht [liet] zien, in het licht der vreugde, en wel eene vreugd, die gewonnen is op smart: in hetzelfde licht dus waarin de Hellenen, door hunne tragedie-dichters geleerd hadden de goden van hunnen Olympus te zien’. Boeken las de drie delen poëzie van D’Annunzio getiteld Laudi (1903-1904) in de periode dat zijn zoontje kwam te overlijden. ‘Door u te geven gelijk gij zijt, / Hebt gij dit hart tot nieuwe hoop gedrongen,’ zong Boeken D’Annunzio toe, in een gedicht dat gepubliceerd werd in De xxe Eeuw van februari 1907. Het deeltje van Mannen en Vrouwen van Beteekenis bestaat dan ook voor een groot deel uit een samenvatting van en vertaalde fragmenten uit de Laudi. Een beschouwing bij D’Annunzio’s zeventigste verjaardag in De Nieuwe Gids van 1933 eindigde Boeken met de woorden: ‘En nooit zal ik vergeten hoe aan mijzelven, in zwaar te doorstanen tijd, bij het ontwaken de kracht werd gegeven om het bittere heden te aanvaarden door Gabriele d’Annunzio’s devies “Dove jacqui io rinacqui”. “Waar ik had overnacht, daar werd ik herboren”.’

Belachelijk gilstuk

Pas in 1899 verscheen de eerste Nederlandse vertaling in boekvorm: De Rotsmaagden [Le Vergini delle rocce, 1896]. Het was niet bijster verstandig van de Utrechtse uitgever H.A.J. Koezijnse en/of de vertaalster Anna Polak om juist met dit werk als eerste te komen, aangezien de schrijver hierin de ‘psychologische waarschijnlijkheid’ afwees. Het Vaderland was op 29 en 30 januari 1899 weliswaar van mening dat het boek, ondanks zijn gebrek aan handeling, spannend was en naar meer smaakte, maar Wolfgang, de criticus van het weekblad De Nederlandsche Spectator, liet op 22 juli van dat jaar zijn lezers weten dat het boek droop van de poëzie: ‘Stijl en inhoud zijn dermate poëtisch belast, dat als ik met 100 lezers op bl. 1 den marsch begin, en dan op bl. 25 het hoofd omwend, ik zeker weet geen enkelen meer te zullen zien.’ Slechts plichtsgevoel had de recensent ertoe gebracht zijn lectuur tot het einde toe vol te houden.

Een weinig betere pers kreeg het treurspel Gioconda (1900), vertaald door Jeanne Salomonson-Asser en uitgegeven door W. Hilarius te Almelo. Tot tweemaal toe liet Van Nouhuys zich uit over het stuk. In Het Vaderland van 24 april 1900 werd hij verleid tot een beschouwing over de taalvirtuositeit van D’Annunzio. Opnieuw onderkende hij iets vrouwelijks in diens prachtlievendheid en aanpassingsvermogen, dat Van Nouhuys kennelijk als ‘hoerig’ voorkwam: ‘Klonk het niet wat grof, ik zou zijn ziel onkuisch noemen, zoo gewillig leent ze zich tot alles. Te meer omdat er zulk een sterk sensueele zij is aan veel van zijn werk.’

Gioconda is het verhaal van een kunstenaar tussen twee vrouwen; de een zorgt voor hem en is de moeder van zijn kind, de ander (de titelheldin) inspireert hem in artistiek opzicht. Hoogtepunt van het stuk is de confrontatie tussen de twee vrouwen. De overladen en opgeschroefde stijl van het drama maakte het lezen ervan,

aldus Van Nouhuys, tot een corvee, terwijl ook de opvoering daar sterk onder leed. Bovendien had het stuk na het derde bedrijf moeten ophouden.

In het tijdschrift Nederland van 1900 publiceerde Van Nouhuys een beschouwing3 over drie drama’s met in elk een kunstenaar die niet tevreden is met zijn wettige vrouw en in een andere zijn ideaal belichaamd ziet. In vergelijking met Ibsens Wenn wir Toten erwachen en J. Todhunters The black cat heeft D’Annunzio de problematiek het krachtigst en het gevoeligst behandeld. Maar hij haalt het weer niet bij de roman L’OEuvre van Zola. Ook Johan W. Broedelet vergeleek in De Nieuwe Gids van augustus 1900 La Gioconda met Ibsens Wenn wir Toten erwachen. Hij vindt beide stukken mank gaan aan gebrek aan waarheid. Hij karakteriseert ze als ‘broertje en zusje’: ‘een temerig slap jongetje, die eens wat voor de broek moest hebben, en een hysterisch gillend meisje, wie een koud stortbad zeker geen kwaad zou doen, twee kinderen, die Onwaarheid tot vader en Bleekzucht tot moeder hebben’. De meisjesrol is natuurlijk weer voor D’Annunzio, met zijn ‘sentimenteele mooidoenerij’, zijn ‘aanstellerige would-be-genialiteit’ en zijn ‘walgelijke affectatie’.

Via berichten en correspondenties uit Italië, Frankrijk en Duitsland bleef de Nederlandse lezer op de hoogte van D’Annunzio’s leven en streven. Met een beoogd operascenario voor Puccini, het schandaleuze boek dat hij schreef over zijn verhouding met Eleonora Duse en zijn nieuwe toneelwerken haalde hij van tijd tot tijd de krantenkolommen. Zelfs de beroepskeuze van zijn zonen was nieuws. Ook werden er af en toe vertalingen van zijn werk in kranten en tijdschriften afgedrukt. In boekvorm verschenen in Nederland tijdens zijn leven verder slechts De Schuldelooze (1909, vert. Mary Robbers), Misschien wèl – misschien niet (1911, vert. Christine Moresco-Brants), De Triomf van den dood (1911, vert. Christine Moresco-Brants), Uit het leven van Giovanni Episcopo (1913, vert. Mary Robbers) en Het groote vuur (1921, vert. E.A. Keuls-Schuur). De Triomf van den dood is waarschijnlijk het meest gedrukte werk van D’Annunzio in Nederland. In 1912 verscheen een herdruk, terwijl het werk vanaf 10 augustus 1907 als feuilleton verschenen was in Het Vaderland.

De Nederlandse vertalingen van D’Annunzio werden uiteraard in kranten en tijdschriften besproken. Laten we eens een paar van die recensies – uit het serieuze literaire blad Den Gulden Winckel, de strijdbaar katholieke De Boekenschouw en het damesblad De Hollandsche Lelie – nader bekijken.

De critici van Den Gulden Winckel werden in verwarring gebracht door D’Annunzio. J.H. François – onder het pseudoniem Charley van Heezen de auteur van enkele homoseksuele romans – vroeg zich bij Misschien wèl – misschien niet af of we te maken hadden met overbeschaving of decadentie. Het boek was volgens hem ongezond, maar het boeide juist ook door dat ‘gevaarlijk-bekorende, dat vreemd-weifelende’.4 Ida Haakman werd ondanks de ‘wrange wreedheid’ bekoord door Uit het leven van Giovanni Episcopo.5 Ook de human interest kwam in Den Gulden Winckel aan de orde. Juni 1923 berichtte het blad over de raadselachtige verdwijning van D’Annunzio met zijn vliegmachine. Had hij zelfmoord gepleegd? Was hij naar Rusland gegaan

om het Sovjet-systeem te bestuderen? In juli 1926 gaf ene A. Spiering een beschrijving van D’Annunzio’s villa in Gardone Riviera aan het Gardameer. De reporter had de grote schrijver zelfs een keer in vliegende vaart op zijn motorjacht voorbij zien komen. Bij het artikel is onder andere een foto afgedrukt van ‘twee groote Italiaansche schrijvers, die echter eerst een wereldreputatie hebben verworven toen zij zich mengden in het actieve politieke leven van hun land: Benito Mussolini en Gabriele d’Annunzio’. In hetzelfde nummer van Den Gulden Winckel berichtte Spiering over de voorgenomen uitgave – op staatskosten – van D’Annunzio’s opera omnia. De koning en Mussolini behoorden tot de eerste intekenaren. De opbrengst van de onderneming zou besteed worden aan de verfraaiing van D’Annunzio’s woonhuis, ‘Il Vittoriale’, later geschonken aan het Italiaanse volk. In augustus 1927 bracht de Franse auteur Jules Benoist-Mechin in Den Gulden Winckel verslag uit van een bezoek aan D’Annunzio, op 14 juli van dat jaar. De schrijver en oorlogsheld liet onder andere de ruimte zien waarin hij de relikwieën van zijn vroegere strijdmakkers bewaarde. En hij verbaasde zijn gehoor met verhalen over het kweken van zijderupsen in de loopgraven. Ook toonde hij de oorlogsbodem die in zijn tuin gestald was. En hij liet, zoals gebruikelijk wanneer hij bezoek had, de kanonnen enkele malen afschieten. Een van de schoten droeg D’Annunzio op aan ‘het nieuwe Duitschland’, dat nodig was om een nieuw Europa te vormen. In februari 1930 schonk Den Gulden Winckel nog aandacht aan het bericht dat D’Annunzio in franciscaner pij rondliep en geld inzamelde voor de bouw van een kerk. In zijn eetkamer had hij een doodskist geplaatst, waarin hij te zijner tijd begraven wilde worden. De dood kwam op 1 maart 1938. In een korte necrologie stelde Den Gulden Winckel dat D’Annunzio reeds lang een fantastische figuur was, die nu overgegaan was tot het rijk der legende.

De Boekenschouw had uiteraard geen goed woord over voor de heidense Italiaan. Pater A. Gielen begon de korte bespreking van Uit het leven van Giovanni Episcopo in 1913 als volgt: ‘In 1911 werden “alle romans” van G. d’Annunzio op den Index geplaatst, en daar het oorspronkelijk van bovengenoemde vertaling vóór 1911 verscheen, moet ook deze derhalve als verboden worden beschouwd, totdat iemand van gezag heeft bewezen dat wij hier met een uitzonderingsgeval hebben te doen. Daar zullen wij derhalve maar op wachten, en wij verliezen er weinig bij. ’t Is de geschiedenis van een dronkaard, niet half zoo belangwekkend als de verwaande inleiding van den auteur.’ D’Annunzio is de grootste literaire ‘Protz’ die men zich denken kan. Twee jaar later karakteriseerde De Boekenschouw hem als een ‘spektakelmaker’, uit wiens werk ‘afschuwelijke perversiteit en huiveringwekkende zinnelijkheid’ spreken. Het in het Frans geschreven toneelstuk Le Martyre de Saint Sébastien (1911) geeft blijk van geraffineerde erotiek en heidense gevoelens: ‘Wij hebben zelden iets gelezen, dat een martelaar erger verminkt dan dit belachelijke gilstuk!’6 Voor het neersabelen van D’Annunzio’s ‘episch filmdrama’ Cabiria maakte De Boekenschouw gebruik van een beschouwing in De Amsterdammer, waarin de ‘hardnekkigverwoede, pervers-moderne reclame’ genoemd wordt als de belangrijkste oorzaak

van het succes.7 Van 24 september tot 7 oktober 1915 werd dit drama opgevoerd door Alberts Frères in het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen te Den Haag, met medewerking van honderd muzikanten en zangers. Het weekblad De Hofstad ruimde op 18 september 1915 twee hele pagina’s in om de ‘pantomimische tekst’ van het epos af te drukken.

De meest serieuze aandacht kreeg D’Annunzio in het damesblad De Hollandsche Lelie. De aflevering van 27 maart 1907 bevatte een genuanceerde beschouwing onder de titel ‘Gabriele d’Annunzio als romanschrijver’. Voor noorderlingen is het niet gemakkelijk zich te verplaatsen in de Italiaanse natuur, waarin het liefdesmotief overheerst. De auteur van het artikel vindt het niettemin een zwakte dat D’Annunzio het leven slechts beziet door de bril van de ‘sekse-emoties’. Aandacht wordt besteed aan de belangrijke rol van de muziek in zijn werk, terwijl de romans Il Piacere, L’Innocente en Trionfo della morte nader besproken worden. Geconstateerd wordt dat D’Annunzio zichzelf ontleedt in de mannelijke personages en dat bij hem de vrouw louter bestaat voor de man: ‘voor zijn genot, zijn huiselijk gemak, dikwijls ook voor zijn ondergang, maar zij heeft geen onafhankelijk leven, geen idealen gescheiden van die der sexueele liefde’.

Redactrice Anna de Savornin Lohman kondigde op 7 december 1910 kort de vertaling De Triomf van den dood aan. Zij vindt het boek een artistiek meesterwerk, hoezeer de mens D’Annunzio haar ook antipathiek is wegens ‘zijn reclame-jacht en zijne aanstellerij’. C. Arntzenius waagde een bespreking aan De Schuldelooze, het verhaal waarin een klein kind vermoord wordt omdat het als rustverstoorder het geluk van twee gelieven in de weg staat. Arntzenius vindt het boek meesterlijk geschreven, maar merkt tweemaal op dat het ‘onrechtvaardig en onnatuurlijk’ is: ‘Het is zulk een luguber onderwerp, dat men ’t niet voor de tweede maal zou willen lezen.’8

Vliegende Dichter

Een populair auteur als D’Annunzio was natuurlijk een dankbaar voorwerp van spot. Zijn uitbundige stijl smeekte erom geparodieerd te worden, wat ook gebeurde. In het Frans in de derde bundel À la manière de… van Paul Reboux en Charles Muller (1925), in het Nederlands door Dop Bles onder zijn pseudoniem Ronselaar Brevier.9 Bles gaf zogenaamd een fragment uit een nieuwe roman van D’Annunzio, die De Zwavel zou heten. De roman zou gelijktijdig in vier talen verschijnen. ‘Aangezien hijzelf de vertalingen bewerkte, is ’t volgens zijn zeggen moeilijk uit te maken welke de originele uitgave zal zijn.’ Wat Bles kenmerkend achtte voor de stijl van D’Annunzio, blijkt voldoende uit de eerste alinea van zijn parodie:

Clarice ruikt gij den geur der purper vulpen rozen, voelt gij den nacht zwoel van streelingen, en warm van verlangen? Er is een geur van asch in den lucht als van verschroeiing, alsof begeerten die brandden zichzelf verteerden. Ziet gij de Piazza San Giorgio-Maggiore, met zijn verlichte vensters alsof er trossen druiven te gloeien hangen in de zon. Voelt gij alle schoonheid van dezen herfstavond,

waarin de zomer nog brandt als een kus op vrouwenlippen? Er is sneeuw in het maanlicht, er is winterwit als in de wijde mantels der doges op de muren van ’t San Vetturini museum. Voelt gij hoe alle tijden door de schaduwen schuiflen? Zou daarom het volk zoo kalm zijn? Het weet thans dat ik U heb uitverkoren om te tronen hoog in de zegekar waarvan de geuren reeds Uw blank hoofd omstrengelen. Alle schoonheden van adel en macht benijden U, omdat ik U gekozen heb, hoort ge Clarice?

Ook de karikatuurtekenaars lieten zich niet onbetuigd, zeker niet nadat D’Annunzio tijdens de Eerste Wereldoorlog ging deelnemen aan het politieke en militaire leven. Bij het uitbreken van de oorlog woonde D’Annunzio, op de vlucht voor schuldeisers, in Frankrijk. In mei 1915 keerde hij terug naar Italië. Hij ijverde voor aansluiting van het nog neutrale Italië bij de geallieerden die vochten tegen de centrale mogendheden (Duitsland en Oostenrijk-Hongarije). Toen Italië op 23 mei 1915 de oorlog verklaarde aan Oostenrijk, meldde de inmiddels 52-jarige D’Annunzio zich als vrijwilliger. Hij bewoog zich als propagandist onder de Italiaanse troepen, maar werd ook actief als oorlogsvlieger. Hij vloog over Wenen om een pamflet af te werpen waarin de bevolking werd opgeroepen zich voor te bereiden op bevrijding door de Italianen. De Oostenrijkers loofden een beloning van twintigduizend kronen uit voor gevangenneming van Gabriele d’Annunzio.

De Nederlandse karikatuurtekenaars reageerden verschillend op de oorlogvoerende dichter en romancier. De vroegste karikaturen waren overgenomen uit Duitse bladen, die uiteraard niet pro D’Annunzio waren. Het Duitsgezinde week-

blad De Toekomst nam in 1915 een karikatuur van Erich Wilke over uit Jugend, waarin gesuggereerd wordt dat D’Annunzio zijn propaganda niet voerde uit idealistische motieven, maar uitsluitend ten voordele van zijn portemonnee (afb. 1). De Nieuwe Amsterdammer van 26 juni 1915 nam een karikatuur over uit het Griekse tijdschrift Panathenaia (afb. 2).

De eerste oorspronkelijk Nederlandse karikatuur was van Albert Hahn en verscheen in De Notenkraker van 21 augustus 1915. Hahn exploiteert de in D’Annunzio verenigde kwaliteiten van dichter en oorlogsvlieger door Pegasus bommen in plaats van keutels te laten afscheiden (afb. 3). Enkele weken eerder, op 3 juli 1915, was de naam van D’Annunzio genoemd in een andere karikatuur van Hahn. Telegraaf-redacteur J.C. Schröder – beter bekend onder zijn pseudoniem Barbarossa – werd bij deze gelegenheid vergeleken met D’Annunzio in verband met zijn propaganda tegen Duitsland (afb. 4).

Helemaal serieus wilde men D’Annunzio’s deelname aan de oorlogshandelingen niet nemen. De dichter opereerde vanuit Venetië, waar hij eerst in een hotel

verblijf hield en later in het van de prins van Hohenlohe gehuurde Cassetta Rossa. Louis de Leeuw suggereerde in het Geïllustreerd Zondagsblad voor Katholieken van 5 september 1915 dat D’Annunzio de oorlog vooral voerde vanaf een gerieflijk hotelterras (afb. 5).

In februari 1918 verblufte D’Annunzio de wereld met een huzarenstukje. Terwijl enkele Italiaanse onderzeeërs zich in vijandelijk water begaven om Oostenrijkse schepen te torpederen, vloog D’Annunzio mee en liet hij drie flessen in het water vallen waarin een tekst zat die de draak stak met de beloning die de Oostenrijkers op zijn hoofd hadden gezet. Praktisch had de actie weinig resultaat, maar de vijand was wel belachelijk gemaakt. Tegenstanders vonden natuurlijk dat D’Annunzio zichzelf belachelijk maakte. De Toekomst beeldde hem op 20 juli 1918 af als dichtende clown (afb. 6). In het onderschrift wordt verwezen naar de ijdele Russische politicus Kerenski, aan wiens macht een eind was gemaakt door het optreden van Lenin en Trotski. De waardeloze roebels werden in Rusland aangeduid als ‘Kerenski’s’. Op 15 juli 1918 was Kerenski als Russisch afgezant in conflict geraakt met de Franse premier Clémenceau.

Ook een volgende opzienbarende actie van D’Annunzio werd door De Toekomst becommentarieerd. Op 9 augustus 1918 vloog hij op klaarlichte dag boven Wenen om anti-Oostenrijkse pamfletten af te werpen. Hij nam zelfs de moeite een foto te maken van de neerdwarrelende papieren. De Toekomst mocht zich wel vrolijk maken over de onschadelijkheid van de actie (afb. 7 en 8), maar de Oostenrijkers moeten zich met schrik gerealiseerd hebben dat ze in plaats van met vlugschriften ook met bommen bestookt hadden kunnen worden.

De glorieperiode van D’Annunzio kwam na afloop van de Eerste Wereldoorlog. Door de geallieerden was overeengekomen dat Italië in het noordoosten en aan de Adriatische kust gebiedsuitbreiding zou krijgen. Na de oorlog weigerde de Amerikaanse president echter deze overeenkomst te honoreren. In oktober 1918 vroeg een deel van de bevolking van de havenstad Fiume (die overigens geen deel uitmaakte van de beoogde gebiedsuitbreiding) om annexatie door Italië. Rome stuurde troepen om de zaken onder controle te houden. Ondertussen werden in Versailles langdurige onderhandelingen gevoerd en ontstond in Italië een beweging die Fiume opeiste. Vanuit Venetië nam D’Annunzio heftig aan de discussies deel. Op last van de geallieerden moest Italië tussen 25 en 27 augustus 1919 Fiume ontruimen. Enkele uit de stad vertrokken officieren deden een beroep op D’Annunzio, Fiume te bezetten. Op 12 september rukte D’Annunzio op en nam zonder tegenstand de stad in. Hij werd tot gouverneur benoemd. Ook dit was een actie die tot de verbeelding van karikatuurtekenaars sprak. L.J. Jordaan was verantwoordelijk voor een wat slap karikatuurtje in De Notenkraker van 20 september 1919 (afb. 9). Aardiger is zijn tekening in de aflevering van 4 oktober 1919 (afb. 10). D’Annunzio wordt daarin afgebeeld als het losgebroken aapje van de orgeldraaister Italië, dat zich in de boom van de Volkenbond aan de glanzende vrucht Fiume vergrijpt. Beneden demonstre-

ren de Engelse veldwachter Lloyd George en zijn Franse collega Clémenceau hun machteloze woede. Dezelfde heren treden op 18 oktober 1919 in De Amsterdammer op in een karikatuur van Johan Braakensiek (afb. 11). Joan Collette leek in de katholieke Roskam niet echt te geloven in D’Annunzio’s actie, want hij beeldde hem af als Don Quichot (afb. 12). De Hollandsche Revue van oktober 1919 nam een karikatuur over uit het Franse blad Le Rire, waarin Pegasus er met de dichter vandoor gaat (afb. 13). De Hollandsche Revue citeerde tevens een Franse correspondent van Het Vaderland (van 4 oktober 1919) die vond dat D’Annunzio zijn land een uitstekende dienst had bewezen door ‘steunende op den wensch van het volk, de wereld voor een “fait accompli” te stellen, waardoor een van de ingewikkeldste vredesknoopen is doorgehakt’. Wel moest iedereen een beetje glimlachen om de theatrale houding van D’Annunzio, die, terwijl hij geen tegenstand had ontmoet, zich toch belegerd en uitgehongerd waande en voortdurend vlammende manifesten uitgaf.

Pas op 26 december 1920 zou D’Annunzio zich door een beschieting van zijn residentie gedwongen zien Fiume te verlaten. Louis de Leeuw nam daar bijna een jaar eerder al een voorschot op in het Geïllustreerd Zondagsblad voor Katholieken, van 25 januari 1920 (afb. 14). Vlak voordat het ultimatum dat de Italiaanse regering aan D’Annun-

zio stelde, afliep, greep Jordaan in het satirisch-humoristische weekblad Uiltje van 18 december 1920 nog eens naar het beeld van de losgebroken aap (afb. 15). Nu is het niet de Italiaanse maagd, maar koning Victor Emanuel die het ongehoorzame beestje kwijt is. Op dezelfde dag verscheen van Johan Braakensiek een tekening met dezelfde strekking in De Amsterdammer (afb. 16). Blijkens een tekening in de aflevering van 8 januari 1921 hoopte De Amsterdammer dat het daadwerkelijke vertrek van

D’Annunzio uit Fiume (18 januari 1921) gepaard zou gaan met vuurwerk, zoals de legendarische Van Speyck dat op 5 februari 1831 organiseerde door zichzelf met zijn kanonneerboot op te blazen (afb. 17). Het werd echter een vreedzame aftocht. Louis de Leeuw portretteerde de dichter in De Roskam van 13 januari 1921 als iemand die speelde met het leven van anderen (afb. 18). Het bij de tekening horende vers – met duidelijk antisemitische inslag – herinnert D’Annunzio aan de leuze ‘Fiume o morte’, die ruim een jaar eerder zo luid weerklonk. Albert Hahn Jr. veronderstelde in De Notenkraker niet ten onrechte dat D’Annunzio zich als een teleurgesteld man terugtrok uit Fiume (afb. 19). Tot aan zijn dood in 1938 is hij deze afloop blijven betreuren. De dichter vestigde zich te Gardone, waar hij tot meerdere glorie van zichzelf het nog steeds te bezichtigen ‘Il Vittoriale’ inrichtte.

Jordaan tekende de laatste mij bekende karikatuur van D’Annunzio in De Notenkraker van 2 september 1922 (afb. 20). Evenmin als in de andere karikaturen werd D’Annunzio hierin erg serieus genomen. Waarschijnlijk was het voor Nederlanders ook erg moeilijk op afstand onder zijn invloed te geraken. D’Annunzio moet een elektriserende persoonlijkheid geweest zijn, van wiens gesproken woord een betoverende werking uitging. Zo kon hij de soldaten opjutten voor de oorlog, kon hij de massa’s in Venetië en Fiume mobiliseren en kon hij ook individuen enthousiasmeren. Jos J. Schürmann, de Nederlandse impresario van onder anderen Eleonora Duse, vertelt in zijn memoires Achter de schermen (1915) dat hij zich tegen zijn zin door D’Annunzio liet meetronen naar de Acropolis in Athene: ‘Die grauwe bergen, de onverdraaglijke stof, de vele kopieën van standbeelden […] lieten mij vrijwel koud […]’. Maar met D’Annunzio was het anders: ‘Gedurende vier uur luisterde ik met één en al verrukking naar zijn woorden, toen hij het roemrijke verleden van Hellas uit het stof wist te doen herrijzen. Ik leefde wederom de heldendaden der oude Grieken mee en door zijn dichterlijke verklaringen kwam het mij voor als of ik naast den ouden, blinden Homerus liep, dien onuitputtelijken verteller van Grieksche sagen, nu een tweede dichter als Gabriele d’Annunzio opnieuw aan mijn verrukte oogen deze wonderen uit het grijze verleden wist te verklaren.’

Uitzonderingen als deze Jos J. Schürmann en Hein Boeken daargelaten, reageerden de Nederlandse tijdgenoten koel en afwijzend op het pathos dat leven en werk van D’Annunzio uitstraalden. Wij houden niet van druktemakers.

Voor het leven getekend Schrijvers in karikatuur (10)

Nop Maas+ Pegasus als bommenwerper
D’Annunzio door Nederlandse ogen

De Italiaan Gabriele d’Annunzio (1863-1938) was rond de eeuwwisseling een van de meest geruchtmakende auteurs in heel Europa. Ging aanvankelijk de aandacht vooral uit naar zijn van decadentie doortrokken werken, later verschoof die aandacht naar zijn schandaleuze persoonlijkheid. In en na de Eerste Wereldoorlog werd hij in Italië een nationale held, om vervolgens nog bij leven te eindigen als museumstuk in zijn tot nationaal monument verklaarde villa ‘Il Vittoriale’ aan het Gardameer. Ook aan Nederland gingen zijn leven en werk niet onopgemerkt voorbij.

Door en door modern

De vroegste mij bekende tekst van Gabriele d’Annunzio in het Nederlands is het verhaal ‘Klokketonen’, dat op 31 oktober 1886 verscheen in het weekblad De Amsterdammer. Hoofdpersoon ervan is de merkwaardige, virtuoze klokkenluider Biasce, die verliefd wordt op de blonde Zolfina. Helaas komt zij te lijden aan de pokken en sterft zij, waarop de bedroefde minnaar zich verhangt aan het touw van een van zijn klokken. Het verhaal werd vertaald door de criticus en schrijver W.G. van Nouhuys, onder het pseudoniem G. Waalner. Van Nouhuys was een tamelijk vroege ontdekker van de Italiaanse duivelskunstenaar. D’Annunzio was immers nog maar in 1882 gedebuteerd met poëzie (Canto Novo) en proza (Terra Vergine).

In het decennium daarna bleef de bekendheid van D’Annunzio in Nederland beperkt. Hij was weliswaar een uiterst productief auteur, maar Nederland leek in die tijd niet bijster geïnteresseerd in de Italiaanse letteren. Dat leek begin 1896 te veranderen, getuige een ‘Italiaansche brief’ van de particuliere correspondent in

Italië van het Haagse dagblad Het Vaderland.1 In de internationale pers – en dus ook in Nederland – deed toen het verhaal de ronde dat D’Annunzio plagiaat gepleegd zou hebben op een andere einde-eeuwse grootheid, Sâr Joséphin Péladan. Enkele passages in de roman Il Piacere (1889)2 leken ontleend aan Péladans L’Initiation sentimentale. Volgens de correspondent van Het Vaderland was die zaak erg opgeblazen: ‘het deed mij denken aan een diefstal van wat klein geld bij zijn naasten buurman, omdat men te lui is zijn duizenden thuis te gaan halen’. De correspondent vervolgde met een bespreking van de roman L’Innocente, waarin D’Annunzio wordt omschreven als de ‘fin-de-siècle-man par excellence’, die ‘met het pessimisme, de moedeloosheid, de ziekelijke gevoeligheid eener welhaast besluitende eeuw tegelijk de kern in zich draagt van een nieuwe levensopvatting, van een afsluiten met versleten conventiën en geijkte idealen’.

D’Annunzio behoorde aan eind van de jaren negentig dus tot de internationale beroemdheden wier faits et gestes min of meer gevolgd werden door de Nederlandse pers. Op 20 januari 1898 berichtte de correspondent van Het Vaderland over de Romeinse voorstellingen van Eleonora Duse in D’Annunzio’s Il sogno d’un mattino di primavera [De droom van een lentemorgen]. De journalist weersprak een collega die het stuk vooral symbolisch wilde duiden. Het Algemeen Handelsblad wist twee dagen later te melden dat D’Annunzio in Parijs was, waar zijn stuk La Città Morta/La Ville Morte in première zou gaan, met Sarah Bernhardt in de hoofdrol. De decadentie van de auteur was af te lezen tot aan zijn fysieke verschijning aan toe. Het Handelsblad speelde leentjebuur bij Jules Huret van Le Figaro om D’Annunzio te portretteren:

Hij beschrijft D’Annunzio als een man van 32 jaar, van gemiddelde lengte, slank, bijna teer, met kortgeknipte rossige haren, die horizontaal over de slapen gekamd zijn, met een reeds eenigszins gebogen rug, een man die er uit ziet als een dier aristocraten, die te vroeg zijn begonnen te leven. Zijn rossige knevel is heel kort geknipt, de punten aan de mondhoeken plotseling opgedraaid, zijn kort

baardje eindigt in een punt. De neus is regelmatig en groot, de mond tusschen de neusvleugels loopt onder den neus uit in een vooruitstekend stukje vleesch. De oogen, van het lichte blauw van een verwelkt viooltje, zijn half bedekt door groote oogleden. Onder de oogen wijst de gezwollen huid met kleine rimpeltjes er in op vroeg-moeheid. De fijne mond opent zich bij een glimlach wijd en laat goed verzorgde tanden zien. En men zoekt op dit gelaat tevergeefs naar de overmaat van bijna woest materialisme, dat zijn geliefkoosde held in al zijn werken vertoont. De geheele uitdrukking van dit gezicht is blijkbaar die van een koud mensch vol wilskracht.

Die laatste karakteristiek lijkt overigens op gespannen voet te staan met het eraan voorafgaande. Kennelijk vertoonde D’Annunzio in zijn uiterlijk hetzelfde paradoxale karakter als waarmee zijn werk de critici in verwarring bracht. W.G. van Nouhuys had in zijn bespreking van La Città Morta in Het Vaderland van 6 april 1898 een indrukwekkende volzin nodig om greep te krijgen op de kameleontische Italiaan:

Er is iets eigenaardigs in den zoo door en door modernen Italiaan D’Annunzio, die, ondanks zijn vele in ouden stijl gedichte oden, in zijn romans zich te duidelijk een psychologisch ontleder van het moderne leven, zelfs in zijn verfijnd sensueele uiting en morbiede differentieering heeft getoond om ooit overheerschend klassieke neigingen in hem te veronderstellen, – er is, zeg ik, iets eigenaardigs in, dezen met veel vrouwelijk accomodatievermogen bedeelden auteur, die onder de beheersching geleefd heeft van beurtelings Carducci en Shelley en Rossetti, Verga, Zola en Bourget, die al die genres aandurft en met zijn buigzaam talent in alle genres past, – nu opeens met een treurspel te zien komen, waarin hij tegelijk zijn hulde betoont aan het klassieke en den invloed doet blijken van… Maeterlinck!

Van Nouhuys onderkent het overladene en al te weelderige in D’Annunzio’s werk, maar waardeert ook zijn rijke fantasie, die ‘als een zonneschijn’ over de bladzijden ligt. Als D’Annunzio doet denken aan andere schrijvers – plagiaat wordt niet snel vergeten -, dan is het aan hun beste eigenschappen. In zijn vaderland werd D’Annunzio volgens Van Nouhuys lang bespot en geminacht; het buitenland waardeerde hem het eerst. Een genie is hij niet, maar wel een groot talent.

Een groot bewonderaar van D’Annunzio was de Tachtiger-dichter Hein Boeken (1861-15133). Minstens driemaal heeft hij uiting gegeven aan zijn gevoelens van verwantschap met de Italiaanse schrijver. Boeken deelde met D’Annunzio een afkeer van de moderne beschaving en het christendom. Bevrijding daarvan dachten beiden te vinden in het verleden, met name het oude Griekenland.

Boekens dankbare bewondering voor D’Annunzio wortelt in een biografisch

feit. In het deeltje uit de reeks Mannen en Vrouwen van Beteekenis dat Boeken in 1909 aan D’Annunzio wijdde, merkt hij op dat hij met het werk van D’Annunzio kennismaakte ‘in een tijd van somberheid’ en dat D’Annunzio hem ‘de wereld in een nieuw licht [liet] zien, in het licht der vreugde, en wel eene vreugd, die gewonnen is op smart: in hetzelfde licht dus waarin de Hellenen, door hunne tragedie-dichters geleerd hadden de goden van hunnen Olympus te zien’. Boeken las de drie delen poëzie van D’Annunzio getiteld Laudi (1903-1904) in de periode dat zijn zoontje kwam te overlijden. ‘Door u te geven gelijk gij zijt, / Hebt gij dit hart tot nieuwe hoop gedrongen,’ zong Boeken D’Annunzio toe, in een gedicht dat gepubliceerd werd in De xxe Eeuw van februari 1907. Het deeltje van Mannen en Vrouwen van Beteekenis bestaat dan ook voor een groot deel uit een samenvatting van en vertaalde fragmenten uit de Laudi. Een beschouwing bij D’Annunzio’s zeventigste verjaardag in De Nieuwe Gids van 1933 eindigde Boeken met de woorden: ‘En nooit zal ik vergeten hoe aan mijzelven, in zwaar te doorstanen tijd, bij het ontwaken de kracht werd gegeven om het bittere heden te aanvaarden door Gabriele d’Annunzio’s devies “Dove jacqui io rinacqui”. “Waar ik had overnacht, daar werd ik herboren”.’

Belachelijk gilstuk

Pas in 1899 verscheen de eerste Nederlandse vertaling in boekvorm: De Rotsmaagden [Le Vergini delle rocce, 1896]. Het was niet bijster verstandig van de Utrechtse uitgever H.A.J. Koezijnse en/of de vertaalster Anna Polak om juist met dit werk als eerste te komen, aangezien de schrijver hierin de ‘psychologische waarschijnlijkheid’ afwees. Het Vaderland was op 29 en 30 januari 1899 weliswaar van mening dat het boek, ondanks zijn gebrek aan handeling, spannend was en naar meer smaakte, maar Wolfgang, de criticus van het weekblad De Nederlandsche Spectator, liet op 22 juli van dat jaar zijn lezers weten dat het boek droop van de poëzie: ‘Stijl en inhoud zijn dermate poëtisch belast, dat als ik met 100 lezers op bl. 1 den marsch begin, en dan op bl. 25 het hoofd omwend, ik zeker weet geen enkelen meer te zullen zien.’ Slechts plichtsgevoel had de recensent ertoe gebracht zijn lectuur tot het einde toe vol te houden.

Een weinig betere pers kreeg het treurspel Gioconda (1900), vertaald door Jeanne Salomonson-Asser en uitgegeven door W. Hilarius te Almelo. Tot tweemaal toe liet Van Nouhuys zich uit over het stuk. In Het Vaderland van 24 april 1900 werd hij verleid tot een beschouwing over de taalvirtuositeit van D’Annunzio. Opnieuw onderkende hij iets vrouwelijks in diens prachtlievendheid en aanpassingsvermogen, dat Van Nouhuys kennelijk als ‘hoerig’ voorkwam: ‘Klonk het niet wat grof, ik zou zijn ziel onkuisch noemen, zoo gewillig leent ze zich tot alles. Te meer omdat er zulk een sterk sensueele zij is aan veel van zijn werk.’

Gioconda is het verhaal van een kunstenaar tussen twee vrouwen; de een zorgt voor hem en is de moeder van zijn kind, de ander (de titelheldin) inspireert hem in artistiek opzicht. Hoogtepunt van het stuk is de confrontatie tussen de twee vrouwen. De overladen en opgeschroefde stijl van het drama maakte het lezen ervan,

aldus Van Nouhuys, tot een corvee, terwijl ook de opvoering daar sterk onder leed. Bovendien had het stuk na het derde bedrijf moeten ophouden.

In het tijdschrift Nederland van 1900 publiceerde Van Nouhuys een beschouwing3 over drie drama’s met in elk een kunstenaar die niet tevreden is met zijn wettige vrouw en in een andere zijn ideaal belichaamd ziet. In vergelijking met Ibsens Wenn wir Toten erwachen en J. Todhunters The black cat heeft D’Annunzio de problematiek het krachtigst en het gevoeligst behandeld. Maar hij haalt het weer niet bij de roman L’OEuvre van Zola. Ook Johan W. Broedelet vergeleek in De Nieuwe Gids van augustus 1900 La Gioconda met Ibsens Wenn wir Toten erwachen. Hij vindt beide stukken mank gaan aan gebrek aan waarheid. Hij karakteriseert ze als ‘broertje en zusje’: ‘een temerig slap jongetje, die eens wat voor de broek moest hebben, en een hysterisch gillend meisje, wie een koud stortbad zeker geen kwaad zou doen, twee kinderen, die Onwaarheid tot vader en Bleekzucht tot moeder hebben’. De meisjesrol is natuurlijk weer voor D’Annunzio, met zijn ‘sentimenteele mooidoenerij’, zijn ‘aanstellerige would-be-genialiteit’ en zijn ‘walgelijke affectatie’.

Via berichten en correspondenties uit Italië, Frankrijk en Duitsland bleef de Nederlandse lezer op de hoogte van D’Annunzio’s leven en streven. Met een beoogd operascenario voor Puccini, het schandaleuze boek dat hij schreef over zijn verhouding met Eleonora Duse en zijn nieuwe toneelwerken haalde hij van tijd tot tijd de krantenkolommen. Zelfs de beroepskeuze van zijn zonen was nieuws. Ook werden er af en toe vertalingen van zijn werk in kranten en tijdschriften afgedrukt. In boekvorm verschenen in Nederland tijdens zijn leven verder slechts De Schuldelooze (1909, vert. Mary Robbers), Misschien wèl – misschien niet (1911, vert. Christine Moresco-Brants), De Triomf van den dood (1911, vert. Christine Moresco-Brants), Uit het leven van Giovanni Episcopo (1913, vert. Mary Robbers) en Het groote vuur (1921, vert. E.A. Keuls-Schuur). De Triomf van den dood is waarschijnlijk het meest gedrukte werk van D’Annunzio in Nederland. In 1912 verscheen een herdruk, terwijl het werk vanaf 10 augustus 1907 als feuilleton verschenen was in Het Vaderland.

De Nederlandse vertalingen van D’Annunzio werden uiteraard in kranten en tijdschriften besproken. Laten we eens een paar van die recensies – uit het serieuze literaire blad Den Gulden Winckel, de strijdbaar katholieke De Boekenschouw en het damesblad De Hollandsche Lelie – nader bekijken.

De critici van Den Gulden Winckel werden in verwarring gebracht door D’Annunzio. J.H. François – onder het pseudoniem Charley van Heezen de auteur van enkele homoseksuele romans – vroeg zich bij Misschien wèl – misschien niet af of we te maken hadden met overbeschaving of decadentie. Het boek was volgens hem ongezond, maar het boeide juist ook door dat ‘gevaarlijk-bekorende, dat vreemd-weifelende’.4 Ida Haakman werd ondanks de ‘wrange wreedheid’ bekoord door Uit het leven van Giovanni Episcopo.5 Ook de human interest kwam in Den Gulden Winckel aan de orde. Juni 1923 berichtte het blad over de raadselachtige verdwijning van D’Annunzio met zijn vliegmachine. Had hij zelfmoord gepleegd? Was hij naar Rusland gegaan

om het Sovjet-systeem te bestuderen? In juli 1926 gaf ene A. Spiering een beschrijving van D’Annunzio’s villa in Gardone Riviera aan het Gardameer. De reporter had de grote schrijver zelfs een keer in vliegende vaart op zijn motorjacht voorbij zien komen. Bij het artikel is onder andere een foto afgedrukt van ‘twee groote Italiaansche schrijvers, die echter eerst een wereldreputatie hebben verworven toen zij zich mengden in het actieve politieke leven van hun land: Benito Mussolini en Gabriele d’Annunzio’. In hetzelfde nummer van Den Gulden Winckel berichtte Spiering over de voorgenomen uitgave – op staatskosten – van D’Annunzio’s opera omnia. De koning en Mussolini behoorden tot de eerste intekenaren. De opbrengst van de onderneming zou besteed worden aan de verfraaiing van D’Annunzio’s woonhuis, ‘Il Vittoriale’, later geschonken aan het Italiaanse volk. In augustus 1927 bracht de Franse auteur Jules Benoist-Mechin in Den Gulden Winckel verslag uit van een bezoek aan D’Annunzio, op 14 juli van dat jaar. De schrijver en oorlogsheld liet onder andere de ruimte zien waarin hij de relikwieën van zijn vroegere strijdmakkers bewaarde. En hij verbaasde zijn gehoor met verhalen over het kweken van zijderupsen in de loopgraven. Ook toonde hij de oorlogsbodem die in zijn tuin gestald was. En hij liet, zoals gebruikelijk wanneer hij bezoek had, de kanonnen enkele malen afschieten. Een van de schoten droeg D’Annunzio op aan ‘het nieuwe Duitschland’, dat nodig was om een nieuw Europa te vormen. In februari 1930 schonk Den Gulden Winckel nog aandacht aan het bericht dat D’Annunzio in franciscaner pij rondliep en geld inzamelde voor de bouw van een kerk. In zijn eetkamer had hij een doodskist geplaatst, waarin hij te zijner tijd begraven wilde worden. De dood kwam op 1 maart 1938. In een korte necrologie stelde Den Gulden Winckel dat D’Annunzio reeds lang een fantastische figuur was, die nu overgegaan was tot het rijk der legende.

De Boekenschouw had uiteraard geen goed woord over voor de heidense Italiaan. Pater A. Gielen begon de korte bespreking van Uit het leven van Giovanni Episcopo in 1913 als volgt: ‘In 1911 werden “alle romans” van G. d’Annunzio op den Index geplaatst, en daar het oorspronkelijk van bovengenoemde vertaling vóór 1911 verscheen, moet ook deze derhalve als verboden worden beschouwd, totdat iemand van gezag heeft bewezen dat wij hier met een uitzonderingsgeval hebben te doen. Daar zullen wij derhalve maar op wachten, en wij verliezen er weinig bij. ’t Is de geschiedenis van een dronkaard, niet half zoo belangwekkend als de verwaande inleiding van den auteur.’ D’Annunzio is de grootste literaire ‘Protz’ die men zich denken kan. Twee jaar later karakteriseerde De Boekenschouw hem als een ‘spektakelmaker’, uit wiens werk ‘afschuwelijke perversiteit en huiveringwekkende zinnelijkheid’ spreken. Het in het Frans geschreven toneelstuk Le Martyre de Saint Sébastien (1911) geeft blijk van geraffineerde erotiek en heidense gevoelens: ‘Wij hebben zelden iets gelezen, dat een martelaar erger verminkt dan dit belachelijke gilstuk!’6 Voor het neersabelen van D’Annunzio’s ‘episch filmdrama’ Cabiria maakte De Boekenschouw gebruik van een beschouwing in De Amsterdammer, waarin de ‘hardnekkigverwoede, pervers-moderne reclame’ genoemd wordt als de belangrijkste oorzaak

van het succes.7 Van 24 september tot 7 oktober 1915 werd dit drama opgevoerd door Alberts Frères in het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen te Den Haag, met medewerking van honderd muzikanten en zangers. Het weekblad De Hofstad ruimde op 18 september 1915 twee hele pagina’s in om de ‘pantomimische tekst’ van het epos af te drukken.

De meest serieuze aandacht kreeg D’Annunzio in het damesblad De Hollandsche Lelie. De aflevering van 27 maart 1907 bevatte een genuanceerde beschouwing onder de titel ‘Gabriele d’Annunzio als romanschrijver’. Voor noorderlingen is het niet gemakkelijk zich te verplaatsen in de Italiaanse natuur, waarin het liefdesmotief overheerst. De auteur van het artikel vindt het niettemin een zwakte dat D’Annunzio het leven slechts beziet door de bril van de ‘sekse-emoties’. Aandacht wordt besteed aan de belangrijke rol van de muziek in zijn werk, terwijl de romans Il Piacere, L’Innocente en Trionfo della morte nader besproken worden. Geconstateerd wordt dat D’Annunzio zichzelf ontleedt in de mannelijke personages en dat bij hem de vrouw louter bestaat voor de man: ‘voor zijn genot, zijn huiselijk gemak, dikwijls ook voor zijn ondergang, maar zij heeft geen onafhankelijk leven, geen idealen gescheiden van die der sexueele liefde’.

Redactrice Anna de Savornin Lohman kondigde op 7 december 1910 kort de vertaling De Triomf van den dood aan. Zij vindt het boek een artistiek meesterwerk, hoezeer de mens D’Annunzio haar ook antipathiek is wegens ‘zijn reclame-jacht en zijne aanstellerij’. C. Arntzenius waagde een bespreking aan De Schuldelooze, het verhaal waarin een klein kind vermoord wordt omdat het als rustverstoorder het geluk van twee gelieven in de weg staat. Arntzenius vindt het boek meesterlijk geschreven, maar merkt tweemaal op dat het ‘onrechtvaardig en onnatuurlijk’ is: ‘Het is zulk een luguber onderwerp, dat men ’t niet voor de tweede maal zou willen lezen.’8

Vliegende Dichter

Een populair auteur als D’Annunzio was natuurlijk een dankbaar voorwerp van spot. Zijn uitbundige stijl smeekte erom geparodieerd te worden, wat ook gebeurde. In het Frans in de derde bundel À la manière de… van Paul Reboux en Charles Muller (1925), in het Nederlands door Dop Bles onder zijn pseudoniem Ronselaar Brevier.9 Bles gaf zogenaamd een fragment uit een nieuwe roman van D’Annunzio, die De Zwavel zou heten. De roman zou gelijktijdig in vier talen verschijnen. ‘Aangezien hijzelf de vertalingen bewerkte, is ’t volgens zijn zeggen moeilijk uit te maken welke de originele uitgave zal zijn.’ Wat Bles kenmerkend achtte voor de stijl van D’Annunzio, blijkt voldoende uit de eerste alinea van zijn parodie:

Clarice ruikt gij den geur der purper vulpen rozen, voelt gij den nacht zwoel van streelingen, en warm van verlangen? Er is een geur van asch in den lucht als van verschroeiing, alsof begeerten die brandden zichzelf verteerden. Ziet gij de Piazza San Giorgio-Maggiore, met zijn verlichte vensters alsof er trossen druiven te gloeien hangen in de zon. Voelt gij alle schoonheid van dezen herfstavond,

waarin de zomer nog brandt als een kus op vrouwenlippen? Er is sneeuw in het maanlicht, er is winterwit als in de wijde mantels der doges op de muren van ’t San Vetturini museum. Voelt gij hoe alle tijden door de schaduwen schuiflen? Zou daarom het volk zoo kalm zijn? Het weet thans dat ik U heb uitverkoren om te tronen hoog in de zegekar waarvan de geuren reeds Uw blank hoofd omstrengelen. Alle schoonheden van adel en macht benijden U, omdat ik U gekozen heb, hoort ge Clarice?

Ook de karikatuurtekenaars lieten zich niet onbetuigd, zeker niet nadat D’Annunzio tijdens de Eerste Wereldoorlog ging deelnemen aan het politieke en militaire leven. Bij het uitbreken van de oorlog woonde D’Annunzio, op de vlucht voor schuldeisers, in Frankrijk. In mei 1915 keerde hij terug naar Italië. Hij ijverde voor aansluiting van het nog neutrale Italië bij de geallieerden die vochten tegen de centrale mogendheden (Duitsland en Oostenrijk-Hongarije). Toen Italië op 23 mei 1915 de oorlog verklaarde aan Oostenrijk, meldde de inmiddels 52-jarige D’Annunzio zich als vrijwilliger. Hij bewoog zich als propagandist onder de Italiaanse troepen, maar werd ook actief als oorlogsvlieger. Hij vloog over Wenen om een pamflet af te werpen waarin de bevolking werd opgeroepen zich voor te bereiden op bevrijding door de Italianen. De Oostenrijkers loofden een beloning van twintigduizend kronen uit voor gevangenneming van Gabriele d’Annunzio.

De Nederlandse karikatuurtekenaars reageerden verschillend op de oorlogvoerende dichter en romancier. De vroegste karikaturen waren overgenomen uit Duitse bladen, die uiteraard niet pro D’Annunzio waren. Het Duitsgezinde week-

blad De Toekomst nam in 1915 een karikatuur van Erich Wilke over uit Jugend, waarin gesuggereerd wordt dat D’Annunzio zijn propaganda niet voerde uit idealistische motieven, maar uitsluitend ten voordele van zijn portemonnee (afb. 1). De Nieuwe Amsterdammer van 26 juni 1915 nam een karikatuur over uit het Griekse tijdschrift Panathenaia (afb. 2).

De eerste oorspronkelijk Nederlandse karikatuur was van Albert Hahn en verscheen in De Notenkraker van 21 augustus 1915. Hahn exploiteert de in D’Annunzio verenigde kwaliteiten van dichter en oorlogsvlieger door Pegasus bommen in plaats van keutels te laten afscheiden (afb. 3). Enkele weken eerder, op 3 juli 1915, was de naam van D’Annunzio genoemd in een andere karikatuur van Hahn. Telegraaf-redacteur J.C. Schröder – beter bekend onder zijn pseudoniem Barbarossa – werd bij deze gelegenheid vergeleken met D’Annunzio in verband met zijn propaganda tegen Duitsland (afb. 4).

Helemaal serieus wilde men D’Annunzio’s deelname aan de oorlogshandelingen niet nemen. De dichter opereerde vanuit Venetië, waar hij eerst in een hotel

verblijf hield en later in het van de prins van Hohenlohe gehuurde Cassetta Rossa. Louis de Leeuw suggereerde in het Geïllustreerd Zondagsblad voor Katholieken van 5 september 1915 dat D’Annunzio de oorlog vooral voerde vanaf een gerieflijk hotelterras (afb. 5).

In februari 1918 verblufte D’Annunzio de wereld met een huzarenstukje. Terwijl enkele Italiaanse onderzeeërs zich in vijandelijk water begaven om Oostenrijkse schepen te torpederen, vloog D’Annunzio mee en liet hij drie flessen in het water vallen waarin een tekst zat die de draak stak met de beloning die de Oostenrijkers op zijn hoofd hadden gezet. Praktisch had de actie weinig resultaat, maar de vijand was wel belachelijk gemaakt. Tegenstanders vonden natuurlijk dat D’Annunzio zichzelf belachelijk maakte. De Toekomst beeldde hem op 20 juli 1918 af als dichtende clown (afb. 6). In het onderschrift wordt verwezen naar de ijdele Russische politicus Kerenski, aan wiens macht een eind was gemaakt door het optreden van Lenin en Trotski. De waardeloze roebels werden in Rusland aangeduid als ‘Kerenski’s’. Op 15 juli 1918 was Kerenski als Russisch afgezant in conflict geraakt met de Franse premier Clémenceau.

Ook een volgende opzienbarende actie van D’Annunzio werd door De Toekomst becommentarieerd. Op 9 augustus 1918 vloog hij op klaarlichte dag boven Wenen om anti-Oostenrijkse pamfletten af te werpen. Hij nam zelfs de moeite een foto te maken van de neerdwarrelende papieren. De Toekomst mocht zich wel vrolijk maken over de onschadelijkheid van de actie (afb. 7 en 8), maar de Oostenrijkers moeten zich met schrik gerealiseerd hebben dat ze in plaats van met vlugschriften ook met bommen bestookt hadden kunnen worden.

De glorieperiode van D’Annunzio kwam na afloop van de Eerste Wereldoorlog. Door de geallieerden was overeengekomen dat Italië in het noordoosten en aan de Adriatische kust gebiedsuitbreiding zou krijgen. Na de oorlog weigerde de Amerikaanse president echter deze overeenkomst te honoreren. In oktober 1918 vroeg een deel van de bevolking van de havenstad Fiume (die overigens geen deel uitmaakte van de beoogde gebiedsuitbreiding) om annexatie door Italië. Rome stuurde troepen om de zaken onder controle te houden. Ondertussen werden in Versailles langdurige onderhandelingen gevoerd en ontstond in Italië een beweging die Fiume opeiste. Vanuit Venetië nam D’Annunzio heftig aan de discussies deel. Op last van de geallieerden moest Italië tussen 25 en 27 augustus 1919 Fiume ontruimen. Enkele uit de stad vertrokken officieren deden een beroep op D’Annunzio, Fiume te bezetten. Op 12 september rukte D’Annunzio op en nam zonder tegenstand de stad in. Hij werd tot gouverneur benoemd. Ook dit was een actie die tot de verbeelding van karikatuurtekenaars sprak. L.J. Jordaan was verantwoordelijk voor een wat slap karikatuurtje in De Notenkraker van 20 september 1919 (afb. 9). Aardiger is zijn tekening in de aflevering van 4 oktober 1919 (afb. 10). D’Annunzio wordt daarin afgebeeld als het losgebroken aapje van de orgeldraaister Italië, dat zich in de boom van de Volkenbond aan de glanzende vrucht Fiume vergrijpt. Beneden demonstre-

ren de Engelse veldwachter Lloyd George en zijn Franse collega Clémenceau hun machteloze woede. Dezelfde heren treden op 18 oktober 1919 in De Amsterdammer op in een karikatuur van Johan Braakensiek (afb. 11). Joan Collette leek in de katholieke Roskam niet echt te geloven in D’Annunzio’s actie, want hij beeldde hem af als Don Quichot (afb. 12). De Hollandsche Revue van oktober 1919 nam een karikatuur over uit het Franse blad Le Rire, waarin Pegasus er met de dichter vandoor gaat (afb. 13). De Hollandsche Revue citeerde tevens een Franse correspondent van Het Vaderland (van 4 oktober 1919) die vond dat D’Annunzio zijn land een uitstekende dienst had bewezen door ‘steunende op den wensch van het volk, de wereld voor een “fait accompli” te stellen, waardoor een van de ingewikkeldste vredesknoopen is doorgehakt’. Wel moest iedereen een beetje glimlachen om de theatrale houding van D’Annunzio, die, terwijl hij geen tegenstand had ontmoet, zich toch belegerd en uitgehongerd waande en voortdurend vlammende manifesten uitgaf.

Pas op 26 december 1920 zou D’Annunzio zich door een beschieting van zijn residentie gedwongen zien Fiume te verlaten. Louis de Leeuw nam daar bijna een jaar eerder al een voorschot op in het Geïllustreerd Zondagsblad voor Katholieken, van 25 januari 1920 (afb. 14). Vlak voordat het ultimatum dat de Italiaanse regering aan D’Annun-

zio stelde, afliep, greep Jordaan in het satirisch-humoristische weekblad Uiltje van 18 december 1920 nog eens naar het beeld van de losgebroken aap (afb. 15). Nu is het niet de Italiaanse maagd, maar koning Victor Emanuel die het ongehoorzame beestje kwijt is. Op dezelfde dag verscheen van Johan Braakensiek een tekening met dezelfde strekking in De Amsterdammer (afb. 16). Blijkens een tekening in de aflevering van 8 januari 1921 hoopte De Amsterdammer dat het daadwerkelijke vertrek van

D’Annunzio uit Fiume (18 januari 1921) gepaard zou gaan met vuurwerk, zoals de legendarische Van Speyck dat op 5 februari 1831 organiseerde door zichzelf met zijn kanonneerboot op te blazen (afb. 17). Het werd echter een vreedzame aftocht. Louis de Leeuw portretteerde de dichter in De Roskam van 13 januari 1921 als iemand die speelde met het leven van anderen (afb. 18). Het bij de tekening horende vers – met duidelijk antisemitische inslag – herinnert D’Annunzio aan de leuze ‘Fiume o morte’, die ruim een jaar eerder zo luid weerklonk. Albert Hahn Jr. veronderstelde in De Notenkraker niet ten onrechte dat D’Annunzio zich als een teleurgesteld man terugtrok uit Fiume (afb. 19). Tot aan zijn dood in 1938 is hij deze afloop blijven betreuren. De dichter vestigde zich te Gardone, waar hij tot meerdere glorie van zichzelf het nog steeds te bezichtigen ‘Il Vittoriale’ inrichtte.

Jordaan tekende de laatste mij bekende karikatuur van D’Annunzio in De Notenkraker van 2 september 1922 (afb. 20). Evenmin als in de andere karikaturen werd D’Annunzio hierin erg serieus genomen. Waarschijnlijk was het voor Nederlanders ook erg moeilijk op afstand onder zijn invloed te geraken. D’Annunzio moet een elektriserende persoonlijkheid geweest zijn, van wiens gesproken woord een betoverende werking uitging. Zo kon hij de soldaten opjutten voor de oorlog, kon hij de massa’s in Venetië en Fiume mobiliseren en kon hij ook individuen enthousiasmeren. Jos J. Schürmann, de Nederlandse impresario van onder anderen Eleonora Duse, vertelt in zijn memoires Achter de schermen (1915) dat hij zich tegen zijn zin door D’Annunzio liet meetronen naar de Acropolis in Athene: ‘Die grauwe bergen, de onverdraaglijke stof, de vele kopieën van standbeelden […] lieten mij vrijwel koud […]’. Maar met D’Annunzio was het anders: ‘Gedurende vier uur luisterde ik met één en al verrukking naar zijn woorden, toen hij het roemrijke verleden van Hellas uit het stof wist te doen herrijzen. Ik leefde wederom de heldendaden der oude Grieken mee en door zijn dichterlijke verklaringen kwam het mij voor als of ik naast den ouden, blinden Homerus liep, dien onuitputtelijken verteller van Grieksche sagen, nu een tweede dichter als Gabriele d’Annunzio opnieuw aan mijn verrukte oogen deze wonderen uit het grijze verleden wist te verklaren.’

Uitzonderingen als deze Jos J. Schürmann en Hein Boeken daargelaten, reageerden de Nederlandse tijdgenoten koel en afwijzend op het pathos dat leven en werk van D’Annunzio uitstraalden. Wij houden niet van druktemakers.