Archief: DBNL

Giorgio Faggin
Een voetreis op klompen

Wie op zoek gaat naar Italiaanse belangstelling voor Nederlandse dichters, wacht onvermijdelijk een schok. Drie belangrijke Italiaanse letterkundige werken van kort na de Tweede Wereldoorlog laten zien hoe onbekend en onbemind de Nederlandse literatuur in Italië lange tijd is geweest.

In de Storia delle letterature moderne d’Europa e d’America, in de jaren 1958-’60 verschenen onder redactie van Carlo Pellegrini en zes dikke delen omvattend, worden vrijwel alle grote en kleine Europese literaturen behandeld – behalve de Nederlandse, de Catalaanse en nog een half dozijn tweederangsliteraturen.

Ergerlijker nog is wellicht Orfeo: Il tesoro della lirica universale (1949). De zesde druk van dit imposante werk, uit 1974, telt maar liefst 2102 pagina’s. De bezorgers – germanist Vincenzo Errante en vertaler Emilio Mariano – presenteren een enorme hoeveelheid gedichten, naar chronologie gerangschikt en gekozen uit 44 literaturen van over de hele wereld, waaraan niet minder dan 216 vertalers met meer of minder succes gewerkt hebben. Tweehonderd bladzijden zijn ingeruimd voor de biografische toelichtingen. Hoe komt het nu dat de Nederlandstalige literatuur van bijna duizend jaar hier slechts met vier lyrische teksten van Guido Gezelle vertegenwoordigd is? En dat terwijl de Zweden met elf dichters mogen pronken, de Catalanen met tien, de Bulgaren met zeven en de Slowenen met zes. Van onkunde van de bezorgers kan toch geen sprake zijn; eerder hebben wij hier te maken met betreurenswaardige vooroordelen.

De bloemlezing Poesia straniera del Novecento, verzorgd door de bekende, nog levende dichter Attilio Bertolucci, verscheen in 1958 (² 1960) en beperkt zich tot onze eeuw. Twaalf Europese literaturen zijn hier vertegenwoordigd, waaronder de Deense, de Poolse, de Hongaarse en de Griekse. Alle gedichten worden ook in de oorspronkelijke taal gepresenteerd. Helaas werd geen Nederlandstalige dichter het waardig geacht in deze anthologie opgenomen te worden.

Gelukkig was er tegelijkertijd een kenner van de wereldliteratuur die wél blijk gaf van een bijzondere genegenheid voor de taal en letterkunde van de Lage landen. Deze grote geleerde was de Milanees Giacomo Prampolini (1898-1975), die in zijn zevendelige Storia universale della letteratura (³ 1959-’62) veel aandacht aan Nederlandse auteurs schenkt. Prampolini’s tweede monumentale werk, Letteratura universale: Antologia di testi, verscheen in 1974. De publicatie van het vierde en laatste deel daarvan werd verhinderd door het overlijden van de schrijver. Italiaanse neerlandici weten dat Giacomo Prampolini een belangrijke pionier is geweest, die reeds in 1927 de bloemlezing La poesia olandese e fiamminga (1820-1924) publiceerde, het jaar daarop gevolgd door zijn Grammatica teorico-pratica della lingua olandese. Aan hem danken wij ook de vertaling van vier romans van Arthur van Schendel, alsmede een van Timmermans. Over Prampolini’s persoonlijkheid en zijn veelvoudige bijdragen aan de neerlandistiek verwijs ik naar het nuttige naslagwerkje van Riccardo Rizza: La lingua e la letteratura nederlandese (sic) in Italia (1987).

Ook de begaafde vertaler Massimo Spiritini dient hier genoemd te worden, omdat hij in zijn baanbrekende bloemlezing Poeti del mondo: Interpretationi di lirici (1939), waarin

men dichters uit 29 landen aantreft, tien Nederlanders en vier Vlamingen heeft opgenomen. Zij treden daarin op onder de namen Giacomo Perk, Guglielmo Kloos, Elena Swarth, Federico van Eeden, Luigi Couperus, Alberto Verwey (‘il più grande poeta olandese’), Enrichetta Roland Holst-Van der Schalk, Pietro Cornelis Boutens, Martino Nijhoff en Luigi de Bourbon. De Vlamingen heten: Guido Gezelle, Carlo van de Woestijne, Carlo van den Oever en Marnix Gijsen.

Minder belangrijk is een tweede, door dezelfde Spiritini verzorgde bloemlezing, Panorama della poesia mondiale (1951). Ook in dit werk werden de Noord- en Zuid-Nederlanders niet vergeten. Er zijn er tien van opgenomen.

In het laatste decennium hebben drie bloemlezingen van wereldpoëzie het levenslicht gezien.

Parnaso europeo: L’età contemporanea (1989) dwingt zeker respect af. Dit werk bestaat uit vijf delen, die een zeer rijke bloemlezing bevatten uit de poëzie van vrijwel alle Europese landen. Alle teksten worden in de oorspronkelijke taal en in Italiaanse vertaling gepubliceerd, aangevuld met uitvoerige biografische toelichting. De makers ervan hebben stellig naar objectiviteit gestreefd en gezegd moet worden dat hen dat ook aardig gelukt is. Enkele ongerijmdheden zijn er natuurlijk wel, zoals het feit dat een eeuw Portugese dichtkunst slechts door één dichter vertegenwoordigd wordt: wie anders dan Fernando Pessoa.

De Nederlandse afdeling, in deel 3 samen met de Engelse en Scandinavische dichters, slaat geen slecht figuur. De verzorger van de sectie Nederlands, Jeannette E. Koch, tekende ook voor de vertaling van enkele gedichten in het Italiaans. Andere vertalingen zijn afkomstig uit het boek Poesia olandese contemporanea door wijlen Gerda van Woudenberg en Francesco Nicosia; een bloemlezing die nog steeds onovertroffen is. Jeannette Koch koos voor zestien auteurs: Adwaita (Dèr Mouw), Leopold, Van Eyck, Bloem, Nijhoff, Van Ostaijen, H. de Vries, Slauerhoff, Marsman, Donker, Achterberg, Trijntje Fop (Kees Stip), Hoornik, Hanlo, Aafjes en Emmens. De Vlaamse dichters, zelfs grote lyrici als Van de Woestijne en Claus, ontbreken geheel; alleen Van Ostaijen vertegenwoordigt een eeuw Vlaamse poëzie.

Gelijktijdig met Parnaso europeo: L’età contemporanea verscheen zijn eveneens vijfdelige pendant Parnaso europeo: Dal protoromanticismo al decadentismo, waarin werk is opgenomen van dertien Nederlandse dichters uit de achttiende en negentiende eeuw. De grote Vlaamse dichter Gezelle wordt hier merkwaardigerwijs als ‘olandese’ beschouwd en door een te klein aantal (vier) gedichten vertegenwoordigd. De meeste vertalingen zijn van Jeannette Koch en zien er keurig uit.

Een beknoptere bloemlezing van (westerse) wereldpoëzie, La lirica d’Occidente dagli Anni omerici al Novecento (1990), werd samengesteld door de bekende dichter Giuseppe Conte en telt bijna duizend pagina’s. Alle teksten worden slechts in vertaling gegeven. Wat een teleurstelling te moeten constateren dat deze grote bloemlezing vrijwel geheel aan de Nederlandstalige poëzie voorbijgaat: alleen Karel van de Woestijne werd het waardig geacht opgenomen te worden. Andere klassieken als Vondel, Gezelle of Achterberg, en trouwens ook de schitterende middeleeuwse teksten, zijn buiten beschouwing gelaten.

In deze leemte wordt enigszins voorzien door de recente anthologie Poesia euro–

pea del Novecento 1900-1945 (1996), zo’n duizend pagina’s dik en samengesteld door Piero Gelli. Zeven Nederlandstalige dichters zijn hier aanwezig, ieder met twee à drie teksten: J.I. de Haan, W. Elsschot, A. Roland Holst, M. Nijhoff, P. van Ostaijen, J. Slauerhoff en H. Marsman. De meeste vertalingen werden gemaakt door de germanist Fulvio Ferrari, die ook een inleiding schreef Een tweede deel van deze bloemlezing (van 1945 tot heden) verschijnt binnenkort. Italiaanse neerlandici en vertalers hebben nog bergen werk te verzetten.

Niels Bokhove
Terug tot Simon Vestdijk

‘De mooiste laatste zin die er is.’ Zo noemde Kees ’t Hart in Vrij Nederland (15-8-1998) de slotwoorden van Vestdijks roman De redding van Fré Bolderhey van precies vijftig jaar eerder: ‘Waar de paraplu’s het voor het zeggen hebben, is onbegrip bijna een deugd.’

Nog altijd wordt Simon Vestdijk tot de belangrijkste Nederlandse schrijvers van deze eeuw gerekend; een eeuw die hij bijna voor de helft – van de jaren dertig tot aan zijn dood in 1971 – overvleugeld heeft. Zijn werk – bij leven Nobelprijswaardig geacht – werd enige jaren terug door Hugo Brandt Corstius en Maarten ’t Hart nog voorgesteld als een ‘gebergte’ waar niemand omheen, laat staan overheen kon. Maar bij een Vestdijk-herdenking in februari van dit jaar in Doorn was het aantal rimpels bij de liefhebbers opvallend hoog.

De uniforme reeks waarin tussen 1978 en 1984 alle vijftig romans van Vestdijk herdrukt werden, belandde al snel in de ramsj. Zijn weduwe, die aangewezen is op een bescheiden pensioen, rekende op voldoende inkomsten uit de verkoop van haar mans werk, maar ziet zich honderd jaar na zijn geboorte genoodzaakt zijn handschriften van de hand te doen – een triest besluit na jaren van toewijding aan Simons werk. Vestdijk verkoopt niet meer, ook al zijn er inmiddels enkele romans in de goedkope Bezige Bij-serie ‘Bibliotheek Thuis’ verschenen. Het plan voor een vertaling in Duitsland, waar de Nederlandse literatuur de laatste jaren zo populair is, gaat niet door. Een Franse vertaling schijnt in de maak te zijn. Kort geleden kwam de Vestdijk-kring bijeen om – weliswaar statutair – te beraadslagen over wel of niet voortbestaan. Het voorstel van het bestuur om, gelet op het teruggelopen en vergrijsde ledenbestand, tot opheffing van de kring over te gaan, stuitte onder het luttele aantal aanwezigen op groot verzet en werd verworpen.

Vestdijk een groot schrijver. Ja, misschien wel, maar dan alleen voor de ouderen, die bij wijze van spreken zijn klasgenoten hadden kunnen zijn. Jongere lezers lijken hem te negeren en komen hem in de boekhandel ook niet tegen. Maar geldt dat niet ook voor andere ‘hooggebergten’ van de twintigste eeuw: Joyce, Proust, Kafka? Ikzelf heb al jarenlang Ulysses in de kast staan, maar kom niet verder dan een passage hier en daar. Vestdijk heeft natuurlijk ook een paar belangrijke nadelen: hij produceerde een gigantisch oeuvre, waarvan de omvang de lezer al direct de moed ontneemt; hij valt niet bij één enkele stroming in te delen en hij schreef van die lange zinnen, die in onze huidige zapcultuur niet kort genoeg kunnen zijn.

Hoe moet Vestdijk weer aan – liefst ook

jongere – lezers komen? Welke handen zullen hem de eenentwintigste eeuw binnendragen? Misschien wel die van de jonge filmregisseuse Dana Nechushtan. Zij is een van de drie cineasten van wie tijdens het Nederlands Filmfestival in Utrecht eind september een Vestdijk-verfilming in première is gegaan. Zij koos Ivoren wachters. Maar wat deed zij ermee? Het boek speelt in de jaren vijftig, maar zij heeft de handeling naar de jaren zeventig verplaatst. Waarom? ‘Ik kan alleen iets maken als ik het mooi vind. De sfeer van de wederopbouw spreekt me niet aan. Alles was zo braaf. De jaren zeventig vind ik heel inspirerend.’ Die waren in haar ogen dus kennelijk minder braaf. Ze vindt het heel belangrijk dat een film aan het denken zet, maar, zo zegt ze met geheven vingertje, ‘het publiek moet zich wel vermaken’ (vn, 5-9-1998).

Wat maakt een schrijver groot en tijdloos? En wat houdt hem groot en tijdloos? Aan die vragen zal een herdenkingssymposium in het Utrechts debatcentrum Tumult gewijd worden. In opdracht van het Comité Vestdijk ’98 worden op 14 november lezingen aldaar gehouden door pro- en anti-Vestdijkianen over poëzie en proza – Rudi van der Paardt, Wam de Moor, Robbert-Jan Henkes en Erik Bindervoet -, over levensbeschouwelijk en psychiatrisch werk – L. Laeyendecker, René Marres, G. Glas -, gevolgd door een voltallig forum onder leiding van Louis Houët.

Nadere inlichtingen over het programma: telefoon 030 2332430, fax 030 2232581, e-mail tumult@knoware.nl.

‘Een parelduiker vreest den modder niet.’
(Multatuli)
En u?
‘De Parelduiker wordt zorgvuldig gemaakt, zowel wat betreft de samenstelling als wat betreft de lay-out. Iedere aflevering bevat bijdragen die met grote deskundigheid en enthousiasme zijn geschreven en die inzicht verschaffen in interessante details van de recente literatuurgeschiedenis.’
– Commissie Literaire Tijdschriften van het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds
De Parelduiker
Oordeel zelf en neem een abonnement.

Marco Entrop
Op bezoek in het Jopie-hol

Binnen de wereld van de Amsterdamse bohème aan het begin van deze eeuw was de kunstenaar, schrijver en dichter Jopie Breemer (1875-1957) onmiskenbaar de centrale figuur. Iedere woensdag- en vrijdagavond hield hij soir en op andere dagen na drieën jour bij hem thuis, aanvankelijk in de Kerkstraat, later in zijn woninkje in een zijslop van de Leidsegracht. In het Jopie-hol, zoals de verzamelplaats door de bezoekers was gedoopt, ontmoette het jonge artistieke elan van Amsterdam elkaar: schilders, schrijvers, architecten journalisten en dichters, vaak met hun eigen dames, soms met andere, maar altijd kunstminnende. In het Jopiehol werd geconverseerd, gediscussieerd, gezongen en plezier gemaakt. Men wisselde gedichten en verhalen uit, las elkaar voor en liet zijn nieuwste tekeningen en schetsen de kring rondgaan. Jopie zelf was altijd de grote gangmaker, met zijn – volgens de overlevering – perfecte imitaties en hilarische onzinverhalen en nonsensgedichten. Het kamertje in het slopje was zo klein, en was bovendien rijkelijk gestoffeerd met allerhande prullaria, potjes en vaasjes – Jopie hield van bloemen -, dat het er al gauw vol was. De gasten zaten op stoeltjes, kistjes, gewoon op de grond, of op de versleten divan. Jopie schonk thee, die op een walmend oliestelletje stond te trekken, en serveerde er pinda’s bij. De versnaperingen werden bekostigd van wat eenieder in het koperen bakje bij de deur stopte. Toen het gezelschap nog in de Kerkstraat samenkwam, heeft de politie, op last van de omwonenden, er tot driemaal toe een inval gedaan. De divan in combinatie met damesbezoek kon maar één ding betekenen en daar was de buurt niet van gediend. Uiteraard bleek het iedere keer loos alarm. In 1912 werd het Jopie-hol opgedoekt. Jopie trad in het huwelijk, zei het bohémienbestaan en Amsterdam vaarwel en verdween uit het gezichtsveld. Maar de herinnering aan Jopie en de Jopianen leefde voort, in de verhalen die over hen werden verteld en weer doorverteld. Jopie Breemer werd een soort cultfiguur.

Gerrit Komrij belijdt binnen de kleine kring van bewonderaars het luidst zijn liefde voor ‘de enige echte Grandma Moses uit de Nederlandse literatuur’. Hij bezorgde onlangs een herdruk van De ontboezemingsbundel van Jopie Breemer (Amsterdam 1998) en schreef er een aanstekelijke inleiding voor. De ontboezemingsbundel, een initiatief van de Jopianen,

werd in 1913 slechts onder vrienden verspreid en was toen al een curiosum: het boekje, met daarin talrijke verhalen, opstellen en gedichten, is het enige in druk verschenen bewijs van Jopie Breemers letterkundige arbeid.

Komrij doet in zijn inleiding verslag van zijn jarenlange queeste naar zijn idool. Over Jopie en zijn vrienden is inderdaad weinig biografisch materiaal beschikbaar. Enno Endt schreef zijdelings over het Jopie-hol en zijn bewoners in een artikel over Nescio en leidde De groote beer in ’t luchtruim (Haarlem 1981) in, een kleine bloemlezing uit De ontboezemingsbundel. Onuitgegeven bleef de doctoraalscriptie Jopie Breemer en het Jopiehol. Een bijdrage tot de geschiedenis van de Amsterdamse bohème (1906-1914), waarop Arjen Ribbens in 1984 afstudeerde – tot nu toe de best gedocumenteerde Jopie-studie.

Dan zijn er nog een paar vroege getuigenissen. Komrij citeert in extenso de beschrijving van het Jopie-hol die Edmond Visser gaf in zijn boek Het Nederlandsche cabaret (Leiden 1920). Ook in een roman dook Jopie Breemer op. Ribbens traceerde hem in Naar wij vernemen… Roman uit de krantenwereld (Amsterdam 1941) van oud-Jopiaan Johan Luger. Het boek is een sleutelroman, maar het kost weinig moeite de werkelijkheid te herkennen achter het door Luger beschreven avondje op de Zolder van Koos, ‘rendez-vous van de Amsterdamsche Bohème’.

Maar er bestaat nòg een roman waarin Jopie Breemer voorkomt. Onopgemerkt bleef tot nu toe de schildering van het Jopie-hol die Henriëtte Mooy (1890-1974) geeft in Zwalkend, het tweede deel van haar driedelige romancyclus Maalstroom (Amsterdam 1927-1930). Ook dit boek is een sleutelroman. Het beschrijft in dagboekvorm het leven van het Amsterdamse kantoormeisje Erny ten Noort, van haar zestiende tot haar drieentwintigste, in de jaren rond 1910. Jopie Breemer heet bij Mooy Toppie. Hij ziet eruit zoals hij ook door anderen is omschreven: een kleine man met donker haar en donkere ogen. Het ‘hol’ lijkt ook op de beschrijvingen die er van bekend zijn. Mooy permitteerde zich wel een paar vrijheden – ze schreef tenslotte een roman. Toppie verdient een paar centen door ’s ochtends vroeg op de groentemarkt te helpen, Jopie Breemer had een baantje als melkslijter en -proever. De opmerking dat er bij hem soms ministersvrouwen langskwamen, moet ook een schepping van haar verbeeldingskracht zijn geweest.

De dagboekaantekeningen van Erny zijn nergens met een jaartal gedateerd. Pas tegen het einde van de roman wordt aangegeven dat we in 1915 zijn aanbeland. De beschrijving van het Jopie-hol moet echter de situatie weergeven anno 1909, omdat er wordt gesproken over de politie-invallen die

‘een paar weken geleden’ in Toppie’s vorige woning waren gedaan. En in 1909 verhuisde Jopie van de Kerkstraat naar zijn optrekje achter de Leidsegracht.

Erny wordt door een collega van kantoor naar Toppie meegetroond. Eerst kopen ze nog een bos bloemen, wat fruit en nog een paar versnaperingen. Via het Leidseplein bereiken de meisjes hun bestemming.

Enige dagen later noteert Erny in haar dagboek:

 

’t Is herfst geworden en al een eindje in October; ik ben met Sally Prins bij ‘Toppie’ geweest, dit is een schilder die ergens in een steegje woont, altijd ‘jour’ houdt, en bij wien zelfs ministersvrouwen op bezoek komen.

[…]

Ze vroeg vanmiddag of ik eens meeging, en ik deed het, uit leegte en vermoeidheid. Nadat zij eerst een bos herfstbloemen had gekocht, ging ze een délicatessewinkel in, koos er een mand met fruit, waarvan ze het hengsel versieren liet met wingerdranken, (die mocht ik draden) nam zelf ‘nog wat’ tomaten en walnoten in haar arm, en verklaarde dat nu de tocht naar het straatje aanvaard kon worden. We moesten daartoe het gevaarlijkste plein van de stad oversteken […].

Nauwelijks hadden we, door een deurtje tusschen wee huizen, de zonlooze, zeer noordenvolle steeg (de ‘gang’ mocht je wel zeggen, want hij had niet eens een naam) betreden, of Sally riep: ‘Hij is thuis, de bezem hangt uit!’ en opkijkend ontwaarde ik dat uit een der ramen van een bovenverdieping een kleine gart stak.

Sally stapte nu een deur zonder slot of bel binnen […]. We traden een donkere, holle, ruimte binnen waarin niets was behalve een oude vleugel beladen met papieren, en toen mijn oogen wat aan de duisternis gewend waren, ontdekte ik een Beethoven-masker aan den wand, dat de somberheid nog verhoogde.

Sally had intusschen ‘Joehoe’ geroepen en van boven klonk een ‘Joehoe’ terug. ‘Kom,’ zei ze me met haar hand wenkend, en ik ging achter haar een stikdonkere wenteltrap op, een deurtje ging open, en we moesten een kamertje vol bloemen en menschen in.

‘Komt binnen, komt binnen!’ riep, ons tegemoet stappend, een niet groote man met gitzwarte manen en baarden, wiens forsche, felroode strikkendas op zulk een voortvarende wijze uit zijn boordje te voorschijn kwam, dat het was of het hem uit den hals tochtte, – hij stortte levendig op Sally toe, en zij omhelsden elkander recht hartelijk, terwijl de bloemen van Sally boven hun gezichten trilden, en de tomaten gekneusd werden.

‘Toppie, wat maak je het goèd!’ riep Sally, met streelende blikken tot hem opziend. Het was de gastheer; ik werd voorgesteld en kwam tevens in de gelegenheid van het fruit te worden verlost, – hij vatte den mand gracieus aan en nu werd ik, aan de geheven hand van Sally, den kring ‘rondgeleid’. Daar er echter niet veel ruimte was, en er bovendien op den grond, in het midden van ’t vertrek, een driepits-oliestel stond te vlammen met een stoomenden ketel er op, bleef’k maar rustig waar ‘k was, en kon, door het genot van draaibare hakken, groetend den kring rond gaan, zonder een ‘voet’ te verzetten. Toen dat gedaan was kregen we een plaatsje bij den schoorsteenmantel, van welken een prachtige fraise-satijnen rand, geborduurd met zilveren draken die je aanbrieschten, afhing. De gastheer begon, geholpen door enkele dames met zeer peinzende gebaren, thee te schenken in kommetjes die ‘en club’ (ook op den grond) op het vullen hadden staan wachten.

Er scheen me toe niet zooveel discours te zijn, ieder praatte eens een gedempt woordje met zijn buur-man of -vrouw, en na de ‘reuring’ die het thee serveeren had medegebracht, was het er weer slim stil. […] Sally zag ‘k niet, mijnheer Toppie had schaterpret met een heel blond meisje waar niets van was te verstaan, en de man naast me bleef maar in zijn puntbaardje zitten woelen, zijn voeten binnenwaarts.

 

Erny voelt zich niet erg op haar gemak. Als

er een tekening van een van de aanwezige kunstenaars ter beoordeling de kring rondgaat, geneert ze zich een beetje, omdat ze niet zo gauw kan ontdekken wat het afgebeelde voorstelt. Ze houdt zich daarna een tijdje stil, lang genoeg om een indruk van de omgeving op te doen:

 

In tinnen bekers, kroezen, doffe en geglazuurde pullen, waren alle soorten van dahlia’s, chrysanten, lelie’s en rozen gerangschikt die het seizoen bood, een fontein van riddersporen spoot hoog op achter een prachtig Assyrisch brons (vliedend paard of zoo), een bleekblauwe kom vol roode rozen stond op het met een paarsfluweeten afhanglap bedekte blad van ten antiek kastje, uit een gladde geelgeglazuurde vaas rees een bos ranke, zacht zalmkleurige leeuwenbekbloemen, groote gloeiende dahlia’s lokten voortdurend je oogen tot hun wentelende raderzonnen, en tusschen al dat bonte en felle kwam soms opeens ’t groot-bleek gelaat van ‘Toppie’ in zijn zwarte haren naar voren neigen, dat dan droefgeestig naar het venster over boog en stil bijzijden uit bleef kijken.

[…]

Op den breeden divan zat een paartje rustig te kirren, en ik keek naar Sally om te zien of we nog niet weg moesten, maar juist begon het gesprek ‘meer algemeen’ te worden, – het betrof de politie-inval die een paar weken geleden bij ‘Toppie’ had plaats gehad. Hij woonde toen nog in de dwarsstraat, en het is een groote scène geworden, – mevrouw Van B., de vrouw van minister Van B., was toen bijna ‘gepakt’! Zij is werkelijk op het politiebureau geweest, en wat had zij misdaan? Ze was alleen maar naar een paar schilderijen komen kijken, en zou er enkele van haar kennissen hebben ontmoet.

Ik vroeg mijn buurman, die verbazend veel schik in het geval scheen te hebben, waaròm de agenten dan toch telkens de invallen kwamen doen (want zij hadden er al meer last van gehad) maar voor hij nog aan zijn antwoord begon, riep Toppie: ‘Louter en alleen omdat er een divan staat!’ waarop een luid gelach losbrak. –

Die ‘Toppie’ doet nooit iets anders dan waar hij lust in heeft, daardoor verdient hij wel bijna haast nooit wat, maar hij is dan ook vrij! Hij teekent en schildert veel als hij er zin in heeft, maar daarna doet hij weer heele tijden niets. Ik zag later bij het weggaan een paar mooie, droomerige vrouwenkoppen van hem, zwart op wit, heel fijn, maar hij verkoopt er nooit een, want niemand wil ze hebben, en, om zich ‘voor den hongerdood te vrijwaren’, helpt hij al ’s morgens om vijf uur op den groentenmarkt bij het kool opladen, en daarna gaat hij de etensbussen voor een ‘cuisinier’ bij de klanten afhalen.

Het gesprek kwam meteen op de belastingen, ik wou dat vader dàt gehoord had, zou hem goed gedaan hebben, maar ik durf het niet te vertellen, omdat ik in een ‘hol’ geweest ben. De ambtenaren van de belasting wilden op Toppie’s mooie kastje beslag leggen, maar hij heeft zich met hand en tand verzet. Zij vroegen waarvan hij leefde. Hij zeide: ‘Van de lucht mijne heeren, die is zoo bij uitstek voedzaam.’ Toppie beweert dat de lucht voèdt, als je maar goed in- en uitademt; ‘k zal ’t eens probeeren. […]

Even later gingen we heen. De anderen schenen allen nogal flink den tijd te hebben; is dat altijd zoo op ‘jours’?

Bij de deur hing een koperen busje, voor ‘theeveld’, – je mocht er in gooien wat je wilde. […] Ik vond het heel mooi.

 

Een paar jaar later – het is inmiddels februari 1915 – komt Erny Toppie op straat tegen. Hij is onderweg om een ‘fleschje wijn’ te kopen voor zijn gasten en vraagt haar ook van de partij te zijn. Mooy lichtte hier echt de hand met de werkelijkheid. Niet alleen had Jopie Breemer in 1915 Amsterdam allang verlaten, als geheelonthouder schonk hij nooit alcoholhoudende drank. Hij hield het bij thee, met apenootjes.

Nico Keuning+
Nu weet ik wie gij zijt
Leven als Reve in Frankrijk

Tegen de gevel van huize ‘La Grâce’ van Gerard Reve in het Zuid-Franse dorp Le Poët-Laval in het département de la Drôme leunt een verkeersbord dat aanduidt dat de weg doodloopt. Wie dit pad betreedt, dient alle hoop te laten varen, want ook al draagt het huis de troostende naam ‘De Genade’ – naast de voordeur van ‘La Grâce’ is een Maria-tableau in blauwe tegels in de muur gemetseld met de woorden ‘Nossas St.as das Gracas’ -, ook dit Franse decor in het leven van Gerard Reve is onvermijdelijk verbonden met de dood.

Wie ondanks het waarschuwingsbord het pad opwandelt, langs het schrijfhok ‘Le Verbe’, loopt de wereld van de roman Het Boek Van Violet En Dood (1996) binnen. Aan het begin van deze roman staat de ‘ik’ op de wegrand achter zijn ‘eenzame residentie’ ‘La Grâce’, als hij in de aangrenzende tuin van de buren ‘op de grond een reusachtig schaakbord van zwarte en witte tegels’ ziet. De tuin is het eigendom, zo schrijft Reve, van de ‘Zwitserse dominee N.’. In de tuin van het domineesgezin staat een kersenboom die nooit vruchten draagt.

‘La Grâce’ staat er verstild en verlaten bij, sinds de schrijver naar België verhuisd is. En ook al zijn de luiken gesloten, het is alsof er vanuit het huis iemand naar mij kijkt. Dat gevoel wordt elke dag sterker, nu ik hier in de buurt in een boerderij domicilie houd en dagelijks bij de boulanger schuin tegenover ‘La Grâce’ mijn brood kom kopen. Vanuit de winkel is de naam ‘La Grâce’ op de steen in de gevel duidelijk te lezen. Bloedrode rozen staan naast de voordeur vlammend in bloei.

Aan de dorpsstraat – sinds enkele jaren voert de autoweg niet meer door het dorp maar erachter langs – verheft zich als de voorsteven van een hoog schip het huis dat Reve in de jaren zeventig kocht als winterverblijf in de Drôme. Reve schrijft op 9 augustus 1973, vanuit zijn Citroën-bus op het erf van Le Diable Vert, in een brief aan Ernest de R., opgenomen in Ik Had Hem Lief (1975): ‘13.10 uur. Beer, ik heb nu de

sleutels van La Grâce. Het huis is geweldig. Ik post nu deze brief Ik ben vol geestdrift.’ Uit een van de Brieven aan Simon C. (1982) blijkt dat Reve op 18 juli 1973 de koopakte voor het huis heeft ondertekend. Al jaren kende hij het huis en hij hoopte het eens te kunnen kopen. Jakhals kwam erachter dat het te koop was. In ‘Zes brieven aan Rudy K.’ (brieven aan Rudy Kousbroek, in Albvm Gerard Reve, 1983) schrijft Reve vanuit La Grâce, op 18 januari 1979: ‘Maar op zekere dag hing er warempel een bord a vendre. In die tijd zoude ik met Jakhals gaan trouwen, en die vond een huis in het dal beter dan een kazemat van 4 × 5 meter in de bergen. Ik kon op de nogal bescheiden prijs nog flink afdingen, en zo was ik na een paar dagen de trotse eigenaar van dit pand geworden.’ Zoals bekend, bezat Reve toentertijd ook zijn ‘Geheime Landgoed’ in de bergen, dat dienstdeed als Zomerpaleis.

Het balkon van ‘La Grâce’ steekt op de eerste verdieping uit de gevel. Aan Tiny en Simon Carmiggelt schrijft Reve op 18 juli 1973 dat hij op dat balkon ‘het volk zoude kunnen toespreken of een huldeblijk in ontvangst zoude kunnen nemen’. De megafoonluidspreker tegen de muur van het balkon doet inderdaad aan toespraken denken. ‘Leve het kapitalisme. Dood aan de arbeiders,’ hoor ik in gedachten de stem van Reve over de nederige daken van het handjevol huizen van het dorp neerdalen.

Links van het balkon hangt het ‘antieke, gietijzeren publieke bord’ met de naam van het dorp en het jaar dat er een verbindingsweg met de buitenwereld is aangelegd, ‘anno 1895’. Volgens Reve is dit bord het bewijs dat zijn huis het aanzienlijkste van het dorp is, schrijft hij in een van zijn ‘Zes brieven aan Rudy K.’. ‘Hier verhuis ik niet meer levend vandaan, geloof ik,’ schrijft hij Ernest de R. op 9 augustus 1973.

Aan ‘Lieve Jobs’ Meyer laat Reve op 30 april 1977 weten: ‘Hierbij een aanbevolen route naar mij toe.’ Via een minutieuze routebeschrijving geeft Reve aan hoe het dorp te bereiken is. De brievenboeken waarin deze en latere Franse jaren beschreven worden, staan vol met dergelijke aanwijzingen. En is men eenmaal in het dorp, dan is na één vraag aan een inwoner (‘Aaah oui, Gérááárd!’) het huis snel gevonden.

In dit onooglijke kleine dorp, achter de tralies van het schrijfhok ‘Le Verbe’, schrijft Reve in het begin van zijn Franse periode aan Een Circusjongen (1975) en aan de talloze, met kroontjespen geschreven brieven. Zijn behoefte aan eenzaamheid heeft een schat aan zulke brieven opgeleverd. Maar het bouwen en verbouwen ging ook door, ook al was hij in de zomer van 1973 al bijna vijftig. Dichter und Bauer placht hij zichzelf in deze periode te noemen. Hij moest wel bouwen, naast het schrijven. Om niet gek te worden.

In Brieven aan Simon C. (18 juli 1973) legt Reve haarfijn uit hoe zijn huis eruitziet:

Het nieuwe huis in P. is een groot burgermanshuis annex boerderijtje, alles redelijk gaaf, en voorzien van water, licht, plee, badgelegenheid etc. Achter het bebouwde gedeelte van de koop ligt een tuin van ca. 18 × 50 meter. Aan drie zijden grenst mijn erf aan publieke wegen, en aan de vierde zijde aan de ruïne van een kerk. Geen buren dus. Het gebouw moet je je ongeveer voorstellen als een oud schip, zeer hoog van voren, laag in het midden en daarna van achteren wederom iets hoger dan dat midden, maar lager dan de voorsteven. De faÇade, een dubbele, in het midden een flauwe hoek geknikte gevel, (wegens de zwakke bocht in de weg) is erg imposant, met een bordes en een groot, via een stenen trap buitenom te bereiken balkon.

Vervolgens gaat Reve in op de naam ‘La Grâce’, die, zo legt hij pesterig uit, niet ‘Het Gras’ betekent, maar ‘De Genade’. Het is aardig eens bij al die woordspelingen stil te staan. In Greonterp noemde Reve zijn huis ‘Het Gras’. De naam Reve wordt in Frankrijk – en dus ook in de Drôme – veelal als ‘rêve’ (‘droom’) uitgesproken. En ook het dorp, niet ver van de Montagne du Poët, lijkt voor de dichter van het wereldlied toch een plek met een diepere betekenis, ware het niet dat poët de aanduiding is voor ‘hoogte’.

In een van de ‘Zes brieven aan Rudy K.’ (die van 18 januari 1979) geeft Reve een goed beeld van de oorspronkelijke staat van ‘La Grâce’,

…of liever gezegd van drie huizen achter elkaar […]. Huis no 1 was redelijk bewoonbaar, de rest erg vervallen. Huis no 2 heb ik een paar jaar geleden afgebroken, en van de ruimte een ommuurde koer gemaakt. Van huis 1 en 3 heb ik eerverleden jaar de daken laten vervangen door nieuwe. Huis No 1 had slechts twee schoorstenen, één op één hoog, voor een kachel, en één boven een open-haardplaats, beneden. Beide in de Zuidwestelijke helft van het huis, zodat de andere helft, die nu juist het meeste aan la bize en le mistral is blootgesteld, niet te verwarmen was. Ik heb drie ekstra schoorstenen opgetrokken, tot aan het dak, en de aannemer heeft daar, tegelijk met het werk aan het nieuwe dak, de bovenbouw met zijn aspirateurs opgezet.

Wie in de brieven de bouwperikelen volgt, merkt dat ‘schoorstenen’ een belangrijke rol spelen. Voortdurend is Reve (of een aannemer) ermee in de weer. En als de schoorstenen zijn gebouwd, moeten er fornuizen komen, zo blijkt uit onder meer Brieven aan Matroos Vosch (1997). Op plaatselijke markten is hij steeds op zoek naar

een voordelige aanbieding van een fornuis voor ‘La Grâce’.

Op 11 juni 1974 schrijft Reve vanuit ‘La Grâce’ aan Carmiggelt:

Dikwijls gevoel ik mij, ja, niet treurig, maar wezenloos: waarvoor bezit ik, een man alleen, twee landgoederen, en bewoon ik hier een huis van 7 kamers + badkamer, koer, met een winkelpand daarachter plus 1.000 m² boomgaard? De mensen rondom zijn erg lief, dat wel, moet ik zeggen. Ze hebben iets menselijks en peinzends en gevoeligs: protestante Fransen, echt een klasse hoger dan het katholieke vee, dat merk je aan alles. Ze vinden de naam van mijn huis erg mooi. (Eerst had ik gedacht het notre reine te noemen, mooi dubbelzinnig, maar te bewerkelijk, om telkens uit te moeten leggen.)

Aan het eind van deze brief schrijft Reve dat er in het plaatselijke dagblad Le Dauphiné Libéré ‘een fraaie reportage’ over hem heeft gestaan. Een noot in het brievenboek geeft aan dat het artikel op 5 juni 1974 is verschenen. Nu ik hier toch ben, besluit ik de Dauphiné te bellen. Er dient een schriftelijk verzoek te worden ingediend bij het archief in Veurey. Twee weken later komt de facteur in zijn vertrouwde gele Renault aanhobbelen over het pad

dat naar mijn boerderij leidt. Mij wordt een grote bruine envelop aangereikt. Nu pas heb ik het gevoel dat ik hier woon. Gezeten in de tuin op de bergflank achter het huis, neerkijkend op de weg die naar het dorp P. voert, lees ik op de envelop de tekst in blauwe inkt: ‘Mr. Nicolas Kenning.’ Uit de envelop haal ik een kopie van het artikel. De kop luidt: ‘Poète maudit’ dans son pays mais réhabilité par la reine Juliana, l’écrivain hollandais Gérard Rêve a choisi un vieux village drômois pour la période ‘mystique’ de son évolution.

Uit de ‘Zes brieven aan Rudy K.’ blijkt dat Reve na zijn ridderorde (1974) zelf Le Dauphiné erop heeft geattendeerd dat hij in P. woonde. Op briefpapier van Het Parool vraagt hij aan de redactie of het misschien interessant is voor de regionale pagina dat in P. ‘een beroemd Nederlands schrijver woont, lang verguisd, maar nu door H.M. de Koningin onderscheiden’.

Wat Reve vervolgens aan Jean Durand van de Dauphiné heeft verteld, lijkt veel op de mythologisering die Reve bedrijft in de ‘Levensloop van de schrijver’, achterin Een Circusjongen. Daar spreekt Reve over zijn officierstijd in Nederlands Oost-Indië, over zijn adellijke Russische afkomst, over zijn toetreding tot de Rooms-Katholieke Kerk, zijn Ezel-proces en het eerherstel in 1969 met de toekenning van de P.C. Hooft-prijs. Het slot van deze ‘levensloop’ luidt: ‘In 1974 wil Nederland alle vroegere miskenning, verguizing en vervolging van zijn grote volksschrijver het liefste vergeten: het dankbare Vaderland eert Gerard Reve door diens benoeming, bij Koninklijk Besluit, tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.’

In dit curriculum vitae lopen fantasie en werkelijkheid door elkaar. In de jaren zestig en zeventig verzint Reve allerlei biografische gegevens die zijn leven mystificeren tot de schrijver die hij zou willen zijn, los van zichzelf, los van zijn verleden. Maar werkelijk iets verzinnen kan hij niet. Liegen is niets voor een goed katholiek, zegt hij in hoofdstuk iii van Het Boek Van Violet En Dood. In het volgende citaat, uit hetzelfde hoofdstuk, schuilt dan ook meer ernst dan de meeste lezers zich realiseren: ‘Denkt U dat ik zo maar iets schrijf, af en toe dus en naar het mij uitkomt, en dat ik daarbij nog onwaarheden zoude opschrijven die gelogen zijn? Nu, dan hebt U een verkeerde dunk van mij. Ik ben een goed katholiek, die zich terdege bewust is van zijn verantwoordelijkheid.’ Halverwege de roman, in Hoofdstuk xii, zegt hij: ‘Ook dit verhaal is niet verzonnen, dus ik schrijf het op en maak er kunst van, waarmede ik mijn volk en vorstin schoonheid wil schenken.’

 

Maar hoe werkelijk is het verhaal in Het Boek Van Violet En Dood? De roman bevat een raamvertelling – de begrafenis van de jonggestorven Jean-Luc, buurjongen van de ik-figuur in Le Poët-Laval – waarbinnen de gedachten van de schrijver voortdurend teruggaan naar het verleden. Juist deze imposante en ontroerende verweving schenkt de tragische dood van Jean-Luc de betekenis van ‘de dood van de Meedogenloze Jongen’, een belangrijk thema van het boek.

Deelt Reve in de werkelijkheid zijn leven met ‘Matroos Vosch’ – aan wie Het

Boek Van Violet En Dood ook is opgedragen -, in de literatuur blijft de geliefde onbereikbaar. In de witgepleisterde muur naast de voordeur van ‘La Grâce’ staat het jaartal ‘1976’ gekrast met eronder een getekend hart met anker. Links de initialen mv (Matroos Vosch) en rechts gr (Gerard Reve). Op een tiental meters van deze voordeur heeft de ‘onbereikbare’ Jean-Luc ook in werkelijkheid gewoond.

Jean-Luc is een van de zoons van het gezin N.: ‘Hij, de zoon, was een mooie jongen, maar dat was mij al eerder opgevallen. En hij was van mijn leeftijd, zij het een flink stuk jonger.’ In het verhaal van de Meedogenloze Jongen Jean-Luc vormen – opnieuw – Geloof, Liefde en Dood een heilige drieëenheid. Zo komen de hoofdthema’s uit het werk van Reve samen in Het Boek Van Violet En Dood, waarvan de aankondiging in Op Weg Naar Het Einde (1963) – als het boek dat alle andere boeken overbodig zou maken – een eigen leven is gaan leiden. Pas rond zijn zeventigste, aan het einde van zijn solitaire Franse periode, durfde Reve het aan dit boek te schrijven.

’s Avonds lees ik bij de wild oplaaiende vlammen van de haard in Het Boek Van Violet En Dood. De mistral huilt hoog boven mij in de kap van de schoorsteen. Als troost houd ik een fles wijn binnen handbereik. Als ik nog enkele fragmenten uit de brievenboeken lees over de Drôme, vloeien literatuur en werkelijkheid ineen. Ik huiver bij het idee te raken aan het Mysterie waarover Reve zelf in een gefingeerd interview van 1 juni 1958 (in Tien vrolijke verhalen) tegen R.J. Gorré Mooses zegt: ‘Men kan de gruwel van het bestaan op de lezer overdragen, onafzienbare diepten van tijd en ruimte, zwaarmoedigheid in al zijn zwaarte, ja, het mysterie zelf voelbaar maken door een eenvoudig, doelmatig gebruik van gegevens uit de werkelijkheid – die is onuitputtelijk – en door een eveneens eenvoudig, doelgericht gebruik van de taal.’

 

Aan de voorgevel van het huis van Jean-Luc, aan de straatzijde, is een eigentijds kunstwerk van betonijzer aangebracht: ‘niet mooi,’ schrijft Reve in zijn roman, ‘maar oprecht en niet als terreurkunst bedoeld. Het stelde een dubbele cirkel voor uit welks middelpunt een bundel stralen voortschoot, met tussen die stralen de tekst iv Soleils, wat Vier Zonnen betekende. Jeanne had mij uitgelegd dat die vier zonnen haar viervoudig geluk symboliseerden, te weten haar man plus haar drie kinderen.’ Twee jongens en een meisje. Het oprechte kunstwerk aan de gevel van het huis beantwoordt precies aan de beschrijving die Reve ervan geeft. De achternaam van de bewoner(s), te lezen op de brievenbusklep van de garagedeur, begint inderdaad met een N.: Nicod.

Intussen blijkt, aldus Reve, ‘één van die vier in betonijzer gevierde zonnen ondergegaan: de vader, de Zwitserse dominee dus. […] Hij ligt begraven op het kerkhof van het naburige stadje D., maar over dat kerkhof later meer.’ Het stadje D. is Dieulefit, inderdaad op vier kilometer afstand van Le Poët-Laval, zoals Reve elders schrijft.

Op bordjes langs de weg, iets voorbij het dorp, herken ik de namen Le Diable Vert en Le Pierre du Feu. In dat laatste huis, op een kwart uur gaans van Reve, woonde het

toneelspelersechtpaar Paul Steenbergen en Myra Ward, met wie Reve na een stroef begin veel contact had. Er wonen nog steeds veel Nederlandse kunstbroeders in deze streek. Inez van Dullemen beschrijft in haar boek Een Ezeldroom (1980) wat er allemaal komt kijken bij een tweede huis in de Drôme. In haar boek denkt zij erover haar ezel aan de deurknop van ‘La Grâce’ te binden met een briefje erbij: ‘Je God is gekomen, Gerard.’ Het geëmailleerde straatnaambordje met ‘Het Gerard Reve Plein’ op de gevel van ‘La Grâce’ dat zij beschrijft, is van het huis verdwenen. Evenals ‘de slipjes van hem en de opvolgers van Teigetje als vlaggen die verkondigen wanneer de volksschrijver op honk is’. De volksschrijver is hier al lang niet meer thuis geweest. Het huis maakt een achtergelaten, een alleengelaten indruk.

Op het kerkhof van het bovendorp van Le Poët-Laval liggen de zusters van de katholieke kerk Sacré Coeur begraven. Reve wandelde vaak naar dit kerkhof met zijn hond Loup (Wolf!). De kerk is gesloten. Het klooster naast de kerk doet nu dienst als maison d’accueille, een tehuis voor moeilijk opvoedbare jongens. Aan een man in wie ik een jeugdleider meen te herkennen, vraag ik of er een sleutel is van de kerk. Het is te gevaarlijk om er binnen te gaan, zegt hij, wijzend op het bladderend stucwerk aan de buitenkant.

Boven in het dorp bevindt zich ook het hotel Les Hospitaliers. Er bestaat een mooie foto van Reve met Jan de Hartog op die plek, afgedrukt in Albvm Gerard Reve. Het hotel wordt door Reve aanbevolen aan onder anderen Johan Polak en de Carmiggelts, als zij bij hem op bezoek willen komen. Aan Kousbroek schrijft Reve op 13 januari 1979: ‘Goddank kent niemand hier mijn werk, behalve Madame Morin, eigenaresse van het sjieke hotel Les Hospitaliers, geboren Jaarsma.’

De feiten rond leven en dood van Jean-Luc voeren naar het kerkhof in Dieulefit, waar een kerkruïne boven de graven uittorent. Een ruïne van muren zonder dak en met een ronde opening in het tympaan, die sterk doet denken aan de kerkruïne naast ‘La Grâce’.

Ik loop langs de zerken en tombes, op zoek naar de graven van vader en zoon

Nicod. Op vrijwel iedere tombe ligt een gekruisigde Jezus, koperbruin alsof hij in deze allesverzengende middagzon ligt te zonnen. Bij elke voetstap schiet ergens een hagedis weg. Na enige tijd sta ik voor een blank, uit steen gehouwen boek, waarop duidelijk de naam ‘Alexandre Nicod Pasteur’ is te lezen en op de rechterbladzijde een spreuk uit psalm ‘22 vii 12’. Van een tombedeksel of een zerk is geen sprake. Het boek ligt aan de voet van een kleine cipres. Over wie hier ligt schreef Reve in zijn roman: ‘Als ik hem des Zondags door de dorpsstraat naar de Eglise Réformée zag lopen met zijn grote bijbel onder de arm, viel het mij op dat hij niet liep maar schreed. […] Door mijn afkeer van de vader, die mij weerzin inboezemde, gevoelde ik des te meer genegenheid voor de zoon.’

Niet ver van het graf van de vader ligt zijn zoon begraven. Naast een struik violet lavendel staat een in kitschkleuren beschilderd paneel dat duidelijk maakt dat ‘nicod Jean-Luc’ hier rust. Op de schildering is te zien hoe een trap voert naar de hemelpoort, die uitnodigend openstaat. Links, onder de in goud geschilderde naam Jean-Luc, staan de jaartallen ‘1996 1992’. In witte kapitalen is een gedicht geschreven:

Het paneel leunt tegen de rug van een zerk van een ander graf. De letters zijn onmiskenbaar door Joop Schafthuizen geschilderd en ik maak daaruit op dat de tekst van Gerard Reve is. Zonder dit op hout geschilderd eerbetoon aan Jean-Luc zou niemand weten dat hij hier ligt, onder de bloeiende viooltjes, de lavendel en enkele kleurig beschilderde, platte stenen. In de hoek van het graf bloeit een rozenstruik in dezelfde felrode kleur als die naast de deur van ‘La Grâce’.

Maar wat betekenen de jaartallen ‘1996 1992’? In de roman vertelt Reve dat Jean-Luc door een verkeersongeluk op de rotonde van de stad Valréas met een kniekwetsuur en een hersenschudding in het ziekenhuis is beland. Na een knieoperatie bleef Jean-Luc last houden van zware hoofdpijnen. De hersenschudding zou hem noodlottig worden. Zo kwam Jean-Luc om het leven door een ‘onevenwichtig jong persoon’ die ‘met diens automobiel onrechtmatig (had) ingevoegd’. Een ‘imbeciel dus, die zo maar voor de sport op Jean-Luc zijn automobiel ingereden was […] Ach arme lieve Jean-Luc, ik hield zo veel van je, meteen al toen ik je zag, weet je dat?’

Reve beschrijft de rouwdienst in de gereformeerde kerk en de begrafenis op het kerkhof van D. Is Jean-Luc werkelijk door een verkeersongeluk om het leven gekomen, of heeft Reve het verkeersongeluk dat hij in Ik Had Hem Lief beschrijft, in zijn roman verwerkt?

De bewoners van Le Poë-Laval weten van het verkeersongeluk, dat vermoedelijk in 1992 heeft plaatsgevonden. Er wordt verteld dat er een tractor bij het ongeval betrokken was. In de roman beschrijft Reve het doodsbericht van Jean-Luc dat achter glas in een kastje aan de buitenmuur te lezen was. Misschien kan een ambtenaar van de mairie uitsluitsel geven over de jaartallen. Na een korte uitleg wordt er op mijn verzoek een kopie gemaakt. Ik mag er niet eens voor betalen. Vijf minuten later sta ik buiten met de transcription de décès Jean-Luc nicod. ‘Op 8 juni 1992 is om tien uur overleden…’ Hij is op 24 augustus 1966 geboren in Londen, student, wonende in Le Poët-Laval, zoon van Alexandre Nicod (overleden) en Jeanne M. ‘Jeanne’ wordt in de roman dus bij haar ware voornaam genoemd.

Jean-Luc is geboren in 1966, het Rampjaar 1966! Hoofdstuk x van de roman:

Het jaar 1966 was een rampjaar omdat ik in dat jaar rooms-katholiek werd terwijl ik nog niet zeker wist of ik dat wel echt wilde. Nagedacht had ik wel, maar er uit gekomen was ik niet. Thans, vele jaren na dato, vind ik het een verstandige stap. Zonder die stap zoude ik mijn eigen doodgedronken hebben, gek geworden zijn en in elk geval nooit meer iets geschreven hebben.

Het was ook het jaar van het Ezel-proces, van zijn ineenstorting door Koning Alcohol en van zijn wederopstanding. Het was, zoals hij in Het lieve Leven (1974) zegt ‘O.L. Vrouw ter Nood, in Heiloo’ die hem van de drank heeft geholpen.

Een wonderlijke coïncidentie, achteraf, dat Reve het in het rampjaar 1966 in een provinciaal ziekenhuis in Assen dreigde af te leggen, terwijl in Londen een jongen werd geboren die een hoofdrol zal spelen in het boek waar de lezers van Reve vanaf 1963 na het verschijnen van Op Weg Naar Het Einde naar uitkeken. In Het Boek Van Violet En Dood schrijft Reve dat Jean-Luc 27 jaar is en astrologisch een Leeuw: ‘want zijn geboortedatum had ik reeds op een getiept blaadje in de vitrine aan de gevel van de mairie gezien waarin alle mutaties van de burgerlijke stand publiek werden gemaakt.’ Een bladzijde eerder schrijft Reve dat hij van postbode ‘Philippe R.’ had gehoord dat Jean-Luc 27 jaar was geworden.

Speelt Reve een spel met cijfers en getallen om de lezer te misleiden? Jean-Luc is in werkelijkheid 25 jaar geworden. Hij stierf zo’n drie maanden voor zijn zesentwintigste verjaardag. Reve, die zich toch in het gemeen heel goed aan de feiten houdt en het geboortejaar in de vitrine van de mairie heeft gelezen (‘U weet dat ik altijd oog heb voor het detail’), schrijft in de roman: ‘Hij zoude over drie maanden 28 jaar zijn geworden.’ Bevat deze, van de werkelijkheid afwijkende leeftijd misschien een verwijzing naar De kleine neurasthenicus van dr H.G. de Cock, waar Reve de titel van Het Boek Van Violet En Dood vandaan heeft? In de passage waarin sprake is van ‘Een boek, waarvan de titel luiden zal “Van ’t licht en van den schaduw, van ’t violet en van den dood… En van de geestdrift”’, wordt ‘Dorus, de wijsgeer’, als volgt geïntroduceerd: ‘Dorus is een arme, zenuwzwakke, man van 27 jaar, een

groote, timide, jongen, die stottert, als hij vóór je staat.’ Jean-Luc heeft wel wat weg van deze Dorus.

De jaartallenkwestie blijft ook op een andere manier een mysterie. De dood kwam Jean-Luc dus in 1992 halen. Maar waarnaar verwijst het jaartal 1996? Kan het slaan op het jaar dat de roman Het Boek Van Violet En Dood het licht zag? Het boek dat Reve al aankondigt in ‘Brief in een fles gevonden’, opgenomen in Op Weg Naar Het Einde. Op ‘Woensdag 24 juli 1963’ fantaseert hij over het verlangen ‘loodgietend prijsdier M.’ aan een Spaanse jongen ‘ten gebruike te geven’. Hij realiseert zich dat dit verlangen nooit werkelijkheid zal worden en dat deze fantasieën slechts in de geest kunnen plaatsgrijpen tijdens ‘de magiese soloseks der Hotelkamers, waarin men, op namiddagen, achter verkleurde vitrage, de ziel verschroeit zonder haar ooit te kunnen verzadigen. (P.M. Een boek schrijven over het Violet, en de Dood.)’.

Drieëndertig jaar later heeft Reve dat boek alsnog voltooid. ‘Prijsdier M.’ heeft plaatsgemaakt voor Matroos Vosch. De Meedogenloze Jongen Jean-Luc – die door zijn vroege dood onbereikbaar blijft – symboliseert de ontoereikendheid van het goddelijk verlangen: het verlangen naar wat niet bestaat.

Jaap Versteegh+
Dichter op de saffische rots
Jan Engelman en Saar de Swart – hun vriendschap

Voor wie enigszins thuis is in de wereld der Tachtigers is de beeldhouwster Sara de Swart (1861-1951) geen onbekende. Om de paar jaar wordt – steeds door anderen – hetzelfde verhaal ontdekt. Dat is het verhaal van de rijke jonge Sara, die veel van haar kunstenaarsvrienden financieel ondersteunde. Onder hen de schilder Eduard Karsen, die heftig verliefd op haar werd, maar door haar werd afgewezen, omdat zij seksueel niet in mannen geïnteresseerd was. Karsen kon dit niet verkroppen en maakte vervolgens Sara het leven zo moeilijk, dat hun beider vrienden besloten Karsen door middel van een scheidsgerecht tot de orde te roepen.1

Dat uitgerekend dit verhaal steeds weer opduikt in de beschrijvingen van Sara de Swart is niet vreemd, want tragische liefdesaffaires blijven altijd boeiend en bovendien is er niet bijster veel meer informatie over Sara de Swart bekend, zeker niet uit de eerste hand. Zelf hield zij immers niet van schrijven en van publiciteit moest ze weinig hebben. Maar jammer is dat wel, want hierdoor is van Sara de Swart het nogal gechargeerde beeld ontstaan van een vrouw met weinig meer in haar mars dan een fikse dosis geld en een bijzondere seksuele geaardheid. En dat doet haar onvoldoende recht. Lodewijk van Deyssel zei over haar tenslotte niet voor niets: ‘Er zijn drie Zwarten. Thérèse Schwartze, Hélène Swarth en Saar de Swart, en daarvan is Saar de Swart de beste.’2

Een belangrijke bron van menige levensbeschrijving van Sara de Swart is een artikel dat de dichter Jan Engelman (1900-1972) schreef voor De Groene Amsterdammer naar aanleiding van haar overlijden in 1951, onder de titel ‘De Muze der Tachtigers

gestorven – In den schijn der illusie’.3 Als enige van haar biografen heeft hij Sara persoonlijk gekend en het is dus begrijpelijk dat uit dit artikel regelmatig is geciteerd. Maar de relatie tussen Jan Engelman en Sara de Swart is nooit nader bekeken. Hoe hadden zij elkaar leren kennen, hoe goed kende hij haar überhaupt, hoe beschreef hij haar en hoe reageerde zij hier op?

 

Jan Engelman leerde Sara de Swart kennen in 1947. Zij woonde toen al negenentwintig jaar op Capri, het eiland in de Golf van Napels, samen met haar vriendin, de schrijfster en schilderes Emilie van Kerckhoff (1867-1960). Het contact tussen Jan Engelman en beide vrouwen was gelegd door een vriendin van Engelman, Joanna Diepenbrock, de oudste dochter van de componist Alphons Diepenbrock, een oude Tachtiger-vriend van Sara de Swart.

In september 1947 schreef Engelman, nog wat vormelijk, zijn eerste brief aan ‘Zeer Geachte mejuffrouw Van Kerckhoff’, waarin hij haar te kennen gaf ‘het ten zeerste op prijs’ te stellen dat zij genegen was hem, ‘iemand die totaal onbekend voor U is, gastvrijheid te verlenen’.4 Dat hij deze brief richtte aan Emilie van Kerckhoff en niet aan Sara de Swart hing samen met het feit dat het huis op Capri waar beide vriendinnen woonden, Casa Surya, eigendom was van Van Kerckhoff. Sara was toen allang door haar eens zo grote kapitaal heen. Bovendien waren Sara’s ogen op latere leeftijd zo slecht geworden dat schrijven en lezen haar veel moeite kostten.

Ik hoop dat ik U geen last zal veroorzaken. Ik ben in Rome en Zuid-Italië nooit geweest en zal dus zeker verrukt zijn van veel moois – maar in hoofdzaak kom ik om een werk te verrichten, waarvoor ik hier thans de ware concentratie niet kan vinden.

Het werk waar Engelman van sprak, was het schrijven van het libretto voor een opera van Willem Andriessen, getiteld Philomela.

U zult aan mij dus een stillen gast hebben, die uwe dagorde niet hoopt te verstoren. Door de medewerking der Nederlandse regeering zal ik wel voldoende deviezen hebben, zoodat ook dàt vraagstuk u geen hoofdbreken zal kosten.

Jan Engelman zou een kleine drie weken te gast blijven op Casa Surya. Het bezoek was een groot succes. Op 11 november schrijft hij, op terugreis naar Nederland, vanuit Rome zijn tweede brief, om te bedanken voor ‘het zalige verblijf op Capri’. De aanhef luidt nu ‘Lieve Emilia’ en eindigt met ‘Nogmaals dank – en hartelijk gegroet van den nieuwe vriend Jan Engelman’. In de brief rept hij echter met geen woord over een artikel dat hij geschreven had naar aanleiding van zijn bezoek aan Capri en dat op 6 november was verschenen in het dagblad De Tijd. Het had als titel ‘Munthe en de San Michele – Op bezoek bij Saar de Swart’. Capri was in die dagen vooral bekend als het eiland waar de celebrity-arts Axel Munthe zich had teruggetrokken en dat hij vervolgens had beschreven in De geschiedenis van San Michele (1931), een boek dat al snel een bestseller was geworden. In zijn artikel voerde Engelman Sara de Swart ten tonele als:

[…] Een soort van vrouwelijke Tolstoi. Zij heeft haar eigen studiehuis achter in de tuin, waar boeken en portretten talloze herinneringen oproepen. Zij boetseerde, was leerlinge van Zijl en Mendes, haar beelden, vooral in Indië gemaakt, staan links en rechts.[…] Bijna al haar Nederlandse tijdgenoten zijn dood. Het meest was zij gehecht aan Diepenbrock, die vlak bij haar woonde als hij op ‘Holtwick’

te Laren verbleef. Hij was eindeloos verfijnd en altijd bevleugeld, maar weinig tegen het werkelijke leven opgewasen. […] De Tachtigers hadden een eigen code, zeer verschillend van de tegenwoordige omgangsmanieren. Dat blijkt ook wel als men het recente boek van Hammacher over Karsen leest. Maar zij waren goden en zaligen, op hun manier, en mikten hoog. Saar de Swart heeft intens dat alles meegeleefd en teert op een schat van herinneringen. Zij schrijft nog brieven aan Henriette Roland Holst, af en toe boetseert zij. […] Nu spit zij in de tuin en snoeit bomen. Wij drinken dan wijn des lands en zij leent mij een boek over Griekenland, benevens de Belijdenissen van Aurelius Augustinus, in de vertaling van Frans Erens: ‘Dat U loven uwe werken, opdat wij U beminnen, en laten wij U beminnen, opdat uwe werken U loven: uwe werken, die uit den tijd hebben hun begin en einde, hun opgang en ondergang, hunnen voortgang en hun verval, hunne schoonheid en hunne gebreken.’

Al met al een lovend en hoffelijk artikel, maar desondanks niet naar de zin van Sara de Swart, want in zijn volgende brief, geschreven vanuit Utrecht op 30 november, voelt Engelman zich geroepen Emilie van Kerckhoff te vragen Sara zijn verontschuldigingen aan te bieden. Maar aangezien Engelman zich, blijkens dezelfde brief, tevens inspant beeldhouwwerk van Sara verkocht te krijgen, aan A.M. Hammacher, de toenmalige directeur van het Kröller-Müller Museum, was de vriendschap kennelijk niet verstoord geraakt.

[…] Hammacher heb ik nog niet gesproken, zijn vrouw is ernstig ziek en ook hij bezoekt nu geen vergaderingen. Ik zal hem voor de keus stellen het Buffeltje van Saar of voor de Hoge Veluwe aan te koopen of voor het Ministerie van O.K. en W. […] Wil je Saar heel warm van mij groeten? Ik hoop niet, dat zij boos is over het instanteneetje in de krant – het heeft van een goed soort menschen de aandacht getrokken en zal haar stellig geen schade doen. Zij heeft cultuur-geschiedenis mee helpen maken. […]

En bovendien houdt hij Sara op de hoogte van het wel en wee van haar vrienden in Nederland:

P.S. Wil je s.v.p. tegen Saar zeggen, dat Henriette Roland Holst nog maanden in de Ziekenverpleging op de Prinsengracht zal moeten blijven? Men heeft inderdaad een metalen pin door het been geslagen, dat moet nu alles langzaam helen. De eenige vrees is, dat zij kou zal vatten en longontsteking krijgen, dat zou natuurlijk funest zijn. Maar verder is het euvel niet meer verontrustend. Zij heeft alles zeer dapper doorstaan.

Henriette Roland Holst was de buurvrouw van Saar en Emilie geweest, toen zij van 1898 tot 1908 in Laren woonden in villa ‘De Hoeve’ aan de Drift nummer 14, thans

H. Keverweg. Hier ontvingen zij vele prominenten uit de kunstwereld, onder wie Emile Bernard en Gustav Mahler. In deze periode raakte vooral Saar goed bevriend met Henriette Roland Holst.

In zijn volgende schrijven, een blanco briefkaart, aan beide zijden beschreven, gedateerd 22 december, vervolgt Engelman:

Het Buffeltje van Saar heb ik voor 200 gulden verkocht aan het Rijksmuseum Kröller-Müller, de Hooge Veluwe. Meld mij s.v.p. eens waar het geld gestort moet worden, en hoe! Voorlopig zal ik het zelf in ontvangst nemen, want de zaak moet voor het einde des jaars afgewikkeld zijn. Het komt mettertijd te staan in een vitrine, waarin ook kleine plastieken van Zijl en Mendes komen. […] Ik denk dikwijls aan jullie. Zeg tegen Saar, dat ik haar nooit meer ‘in de krant’ zal zetten. Couperus kon dat ook niet laten, met zijn vrienden. Heeft ze mij vergeven? Hoe is het nu aan de golf? Ik hoop dat jullie beiden prettige feestdagen hebt. Een gelukkig 1948 toegewenscht van je nieuwe vriend.
Jan,
die Saar en jou hartelijk groet.

In zijn woonplaats Utrecht komt Jan Engelman min of meer toevallig in contact met familie van Saar de Swart. In een brief, gedateerd 6 april 1948, schrijft hij aan Emilie van Kerckhoff:

[…] Ik heb Mr. van Brakel onmoet. Ik werd geïnstalleerd, onlangs, als lid der directie van het Provinciaal Utr. Genootschap voor K. en W., waarvan hij ook lid is. Hij hield een voordracht over zijn ervaringen als gijzelaar te Buchenwalde, heel interessant en menselijk. Ik wilde hem de 200 gulden voor het verkochte beeldje geven, maar hij vond het beter als ik die breng op de bank van Jonas en Kruseman te Amsterdam. Dat hoop ik dezer dagen te doen. Door een ander heb ik mevrouw Muller-Lulofs, namens Saar, laten, groeten.[…]

Prof. dr. mr. Simon van Brakel (1879-1953), hoogleraar aan de Universiteit van Utrecht, was de zoon van de arts Gerrit van Brakel en Sara Muller, dochter van de bekende antiquaar Frederik Muller en Daatje Yntema. Deze laatste was de zuster van de moeder van Sara de Swart, Elisabeth Sara Yntema. Simon van Brakel was dus slechts een achterneef van Sara de Swart. Maar Sara had weinig andere familie en haar band met Van Brakel was betrekkelijk hecht. In ieder geval was Simon van Brakel degene die de financiële zaken van zijn tante Sara, die vanaf 1908 veelal in het buitenland verbleef, probeerde af te handelen, zo goed en zo kwaad als dat ging. Bovendien was hij ook een goede bekende van Alphons Diepenbrock geweest.5

Mevrouw Muller-Lulofs was de weduwe van Samuel Muller Fzn. (1848-1922), archivaris te Utrecht en broer van Sara Muller. Zij was dus de vrouw van de neef van Sara de Swart. Bovendien was Samuel Muller een goede vriend van Jan Veth, prominent Tachtiger en op zijn beurt weer goed bevriend met Sara de Swart. Maar zo klein wàs Nederland in die dagen.

Enkele maanden later, in oktober ’48, was Emilie van Kerckhoff enige tijd in Nederland en stuurde zij vanuit de woning van Simon van Brakel een kaart naar Joanna Diepenbrock, met de tekst:

[…] Ik had Vrijdag zulk een hartelijk en welkom bezoek van Angelo [haar bijnaam voor Engelman – jv]. Elegant ingeleid met mooie witte bloemen gaf hij me de langgewenschte copie van zijn Filomena [sic], waarvoor ik heel dankbaar ben. Ik las het met buitengewone belangstelling. […]6

Tijdens dat bezoek van Emilie aan Nederland bleef het bij die ene onmoeting met Engelman, want in december schreef hij haar:

[…] Ik vond het erg jammer, dat ik je niet meer te Amsterdam zien kon, voor je vertrok. Ik was er toen niet zoo goed aan toe, wat mijn gezondheid betreft. Wat ik echter aanvankelijk als ‘griep’ beschreef, was iets veel ergers, waaronder ik nu erg lijd. Ik heb sinds het najaar een ernstige neuralgie, of zoo iets, die me ontzettende pijnen bezorgt, vooral des avonds en ’s nachts.

Deze ‘neuralgie’ zou Engelman de rest van zijn leven bij vlagen blijven kwellen, ondanks het feit dat hij bij diverse artsen te rade ging, onder wie de excentrieke kunstenaar-arts Hendrik Wiegersma te Deurne. Maar al die verschillende consulten mochten niet baten. In de volgende twee brieven die Jan Engelman zijn vriendinnen op Capri schreef, kwam de kwaal beide keren ter sprake. En hij voerde het ook aan als argument voor zijn verzoek in de zomer van 1949 weer enige tijd te mogen komen logeren.

Op 11 april van dat jaar schreef hij aan Emilie van Kerckhoff:

[…] Ik word hier niet beter, niet definitief althans, bij het telkens weer gure voorjaarsweer, en zowel Dr. Stenvers als Wiegersma raden mij aan om, ah het mogelijk is, voor een poosje naar het Zuiden te vertrekken. […] …en zou je willen vragen, of ik, na half Mei, voor een poosje naar Capri en jou kan komen, tenminste, als je geen andere gasten hebt en je gezondheidstoestand het niet verhindert. […] Ik verlang heel erg naar de zon en naar het vertrek van mijn hoofdpijn en mijn zwakte. En ik vind het een heerlijk idee, jou en Saar in de sprookjesomgeving weer te zien en alle beminde plaatsjes weer te bezoeken. Aarzel vooral niet ‘neen’ te zeggen, als je je nog niet sterk genoeg voelt. Hartelijke groeten, ook aan Saar, van je toegenegen
Jan Engelman.

Emilie van Kerckhoff was die afgelopen winter ziek geweest. Hoewel zes jaar jonger dan Sara en meestal goed gezond en zeer actief, was zij toen toch ook al 82 jaar oud. Maar vanzelfsprekend was Jan Engelman van harte welkom en vanaf 15 mei verbleef hij weer enkele weken op Capri. In een briefkaart aan Simon van Brakel, waarbij ze voor het eerst een typemachine gebruikt, doet Emilie hier kort verslag van:

Beste Siem, het is alweer een poos geleden […] Intussen hebben wy nu zydelings van jullie gehoord en zyn de groeten overgebracht door J. Engelman, die sedert 14 dagen onze gast is en weer onder de bekoring van dit plekje is gekomen. Zooals ge weet is hy nogal ernstig ziek geweest deze winter en, hoewel genezen van de erge hoofdpynen, voelde hy toch dat hy nog een tyd echt rust en warmte moest heb ben. […] Engelman is een heel rustige en sympathieke gast, die hoegenaamd geen last geeft. Hy neemt zyn warme maaltyden in een klein en goed restaurant vlakby, zoodat ik alleen het ontbyt én aan Saar én aan hem ieder in hun kamer stuur. Hy gevoelt zich – evenals ikzelf – alweer veel krachtiger en kan flinke wandelingen maken. Daarby is hy zyn gezelschap zeer waard en is het vooràl voor my heel prettig om ook met een ander dan met Saar alléén te kunnen van gedachten wisselen en veel over literatuur en de toestanden in Holland te hooren. Saar, die anders niet graag vreemde mensen ziet, vindt zyne bezoekjes ook heel prettig en ik vind veel beter, dat zy zich niet zogeheel alléén op my concentreert en daardoor afzondert. […]
Hartelike groeten van Engelman en heel veel liefs van Saar en je
Emilie v. K.7

In augustus 1949 was Jan Engelman weer terug in Utrecht en schreef hij een lange dankbrief aan Emilie, waarin hij onder meer verhaalde van diverse bezoekjes aan gemeenschappelijke vrienden in Nederland, onder wie Van Brakel in Utrecht, prof. Reeser te Bilthoven en ‘de Thijms te Laren, in het Rozenlaantje’. Daarna bleef het contact tussen Engelman en beide vriendinnen op Capri, voor zover valt na te gaan, beperkt tot een enkele brief.

Tot hem eind augustus 1951 het bericht bereikte dat Saar was overleden. Engelman reageerde snel en schreef:

Lieve Emilie,
Eenige dagen geleden hoorde ik van Joanna het droeve nieuws, dat Saar was gestorven. Zij had het van Thea gehoord, die een advertentie in het Handelsblad had gelezen. Een dag later vernam ik de tijding per brief van Mr. van Brakel en ook, dat de datum 12 Augustus is geweest, ik betuig je mijn innige deelneming met dit zware verlies. Het zal een aangrijpende gebeurtenis voor je geweest zijn. Wat je troosten mag is, dat je zoo veel hebt kunnen doen, om Saar’s laatste levensjaren licht en zonder zorgen te maken. Hoe je dit deed, daar hen ik zelf een paar malen getuige van geweest, en ik weet dus dat je alles hebt gedaan wat in je vermogen lag. Ik heb je laatsten brief herlezen, waarin je zoo pakkend beschrijft, hoe Saar in haar verbeelding reisde ‘in landen waar ze nooit geweest is’ en dan de mooiste muziek hoorde, die je (zoo juist) voor engelenmuziek hebt versleten. En er staat nog veel meer goeds in dien brief, zoodat ik mijzelf verwijten maak, dat ik ‘schuld’ aan je heb en je niet eerder antwoord heb gegeven. Mijn eenige excuus is, dat het me nog steeds niet naar wensch gaat, met de hoofdpijnen bedoel ik. Schrijven kost me veel inspanning en ik heb veel te schrijven, voor het dagelijks brood in de eerste plaats. […]
Je moet niet schrikken: ik heb over Saar een artikel geschreven, ik denk dat het verschijnt in de Groene Amsterdammer. Men had mij gevraagd dat te doen, want er zijn nog menschen hier die herinneringen aan haar hebben. Saar behoort nu eenmaal, door de rol die zij in het leven der Tachtigers

heeft gespeeld, ‘tot de literatuur’. Op Van Deyssel na, die nog leeft als 86-jarige, is alles historie geworden. Dus niemand wordt er door geschaad. Ik heb met Saar, vooral de laatste keer, in 1949, veel over Tachtig gepraat, ook over het geval met Karsen, dat door een boek van Hammacher een weinig eenzijdig belicht is, en waarover ze iets heel goeds zei. Ze herinnerde zich die verre jaren, bij vlagen, merkwaardig goed, heter dan de dingen van twee dagen geleden. Ik hoop niet, dat je het als onbescheiden inmenging zult bekijken. Dat merk je ook wel aan den ‘toon’. Zij, die aan het kunstleven hebben deelgenomen, zijn nu eenmaal altijd iets meer dan particuliere versonen, dat ligt aan den aard van het werk. Zij staan, om met Boutens te spreken, ‘naakt in het ragge purper hunner liederen’. Saar was een markante en heel merkwaardige persoonlijkheid, een vrouw die een ‘spoor’ heeft nagelaten. Ik hoop dat het mij gegeven is, je na niet te langen tijd nog eens te zien, we zullen veel over haar te praten hebben. […]
De liefste gedachten gaan naar je uit, Emilie. Ik wensch je God’s sterkte en groet je hartelijk. Als steeds – je Jan

Het artikel waarover Engelman spreekt, is het al genoemde artikel ‘De Muze der Tachtigers gestorven’. Het stuk begint met een dichterlijke beschrijving van zijn laatste ontmoeting met Saar de Swart, in mei 1949, tijdens welke zij hem een dichtbundel van Willem Kloos schonk. ‘Het was een geschenk van beteekenis, van haar hart gescheurd, en ik wist haast niet hoe ik haar moest bedanken.’ Vervolgens geeft Engelman een korte typering van Vincent Haman, de bekende sleutelroman van Willem Paap, waarin Saar de Swart in de gedaante van Esther Luzac een belangrijke rol speelt, om daarna, uitgebreid, de affaire met Eduard Karsen uit de herinnering op te diepen.

Achtenvijftig jaar later heb ik met Saar de Swart over dit ‘proces’ gesproken. Zij had er niet de minste gêne bij. Zooals men bij zeer oude menschen altijd waarneemt, had zij voor de dingen van nabij weinig geheugen, maar het verleden herinnerde zij zich nauwkeurig. Zij noemde Karsen een aardig en fijnzinnig man, maar zij had er geen flauw idee van gehad, dat de paar wandelingen, die ze met hem had gemaakt, de gesprekken die zij met hem had gevoerd, iets anders konden wakker roeven dan eenvoudige sympathie.
‘Hij had het over de kunst en dat de menschen dat niet begrijpen kunnen. Ik beaamde dat. Hij had een verfijnde kleur in zijn werk, droomachtig, die alleen met den ouden Thijs Maris vergeleken kan worden. Niemand heeft in zulke verhoudingen en misverstanden schuld, ook tusschen Van Gogh en Gauguin en tusschen Verlaine en Rimbaud is er geen kwestie van schuld bij den een en onschuld bij den ander’, zo was haar wijze oordeel.

[…] Toen Holland haar te erg werd, is zij naar Parijs gegaan, waar zij geboetseerd heeft bij Rodin en al de beaux esprits van het begin der eeuw onmoette, overal vrienden en vriendinnen makend, waarvan degenen die niet gestorven waren nog lang met haar in contact bleven. Later heeft zij met Emilie van Kerckhoff (die teekende, borduurde en geschreven heeft over de Italiaanse villa’s en fonteinen8) in een landhuis te Laren gewoond, daarna maakten zij samen groote en lange reizen, tot in Brits-Indië en Japan. Na den eersten wereldoorlog streken zij neer op het eiland in de Golf van Napels, waar Axel Munthe de ongekroonde koning was, en bleven er. […]

Het was pas enkele maanden later dat Emilie van Kerckhoff de tijd vond te reageren. Zij schreef haar brief vanuit Rome, waar zij op dat moment, januari 1952, verbleef in een pension van Duitse diaconessen.

Lieve Vriend, ge hebt zeker moeten denken, dat ik mijn liefste vrienden, Joanna, Theo9 en jezelf geheel vergeten heb en het lange stilzwijgen mijnerzijds gaf daar alle aanleiding toe. Ik wil me ook niet verontschuldigen voor mijn ernstig verzuim, maar alléén zeggen, dat de maanden nà Saar’s heengaan tot de droevigste en moeilijkste van mijn lange leven behooren.-
[…]
Het artikel, dat je over de rol van Saar in het leven der 8oers in de ‘Groene’ publiceerde, werd mij door iemand uit Rome toegezonden. Hoewel ik het eerst wat pijnlijk vond Saar in een courant uitvoerig behandeld te zien (wetend hoe zij dat nooit gewenst en steeds vermeden heeft) heb ik je goede bedoeling ermede begrepen. En ik weet dat velen sympathie voor het artikel voelden. Ik heb Saar pas leren kennen, nadat die periode der 8oers lang voorbij was en zij sprak er zelden over. Voor mij, die niet met die literaire kringen verbonden ben geweest, was het een grote aanwinst, om er personen als Jan Veth, Diepenbrock, Herman Gorter, Der Kinderen e.a. van nabij te leren kennen en waarderen.- De uitdrukking in je artikel, dat het boek van Kloos ‘haar van het hart was gescheurd’ is wel erg overdreven. Zij heeft er in al de jaren, die wij samen hebben doorleefd, nooit veel in gekeken. En ik heb zelf, toen jij als ‘dichter’ tot ons bent gekomen, de twee bundels van Kloos met nog andere gedichten uit die tijd op haar tafel gelegd. Het was eigenaardig, dat Saar muzikaal als zij was, nooit veel poëzie las. Het meeste trokken haar, tot het einde toe, de gedichten van Henriette Roland Holst aan. Voor Saar begon het belangrijkste van haar leven in Parijs, waarover zij bijna dagelijks sprak en de vrienden, daar gemaakt, herdacht. Eén van hen, Emile Bernard, is geruime tijd in Laren onze gast geweest, een hoogst begaafd, geestig en beminnelijk mens. In diezelfde tijd was ook de Zweeds-Finsche schilder Werner von Hausen met vrouw en drie lieve kinderen in een boerderij te Laren en wij waren veel allen samen. Je herinnert je misschien het twee-delige schilderij, dat de twee schilders toen gemaakt hebben, met ons aller beeltenis erop? W. von Hausen was een der beste schilders in Finland en de beide andere Noordelijke staten en heeft ons ook in Capri bezocht, evenals zijne Noorse vrouw met een der dochters. […] – Na de Parijse tijd heeft het verre Oosten de grootste indruk op Saar gemaakt – evenzeer als op mij. Dáárover was S. de laatste jaren nooit uitgepraat. En dáár heeft ze die mooie bronzen beeldjes der Javaanse meisjes kunnen maken. […] Een kleine ‘slip of the pen’ in je artikel is, dat S. nooit in het atelier

van Rodin geboetseerd heeft. Hij nam nooit leerlingen aan, kwam wel eenige keren naar haar werk kijken, waarvoor hij zich interesseerde. Nu ik zoveel over Saar en mezelf verteld heb, hoop ik spoedig weer iets van jullie te horen, dan zult ge kwaad met goed vergelden.- […]
Nu kan ik eindelijk deze lange brief naar de postbus brengen. Met nog véél dank voor die vaak herlezen brieven en de liefste gedachten
je Emilie

In het archief van Engelman bevindt zich nog één brief van Emilie van Kerckhoff van later datum. Deze is geschreven op 9 maart 1957, in een zeer bibberig en moeilijk leesbaar handschrift, en verstuurd vanuit Blaricum, waar zij dan sinds 1954 woont. De brief gaat vooral over de tentoonstelling die Emilie in de Kunstzaal van Hamdorff te Laren kreeg aangeboden ter gelegenheid van haar negentigste verjaardag en waar ook een paar beeldjes van Sara te zien waren. Emilie van Kerckhoff ondertekende deze brief met ‘Emilie de Tideloze’. Waarschijnlijk bedoelde zij ‘de Tijdloze’.

Zij overleed op 24 oktober 1960.

Bladluizen Satirische tijdschriften in Nederland (3)

Nop Maas Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen

Wie een succesvol en bewonderd buitenlands tijdschrift in eigen land wil navolgen, zal in ieder geval enkele uiterlijkheden overnemen. Wie in de jaren negentig van de vorige eeuw de Nederlandse pendant van het blad Punch wilde maken, zorgde er dus voor dat hij een broertje in het leven riep van de met puntmuts en haakneus toegeruste grappenmaker die in de tekst en de illustraties van het Engelse blad optrad. De journalist Willem Smalt (1853-1915) bedacht samen met de tekenaar Jan Linse (1843-1906) in 1891 het personage Abraham Prikkie als dragende figuur voor een wekelijks verschijnend satirisch tijdschrift: Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen (1891-1896, met een gaping van enkele maanden in 1896). De Nederlandsche Punch werd het blad natuurlijk niet. Alleen al de geringe omvang van vier pagina’s deed het Nederlandse blad verbleken naast zijn voorbeeld.

Abraham Prikkie wordt op de eerste pagina van de eerste aflevering (gedateerd 1 februari 1891) afgebeeld in zijn kantoor. Hij lijkt het zeer met zichzelf getroffen te hebben. Aan de wand hangt een erediploma; gezeten aan zijn bureau heeft hij uitzicht op maar liefst tweemaal zijn eigen hoofd, terwijl de boeken en papieren waarmee hij zich omringt, suggereren dat hij overal verstand van heeft. Op het bureau een uil met de helm van Pallas Athene als extra bewijs van wijsheid. Daarnaast een verrekijker: vanouds het belangrijkste attribuut van de spectator, die als moralist en humorist de maatschappij beschouwt. Ten slotte een speldenkussen, voorzien van de puntige voorwerpen waarmee hij de wereld te lijf wil. De neus, de bakkebaarden, het kuifje, het schoeisel en de achternaam van Abraham wijzen eveneens op de door hem nagestreefde puntigheid.

Kennelijk was het de bedoeling een hele menagerie van personages in het blad tot leven te brengen. In de eerste aflevering stelt Abraham Prikkie zijn personeel voor. Dat is bijna een complete krantenredactie: de van duidelijk joodse trekken voorziene kunstverslaggever Oremus, sportreporter Jan Lenig, politiek verslaggever Terzake, ‘straatreporter’ Sluipdoor (een roddeljournalist), de heer Elevator voor het moderne wetenschappelijke leven, Amadeus Rozegeur die de dames moet gaan vermaken, de interviewer J. de Snapper, de huisdichter H.O. Merus (Hendrik Otto), de tekenaar Jan Boontje en de militair correspondent Schuijtebroek. De meeste van deze figuren komen echter in het zesjarige bestaan van het blad niet of nauwelijks meer voor.

De indruk bestaat dat het overgrote deel van de inhoud gevuld werd door Smalt en Linse, waarbij Smalt vaak de onderwerpen van Linse’s tekeningen bedacht. Over Willem Smalt is niet zo heel veel bekend. Hij was van 1885 tot ongeveer 1902 medewerker voor beeldende kunst en – vooral – muziek bij het Rotterdamsch Nieuwsblad, een populaire, gematigd liberale krant die probeerde te concurreren met de nrc. Abraham Prikkie zal regelmatig gefingeerde telefoongesprekken publiceren met nrc-hoofdredacteur Lamping, waarin deze grote man keer op keer het onderspit delft. Uiteraard is er ook geen sprake van vriendschap tussen Abraham Prikkie en het satirische blad Uilenspiegel, uitgebracht door nrc-uitgever H. Nijgh en deels gevuld door redacteuren van die krant.

Als journalist had Smalt de reputatie van directheid en geestigheid. Aan zijn eenmaal gevormde opinies hield hij hardnekkig vast. Zijn carrière verliep derhalve bepaald niet voorspoedig. Aan het eind van zijn leven was hij, zoals H.J. Scheffer schrijft in een aan hem gewijd boekje, vereenzaamd, miskend en gedesillusioneerd. Een mooi detail is dat Smalt onverwachts overleed met de Ideën van Multatuli in zijn handen.

Jan Linse leverde als tekenaar talrijke bijdragen aan het Humoristisch Album – een uitgave van H. Nijgh die in de jaren negentig inmiddels afgezakt was tot een zeer bedenkelijk niveau van zouteloosheid. Linse tekende voor dit blad niet enkel cartoons, maar ook vele beeldverhalen. Zijn specialiteit waren getekende reportages van tentoonstellingen, wedstrijden en andere publieke vermakelijkheden. Na Abraham Prikkie zal hij nog bijdragen aan De Ware Jacob en zal hij van 1902 tot 1906 de wekelijkse prent van De Nederlandsche Spectator verzorgen. Als de overlevering ons niet bedriegt, was Linse een groot bewonderaar van de jenever en een onverbeterlijke grappenmaker. Wie zich wel eens heeft afgevraagd hoe aan het eind van de negentiende eeuw een tekenaar op de hoogte kon zijn van de fysionomie van de af te beelden personages, krijgt een indicatie door de ‘Kennisgeving’ die enkele malen in Abraham Prikkie werd afgedrukt: ‘Publieke personen, en in ’t algemeen allen die aan het openbare leven deelnemen, worden verzocht op mijne eerste aanvrage hun portret in te zenden, om onze teekenaar in staat te stellen hun conterfeitsel zoo gelijkend mogelijk te maken.’ Jan Linse heeft talrijke malen zichzelf afgebeeld in

zijn tekeningen. De figuur van Abraham Prikkie zelf is echter geen portret van redacteur Willem Smalt. Eén keer beeldt hij Smalt en zichzelf af naar aanleiding van een karikatuur van de week daarvoor. De Franse Marianne was daarin op nogal aanvallige wijze op de schoot gevlijd van de Russische beer. Dat leidde tot commentaar, dat met een woordspeling beantwoord werd (zie afbeelding).

Correspondentie

Het reilen en zeilen van Abraham Prikkie komt men hoofdzakelijk uit het blad zelf aan de weet. Satirische en humoristische bladen probeerden doorgaans een nauwe band te onderhouden met het publiek. De eerste aflevering bevatte al een oproep voor een ‘vrouwelijke reporter’. Tevens bevalen uitgever en redacteur zich aan bij de studerende jongelingschap en bij officieren van de landen zeemacht, niet alleen voor een abonnement maar ook voor bijdragen. In het correspondentierubriekje aan het slot van iedere aflevering belooft de hoofdredacteur alle ingezonden bijdragen die geplaatst worden naar waarde te belonen.

Deze correspondentierubriek geeft, zij het lapidair, heel wat informatie prijs over het blad en zijn bedoelingen. In principe worden binnengekomen op- en aan-

merkingen beantwoord en reageert de redacteur ook op redactionele inzendingen.

Allereerst wil Bram het blad wel een beetje netjes houden. Niet ‘schandaliseeren en insinueeren’, geen ‘straatuien’ en laster. In het blad is ook geen plaats voor persoonlijke afrekeningen, waardoor natuurlijk een potentiële angel uit Brams instrumentarium verwijderd is. Ook houdt Bram niet van naamgrapjes. Het publiek, zo klaagt hij, wil telkens de behandelde kwesties op personen terugvoeren. De meeste ongevraagde inzendingen zijn onbruikbaar. Veel komt van jongedames. Waar hij erg de pest aan heeft, zijn bijdragen die de grappen uit zijn vorige aflevering nog eens overdoen. De identiteit van de inzenders houdt Bram gegarandeerd geheim.

Rotterdam is de thuishaven van Bram, maar hij wil geen bijdragen die van louter plaatselijk belang zijn. Zijn criterium is of de lezer geïnteresseerd is. Herhaaldelijk laat hij weten zich buiten godsdienstige discussies te willen houden. Politiek sympathiseert hij – uiteraard, zou men bijna zeggen – wel met de liberalen, maar dat weerhoudt hem er niet van ook hen van zijn speldenkussen te bedienen. Eigenlijk wil hij onpartijdig zijn. Hij neemt het op voor ‘verongelijkten en zwakken’, en voelt meer voor de praktijk dan voor de theorie: ‘Een eerezuil in het hart van den werkman! malligheid, wat hebt jelui daaraan? Dagelijks een goed maal in je maag da’s beter.’ Hij is dan ook meer te porren voor een inzameling voor de noodlijdenden in Friesland dan voor een collecte voor een huldeblijk aan de groothertogin van Saksen-Weimar.

Bij ons bestaat nog niet het juiste klimaat voor satire: ‘In Nederland is men er nog niet aan gewend de menschen als karikatuur te zien, doch dat zal wel komen. Kijk eens in de Floh Punch en Kikeriki, in welke zotte toestanden diplomaten en kunstenaars worden afgebeeld. Het is vleiend om in een satiriek blad te komen, want men moet er eene persoonlijkheid voor zijn.’ Hij vindt dat men aan zijn blaadje van een dubbeltje in de losse verkoop niet dezelfde eisen mag stellen als aan bladen die in heel Europa gelezen worden. Gedurende de eerste jaargang rept de redacteur af en toe van de toenemende populariteit van zijn blad. Een boot wordt naar hem genoemd, en zelfs een paard van Oscar Carré.

Natuurlijk mikt Bram op de actualiteit. Het blad is gedateerd op zondag, maar verschijnt al op zaterdag. De redacteur wil de bijdragen het liefst uiterlijk dinsdag binnen hebben, maar daar blijkt rek in te zitten. Donderdag, de dag dat het blad naar de drukker gaat, blijkt ook nog te kunnen. De absoluut allerlaatste mogelijkheid om er nog iets in te stoppen, is vrijdag in de vroege morgen.

De dames

Smalt gaf een vaste structuur aan zijn blad. De eerste pagina bevatte steeds een karikatuur. De tweede bladzijde gaf een brief, afgedrukt in proza, maar wel degelijk rijmend, over allerlei actuele, vaak politieke en soms ook internationale zaken. Die brief werd beurtelings geschreven door Bram uit Rotterdam en zijn nogal radicale tante Lien uit Amsterdam. Incidenteel is er een andere correspondent. De toon is goed af te lezen aan een fragment (van 3 april 1892) waarin het

orangisme van de pers en in het bijzonder de nrc op de hak wordt genomen. Koningin-regentes Emma heeft aan haar dochtertje Wilhelmina een Arabische hengst cadeau gedaan:

 

Dat Koninklijk Dier heeft me inderdaad alle Nederlandsche narigheid doen vergeten en zoo innig gaarne zou ik van Het Vorstelijk Beest wat meer willen weten. De Nieuwe Rotterdammer is wat dat betreft wel een beetje republikeinsch kort van stof; ja, de soberheid van het bericht is eigenlijk onvaderlandslievend grof jegens Het Paard en was ik kamerlid, dan deed ik een interpellatie; want tantelief! het kan niet genoeg herhaald worden de Nederlandsche natie heeft het recht ten volle ingelicht te worden over hare dierste belangen. En hebben wij niet altijd trouw en liefhebbend aan Het geliefd Oranjehuis gehangen. En zouden we ons dan nu weer over Dat Paard met een kluitje in ’t riet laten sturen? – Neen, meneer Lamping! die willekeurige handelwijze zullen we niet langer verduren. U zult ons beter moeten inlichten in uw veelgelezen krant omtrent Het Vorstelijk Dier; want dat is het belang van het land. Hoe is zijn kleur, en meneer, hoe de gesteldheid zijner beenen – in naam van het volk meneer Lamping loop daar niet meer over henen en zeg ons nauwkeurig hoe Het Edele Dier doet, wanneer het op den weg hier of daar een van zijn collega’s ontmoet. En de stal, om Godswil! de stal en de knechts, die Hem verzorgen! Met uw hoofd, meneer! Zult U ons voor die verzorging moeten borgen.

 

De laatste twee bladzijden bevatten kleinere bijdragen, voor een deel weer ondergebracht in rubriekjes. Bram telefoneert wekelijks met een minister of andere in het nieuws staande figuur; hij luistert aan de deur van zulke mensen; zuigt dingen uit zijn duim; publiceert telegrammen en averechtse beursberichten. In de rubriek ‘Celebriteiten’ worden door Linse getekende portretten opgenomen van jubilerende of overleden acteurs, letterkundigen en kunstenaars. Af en toe heet deze rubriek ‘Colibriteiten’, een aanduiding voor onbetekenende schijngrootheden.

In principe komt iedere actualiteit in aanmerking: van belastinghervorming tot de tournee van de Amerikaanse kwakzalver Sequah; van het wangedrag van de Amsterdamse politie tot het bezoek van de Duitse Keizer en notarissen die met de noorderzon vertrekken. Opmerkelijk is de adhesie die Abraham Prikkie lijkt te betuigen aan de Atjehers die in oorlog zijn met de Nederlandse kolonisator in Indië.

Ook de vrouwenemancipatie komt af en toe aan de orde. Er zijn de ietwat ondeugende cartoons die van alle tijden zijn. Maar een aantal versjes zijn wel interessant doordat ze de heren der schepping een spiegel voorhouden door de normale verhoudingen der seksen om te keren. Weliswaar duidt de vermelding van de feministe Wilhelmina Drucker op satirische bedoelingen ten aanzien van de vrouwenemancipatie, maar in een gedicht als ‘Onze meisjes. (Naar Mejuffrouw Drucker’s wensch)’ wordt evenzeer gewezen op het dubieuze gedrag van de heren. Een clubje sigaren rokende meisjes loopt door Rotterdam. Een verlegen en schuchtere jongeman slaat zijn ogen neer terwijl hij hen passeert. ‘Een weergaasch aardig ventje!’ roept een van de jongedames. Zij dringt de jongen haar gezelschap op, begeleidt

hem naar huis en dwingt hem een zoen af Waarna ze het café opzoekt om verslag uit te brengen aan haar vriendinnen.

Smalts eigen professie is bemerkbaar in de grote aandacht voor kunst en cultuur, zoals voor het eindeloze getob met de opera in Rotterdam en voor de toneelwereld. Wat de letterkunde aangaat, zijn er natuurlijk parodieën op het werk van de Nieuwe Gids-ers. Vooral Van Deyssel en Gorter moeten het daarbij ontgelden. De Nederlandse vlag wordt ‘naar Gorterschen trant’ bijvoorbeeld zo bezongen:

Op 22 november 1891 draait de redacteur de kraan dicht: ‘Ik neem nu vooreerst geen (meestal slechte) imitaties van Gorter meer.’ Daar zullen de lezers niet echt rouwig om zijn geweest.

Aardig is het portret dat Bram van zichzelf opneemt in oktober 1891 naar aanleiding van de pointillistische werken van Jan Toorop. Het oprukkende symbolisme wordt in april 1893 niet onaardig geparodieerd door Jan Linse. De ‘Moderne kunstkritiek’ was al eerder in versvorm voorgesteld:

Een dergelijk versje maakt tegenwoordig een wat brave indruk en lijkt te wijzen op conservatieve trekjes van de steller ervan. Omdat zijn terrein de actualiteit is (en dan vooral hetgeen zich als nieuw voordoet), is de satiricus tot op zekere hoogte gedoemd de rol van hoofdschuddende oude paai te spelen. Ook al klinken Abraham Prikkie’s uitlatingen ons soms wat oubollig in de oren, in zijn tijd moet menige speldenprik die hij uitdeelde, raak aangekomen zijn. In feite preludeert zijn betrekkelijk succesvolle blad op de gouden decennia die aan het begin van de twintigste eeuw voor satirische bladen in Nederland zouden aanbreken.

Bronnen

Over Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen: W.H. van der Linden, Domela Nieuwenhuis in 219 politieke prenten (1990) en Renée Vegt, Satirische tijdschriften (1990). Over Willem Smalt zie H.J. Scheffer, Willem Smalt. Kruidig chroniqueur (1963) en H.J. Scheffer, In vorm gegoten. Het Rotterdamsch Nieuwsblad in de negentiende eeuw (1981), p. 295. Over Jan Linse: Nop Maas (samenst.), Jan Linse, de eerste Nederlandse striptekenaar (1996) en Nop Maas, ‘De archeologie van het Nederlandse stripverhaal’, in Uitgelezen Boeken (februari 1997).

Bladluizen Satirische tijdschriften in Nederland (3)

Nop Maas Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen

Wie een succesvol en bewonderd buitenlands tijdschrift in eigen land wil navolgen, zal in ieder geval enkele uiterlijkheden overnemen. Wie in de jaren negentig van de vorige eeuw de Nederlandse pendant van het blad Punch wilde maken, zorgde er dus voor dat hij een broertje in het leven riep van de met puntmuts en haakneus toegeruste grappenmaker die in de tekst en de illustraties van het Engelse blad optrad. De journalist Willem Smalt (1853-1915) bedacht samen met de tekenaar Jan Linse (1843-1906) in 1891 het personage Abraham Prikkie als dragende figuur voor een wekelijks verschijnend satirisch tijdschrift: Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen (1891-1896, met een gaping van enkele maanden in 1896). De Nederlandsche Punch werd het blad natuurlijk niet. Alleen al de geringe omvang van vier pagina’s deed het Nederlandse blad verbleken naast zijn voorbeeld.

Abraham Prikkie wordt op de eerste pagina van de eerste aflevering (gedateerd 1 februari 1891) afgebeeld in zijn kantoor. Hij lijkt het zeer met zichzelf getroffen te hebben. Aan de wand hangt een erediploma; gezeten aan zijn bureau heeft hij uitzicht op maar liefst tweemaal zijn eigen hoofd, terwijl de boeken en papieren waarmee hij zich omringt, suggereren dat hij overal verstand van heeft. Op het bureau een uil met de helm van Pallas Athene als extra bewijs van wijsheid. Daarnaast een verrekijker: vanouds het belangrijkste attribuut van de spectator, die als moralist en humorist de maatschappij beschouwt. Ten slotte een speldenkussen, voorzien van de puntige voorwerpen waarmee hij de wereld te lijf wil. De neus, de bakkebaarden, het kuifje, het schoeisel en de achternaam van Abraham wijzen eveneens op de door hem nagestreefde puntigheid.

Kennelijk was het de bedoeling een hele menagerie van personages in het blad tot leven te brengen. In de eerste aflevering stelt Abraham Prikkie zijn personeel voor. Dat is bijna een complete krantenredactie: de van duidelijk joodse trekken voorziene kunstverslaggever Oremus, sportreporter Jan Lenig, politiek verslaggever Terzake, ‘straatreporter’ Sluipdoor (een roddeljournalist), de heer Elevator voor het moderne wetenschappelijke leven, Amadeus Rozegeur die de dames moet gaan vermaken, de interviewer J. de Snapper, de huisdichter H.O. Merus (Hendrik Otto), de tekenaar Jan Boontje en de militair correspondent Schuijtebroek. De meeste van deze figuren komen echter in het zesjarige bestaan van het blad niet of nauwelijks meer voor.

De indruk bestaat dat het overgrote deel van de inhoud gevuld werd door Smalt en Linse, waarbij Smalt vaak de onderwerpen van Linse’s tekeningen bedacht. Over Willem Smalt is niet zo heel veel bekend. Hij was van 1885 tot ongeveer 1902 medewerker voor beeldende kunst en – vooral – muziek bij het Rotterdamsch Nieuwsblad, een populaire, gematigd liberale krant die probeerde te concurreren met de nrc. Abraham Prikkie zal regelmatig gefingeerde telefoongesprekken publiceren met nrc-hoofdredacteur Lamping, waarin deze grote man keer op keer het onderspit delft. Uiteraard is er ook geen sprake van vriendschap tussen Abraham Prikkie en het satirische blad Uilenspiegel, uitgebracht door nrc-uitgever H. Nijgh en deels gevuld door redacteuren van die krant.

Als journalist had Smalt de reputatie van directheid en geestigheid. Aan zijn eenmaal gevormde opinies hield hij hardnekkig vast. Zijn carrière verliep derhalve bepaald niet voorspoedig. Aan het eind van zijn leven was hij, zoals H.J. Scheffer schrijft in een aan hem gewijd boekje, vereenzaamd, miskend en gedesillusioneerd. Een mooi detail is dat Smalt onverwachts overleed met de Ideën van Multatuli in zijn handen.

Jan Linse leverde als tekenaar talrijke bijdragen aan het Humoristisch Album – een uitgave van H. Nijgh die in de jaren negentig inmiddels afgezakt was tot een zeer bedenkelijk niveau van zouteloosheid. Linse tekende voor dit blad niet enkel cartoons, maar ook vele beeldverhalen. Zijn specialiteit waren getekende reportages van tentoonstellingen, wedstrijden en andere publieke vermakelijkheden. Na Abraham Prikkie zal hij nog bijdragen aan De Ware Jacob en zal hij van 1902 tot 1906 de wekelijkse prent van De Nederlandsche Spectator verzorgen. Als de overlevering ons niet bedriegt, was Linse een groot bewonderaar van de jenever en een onverbeterlijke grappenmaker. Wie zich wel eens heeft afgevraagd hoe aan het eind van de negentiende eeuw een tekenaar op de hoogte kon zijn van de fysionomie van de af te beelden personages, krijgt een indicatie door de ‘Kennisgeving’ die enkele malen in Abraham Prikkie werd afgedrukt: ‘Publieke personen, en in ’t algemeen allen die aan het openbare leven deelnemen, worden verzocht op mijne eerste aanvrage hun portret in te zenden, om onze teekenaar in staat te stellen hun conterfeitsel zoo gelijkend mogelijk te maken.’ Jan Linse heeft talrijke malen zichzelf afgebeeld in

zijn tekeningen. De figuur van Abraham Prikkie zelf is echter geen portret van redacteur Willem Smalt. Eén keer beeldt hij Smalt en zichzelf af naar aanleiding van een karikatuur van de week daarvoor. De Franse Marianne was daarin op nogal aanvallige wijze op de schoot gevlijd van de Russische beer. Dat leidde tot commentaar, dat met een woordspeling beantwoord werd (zie afbeelding).

Correspondentie

Het reilen en zeilen van Abraham Prikkie komt men hoofdzakelijk uit het blad zelf aan de weet. Satirische en humoristische bladen probeerden doorgaans een nauwe band te onderhouden met het publiek. De eerste aflevering bevatte al een oproep voor een ‘vrouwelijke reporter’. Tevens bevalen uitgever en redacteur zich aan bij de studerende jongelingschap en bij officieren van de landen zeemacht, niet alleen voor een abonnement maar ook voor bijdragen. In het correspondentierubriekje aan het slot van iedere aflevering belooft de hoofdredacteur alle ingezonden bijdragen die geplaatst worden naar waarde te belonen.

Deze correspondentierubriek geeft, zij het lapidair, heel wat informatie prijs over het blad en zijn bedoelingen. In principe worden binnengekomen op- en aan-

merkingen beantwoord en reageert de redacteur ook op redactionele inzendingen.

Allereerst wil Bram het blad wel een beetje netjes houden. Niet ‘schandaliseeren en insinueeren’, geen ‘straatuien’ en laster. In het blad is ook geen plaats voor persoonlijke afrekeningen, waardoor natuurlijk een potentiële angel uit Brams instrumentarium verwijderd is. Ook houdt Bram niet van naamgrapjes. Het publiek, zo klaagt hij, wil telkens de behandelde kwesties op personen terugvoeren. De meeste ongevraagde inzendingen zijn onbruikbaar. Veel komt van jongedames. Waar hij erg de pest aan heeft, zijn bijdragen die de grappen uit zijn vorige aflevering nog eens overdoen. De identiteit van de inzenders houdt Bram gegarandeerd geheim.

Rotterdam is de thuishaven van Bram, maar hij wil geen bijdragen die van louter plaatselijk belang zijn. Zijn criterium is of de lezer geïnteresseerd is. Herhaaldelijk laat hij weten zich buiten godsdienstige discussies te willen houden. Politiek sympathiseert hij – uiteraard, zou men bijna zeggen – wel met de liberalen, maar dat weerhoudt hem er niet van ook hen van zijn speldenkussen te bedienen. Eigenlijk wil hij onpartijdig zijn. Hij neemt het op voor ‘verongelijkten en zwakken’, en voelt meer voor de praktijk dan voor de theorie: ‘Een eerezuil in het hart van den werkman! malligheid, wat hebt jelui daaraan? Dagelijks een goed maal in je maag da’s beter.’ Hij is dan ook meer te porren voor een inzameling voor de noodlijdenden in Friesland dan voor een collecte voor een huldeblijk aan de groothertogin van Saksen-Weimar.

Bij ons bestaat nog niet het juiste klimaat voor satire: ‘In Nederland is men er nog niet aan gewend de menschen als karikatuur te zien, doch dat zal wel komen. Kijk eens in de Floh Punch en Kikeriki, in welke zotte toestanden diplomaten en kunstenaars worden afgebeeld. Het is vleiend om in een satiriek blad te komen, want men moet er eene persoonlijkheid voor zijn.’ Hij vindt dat men aan zijn blaadje van een dubbeltje in de losse verkoop niet dezelfde eisen mag stellen als aan bladen die in heel Europa gelezen worden. Gedurende de eerste jaargang rept de redacteur af en toe van de toenemende populariteit van zijn blad. Een boot wordt naar hem genoemd, en zelfs een paard van Oscar Carré.

Natuurlijk mikt Bram op de actualiteit. Het blad is gedateerd op zondag, maar verschijnt al op zaterdag. De redacteur wil de bijdragen het liefst uiterlijk dinsdag binnen hebben, maar daar blijkt rek in te zitten. Donderdag, de dag dat het blad naar de drukker gaat, blijkt ook nog te kunnen. De absoluut allerlaatste mogelijkheid om er nog iets in te stoppen, is vrijdag in de vroege morgen.

De dames

Smalt gaf een vaste structuur aan zijn blad. De eerste pagina bevatte steeds een karikatuur. De tweede bladzijde gaf een brief, afgedrukt in proza, maar wel degelijk rijmend, over allerlei actuele, vaak politieke en soms ook internationale zaken. Die brief werd beurtelings geschreven door Bram uit Rotterdam en zijn nogal radicale tante Lien uit Amsterdam. Incidenteel is er een andere correspondent. De toon is goed af te lezen aan een fragment (van 3 april 1892) waarin het

orangisme van de pers en in het bijzonder de nrc op de hak wordt genomen. Koningin-regentes Emma heeft aan haar dochtertje Wilhelmina een Arabische hengst cadeau gedaan:

 

Dat Koninklijk Dier heeft me inderdaad alle Nederlandsche narigheid doen vergeten en zoo innig gaarne zou ik van Het Vorstelijk Beest wat meer willen weten. De Nieuwe Rotterdammer is wat dat betreft wel een beetje republikeinsch kort van stof; ja, de soberheid van het bericht is eigenlijk onvaderlandslievend grof jegens Het Paard en was ik kamerlid, dan deed ik een interpellatie; want tantelief! het kan niet genoeg herhaald worden de Nederlandsche natie heeft het recht ten volle ingelicht te worden over hare dierste belangen. En hebben wij niet altijd trouw en liefhebbend aan Het geliefd Oranjehuis gehangen. En zouden we ons dan nu weer over Dat Paard met een kluitje in ’t riet laten sturen? – Neen, meneer Lamping! die willekeurige handelwijze zullen we niet langer verduren. U zult ons beter moeten inlichten in uw veelgelezen krant omtrent Het Vorstelijk Dier; want dat is het belang van het land. Hoe is zijn kleur, en meneer, hoe de gesteldheid zijner beenen – in naam van het volk meneer Lamping loop daar niet meer over henen en zeg ons nauwkeurig hoe Het Edele Dier doet, wanneer het op den weg hier of daar een van zijn collega’s ontmoet. En de stal, om Godswil! de stal en de knechts, die Hem verzorgen! Met uw hoofd, meneer! Zult U ons voor die verzorging moeten borgen.

 

De laatste twee bladzijden bevatten kleinere bijdragen, voor een deel weer ondergebracht in rubriekjes. Bram telefoneert wekelijks met een minister of andere in het nieuws staande figuur; hij luistert aan de deur van zulke mensen; zuigt dingen uit zijn duim; publiceert telegrammen en averechtse beursberichten. In de rubriek ‘Celebriteiten’ worden door Linse getekende portretten opgenomen van jubilerende of overleden acteurs, letterkundigen en kunstenaars. Af en toe heet deze rubriek ‘Colibriteiten’, een aanduiding voor onbetekenende schijngrootheden.

In principe komt iedere actualiteit in aanmerking: van belastinghervorming tot de tournee van de Amerikaanse kwakzalver Sequah; van het wangedrag van de Amsterdamse politie tot het bezoek van de Duitse Keizer en notarissen die met de noorderzon vertrekken. Opmerkelijk is de adhesie die Abraham Prikkie lijkt te betuigen aan de Atjehers die in oorlog zijn met de Nederlandse kolonisator in Indië.

Ook de vrouwenemancipatie komt af en toe aan de orde. Er zijn de ietwat ondeugende cartoons die van alle tijden zijn. Maar een aantal versjes zijn wel interessant doordat ze de heren der schepping een spiegel voorhouden door de normale verhoudingen der seksen om te keren. Weliswaar duidt de vermelding van de feministe Wilhelmina Drucker op satirische bedoelingen ten aanzien van de vrouwenemancipatie, maar in een gedicht als ‘Onze meisjes. (Naar Mejuffrouw Drucker’s wensch)’ wordt evenzeer gewezen op het dubieuze gedrag van de heren. Een clubje sigaren rokende meisjes loopt door Rotterdam. Een verlegen en schuchtere jongeman slaat zijn ogen neer terwijl hij hen passeert. ‘Een weergaasch aardig ventje!’ roept een van de jongedames. Zij dringt de jongen haar gezelschap op, begeleidt

hem naar huis en dwingt hem een zoen af Waarna ze het café opzoekt om verslag uit te brengen aan haar vriendinnen.

Smalts eigen professie is bemerkbaar in de grote aandacht voor kunst en cultuur, zoals voor het eindeloze getob met de opera in Rotterdam en voor de toneelwereld. Wat de letterkunde aangaat, zijn er natuurlijk parodieën op het werk van de Nieuwe Gids-ers. Vooral Van Deyssel en Gorter moeten het daarbij ontgelden. De Nederlandse vlag wordt ‘naar Gorterschen trant’ bijvoorbeeld zo bezongen:

Op 22 november 1891 draait de redacteur de kraan dicht: ‘Ik neem nu vooreerst geen (meestal slechte) imitaties van Gorter meer.’ Daar zullen de lezers niet echt rouwig om zijn geweest.

Aardig is het portret dat Bram van zichzelf opneemt in oktober 1891 naar aanleiding van de pointillistische werken van Jan Toorop. Het oprukkende symbolisme wordt in april 1893 niet onaardig geparodieerd door Jan Linse. De ‘Moderne kunstkritiek’ was al eerder in versvorm voorgesteld:

Een dergelijk versje maakt tegenwoordig een wat brave indruk en lijkt te wijzen op conservatieve trekjes van de steller ervan. Omdat zijn terrein de actualiteit is (en dan vooral hetgeen zich als nieuw voordoet), is de satiricus tot op zekere hoogte gedoemd de rol van hoofdschuddende oude paai te spelen. Ook al klinken Abraham Prikkie’s uitlatingen ons soms wat oubollig in de oren, in zijn tijd moet menige speldenprik die hij uitdeelde, raak aangekomen zijn. In feite preludeert zijn betrekkelijk succesvolle blad op de gouden decennia die aan het begin van de twintigste eeuw voor satirische bladen in Nederland zouden aanbreken.

Bronnen

Over Abraham Prikkie’s Op- en Aanmerkingen: W.H. van der Linden, Domela Nieuwenhuis in 219 politieke prenten (1990) en Renée Vegt, Satirische tijdschriften (1990). Over Willem Smalt zie H.J. Scheffer, Willem Smalt. Kruidig chroniqueur (1963) en H.J. Scheffer, In vorm gegoten. Het Rotterdamsch Nieuwsblad in de negentiende eeuw (1981), p. 295. Over Jan Linse: Nop Maas (samenst.), Jan Linse, de eerste Nederlandse striptekenaar (1996) en Nop Maas, ‘De archeologie van het Nederlandse stripverhaal’, in Uitgelezen Boeken (februari 1997).

Charles Vergeer+
Verdichtsel van zomerjaren
Het heimwee van Arthur van Schendel

Wie Van Schendel zegt, zegt Italië. Toch lijkt de verhouding van Arthur van Schende (1874-1946) tot dat land op het eerste gezicht nogal bizar. Enerzijds liet hij, nog in Nederland wonend, vrijwel al zijn romans en verhalen zich in Italië afspelen. Anderzijds begint in de jaren twintig, als hij al langdurig in het land van verlangen verblijft, zijn zogenaamde ‘Hollandse periode’ en is Nederland het toneel van Van Schendels scheppend werk.

Zo leidt Tamalone, de minzieke en eenzame zwerver uit zijn beide eerste succes-romans Een zwerver verliefd (1904) en Een zwerver verdwaald (1907), zijn bewogen leven omstreeks het midden van de dertiende eeuw in Florence, Pisa en omstreken. Het toneelstuk Pandorra (1919) speelt in het Florence van Lorenzo il Magnifico. De roman daarna, Der liefde bloesems (1921), is bijna een vervolg daarop, zich afspelend in de nadagen van Lorenzo’s heerschappij. Angiolino en de lente (1923), misschien wel het bekendste verhaal van Van Schendel, heeft eveneens Florence, in het bijzonder de Ponte Vecchio, tot decor. De titel Oude Italiaansche steden (1924) spreekt voor zich. De ridder Merona, uit Merona, een edelman (1927), zwerft door het Italië van de vroege Renaissance. In 1929, ten slotte, volgde nog de publicatie van de bundel Florentijnsche verhalen, waarmee Van Schendels ‘Italiaanse periode’ afgesloten werd.

Hierna volgde – van elkaar gescheiden door het opmerkelijke, autobiografische Fratilamur (1928) – de ‘Hollandse periode’. In 1930 verscheen Het fregatschip Johanna-Maria, in 1933 De Waterman, in 1935 Een Hollandsch drama en in 1946 Het oude huis – om slechts enkele hoogtepunten te noemen. Merkwaardig toch, die schrille tegenstelling tussen feitelijke en fictieve werkelijkheid, tussen de wereld waarin hij woont en die waarvan hij droomt.

De meest voor de hand liggende verklaring voor die tegenstelling lijkt natuurlijk het romantische verlangen naar het onbereikbare. ‘Das Glück ist wo du nicht bisst!’ Oudere kenners van het werk van Van Schendel, onder wie F.W. van Heerikhuizen en G.H. ‘s-Gravesande, hebben dan ook niet geaarzeld Van Schendel een neoromanticus te noemen en tot in onze dagen krijgt Van Schendels oeuvre in veel literatuur-

overzichten dat etiket opgeplakt. Opmerkelijk is echter dat de ‘invloed’ van Italië juist niet in romantische maar in realistische richting heeft gewerkt. Dikwijls wordt er in romans gezinspeeld of verwezen naar historische gebeurtenissen. Zo kan de kardinaal uit Een zwerver verliefd niemand anders zijn dan kardinaal Ottaviano degli Ubaldini, die half mei 1248 op veroveringstocht ging. De val van kasteel Capraia, in dezelfde roman, is te dateren op 25 april 1249. Ook het briefje aan Bine de Sitter (zie afbeelding) laat zien hoe accuraat Van Schendel zich rekenschap gaf van de historische feitelijkheid in zijn fictie.

De ware reden dat Van Schendel naar Italië verhuisde was echter weinig romantisch: het was uit geldgebrek en op doktersadvies, omwille van de gezondheid van zijn aan astma lijdende vrouw. Na de voortijdige dood van zijn eerste vrouw was Van Schendel in 1908 hertrouwd met Annie de Boers. Hij had haar leren kennen bij de schilder, melkproever en bohémien Jopie Breemer in Amsterdam. Hun huwelijksreis, in de zomer van 1908, voerde naar Italië

Weeg zonneschijn tegen boerenkool-met-worst

In – nog steeds onuitgegeven – brieven aan Aart van der Leeuw worden in 1919 beide drijfveren, geld en gezondheid, al genoemd. Vanuit Domburg schrijft Van Schendel op 30 juni 1919 aan Van der Leeuw: ‘Behalve over de finances zijn wij tamelijk tevreden. Annie heeft nog wel eens last van haar kwaal, maar veel minder.’ In het late najaar wordt de toon wat verdrietiger. Vanuit Ede schrijft Van Schendel op 23 november aan Van der Leeuw, naast de gebruikelijke berichten over de weer wat verslechterende kwaal van Annie van Schendel: ‘Ja, het zijn lastige tijden voor arme schrijvers zooals wij, die vrienden van Henriëtte Roland Holst in Rusland hebben mij ook heel wat afgenomen.’

Van Schendel was in 1902 getrouwd met Bertha Zimmerman, dochter uit een rijk koopmansgeslacht. Bertha was destijds lid van de Walden-kolonie van Frederik van Eeden en had met haar kapitaal zelfs de aankoop van de villa op het Waldenterrein mogelijk gemaakt. Toen zij in 1905 al stierf, aan tuberculose, erfde Van Schendel een aanzienlijk vermogen. Van dat geld kocht hij een villa aan de Bergstraat in Ede, maakte hij enkele buitenlandse reizen, o.a. naar Italië, en belegde hij – zoals veel mensen in die tijd – een aanzienlijk bedrag in aandelen van de Russische spoorwegen. In zijn nalatenschap treffen we nu nog mooie, grote en kleurig

bedrukte aandelen aan met daarop bedragen van vele honderden roebels. Volstrekt waardeloos werden deze aandelen toen ‘de vrienden van Henriëtte Roland Holst’, de bolsjewisten, in oktober 1917 in Rusland de macht grepen.

In diezelfde brief aan Aart van der Leeuw werden ook al berekeningen gemaakt: ‘De lire is maar 23 cent, dus reken maar uit of je daar in Italië in een pension voor 15 lire per dag niet goed af zou zijn.’

Gezondheid, inkomsten en de lire zouden dat jaar nog verder achteruitgaan. In het najaar van 1920 viel daarop het besluit het geluk eens in Italië te beproeven. Aan Aart van der Leeuw schrijft Van Schendel op 5 december 1920 vanuit Bordighera:

Beste Aart, Ik zit hier in een gezellig cafétje omdat ik nog geen eigen kamer heb en zal je eens schrijven. Je moet weten dat Annie den vorigen winter erg gesukkeld heeft en toen zijn wij gaan nadenken of wij dezen winter in een zachter klimaat kunnen doorbrengen. En ik heb gewerkt om veel lire bij elkaar te krijgen – want uit anderen hoofde zijn ze schaars – en het is ons gelukt. Wij zitten nu met ons vieren hier, in een mooi, zacht, zonnig land, veel licht, veel bloemen, prachtige zons op- en ondergangen. En Annie voelt zich werkelijk al beter, heeft tenminste niet zoo’n last van dat voortdurende piepen.[…] Wij zijn nu in Bordighera, maar dat is ons te veel een oord voor lanterfantende en zich vervelende Engelschen. Daarom gaan wij de volgende week naar Alassio, waar wij een pension gevonden hebben vlak aan zee, met een strand erbij waar den heelen dag visschers bezig zijn. […] Je krijgt een fatsoenlijk pension voor twintig lire, en als je nog tien extra uitgeeft is dat ± 4 gulden per dag. […] Alles is hier

goedkooper. En dat komt natuurlijk omdat hier niet iedereen, zooals in de neutrale landen, o-w-er is. De menschen zijn ook niet zoo glimmend vet als bij ons en, ja, als je niet buiten zwaren kost kan moet je hier niet zijn. Maar weeg zonneschijn tegen boerenkool-met-worst, en zie wat beter voor je is. Ik mis hier zelfs mijn bier niet, and that may speak volumes. Tabak wel, dat beken ik.

Ook de reis was, volgens de correspondentie, niet duur: zesenvijftig gulden voor een treinkaartje tot Genua. Duur waren vooral de passen en de visa: negentig gulden.

Omdat Van Schendel door de omstandigheden berooid was geraakt, werd in juli 1921 onder beheer van dr. Piet Bierens de Haan een Arthur van Schendel-fonds opgericht. Aan dat fonds, dat de verhuizing naar Italië mogelijk moest maken, droegen enkele goede vrienden bij, overigens zonder dat hun naam bij Van Schendel bekend raakte. Van 1921 tot 1936 ontving Van Schendel uit dit fonds een jaarlijkse uitkering. De bescheiden hiervan zijn sinds kort te raadplegen in het Letterkundig Museum.

De keuze voor Italië droeg in die jaren nog een voorlopig karakter. Pas in oktober 1927 wordt de inboedel uit Ede naar Florence overgebracht.

Heimwee

De gedachte dat ‘romantisch verlangen’ Van Schendel naar Italië gedreven heeft, kan ook nog weerlegd worden aan de hand van wat zijn dochter, Corinna (Kennie, 1909-1986), daarover gezegd heeft in een serie gesprekken met Philo Bregstein in de lente van 1976 en met mij in het najaar van 1978. Beide series werden uitgetypt maar niet uitgegeven.

Tegenover Bregstein verklaarde zij heel stellig dat ‘als het aan hem had gelegen, zou hij het liefst altijd in Nederland hebben gewoond’. Wel was hij reislustig, maar in Ede voelde hij zich bijzonder op zijn gemak en zonder de zorgen om geld en gezondheid zou hij nooit naar een ander land zijn vertrokken. Zijn dochter vertelde ook hoe weinig Italiaans hun leven in Italië eigenlijk was: ‘enigszins met de maaltijden hadden we ons aangepast aan de Italiaanse gewoonte, maar het was toch voornamelijk Nederlands met boterhammenmaaltijden erbij’. En daarnaast: ‘met heimwee sprak hij van Nederland.’

Later, in de jaren dertig, kwam het gezin Van Schendel elk jaar, laat in het najaar, naar Nederland en bracht hier dan de feestdagen van december door. Behalve Amsterdam was ook Brussel reisdoel, om de Vlaamse vrienden weer eens te kunnen zien en spreken: Jan van Nijlen, Herman Teirlinck en Fernand Victor Toussaint van Boelaere. In Brussel woonde eveneens Jan Greshoff, bij wie Van Schendel ook dikwijls E. du Perron trof.

Verhuizingen

Italië beleefde in die jaren groot politiek tumult. In de periode 1920-’22 had Benito Mussolini zich ongekend snel losgemaakt van de radicale en revolutionaire programmapunten van de socialistische partij. Toen de Mars op Rome, de machtsgreep van Mussolini en zijn fascisten, op 28 oktober 1922 plaats-

vond, was hun nieuwe politieke programma al volkomen nationalistisch en militaristisch. ‘Il Duce’ werd daarna weliswaar regeringsleider, maar met slechts vier fascisten in het kabinet leek zijn macht toch tamelijk beperkt. Velen vergisten zich daarin echter, meerderheid en Kamer waren al niet meer van belang. ‘Ik zou deze zaal [die van het Palazzo Montecitorio, waarin de volksvertegenwoordigers vergaderden] tot een bivak voor mijn gewapende fascisti kunnen maken,’ beet Mussolini al in zijn eerste toespraak tot het parlement de Kamerleden toe. De ware macht lag op straat en werd door de laarzen en vuisten van de zwarthemden bruut uitgeoefend. Pas bij de verkiezingen van april 1924 kregen de fascisten een meerderheid achter zich, dankzij pressie en corruptie. De daarop volgende moord op socialistenleider Giacomo Matteotti en de toespraak waarin Mussolini openlijk prat ging op deze misdaad, waren de voortekenen van de staatsgreep later dat jaar. In januari 1925 begon de dictatuur en werd ‘de doctrine van de daad’ metterdaad ingevoerd en elke oppositie gesmoord.

Waar verbleven Arthur en Annie van Schendel in die jaren? Zoals we zagen, vertrokken ze in het late najaar van 1920 naar Italië, eerst naar Bordighera, later naar Alassio. Het voorjaar van 1921 zijn ze in Florence. De vakantie wordt dat jaar weer in Nederland, in Domburg, doorgebracht. In het najaar keren ze terug naar Alassio en blijven daar tot augustus 1922. In die maand verhuizen ze naar Rapallo, destijds een geliefde verblijfplaats van veel buitenlandse kunstenaars. De zomer van het jaar daarop, 1923, brengen Arthur en Annie van Schendel voor het eerst door in het dorpje waar ze zich later blijvend zullen vestigen, Sestri Levante. Na die zomer keren ze niet terug naar Rapallo, maar vestigen zich vanwege de middelbare school voor dochter en zoon in Florence. Tot 1930 blijven ze in Florence wonen en brengen de zomers door in Sestri Levante. Vanwege de studie van hun zoon zullen de Van Schendels in 1930 verhuizen naar een voorstadje van Parijs, Bellevue-Meudon. In juni 1933 wordt dan Sestri Levante de plaats waar ze tot het einde van de oorlog zullen wonen. De winters van de jaren dertig worden doorgaans in Amsterdam doorgebracht.

Che festa grandiosa

Zijn er uit die jaren getuigenissen van wat Arthur van Schendel dacht over het politieke lot van Italië?

In 1925 verscheen de bundel Verdichtsel van zomerdagen. Het eerste verhaal uit die bundel heet ‘Giovinezza’. Het lijkt een bijna lyrisch stuk over jeugd en toekomst, met zinnen die thans opmerkelijk gedateerd aandoen. ‘Het land wemelt van mannen die als jongelingen met geheven hoofd naar verre grenzen staren.’ Je ziet de affiches uit de jaren twintig, dertig voor je: de vlaggen wapperen, de zon gaat op en fiere jongemannen trekken koen ten strijde. Het is de voluntaristische en futuristische toon van die jaren, die van roomsch tot rood gebruikt en misbruikt werd. Maar ook de toon die – feller nog – door fascisten en – heser en hysterischer – door nationaal-socialisten aangeslagen werd.

Zeker in de laatste alinea’s is de tendens wat explicieter: ‘Hij spreekt van vaderland met een blik, die over de aanwezigen zoekt. Hij houdt, ondanks zijn jaren, rustig de gouden band aan zijn vinger. En hij heeft de geestdrift, hij kan zingen met duizenden broeders, zodat het land davert van noord tot zuid: Giovinezza, giovinezza! De dagen tellen niet die hij maakt tot feest en fanfare van begroeting van komende glorie, ter ere van de gloed in zijn hart.’ (Verzameld Werk iii, 13-14)

Dit is niet meer het weemoedige lied van Lorenzo – de Prachtlievende – de Medici: ‘Quant’ è bella giovinezza / Che si fugge tuttavia… Het is het lied van de fascisten: ‘Giovinezza, giovinezza, / Primavera di bellezza…’ Het was ook het enthousiasme van de jeugd dat in Italië, en later in Duitsland, fascisme en nazisme aan de macht hielp. De uiting van Van Schendel is opmerkelijk, ook al omdat het land toen inderdaad van noord tot zuid daverde. Het verhaal ‘Giovinezza’ verscheen voor het eerst in De Telegraaf (onder de verkeerde titel ‘Giovanezza’) van 11 oktober 1924. Dat was juist rond de tijd van de moord op Matteotti, toen de straatterreur van de jeugdbendes van de fascisten, de Giovinezza, op haar hoogtepunt was.

Had Van Schendel dan enige sympathie voor het vroege fascisme? Het is mij verder uit niets gebleken. In de eerste jaren van hun verblijf in Italië woonden de Van Schendels in Florence, Lungarno Serristori 11. In die stad troffen ze een oude bekende, mr. M.G.L. van Loghem. Deze man had destijds, onder gedurige aanmoediging, de vroegste schriftuursels van Van Schendel telkens in de prullenbak gegooid, iets waarvoor hij pas vele jaren later de waardering van de auteur zou oogsten.

Omgang hadden de Van Schendels wel met het echtpaar Scharten-Antink. Vooral Carel was een vereerder van Mussolini en gaf daar ook in geschrifte uiting aan. Ze dweepten met ‘Il Duce’ en waren opgetogen toen ze voor een kort gesprekje met hem in het Palazzo Venezia te Rome ontvangen werden. In de jaren twintig publiceerden de Schartens en Van Schendel soms om beurten hun romans in De Gids en werden dientengevolge wel eens door elkaar gehaald. Deze verwarring over Van Schendel en Margo en Carel Scharten zou er later de oorzaak van zijn dat fascistische sympathieën in de verkeerde schoenen werden geschoven.

Ook Arthur van Schendel heeft eens de Duce gezien en gehoord. Dat was op 20 juni 1923 te Florence, en zijn dochter zei mij later daarover dat hij het maar deels verstaan had en grotendeels ‘aanstellerij’ had gevonden.

Wie het geen aanstellerij vond, was de schilder en tekenaar Jan Toorop, een goede vriend van Van Schendel. In 1919 had Van Schendel Jan Toorop en diens vriendin Miek Janssen nog vergezeld naar Lourdes. Toorop leed aan de gevolgen van een syfilitische ontsteking en zou in 1928 sterven. De laatste jaren van zijn leven was hij fervent rooms-katholiek en fascist, en adoreerde hij paus en Duce. Het was een combinatie die in die jaren wel vaker voorkwam. In zijn laatste brief aan ‘Oude Djan’, geschreven te Florence op 11 januari 1928 (Toorop zou binnen twee maanden overlijden), schreef Van Schendel onder meer:

Wij wonen nu in een klein bovenhuis aan de rand van de stad, een beetje hoog, zoodat wij een wijd uitzicht hebben op heel Florence met de heuvelen daarachter. Wij hebben hier nu eenige van onze meubelen en andere dingen, ook het grootte portret van Annie. Dat moet nu achter glas, anders wordt het door de vliegen bedorven. Ik heb laatst in een Italiaansch tijdschrift (Revista illustrata di Popolo d’Italia – ken je het? anders zal ik je het sturen) reproductiën gezien van de portretten die je van Mussolini gemaakt hebt, twee. Vooral het eerste is uitstekend.

 

Het kleine bovenhuis was het adres Via Trento 4 en het portret van Annie is de grote pastel die Jan Toorop in 1914 in Ede van Annie van Schendel-De Boers gemaakt had.

In Florence arriveerde nog een, wat onverwachte, sympathisant van het fascisme: Jan Greshoff. Voor het ‘Italia nuova’ had Greshoff wel enig respect en dat ging een keer zo ver dat hij bij de Van Schendels in Florence verscheen in het zwarte fascistenuniform. Een grapje of toch wat serieuzer? Hoe ook bedoeld, bij de Van Schendels viel het slecht en Jan kreeg de wind van voren.

Er is een ansichtkaart die Arthur van Schendel op 20 juni 1923 vanuit Florence aan Jan Greshoff zond. Op de voorzijde van de kaart een portret van Benito Mussolini en op de achterzijde de geschreven tekst:

20-6-1923
Carissimo,
Oggi abbiamo visto il Duce in Firenze! Che festa grandiosa, ah che gioia!
Affett.mo
A.
[Beste vriend, Vandaag hebben wij de Leider in Florence gezien! Wat een geweldig feest, o wat een vreugde! Je zeer toegenegen A.(rthur)]

Van zo’n kort tekstje zijn nogal wat lezingen mogelijk. We zouden het serieus kunnen nemen en als bewijs aanvoeren voor Van Schendels enthousiasme voor Mussolini. Dat is stellig niet juist. De hoogdravende toon en de overdrijving, het gebruik van het Italiaans ook, zijn ironisch bedoeld. Greshoff en zijn aanvankelijke enthousiasme voor Mussolini worden hier op de hak genomen.

Op donderdagavond 15 november 1923 schrijft de dichter Adriaan Roland Holst aan Van Schendel in een lange brief onder meer: ‘Ik eet weer samen met Gorter, als hij in Bergen is; maar op ’t oogenblik is hij op reis, ik vrees naar Duitschland om een of ander revolutietje te overwegen. En is Italië nog altijd een krans om het hoofd van Mussolini?’ De spot is hier in ieder geval duidelijk te horen.

Datzelfde is het geval in de correspondentie met het echtpaar Rik en Henriette Roland Holst. Omdat beide Holsten sinds hun huwelijksreis in 1893 niet meer in Florence geweest waren, wilden ze tijdens de kerstvakantie van 1929 de Van Schendels daar gaan opzoeken. De douane liet hen door maar een fascistische beambte

inspecteerde de passen nogmaals en zei: ‘Il signore puo entrare, ma la signora no!’ De communistische dichteres was persona non grata en dus werd verblijf gekozen even buiten Lugano, vanwaar Van Schendel bericht ontving dat hij van hun bezoek verstoken zou blijven.

Olympische verschijning

De lijst van bezoekers van het echtpaar Van Schendel in Florence bevestigt de latere woorden van Corinne van Schendel: de contacten met Italianen, in het bijzonder Italiaanse schrijvers, bleven beperkt; het was vooral een komen en gaan van Nederlandse vrienden.

Dankzij het onderzoek van Peter Kroone uit 1982 beschikken we over een Inventario della corrispondenza van de tientallen brieven tussen Van Schendel en enkele Italianen. Veruit het interessantst is de correspondentie tussen Van Schendel en Giacomo Prampolini, gevoerd tussen 1922 en 1946. Na enkele briefjes in beider moedertaal gewisseld te hebben, vroeg Van Schendel de rollen om te keren. Vanaf 1923 schreef Prampolini dus zijn, vaak wat humoristisch incorrect, Nederlands en schreef Van Schendel ‘Caro Kobus’ in een gaandeweg vrij zuiver Italiaans.

In deze briefwisseling gaat de meeste aandacht uit naar het verzorgen van de vertalingen van Van Schendels werk voor het Italiaanse uitgevershuis Mondadori. Zo vraagt Prampolini zich bij het vertalen van de bundel Avonturiers in september 1935 af wat toch dat eigenaardige woord ‘Zilvervloot’ wel zou kunnen betekenen. Slechts één keer heeft Arthur van Schendel zelf in het Italiaans gepubliceerd, een artikeltje over de Italiaanse schrijver Italo Svevo. Het is te vinden in het achtste deel van het Verzameld Werk.

Van de bezoeken die Nederlandse schrijvers aan Van Schendel in Sestri brachten, is dat van Adriaan van der Veen aardig gedocumenteerd door diens autobiografische roman Kom mij niet te na (1968). In het exemplaar dat hij mij gaf, staan de namen van de onder pseudoniem geportretteerden: Van Oord is Ter Braak en Verdun Du Perron, Hondius is Jan Greshoff. Vooral de gesprekken en de confrontatie tussen de fictieve Ter Braak en Alvena (Jeanette) over de problemen die zijn vriend Verdun in de essaybundel De benarde eenling (De smalle mens) aan de orde stelde, zijn heel instructief. In het negende hoofdstuk komt de vakantie in Sestri Levante ter sprake. ‘Cora’s [Kennie’s] vader, de grote schrijver Waasdorp [Van Schendel], was een

Olympische verschijning met zijn stralenkrans van wit haar en zijn vreemde onaardse ogen.’

Wie er nog meer langskwamen valt op te maken uit een korte beschrijving van de eerste maanden en jaren in Italië die Van Schendel voor zijn kinderen maakte. Het manuscript, dat elf beschreven pagina’s telt, bleef onuitgegeven en is ook van verder letterkundig belang verstoken.

Hier volgt nog een lijst van Hollanders die wij hier ontmoetten of die ons kwamen opzoeken.
In 1921, in Firenze, Jopie Breemer, op straat gevonden; ook Dee [Essers], idem. In Alassio Jan Greshoff en zijn vrouw.
In 1922, in den zomer, zag Pappa in Genua Jan Raaff [een jeugdvriend] en zijn vrouw, en Dr. [Piet] Bierens de Haan met [zijn vrouw] Elisabeth. Kees Wiessing, die ook naar Indië ging, kwam een middag naar Rapallo. Greshoff kwam er een paar dagen, Mies [Elout-Drabbe] verscheen in November. […]
In January verscheen Jan Greshoff weer, om dadelijk naar bed te gaan met een lastige ongesteldheid. […] In February ging Pappie naar Holland om te zien hoe koud het daar was. Terugkeerende voerde hij oom Rud [Triebels] mede, die bij ons bleef tot September toen hij naar Ospedaletti ging.
In Rapallo hadden wij ook nog Bine [de Sitter] op bezoek. Daarna Jeanette. En daarna Jany [Adriaan Roland Holst].

Oorlog

In de nazomer van 1939, toen de spanning rond Danzig snel opliep en een oorlog onvermijdelijk leek, zat Van Schendel aan zijn radiotoestel gekluisterd. Dat Italië de kant van Duitsland zou kiezen, leek toen duidelijk. Daarmee zouden de Van Schendels in voor hen vijandig gebied komen te wonen. In de gesprekken die ik met Kennie van Schendel had, vertelde ze hoe ze zo snel mogelijk weg uit Italië wilden komen. Het lukte op het nippertje met een vrachtboot die, komende uit Indië, Genua nog aandeed. Tijdens die reis brak op 3 september 1939 de oorlog uit, waardoor de reis vijf weken duurde. De winter werd in Amsterdam doorgebracht, maar onduidelijk bleef of Nederland bij de oorlog betrokken zou worden. ‘In het voorjaar van ’40 besloten mijn ouders terug te gaan naar Italië omdat mijn vader toch zijn werkkamer nodig had om verder te kunnen werken. En toen hij net vertrokken was, richting Parijs om naar Italië te gaan, kwam de Duitse inval in Denemarken (en Noorwegen). Toen wilde hij terug naar Nederland, want hij wilde toch in ieder geval bij zijn eigen mensen zijn. Hij kreeg geen vergunning meer van de Franse autoriteiten en moest door naar Italië. Het gevolg is dus dat hij de gehele oorlog in Italië heeft gezeten in plaats van in Nederland.’

Toen in de herfst van 1943 hun dochter Kennie naar Sestri kwam, hoorden ze dat vrijwel de gehele familie van Van Schendels vrouw, Annie de Boers, weggevoerd was. Bijna allen zijn ze in de kampen omgekomen.

Omdat Sestri Levante behalve visserdorpje ook een plaats met wat fabrieken was, werd het vanaf het najaar 1944 vaker gebombardeerd. De Van Schendels trokken de

bergen in en leefden bijna een jaar lang in een boerenhut in een gehucht. Toen Sestri bevrijd werd door de Amerikanen, had Van Schendel, vertelde Kennie, ‘niet het geduld om op een muilezel te wachten en is dus te voet gegaan. Het had geregend en er was een heel glibberig pad. Hij heeft een extra vermoeienis gehad, wilde absoluut niet wachten, wilde meteen door het dorp lopen tussen die bevrijders met een bloemetje in zijn knoopsgat, verheugd dat het zover was, maar toen kwam hij gedeeltelijk verlamd thuis. De inspanning en de emoties waren hem te machtig geweest.’

Genezen is hij niet. Maanden later, na de bevrijding van Nederland, werd hij per ambulance naar Nederland gebracht om daar te sterven.

Bronnen

De plannen om na de editie van Van Schendels Verzameld Werk in acht delen (1976-’78), ook de Brieven, in twee delen, te laten verschijnen, zijn niet doorgegaan. De uitgetypte versie van alle gevonden en geannoteerde brieven is te vinden bij de familie Van Schendel (Amsterdam), bij mij (Tilburg) en, in niet geheel volledige vorm, het Letterkundig Museum (Den Haag). De originelen van de aan Van Schendel gerichte brieven, alsmede van de hier geciteerde correspondentie met Aart van der Leeuw, Jan Toorop en Jan Greshoff, zijn eveneens aanwezig in het Letterkundig Museum. De originelen van brieven aan Giacomo Prampololini – door drs Peter Kroone gevonden – bevinden zich in het bezit van de familie Prampolini te Florence. Fotokopieën hiervan zijn in mijn bezit en werden ook aan het Letterkundig Museum afgestaan. Het dagboekje van de eerste maanden en jaren in Italië berust bij de familie Van Schendel (Amsterdam). Een kopie ervan werd door hen aan mij afgestaan. Het dagboekje leent zich niet voor publicatie. Wel mocht ik enkele fragmenten eruit citeren.