Archief: DBNL

Laagwater

Gé Vaartjes
Funerair plagiaat op Herman de Man

Op 14 november 1946 kwam op Schiphol een einde aan het tumultueuze leven van de 48-jarige schrijver Herman de Man (ps. van S.H. Hamburger), toen een klm-Dakota op de landingsbaan te pletter sloeg. Alle zesentwintig inzittenden kwamen om.

Ruim een week na de dood van De Man verscheen in De Vijfheerenlanden; Nieuws- en Advertentieblad voor Vianen en Omstreken (jrg. 92, nr. 48, 23-11-1946) een door Ary Baggerman geschreven herdenkingsartikel: ‘Ter gedachtenis aan Herman de Man’. Baggerman en De Man kenden elkaar van de periode dat het gezin Hamburger in Vianen woonde, van juli 1925 tot juli 1927. Ary Baggerman




woonde er ook, was er ambtenaar van Sociale Zaken en een verdienstelijk kunstschilder. Zijn stuk over De Man opent als volgt:

‘Wat is het toch moeilijk, om iets over een gestorven vriend te schrijven. Toch heb ik de opdracht met blijdschap aanvaard, want het leek mij heerlijk om van deze vriendschap te kunnen getuigen. Doch nu ik mij hiervoor neerzet, na uren en uren er mee rondgetobd te hebben, kan ik de woorden niet vinden. Het is, alsof ik wat schenden ga, door aan anderen over te dragen, wat tusschen ons beiden heeft bestaan. En thans ben ik bang, dat dit in memoriam een conventioneel verhaaltje zal worden, want het intiemste zal ik voor mij moeten houden.

Herman de Man is een 20-tal jaren een vriend voor mij geweest.’

Dan volgt een korte karakteristiek van de overledene en het artikel eindigt met:

‘Zoo denk ik dan aan jou goede vriend de Man, als één der nobele eenzamen, die gestreden heeft voor Gods glorie in een

hardvochtigen tijd, onder verdorde menschen. Ik ben je geweldig dankbaar, niet alleen om wat gij voor mij waart, ook om wat gij geweest zijt voor onze streek en ons geheele Nederlandsche volk.’

Een mooi, sober stuk, waarbij de ingehouden emotie de lezer nieuwsgierig maakt naar de essentie van de band tussen Baggerman en De Man. Zo lijkt het in eerste instantie. Toch is Herman de Man sterker in dit ‘In Memoriam’ aanwezig dan Ary Baggerman wil toegeven. In 1930 had De Man namelijk bij het overlijden van zijn vriend de schrijver Just Havelaar (1880-1930) een uitgebreid artikel over hem in het tijdschrift De Stem gepubliceerd (jrg. 10, nr. 6, p. 655-662, titel: ‘Aan een, die den nieuwen tijd voorafging’). Het stuk opent met:

‘Wat is het moeilijk, iets te schrijven over een gestorven goed vriend. Ik heb de opdracht met vreugde aanvaard, want van deze vriendschap getuigen leek mij heerlijk. […] En nu ik mij tot deze taak zet, na er dagen en dagen mee rondgetobd te hebben, kan ik de woorden niet vinden. Het is, alsof ik iets schenden ga, door aan anderen over te dragen, wat tusschen ons beiden heeft bestaan. En ik ga nu vreezen, dat dit in memoriam een conventioneel relaas zal worden, want het intiemste zal ik moeten besloten houden. Het wil niet over mijn lippen komen.

Just Havelaar is een twaalftal jaren een trouw en toegewijd vriend voor mij geweest […].’

Dan volgt een uitgebreide karakteristiek van de overledene, met veel aandacht voor diens ethiek en religie. Het artikel eindigt met:

‘Zoo denk ik dan aan U, goeden vriend Havelaar, als een der nobele eenzamen, die heeft gestreden voor Godes glorie, in een hardvochtig tijdvak, onder verdorde lieden. Ik ben U innig dankbaar, niet alleen om wat gij voor mij waart, ook om wat gij geweest zijt voor dit van God afgewende volk, waarin gij weer kiemen van nieuwe godshunkering hebt gezaaid. […]’

De proloog en epiloog van deze herdenkingsartikelen lijken, enkele minimale parafraseringen anno 1946 daargelaten, elkaars fotokopie. Je vraagt je af, wat Baggerman bezield kan hebben om bij een zo gevoelig, kwetsbaar en persoonlijk iets als een ‘In Memoriam’ van een goede vriend zich te baseren op diens eigen, voor een ánder bestemd ‘In Memoriam’. Was het bedoeld als een soort eerbetoon aan De Man, of een literaire Spielerei? Maar dan had er toch minstens een verantwoording bij moeten staan. Werd Baggerman gekweld door verslagenheid, paniek, nu er zo onverwachts een herdenkingsstuk geschreven moest worden en greep hij daarom maar terug op andermans werk, ook al was dat van de dode zelf? Gemakzucht? Of was het gewoon moeilijk tot iets echt persoonlijks te komen?

‘In Memoriams’ blinken niet vaak uit door originaliteit – ze lijken soms grafkransen waarin welwillende typeringen en vriendelijke clichés protserig in elkaar gevlochten zijn. Het stuk van Ary Baggerman is echter van een ander gehalte. Zijn herdenking van Herman de Man is het enige voorbeeld dat ik ken van funerair plagiaat. De ‘vriendschap’ tussen beide mannen komt door Baggermans artikel in een ander licht te staan. Maar wat vooral frappeert: onbewust leverde Herman de Man in 1930 de bouwstenen voor een ‘In Memoriam’ dat zestien jaar later hemzelf tot onderwerp zou hebben.

Laagwater

Gé Vaartjes
Funerair plagiaat op Herman de Man

Op 14 november 1946 kwam op Schiphol een einde aan het tumultueuze leven van de 48-jarige schrijver Herman de Man (ps. van S.H. Hamburger), toen een klm-Dakota op de landingsbaan te pletter sloeg. Alle zesentwintig inzittenden kwamen om.

Ruim een week na de dood van De Man verscheen in De Vijfheerenlanden; Nieuws- en Advertentieblad voor Vianen en Omstreken (jrg. 92, nr. 48, 23-11-1946) een door Ary Baggerman geschreven herdenkingsartikel: ‘Ter gedachtenis aan Herman de Man’. Baggerman en De Man kenden elkaar van de periode dat het gezin Hamburger in Vianen woonde, van juli 1925 tot juli 1927. Ary Baggerman




woonde er ook, was er ambtenaar van Sociale Zaken en een verdienstelijk kunstschilder. Zijn stuk over De Man opent als volgt:

‘Wat is het toch moeilijk, om iets over een gestorven vriend te schrijven. Toch heb ik de opdracht met blijdschap aanvaard, want het leek mij heerlijk om van deze vriendschap te kunnen getuigen. Doch nu ik mij hiervoor neerzet, na uren en uren er mee rondgetobd te hebben, kan ik de woorden niet vinden. Het is, alsof ik wat schenden ga, door aan anderen over te dragen, wat tusschen ons beiden heeft bestaan. En thans ben ik bang, dat dit in memoriam een conventioneel verhaaltje zal worden, want het intiemste zal ik voor mij moeten houden.

Herman de Man is een 20-tal jaren een vriend voor mij geweest.’

Dan volgt een korte karakteristiek van de overledene en het artikel eindigt met:

‘Zoo denk ik dan aan jou goede vriend de Man, als één der nobele eenzamen, die gestreden heeft voor Gods glorie in een

hardvochtigen tijd, onder verdorde menschen. Ik ben je geweldig dankbaar, niet alleen om wat gij voor mij waart, ook om wat gij geweest zijt voor onze streek en ons geheele Nederlandsche volk.’

Een mooi, sober stuk, waarbij de ingehouden emotie de lezer nieuwsgierig maakt naar de essentie van de band tussen Baggerman en De Man. Zo lijkt het in eerste instantie. Toch is Herman de Man sterker in dit ‘In Memoriam’ aanwezig dan Ary Baggerman wil toegeven. In 1930 had De Man namelijk bij het overlijden van zijn vriend de schrijver Just Havelaar (1880-1930) een uitgebreid artikel over hem in het tijdschrift De Stem gepubliceerd (jrg. 10, nr. 6, p. 655-662, titel: ‘Aan een, die den nieuwen tijd voorafging’). Het stuk opent met:

‘Wat is het moeilijk, iets te schrijven over een gestorven goed vriend. Ik heb de opdracht met vreugde aanvaard, want van deze vriendschap getuigen leek mij heerlijk. […] En nu ik mij tot deze taak zet, na er dagen en dagen mee rondgetobd te hebben, kan ik de woorden niet vinden. Het is, alsof ik iets schenden ga, door aan anderen over te dragen, wat tusschen ons beiden heeft bestaan. En ik ga nu vreezen, dat dit in memoriam een conventioneel relaas zal worden, want het intiemste zal ik moeten besloten houden. Het wil niet over mijn lippen komen.

Just Havelaar is een twaalftal jaren een trouw en toegewijd vriend voor mij geweest […].’

Dan volgt een uitgebreide karakteristiek van de overledene, met veel aandacht voor diens ethiek en religie. Het artikel eindigt met:

‘Zoo denk ik dan aan U, goeden vriend Havelaar, als een der nobele eenzamen, die heeft gestreden voor Godes glorie, in een hardvochtig tijdvak, onder verdorde lieden. Ik ben U innig dankbaar, niet alleen om wat gij voor mij waart, ook om wat gij geweest zijt voor dit van God afgewende volk, waarin gij weer kiemen van nieuwe godshunkering hebt gezaaid. […]’

De proloog en epiloog van deze herdenkingsartikelen lijken, enkele minimale parafraseringen anno 1946 daargelaten, elkaars fotokopie. Je vraagt je af, wat Baggerman bezield kan hebben om bij een zo gevoelig, kwetsbaar en persoonlijk iets als een ‘In Memoriam’ van een goede vriend zich te baseren op diens eigen, voor een ánder bestemd ‘In Memoriam’. Was het bedoeld als een soort eerbetoon aan De Man, of een literaire Spielerei? Maar dan had er toch minstens een verantwoording bij moeten staan. Werd Baggerman gekweld door verslagenheid, paniek, nu er zo onverwachts een herdenkingsstuk geschreven moest worden en greep hij daarom maar terug op andermans werk, ook al was dat van de dode zelf? Gemakzucht? Of was het gewoon moeilijk tot iets echt persoonlijks te komen?

‘In Memoriams’ blinken niet vaak uit door originaliteit – ze lijken soms grafkransen waarin welwillende typeringen en vriendelijke clichés protserig in elkaar gevlochten zijn. Het stuk van Ary Baggerman is echter van een ander gehalte. Zijn herdenking van Herman de Man is het enige voorbeeld dat ik ken van funerair plagiaat. De ‘vriendschap’ tussen beide mannen komt door Baggermans artikel in een ander licht te staan. Maar wat vooral frappeert: onbewust leverde Herman de Man in 1930 de bouwstenen voor een ‘In Memoriam’ dat zestien jaar later hemzelf tot onderwerp zou hebben.

Marco Goud+
‘Zoo vindt elk zijn gading’
P.C. Boutens, Robert Ross en Oscar Wilde

Oscar Wilde (1854-1900) heeft in Nederland tal van bewonderaars gekend. De jonge Jacques Perk was de eerste Nederlandse schrijver die in contact kwam met Oscar Wilde. Zij ontmoetten elkaar in 1879 in Laroche, destijds een geliefd vakantieoord in de Belgische Ardennen.1

In 1889 verscheen de eerste vertaling van werk van Wilde in Nederland. Het betrof Fantasiën, een sprookjesbundel uitgegeven door J.L. Beijers te Utrecht. In 1893 werd bij dezelfde uitgever een vertaling van Salome gepubliceerd. Wie deze werken vertaald heeft, is niet bekend. In datzelfde jaar verscheen Het portret van Dorian Gray, de vertaling van Wildes The picture of Dorian Gray, van de hand van Elisabeth Couperus, de vrouw van Louis Couperus. Couperus kwam naar eigen zeggen begin jaren negentig in contact met Wilde. Oscar Wilde las de Engelse vertaling van Noodlot (Footsteps of fate) en bleek zo onder de indruk dat hij Couperus een exemplaar van zijn roman The picture of Dorian Gray zond. Een korte briefwisseling volgde, waar echter niets van bewaard is gebleven. Elisabeth Couperus vond Wildes roman zo mooi dat ze Wildes toestemming vroeg voor een vertaling. In 1892 wilde Couperus de vertaling van de ‘zeer boeienden roman van Oscar Wilde’ komen voorlezen voor het studentengezelschap ‘Panta Noèta’ van het Utrechtsch Studenten Corps. Uiteindelijk zag hij hiervan af: ‘Dorian Gray is weinig bekend, en zoû in Hollandschen vorm nieuw zijn, maar […] het werk is te lang.’2 Later zou Couperus in Florence de man hebben ontmoet naar wie Dorian Gray zou zijn gemodelleerd.3 Of deze ontmoeting op werkelijkheid berust, is moeilijk uit te maken, aldus Couperus’ biograaf Frédéric Bastet.4

Voorts werden enkele van Wildes toneelstukken, zoals Salome en Lady Windermere’s fan, opgevoerd in Nederland. Vanzelfsprekend werd in de Nederlandse pers het proces gevolgd tegen Wilde, die vervolgd werd wegens homoseksuele handelingen. In 1905 verscheen De Profundis, de brief die Wilde in 1897 tijdens zijn gevangenschap had geschreven aan Lord Alfred Douglas. Nog datzelfde jaar kwam hiervan ook een Nederlandse vertaling uit, van de hand van L.J. baronesse van der Borch, genaamd

Van Rouwenoort. Voor deze uitgave had Lodewijk van Deyssel een inleiding geschreven. Naar aanleiding van de publicatie berichtte Jacob Israël de Haan (1881-1924) aan Van Deyssel: ‘nu hebben wij het in Holland. Ik bid U, beschermt die Wilde wat. Wat ’n sterke vent hè? Nu is hij dood.’5 De Haan was een groot bewonderaar van Oscar Wilde en publiceerde twee gedichten over hem. Bovendien stuurde De Haan zijn roman Pathologieën (1908) aan Lord Alfred Douglas, met een opdracht.6 In 1909 maakte K.H. de Raaf op verzoek van Eduard Verkade een vertaling van het toneelstuk A Florentine Tragedy.7 Van hetzelfde stuk verscheen dat jaar eveneens een vertaling van de hand van P.C. Boutens, bestemd voor de acteur en toneelleider Willem Royaards.8

P.C. Boutens (1870-1943) was een van de grootste beijveraars voor het werk van Wilde in Nederland. De in Middelburg geboren dichter en classicus gaf na een persoonlijke crisis in 1904 zijn betrekking als leraar aan de jongenskostschool Noorthey op om zich in Den Haag vrijwel volledig aan het dichten en vertalen te wijden. Vanaf die tijd werd hij financieel ondersteund door onder anderen zijn oud-leerling Anton baron van Herzeele (1882-1960).9 Na Boutens’ al genoemde uitgave van Een Florentijnsch treurspel, zouden nog drie vertalingen van Wildes werk volgen. Zo bracht de Wereldbibliotheek in 1911 een nieuwe vertaling van De Profundis, van de hand van Boutens, op de markt. Op de titelpagina stond dat het een ‘geautoriseerde vertaling’ betrof. Van Deyssel boog zich in april 1913 in het Grand Hôtel des Ardennes te Laroche over Boutens’ vertaling en zal zich erover hebben verbaasd – en Boutens over die verbazing hebben geschreven – dat hij een totaal andere tekst onder ogen kreeg dan die hij in 1905 was tegengekomen. Op 11 april 1913 antwoordde Boutens in een brief: ‘De vertaling van Wilde’s De Profundis heb ik in der tijd ondernomen ten gevolge van vriendschapsbetrekkingen met zijn litterairen boedelredder, den Heer Ross. De vroegere vertaling was niet uit het Engelsch, maar uit de Duitsche bewerking overgezet, en vertoont naast de Duitsche misvattingen tallooze bewijzen van gebrek aan algemeene ontwikkeling, aan litteraire en historische cultuur. Het geschrift van Wilde staat vol reminiscensen van allerlei aard, en het verwarren van den Venetiaanschen bouwheer Palladio met de Paladijnen is éen van de vele vergissingen die de bewerking der baronesse v. Rouwenoort een niet bedoelde grappigheid verleenen. Er zijn er droevige onder.’ 10

Boutens’ vertaling bleef niet onopgemerkt. Albert Verwey schreef in De Beweging dat het een ‘voortreffelijk vertaling’ was. Verwey ging in zijn bespreking ook in op de inleiding van Boutens. Daarin gaf Boutens zijn visie op de positie van de kunstenaar aldus weer: ‘De kunstenaar staat buiten de maatschappij in wier midden hij leeft. Het leven zelf scheidt hen. De kunstenaar kan de maatschappij als zoodanig verstaan of niet verstaan, maar de maatschappij den kunstenaar nimmer. Hun verband is daarom steeds een eenzijdig verbond, en wordt door elken oprechten kunstenaar verbroken zoodra zijn onafhankelijkheid gevaar loopt. Want onafhankelijkheid is voor den kunstenaar de eenige mogelijkheid van leven. Hij is de

opperste individualist.’ Verwey kon dit inzicht niet delen. Volgens hem was ‘er geen enkele reden om aan te nemen, dat de kunstenaar enkel eenling-gevoelens hebben zou en geen deel hebben aan het gevoelsleven van de gemeenschap waartoe hij behoort’. De opvatting dat de kunstenaar buiten de maatschappij zou staan ‘heeft jaren geleden hier te lande zijn tijd gehad en daarna nog lang genoeg nageziekt’.11

Ongetwijfeld zal Boutens zich aangetrokken hebben gevoeld tot het decadentisme en het estheticisme van Wilde. Maar bovenal zal hij met zijn vertalingen kenbaar hebben willen maken dat hij zich verbonden voelde met homo-erotische literatuur, hoewel hij nooit openlijk voor deze verbondenheid heeft willen uitkomen. Zijn leven lang heeft Boutens ontkend de auteur te zijn van de homo-erotisch getinte Strofen uit de nalatenschap van Andries de Hoghe, die hij in 1919 ‘bezorgde’.12 Met Oscar Wilde zelf heeft Boutens geen contact gehad, wel met de twee belangrijkste figuren uit de kring rond Wilde, namelijk Alfred Douglas en Robert Ross.

Boutens en douglas

In 1908 bezorgde Boutens een privé-uitgave van de Poems van Alfred Douglas (1870-1945), in een oplage van veertig exemplaren. Boutens had deze uitgave samengesteld uit de tweetalige editie van Douglas’ Poems (1896), uitgekomen bij Mercure de France in Parijs, en de in Londen verschenen bundel The City of the Soul (1899). Boutens’ exemplaar van de tweetalige editie van Douglas’ Poems is bewaard gebleven. Dit exemplaar is destijds lange tijd in handen geweest van Lode-

wijk van Deyssel, want voorin staat in potlood ‘K. Alberdingk Thijm / Baarn Holland’, waaronder in inkt geschreven staat: ‘hield dit boek wel heel lang in leen! P.C.B.’13

Douglas was de hartsvriend van Wilde. Aan hem richtte Wilde zijn De Profundis, de brief die hij tijdens zijn gevangenschap (1895-1897) schreef, maar die pas na zijn dood in 1905 in gekuiste vorm door Robert Ross werd uitgegeven. Arthur Ransome schreef in zijn boek Oscar Wilde. A critical study (1912) over De Profundis: ‘The letter, a manuscript of “eighty close-written pages on twenty folio sheets,” was not addressed to Mr. Ross but to a man to whom Wilde felt that he owed some, at least, of the circumstances of his public disgrace. It was begun as a rebuke to this friend, whose actions, even subsequent to the trials, had been such as to cause Wilde considerable pain.’ Met ‘a man’ en ‘this friend’ werd uiteraard Alfred Douglas bedoeld. Douglas was hier niet van gediend, hoewel zijn naam niet door Ransome genoemd werd. In maart 1913 begon hij een proces tegen Ransome, de zogenaamde ‘libel action’.14 Douglas verloor het proces, maar in de heruitgave van zijn boek in 1913 verving Ransome bovengenoemde passage door ‘The letter […] was not addressed to Mr. Ross but to another friend’. Ook andere passages waarin impliciet verwezen werd naar Douglas werden geschrapt. Boutens was van deze gang van zaken op de hoogte. Hij bezat de tweede, ingekorte, uitgave van Ransomes boek. Daarin had hij een paginagroot knipsel gelegd uit The Times van 18 april 1913 met het verslag van het proces. Bovendien heeft Boutens in zijn exemplaar de geschrapte passages er weer bij geschreven.15

Volgens Johan Polak heeft Boutens een exemplaar van zijn uitgave van de Poems aan Douglas gezonden, waarop deze reageerde met een bedankbriefje: ‘The book you sent me is altogether charming, & the paper & printing are beautiful. I am gratified to think that my poems are read by a few connoisseurs in Holland. When you are in London I hope you will give me the pleasure of coming to see me.’16 Of Boutens en Douglas elkaar ooit ontmoet hebben, is niet bekend. In 1908 schreef Anton van Herzeele vanuit Venetië aan Boutens: ‘Even als jouw persoon zou ik Douglas hier verlangen.’17 Maar mogelijk doelde Van Herzeele op Boutens’ uitgave van Douglas’ Poems. Van Herzeele vertelde in 1956 aan de verwoede Boutens-verzamelaarster mevrouw C.C.V. van Lier-Schmidt Ernsthausen18 over het contact tussen Douglas en Boutens: ‘B. die deze gedichten als van allerhoogste waarde schatte heeft ze in zeer kleine oplaag gedrukt en uitgegeven verzameld in Private Circulation en een presentexemplaar aan Douglas aangeboden die daarop een vrij zure bedankbrief kreeg waarin hij zijn werk eigenlijk verloochende […]. Kortom deze interessante brief had B. mij gegeven en bewaarde deze in een zijner […] boeken. Kortom deze brief heb ik niet kunnen terugvinden na de revolutie van 1945 met al zijn andere verliezen. Nu heb ik nog de hopelooze hoop die nog eens terug te vinden! Dus B. kende hem niet en stond verder niet in relatie met hem.’19 De genoemde brief is dus uiteindelijk door Johan Polak gevonden.

Boutens en ross

Een andere vriend van Wilde met wie Boutens contact had, was Robert Ross (1869-1918). Ross was een van de weinigen die Wilde bleven steunen

tijdens de processen. Tijdens zijn gevangenschap benoemde Wilde Ross tot zijn literaire erfgenaam. In die hoedanigheid publiceerde Ross in 1905 enkele gedeelten uit De Profundis. Deze eerste editie verscheen niet in Engeland, maar in Duitsland. Boutens was, met instemming van Ross, enige jaren auteursrechthebbende op Wildes nalatenschap voor het Nederlandse taalgebied. Over de relatie tussen Boutens en Ross was tot nu toe weinig bekend. Een tweetal recente vondsten werpt nu echter enig licht op hun relatie.

 

In de magazijnen van de Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg trof Ronald Rijkse, conservator bijzondere collecties, onlangs een exemplaar aan van Oscar Wildes Salome (1912), geïllustreerd door Aubrey Beardsley. In dit exemplaar staat een opdracht van Robert Ross aan Boutens: ‘To my friend / Dr. Boutens / Sept 1912 / fr. Robert Ross’.20 Dit exemplaar heeft Ross vermoedelijk persoonlijk aan Boutens overhandigd. Op 29 september 1912 schreef Boutens immers aan Arij Prins (1860-1922): ‘Woensdag in Londen heb ik een lange conferentie gehad met Robert Ross, die dinsdag pas uit Manchester was teruggekeerd. Wij zijn het volkomen eens met elkaar geworden. Van Douglas vernam ik niets.’21

Boutens had in 1912 een privé-druk van Arij Prins’ De heilige tocht bezorgd in een oplage van 72 exemplaren. Ook van zijn vertalingen van Wilde maakte hij dergelijke uitgaven. Aan Prins schreef hij hierover: ‘Menigmaal maak ik zelf een beperkte uitgaaf van werk dat al in de W.B.22 verschenen is. Zoo komen nu ook “Prometheus” en “De Profundis” particulier uit, terwijl zij reeds in de W.B. zijn opgenomen. De combinatie lijkt mij juist zeer goed. Een uitgaaf voor Jan-en-Alleman en een voor literatuurbeminnaars daarnaast. Zoo vindt elk zijn gading.’

Van twee van zijn Wilde-vertalingen bezorgde Boutens een privé-uitgave. Een Florentijnsch treurspel verscheen in 1909 en Salome twee jaar later. Beide werken zijn gedrukt door de Sinte-Catharina Drukkerij – in Boutens’ uitgaven The Saint Catherine Press genoemd – van Eduard Verbeke te Brugge, in een oplage van vijftig exemplaren.23 Bij de Wereldbibliotheek verscheen in 1910 een uitgave van beide titels in één deeltje in een oplage van vijfduizend exemplaren, het werd in 1915 herdrukt. Een bibliofiele uitgave van Boutens’ Aischylos-vertaling Prometheus geboeid verscheen in 1914 in een oplage van zeventig exemplaren, ditmaal gedrukt door Joh. Enschedé en Zonen te Haarlem. Twee jaar daarvoor was de Wereldbibliotheek-

uitgave van Prometheus geboeid verschenen in een oplage van 6200 exemplaren. Voor zover bekend, is van Boutens’ vertaling van De Profundis nooit een privé-uitgave verschenen.

Boutens mocht dan een liefhebber zijn van het mooie boek, zijn vriend en mecenas Van Herzeele vertelde een opmerkelijke anekdote aan mevrouw Van Lier: ‘Deze Rob. Ross heeft B. gekend en hem eenige malen in Engeland bezocht. Ook heeft hij (R.R.) aan B. een bladzijde van het handschrift van Wilde (een stuk van het tooneelstuk Duchess of Padua) aangeboden, welke B zoo vriendelijk was in twee stukken te scheuren en mij de helft daarvan te geven, wat zeer aardig van hem was en zeer blij mee maakte en nog steeds maak [sic].’24

 

De tweede vondst is buitengewoon interessant. In een Amerikaanse bibliotheek zijn onlangs twee brieven van Boutens aan Robert Ross boven water gekomen.25 In de brieven, die hier voor de eerste maal in druk verschijnen, schrijft Boutens over zijn vertalingen van Wilde. De vraag hoe hij in contact kwam met Ross blijft echter onbeantwoord, evenals de vraag waarom Boutens het alleenrecht kreeg op het vertalen van Wilde.

the Hague, 19 Westeinde
28th. Sept. 1912
My dear Mr. Ross,
Together with this letter I forward to your address two small volumes of poetry of which I happened to have copies at hand. Later on I will be glad to send some others. Besides the private edition of Salome

in the Dutch translation you get the public issue (5000 copies) of Salome + Florentine Tragedy in order to complete the Bibliography. A private edition is also in existence of The Florentine Tragedy, Bruges, July 1909, but I have no copy left.
At coming home I was surprised by a letter of the publishers about a second edition of my translation of “de Profundis” (5000 copies prove to be sold since Nov. 1911), the proof sheets of which are now my daily amusement.
My friend was very much upset not to have seen you. He never got the message in that infernally crowded hôtel.26
We crossed the sea at Thursday moming with very bright and cold weather.
Give my kind regards to your friend Mr Mallard [sic] (is this the way he spells Stuart Mason?) and prepare him on a long list of questions he will soon get from me.27
This very moment I read a note of the bookseller’s aubout [sic] a dictionary on Wilde’s works composed by the same (Stuart Mason).
It was a real pleasure to meet you in London. I hope I’ll seen you here very soon.
Most sincerely yours
P.C. Boutens
P. S. I thank you very much for giving me the name of Mr. Henry James.28 I read some Tales by him with great interest.
As far as I can see there is no book by Mr. M.R. James29 bearing the title “St William of Norwich” or “St Hugh of Lincoln”. Are these writings perhaps to be found in his two serieses “Apocrypha anecdota”?30
P.C.B.

Waarom zouden Boutens en Ross zich zo geïnteresseerd hebben voor het werk van M.R. James? In gegevens over Boutens’ bibliotheek ben ik geen titels van James tegengekomen. The Life and Miracles of St William of Norwich gaat over Sint William, die als kind op gruwelijke wijze gemarteld en gedood werd en daarna als heilige werd vereerd. Wellicht interesseerden Boutens en Ross zich hiervoor vanwege de parallellen met Sint Sebastiaan, een icoon voor homoseksuelen.

Ook aan Arij Prins schreef Boutens, in zijn brief van 29 september, over de zeer goede verkoop van De Profundis: ‘Toen ik thuis kwam, lag er een schrijven van Simons31 over een tweede uitgaaf van “De Profundis”. De 5000 exx. zijn sinds Nov. van het vorige jaar uitverkocht. Er schijnt veel belangstelling voor Wilde te bestaan.’ De tweede druk van Boutens’ vertaling van De Profundis verscheen in 1913 bij de Wereldbibliotheek in een oplage van drieduizend exemplaren. In de tweede brief aan Ross komt Boutens terug op de geschriften van M.R. James én op de vertaalrechten van het werk van Oscar Wilde.

19 Westeinde the Hague
Holland
Dec. 6th 1912
My dear Mr. Ross,
Some weeks ago I found out all I wanted about M.R. James’ the Life of St. William of Norwich. The stock of the book has been remaindered by the Cambridge University Press to John Grant, bookseller, 31 George IV Bridge, Edinburgh. This firm charges for it 5 sh. in stead of 18.
But my investigations about a life of St. Hugh of Lincoln by the some staid unfruitful. You interested me so much in the story of that child martyr, that I hope to hear very soon from you how to get the original version.
An other question I formed the plan of translating Wilde’s “Soul of Man under Socialism”. This book is, I suppose, the property of Mr. Arthur L Humphreys.32 Could you help me to Mr. Humphreys’ autorisation? As I wrote to you before33, I am fighting here a lot of bad translations already in existence, and the profit I get from this work is very little. There is an article in the Dutch law that the right of translation from foreign languages is every body’s property unless the autorised translation has been published within ten years after the forthcoming of the original. Therefore the only way is to issue a very cheap edition of a new and better version, and it is not always without difficulty to find a publisher in the case.
When may we expect your visit to Holland?34
With kind remembrances
very sincerely yoursP.C. Boutens

Met het vinden van een uitgever viel het uiteindelijk wel mee. Individualisme en socialisme verscheen in 1914 bij de Wereldbibliotheek in een oplage van vijfduizend exemplaren. En vijf jaar later werd een tweede druk opgelegd van drieduizend exemplaren. Tegelijk werd ook een derde druk van De Profundis uitgebracht. Hiermee kwam het totaal van deze titel op elfduizend exemplaren. Belangstelling voor Wilde was er dus zeker in Nederland.

Uit een brief aan Carry van Bruggen blijkt dat Boutens streng de hand wilde houden aan zijn alleenrecht. Van Bruggen wilde een vertaling publiceren van Wildes A woman of no importance. Op 15 februari 1911 antwoordde Boutens haar:

De autorisatie die ik indertijd kreeg van den Heer Ross, werd mij verleend met de voor de hand liggende bedoeling dat ik zelf een Hollandsche bewerking van Wilde het licht zou doen zien, niet om haar aan derden over te doen voor vertaalwerk dat mij persoonlijk onbekend is. Het zal U dus in geenen deele verwonderen dat ik op Uw verzoek niet kan ingaan.
Het is mijn voornemen den geheelen Wilde successievelijk te laten verschijnen in door mij persoonlijk bewerkte vertalingen of in zoodanige die geheel onder mijn toezicht tot stand komen

en worden gepubliceerd. Ik sprak reeds in die zin met den Heer van Nouhuys, en gaf hem enkel het recht van vertooning van Uw overzetting, daar de door mij in uitzicht gestelde bewerking nog niet bestaat.35

De publicatie van een vertaling van de hand van Van Bruggen wist Boutens dan te voorkomen. Dit betekende echter niet dat er geen vertalingen van anderen verschenen. Zo nam het tijdschrift Europa in 1909 en 1910 vertalingen op van prozagedichten, gemaakt door onder anderen Hélène Swarth. In 1911 publiceerde Chr. van Balen Jr. de vertaling Ballade van de gevangenis te Reading. En een jaar later verscheen zijn vertaling ‘De Sphinx’ in Groot-Nederland.36

Waarom Boutens is gestopt met het maken van vertalingen van Wilde, is niet bekend. Mogelijk wilde hij zich meer toeleggen op het vertalen van klassieke werken. Boutens’ Wilde-vertalingen zijn op diens eigen verzoek niet opgenomen in zijn Verzamelde werken (1943-1954).

Na Boutens nam Van Balen de fakkel over en vertaalde onder meer An Ideal Hushand, The Importance of Being Earnest en Salome. Daarna volgde nog een stoet aan vertalers, tot op de dag van vandaag.

Marianne Mooijweer+
Gered van de koele meren des doods
Europese joden in Van Eedens Amerikaanse Walden

Het aardige aan Frederik van Eeden is dat op haast ieder gewenst tijdstip iets uit zijn leven te gedenken valt. Met wat goede wil is 1998 zelfs als dubbel kroonjaar te beschouwen. Negentig jaar geleden ging Van Eeden voor het eerst naar Amerika en in 1898, een eeuw terug, begon hij in het Gooi met de kolonie Walden.

Deze gebeurtenissen staan niet los van elkaar. Van Eeden ging in Amerika op tournee, nadat in 1907 Walden en de coöperatieve spaarkas De Eendracht failliet waren gegaan en hij behoefte had aan een nieuw werkterrein. Amerikanen leken hem pragmatisch en ruimdenkend en als het ware geboren voor zakelijk succes (de conditio sint qua non voor zijn toekomstdroom), in tegenstelling tot de mensen die zich bij zijn ondernemingen in Nederland hadden aangesloten. Hij weet het bankroet van Walden en De Eendracht aan de onprofessionele inslag van zijn medewerkers, hun premature anarchistische afweer tegen reglementen en loonregelingen en hun kinderachtige afkeer van bazen en intellectuelen. Hun volledige zeggenschap gunnen, zoals ze zelf eisten en hij aanvankelijk ook nastreefde, stond gelijk aan zakelijke zelfmoord.

Van Eedens diagnose was deels juist. De bewoners van Walden en de geldlopers, inkopers en magazijnbeheerders van De Eendracht waren niet altijd voor hun taak berekend. Eigenbelang was een belangrijke drijfveer geweest om zich bij Van Eeden te voegen en een in toekomstnevelen gehuld ideaal liet hun koud, als dat betekende dat ze nú minder in het loonzakje kregen. Ze huldigden andere opvattingen over het bedrijfsbeleid en lieten zich soms enthousiast meeslepen door het besef, meester over hun eigen leven te zijn. Ze waren (zoals het normale mensen betaamt) niet immuun voor gevoelens van rivaliteit en jaloezie. Daar kwam nog bij dat er op Walden ook neurotische patiënten en kunstenaarsvrienden van Van Eeden woonden, die van boerenwerk meestal niets wisten of liever luierden – wat bij de rest irritatie wekte. Er waren conflicten bij de vleet. Maar dat was niet de enige oorzaak van het mislukken van Walden. Ook Van Eedens leiderschapskwaliteiten lieten te wensen over, wat hij overigens volmondig erkende. Het investeringskapitaal was ontoereikend, de hypotheek te hoog. De omstreeks de eeuwwisseling sterk

toenemende economische schaalvergroting drukte kleine bedrijven uit de markt, waardoor startende idealistische onderneminkjes het bijzonder moeilijk hadden. Leven van wat de grond opbracht was geen sinecure op de arme zandgronden van het Gooi, laat staan het kweken van marktgewassen.

Het is trouwens niet helemaal eerlijk om steeds te spreken over het mislukken van de kolonie. Eigenlijk is het eerder verbazingwekkend dat een dergelijk bedrijf het nog zo’n tien jaar heeft uitgehouden. Bovendien maakten de bakkerij en de chocoladefabriek winst. Ze gingen door toen de rest van de kolonie werd gesloten. Sportbeschuit van Walden was een begrip.

Van Eeden sprak dan ook niet graag over falen. Hij deed het voorkomen alsof Walden en De Eendracht sociologisch-economische experimenten waren geweest. Toen deze niet het gewenste resultaat opleverden, moest er een aangepaste opzet komen. En daarvoor ging hij naar Amerika.

Amerikaanse reizen

Tijdens zijn drie Amerikaanse tournees, in 1908 en 1909, zocht Van Eeden niet alleen waardering en enthousiasme voor zijn denkbeelden, maar ook geld en een plek voor een nieuwe kolonie. Daar moest het dan wel een stuk efficiënter aan toe gaan dan op Walden. Hij verbloemde in zijn Amerikaanse redevoeringen, interviews en artikelen het faillissement niet, maar presenteerde de geschiedenis van Walden en De Eendracht als leerzame ervaring. Zijn Amerikaanse onderneming zou hij verstandiger aanpakken. Hij hamerde erop dat hij ditmaal alleen gemotiveerde harde werkers wilde die iets konden. Zij mochten niet aan hun lot worden overgelaten, maar kregen supervisie en toegepast onderwijs. Ze zouden wel samenwerken en overleggen, maar om de ijver en ondernemingslust te stimuleren moest elke kolonist de verantwoordelijkheid dragen voor zijn eigen stuk grond. Zodra zij succes hadden zouden er met de gemaakte winst nevenvestigingen gefinancierd worden, en later ook toeleveringsbedrijven en de verwerkingsindustrie, alle federatief verbonden.

Het Amerikaanse publiek reageerde geestdriftig op Van Eedens lezingen – het was vooral onder de indruk van zijn kundigheden als mind curer, een onderwerp dat daar toen erg in de mode was – en fêteerde hem als een celebrity. Daadwerkelijke steun kreeg hij echter weinig.

Het meest waardevol was zijn contact met de zuidelijke zakenman, bankier en

grootgrondbezitter Hugh MacRae, die gecharmeerd was van het kolonieplan. MacRae had in het achterland van zijn woonplaats Wilmington (North Carolina) een paar dorpjes voor Europese immigranten opgezet. Degelijke boerenfamilies op hun eigen kleine bedrijf, die met hun buren samenwerkten en hun vertier in de buurt zochten, leken hem de ideale bouwstenen voor een democratische samenleving; bovendien was hun bedrijfsvoering allicht minder verkwistend dan de roofbouwstijl van de gemiddelde zuidelijke plantagehouder, die zijn land door achterlijke sharecroppers liet bewerken zonder zich om het welvaren van bodem of pachters te bekommeren.

MacRae en Van Eeden besloten samen een Nederlandse kolonie op te zetten. Ze kozen een perceel uit aan de spoorlijn van Wilmington naar het noorden en maakten een financieringsplan, dat overigens nooit in werking is getreden. Van Eeden selecteerde in Nederland kolonisten. In de zomer van 1911 schreef MacRae tevreden dat de eerste kolonist, Willem Rond, was begonnen met het graven van de afwateringssloten in Van Eden*, zoals de vestiging op voorstel van MacRae werd genoemd. Rond, de vader van een voormalige bakker op Walden, had Van Eeden in Nederland geholpen met de tijdrovende administratie van gegadigden voor Van Eden.

Bijna twintig gezinnen vestigden zich in het dorp. Het zat ze niet mee. MacRae ondersteunde hen financieel en praktisch, maar kon een fiasco niet voorkomen. Hij verwonderde zich over hun mentaliteit, schreef hij Van Eeden. Hij vond de pioniers nogal egoïstisch en eigenzinnig. Er waren steeds conflicten, er werd kwaadgesproken en als iemand een succesje boekte, was de rest jaloers in plaats van zijn methode ook te proberen. Ze weigerden deskundig advies op te volgen, terwijl ze nooit in het boerenbedrijf hadden gewerkt (de paar ervaren boeren die in Van Eden kwamen kijken, besloten zich elders te vestigen). Sommigen gedroegen zich ronduit fatalistisch. Ze presteerden het om voor te stellen dat MacRae een inzamelingsactie in de kranten zou starten toen de oogst tegenviel, naar voorbeeld van zo’n actie voor slachtoffers van een tornado in Ohio.

Vermoedelijk speelden de te hooggespannen verwachtingen van de pioniers hun parten. Na korte tijd verruilden de meesten het harde en onzekere boerenbestaan voor een beter betaald baantje in de stad. Tegen 1920 waren er nog vier Nederlandse gezinnen in Van Eden; als laatsten vertrokken Willem Plevier, voorheen tramconducteur in Haarlem, en zijn vrouw Magdalena. Net als de anderen waren ze destijds begonnen met akkerbouw, maar hadden er na wat tegenslag een goedlopend zuivelbedrijf van gemaakt. In 1938 kochten ze in de buurt een groter perceel en verlieten de kolonie.

Alvin corporation

MacRae was in die tijd betrokken bij het opzetten van een werkgelegenheidsproject in de buurt. Lid van de lobbygroep die Senaat en Witte Huis had bestookt om hiervoor overheidsgelden vrij te maken, was de econoom Alvin S. Johnson, die zich op veel maatschappelijke terreinen bewoog en onder

andere oprichter was van de New School for Social Research, een vrijzinnige instelling voor volwasseneneducatie. Johnson (een kind van Deense immigranten) was begaan met het lot van de joden in Europa en probeerde velen naar de Verenigde Staten te halen. De wetenschappers bood hij werk aan bij zijn school, voor de rest moest hij een alternatief zoeken. Als boerenzoon, enthousiast volkstuinder en net als MacRae doordrongen van de maatschappelijke betekenis van family farms, kreeg hij het plan voor hen landbouwkolonies te beginnen op braakliggende grond: werk en huisvesting ineen, zonder bestaande banen ‘in te pikken’, het argument waarmee ambtenaren, vakbondsleiders en conservatieve politici zijn immigratieproject dwarsboomden. Om te beginnen een in North Carolina: Johnson had Van Eden bezocht toen Plevier en zijn vrouw er nog woonden, had gezien dat het supergrond was met een goede afwatering, wist dat het inmiddels verlaten was en verzocht MacRae hem een stuk ervan te verkopen. Met geld van onder meer de Refugee Economie Corporation, die overal ter wereld vluchtelingennederzettingen financierde, zette Johnson met MacRae en andere sympathisanten in 1939 de Alvin Corporation op, die eigenaar werd van Van Eden.

Zes huisjes waar eerder Nederlandse pioniers hadden gewoond, kregen een opknapbeurt. Vier nieuwe werden gebouwd. De weg langs de huizen werd verbeterd en elke kolonist kreeg de beschikking over vier hectare akkerland – hetzelfde als destijds de Nederlanders in Van Eden – en een melkkoe. Melkveehouders kregen overigens acht hectare. Alle werktuigen bleven eigendom van de Alvin Corporation en konden naar behoefte en in overleg worden ingezet. Het bedrijf huurde ook mensen uit de buurt in om de kolonisten op allerlei manieren bij te staan en te adviseren over het werk op de boerderij.

Tussenstop van eden

In de winter en lente van 1939-1940 arriveerden de eerste gezinnen, vaak met de trein. Ze moesten dan – wrang toeval – uitstappen op het goederenstation Van Eden. Hoeveel gezinnen er precies gewoond hebben, is niet meer na te gaan, het ging om zo’n vijftig zielen. Historisch onderzoek van Susan T. Block heeft elf familienamen opgeleverd, plus flarden van hun leven voor zij naar Van Eden kwamen. Op een enkeling na waren het mensen met een stedelijke achtergrond, soms hoogopgeleid en in Duitsland of Oostenrijk onder meer werkzaam geweest in het onderwijs en de groothandel. Er waren ook accountants bij, en een architect. Dikwijls hadden de mannen in een concentratiekamp gezeten en wisten zij na hun vrijlating met behulp van een al eerder geëmigreerd familielid een visum voor Amerika te krijgen. Dan moesten ze nog op een doorreisvergunning wachten voor ze naar Van Eden konden vertrekken.

Hoe het hen daar verging, is in grote lijnen opgetekend door Susan Block. Uit haar interviews met voormalige kolonisten en uit Alvin Johnsons correspondentie valt op te maken dat het de meeste kolonisten moeilijk viel zich te schikken in een bestaan als boer in North Carolina. De secretaresse van Johnson, die in 1941 een paar

weken in Van Eden woonde, omschreef dit als het gevoel een vis op het droge te zijn: onmachtig en uit zijn element. Dankbaarheid dat hun leven was gespaard en frustratie wegens de omstandigheden op Van Eden streden om de voorrang. De huisjes waren niet zo comfortabel. Malaria dreigde. Soms vraten de koeien van de buren de oogst op. Het gedwongen samendoen met landbouwwerktuigen wekte irritatie. Degenen met auto’s ergerden zich eraan dat zij steeds voor de benzine-kosten opdraaiden als er weer eens iemand mee moest naar de stad. Het advies dat ze kregen, leek hun niet deskundig genoeg. De afwatering liet te wensen over. Het bleek moeilijk goede prijzen voor hun producten te krijgen. Ze trokken het zich aan dat de Amerikaanse boeren uit de omgeving hen uitlachten om hun onwetendheid. Sommigen maakten zich ook zorgen dat het opnieuw op het conto van ‘de joden’ geschreven zou worden als alles mislukte. Er werd geroddeld over medekolonisten, als iemand iets bijzonders kreeg, gaf dat scheve ogen. Het was hard werken met een onzekere toekomst, al boekten de kolonisten die een melkveehouderij waren begonnen redelijk goede resultaten.

Niet iedereen was ontevreden en de kinderen hadden het erg naar hun zin en konden naar een goede school vlakbij, maar niemand hield het langer dan zeven jaar uit. De meesten vertrokken al eerder, doorgaans naar een stad in het noorden, toen de werkgelegenheid door de oorlogseconomie aantrok. In 1948 werd Van Eden verkocht aan de huidige eigenaars, de familie J. Wilkins.

Waarom ging het mis? Twee kolonisten met een financieel-economische opleiding, die beiden twee jaar in Van Eden woonden, weten de moeilijkheden aan gebrekkig management. Een doelmatig bestuur ter plaatse zou goede cursussen hebben geregeld en korte metten gemaakt met de te individualistische mentaliteit van de immigranten. Het zou snel hebben ingespeeld op misoogsten of afzetproblemen en een gevoel van saamhorigheid hebben geschapen. In zijn autobiografie trok Alvin Johnson dezelfde conclusie, die opmerkelijk goed aansluit bij wat Frederik van Eeden had aangewezen als de oorzaak van de mislukking van Walden en zijn Amerikaanse kolonie. Men kon het socialisme niet overlaten aan de werkers zelf Coöperatie en zeggenschap waren prachtige idealen, maar het kwam aan op krachtige leiding en efficiënt zakendoen. Zonder winst geen Nieuwe Wereld.

Tegenwoordig is er nauwelijks iets over van Van Eden. Een straatnaambordje herinnert aan de Nederlandse initiatiefnemer en je kunt nog zien waar het laadstation van de spoorwegen was…*

Bronnen

Alvin Johnson, Pioneer’s Progress: An Autobiography (New York 1952).

Marianne Mooijweer, De Amerikaanse droom van Frederik van Eeden (Amsterdam 1996).

Susan Taylor Block, Van Eeden (Wilmington 1995) Lower Cape Fear Historical Society Bulletin, vol. xi, nr. 1.

Louis Houët+
Het sleutelbeen van een haas Over een handschrift van W.B. Yeats

De Ierse dichter William Butler Yeats (1865-1939) had een mooi handschrift. Als dat al niet bekend was, dan is dat in ieder geval tot mij doorgedrongen, want sinds een aantal jaren bezit ik een oorspronkelijk handschrift van deze grote Ier. Door een ongelukkig toeval kwam ik in het bezit van een kostbaar boekje uit 1913: A Selection from the Poetry of W.B. Yeats. Het boekje bevat onder andere Early Poems (1885-1892), toneelstukken, waaronder The Countless Catleen (1892-1912), Deirdre (1906) en een flink aantal Lyrics (uit 1892-1899 en 1904-1912).

Het voorwoord is van Yeats zelf Hij zegt daarin onder meer dat de toneelstukken op het repertoire van het Abbey Theatre in Dublin stonden en gespeeld werden zoals ze in dit boekje afgedrukt waren. Behalve dan het slot van The Countless Cathleen. Wat goed was voor de toeschouwers, was ook goed voor de lezers, zo vond Yeats, die al vele jaren in het theater had doorgebracht. Maar het omgekeerde gold volgens hem ook. Wat in het theater niet werkt, is ook niet goed voor lezers. Verder schrijft Yeats: ‘If I had but music enough to make settings that had but enough music to adorn the words yet leave them natural and audible, I should have written lyrics to be sung, for it is speaking or singing before an audience that makes us tell our stories well,[…].’ Yeats snakte naar goede melodieën, want dan kwamen de Ierse verhalen, in liedvorm, beter tot hun recht.

Het boekje, in 1913 te Leipzig verschenen bij de befaamde uitgeverij Bernhard Tauchnitz, koester ik als een schat. Een goede vriend schonk het mij, vlak voor zijn dood. Het was de Vlaamse dichter, hoorspelschrijver en dramaturg bij de brt Andries Poppe. In het najaar van 1991 bezocht ik hem. Hij was ongeneeslijk ziek. Op 7 mei 1992 overleed hij. Toen Poppe mij deze Yeats overhandigde, voegde hij eraan toe dat hij van al zijn boeken het meest gehecht was aan dit boekje. Dat hield wel wat in, want Poppe bezat een bibliotheek die niet alleen aanzienlijk in grootte was, maar ook in kwaliteit. Onze gemeenschappelijke belangstelling voor Ierland en de Ierse literatuur lag aan zijn gebaar ten grondslag.

Yeats heeft in dit exemplaar zelf met pen een opdracht geschreven, een kleine

verbetering toegevoegd in het voorwoord en een gedicht, geschreven op een velletje papier, ingeplakt op bladzijde 255, tussen het gedicht ‘The Mountain Tombe’ en de Notes in.

Het toegevoegde gedicht is prachtig, ritmisch en heeft als titel ‘Lines to music’. Kennelijk is hier sprake van regels, geschreven op een bestaande melodie. Yeats zet er ‘wby. july 4’ onder. Daarachter staat met potlood in een ander handschrift ‘1916’. Op de achterkant van dat velletje staan ook met potlood geschreven aantekeningen. Maar die zijn niet van Yeats. Er staat: ‘I asked W.B.Y. to write me some verses for some music that had been given me. These are the verses, but they did not suit the music.’ Waarschijnlijk is de maker van deze aantekeningen ook degene die de datum 1916 aan het gedicht heeft toegevoegd. Vermoedelijk is die maker een maakster. Voorin heeft Yeats een opdracht geschreven: ‘Lalla Vandervelde from WBYeats/May 7 1916’.

Verder vond ik een foto met een ouderwets gekarteld randje in het boekje gestopt, waarop het bewuste gedicht ‘Lines to music’ stond, evenwel zonder de datum 1916. Misschien kon de camera die dunne potloodlijntjes niet aan, of is de datum pas na de foto genoteerd. Achterop de foto staat, ook in potlood, maar in weer een ander handschrift: ‘van Prof. Fr. De Backer / Wo. 28/5/41 (Vl. Ac.)’.

Ik vroeg mij af of het gedicht in de Collected Poems (1987) stond. Onder de titel ‘The Collar-Bone of a Hare’ vond ik het. Hieronder volgt nu (mijn) ‘Lines to music’ met daarnaast ‘The Collar-Bone of a Hare’ [Het sleutelbeen van een haas].

Verder ondernam ik niets. Heel af en toe keek ik het boekje in. Wie bijvoorbeeld Lalla Vandervelde was, zocht ik niet uit. Een Vlaamse, gezien de schrijfwijze van haar achternaam? Evenmin speurde ik naar professor F. De Backer, van wie een der vorige bezitters het had gekregen. Het toeval was mij echter gunstig gezind. Tijdens het snoeien van een heg raakte ik in gesprek met mijn achterbuurvrouw. Niets kan zo sociaal en uitnodigend zijn als werken in een tuin. Er ontspon zich een gesprek waaruit bleek dat deze mevrouw een dochter had die aan het promoveren was op…Yeats.1 Ik maakte vanzelfsprekend melding van mijn kostbare bezit. Het duurde dan ook niet lang of Roselinde Supheert kwam autopsie plegen. Diagnose: onmiskenbaar Yeats.




Zij raakte opgewonden en bood onmiddellijk haar dissertatieve hulp aan.

Dat resulteerde al snel in interessante gegevens over Lalla Vandervelde. Onder Engelse wetenschappelijke contacten van Supheert bevond zich John Kelly, die in Oxford aan een brieveneditie van Yeats werkte. Hij was de naam Lalla Vandervelde tegengekomen. Zo schrijft Yeats in een brief van maart 1916 aan Edmund Dulac:

‘Royal Societies Club / St. James’s Street / S.W.
My Dear Dulac: Come to-morrow evening if you can (& of course if Madame cares to come she is welcome.) Madam Vandervelde is coming & it is just possible she may be of use to us. She sings & recites – I have not heard her – & is very cultivated & interested in what we are doing.’

En in een brief aan Lady Augusta Gregory, 22 januari [1917] schrijft Yeats o.a.:

‘I met various people at Madam Vanderveldes yesterday after the Stage Society – Shaw, Ross, Bailey Etc. [..] Madam Vandervel[d] e had I think a success but is not very suited to Shaws form of comedy.’

Ook in België verrichtte Supheert naspeuringen. De Backer was Franz De Backer, hoogleraar Engels in Gent.

Op gezette tijden stuurde Supheert, geënthousiasmeerd door dit zijpad op haar weg naar promotie, nieuwe informatie. Zo bevindt zich in de collectie van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag een boek, geschonken door Henriette Roland Holst, dat geschreven is door Émile Vandervelde (1866-1938), de befaamde Belgische politicus, die jarenlang in de Belgische regering zat en onder meer medeoprichter was van de Tweede Internationale (1889). ‘Patron’ Vandervelde heeft veel

betekend voor het socialisme in België. Hij was een boeiend redenaar. Zijn Essais socialistes/l’alcoolisme-la religion-l’art (Parijs 1906) heeft hij onder andere opgedragen aan Lalla Vandervelde. Vermoedelijk was dat zijn vrouw.

De volgende rapportage bevestigde dat. Lalla was Engelse, zij heette Hélène Speyer, werd op 4 april 1870 geboren en trouwde met Émile op 15 februari 1901. Zij was cultureel en artistiek zeer actief en raakte al snel bekend onder de naam ‘Lala Vandervelde’.2 Ze heeft ook een boek op haar naam staan: Monarchs and Millionaires (1925), een vlot geschreven autobiografie met een stralende Lalla in de hoofdrol. Daarin noemt ze ook Yeats, maar aanwijzingen dat hier sprake zou zijn geweest van een affaire, zijn er niet. Gezien de in dit opzicht geduchte reputatie van Yeats moet men op zijn hoede zijn, maar eerlijk is eerlijk, men moet niet overdrijven.

Op p. 294 van haar Monarchs and Millionaires schrijft Lalla:

It was during the War that I made the acquaintance of W.B. Yeats. We met at William Rothenstein’s, and became, great friends. I had always been a admirer of his fantastic, mystical genius, and his verson and conversation were as interesting and inspiring as his work.
He was an ardent spiritualist, and tried to convert me to his faith in the supernatural and the belief that under certain conditions departed spirits can commune with us. The seances he organized with a well-known medium imipressed hut did not convtnce me.
The rite was as follows: Objects belonging to friends or relations, living or dead, of the people present were placed on a table at wich sat the medium. He would handle them for a few seconds and then tell facts about those to whom they belonged or had helonged and incidents that had happened in their lives.

Lalla gaat vervolgens uitvoerig op de seances in, maar zelf is ze toch te nuchter, te ‘socialistisch’ en niet gevoelig genoeg. Gelukkig was Yeats niet alleen spiritistisch, zo schrijft ze: ‘He was a brilliant and witty conversationalist, as well as an ardent Irish patriot, and on our walks together he would tell me of his experiences in his country and his hopes for its future.’

Ze verkeerde ook met Engelse schrijvers als H.G. Wells en Aldous Huxley. En ze trad op met gedichten, bijvoorbeeld in het Coliseum, met aan de piano Sir Edward Elgar, en wel om geld in te zamelen voor de slachtoffers onder de Belgische soldaten van de Eerste Wereldoorlog.

Uiteindelijk vond Roselinde Supheert ook iets over Lalla bij Nic Bal in Zij droegen de rode vlag/De legendarische leiders van de socialistische strijd (Antwerpen 1988). Bal wijdt een hoofdstuk aan haar. Daarin beschrijft hij hoe Lalla verkeerde in de progressieve en artistieke kringen van Brussel omstreeks de jaren 1890. Haar toenmalige echtgenoot was Maurice Kufferath, directeur van de Muntschouwburg. Diens artistieke smaak was gericht op de jonge Franse componisten, zoals Debussy. Dat werd hem door menig criticus niet in dank afgenomen, maar Lalla verdedigde haar man fel.

Kufferath was veel ouder, te oud op den duur voor de levenslustige Lalla. Nic Bal beschrijft, enigszins romantiserend, haar nieuwe liefde: ‘De zaal van het “Salon

de Peinture” was al half gevuld. De Kufferaths hadden zitplaatsen vooraan. Lalla zag Emile Vandervelde in het voorbijgaan op de gang. Zij hoopte dat hij naar haar uitkeek. Emile schudde eerst Maurice, vervolgens haar de hand. Hij streelde haar met de ogen en, toen Kufferath verder liep, fluisterde hij heel zachtjes: Elle me sourit avec une pénétrante douceur… “Nerval” reageerde Lalla en wendde het hoofd af om haar plotse blos te verbergen.’

Hoe kwam Andries Poppe nu aan deze A selection from the poetry of W.B. Yeats? Vermoedelijk via zijn vrouw, haar vader was de letterkundige W. van Eeghem, die De Backer alleen al van de Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde in Gent goed kende. De Backer was een Yeats-kenner, hij vertaalde hem ook. Naar aanleiding van de dood van Yeats, in januari 1939, wijdde De Backer een analyse aan het werk van Yeats.3

Het is nu wel zo goed als zeker dat Lalla die ‘Lines to music’ voor haar declamatie in verband met een bepaalde melodie, niet geschikt achtte. Yeats heeft dit gedicht waardig bevonden voor zijn verzamelde gedichten, zij het met wijzigingen. Zonder de beperkingen van melodie-eisen, met als gevolg grotere of andere vrijheden op ritme- en metrumgebied, heeft Yeats tamelijk veel veranderd. Bij vergelijking valt dan ook op dat ‘Lines to music’ eenvoudiger is. Beide versies zijn hoe dan ook karakteristiek voor Yeats’ weergave van de feeërieke en arcadische wereld der Kelten. Mogelijk is de inspiratiebron een volksverhaal geweest. A. Norman Jeffares merkt naar aanleiding van ‘marry in churches’ op: ‘the prospect of marriage may have seemed daunting at times to a bachelor of fifty-one; the poem was written when Lady Gregory and Mrs. Shakespear were advising Yeats to marry.’4

De gevoelens die dit handschrift bij het bekijken bij mij oproepen, zijn door de wonderlijke coïncidenties voor een deel ook van buitentekstuele aard. Het zijn de herinnering aan mijn goede vriend en Ierland-minnaar Andries Poppe; de kennismaking met Roselinde Supheert, veroorzaakt door het ‘arcadisch snoeien van een heg’ en als gevolg ook de kennismaking met een proefschrift over Yeats en Nederland en haar met een enthousiasme en vanzelfsprekendheid aangeboden, geslaagde hulp bij deze speurtocht.

August Hans den Boef+
Opbidden tot een gesloten hemel
Frans Coenens Onpersoonlijke herinneringen (1936)

Binnen het oeuvre van de romancier en criticus Frans Coenen (1866-1936) neemt de roman Onpersoonlijke herinneringen een bijzondere plaats in. Niet alleen is het zijn laatste roman (vlak na zijn dood verschenen), maar bovendien waren er ruim dertig jaar verstreken sinds zijn vorige romanpublicatie. Onpersoonlijke herinneringen was




ook Coenens meestgewaardeerde roman onder de critici, en alleen zijn Zondagsrust (1902) kent evenveel drukken. Het boek is ook bijzonder doordat de vertelling geïnspireerd is op de geschiedenis van het pand aan de Amsterdamse Herengracht 605, waarin later het Museum Willet-Holthuysen werd gevestigd. Frans Coenen was daar van 1895 tot zijn pensionering in 1931 werkzaam als conservator.

In Onpersoonlijke herinneringen beschrijft Coenen het gegoede, negentiende-eeuwse koopmansgezin Diefenbach, dat lange reizen door Europa maakt onder leiding van de vader, die daarover allerlei triviale details in zijn reisdagboek noteert. De teruggetrokken dochter Louise, die een medische afwijking heeft1, trouwt met de losbollige artsenzoon Abraham Le Roy jr. Ondanks pogingen zijn leven zin te geven door eigentijdse verbouwingen van het grachtenhuis, door de aankoop van schilderijen en bijzonder aardewerk, door te gaan schilderen in een eigen villa met atelier in Barbizon, vernietigt Le Roy zijn leven langzaam maar zeker door de alcohol, daartoe aangemoedigd door het noodlot dat op het huis aan de gracht lijkt te rusten. Na zijn dood leeft Louise nog enige jaren in volledige afzondering tussen de katten en honden in haar boudoir. De geschiedenis van het echtpaar vormt het belangrijkste deel van de roman.

Reeds tijdens de voorpublicaties in Groot-Nederland in 1936 was voor veel lezers

van Onpersoonlijke herinneringen duidelijk wie achter de namen Le Roy en Diefenbach moeten worden gezocht: Abraham Willet (1825-1888), zoon van een geziene Amsterdamse gynaecoloog, en Sandrina Louisa Geertruida Holthuysen2 (1824-1895), enig kind van Pieter Gerard Holthuysen (1788-1858), handelaar in vensterglas en Engelse kolen, en Sandrina Louise Lepeltak (1793-1855). Zijn lezers kenden Coenen immers als conservator van het voormalig woonhuis, later museum Willet-Holthuysen, die diverse publicaties over het museum en de collecties op zijn naam had staan. Het redactieadres van het tijdschrift Groot-Nederland luidde trouwens ook Herengracht 605: vanachter zijn bureau aldaar schiep Coenen de brede stroom aan artikelen, recensies en essays die hem zijn faam als criticus hebben bezorgd.

Al lang voor de jaren dertig had Coenen plannen gehad het leven van de bewoners van het huis te beschrijven. Op 15 augustus 1895, kort na zijn indiensttreding bij het museum, noteerde hij in zijn dagboek: ‘Hoeveel jaar is ’t nu al, dat ik dit bid tot een gesloten hemel op. Wat baten betere materieele omstandigheden voor wie deze zaligheid níet vond. Ik ben wèl, in ’t huis van den man, die er aan stierf, als een doodarm man te midden van zijn schatten. Als deze zon niet schijnt, is ’t leven nietswaardig. Wie dat heeft, kan alles ontbeeren. Arme Willet. Ik moet toch zijn geschiedenis schrijven.’ Het zou nog veertig jaar duren voor Coenen aan deze drang gevolg gaf Volgens sommigen schreef hij de roman om een belastingschuld te vereffenen.

Maar anders dan meestal wordt aangenomen3 is Onpersoonlijke herinneringen geen nauwelijks verhulde biografie van het echtpaar Willet-Holthuysen. Het is een roman, waarin de schrijver niet alleen geregeld verbeeldt wat zijn personages hebben gesproken en gedacht, maar ook – om literaire redenen – bewust sterk is afgeweken van de hem bekende levensgeschiedenissen.

Stoere en trotsche groot-burgers

Zoals de laatste regels van de roman al aangeven, wilde Coenen een ‘tragedie’ schrijven. En een tragedie was in zijn ogen een deterministisch noodlotsverhaal, vol onontkoombaar verval. Voorzover het biografisch materiaal van de Willets in dat scenario paste, heeft Coenen er gebruik van gemaakt. Waar dat niet het geval was, heeft hij het bewerkt tot het aan zijn eisen voldeed, ofwel bewust genegeerd.

Zo liet Coenen het in Onpersoonlijke herinneringen achterwege de gehele voorgeschiedenis van het huis te beschrijven, inclusief alle boeiende, gewichtige notabelen en hun dames die er hebben gewoond. In eerdere publicaties over de museum-collectie, uit 1901, 1906 en 19074, had hij wel de hele stoet laten defileren, vanaf de invloedrijke burgemeester Mr. Hendrik Hooft, heer van Oud-Karspel, Koedijk enz., via de topambtenaar Jacob Hop, de Deutz van Assendelfts, de Berewouts en de Blankenhagens, naar beroemde buitenlandse bezoekers als William Temple. Op de eerste pagina van zijn roman echter stipt Coenen slechts aan dat het ‘oude koopmanspaleis’ ooit voor een burgemeester is gebouwd en noemt hij van de vroegere bewoners slechts baron Taets van Amerongen [+ van Woudenberg] bij naam, en dan nog alleen omdat de oude Diefenbach het huis van hem heeft gekocht.

Waarom deed Coenen dat? Kennelijk wilde de schrijver niet dat zijn lezers werden getrakteerd op de reeks ‘stoere en trotsche groot-burgers’, zoals hij hen zelf in 18965 betitelde. Nee, hij wilde dat de lezer kennismaakt met de executeur-erfgenaam en pathetische alcoholicus Bekking, aan wie het huis, net als aan vroegere bewoners, een suggestief einde zal toebrengen door middel van een alcoholische carrière. Die suggestie zou hij in één klap hebben verstoord als hij de reeks succesvolle notabelen had beschreven. De tragedie van het echtpaar Le Roy-Diefenbach mocht niet pas de eerste rimpeling in de geschiedenis van het huis worden.

Zoals Coenen zijn keuze uit de geschiedenis van het huis beperkte, zo selecteerde hij ook uit die van zijn protagonisten. De oude mevrouw Holthuysen stierf tijdens een reis in Baden-Baden, in 1856, twee jaar voor haar echtgenoot en vijf jaar voor het huwelijk van haar dochter Sophie. Coenen laat het romanpersonage mevrouw Diefenbach echter nog jaren doorleven en laat haar zelfs afscheid nemen van het huis aan de gracht omdat zij het ongelukkige huwelijksleven van haar dochter Louise niet kan verdragen. Hij creëerde daarmee zowel een getuige van de huwelijksellende als iemand die haar dochter tot de eenzaamheid veroordeelt. Deze ingreep had wel tot gevolg dat Coenen enig authentiek materiaal niet meer kon gebruiken: het dagboek dat de wees Sophie Holthuysen bijhield, toen ze vlak na de dood van haar vader enige maanden in Brussel verbleef. De moeder van Louise overleefde immers haar echtgenoot. Dat was geen bezwaar: Coenen wilde zich immers vooral concentreren op de figuur Willet.

Verschillen

De meest significante, zo niet cruciale verschillen tussen werkelijkheid en fictie in Onpersoonlijke herinneringen zijn te vinden tussen Abraham Willet en

zijn literaire pendant Abraham Le Roy. Die kwamen onder andere voort uit Coenens wisselende beoordeling van Willets kwaliteiten als kunstverzamelaar. Die van Le Roy zijn laag, hij heeft noch gestudeerd noch iets anders uitgevoerd. Maar de echte Willet had wel degelijk gestudeerd: tussen 1845 en 1847 rechten, filosofie en literatuur – in Leiden, net als zijn vader – al is niet bekend of hij is afgestudeerd. De romanfiguur Le Roy liet zich als verzamelaar bij aankopen beetnemen. Willet daarentegen was volgens Coenen6 een handige collectioneur die geregeld stukken met winst verkocht.

Andere informatie bevestigt dit. Willet liet in 1858, drie jaar vóór zijn huwelijk met Holthuysen derhalve, in Parijs een indrukwekkende verzameling schilderijen veilen, met veel schilders uit de school van Barbizon. Kenners vergelijken het niveau daarvan met de toenmalige verzameling van C.J. Fodor. In 1873 stelde Willet een groot aantal doeken beschikbaar voor een expositie bij Arti. Hij was in 1878 praeses van het deftige gezelschap Arti et Amicitiae, via welke vereniging hij ook Daniel Franken Dz. leerde kennen, een van zijn latere executeurs-testamentair.

Naast de in de roman opgesomde schilders en dichters, kwamen volgens Coenen7 ook Bilders, Roelofz en Hilman bij Willet over de vloer. En niet één keer, zoals in de roman, maar ‘menigmaal […] een uitgelezen gezelschap kunstenaars van dien tijd […] vele avonduren’. En in tegenstelling tot zijn literaire pendant heeft Willet wel soirées en gekostumeerde feesten gehouden.

Toch was Frans Coenen niet altijd positief over Willet: het niveau van diens (latere) verzameling kon zijns inziens (in 19068, in zijn hoedanigheid van conservator, nota bene) ‘overigens als zoodanig geen aanspraak op bijzondere waardering maken’. Het goud- en zilversmeedwerk wordt tegenwoordig echter – zie het honderd jaar na zijn dood aan Willet gewijde themanummer van het tijdschrift Antiek – geroemd wegens het belang in historisch opzicht, en de glasverzameling om het goede overzicht van de glasgravure. Over deze collectie verscheen overigens in 1883, vijf jaar voor Willets dood, al een publicatie. En wie de door Coenen zelf opgestelde beschrijving van Willets boekencollectie9 bekijkt, ziet tussen de Franse romannetjes en reisboeken een niet onaanzienlijke verzameling vakliteratuur opduiken.

Mede gezien de hoge dunk die Coenen vooral als jeugdig conservator van Willets kwaliteiten had, moeten we concluderen dat hij ze in Onpersoonlijke herinneringen voor zijn personage Le Roy welbewust heeft onderdreven.

 

Tekenend voor de manier waarop Coenen de levensgeschiedenisssen heeft gestileerd, is het weglaten van een dramatische gebeurtenis uit het leven van de oude Willets: het afbranden van hun schildersvilla in Barbizon in 1884. De schrijver kon zo’n externe tegenslag kennelijk niet gebruiken bij de beschrijving van het langzaam wegkwijnen van die mislukte levens.

Aan het slot van Onpersoonlijke herinneringen wijkt hij één keer van dit doemscenario af. Na de dood van haar man, voorjaar 1888, kwijnde Louise weg in een mensen-

schuwe, halfaanwezige eenzaamheid vol kattenstank. Maar: ‘het enige dat haar in de weinige heldere middaguren nog heftig bezighield, was haar testament.’ Ze wilde namelijk wraaknemen op familie en kennissen door al haar bezittingen weg te schenken. ‘Een klein jaar’ nadat zij het testament voltooid had, stierf ze.

Abraham Willet stierf in het najaar van 1888. Al drie maanden later stelde zijn weduwe haar testament op. Ze leefde echter nog zes jaar. ‘Het museum is geboren uit het initiatief van de heer Abraham Willet en de genereuze schenking van zijn weduwe mevrouw Willet Holthuysen, die alles naliet aan de gemeente Amsterdam,’ schreef Franken in het voorwoord bij Coenens catalogus van het boekenbezit.10 Waarom gebruikte Coenen dit gegeven niet in zijn roman? Een weduwe Willet die zes jaar in Umnachtung wegvegeteert, beantwoordt toch veel meer aan Coenens doemscenario dan een dame die nog vrijwel tot het eind beschikt over de energie om haar omgeving te kwellen?

Voor de naturalist Coenen moet het idee dat Le Roy zelf al aan een museale bestemming voor zijn woonhuis en collectie had gedacht, een gruwel zijn geweest. Le Roy moest immers ondergaan zonder idealen en ambities, en zijn weduwe moest worden gedreven door wraak.

Kortom, Abraham Le Roy is niets meer of minder dan een van de zwakke naturalistische antihelden op wie Coenen het patent heeft: ‘het leven verveelde hem dodelijk’, hij lijdt aan een ‘bezeten drang naar zelfvernietiging’. Een ‘bambocheur’ [boemelaar], vat de verteller samen, een voorbeeld van ‘geslachtsverzwakking’. Louise Diefenbach ziet zichzelf eveneens zo. Ze vraagt zich af of Le Roy haar ook beschouwt als ‘Een mislukking, in aard en aanleg geworteld, die hun hele verdere leven bepaald had?’

Determinisme

Want daar ging het Coenen om, het deterministisch verslag van een onontkoombare tragedie. Weliswaar schreef Menno ter Braak in zijn – lovende

– recensie: ‘er is in de Onpersoonlijke herinneringen niets terug te vinden van de dogmatische toepassing van het naturalisme, dat zijn romans in het genus van Een Zwakke zo snel heeft doen verouderen.’11 Maar zowel de plot als sommige observaties van de verteller wijzen op het tegendeel. Zo wijt de verteller de drankzucht van executeur-erfgenaam Bekking aan ‘herediteit’. En ook wel aan het noodlot dat op het huis rust: ‘Intussen scheen het een zonderling fatum, dat binnen zo korte termijn in dit huis de ene drankzuchtge de andere moest opvolgen, en onwillekeurig12 bedacht men, hoevele dronkaards misschien de lange reeks vroegere bewoners had opgeleverd, die in deze zelfde vertrekken met dwalende gedachten en benauwde harten tegen het noodlot hadden geworsteld.’

Opvallend is ook dat de lezer van Onpersoonlijke herinneringen op het beschreven moment al weet dat de alcoholische nabestaande Bekking niet in het huis zal gaan wonen, i.c. dat er geen ‘opvolger’ is, omdat het huis een museum wordt. Hierboven is al aan de orde gekomen dat het tweede deel van het citaat in strijd is met de werkelijkheid: de geschiedenis van de Herengracht 605 kent slechts stoere en trotse notabelen, met ‘de volle sterk geroode aanschijnen der deftig gepruikte gasten’, en geen ‘zonderling fatum’, zoals in de roman.

Overigens maakt Coenen een vergelijkbare, deterministisch ingegeven fout in zijn eerste publicatie over het museum, als hij over Sophie schrijft: ‘Hetzelfde huis had haar kindsheid en jeugd gezien en zag ook haar ouderdom in een tijdperk van een kleine zeventig jaren.’13 Sophie Holthuysen was, zoals bekend, 34 jaar toen ze ‘de somptueuze woning van een deftigen Amsterdamschen koopman’ betrok.

 

Het deterministisch-naturalistische karakter van Onpersoonlijke herinneringen wordt ook formeel duidelijk, zij het pas in de loop van het verhaal. Neem de eerste zin: ‘Toen ik vele jaren geleden het huis betrad, het heel deftige huis aan de Amsterdamse hoofdgracht, was de laatste bewoonster eerst drie maanden tevoren overleden.’ Het tweede woord in de roman is dus ‘ik’. Het gebruik van de eerste persoon enkelvoud versterkt de vertelde indrukken, zie bijvoorbeeld de uitweiding over de penetrante kattenlucht.

Maar al heel snel gaat de verteller over op de derde persoon14 – ‘wie in het midden der gang zich over het krullig hekwerk van de trapleuning hoog’ – en de lijdende vorm – ‘in de kamers werd dat pasgeleden leven des te duidelijker merkbaar’. In het commentaar op de aantekeningen van Diefenbach hanteert de verteller het afstandelijke ‘men’. De authenticiteit van die aantekeningen in hun ongekuiste vorm verhoogt hij vooraf door een gedetailleerde, technische beschrijving van het uiterlijk van de aantekenschriftjes.

Hoe persoonlijk de inhoud van het commentaar op het personage Diefenbach en diens familie ook mag zijn, de vorm is altijd onpersoonlijk. Later in de roman is dat nog sterker, wanneer de verteller zich verbeeldt wat zijn protagonisten Abraham en Louise bespreken en zelfs wat zij denken.

Misschien overbodig te stellen dat Coenen, zeker voor de laatste jaren van Louise, geen enkele mondelinge of schriftelijke bron tot zijn beschikking had.

Misschien heeft hij van het voormalige personeel het een en ander gehoord. Het verhaal over de wegens drankmisbruik ontslagen echtgenoot van schoonmaakster Koos wijst daarop, en dat was uiteraard gefundenes Fressen voor een echo van Le Roy’s alcoholische onder gang. Maar sommige informatie kan Coenen ook niet uit deze bron hebben geput. Daarvoor ging hij te rade bij zijn verbeelding. Zoals de criticus D.A.M. Binnendijk in zijn recensie (1937) benadrukt: ‘In het derde en laatste gedeelte van het boekje laat Coenen de feiten volkomen los en neemt hij […] zijn vlucht in de fantaisie.’15

Ook formeel is er dus geen sprake van een verkapte biografie. Al gaan biografen in onze dagen soms ver in het verbeelden van wat het onderwerp van hun werk gedacht kan hebben.

 

De verzuchting uit 1895, om over Willet te schrijven, was geen loze opwelling. Coenens eerste publicatie over het museum waarvan hij conservator was geworden, dateert uit het voorjaar van 1896 en is geschreven in een sterk verhalende stijl. De jonge Coenen had nu eenmaal een bijna onbedwingbare neiging om de naturalistische verbeelding op zijn schrijfactiviteiten los te laten, zelfs in zijn proefschrift, De Fransche wet tot bescherming van verwaarloosde en mishandelde kinderen (1892). Heel plastisch beschrijft hij daar bijvoorbeeld hoe de buurt reageert als een ontaarde vader gevankelijk wordt weggevoerd. Misschien was de publicatie over het museum uit 1896 een eerste vingeroefening voor zijn roman.

Overigens moeten we ons realiseren dat het boek over Willet dat Coenen in 1895 voor ogen stond, toen misschien wel geschreven, maar niet gepubliceerd had kunnen worden. Velen die Willet kenden, onder wie invloedrijke lieden als Franken en de tweede executeur-testamentair Schaaper (Schermer in de roman), met wie Coenen als conservator ambtshalve rekening moest houden, zouden zich ongetwijfeld aan de inhoud van zijn verdichting hebben gestoord.

Kortom, Coenen zou met zijn roman in 1896 een groot schandaal hebben veroorzaakt. Eenenveertig jaar later was die kans zo goed als nihil.

Armetierige kamergewassen

In 1896, een jaar na zijn verzuchting over Willet, publiceerde Coenen overigens wel een andere roman, zijn tweede: Een zwakke. De vader van hoofdpersoon Johan Rekker is een gegoede makelaar in tabak, met vijf bedienden op zijn grote kantoor. De familie bewoont een deftig huis op de Keizersgracht, met twee meiden en een oppasser. Kleine dineetjes met gasten waren niet zeldzaam: ‘Vooral toen de dochter was thuisgekomen en zowat in de wereld moest worden gebracht […] hetgeen tegelijk de gastronomische zin van meneer, en de grootheidsneigingen van mevrouw streelde.’ Ze bezochten zo nu en dan een komedie of een concert en zij maakten ’s zomers een reis van één, twee maanden naar Zwitserland of Tirol.

We denken hierbij onmiddellijk aan het gezin Diefenbach uit Onpersoonlijke her–

inneringen. Maar als Een zwakke begint, staat het gezin Rekker er slecht voor: de vader is overleden, alle bezittingen zijn verkocht om zijn schulden te voldoen, de nabestaanden wonen in een somber bovenwoninkje en Johan moet bij een familielid genadebrood eten als jongste bediende. Johan Rekker gaat ten onder aan een combinatie van melancholie, verveling en tuberculose. Iets van wat Coenen in zijn hoofd had over Willet, heeft hij destijds dus wel al kunnen publiceren.

Hoe zijn visie op zijn onderwerp later zou worden, kunnen we al zien in de column die hij in De Nieuwe Amsterdammer (1919) publiceerde onder de titel ‘Onze grachtenaristocraten’, naar aanleiding van een concertbezoek: ‘Zij leken soms verflenste bloemen, maar toch meest uit hun kracht groeide planten, pierige, armetierige kamergewassen, die in broeiende, benauwde of schrale atmosfeer sedert lang hun groeikracht en sappigheid hadden ingeboet. Van meerderen bleek het zelfs onmogelijk zich voor te stellen, dat zij ooit zoo iets als jeugd en bloei bezeten hadden.’16 Coenen zag zijn latere personages Le Roy en Diefenbach kennelijk niet slechts als individuele slachtoffers, maar ook als exponenten van een hele klasse burgers. Onpersoonlijke herinneringen is dan ook de beschrijving van de ondergang van de aristocratie. Frans Coenen mag binnen de toenmalige sociaal-democratie een buitenbeentje zijn geweest, zijn deterministische visie past wel daarin.

Onsterfelijk

Dit brengt mij tot de slotsom dat Onpersoonlijke herinneringen in 1896 een heel ander boek geweest zou zijn dan de roman die veertig jaar later daadwerkelijk verscheen. Mocht zo’n manuscript uit 1896 onverwachts op een stoffige zolder nog worden gevonden, dan durf ik te wedden dat het ook een andere titel heeft. Een arme rijke is misschien te triviaal, maar zoiets.

De Frans Coenen van de jaren dertig was namelijk een geheel ander auteur dan die uit het fin-de-siècle, en dan niet alleen in zijn maatschappijvisie. Qua stijl wijkt hij in Onpersoonlijke herinneringen sterk af van zijn oudere werk: een rustiger, minder impressionistisch taalgebruik, afgewisseld met lange citaten uit dagboeken. De al dan niet directe dialoog – in het naturalisme belangrijk wegens de eis van realistische presentatie – is vrijwel afwezig. De roman bestaat afwisselend uit beschrijvingen en beschouwingen. Daarbij hanteert Coenen technieken die intussen binnen de psychologische roman tot ontwikkeling waren gekomen. Ondanks het sombere karakter van Onpersoonlijke herinneringen nadert de ironie een enkele keer het niveau van rechtstreekse humor. Dat is het geval als aan het slot van de roman de familie klaagt dat ze nooit tot mevrouw Le Roy kon doordringen: ‘en zo er ongestadig en levensgevaarlijk door honden en katten belaagd werd’.

Het geheel illustreert dat Coenen in 1936 is afgestapt van de formele traditie van het naturalisme, maar de inhoudelijke invulling ervan inbedt in literaire technieken uit latere perioden. Zelfs die van de nieuwe zakelijkheid, die in de jaren dertig opgang deed en die af te lezen lijkt aan het gebruik van de aantekeningen van Diefenbach en de gedetailleerde beschrijving van de vorm waarin de schrijver die aan-

trof. Al met al is Onpersoonlijke herinneringen een amalgaam van stijlen. Misschien is de waardering voor de roman daarom zo groot.

Frans Coenen heeft om literaire redenen met zijn roman Onpersoonlijke herinneringen de nagedachtenis van de laatste bewoners van het huis aan de gracht weinig eer aangedaan. Paradoxaal genoeg zijn ze daardoor onsterfelijk geworden. Dat zou niet zijn gebeurd als hij over de Willets een hagiografie had geschreven. Evenmin zou in dat geval Coenens naam anno 1998 zo onafscheidelijk met die van het museum zijn verbonden, ook al was hij er dan vijfendertig jaar conservator.

Daarom lijkt het mij geen onaardig idee als er in het museum een plaats voor Frans Coenen wordt ingeruimd. Met zijn bureau, pen en inktpot, briefpapier van Groot-Nederland en De Groene, wat andere parafernalia.

Een ‘Frans Coenen-hoek’ in het Museum Willet-Holthuysen.

overige bronnen

Frans Coenen, ‘Catalogus Willet.’ In: Algemeen Handelsblad, 29-5-1896.

Frans Coenen, ‘Over Delftsch aardewerk.’ In: Elsevier’s geïllustreerd maandschrift, jrg. 17(1907), p. 185-187.

Frans Coenen, ‘Over Saksisch porcelein.’ In: Elsevier’s geïllustreerd maandschrift, jrg. 18 (1908), p. 72-83. Frans Coenen, ‘Hollandsen Porcelein en Saksische beeldjes.’ In: Elsevier’s geïllustreerd maandschrift, jrg. 18 (1908), p. 288-297.

Bladluizen Satirische tijdschriften in Nederland (1)

Nop Maas De Roode Duivel

De afgelopen twee eeuwen zijn er heel wat humoristisch-satirische bladen verschenen in Nederland. De meeste wisten hun bestaan niet erg lang te rekken. Wie na honderd jaar kennis neemt van de inhoud van die bladen, staat vaak versteld van de tamheid en onbenulligheid van het gebodene. Verdwenen die bladen snel doordat ze ook toen al zouteloos gevonden werden? Of hielden onze voorouders er een geheel ander gevoel voor humor op na? Zijn we soms te burgerlijk om levenskansen te bieden aan echte satire? Of was de repressie van hogerhand verantwoordelijk voor de opzienbarende kleurloosheid?

Er waren wel degelijk een paar bladen die niet voorzichtig waren, die op geen enkele wijze subtiliteit nastreefden en die onbekommerd op de man speelden. Hun felheid wortelde in hun ideologie. Voor een ideaal wil je eventueel de gevangenis in, niet voor het louter amuseren van non-descripte abonnees die ook wel eens willen lachen. Het weekblad De Roode Duivel, dat Louis M. Hermans1 van 1 augustus 1892 tot 13 december 1897 uitgaf, is zo’n blad dat je ook nu nog met plezier kunt lezen: omdat het teksten bevat die door verontwaardiging en het goed recht van de verongelijktheid geïnspireerd zijn; omdat het tegen de waardering van de officiële geschiedenis ingaat; omdat het allerlei roddel en laster biedt die leven brengen in het verleden.

Tegen troon, tegen beurs, tegen altaar

Het vignet in de kop van het blad bevat twee programmatische tekstbanieren: ‘Ontmaskering! geen genade’ en ‘Tegen troon, tegen beurs, tegen altaar’. Aan dat programma hebben Hermans en zijn medewerkers zich integraal gehouden.

De troon bijvoorbeeld hield het blad wekelijks bezig. Willem iii (‘Koning Gorilla’) was in 1890 overleden. Emma (‘de Keulse pottemeid’) was regentes. De in 1880

geboren Wilhelmina (‘Heintje’) zou pas in 1898 zelfstandig als koningin gaan functioneren. In afwachting daarvan liet Hermans geen week voorbijgaan zonder te wijzen op het inkomen van de Oranjes en de vraat- en drankzucht van de regentes. En dat terwijl haar onderdanen honger leden. Ook werd voortdurend gesuggereerd dat Emma een verhouding had met haar particulier secretaris De Ranitz en dat derhalve niet Willem iii de vader was van de jonge koningin.2 De rondreis die

de beide koninginnen in de jaren ’90 door het land maakten, werd begeleid met karikaturen en teksten als die over ‘Wilhelmine de dure’, waarin de jonge koningin zich tegoed doet aan de uitgemergelde borst van Nederland, en een afbeelding van Wilhelmina als het gouden kalf, dat een diarree aan ridderordes over haar onderdanen uitstort.

Smeerpoetsen

De Roode Duivel stelde er een eer in man en paard te noemen. Toen in 1893 in Den Haag een schandaal uitbrak in verband met twee adellijke heren die zekere betrekkingen onderhielden met onschuldige grenadiers, duidden burgerlijke bladen de viespeuken slechts aan met initialen. De Roode Duivel berichtte echter: ‘De namen van de twee adellijke smeerpoetsen te Den Haag, gesnapt bij het bedrijven van tegennatuurlijke ontucht, zijn: baron taets van amerongen en jonkheer van der smissen.’ Ook de prostitutiebestrijders werden ontmaskerd. Op 1 mei 1893 schreef het blad: ‘In het stedelijk gasthuis alhier worden op de zalen voor geheime ziekten, verschillende middernachts-zendelingen verpleegd.’ Maar het meest belust was De Roode Duivel op geestelijken die seksueel in de fout gingen. Het jaar 1894 bood wat dit aangaat een rijke oogst. De Harlingse dominee J. Barger, de dichter van de bundel Bloesems en knoppen (1875), misbruikte en vermoordde een zeventienjarig meisje en werd daarmee de ‘blikken dominee’ uit het populaire liedje.3 In Den Bosch vergreep frater Camille zich aan enkele aan zijn leiding toevertrouwde knaapjes. Verder waren er verkrachtende en hoerenlopende dominees en een pater Stroet, die een biechtelinge, de vrouw van een metselaar, verleidde. Een en ander leidde tot gefingeerde berichten als: ‘’s Hertogenbosch. – Gedurende de laatste veertien dagen heeft geen enkele geestelijke zich aan tegennatuurlijke ontucht overgegeven. Een nadere bevestiging van dit gerucht wordt nog verwacht.’ Op 1 mei 1894 publiceerde De Roode Duivel een karikatuur onder de kop ‘Na achttien eeuwen Christendom’. Voor de kerken lopen wandelende reclameborden die werven voor de brochure De kunst om met biechtelingen om te gaan door Pater Stroet, ‘Harnassementen te koop of te huur voor kerkgangers’ en ‘Broeken met patentsluiting / Verkrachting onmogelijk / Voor R.K. leerlingen’. In het bijschrift zegt een wanhopige christen dat hij zich niet meer veilig voelt in de kerk: ‘Men gaat gezond en wel naar ’s Heeren bedehuis / En komt, ’t is waar, gesticht, maar ook doorschoten thuis.’

De aflevering van 23 oktober 1893 opende met het vers ‘De kuische priesterschap’, waarin een ietwat curieuze dubbele aanklacht vervat was tegen de celibatairen. Eerst wordt vastgesteld dat het instellen van het celibaat een verkrachting van de natuurwet was, om vervolgens de beschuldiging van huichelarij uit te spreken aan het adres van al die priesters die toch aan de natuurwet toegeven. Al die brave priesters snoepten menig prettig nachtje bij de nonnen of bij vrome zusjes. Het ergste is dat de vrouwen en jonge dochters zo verleugend zijn dat ze de priesters geheel ter wille zijn. Voor alle duidelijkheid zijn afbeeldingen toegevoegd van

voor en na de biecht. Priesters zijn in De Roode Duivel doortrapte fielten die een moeder op bedevaart naar Kevelaer sturen om tijdens haar afwezigheid de dochter te bezwangeren.

god zelf en zijn personeel Een vermakelijke rubriek vormen de reeksen karakteristieken die van bepaalde personen gegeven worden. Zo werd de diersoort ‘politieagent’ op 17 april 1893 onder andere omschreven als: ‘Een wandelende bitterflesch’, ‘Een ongedierte op de zweren van het zieke lichaam der maatschappij’, ‘De bloedhond op het erf der kapitalisten’, ‘Het schoothondje van bordeelhouders en kinderverkrachters’ en ‘Een rotte kool bij een groenvrouw’. Op 18 juni 1894 werd de vraag ‘Wat is een God’ aldus beantwoord:

Een eeuwige werkstaker. – De broodgever van de firma dominee, pastoor en rabbi. – Een vader, die het kleinste gedeelte van zijne kinderen in weelde laat leven en het grootste gedeelte van honger laat verrekken. – Een kleivormer. – Iemand die nooit is waar hij wezen moet. – Een maker die zich om zijn maaksel niet bekommert. – De pendant van Hannes van ’t Lindenhout [de van uitbuiting en mishandeling beschuldigde weesvader van Neerbosch]. – Een winstgevend artikel voor volksverneukers. – Een rechter die nooit recht spreekt. – De fabrikant van zijn eigen konkurrent. – De paljas van de kamferbroeken [bedoeld zal zijn: de celibataire priesters]. – Een gepensioneerde fabrieksbaas. – Een logementhouder zonder patent. – Het opperhoofd der planeetlezers, koffiedikkijksters en waarzegsters. – De hersenschim van een krankzinnig brein. – Een geëxploiteerd spookbeeld. – Een kindermoordenaar. – Het gordijn voor de priesterlijke vuiligheden. Enzovoort, enzovoort.

Wat de godsdienst aangaat heerste er in De Roode Duivel een authentiek Multatuliaanse geest. De wetenschap is de godin van de ongelovige, en iedere andere godsdienst deugt niet. Ene V. Oudemaasstad schreef op 17 september 1894: ‘Ik zal niet

zeggen dat de Godsdienst tot niets goed is, integendeel, ze is (net als de oprechte Haarlemmer Olie) overal goed voor en dat is juist wat haar zoo gevaarlijk maakt.’ Reacties op dit soort aanvallen op het christelijk geloof werden door De Roode Duivel met zichtbaar genoegen soms afgedrukt. Op 25 september 1893 verscheen onder de kop ‘Christezin!’ de tekst van een ontvangen briefkaart: ‘Aan het rapaille van den Rooden Duivel, stik, barst, verrek! Een Christen.’

Het verbaast niet dat De Roode Duivel met zijn afkeer van de godsdienst een bloedhekel had aan confessionele politici. H.J.A.M. Schaepman, priester, dichter en Kamerlid, mocht zich dan ook in de bijzondere aandacht van het blad verheugen. Met zijn uitspraak dat de arbeider recht had op twee borrels, zo sneert De Roode Duivel, leverde hij een wel heel opmerkelijke bijdrage aan de leniging van de maatschappelijke nood. Onder het kopje ‘Oplossing van de Sociale Kwestie’ plaatste De Roode Duivel op 25 december 1893 een ‘advertentie’ met de tekst: ‘Dr. Schaepman vraagt een gezonde volksmin, voorzien van flinke jenevertitten.’

Ook bij Schaepman speelde De Roode Duivel op de man. Zo werd op 16 oktober 1893 een ‘Extra Belangrijk Bericht’ uit Den Haag opgenomen. De daar actieve restaurateurs hadden unaniem besloten Schaepman uit hun etablissementen te weren wegens zijn vraatzucht: ‘Onder anderen moet hij, volgens de pertinente verklaring van een bekend hotelhouder te dezer stede, in één middag de navolgende spijzen genuttigd hebben: 8 borden soep, 1 stuk vleesch van 5 pond, 5 kop aardappelen en een schaal met 16 kroppen andijvie; 10 pannekoeken en 6 porties aspergies, benevens 9 flesschen wijn met 1 pond leverworst (waarvan hij in de Kamer al een stuk afgevreten had). Vervolgens 1 halve meloen, 1 taart, 12 appelbollen en 3 pond druiven en tot wegspoeling de bekende 2 borrels.’ Na consumptie van dit alles moest hij door zes kelners naar ‘zekere plaats’ gedragen worden, alwaar hij anderhalf uur vertoefde alvorens zich naar een kerkdienst te begeven.

Vijandelijke broeders en zusters

De linkse beweging is altijd verdeeld. Heel wat energie wordt dan ook besteed aan onderling gekrakeel, dat vooral tot vermaak strekt van de zich verkneukelende anti-socialisten. De socialist, letterkundige en handelsman Frank van der Goes was niet bepaald een vriend van Hermans. In de ‘afgeluisterde alleenspraak van een groot man’ (1 januari 1894) werd Van der Goes weggezet als een enorme ijdeltuit:

‘Ik, Frank van der Goes, wonderkind van de vroegste jeugd af, ik ben veel te groot voor mijn tijd-genooten, zij kunnen mij niet naar waarde schatten. […]
Eerst trachtte ik de radikalen te leeren wat radikalisme is, de ezels waren niet van mij gediend en zij lieten mij ongewaardeerd loopen.
Nu tracht ik de socialisten eindelijk eens te leeren, wat het socialisme eigenlijk is, maar zij zijn te stom om mij te begrijpen en daarom word ik door hen niet gesteld op de plaats waar ik behoor te staan, nl. aan het hoofd van de partij en als redakteur van het partijorgaan.

Ze moeten sukkelen met stumperts en schurken, totdat zij ten slotte zullen inzien dat in mij alleen de verlosser schuilt.
Ik ben Frank van der Goes’.

Met satanisch genoegen begroette De Roode Duivel de ondergang van Van der Goes’ sociaal-democratisch weekblad De Nieuwe Tijd, dat als grafschrift meekreeg: ‘Zij kwam en zag en ging kapot.’

Van de vrouwenemancipatie moest De Roode Duivel ook niet veel hebben. Wilhelmina Drucker werd in de ‘Proeve van een nieuwe encyclopaedie, oftewel algemeen woordenboek van beroemde tijdgenooten’ omschreven als: ‘mevrouw wilhelmina drukte – Eene geëmancipeerde, met verf en poeder besmeerde, de mannen als de pest hatende, toch altijd over hen pratende, met zichzelf dweepende, altijd een eerewacht achter zich sleepende, trouwgrage ouwe vrijster.’ Daar zaten wel zo’n beetje alle populaire vooroordelen in.

Waar geestverwanten al zo behandeld werden, kende De Roode Duivel zeker geen clementie waar het tegenstanders betrof. Over de vruchtbare schrijfster Stratenus heette het op 10 juni 1895: ‘Mejuffrouw Louise Stratenus, die in de Amsterdamsche Courant zoo te velde trekt tegen het socialisme, zal, zoo luidt het bericht, wegens verstoring van hare geestvermogens naar een gekkenhuis overgebracht worden. Velen

twijfelen aan de waarheid van dit bericht, daar zij van oordeel zijn dat mejuffrouw Louise Stratenus nooit geestvermogens bezeten heeft.’

In enkele van de laatste afleveringen van De Roode Duivel raakte Hermans in polemiek met Alexander Cohen, die in zijn eenmanstijdschrift De Paradox afbreuk probeerde te doen aan het martelaarschap van Hermans, die zojuist ontslagen was uit de gevangenis waar hij een straf had uitgezeten wegens majesteitsschennis. Alsof hij daar zelf niet aan meegedaan had, brak Hermans nu de staf over de burgeroorlog die heerste in het kamp van het ontwaakte proletariaat: ‘De sociaal-demokraten schelden op de revolutionaire socialisten, die dit weer met woeker terugbetalen; de anarchisten schelden op revolutionairen en parlementairen, deze beide groepen laten zich evenmin weer tegenover de anarchisten onbetuigd en het record daarin slaat de heer Alexander Cohen, die iedereen die toont een beginsel te hebben de keus laat zich te tooien met de geurige naam van strond-vlieg of het meer beteekenisvolle mouchard (politiespion).’ En ondertussen lachte de bourgeoisie zich te barsten. Met enige aarzeling stelde Hermans voor de strijd te richten op troon, beurs en altaar en niet op de verwante fracties. Misschien heeft dit streven wel bijgedragen aan het besluit de uitgave van De Roode Duivel te staken.

Vergeten werd het blad trouwens niet zo snel. Met name in roomse kringen bleef de herinnering aan Hermans’ schepping levend. Twintig jaar later nog werd aan De Roode Duivel gerefereerd om te laten zien dat een socialistisch strijdblad als De Notenkraker uitsluitend schreef met gal, vuil en modder.

Bladluizen Satirische tijdschriften in Nederland (1)

Nop Maas De Roode Duivel

De afgelopen twee eeuwen zijn er heel wat humoristisch-satirische bladen verschenen in Nederland. De meeste wisten hun bestaan niet erg lang te rekken. Wie na honderd jaar kennis neemt van de inhoud van die bladen, staat vaak versteld van de tamheid en onbenulligheid van het gebodene. Verdwenen die bladen snel doordat ze ook toen al zouteloos gevonden werden? Of hielden onze voorouders er een geheel ander gevoel voor humor op na? Zijn we soms te burgerlijk om levenskansen te bieden aan echte satire? Of was de repressie van hogerhand verantwoordelijk voor de opzienbarende kleurloosheid?

Er waren wel degelijk een paar bladen die niet voorzichtig waren, die op geen enkele wijze subtiliteit nastreefden en die onbekommerd op de man speelden. Hun felheid wortelde in hun ideologie. Voor een ideaal wil je eventueel de gevangenis in, niet voor het louter amuseren van non-descripte abonnees die ook wel eens willen lachen. Het weekblad De Roode Duivel, dat Louis M. Hermans1 van 1 augustus 1892 tot 13 december 1897 uitgaf, is zo’n blad dat je ook nu nog met plezier kunt lezen: omdat het teksten bevat die door verontwaardiging en het goed recht van de verongelijktheid geïnspireerd zijn; omdat het tegen de waardering van de officiële geschiedenis ingaat; omdat het allerlei roddel en laster biedt die leven brengen in het verleden.

Tegen troon, tegen beurs, tegen altaar

Het vignet in de kop van het blad bevat twee programmatische tekstbanieren: ‘Ontmaskering! geen genade’ en ‘Tegen troon, tegen beurs, tegen altaar’. Aan dat programma hebben Hermans en zijn medewerkers zich integraal gehouden.

De troon bijvoorbeeld hield het blad wekelijks bezig. Willem iii (‘Koning Gorilla’) was in 1890 overleden. Emma (‘de Keulse pottemeid’) was regentes. De in 1880

geboren Wilhelmina (‘Heintje’) zou pas in 1898 zelfstandig als koningin gaan functioneren. In afwachting daarvan liet Hermans geen week voorbijgaan zonder te wijzen op het inkomen van de Oranjes en de vraat- en drankzucht van de regentes. En dat terwijl haar onderdanen honger leden. Ook werd voortdurend gesuggereerd dat Emma een verhouding had met haar particulier secretaris De Ranitz en dat derhalve niet Willem iii de vader was van de jonge koningin.2 De rondreis die

de beide koninginnen in de jaren ’90 door het land maakten, werd begeleid met karikaturen en teksten als die over ‘Wilhelmine de dure’, waarin de jonge koningin zich tegoed doet aan de uitgemergelde borst van Nederland, en een afbeelding van Wilhelmina als het gouden kalf, dat een diarree aan ridderordes over haar onderdanen uitstort.

Smeerpoetsen

De Roode Duivel stelde er een eer in man en paard te noemen. Toen in 1893 in Den Haag een schandaal uitbrak in verband met twee adellijke heren die zekere betrekkingen onderhielden met onschuldige grenadiers, duidden burgerlijke bladen de viespeuken slechts aan met initialen. De Roode Duivel berichtte echter: ‘De namen van de twee adellijke smeerpoetsen te Den Haag, gesnapt bij het bedrijven van tegennatuurlijke ontucht, zijn: baron taets van amerongen en jonkheer van der smissen.’ Ook de prostitutiebestrijders werden ontmaskerd. Op 1 mei 1893 schreef het blad: ‘In het stedelijk gasthuis alhier worden op de zalen voor geheime ziekten, verschillende middernachts-zendelingen verpleegd.’ Maar het meest belust was De Roode Duivel op geestelijken die seksueel in de fout gingen. Het jaar 1894 bood wat dit aangaat een rijke oogst. De Harlingse dominee J. Barger, de dichter van de bundel Bloesems en knoppen (1875), misbruikte en vermoordde een zeventienjarig meisje en werd daarmee de ‘blikken dominee’ uit het populaire liedje.3 In Den Bosch vergreep frater Camille zich aan enkele aan zijn leiding toevertrouwde knaapjes. Verder waren er verkrachtende en hoerenlopende dominees en een pater Stroet, die een biechtelinge, de vrouw van een metselaar, verleidde. Een en ander leidde tot gefingeerde berichten als: ‘’s Hertogenbosch. – Gedurende de laatste veertien dagen heeft geen enkele geestelijke zich aan tegennatuurlijke ontucht overgegeven. Een nadere bevestiging van dit gerucht wordt nog verwacht.’ Op 1 mei 1894 publiceerde De Roode Duivel een karikatuur onder de kop ‘Na achttien eeuwen Christendom’. Voor de kerken lopen wandelende reclameborden die werven voor de brochure De kunst om met biechtelingen om te gaan door Pater Stroet, ‘Harnassementen te koop of te huur voor kerkgangers’ en ‘Broeken met patentsluiting / Verkrachting onmogelijk / Voor R.K. leerlingen’. In het bijschrift zegt een wanhopige christen dat hij zich niet meer veilig voelt in de kerk: ‘Men gaat gezond en wel naar ’s Heeren bedehuis / En komt, ’t is waar, gesticht, maar ook doorschoten thuis.’

De aflevering van 23 oktober 1893 opende met het vers ‘De kuische priesterschap’, waarin een ietwat curieuze dubbele aanklacht vervat was tegen de celibatairen. Eerst wordt vastgesteld dat het instellen van het celibaat een verkrachting van de natuurwet was, om vervolgens de beschuldiging van huichelarij uit te spreken aan het adres van al die priesters die toch aan de natuurwet toegeven. Al die brave priesters snoepten menig prettig nachtje bij de nonnen of bij vrome zusjes. Het ergste is dat de vrouwen en jonge dochters zo verleugend zijn dat ze de priesters geheel ter wille zijn. Voor alle duidelijkheid zijn afbeeldingen toegevoegd van

voor en na de biecht. Priesters zijn in De Roode Duivel doortrapte fielten die een moeder op bedevaart naar Kevelaer sturen om tijdens haar afwezigheid de dochter te bezwangeren.

god zelf en zijn personeel Een vermakelijke rubriek vormen de reeksen karakteristieken die van bepaalde personen gegeven worden. Zo werd de diersoort ‘politieagent’ op 17 april 1893 onder andere omschreven als: ‘Een wandelende bitterflesch’, ‘Een ongedierte op de zweren van het zieke lichaam der maatschappij’, ‘De bloedhond op het erf der kapitalisten’, ‘Het schoothondje van bordeelhouders en kinderverkrachters’ en ‘Een rotte kool bij een groenvrouw’. Op 18 juni 1894 werd de vraag ‘Wat is een God’ aldus beantwoord:

Een eeuwige werkstaker. – De broodgever van de firma dominee, pastoor en rabbi. – Een vader, die het kleinste gedeelte van zijne kinderen in weelde laat leven en het grootste gedeelte van honger laat verrekken. – Een kleivormer. – Iemand die nooit is waar hij wezen moet. – Een maker die zich om zijn maaksel niet bekommert. – De pendant van Hannes van ’t Lindenhout [de van uitbuiting en mishandeling beschuldigde weesvader van Neerbosch]. – Een winstgevend artikel voor volksverneukers. – Een rechter die nooit recht spreekt. – De fabrikant van zijn eigen konkurrent. – De paljas van de kamferbroeken [bedoeld zal zijn: de celibataire priesters]. – Een gepensioneerde fabrieksbaas. – Een logementhouder zonder patent. – Het opperhoofd der planeetlezers, koffiedikkijksters en waarzegsters. – De hersenschim van een krankzinnig brein. – Een geëxploiteerd spookbeeld. – Een kindermoordenaar. – Het gordijn voor de priesterlijke vuiligheden. Enzovoort, enzovoort.

Wat de godsdienst aangaat heerste er in De Roode Duivel een authentiek Multatuliaanse geest. De wetenschap is de godin van de ongelovige, en iedere andere godsdienst deugt niet. Ene V. Oudemaasstad schreef op 17 september 1894: ‘Ik zal niet

zeggen dat de Godsdienst tot niets goed is, integendeel, ze is (net als de oprechte Haarlemmer Olie) overal goed voor en dat is juist wat haar zoo gevaarlijk maakt.’ Reacties op dit soort aanvallen op het christelijk geloof werden door De Roode Duivel met zichtbaar genoegen soms afgedrukt. Op 25 september 1893 verscheen onder de kop ‘Christezin!’ de tekst van een ontvangen briefkaart: ‘Aan het rapaille van den Rooden Duivel, stik, barst, verrek! Een Christen.’

Het verbaast niet dat De Roode Duivel met zijn afkeer van de godsdienst een bloedhekel had aan confessionele politici. H.J.A.M. Schaepman, priester, dichter en Kamerlid, mocht zich dan ook in de bijzondere aandacht van het blad verheugen. Met zijn uitspraak dat de arbeider recht had op twee borrels, zo sneert De Roode Duivel, leverde hij een wel heel opmerkelijke bijdrage aan de leniging van de maatschappelijke nood. Onder het kopje ‘Oplossing van de Sociale Kwestie’ plaatste De Roode Duivel op 25 december 1893 een ‘advertentie’ met de tekst: ‘Dr. Schaepman vraagt een gezonde volksmin, voorzien van flinke jenevertitten.’

Ook bij Schaepman speelde De Roode Duivel op de man. Zo werd op 16 oktober 1893 een ‘Extra Belangrijk Bericht’ uit Den Haag opgenomen. De daar actieve restaurateurs hadden unaniem besloten Schaepman uit hun etablissementen te weren wegens zijn vraatzucht: ‘Onder anderen moet hij, volgens de pertinente verklaring van een bekend hotelhouder te dezer stede, in één middag de navolgende spijzen genuttigd hebben: 8 borden soep, 1 stuk vleesch van 5 pond, 5 kop aardappelen en een schaal met 16 kroppen andijvie; 10 pannekoeken en 6 porties aspergies, benevens 9 flesschen wijn met 1 pond leverworst (waarvan hij in de Kamer al een stuk afgevreten had). Vervolgens 1 halve meloen, 1 taart, 12 appelbollen en 3 pond druiven en tot wegspoeling de bekende 2 borrels.’ Na consumptie van dit alles moest hij door zes kelners naar ‘zekere plaats’ gedragen worden, alwaar hij anderhalf uur vertoefde alvorens zich naar een kerkdienst te begeven.

Vijandelijke broeders en zusters

De linkse beweging is altijd verdeeld. Heel wat energie wordt dan ook besteed aan onderling gekrakeel, dat vooral tot vermaak strekt van de zich verkneukelende anti-socialisten. De socialist, letterkundige en handelsman Frank van der Goes was niet bepaald een vriend van Hermans. In de ‘afgeluisterde alleenspraak van een groot man’ (1 januari 1894) werd Van der Goes weggezet als een enorme ijdeltuit:

‘Ik, Frank van der Goes, wonderkind van de vroegste jeugd af, ik ben veel te groot voor mijn tijd-genooten, zij kunnen mij niet naar waarde schatten. […]
Eerst trachtte ik de radikalen te leeren wat radikalisme is, de ezels waren niet van mij gediend en zij lieten mij ongewaardeerd loopen.
Nu tracht ik de socialisten eindelijk eens te leeren, wat het socialisme eigenlijk is, maar zij zijn te stom om mij te begrijpen en daarom word ik door hen niet gesteld op de plaats waar ik behoor te staan, nl. aan het hoofd van de partij en als redakteur van het partijorgaan.

Ze moeten sukkelen met stumperts en schurken, totdat zij ten slotte zullen inzien dat in mij alleen de verlosser schuilt.
Ik ben Frank van der Goes’.

Met satanisch genoegen begroette De Roode Duivel de ondergang van Van der Goes’ sociaal-democratisch weekblad De Nieuwe Tijd, dat als grafschrift meekreeg: ‘Zij kwam en zag en ging kapot.’

Van de vrouwenemancipatie moest De Roode Duivel ook niet veel hebben. Wilhelmina Drucker werd in de ‘Proeve van een nieuwe encyclopaedie, oftewel algemeen woordenboek van beroemde tijdgenooten’ omschreven als: ‘mevrouw wilhelmina drukte – Eene geëmancipeerde, met verf en poeder besmeerde, de mannen als de pest hatende, toch altijd over hen pratende, met zichzelf dweepende, altijd een eerewacht achter zich sleepende, trouwgrage ouwe vrijster.’ Daar zaten wel zo’n beetje alle populaire vooroordelen in.

Waar geestverwanten al zo behandeld werden, kende De Roode Duivel zeker geen clementie waar het tegenstanders betrof. Over de vruchtbare schrijfster Stratenus heette het op 10 juni 1895: ‘Mejuffrouw Louise Stratenus, die in de Amsterdamsche Courant zoo te velde trekt tegen het socialisme, zal, zoo luidt het bericht, wegens verstoring van hare geestvermogens naar een gekkenhuis overgebracht worden. Velen

twijfelen aan de waarheid van dit bericht, daar zij van oordeel zijn dat mejuffrouw Louise Stratenus nooit geestvermogens bezeten heeft.’

In enkele van de laatste afleveringen van De Roode Duivel raakte Hermans in polemiek met Alexander Cohen, die in zijn eenmanstijdschrift De Paradox afbreuk probeerde te doen aan het martelaarschap van Hermans, die zojuist ontslagen was uit de gevangenis waar hij een straf had uitgezeten wegens majesteitsschennis. Alsof hij daar zelf niet aan meegedaan had, brak Hermans nu de staf over de burgeroorlog die heerste in het kamp van het ontwaakte proletariaat: ‘De sociaal-demokraten schelden op de revolutionaire socialisten, die dit weer met woeker terugbetalen; de anarchisten schelden op revolutionairen en parlementairen, deze beide groepen laten zich evenmin weer tegenover de anarchisten onbetuigd en het record daarin slaat de heer Alexander Cohen, die iedereen die toont een beginsel te hebben de keus laat zich te tooien met de geurige naam van strond-vlieg of het meer beteekenisvolle mouchard (politiespion).’ En ondertussen lachte de bourgeoisie zich te barsten. Met enige aarzeling stelde Hermans voor de strijd te richten op troon, beurs en altaar en niet op de verwante fracties. Misschien heeft dit streven wel bijgedragen aan het besluit de uitgave van De Roode Duivel te staken.

Vergeten werd het blad trouwens niet zo snel. Met name in roomse kringen bleef de herinnering aan Hermans’ schepping levend. Twintig jaar later nog werd aan De Roode Duivel gerefereerd om te laten zien dat een socialistisch strijdblad als De Notenkraker uitsluitend schreef met gal, vuil en modder.

Frans Oerlemans en Peter Janzen+
‘Laat ons eten, drinken en vroolijk zijn’
De vrienden van Jacques Perk

Sinds zijn huwelijk in 1912 met Henriëtte Perk waakte Charles van Deventer (1860-1931) als een Cerberus over de nagedachtenis van zijn jeugdvriend Jacques Perk. Jacques Herman Fabrice Perk was op 1 november 1881, 22 jaar oud, overleden. Zijn literaire nalatenschap was een jaar later door Willem Kloos bezorgd. Kloos’ magistrale inleiding bij Perks sonnetten (‘Wien de goden liefhebben’) maakte Perk tot de heraut van Tachtig. Vanaf dat moment was er naar de mening van Van Deventer met het Perk-archief maar wat aangerommeld. Dertig jaar na Perks dood stelde hij orde op zaken. En dat was hard nodig. Zo hield Greebe, die Jacques Perk’s Mathilde-Cyclus; In den oorspronkelijken vorm hersteld1 had gepubliceerd, de papieren die de familie voor zijn studie beschikbaar had gesteld, naar Van Deventers smaak te lang bij zich. Van Deventer geeft hem te verstaan de documenten onmiddellijk terug te bezorgen. Mevrouw Van Deventer schaamt zich zelfs een beetje over de barse toon in de brieven van haar man.2 Vervolgens maakt Van Deventer jacht op het ‘derde’ Mathilde-manuscript, dat al geruime tijd zoek is. Van Deventer, die via Greebes publicatie op het spoor komt van Willem Kloos3, verlangt van Kloos in niet mis te verstane bewoording dat hij de hele boel bij hem thuis nog maar eens grondig doorzoekt.4 Maar voorlopig komt het manuscript niet uit Willems handen. Zelf publiceerde Van Deventer in 1916 – niet in De Nieuwe Gids, wat voor de hand had gelegen, maar in de ‘oude’ Gids – brieven die hij van zijn vriend Jacques Perk in de jaren 1876-1880 had ontvangen.5 Dat was het laatste dat van de familie Van Deventer-Perk, wat hem betrof, naar buiten kwam.

Helaas ging Van Deventer – Chap voor zijn vrienden – bij die publicatie in De Gids nogal selectief te werk. ‘Van de brieven aan mij kan ik enkel brokken geven,

[…],’ zegt hij hierover in zijn inleiding.6 In de praktijk betekende dit dat hij in de brieven flink had zitten krassen en knippen, om ze ten slotte na publicatie aan de vlammen prijs te geven. ‘Chap was op sommige punten wat vreemd en zette me altoos aan al mijn souvenirs (papieren) te verbranden,’ schreef zijn weduwe kort na de dood van haar man aan Willem Kloos en in diezelfde brief: ‘Jammer is ’t dat we niet eerder aan het corresponderen zijn gegaan. Maar… Chap zou ’t niet goed gevonden hebben. Ik mocht nooit met “de Tachtigers” schrijven, zelfs niet met Frank v.d. Goes, wiens vriendschap ik nooit verloor […].’7

Van Deventers brievenpublicatie in De Gids vormt een belangrijke bron voor het latere Perk-onderzoek. Garmt Stuiveling, die niet alleen Perks gedichten en ondichten publiceerde, de brieven en documenten van Perks leven verzamelde, maar ook een gezaghebbende biografie over Het korte leven van Jacques Perk schreef, maakte in die levensbeschrijving dankbaar gebruik van Van Deventers materiaal.8

Brokken

Het jaar 1878 vormt een turbulente periode in het leven van Jacques Perk. In februari van dat jaar heeft Perk zijn eerste bloedspuwing, het eerste symptoom van een ziekte die hem fataal zou worden. Zijn school is al eerder mislukt en sinds zijn ziekte gaat het met de studie voor het admissie-examen, een toelatingsexamen voor de universiteit, allesbehalve naar wens. Ook komt er een eind aan de relatie met het meisje Marie Champury, zijn eerste grote liefde. Samen met zijn vader schrijft hij, op zoek naar een baantje, talloze tevergeefse brieven. Wanneer Eduard Samson, in de kost bij de familie Perk en inmiddels een goede vriend van Jacques, in mei 1878 plotseling sterft, stort Perk helemaal in. Uitvoerig schrijft hij over die tragische gebeurtenis aan zijn vriend Chap in Dordrecht. In de brieven-publicatie van 1916 vinden we van Perks schrijven weinig of niets terug. Van Deventer houdt Perks reactie op Samsons dood voor zichzelf. Hij kan enkel ‘brokken’ geven, liet hij ons al weten in zijn inleiding.

Hoe reageert een dichter in spe op zo’n dramatische gebeurtenis? Komt er een stroom aan gedichten los, of gaat hij als ‘gezonde’ adolescent de hort op? Perk kiest voor het laatste.9 Hij stort zich die zomer in het studentenleven van Amsterdam en zwalkt met vrienden door Den Haag. ‘Om te vergeten ging hij liedjes horen in de Nes,’ vernemen we van zijn zuster Dora.10 Nu was in die dagen de Nes de rosse buurt van Amsterdam. Over zijn escapades in Den Haag en later in Amsterdam schrijft Perk opnieuw uitvoerig aan zijn ‘ami in Dordt’, Van Deventer. Deze brief, of in ieder geval ‘brokken’ eruit, gaf Van Deventer wel aan de openbaarheid prijs. Het liep allemaal zo’n vaart niet, luidde zijn commentaar.

Een briefkaart in het Van der Goes-archief brengt ons op het spoor van vrienden die tot nu toe in Perks biografie ontbraken.11 Met hen belanden we in een sociëteit aan het Singel. Dit spoor vormt een eerste aanzet tot het antwoord op de vraag of het inderdaad allemaal zo’n vaart niet liep, zoals Chap meende.

Van zijne vrienden

In het Van der Goes-archief bevindt zich een niet eerder afgedrukte briefkaart van Henry Samson aan Franc van der Goes, gedateerd 2 november 1881. Perk is de dag ervoor overleden. Samson schrijft aan Van der Goes: ‘Ik heb volgens afspraak gehandeld en in de Regulierstraat een groote krans van levenden bloemen besteld met witte doffe lint waarop gedrukt “van zijne vrienden” ter waarde van hoogstens f 15.-. Heden morgen zal het bezorgd worden. v.Dev., C.H., Jeroen, jij en ik zullen de kosten moeten delen. Kloos wil alleen een krans geven. Adieu.’12

Wie zijn deze mannen die zich bij Perks dood zo prominent als vrienden afficheren? De bekendste van hen is natuurlijk Perks vriend Willem Kloos. Hij geeft in z’n eentje een krans. Zo lijkt het alsof Kloos in die novemberdagen een vriendschap wilde benadrukken die in feite al niet meer bestond. Perk had met Kloos gebroken en wilde hem zelfs aan zijn ziekbed niet ontvangen. Frank van der Goes kennen we uit de Perk-publicaties als een oude schoolvriend. Met v.Dev. is natuurlijk Van Deventer bedoeld: de vriend uit de tijd dat de Perken nog in Dordrecht woonden. Wie schuilgaat achter de initialen C.H. is op voorhand niet duidelijk. Er zijn twee mogelijkheden. Samson schrijft wat hij bedoelt en een zekere C.H. is inderdaad een tot nu toe onbekende vriend van Perk. Of het is mogelijk dat Samson zich in de haast heeft verschreven en eigenlijk H.C. bedoelde. Want H.C. Muller, oftewel HaaZee, zoals hij zich graag liet noemen, was een goede vriend van Perk. Zo’n goede vriend zelfs dat Perk hem in maart 1880 met een fotoportretje vereerde.13 Ook kwam H.C. bij de Perken over huis, flirtte korte tijd met een van Perks zussen, Dora, en schreef gedichtjes in de poëziealbums van de meisjes. Trouwt Dora, dan is H.C. onder de genodigden.14 In een brief van 5 oktober 1879 ten slotte schrijft Perk aan Chap over H.C. Muller: ‘Ik heb zes intieme vrienden van wie ik houd. Ising, Van der Goes, Muller, v.d.Voort, Mesquita en Van Ruyven. Dat zijn 3 studenten en 3 artisten. H.C. Muller is dichter tevens evenals Mesquita.(…)’15

Maar als we ervan uitgaan dat Samson zich niet verschreef, dan zijn van hen die zich in die trieste herfstdagen van 1881 ‘zijne vrienden’ noemden, Jeroen, C.H. en Samson zelf in de Perk-literatuur niet of nauwelijks bekend. Naar hen gaan we hier op zoek.

Eduard en Henry Samson

In Stuivelings Brieven en Dokumenten vinden we Henry Samsons naam, weliswaar in combinatie met Van der Goes, één keer terug. Perk vraagt de twee vrienden in de zomer van 1881 op zijn logeeradres bij zijn pas getrouwde zuster in Loenen te komen.16 Dat deden ze ook.17 Twee maanden later, op 1 november van dat jaar, overlijdt Jacques Perk en nemen Samson en Van der Goes,

zoals uit Samsons briefkaartje bleek, het initiatief voor een krans. Wie was deze Samson?

Sinds 1876 is Henry Samsons jongere broer Eduard, vers uit Paramaribo, als gezegd een van de kostjongens in het huis van de familie Perk. Eduard wil notaris worden. Dominee Perk had twee jaar daarvoor zijn statige pand aan de Herengracht verruild voor het veel ruimere huis aan het Haarlemmerplein 17, eveneens in Amsterdam, juist met het oogmerk jongens in de kost te nemen. Eduard Samson – Eli voor vrienden – is een van hen.18 Dan speelt zich op 2 mei 1878 in het huis van de familie Perk een drama af. Eduard Daniël Samson (1858-1878), nog geen twintig jaar oud, overlijdt daar plotseling. Het hoe en waarom blijft onduidelijk. De bronnen spreken elkaar op het punt van de doodsoorzaak tegen. Zelfmoord lijkt het waarschijnlijkst.19 ‘Eene korte ongesteldheid’ staat als doodsoorzaak vermeld in de door Henry Samson geplaatste rouwadvertentie.20 De onmiddellijke reactie van Perk op Samsons dood, die hij in een brief en briefkaart aan Chap van Deventer toevertrouwt, is door Van Deventer vernietigd. Wel schrijft Van Deventer in zijn commentaar dat hij Perk de onaangename en ruwe toon van beide epistels indertijd voor de voeten heeft geworpen.21 Een ‘onomwonden amende honorable’ was op 17 mei 1878 Perks antwoord: ‘Niet onverschilligheid omtrent Samson was de oorzaak van die ongelekte briefkaart. Integendeel, zooals ik zeide, is S. bijna twee jaren mijn contubernaal geweest.’22 Inderdaad was Eduard Samson niet zomaar een kostjongen voor Perk: een tot nu toe onbekende foto van het gezin Perk lijkt dat te onderstrepen. Eli Samson staat op die bewuste foto naast Jacques; één hand van hem rust op Perks schouder. Even terzijde zit een andere kostjongen: Johannus van Andel.23

Dat Eduard Samsons onverwachte dood Henry Samson in nauwer contact met Perk heeft gebracht, lijdt geen twijfel. Hun vriendschap moet uit die dagen dateren. Een tijdgenoot, verslaggever van het Algemeen Handelsblad, memoreert bij het overlijden van Henry Samson in 1921: ‘Zijn beste herinneringen gingen naar de dagen waarin hij met Perk en Kloos en Chr. van Deventer jong was geweest […].’24

Op de dag van Eli Samsons begrafenis ontbrak Perk. Hij lag ziek op bed en het herstel van zijn eerste bloedspuwing verliep maar moeizaam. Door zijn ouders werd hij om op krachten te komen eerst naar familie in Haarlem en later naar Den Haag gestuurd. In een brief van 3 juli 1878 staat de jonge dichter uitvoerig stil bij zijn omzwervingen in de twee maanden na Samsons dood: geen onbelangrijke brief, zoals we zullen zien.

… Toen S. gestorven was, ging ik naar Haarlem en bleef er hoogstens 3 weken. Toen te Amsterdam teruggekeerd verwijlde ik aldaar tot en met mijn geboortedag, die luisterrijk werd gevierd, natuurlijk omdat ik bijna gecrepeerd was. Alsdan volgde ik een lief nichtje van me naar hare woonplaats ‘s-Gravenhage. Den Haag gaf zich aan mij bloot onder allerlei schoone gezichtspunten. Dagelijks werden er allerlei amusementen bedacht en vooral de Scheveningse terrassen half door onze voetzolen ingedrukt. De pret vermeerderde toen van R. en ik in kennis raakten met een Leidsch jurist, die zijn propjes juist achter den rug had en die in de alleropgewektste stemming zijn ziel uit zijn lichaam scheen te willen cancaneeren… Daarbij voegde zich een oud vriend uit Breda van me, die 2 jaar luitenant is en in den Haag ter schietschool gedetacheerd was. De vier genoemde lui bleven natuurlijk niet in gebreke al wat gezellig en leuk in den Haag is te doorsnuffelen en te proeven. Rijden en rossen, zuipen, pooien en pimpelen, ’t ging er alles door als koek. Zoo vloden ruim veertien dagen in ongestoordheid naar buiten. Nu vijf dagen geleden werd het tijd van scheiden en toog ik met S.L. en v.R. naar A. Sindsdien,

nu zich nog een stuk of zes gezellige Amsterdammers aan ons gesloten hebben, sjouwen we tamelijk gezellig dag in dag uit. Café chantants en kroegen, publieke vermakelijkheden en niet publieke, rijp en groen, we rieken er aan en proeven ze. […]25

Na deze ‘beproevingen’ gaat Perk op 10 juli van dat jaar met zijn ouders op vakantie naar Diekirch. Daar maakt hij kennis met de kunstschilder Herman van der Voort in de Betouw, een van de vrienden die hij in 1879 tot zijn intimi rekende.26

Is Henry Samson een van de ‘zes gezellige Amsterdammers’ die Perk in zijn brief aan Chap van Deventer noemt? Vast wel. Henry Samson, net als zijn jongere broer Eduard afkomstig uit Suriname, vindt in 1875 aan de Keizersgracht een kamer bij dominee Pantekoek. Net als Pantekoeks zoon Johan staat Henry Samson ingeschreven aan de Rijkskweekschool voor Militair Geneeskundigen.27 Zij volgen een opleiding tot militair arts, en – voor ons van meer belang – beiden zijn lid van de studentenvereniging Mavors Medicator en van Machäon, de sociëteit van deze vereniging. In het archief van Mavors Medicator duikt Perk met zijn vrienden op.

Machäon

Op de zolder van de Agnietenkapel te Amsterdam bevindt zich het archief van het Militaire Studentencorps Mavors Medicator en zijn sociëteit Machäon.28 Het introductieboek van deze sociëteit wordt daar bewaard. Zoals te doen gebruikelijk werd een dergelijk boek incidenteel en onvolledig bijgehouden. Dat Jacques Perk deze sociëteit regelmatig bezocht, was tot op de dag van vandaag niet bekend. Maar op 1 juli 1878 vermeldt het introductieboek dat Jacques Perk, uit ’s Hage, zonder beroep samen met Stipriaan Luïscius, student te Leiden, voor de duur van 14 dagen is geïntroduceerd door, inderdaad, H.G. Samson.29 Uit de eerder door ons aangehaalde brief van 3 juli 1878 weten wij dat Perk samen met v.R. en S.L., in de laatste week van juni uit Den Haag naar Amsterdam komt. En ze zijn kennelijk niet van plan hun gefuif spoedig af te blazen. ‘Introduceer ons maar voor 14 dagen,’ lieten ze Samson weten. Pas de 10e van de maand zou Perk met zijn ouders naar Diekirch vertrekken. Dat v.R. Perks oude klasgenoot Johan van Ruyven is, meldt ook Stuiveling in zijn Brieven en Dokumenten.30 Het archief van Mavors Medicator kende Stuiveling niet, dus over S.L. zwijgt hij. Maar Machäons introductieboek brengt ons verder. Sinds oktober 1877 studeert Johan Marius van Stipriaan Luïscius, die net als Perk inmiddels 19 jaar is, rechten te Leiden.31

Charles van Deventer plaatste ook bij deze uitvoerige brief zijn commentaar: ‘Er mag hier wel opgemerkt worden dat Perk’s eigen aandeel in de ruwe jongeluis-vermaken door de verbeelding aangedikt zal zijn. Hij was volstrekt niet zo lichtmissig van aard, véél minder dan de meesten op dien leeftijd, en kon ook weinig verdragen. Ging hij zich een enkele maal ook maar een weinig te buiten, den volgenden dag moest hij dat duur betalen. Doch een beetje meedoen werd voor zijn verbeelding al gauw een wilde fuiverij.[…]’32 Van Deventer bagatelliseert dus Perks wilde verhalen. Het liep allemaal zo’n vaart niet. Maar hij heeft ongelijk.

Perks kasboekje uit die zomer laat bijvoorbeeld zien dat hij nogal wat geld besteedde aan uiterlijkheden en vertier. In juli noteert hij: voor eigen gebruik f 20,-, voor schoenen f 4,- en voor hoeden f 6,40. De maand daarvoor, met zijn vrienden aan het ‘rijden en rossen, zuipen, pooien en pimpelen’ in Den Haag, noteerde hij en passant: Venus f 3,50.33

Terug in Amsterdam strijkt hij op 1 juli met zijn vrienden neer in de sociëteit Machäon. De sociëteit, gevestigd in het Muntgebouw, bezat in die dagen een bijzondere reputatie. Op het grote balkon boven het Singel was in oktober ’77 de aanslag beraamd op de ‘Muur van Oostmeijer’. Dit lelijke restant van een huizenblok, dat de confectionair Oostmeijer uit de Kalverstraat als reclamezuil gebruikte, werd door de medicijnenstudenten, ‘de pillen’, tijdens een kroegjool gesloopt.34 Natuurlijk liet Perk zich door Samson daar graag introduceren. H.C. (HaaZee) Muller, classicus en een van Perks vrienden, schreef over deze gebeurtenis, die plaatsvond op letterlijk een steenworp afstand van de sociëteit, een ‘groote fantastische opera’.35 In de Almanak van het Militaire Studentencorps Mavors Medicator voor 1879 wordt bij de opvoering van deze opera uitgebreid stilgestaan. In de bespreking van Mullers ‘opera’ stuitten we op de initialen C.H., oftewel Ze-Ha, zoals uit de verslaggeving blijkt.36 Het is Coenraad Hesterman, de arts in opleiding die in Machäon-kring bekendstond als Ze-Ha.37 Samson heeft zich dus niet verschreven. Ook C.H. vertegenwoordigt, naast Samson, de Machäon-connectie aan Perks graf. Vinden we in diezelfde kring wellicht ook ‘Jeroen’?

Uit het introductieboek van de sociëteit blijkt dat Perk en zijn vrienden zich op Machäon thuisvoelden. Zelfs de brave Chap is volgens dit boek op Machäon geweest, op introductie van Samson. Van Ruyven is een regelmatige bezoeker, wat zeker opgaat voor C.H. (Ze-Ha). Perk zelf, nog maar net terug van vakantie uit Diekirch, verschijnt alweer op 9 augustus met Henry Samson op het balkon van de sociëteit. Dan volgen nog enkele vermeldingen uit de zomer van ’79, voordat het introductieboek ons voorgoed in de steek laat.

Alfred Jesurun

Aan de Reguliersgracht 53, waar de familie Perk sinds kort woont, wordt Samsons krans nog diezelfde dag bezorgd. Van de vrienden die de kosten delen, zijn Van Deventer, Van der Goes, Samson en C.H. inmiddels thuisgebracht. Maar wie was Jeroen? Van Deventer zet ons op het spoor. In een naschrift bij zijn Gids-publicatie merkt hij op dat hij van Perk ooit vernam dat een vriend van hem,

Alfred Jesurun, een gedichtje van Perk de Almanak van het Amsterdamsch Studentencorps (1879) had binnengesmokkeld. Onder pseudoniem weliswaar: Ruen Delfra Sui, een omzetting van Alfred Jesurun.38 Deze Jesurun, kortweg Jeroen, net als Perk rechtenstudent in Amsterdam, was lid van het corps en bezocht Machäon zeer regelmatig. Hun vriendschap wordt jaren later door Van Deventers weduwe in een briefwisseling met Mullers zoon, Joan, bevestigd. Deze Joan, druk aan het corresponderen met tijdgenoten van zijn vader, vroeg haar in 1934 of zij hem iets kon vertellen over zijn vaders vrienden. Naast anderen, schrijft zij hem, herinnert zij zich uit die jaren ook de West-Indiër Jesurun.39 Alfred Jesurun is inderdaad op Curaçao geboren. Ook namens deze Machäon-vriend wordt ‘Samsons krans’ aan de Reguliersgracht bezorgd.

Loenen

In de zomer van 1881 zijn H.C. Muller en Franc van der Goes in Amsterdam druk doende met hun literaire club Flanor. Dan komt er van Perk, zoals we zagen, vanuit Loenen een briefkaart. Vanuit het huis Oud-Over, dat zijn zuster Dora Perk en haar man, Jan Blancke, na hun huwelijk betrokken en waar Perk enige tijd verbleef, laat hij Franc van der Goes op 18 augustus 1881 weten dat hij samen met Samson in Loenen wordt verwacht. Stuiveling drukt dit kaartje in zijn Brieven en Dokumenten af.40 Perks uitnodiging luidt:

Loenen a/Vecht 18/8/81
Komt, ziet, wipt over! Neemt geld, kaartjes tot Nieuwersluys en je voetjes op, en kuiert herwaarts.
Laat ons eten, drinken en vroolijk zijn.
Komt vóór het middagbrood – ten elven of zoo.-
Gij zult met open armen en monden worden ontvangen.
Ik heet Jacq.-

Samson en Van der Goes zijn daar in Loenen ook daadwerkelijk geweest. Vanuit de Nieuwstraat in Dordrecht, waar Chap van Deventer die zomer bij zijn ouders verblijft, schrijft hij aan Van der Goes op 31 augustus 1881: ‘Van Jacques kreeg ik een brief die me van jacht- en wildpartijen gewaagde. Hij schijnt zich een waardig nazaat van de Batavieren te willen betoonen. Ik mag lijden dat hij ook maar wat gewerkt heeft. Waar moet het met hem heen, als hij niet slaagt in zijn examen. Heb jullie je op je bezoek nog al goed geamuseerd.’41 De genoemde brief, die Van Deventer van Perk in de zomer van 1881 ontving, is natuurlijk volgens Chap verloren gegaan.42

Twee maanden later bezweek Jacques Perk aan de ziekte die zich in februari 1878 voor het eerst openbaarde.

Tot slot

Van de vrienden die zich rond het graf van Jacques Perk schaarden, bleef een aantal met zijn nagedachtenis verbonden. Kloos bezorgt niet alleen, in 1882,

zijn literaire nalatenschap, maar blijft in zijn Nieuwe Gids voortdurend met Perk in de weer. Van der Goes koestert de banden met de familie aan de Reguliersgracht en doet Henriëtte Perk tevergeefs een huwelijksaanzoek. Ook hij wordt, net als Kloos, redacteur-eigenaar van De Nieuwe Gids. Chap van Deventer, scheikundige en Platokenner, wordt een van de medewerkers. Een tiental jaren verblijft hij in Indië en ontmoet daar Henriëtte Perk, dan nog getrouwd met Voûte. Henry Samson speelt langs de zijlijn zijn rol in Tachtig. Hij wordt lid van Flanor, beweegt zich in de coterie van het toneel, trouwt met de, vooral door Willem Kloos begeerde, actrice Mientje Bouret (1861-1928) en onderhoudt blijvende banden van vriendschap met onder anderen Albert Verwey, Chap van Deventer, Hein Boeken en talloze schilders uit die dagen. Maar dan is Henry Samson inmiddels al een gerespecteerd arts, die zich gevestigd heeft aan de Overtoom. Het is vooral als medicus dat hij gedurende een korte periode in het leven van die andere vriend van Perk, Willem Kloos, zijn invloed doet gelden. Het is dan 1897 en Kloos is aan de drank. HaaZee Muller stapt al snel uit Flanor, is lange tijd classicus aan het Barlaeus Gymnasium, gaat in de politiek, maakt ruzie met alles en iedereen en sterft een roemloze dood. Johan van Ruyven, Johan van Stipriaan Luïscius, Coenraad Hesterman en Alfred Jesurun waren slechts ‘ships that pass in the night’.

Nikolaj Mikloecho-Maklaj
Een dag in Batavia (1886)

Op 14 maart 1886, om ongeveer twee uur in de morgen, wierp het stoomschip Merkara het anker uit op de rede van Batavia. Ik was een paar keer wakker geworden, eerst door het lawaai van de ankerketting en het geren op het dek, en daarna door het tumult van de voorbereidingen voor het lossen; maar omdat ik wist wat voor zware, vermoeiende dag me wachtte, probeerde ik weer in te slapen en ik stond niet eerder op dan op mijn gewone tijd, dat wil zeggen om vijf uur in de morgen. Na een bad met zeewater klom ik naar het dek, waar ik behalve de loods en enkele passagiers – die in hun grote ongeduld om Batavia zo snel mogelijk te zien bijna de hele nacht op dek hadden doorgebracht -, al de ship-chandlers aantrof, de leveranciers van proviand en andere dingen.

Het was een buitengewoon heldere morgen en de donkerblauwe silhouetten van de vulkanen Salak en Pangerango tekenden zich duidelijk op de helder-groene kustzoom af. Een mijl verderop zag men de rode dakbedekkingen en de witte gebouwen van de nieuwe haven van Batavia, Tandjong Priok. De meeste schepen lagen daar voor anker, slechts enkele zag men ver in het westen, op de oude rede van Batavia. Langzaam liepen we de kleine, maar volledig met golfbrekers beschermde haven binnen, die pas twee jaar eerder gereed was gekomen en door het kanaal naderden we de wand van de aanlegplaats voor de kolenoverslag. Meer dan honderd inlanders gingen meteen aan het werk. Zo’n haast met het laden van kolen was niet erg aangenaam voor de passagiers, van wie velen erop rekenden dat ze naar Buitenzorg konden reizen en zeker niet korter dan een etmaal in Batavia zouden verblijven, anderen wilden ook langer blijven. De korte duur van het verblijf was ook gezien mijn eigen plannen buitengewoon onhandig.

Het doel van mijn zesde reis naar Batavia, die me meer dan twintig verloren dagen op een verre van eersteklas stoomschip had gekost, was mijn collecties op te

halen die in een groot aantal kisten en pakken van allerlei soort waren opgeborgen en die al ongeveer dertien jaar op verscheping naar Europa wachtten. Ik had de pech dat het zondag was en ik wist dat me heel wat hindernissen en moeilijkheden wachtten. Heel twijfelachtig was het of ik de directeur kon vinden van het handelshuis MacLaine and Watson, in wiens depots mijn collecties werden bewaard, of ik in deze depots terecht zou komen (natuurlijk gesloten vanwege zondag), paarden kon huren voor het vervoer van de kisten vanuit de stad naar het station, ze daarna per spoor naar Tandjong Priok kon krijgen, en, ten slotte, per sloep naar het stoomschip; dat alles moest beslist op één dag gebeuren. Hoewel ik niet zeker was van mijn succes, besloot ik het toch te proberen, omdat ik goed wist dat ik, als het me niet lukte alle noodzakelijke zaken op één dag te regelen, een hele maand in Batavia zou moeten blijven, tot de aankomst van het volgende stoomschip van dezelfde rederij, waarbij ik een ticket tot Port-Saïd had gekocht.

Op verzoek van de passagiers was het ontbijt om acht uur, dat wil zeggen een heel uur eerder dan gewoonlijk, en daarna moest een klein schip dat ook aan British India Company toebehoorde de personen die naar Batavia wilden, overzetten naar de andere kant van het kanaal. Omdat bijna de helft van de passagiers die wensten te vertrekken uit dames bestond, moesten wij nog tien minuten wachten voordat allen zich hadden verzameld en in het bootje hadden plaatsgenomen. De loods verzekerde ons dat als de dames niet binnen vijf minuten klaar zouden zijn, we waarschijnlijk de trein zouden missen die in plaats van elk uur als op doordeweekse dagen op zondag maar vier keer rijdt. Uiteindelijk hadden de dames plaatsgenomen en zetten wij ons in beweging. […]

Toen ik op de steiger was gesprongen en zag hoe langzaam de passagiers zich voortbewogen, zei ik luid dat als zij zich niet haastten we waarschijnlijk de trein zouden missen, en zelf liep ik, samen met enkele passagiers, snel naar het station. Volgens mijn horloge was er weinig tijd over tot aan het vertrek van de trein, daarom versnelde ik geleidelijk mijn passen. De loods liep ver voor ons uit. Reeds waren de wagenwijd geopende deuren van het station in zicht, toen onze loods het op een rennen zette. Ik volgde hem en toen ik tot op de bovenste treden was gerend, zag ik dat de trein zich in beweging zette. Hoewel die meteen een behoorlijke snelheid had, duwde ik de conducteur die me probeerde tegen te houden opzij en sprong op het platform, opgevangen door de passagiers die vreesden dat ik zou loslaten en vallen. Uit het raam zag ik een groep van vijfentwintig tot dertig personen; dat waren passagiers die de trein hadden gemist en gedwongen waren een uur of drie, zo niet meer, op het station uit te zitten, in afwachting van de volgende trein.

Mijn medereizigers bleken buitengewoon aardig: tot mijn ongenoegen was ik in de rokersafdeling terechtgekomen, maar mijn buurman, die stevig rookte, merkte waarschijnlijk aan de uitdrukking van mijn gezicht dat ik de tabaksrook onaangenaam vond, ging op een andere plaats zitten en opende het raam zodat de rook me helemaal niet meer stoorde. Een andere passagier, die zag dat ik moeite had het

kaartje te betalen omdat ik alleen Engels geld had, bood me vriendelijk aan dat voor Nederlands geld te wisselen.

De weg van Tandjong Priok naar het oude Batavia gaat over een moerassig gebied dat geheel en al is begroeid met kokos- en arekapalmen, bananen en andere schitterende tropische planten. De rijkdom en de verscheidenheid van de flora valt na de monotone Australische plantengroei scherp in het oog en maakt een heel prettige indruk.

Nadat ik vanaf het station Oud Batavia in Weltevreden was aangekomen, stapte ik uit op een van de eerste stadsstations, huurde een rijtuig en reed naar de persoon van wie hoofdzakelijk de beantwoording van de vraag afhing of alles volgens mijn wens op één dag geregeld zou worden, of dat ik een hele maand in Batavia zou moeten blijven in afwachting van het volgende schip.

Ik vertel met een paar woorden iets over de collecties die me in Batavia wachtten.

In de periode van 1873 tot 1878 was Batavia het centrum van waaruit ik mijn reizen ondernam en de opslagplaats voor collecties die ik gedurende mijn reizen van 1872 tot 1877 had bijeengebracht. De vertegenwoordigers van het handelshuis Dummler & Co. in Batavia waren altijd heel vriendelijk tegen mij en heel nauwgezet bewaarden ze mijn spullen tijdens mijn afwezigheid. Na mijn verhuizing naar Sydney, waarvandaan ik mijn studie van de eilanden van Melanesië ondernam, achtte ik het niet nodig mijn collecties uit Batavia over te brengen, omdat ze met de tijd naar Europa moesten. In maart 1885 ontving ik uit Batavia een brief van de firma Dummler & Co. waarin men mij met het oog op het faillissement van de firma vroeg mijn collecties uit de depots weg te halen en waarin men ook meedeelde dat behalve de zevenentwintig stukken van verschillende soort in de brandkluis van het handelshuis twee verzegelde pakketten waren gevonden met mijn naam op het omslag en met de volgende aantekening: ‘Brûler en cas de ma mort’.

De mededeling over de gevonden papieren vormde voor mij een heel aangename verrassing, omdat ik al enkele jaren geleden het verdwijnen van enkele manuscripten en dagboeken had opgemerkt en er letterlijk met mijn verstand niet bij kon waar ze waren gebleven. Omdat ik bang was dat de gevonden papieren (die gemakkelijk de juist onvindbare manuscripten konden zijn) zoek zouden raken op weg van Batavia naar Sydney of zouden verdwijnen bij een scheepsramp, wat helaas heel wat vaker gebeurt dan in het algemeen wordt aangenomen, besloot ik liever af te wachten en in het volgende jaar, op weg naar Europa, er zelf achter heen te gaan.

In die tijd (dus in 1885) was er nog geen Russische consul in Batavia, en daarom wendde ik mij tot die van Groot-Brittannië, de heer MacN.1, vertegenwoordiger van de grote Engelse firma van de heren MacLaine and Watson, en verzocht hem mijn collecties van Dummler & Co. in ontvangst te nemen en ze te bewaren tot mijn komst in Batavia. Nu is het duidelijk dat het voor mij zeer interessant was te weten te komen in wat voor toestand zich mijn spullen bevonden en wat er in de in de brandkluis gevonden verzegelde pakketten zat. De directeur (‘manager’) van de

oude firma MacLaine and Watson woont in Weltevreden, in een groot huis dat aan de firma toebehoort. Dat huis kende ik al sinds 1873, toen daarin de voorganger van de huidige vertegenwoordiger van de firma woonde.

De heer MacN. zag ik die zondag voor het eerst. Ogenschijnlijk was hij van plan naar de kerk te gaan of was hij juist daaruit teruggekeerd. Ik legde hem in het kort uit wie ik was en wat ik wenste en probeerde hem er toe over te halen mij te steunen in mijn voornemen in elk geval vandaag mijn spullen op te halen, aangezien ik niet zonder naar Europa kon reizen en een hele maand in Batavia blijven beslist out of the question was. Toen ik naar het sympathieke en energieke gezicht van de heer MacN. keek, twijfelde ik bijna niet aan het succes van mijn verzoek.

We hadden volgens de heer MacN. evenwel nog heel wat moeilijkheden voor de boeg. Vanwege de zondag waren het gebouw van het consulaat en de depots van de firma gesloten; bovendien waren aparte afdelingen van de depots afgesloten met verschillende sleutels die zich in de handen van werknemers van de firma bevonden die op een vrije dag niet gemakkelijk te vinden zouden zijn, om er nog maar van te zwijgen hoe moeilijk het was mensen en paarden te vinden voor het overbrengen en vervoer van de spullen, dit alles vanwege de vrije dag. Goed was wel dat de heer MacN. agent was van de rederij British India, zodat het vertrek van de Merkara in hoge mate van hem afhing.

Daadwerkelijk beloofde de heer MacN. niet alleen de afgifte van mijn spullen en de bijtijdse verzending naar het schip te regelen, maar gastvrij bood hij me ook zijn huis aan in het geval ik in de stad bleef overnachten. We spraken af dat ik begeleid door de hoofdklerk van het consulaat, de heer D.2, naar de oude stad zou gaan. Daar zou ik mijn pakketten ontvangen en de kisten met mijn collecties zoeken, iets dat naar de mening van de heer D. helemaal geen eenvoudige zaak was omdat mijn kisten meer dan een jaar eerder waren ontvangen en overladen waren met een massa koffie, die in de afgelopen maand uit verschillende plaatsen was binnengekomen. Hoewel ik niet geheel begreep hoe grote kisten in koffie begraven konden zijn, verloor ik geen tijd aan navraag en stelde voor meteen naar de stad te gaan. De heer MacN. zei bij het afscheid dat aangezien de Merkara pas de volgende ochtend zou afvaren, het makkelijker voor me zou zijn hier te overnachten; hij herhaalde weer dat zijn huis tot mijn beschikking stond en voegde eraan toe dat hij ons verwachtte op de lunch.

Het was half twee toen de heer D. en ik ons langs het kanaal naar de oude stad reden, nadat we voor de sleutels alvast waren langsgegaan bij de kassier. We werden vergezeld door een bediende van de heer MacN. die de woonplaats kende van de meeste medewerkers bij wie de sleutels van de verschillende ruimtes en afdelingen van de firma zich bevonden.

We reden door de Chinese wijk en kwamen terecht in de eigenlijke oude stad van Batavia, waar alle gebouwen door de kantoren van Europese handelshuizen zijn ingenomen. Vanwege zondag waren alle firma’s zonder uitzondering gesloten en

zelfs de vensterluiken waren dicht. Er was niemand op straat. Sinds mijn laatste reis naar Batavia (in januari 1876) trof ik hier niet de geringste verandering aan. Ik zag geen enkel nieuw gebouw en zelfs geen enkel nieuw uithangbord. Ten slotte kwamen we bij het consulaat van Groot-Brittannië aan, waar zoals in alle overige huizen, de deuren en ramen dicht waren. De bewaker die bij de poort moest staan, was er ook niet, en doordat de straten volkomen leeg waren was het onmogelijk hem te laten zoeken. De heer D. opende zelf de deuren van het consulaat, waarna we over een grote brede trap naar de eerste verdieping gingen. In de grote kantoorruimte heerste halfduister doordat de luiken dicht waren en zelfs de rolluiken waren neergelaten.

Toen we de deur van de brandvrije afdeling naderden, waar de belangrijkste waardevolle documenten van de firma lagen en waar zich ook de pakketten met mijn papieren bevonden, werd ik erg ongeduldig en wilde ik ze zo snel mogelijk zien. Het slot bleek verschillende slimmigheden te hebben. De sleutel opende ogenschijnlijk de kast, maar de deur gaf niet toe. De heer D. klungelde lang met het ingewikkelde slot; uiteindelijk lukte het hem de deur te openen en we betraden een tamelijk ruime en donkere kamer waar hopen papieren op planken lagen. Toen we mijn twee pakketten pakten, zag ik allereerst op beide de aantekening in mijn hand: ‘Brûler sans ouvrir en cas de ma mort’. Toen kwamen bij mij levendig alle bijzonderheden voor de geest van het verpakken van deze papieren en hun overhandiging aan de heer A.3, het toenmalige hoofd van de firma Dummler & Co. Ik herinnerde me ook mijn gesprek daarover met de heer A. en de plechtige belofte van de laatste de pakketten te vernietigen in geval van mijn dood. En een vreemde

zaak: nu herleefden al deze details met verbluffende scherpte in mijn herinnering, terwijl ik vroeger, ondanks al mijn pogingen daartoe, me beslist niet kon herinneren waar ik die papieren had gelaten en waarover ze gingen.

Van de buitenkant af kon ik echter ook nu nog niet raden dat in de gevonden pakketten zich juist die dagboeken bevonden die ik zo lang had gezocht. Ik haastte me het touw door te snijden, ongeduldig scheurde ik het papier stuk waarin mijn manuscripten waren gewikkeld, en in het papier bevond zich juist dat manuscript waarover ik zo lang in ongewisheid had verkeerd. Jammer dat ik op dat moment niet de beschikking had over een spiegel: ik voelde dat de uitdrukking van mijn gezicht geleidelijk veranderde, en het zou interessant zijn geweest deze karakteristieke veranderingen te volgen, uitdrukkingen van tevredenheid en de overgang van ongeduldige verwachting naar de tevredenheid bij de vondst van het gewenste. Er bleken zelfs beduidend meer papieren te zijn dan ik had verwacht: ik vond ook tekeningen en aantekeningen die ik reeds geheel was vergeten.

Ik was zo druk in de weer met het bekijken van de gevonden papieren dat de heer D. gedwongen was mij eraan te herinneren dat ons met de collecties nog het een en ander te wachten stond. Hier dook een nieuwe hindernis op: de deur van het depot bleek op slot, en de sleutel bevond zich bij een van de Maleise bedienden van wie het adres noch bekend was aan de heer D., noch aan de bediende van de heer MacN.. De heer D. was echter zo behulpzaam om toe te staan het slot te verbreken. Onder algemene aandrang gaf de deur toe, maar daarachter bevond zich een tweede deur, met een nog koppiger slot, zodat de bediende naar de mandoer gezonden werd bij wie de sleutel van de deur zich kon bevinden. In afwachting van zijn komst drongen we door tot de kasten die bij de afscheidingen stonden en op die manier speelden we het klaar de kamer te bereiken waar zich mijn spullen moesten bevinden.

Toen begreep ik volledig de uitdrukking van de heer D. toen hij zei dat mijn spullen waren ingegraven, begraven in koffie. Het depot was een grote, bijna vierkante kamer veertig voet in de lengte en iets meer in de breedte. Op de vloer stonden volle balen koffie in lagen van vier; alleen waren hier en daar tussen deze enorme stapels koffie smalle paadjes voor de doorgang vrijgelaten. We klommen op een baal, begonnen die stuk te scheuren en stootten op een van mijn kisten. Daarnaast was de zijkant van een andere kist zichtbaar. Toen zei de heer D. me dat hij dacht, hoewel hij het niet zeker kon weten, dat de firma slechts twee of drie van die kisten in bewaring had genomen.

Deze woorden waren voor mij een zeer onaangename verrassing. Ik had er op gerekend ten minste vijfentwintig kisten te vinden en niet twee of drie. Ik bleef de koffie met een stok op verschillende plaatsen sonderen, maar nergens bevond zich iets. Ik maakte me bepaald ongerust. Waar konden mijn kisten zijn gebleven? Als ze zich hier niet bevonden, dan hoefde ik ze vandaag vanwege de rustdag natuurlijk niet op andere plaatsen te zoeken, en dat hield in dat ik tegen wil en dank een hele maand in Batavia zou blijven steken. Maar de heer D. bleef maar proberen mij ervan

te overtuigen dat zijn firma geen andere kisten had aangenomen. Plotseling stootte mijn stok op een nieuwe kist; ik graaf die uit en lees: With the greatest care. Ik herkende mijn handschrift en begon nog steviger met de stok in de koffie te steken. Nog een kist, en daarna nog een tweede… een derde… Waarschijnlijk waren ze allemaal hier, maar letterlijk begraven in koffie.

Terwijl deze recognoscering doorging, liep het al tegen drieën. Toen hoorden we de passen van enkele personen die op de deuren afkwamen. De niet-meegaande gesloten deur werd door een sleutel geopend. Die kwam van de mandoer, die overigens ook een stuk of tien arbeiders bij zich had. De mandoer, legde de heer D. me uit, was al veertig jaar bij de firma MacLaine and Watson in dienst; hij was een heel betrouwbaar en verstandig persoon, en doordat hij zo lang aan het hoofd van het depot stond, was hij van alles wat zich er bevond, tot op de laatste spaander, op de hoogte. Toen ik hem naar het aantal kisten vroeg dat van het handelshuis Dummler & Co. was ontvangen, zocht hij onder de hopen koffie er meteen een op, waarop hij zelf het volgende opschrift had geplakt: ‘Ontvangen van Dummler & Co. 19 maart 1885 3 pakken (N^oN^o 13, 14, 15); 3 pakken (in een mat); 1 bundel (5 stokken); 1 mand; 19 kisten; totaal 27 stuk’.

Toen ik dat waardevolle opschrift las, was ik geheel gerustgesteld en niet zonder genoegen merkte de heer D. op dat ik gelijk had toen ik had volgehouden dat er een grote hoeveelheid kisten moest zijn. Dankzij de behendigheid van de mandoer en zijn mensen werden mijn kisten heel snel onder de koffie vandaan gegraven en opnieuw genummerd. Daarna gaf de heer D. de mandoer het bevel alle spullen de volgende ochtend met de eerste trein naar Tandjong Priok te vervoeren en ze op een scheepje te laden en definitief klaar te zijn voor hun afgifte op de Merkara tegen de tijd dat ik daarheen zou komen. Het opstapelen en herpakken van onvoldoende stevige kisten, de betaling van de mannen en het afsluiten van het consulaat werden eveneens aan de mandoer opgedragen; ik nam mijn waardevolle manuscripten en pakketten mee en reed samen met de heer D. zonder verder oponthoud terug naar de stad, naar de heer MacN., die, ondanks het late tijdstip ons op de lunch verwachtte.

Onwillekeurig schoot mij tijdens de rit een voor mij behoorlijk droevig verhaal te binnen dat mij in 1878 in Singapore was overkomen. Bij terugkeer uit Nieuw-Guinea, na een lang verblijf daar in 1876 en 1877, was ik zeven maanden lang ziek en ik verzwakte gedurende die ziekte vreselijk (mijn lichaamsgewicht, dat onder normale omstandigheden 148 pond bedroeg, nam in die tijd af tot 93 pond). Naar het oordeel van de artsen waarmee ik het ook zelf volledig eens was, moest ik mijn leefklimaat voor een wat kouder verwisselen, ook al was dat maar tijdelijk. Daarom besloot ik naar Australië te vertrekken; maar omdat ik van plan was daar niet lang te blijven en weer naar Singapore terug te keren, wilde ik niet veel meenemen, in het bijzonder wilde ik niet enkele manuscripten met me meevoeren die ik van mijn laatste reis had meegenomen.

Ik was, zoals ik zei, buitengewoon verzwakt, ik was voortdurend duizelig en over het geheel voelde ik me slecht, zodat het pakken van spullen voor mij zeer vermoeiend was en heel langzaam verliep. Aan de vooravond van vertrek verzamelde ik de bovengenoemde papieren en enkele tekeningen, stopte ze in een pakket, bond dat dicht, verzegelde het en begaf me naar een bankier via wie ik vaker dan via anderen geld placht te ontvangen. Ik legde hem uit dat ik vreesde onderweg enkele manuscripten te verliezen die voor mij tamelijk belangrijk waren en dat ik daarom wilde dat ze bij hem bleven.

Ik voelde me die dag zo slecht dat ik, nadat ik had gehoord dat de bankier ermee akkoord ging mijn papieren te bewaren, op een of andere manier afscheid van hem nam en blij was zo snel mogelijk terug te keren naar Hôtel de l’Europe, waar ik toen woonde, om wat uit te rusten. De volgende dag vertrok ik naar Sydney en ik was zo ziek en zwak dat men mij op handen gedragen uit het rijtuig direct naar de kajuit overbracht. Op zee herstelde ik behoorlijk; in Sydney verbleef ik zes maanden, en vandaar keerde ik weer terug naar de eilanden van de Stille Oceaan, waarna met dat soort reizen ongeveer vier jaren voorbijgingen. De manuscripten die ik in Singapore had achtergelaten, was ik helemaal vergeten. Toen ik in 1882 op weg naar Europa Singapore aandeed en daar enkele spullen had gezien die ik had achtergelaten, herinnerde ik me ook het pakket met de manuscripten.

Omdat ik van plan was de volgende ochtend erachteraan te gaan, stelde ik me natuurlijk allereerst de vraag naar welke bank ik eigenlijk moest. Mijn geheugen gaf me geen enkel antwoord. Ik zocht in mijn dagboek van 1878 naar de naam van de bankier, maar die bleek als met opzet niet genoteerd. Ik vond alleen een aanwijzing dat ik in het bovengenoemde jaar met drie bankiers te maken had gehad. De hele nacht bleef ik wakker en probeerde ik me de naam van de bankier te herinneren maar tevergeefs. ’s Ochtends na het ontbijt vertrok ik naar een van mijn drie bankiers. Het huis, de oprijlaan en zelfs de kamers kwamen me bekend voor. Ik vraag naar de directeur van de bank. ‘Op zijn kamer.’ Ik klop aan, ga naar binnen, in de hoop het bekende gezicht te ontmoeten en ik ben verkeerd. Ik ken hem niet en hij kent mij niet. Ik noem mijn naam en zeg ronduit dat ik in zijn bank in 1878 een pakket met papieren ter bewaring heb achtergelaten. De directeur antwoordde daarop dat hij niet lang daarvoor uit Engeland was gearriveerd, dat hij van het pakket niets wist en hij vroeg me daarom hem de kwitantie van ontvangst van het pakket te tonen. Op mijn tegenwerping dat ik geen kwitantie heb, haalde hij zijn schouders op en zei dat ik me waarschijnlijk in de bank vergist had; overigens, hij voegde eraan toe dat als hij het pakket zou vinden hij het naar me zou zenden of naar iemand anders die ik aanbeval. ‘Uw naam was waarschijnlijk op het pakket gezet?’ vroeg hij. Ik antwoordde dat ik me dat niet herinnerde en omdat ik voelde dat ik hier verder niets meer te vragen had, vertrok ik en merkte dat de directeur me met een behoorlijk verbaasde blik nakeek.

In de tweede en in de derde bank hetzelfde resultaat. Overal dezelfde vragen

over een kwitantie of tenminste de naam van de persoon aan wie ik het pakket had overhandigd, dezelfde daaropvolgende verwonderde, verbaasde blikken en het schouderophalen over mijn goedgelovigheid. Ik kon ook niet elk van hen vertellen hoe zwaar ziek ik was toen ik de onbekende bankier mijn ongelukkige manuscripten overhandigde! Ik keerde terug naar het hotel en besloot niet over het verlorene na te denken; maar ondanks dit besluit was ik de hele dag in een slechte stemming en zelfs niet in staat te eten. Ook nu kan ik me niet herinneren wie ik het pakket met de manuscripten en tekeningen heb gegeven. Ik koester evenwel de hoop dat het ooit zal worden gevonden.

De vriendelijke meneer MacN. begroette me op de veranda; toen ik uit het rijtuig kwam, drukte ik hem en de heer D. stevig de hand, en dankte hen voor de hulp. Als ik met weet ik wat voor Duitsers, Fransen, Hollanders te maken had gehad, dan had ik niet zo’n eenvoudige en daadwerkelijke hulp gekregen, en daarom dankte ik het lot dat het mij met Engelse gentlemen had samengebracht. De heer D. en ik waren na onze expeditie met een uitstekende appetijt naar de stad teruggekeerd en na het eentonige scheepsregime vond ik de overgang naar vers eten bijzonder aangenaam, te meer daar de curry die ons geserveerd werd met alle accessoires van de Maleise keuken naar mijn mening het meest geschikte voedsel in de tropen is.

Het is de gewoonte in Batavia dat na het eten de siësta volgt. Ik wilde erg graag slapen maar omdat ik besefte dat mij slechts enkele uren verblijf in Batavia restten, vond ik het jammer die aan rust te verdoen. Ik wilde een paar visites afleggen, oude kennissen ontmoeten en wat inlichtingen vergaren. Hoewel men volgens plaatselijke begrippen op zondag nooit vroeger dan zes uur in de avond ergens op visite kan gaan, dat wil zeggen zolang het nog tamelijk heet is, besloot ik vanwege de geringe tijd dit gebruik te verwaarlozen en ging om vier uur in de middag op weg. De afstanden zijn in Batavia niet klein, en daarom nam ik graag het vriendelijke aanbod van de heer MacN. aan gebruik te maken van zijn rijtuig. Allereerst vertrok ik naar F.D.S.4 De bediende die naar buiten kwam deelde me mee dat zijn heer nog niet was opgestaan. Inderdaad waren de vensters en de deuren dicht, de stoelen en de tafels op de veranda naar elkaar toegeschoven en de kleden opgerold. Ik twijfelde en wist niet of ik moest wachten of weggaan. In die tijd kwam een andere bediende op me af die meedeelde dat de heer al was opgestaan en naar de badkamer gegaan. Ik gaf hem een kaartje met de aantekening dat ik slechts tot de volgende dag in Batavia zou blijven. Een minuut later kwam de bediende terug met de mededeling dat zijn heer zich meteen aankleedt en mij beslist verzoekt te wachten. De heer F.D.S. had ik sinds 1876 niet gezien en ondanks dat feit vond hij helemaal niet dat ik was veranderd; alleen dat ik flink grijs was geworden. Mijn visite was heel kort, maar we brachten de tijd heel aangenaam door, lieten onze oude bekenden in de Nederlandse koloniën de revue passeren en praatten levendig over nieuws uit de antropologische en etnologische literatuur over de Maleisische archipel die in het Nederlands was verschenen. We merkten niet op hoe het tijd werd om afscheid te

nemen en ik hoopte dat de heer F.D.S. het niet erg vond dat hij vanwege mij zijn siësta iets had moeten inkorten.

Na het afscheid van mijn oude bekende ging ik naar Dr. S.5 om het door hem opgezette zoölogische laboratorium te bekijken. Hij was ook aan het rusten, maar na ontvangst van mijn kaartje wilde hij me niet laten wachten en kwam bijna meteen op me af in het lichte, makkelijke kostuum dat de Europeanen gewoonlijk dragen in de Nederlandse koloniën. Toen hij vernam dat ik alleen tot de volgende dag zou blijven, stelde hij me zelf voor om het zoölogische laboratorium te bekijken dat hij in het museum van het Natur Kundig-Gootschaft6 had ingericht. Een deel van de museumzaal met twee vensters aan de zijkanten was door Dr. S. met een bamboewand afgescheiden en veranderd in een zoölogisch laboratorium. […]

Mijn aandacht werd getrokken door een glazen pot die op een tafel stond; daarin bevond zich een heel mooie haai, van lichtgele kleur, met symmetrisch lopende bruine strepen en vlekken. Dr. S. nam hem gedienstig en vriendelijk uit de spiritus en liet me hem bekijken. Ik dacht dat hij behoorde tot de Scylium-soort. Omdat hij wist dat ik me bijzonder voor dat soort vissen interesseer, bood Dr. S. me de haai vriendelijk aan en merkte daarbij op dat hij hem pas enkele dagen daarvoor had ontvangen. Met genoegen nam ik dit interessante geschenk aan. De haai werd in een klein glas verpakt, waarna ik beslist moest terugkeren naar het huis van meneer MacN. omdat ik met dit geschenk verder geen visites kon maken.

Teruggekeerd in het huis van mijn vriendelijke gastheer kleedde ik me om (omdat het gebruik in Batavia wil dat na zes uur de mannen zich in een lange zwarte jas kleden), en reed naar de resident, dat wil zeggen de belangrijkste gezagsdrager in de provincie en de stad Batavia. Ik kende hem reeds van vroeger en daarom betreurde ik het zeer dat ik hem niet thuis aantrof. Daarna reed ik naar Dr. B.7 met het doel met hem te praten over de mij levendig interesserende vraag van de acclimatisering van het blanke ras in de tropen. Tot mijn grote genoegen deelde de eerwaarde doctor mij mee dat hij kort daarvoor een boek had uitgegeven dat juist gaat over de vraag die mij interesseert en hij beloofde me dat spoedig toe te sturen.

Op weg naar de Harmonie-club in Batavia ontmoette ik meneer D. die me uitnodigde samen met hem naar een privé-huis te gaan om een uitstalling van spullen te bekijken die de volgende dag bij veiling zouden worden verkocht. Die originele gewoonte bestaat reeds lang in Batavia. Als een bewoner de koloniën geheel verlaat of gewoon naar een andere stad verhuist, heeft hij de gewoonte al zijn spullen op een veiling te verkopen, te beginnen met meubels en kleden en eindigend met de laatste vork in de eetkamer, pan in de keuken en paardenharnas. De dag voor de verkoop worden alle bekenden verwittigd door speciale uitnodigingskaartjes; ook wordt het tijdstip van de verkoop in kranten meegedeeld. De heer D. en ik reden naar het huis dat helder door gaslampen was verlicht. Het hele pleintje ervoor en zelfs een deel van de straat stonden vol met rijtuigen van de bezoekers die de spullen kwamen bekijken. Wij lieten ons rijtuig ver van het huis achter, baanden ons

met moeite een weg door de dichte rijen rijtuigen en kwamen ten slotte bij de veranda waar zich een menigte dames en heren verdrong.

Toen we het door luchters en kandelabers helder verlichte huis betraden, zagen we de spullen (gewassen en schoongemaakt) die bij elke kamer hoorden tot aan de laatste kleinigheden opgesteld in groepen, en op zo’n manier dat elk voorwerp apart zonder problemen bekeken kon worden. Bij de ingang deelde men gedrukte catalogi uit waarin elk voorwerp met een apart nummer was aangeduid. Hoewel er veel bezoekers waren, konden we alles heel rustig bekijken en was er geen gedrang. De heer D. zei me dat deze manier van verkoop van spullen in geval van vertrek de meest handige is. De dingen worden met een heel onbetekenend verlies bijna voor de gewone prijs verkocht.

Nadat we daar enige tijd geweest waren, gingen we samen naar de club waar ik de heer MacN. ontmoette en veel bekenden uit Batavia en Buitenzorg die ik reeds kende van de jaren zeventig. Hier maakte ik ook kennis met de heer B.8, die onlangs tot consul van Rusland in Batavia was benoemd. Ik kon heel wat interessants aanhoren over de stand van zaken in de Nederlandse koloniën en ook over mijn bekenden in de verschillende uithoeken van de Maleisische archipel. […]

Tegen achten keerden we terug naar de heer MacN.. Overigens zei hij me dat hij op het diner de Russische consul en nog enkele personen had uitgenodigd. Toen allen bijeen waren, leidde de vriendelijke gastheer ons naar de ruime veranda die in de koloniale huizen van Batavia gewoonlijk dienstdoet als een gemakkelijke, koele eetkamer. Doordat er aan tafel geen dames waren, verliep het gesprek zeer levendig en interessant, hoewel ook wat luider en langer dan zou moeten.

Na het diner ging het merendeel van de aanwezigen naar de biljartruimte en bleef ik in de eetruimte praten met de Russische consul, wiens benoeming voor mij heel aangenaam nieuws was. Omdat ik onroerend goed in de Nederlandse koloniën bezit, had ik meer dan eens heel gevoelig het hele ongemak ondervonden van de afwezigheid van een officiële vertegenwoordiger van Rusland.9

Die avond kon ik niet op mijn gebruikelijke tijd gaan slapen, dat wil zeggen niet om negen uur maar pas om elf uur. Vanwege het late tijdstip verschoof ik het schrijven van mijn dagboek naar de volgende dag en ik ging in bed in de kamer die mij was toebedeeld. Maar ik kon de slaap niet vatten. Het luide gepraat in de biljartzaal dat overwaaide door de open deur van de eetkamer die grensde aan mijn slaapkamer en ook de gedachte aan alles wat ik die dag gehoord en gezien had, stoorden me bij het inslapen. […]

Het sloeg half twee en ik sliep nog altijd niet. Uiteindelijk besloot ik mijn toevlucht te nemen tot een medicijn tegen slapeloosheid dat me vaak helpt. Half aangekleed ging ik voorzichtig over de binnenplaats naar het zijgebouw, waar zich gewoonlijk het bad, de bediendenverblijven, keukens, schuren en dergelijke bevinden. Ik vond een bad en ik nam een douche van vers regenwater; ik wist dat ik riskeerde koorts op te lopen, maar dat realiseerde ik me pas toen ik alweer in bed lag. Het middel had een weldadige uitwerking op mijn zenuwen en ik sliep spoedig in.

De volgende ochtend, na een douche en een snel ontbijt, vertrokken meneer D. en ik naar het spoorwegstation, waarbij ik niet vergat de pot met de interessante haai mee te nemen. Na een rit over de spoorweg van Weltevreden naar Tandjong Priok waren we al om negen uur op het stoomschip Merkara. De vrachtschuit met mijn spullen wachtte langszij al op mijn komst. Al mijn spullen werden voorzichtig overgeladen en in het ruim geplaatst.

Ik had me die ochtend voor niets zo gehaast. De Merkara verliet het havenhoofd van Tandjong Priok pas om één uur in de middag.

 

(vertaling: Jan Paul Hinrichs)