Archief: DBNL

Bladluizen Satirische tijdschriften in Nederland (4-slot)

Nop Maas De Ware Jacob

Liefhebbers van humoristisch-satirische bladen zaten goed aan het begin van deze eeuw. Vanaf 3 oktober 1901 konden zij zich wekelijks vermeien in De Ware Jacob, een genoegen dat ze tot 13 juni 1910 zonder onderbreking konden smaken. Daarna werd het een beetje kwakkelen: drie maanden lang moesten ze bij de kiosk vragen naar De Rare Jacob, maar van 17 september 1910 tot 20 december 1911 droeg het blad weer zijn oude naam. Daarna viel er een gat. Even leek er nieuw leven mogelijk – van 30 november 1914 tot 4 april 1916 -, maar toen viel het doek voor dit vermakelijke tijdschrift. Er verscheen daarna alleen nog een aflevering in november 1928, bij gelegenheid van een van de vele jubilea van J.H. Speenhoff.

Speenhoff is nu voornamelijk nog bekend als zanger van levensliederen, maar in De Ware Jacob was hij ook als tekenaar actief. In de eerste aflevering is hij samen met Chris Kras Kz. (Jan Feith) verantwoordelijk voor de karikaturen. De belangrijkste inspiratiebron voor het blad is natuurlijk de actualiteit, vooral die van de politiek. Naast Abraham Kuyper is in de eerste aflevering ook de internationale politiek prominent aanwezig: achter de met advertenties gevulde omslag – onderbroeken van Jansen & Tilanus en paling in gelei van B. van der Sluys – wordt op de redactionele omslag Engeland (John Bull) om zijn bloedige optreden in Zuid-Afrika om de oren geslagen met een bijbeltekst uit het boek Ezechiël.

In de prospectus die is afgedrukt op de achterkant van het eerste nummer wijst De Ware Jacob op de Engelse Punch (dat wil zeggen, die van voor de Boerenoorlog) als voorbeeld. Hij wil het niveau van satire en humor opkrikken door partijloos en onafhankelijk kritiek te leveren op hetgeen kritiek verdient in politiek, kunst en maatschappelijk leven. De naam van het blad lijkt echter te wijzen naar het Duitse blad Der Wahre Jacob. Om alle misverstand te voorkomen, plaatst de redactie ook nog het tekstje ‘Wat De Ware Jacob wil’, met ronkende en helemaal niet humoristische formules als ‘de Waarheid zoeken overal en Haar dienen met goeden smaak en wat humor’ en ‘eerbied kweeken voor eerlijke overtuiging, strijd voeren tegen wat onwaar, onedel en streberig is’. Ook hier weer de pretentie een fris element te zijn in Nederland: ‘den humor in ons land wat hooger helpen leiden dan tot vertaalde

en met slappe teekeningetjes verluchte witzen uit immoreele en zoutelooze buitenlandse periodieken’ en ‘de satyre verheffen boven de twee borrels van Schaepman, de zaag van Kuyper en het meneerschap van Troelstra’. De welsprekendste beginselverklaring is het (moeilijk te reproduceren) tekeningetje dat het omslag van een aantal jaardelen siert: De Ware Jacob zit daar als een tweede Sint Joris te paard en prikt met zijn lans in de draak van domheid, opgeblazenheid en zelfzucht.

Zoals ieder blad bedient ook De Ware Jacob zich van vaste rubrieken. Zo wordt wekelijks de rubriek ‘Met schaar en lijmpot’ gevuld met stijlbloempjes uit de periodieke pers – te vergelijken met ‘Geknipt voor u’ in Vrij Nederland – en start er al meteen een reeks karikaturen van ‘Beroemde Tijdgenoten’. Op 24 december 1901 tekent Arie van Veen de nrc-criticus Johan de Meester in gesprek met J. van Schevichave (beter bekend als de detectiveschrijver Ivans) over diens jongste lettervrucht Edel metaal (afb. 1).

Meer dan een blad als De Notenkraker schenkt De Ware Jacob aandacht aan de wereld van kunst en cultuur. Een beetje schilder, schrijver of componist vond te eniger tijd zijn kop terug in het blad. Meestal betreft het een min of meer karikaturaal portret. Maar soms gaat het verder. Toen Willem Paap in 1908 zijn roman over de beurswereld, De doodsklokken van het Damrak, publiceerde, beeldde Patrick Kroon hem in De Ware Jacob af als een hond die zijn drollen deponeerde op de stoep van Berlages schepping (afb. 2).

De Ware Jacob zelf wordt afgebeeld als een mannetje met hoge hoed en uitbundige vlinderdas. In een helder karikatuurtje van Speenhoff speelt hij op 22 februari

1902 de vredestichter tussen Frans Netscher en J. de Koo, die elkaar in De Amsterdammer van 16 februari 1902 in het haar zaten over Gerard van Hulzen, die in De Koo’s De Amsterdammer een tijdschriftenrubriek was begonnen die concurreerde met Netschers Hollandsche Revue (afb. 3). Het bijschrift luidt:

de koo en netscher in de groene
De heer Netscher scheldt:
Ik zal inmiddels mijn neus boven dit vuiligheidje van den heer De Koo dichtknijpen.
(De Koo) een man die in de achting van het publiek de grenzen van het fatsoen zelf het slechtste kent.
…Die zich te buiten gaat aan lakeien-familiariteiten en een dienstbodentaaltje.
De blanke wapenrusting van dezen ridder is niets dan een goor vies huisjasje. Welke vunzigheden het geschrijf van den heer De Koo heeft doen opwasemen…
…dat wij hem in zijn gezicht spuwen, dat dit een liederlijke infamie van hem is, de man die door niemand au sérieux wordt genomen, die iederen Zaterdag voort het geheele land voor Paljas speelt.
En de heer De Koo scheldt:
…hoe het met het neusje, maar ook met het zieltje van dezen man gesteld is.
…het komt er op één leugen niet bij hem aan.
…want al heb je een buik als een Turksche trom, een paar handen als bekkens en een mond als een schuiftrompet… daar zijn er altoos, die je lijfje niet voor vol aanzien en je de broek willen opbinden…
…gij jodenzoon uit het sous-terrain van een burgermanswoning…
…Verschijn voortaan iets beter verzorgd van schoeisel, linnengoed en nagels…
En Jacob merkt op:
O, welk een toon, meneeren, ziet, gij zijt geen appelwijven! Het staat zoo leelijk als geleerde lui zoo kijven!

Een specialiteit van De Ware Jacob waren themanummers. Enkele keren werden ‘badnummers’ uitgegeven, waarin de genoegens en vooral ook de ongenoegens van het strandleven in woord en beeld uitgeserveerd worden. Omdat De Ware Jacob een humorist is, vindt hij in 1903, als hij een aflevering wijdt aan de zeven hoofdzonden, een achtste hoofdzonde uit: ‘De kunst met hare beoefenaren is de meest cardinale zonde die alle andere zonden omvat. IJdelheid, domheid, onkuischheid, gierigheid, afgunst enz. enz. alle soorten zonden vereenigen zich in de achtste zonde, de kunst.’ In de uitwerking die ‘Professor Frederik Niemendal’ aan deze gedachte geeft in verband met de dichtkunst, zijn allerlei referenties aan de gedichten van Willem Kloos terug te vinden:

De dichtkunst! De Dichters! Hun ziel is als een bootje, dat drijft zonder reden, en mijmert op het ploffen van den riemslag. Hun oogen branden met felle randen, hunne klamme handen betasten de wanden; zonder gelach, zonder geween liggen zij gestrekt, beweegloos gestrekt starend en stom in den nacht. Zij gaan hun leven in orgiën door, vol van muziek en vreugden onuitsprekelijk, hun smart gaat in losbandigheid te loor, want hun lijf en hun trots zijn onverbrekelijk. Zij houden den spiegel van uw zonden op voor uw bezoedeld aanschijn, rijp van zonden, zij, die de rijpt’ van uwer zonden knop, steeds verafschuwden en toch nooit inzien konden, dat alles wat gij deedt, een wonde te meer was, in uw wonden-volle kop. Het bloed stroomt door hun ad’ren al geweldig en wil niet kalm zijn, schoon zij ’t opdonderend bewegen temmen tot beven van verwonderd zien naar henzelf, en naar ’t meer dan geweldig rondwent’len dezer wereld, die verhongerend naar eeuwental zal groeie’ een groot-fier-hel-dig geslacht, waar dit geslacht op staar’ bewonderend…

De schilders doen volgens de hooggeleerde aan echtbreuk en gebruiken meer jenever dan waswater. En het ergste zijn de kunstcritici: ‘Gingen in vroeger tijden jongelieden, die voor niets meer deugden, in wijnen reizen of in rijwielen handelen, thans gaan zij, die alle hope hebben laten varen, zich aan kunstkritiek te buiten.’

Bad, zomer, reizen en vakantie zijn veelgebruikte onderwerpen voor themanummers. De onuitroeibare neiging van de mens om tijdens zijn vakantie zoveel mogelijk zijn eigen huishouden te verplaatsen, werd in augustus 1903 door Kras geparodieerd door een zeer vroeg ontwerp van wat later de camper zou worden (afb. 4). Maar ook beroepsgroepen – schilders, musici, medici – of afzonderlijke kunstenaars – Jan Linse, Jacobus Doncker, Wilhelm Busch – hebben hun eigen nummer. En grote feesten als carnaval, kerstmis, kermis en sinterklaas gaan ook niet onopgemerkt voorbij. Steeds worden actuele personen en toestanden op de hak genomen. Bij gelegenheid van sinterklaas in 1904 wordt Lodewijk van Deyssel – die tevergeefs probeert munt te slaan uit voordrachten van eigen werk – uitverkochte zalen toegedacht in wereldsteden als Tietjerksteradeel, Kethel en Borne; en achteraf vele lauwerkransen en gunstige kritieken – een ‘zeer lastig verkrijgbaar artikel’. Het medisch nummer uit 1905 stelt in woord en beeld diverse artsen voor. A. Aletrino krijgt natuurlijk weer de Pijpelijntjes-affaire van Jacob Israël de Haan nagedragen:

Aardiger is dit vers, uit het badnummer van 1907:

Een veelgebruikte humoristische techniek van De Ware Jacob in zijn omgang met de letterkunde is de letterlijke, averechtse illustratie. Chris Kras Kz. begint op 14 juni 1902 de reeks ‘Beroemde Boekomslagen’ met een verbeelding van Het late leven, het tweede deel van De boeken der kleine zielen van Louis Couperus (afb. 5).

Iemand als Henriette Roland Holst was een gewild onderwerp voor humoristisch-satirische bladen. Zie bijvoorbeeld dit liedje, dat verscheen in De Rare Jacob van 25 juli 1911:

Je kunt een vooraanstaande dichteres zijn en een bekende, zij het in de marge opererende, politica, humoristen zullen je altijd pakken op het lulligste punt dat voorhanden is.

Bronnen

H. Winkel, De Ware Jacob. Spotblad uit het begin van de twintigste eeuw. Zutphen 1986.

Renée Vegt, Satirische tijdschriften (1848-1940). Amsterdam 1990.

A.D. Leeman+
Onbaatzuchtig en erudiet
Johan Polak doctor honoris causa

Mijnheer de Rector Magnificus, Dames en Heren!

 

Er zal wel nauwelijks iemand in deze zaal zijn, die niet enigermate vertrouwd is met de persoon en de persoonlijkheid van Johan Polak. Hij behoort zo langzamerhand tot de categorie der ‘bekende Nederlanders’, wier aanschijn en uitspraken met een zekere regelmaat in de media, inclusief de tv, verschijnen. Maar waarom verdient Johan Polak – desondanks – een eredoctoraat?

Een breed samengestelde universitaire commissie, bestaande uit een classicus, een neerlandicus, een historicus, een bibliothecaris en een literatuurwetenschapsman, stelde met elkaar het composiete portret van de veelzijdige Johan Polak tezamen en concludeerde dat hij deze onderscheiding zeer zeker verdiende, ‘omdat hij’ – ik citeer het judicium op de erebul, maar dat is dan ook het enige citaat dat ik de heer Kees Fens kan leveren, ik citeer trouwens mijzelf! – ‘als onbaatzuchtig en erudiet uitgever de Nederlandse intelligentsia verrijkt heeft met talloze eminente klassieke en moderne werken in wetenschappelijk verantwoorde edities en vertalingen’. In deze vijfentwintig woorden – het maximumaantal dat op de bul kon worden gekalligrafeerd – ligt voor de aandachtige verstaander al het wezenlijke besloten. Het zijn dus niet puur wetenschappelijke verdiensten, ook niet puur artistieke, maatschappelijke of menselijke verdiensten, maar de unieke combinatie daarvan in de unieke persoonlijkheid van Johan Polak, die bij dit eredoctoraat de doorslag hebben gegeven.

Hij begon zijn ‘levenswerk’ – dat woord in de meest pregnante zin op te vatten – reeds in de vijftiger jaren onder andere met de oprichting van de serie De Beuk en enkele tijdschriften. Hij zette het in de zestiger jaren voort bij de oprichting van Polak en Van Gennep Uitg. Mij., het tijdschrift Merlyn en de Athenaeum Boekhandel. In 1966 legde trouwens mijn curieuze student Johan Polak het doctoraal examen klassieke letteren af na een even liefdevolle als toch wel verontrustend langdurige

studietijd. Op de hem eigen hoofse wijze sprak hij mij sindsdien aan met ‘mijn vereerde leermeester’, hoewel ik van hem minstens evenveel kon leren als hij van mij…

Met niet aflatende wetenschappelijke toewijding en met de volle inzet van zijn verfijnd gevoel voor kwaliteit was hij van 1953 af ruim dertig jaar, vaak in initiërende rol, betrokken bij een reeks edities van vertalingen uit de Grieks-Romeinse Oudheid, alsmede van Nederlandse klassieken als Leopold, Bloem, Boutens, Couperus en Van Oudshoorn; voorts bij eerste edities van Nederlandse modernen als Mulisch, Reve, Ida Gerhardt en vele anderen. Hij introduceerde ten onzent door het uitgeven van vertalingen Gombrowicz, Kaváfis, Yourcenar en vele anderen. Na het recente overlijden van Marguerite Yourcenar getuigde Johan Polak onlangs in nrcHandelsblad van haar bijzondere relatie met Nederland – een relatie die hij had opgebouwd dankzij het heel bijzondere ferment van zijn persoonlijkheid.

Over dit ferment, deze combinatie van uitstralende en geestelijk leven wekkende eigenschappen, die zijn geestesmerk uitmaakt, ten slotte nog enkele paradoxale opmerkingen. Ik ken eigenlijk niemand, die tegelijk zó eigentijds is én zo anachronistisch. In een tijdperk dat op heden en toekomst gefixeerd lijkt, heeft hij de historische dimensie van al wat in het heden waardevol is, gecultiveerd. Maar tegelijk heeft hij in de hedendaagse emancipatie van de homo-erotiek en het daarmee verbonden levensgevoel op zijn wijze een moeilijk te overschatten rol gespeeld. In een tijdperk dat lijdt aan een jammerlijk ‘vormverlies’ – deze term in alle betekenissen te nemen en de universiteit daarbij niet uitzonderend – heeft Johan Polak de vorm, de vormelijkheid en het kwaliteitsbesef gecultiveerd. Tegelijk echter heeft hij moderne publiciteitsmogelijkheden, inclusief de tv, niet gezocht maar stellig ook niet

geschuwd en hoogst efficiënt ten beste aangewend. Ik denk dan ook dat de ceremonie van vandaag in haar mengeling van vormelijkheid en ‘show’ eigenlijk een bijzonder adequate erkenning van zijn verdiensten is!

Mag ik u, mijnheer de doctorandus, thans verzoeken om naar voren te komen, en u, andere aanwezigen, om u van uw zitplaatsen te verheffen.

Volgaarne aanvaard ik de taak mij door de Rector Magnificus van de Universiteit van Amsterdam opgedragen. Uit kracht dan van de bevoegdheid ons bij de wet toegekend, volgens besluit van Rector en Decanen der Universiteit, verklaar ik bij deze, u, Johan Bertus Wouter Polak, te bevorderen tot Doctor Honoris Causa en u alle rechten te verlenen die door wet of gewoonte aan het doctoraat zijn verbonden. Ten bewijze hiervan zal u het diploma, door rector en secretaris ondertekend en met het grootzegel van de universiteit bevestigd, ter hand worden gesteld. Als teken van de door u verworven waardigheid zal de prorector u de cappa omhangen.

Hanneke Groenteman+
‘We hadden gewoon samen moeten blijven’
Polak en Van Gennep voor het laatst bijeen

Hanneke Groenteman: Hun uitgeversrelatie heeft in feite maar ruim zes jaar geduurd, maar hun namen zijn – je kan wel zeggen – onverbrekelijk met elkaar verbonden: Polak & Van Gennep. Een begrip in de literaire wereld. Ze zitten hier aan tafel, Johan Polak en Rob van Gennep. Zou je kunnen zegen: een man van de droom en een man van de daad? Meneer Polak, bent u een man van de droom? Laat ik het zo zeggen.

jbwp:

Mevrouw Groenteman, zou u mij een plezier willen doen? Zou u mij bij mijn naam willen noemen, dat deed u vroeger ook?

Wat is uw naam ook weer?

jbwp:

Johan.

Johan, oké.

jbwp:

En mag ik dan mevrouw Hanneke zeggen?

Ja, graag. Bent u een dromer?

jbwp:

Een beetje wel.

Waar droomt u dan van?

jbwp:

Oh… van grote en belangrijke dingen en als je dan weer wakker wordt, is er altijd die deceptie, dan is alles mislukt en dan ben ik weer dat hele kleine mannetje.

Elke dag weer?

jbwp:

Nou, niet elke dag, maar geregeld.

Wat een domper steeds.

jbwp:

Jaaah, dat is heel moeilijk.

Zien jullie elkaar nog vaak?

jbwp:

Te weinig.

rvg:

We bellen elkaar wel eens.

Waarover?

rvg:

Over het vak en over Johan z’n vele televisie-uitzendingen [gelach] en over zijn boeken en over de Athenaeum Boekhandel en eh… nou ja over dat soort dingen en over de Nobelprijs voor Van het Reve. Zulke dingen, hè.

Hoe vond je Johan bij Sonja?

rvg:

Bij Sonja, ja, ja… nou ja, hij was een beetje afwachtend. Hij was niet zo spannend als hij ’t anders wel maakt. Hij heeft een hele reeks van uitzendingen achter de rug nu. Hij is echt een mediapersonality geworden, ja. Met een leuk klein strikje.

jbwp:

Dat moet je toch zo niet zien.

rvg:

Oh, dat moet je zo niet zien?

jbwp:

Je moet denken… ik sta op de tweede reservelijst en telkens als er een kanon uitvalt, dan wordt het klein geschut in stelling gebracht.

rvg:

Oh, nou ja… ik vind het voor het klein geschut toch een behoorlijk aantal schoten. [gelach] Als je het me niet kwalijk neemt.

Mag ik tens even vragen. Hoe zijn jullie ooit als uitgevers aan elkaar gekomen eigenlijk?

rvg:

Als ik dat nu eens objectief kan vertellen [gelach], dan krijg je eindelijk de waarheid, want Johan die vertelt altijd de dolste verhalen. Eh… hoe was het? O ja, ik schreef gedichten en verhaaltjes en ik had een maat in dienst, dat was Douwe Fokkema. Douwe Fokkema werd uitgegeven door Johan in een van zijn vele series. Hij heeft namelijk eerst De Beuk gedaan, toen had hij Het Nieuwe Voorhout bij Boucher…

De Beuk was een klein uitgeverijtje?

rvg:

Ja, en Boucher was ook een klein uitgeverijtje en daar had hij een mooie serie, waar Sintels van Bloem in gezeten heeft, klopt hè?

jbwp:

Eh… Afscheid.

rvg:

Afscheid van Bloem, dus ik bedoel, dat is niet niks. En daar zaten ook de gedichten van Douwe Fokkema in. Ik kwam in dienst en Douwe Fokkema en ik waren slapies, dus hij sliep boven en ik sliep beneden. Toen zetten we in de kast die daarnaast staat, in zo’n kazerne, zetten we onze boeken naast elkaar, en wat zag je? Daar zag je Lodeizen dáár staan en Lodeizen dáár staan en Achterberg dáár staan en Achterberg dáár staan, dus we werden heel erg bevriend en via Douwe, die dus gepubliceerd had in de serie van Johan, heb ik Johan leren kennen. Hij had toen net ook weer een nieuw avontuur aangevangen bij uitgeverij Stols, dat heeft een tijdschrift, Maupertuus, dat heeft slechts twee nummers gekend, niet zo succesvol, en daar heb ik in een van die nummers wat gepubliceerd.1 Toen is dat contact gebleven. En toen hebben we Cartons voor Letterkunde opgericht, Cartons voor Letterkunde, daar was ik redactiesecretaris van en…

Dat was een literair tijdschrift?

rvg:

Dat was een literair tijdschrift. Dat was allemaal aan het eind van de jaren vijftig, ja?

jbwp:

Ja, overgang vijftig, zestig.

Wat zag jij in Rob van Gennep, Johan?

jbwp:

Alles, hij was mijn ideaal.

Op welk gebied?

jbwp:

Ik vond hem ongelooflijk aardig. Vind ik hem nog. Ik ben nooit een spat min-

der om hem gaan geven en ik zag ook in dat hij alles kon. Nou, dat is ook gebleken.

rvg:

Nou alles, alles…

jbwp:

Want toen we uit elkaar gingen, heeft hij een prachtige boekhandel en uitgeverij en tweedehands zaak opgericht, het is een zeer capabele man. Dat heb ik altijd goed in hem gezien.

Rob, wat zag jij in Johan?

jbwp:

Niks. [gelach]

Wacht eens even, dit is toch Rob. Dat is Johan.

rvg:

Nou, kijk, Johan had veel meer verstand van literatuur. Ik ben dus een jaar of acht, negen jonger dan hij. Hij had dingen al gedaan. Hij had Kaváfis uitgegeven, hij had Bloem uitgegeven, echt auteurs die ik prachtig vond. Hij had ook veel relaties, veel contacten in de wereld van de neerlandistiek, en hij kende gewoon al wat mensen en hij had verdomd veel meer gelezen dan ik. Ik was heel jong, ik was… wat was ik, tweeëntwintig of zoiets, eenentwintig, tweeëntwintig, en ik kwam niet uit een leesgezin, dus ik wist daar…

Het is misschien lelijk dat ik het nu inbreng, maar speelde geld nog een rol in deze relatie?

rvg:

Nou kijk, ik had inderdaad in die tijd absoluut geen cent en Johan Polak had in die tijd een paar centen, dus dat was wel een ding, en hij gaf ze ook altijd uit bij andere uitgeverijen, dus ik vond het ook een goed idee, hè…

jbwp:

Dat was prima.

rvg:

…om het zelf te doen.

En toen begonnen jullie de uitgeverij. Maar wat was jullie gezamenlijke uitgangspunt?

jbwp:

Een goede uitgeverij. Al die mispunten achter je laten die niks durfden en zeurden. We wilden gewoon goede en bijzondere dingen uitgeven. En dat is ook gelukt.

Wat bedoel je, Johan, met al die mispunten?

jbwp:

Nou, er gebeurde toen… een beetje dood tij. Laat ik nou niet namen noemen, maar er gebeurde zo weinig, er was zo weinig durf om eens iets goeds te doen. De enige die echt iets durfde was onze goede Van Oorschot en verder was er weinig en wij wilden een beetje leven in de brouwerij brengen.

rvg:

Het waren behoorlijk ingeslapen heren.

jbwp:

Ja, dat vond jij toch ook, hè?

rvg:

Het was een gentlemen’s occupation, zoals dat officieel heette. Een publisher is een gentleman. Ja, het waren een beetje ingeslapen tenten en omdat wij andere dingen deden en met Merlyn begonnen, dat tijdschrift, en dat soort van dingen, kregen we ongelooflijk veel publiciteit. We werden voortdurend geïnterviewd, we waren van de Friese Koerier tot De Waarheid tot de nrc tot de Nieuwe Revu… we waren niet weg te slaan uit het nieuws.

jbwp:

Niet weg te branden.

En dat kwam omdat jullie de eerste nieuwelingen waren?

rvg:

Omdat we, samen met Thomas Rap moet ik zeggen, Thomas Rap is ook in de jaren zestig begonnen, waren we eigenlijk de uitgevers die nieuw waren.

Hoe moet ik me nou eigenlijk feitelijk het begin van die uitgeverij voorstellen? Wat was jullie eerste boek? Waar zaten jullie? Wie was de directie? Vertel eens.

jbwp:

De jongere broer van Robs vader, God hebbe zijn ziel, had een knap proefschrift geschreven over Camus,2 dat is ons eerste…

rvg:

En, én die twee redes van Johan Barendregt, weet je nog wel, en Frits Staal.3 Waren eigenlijk niet zo slecht. Dat waren de intreeredes van die twee mannen.

Wat wilden jullie nu uitgeven, was het nou literair, was het politiek, wat het toch voor een deel later geworden is?

jbwp:

Beide. Beide. We wilden een geëngageerde, goede uitgeverij beginnen.

Jij wilde ook een geëngageerde uitgeverij beginnen?

jbwp:

Ja, ik heb over engagement altijd een tikje van mening verschild met Rob, maar we wilden hetzelfde. Ik was wat meer literair georiënteerd en jij was iets meer historisch en actueel. Dat kon heel goed samen.

Ik kan me namelijk voorstellen, als ik jullie allebei ken, dat ik Rob nog wel eens met tranen kan zien zitten, in mijn verbeelding, over de verkoopcijfers en Johan over een paar dichtregels. En dat lijkt mij zo’n lastige combinatie.

rvg:

Nou ja, dat was de verdeling. Ik moest op aanbieding met de boeken die Johan van tijd tot tijd bedacht en dat was nou niet altijd een onverdeeld genoegen.

Noem eens een voorbeeld?

rvg:

Nou, het beroemde voorbeeld, dat is het laatste in ’68, toen ging ik met de verschrikkelijke gedichten van Boutens… Kijk, daar hadden we dus een ontzettend probleem. Ik hield dus absoluut niet van Boutens. Ik moet je er bij zeggen dat ik niet in de hoek gezet wil worden van iemand die niet van literatuur wil weten of er helemaal niet van houdt [jbwp: Integendeel], want mijn spannende, we hebben ook Philip Roth, Bernard Malamud, hè, maar… eh, het punt is… Boutens hield ik dus helemaal niet van, maar Bloem… toen wij samen naar Kalenberg reden en daar samen een van de laatste gesprekken – in ieder geval een van de weinige gesprekken die ik met hem heb gehad – en dan zei Bloem tegen ons: ‘Ja, jullie mogen nu mijn verzamelde gedichten uitgeven.’ Nou, dat vond ik een van de spannendste momenten in mijn uitgeverscarrière.

Wat herinner jij [tot Polak] je er van?

jbwp:

Precies zo. Bloem was zeer van Rob gecharmeerd. Boutens was een particuliere liefde van mij, dat kan ik me best voorstellen. Nu houdt nog niemand van Boutens. Dat is geen probleem.

Maar jullie moesten samen toch gewoon een zaak drijven. Hij wilde als particuliere liefde de onverkoopbare lyrische gedichten van Boutens uitgeven. Rob begon toch meer en meer met Che Guevara… het engagement?

rvg:

Dat was in die… Boutens en Che Guevara gingen in dat jaar samen, ja. Dat was ook pijnlijk, want Che Guevara, daar verdienden we heel veel mee en Boutens, daar verloren we heel veel op en dat was natuurlijk een beetje een onaangename situatie.

Was dat de zwakte van jullie combinatie?

jbwp:

Nee, de sterkte. Ja, want Rob is daardoor uitgegroeid tot iets heel bijzonders. En ik ben daarna zelf begonnen en mislukt. Dat kon niet beter.

Ik wil nog even terug naar die tijd. Jullie waren een spraakmakende, jonge uitgeverij. Met eeh… de intellectuele inbreng of de puur literaire inbreng van Johan en de literair geëngageerde inbreng van Rob had dat iets heel moois kunnen worden. In 1968, ja per 1 januari 1969 knalde de boel uit elkaar.

jbwp:

Nou, het knalde niet uit elkaar. We vonden het beter dat we elk onze eigen weg konden gaan. Het beste bewijs is dat de advocaat die ons aaneen heeft gesmeed, die heeft ons ook uitelkaar gehaald [Groenteman: Het was echt een huwelijk]. En die zei tegen ons: ‘Dat is me nog nooit in mijn leven overkomen, dat ik compagnons uit elkaar haal die zo goed en vriendschappelijk met elkaar zijn.’

rvg:

Nee, jij hebt Jaap Jansen en mij erg netjes behandeld. Want Jaap Jansen was Dritte im Bunde, die was er vanaf het eerste moment erbij en ja… god, we hebben door Johan… door de manier waarop we uit elkaar zijn gegaan met geld en titels enzovoort… nou ja, het enige waar ik echt de pest over in had, maar dat weet je, dat was Canetti, want die is door veel anderen na jou uitgebaat en uitgebaat en uitgebaat, maar daar zullen we het nou niet over hebben. Maar eh… het punt is, we zijn erg netjes uit elkaar gegaan. En Johan heeft via zijn leningen aan ons en het kopen van een huisje, waar we overigens keurig huur voor betaalden, was het voor ons mogelijk die uitgeverij… boekhandel Van Gennep in de Nes voort te zetten, dus op die manier is het allemaal keurig goedgekomen.

Er hangt ook steeds iets om jullie heen dat er grote politieke meningsverschillen waren, dat Johan, ik geloof dat je nog in je totale verwarring… als ik zo vrij mag zijn… tegen ds ’70 hebt aangehangen en Rob werd steeds meet naar de radicaal linkse hoek gemanoeuvreerd.

jbwp:

Rob was inderdaad meer radicaal links en ik…

rvg:

Maar altijd als lid van de Partij van de Arbeid, hoor, net als jij.

Jullie zijn partijgenoten?

rvg:

Wij zijn partijgenoten… ik weet niet of hij nu nog lid is?

jbwp:

Nu niet meer.

rvg:

Oh, nu niet meer.

jbwp:

Maar ik zat er al heel lang, minister Den Uyl noemde mij bij de naam, Johan, en ik noemde hem Joop. Altijd, we zijn altijd erg bevriend gebleven. Ik stond een beetje aan de rechtervleugel. Ik heb in het Democratisch Appèl gezeten, ik ben nooit naar ds ’70 overgegaan.

Wat was het Democratisch Appèl?

jbwp:

Dat was eigenlijk het begin, de voorloper van ds ’70.

En wat dreef je in die armen?

jbwp:

Nou, ik meende dat het optreden van Nieuw Links voor de Partij van de Arbeid uiteindelijk niet gunstig zou zijn. Ik geloof dat op de lange duur… dat de feiten mij in het gelijk hebben gesteld.

rvg:

Het pijnlijke was dat hij wel het Nieuw Links had ondertekend.

jbwp:

Daar heb ik ook helemaal geen bezwaar tegen, want ik zou uit loyaliteit voor jou alles ondertekenen.

rvg:

Nou ja, loyaliteit voor mij… dat was loyaliteit ten opzichte van Nieuw Links.

jbwp:

Jij was enthousiast over dat boek.

rvg:

We zaten het hele weekend met André van der Louw en al die andere mensen… in dat bondskantoor.

jbwp:

Nou, dat zijn ook allemaal mensen die ik zeer hoogacht.

Maar jij acht iedereen hoog, Johan.

jbwp:

Nou, sommige mensen acht ik niet hoog, maar André van der Louw, die ik nog wel eens spreek, die mag ik bijzonder graag.

Ja, maar nu dwalen we zo af, met Van der Louw. Nieuw Links gaven jullie uit [rvg: Nou en of.] en tegelijkertijd gaat Johan in een politieke beweging…

rvg:

Nee, nee, niet tegelijkertijd, dat was iets later.

Die eerste barsten in jullie samenwerking, was dat pijnlijk? Was dat vervelend?

rvg:

Nee, we hebben er gewoon over gepraat.

jbwp:

Daar kwam ook bij, ik was van plan om weer door te gaan met het leraarschap. Ik had eigenlijk gedacht om maar heel tijdelijk uitgever te zijn en het dan helemaal aan Rob over te laten. Dus ik wilde me op een of andere manier weer terugtrekken, ik wilde gewoon weer schoolfrik zijn, wat ik aardig vond. En toen is het zo gekomen dat we uit elkaar zijn gegaan en toen zat ik meteen – niks kunnende – met een uitgeverij en een boekhandel. Nou ja.

Wat voor soort uitgever… is hij eigenlijk uitgever, Rob?

rvg:

[lachend]

Beetje. Nee, Johan is het mooiste voorbeeld van een echte amateur, een liefhebber die dingen wil doen die hij zelf mooi vindt en dan ook… Maar dan houdt het ook op en dat is [tot Johan] het probleem met jou. Je hield altijd op als het boek er was. Dan waren er een of twee mensen die je een recensie-exemplaar stuurde en dan was het afgelopen. Dat er ook nog verkocht moest worden en dat er ook nog publiciteit gemaakt moest worden en dat er van alles om heen gedaan moest worden – ook in die tijd al een beetje, hoewel het wel erg veranderd is het vak… en niet ten goede, zei de 55-jarige meneer Van Gennep – is het zo dat Johan wilde een boek maken, Johan wilde dat het tekstueel goed in elkaar zat. Johan wilde op de laatste pagina nog een dingetje er onder schrijven met J.B.W.P. eronder en dan was het boek klaar. Dat is het probleem aan Johan dus, hij is een echte liefhebber.

Moet je dat niet zijn als uitgever?

rvg:

Nee, je moet meer zijn, tot mijn spijt.

jbwp:

Jaah, dat is zeker zo.

rvg:

Ja. Het is niet dramatisch [jbwp: Je hebt gewoon gelijk.], maar inderdaad, ik heb gewoon gelijk.

jbwp:

Ik was een beetje mal.

Maar jullie hebben in die jaren, Johan, een paar prachtige zaken verricht zoals er bijvoorbeeld is die

mooie boekhandel, die Athenaeum Boekhandel. Dat kwam uit jullie uitgeverij… wat toch een belangrijke functie had.

rvg:

Nou, dat was eigenlijk hetzelfde als bij die uitgeverij, dat was alleen al een aantal jaren later, ook bij de boekhandel was ’t zo suf, met zulke drempels, begrijp je wel.

Was dat, Johan, een idee waar jij iets mee had, zo’n boekhandel waar al die flower-powerlui binnenkwamen.

jbwp:

Ja, ik vond dat fijn.

rvg:

Maar jij zette daar leuk de Classical Library in.

jbwp:

Nou, dat liep ook heel goed samen. We hebben de kelder van het Nieuwscentrum… is het centrum geweest van Provo. Ik heb altijd grote sympathieën gehad voor Provo. Je moet je namelijk dit bedenken, dat Provo – dat realiseert men zich niet – heeft lang voordat men nu allemaal zit te zeuren over het milieu, dat vraagstuk aan de orde gesteld. Totale avant-garde.

rvg:

Crèches, fietsen.

jbwp:

We waren op dat moment in Nederland helemaal vooruit op de hele wereld. Dat zag je ook in die film Z4, dat ging over Griekenland en het kolonelsregime, dat Provo werd genoemd. En ik heb voor Provo altijd de grootste sympathie gehad.

En had je ook het gevoel dat je met je uitgeverij daar een echte functie in had?

rvg:

Nou, wij hebben dat eerste boek over Provo uitgegeven, weet je nog? Dat van Frenkel.5

jbwp:

Inderdaad. We hadden overigens… laten we wel wezen… we hadden gewoon samen moeten blijven. We zijn een beetje ongeduldig en jong geweest. We hadden ’t best samen kunnen doen. Want ik heb helemaal geen bezwaar tegen Che Guevara, je weet dat ik dat communisme altijd malligheid heb gevonden, maar…

rvg:

Maar je weet ook dat ik dus geen communist was, want dat heb je wel eens een keer gezegd… daar werd ik helemaal gek van.

jbwp:

Oh, nee. Och nee, dat is niet waar.

rvg:

…want, luister, dat heb je wel gezegd. Ik kan het je aanwijzen.

jbwp:

Wanneer dan, wanneer dan?

rvg:

Ik kan het je aanwijzen in de stukken, maar je weet gewoon dat ik het a) niet was en dat ik b) niet dat ik me zou schamen als ik het geweest was… maar dat Joop Wolff in De Waarheid stukken tegen Uitgeverij en Boekhandel Van Gennep schreef, die dus samen met de Sun de massa’s van de studenten geheel perverteerden met de boeken van Mandel en Gorz en al die linkse mensen.

jbwp:

Jij zat in de oppositie. Jij zou in een communistische maatschappij de doodstraf hebben gekregen.

rvg:

Ja, dan was ik nu opgesloten. Dan was ik geen directeur van de staatsuitgeverij geworden.

Maar wacht even. Onder elke dictatuur, mag ik hopen, zouden jullie allebei in een concentratiekamp zijn opgesloten.

jbwp:

Ja, maar Rob toch eerder dan ik.

O ja? U bent wel een beetje laf dan?

jbwp:

Ik ben vast laf, ja.

rvg:

Nee, hij is wat rustiger.

Wat ik nog even eh… je zei, ik wou eigenlijk gewoon weer schoolfrik worden. Maar je was toch eigenlijk al die tijd al schoolfrik terwijl je ook uitgever was?

jbwp:

Ja, maar ik moest er uit in ’66, want die zaak die groeide. Ik herinner me altijd dat ik zei – tot ergernis van Rob – altijd de zin: ‘Ja, wij worden groot en Rob beseft dat nog niet zo.’

rvg:

Jajaja, dat klopt.

jbwp:

Dat zeiden we altijd. We hadden altijd van die vaste eh… termen die we dan weer aanhaalden. Dus ik wilde weer terug, maar dat kon niet meer. Het was te groot, ik was gewoon nodig, dus ik moest uit dat leraarschap.

Je bent nu eigenlijk, Johan, alleen maar schrijver, hè? Wat is jouw drijfveer om die prachtige, maar moeilijke boeken te schrijven?

jbwp:

Nou, ik had niet zo’n drijfveer. Nou, het vervelende, ik had niets om te publiceren, maar ik ben opgejaagd door mijn uitgever. Die had ik eens gesproken, Jan Geurt Gaarlandt, die ik zo ontzettend graag mag, zo van: ‘Ik ben eigenlijk met

zoiets bezig.’ En toen was het: ‘Oh, kun je dat maken.’ En toen heeft hij me opgedreven en Fransje, Frans Goddijn, m’n maat ook. En die heeft me min of meer genoopt om alles bij elkaar te zetten.

rvg:

Goeie uitgever.

jbwp:

… en zo is dat malle boek er gekomen. En toen het er was, dacht ik: ‘Het ligt direct bij De Slegte.’

rvg:

Maar er is een tweede druk.

jbwp:

En toen wilde hij een tweede boek en toen heeft de ijdele dwaas zijn prullenmand omgekeerd, ik zou m’n eigen biografie kunnen schrijven, met alle vroegere lezingen, allemaal opnieuw bewerkt, ik heb alles helemaal opnieuw geschreven en aangevuld. En dat is nou het tweede boek. Ik zeg ook tegen Jan Geurt: ‘Luister eens, ze kunnen nu met een elastiekje samengebonden bij De Slegte liggen.’

Ja maar, dit boek komt nog uit, maar van dat eerste boek is een tweede druk verschenen.

jbwp:

Ja, dat is onbegrijpelijk.

Hoe bedoel je dan met De Slegte?

jbwp:

Ja… nee, dat is dan niet gelukt.

rvg:

Ik ben erg goed met De Slegte, maar ik heb liever dat je ze dan bij mij plaatst.

Jij bent natuurlijk verder gegaan met je bedrijf, met de uitgeverij. Wacht even, een heel andere vraag. Waarom bestaat die naam Polak & Van Gennep nog altijd?

rvg:

O jee, zullen we dat even snel…

jbwp:

Dan kom je op een heel teer punt. Om je de waarheid te zeggen…

rvg:

Johan wilde dat zo vreselijk graag.

jbwp:

Ik hield zo veel van Rob, dus ik wilde die naam niet kwijt. En daarom heb ik altijd met eerbied en vriendschap die naam aangehouden en ik moest toen geloof ik toestemming geven dat Rob zijn eigen naam Van Gennep weer zou voeren en dat was toen helemaal geen probleem, want als er een bestelling bij jou kwam, bracht je het bij mij en omgekeerd.

Maar een huwelijk dat opbreekt heeft altijd iets verdrietigs.

jbwp:

Nou… Heb jij dat… Nou, jij bent wel opgelucht geweest [gelach Van Gennep], maar ik heb het nooit als een groot verdriet gevoeld. Ik vond het jammer, want het bleef altijd goed.

rvg:

Nee, het is erg netjes afgehandeld en dat is buitengewoon prettig.

Je hebt verder een eigen klein, enorm precieus fonds gemaakt. Maar wel met Gerard Kornelis van het Reve er in.

jbwp:

Ja, dat ging heel goed.

Dat ging heel goed. Wat voor uitgever was jij voor zo’n auteur? Wat deed jij voor hem?

jbwp:

Nou, het is zo dat Reve zat bij Van Oorschot en met De Avonden bij De Bezige Bij en ik vond De Avonden een erg verwilderde tekst. En ik vond ook dat de teksten die Van Oorschot uitgaf, slecht geëditeerd waren. En ik heb met Reve… ik kende hem al vanaf 1950… we zijn in de zestiger jaren veel nauwer bevriend geraakt… ik vond dat daar veel aan te doen was. Dat dat ook werkelijk goed geëdit

moest worden en dat er goede bibliografieën in moesten en hij voelde dat ook wel en is toen bij mij gekomen. We hebben toen een aantal successen beleefd, maar… ja, succes heeft altijd vele vaders. Toen hij natuurlijk enorm verkocht, kwamen er andere mensen… Elsevier… en toen is hij op een gegeven moment weggegaan.

Je hebt ook nog wel eens gezegd dat als hij bij jou was gebleven, dan had hij misschien nog wel de Nobelprijs gekregen.

jbwp:

Dat was in ieder geval zo ver dat men wilde… ik ben er voor in Zweden geweest… men wilde heel graag een Nederlandse auteur bekronen en we hadden met zijn werk dat grotendeels vertaald was, dat grotendeels bekend was en met zijn emancipatoire daden in verband met de homoseksualiteit hem waarschijnlijk gekregen tot een van de vijf waarover beslist had moeten worden. En dan kan ik natuurlijk niet zeggen of hij het wel of niet was geworden.

Hij was op de shortlist gekomen.

jbwp:

Hij was op de very shortlist gekomen en dat was bijna voor elkaar. En dat is, toen Elsevier hem overnam, ja toen is dat gewoon het zand ingelopen. Wisten ze bij Elsevier van hun gezond, om het eens joods te zeggen.

Jouw aspiraties zijn als uitgever voornamelijk cultureel, hè? Artistiek, literair.

jbwp:

Ja. Ida Gerhardt heeft natuurlijk bij mij haar opkomst beleefd. En Kees Ouwens [rvg: Ja, daar heb jij zeker aan meegewerkt.], dus ik kan niet zeggen dat ik ontevreden ben.

Rob, in hoeverre is het boekenvak veranderd in de laatste tien jaar?

rvg:

Nou, het is enorm veranderd. Het is nu een vak geworden waarbij de kranten vooral nog over de beurskoersen schrijven van Kluwer en van Elsevier en nog van wat kleinere uitgeverijen. Tja, het vak is de laatste twintig jaar, vijfentwintig jaar enorm veranderd. Er zijn ontzettend veel zakelijke mensen ingekomen met bakelieten koffertjes die in de grotere maatschappijen de toon aangeven. En waar de beslissing niet meer zozeer uit de redactie komt, maar veel meer ‘kan dat eruit, kan dat eruit of kan dat er niet uit’.

Wat doe je, Johan?

jbwp:

Nou, ik wou hem vuur geven.

rvg:

Hij wou me vuur geven.

Ik dacht de sigaret afpakken, dat leek er wel op.

jbwp:

Oh, het idee!

rvg:

Dus het vak is van ambacht naar industrie gegaan. En dat heeft ongelooflijk veel nadelige gevolgen, waar ik lang over zou kunnen uitweiden, dat zal ik niet doen, ook in de boekhandel is van alles veranderd, hè, ketens en opletten op de omzetsnelheid van de boeken en niet zozeer op de literaire kwaliteiten en dat is voor een uitgever vandaag de dag niet altijd even prettig.

Dat is de ene kant van de zaak, de andere kant is de enorme publiciteit die je moet hebben om een boek te verkopen.

rvg:

Ja, natuurlijk. Met name de buitenlandse auteurs waar wij toch het meeste

van hebben. We zijn in de jaren zeventig en tachtig… waren we bekend als non-fiction-uitgeverij… dat is heel merkwaardig en we hebben ook geen literaire tijdschriften, moet ik erbij zeggen, Nederlandse literaire tijdschriften, dus komen er eigenlijk relatief weinig Nederlandse auteurs naar ons toe. We zijn zo’n uitgeverij waarvan ze denken ‘ja, die geeft Konrád en Nádas en Christa Wolf en Günter Wallraff uit’. Ik heb een heleboel mooie auteurs, allemaal oppositionele mensen trouwens.

jbwp:

Petje af, hoor.

Als een geëngageerde uitgeverij word je nog altijd gezien.

rvg:

Nou ja, non-fiction-uitgeverij of een vertaalde uitgeverij, maar niet een uitgeverij die ook Nederlandse romans zou kunnen uitgeven. We doen het van tijd tot tijd, maar het zijn er niet veel.

Maar nu is Johan auteur en vol bewondering voor Rob. Jij vindt Rob een goed uitgever, hè? [jbwp: Uitnemend.] Waarom wordt Het oude heden dan niet bij Rob uitgegeven?

rvg:

Geurt was er sneller bij.

jbwp:

Nou, ik moet eerlijk zeggen, dat is iets wat mij heel vaak is gevraagd… ik geloof dat het goed is dat ik als uitgever alles van mij waarvan men denkt dat er een soort nepotisme zit of zullen we zeggen, hij zat er weer betaald of bij vriendjes…. ik vond het prettig om het helemaal bij een totaal vreemde uitgever onder te brengen.

Eigenlijk ben jij de droomauteur, want je verschijnt dus echt om de dag tegenwoordig op televisie of het nou om je lelijkheid gaat of om andere dingen.

jbwp:

Nou ja, maar ik wek toch medelijden op.

rvg:

Misschien ook goed voor de verkoop.

Je wekt medelijden op, maar je boeken worden wel verkocht als je maar zit te entertainen.

jbwp:

Laat het eens zien aan de mensen.

Ja, dit is het. Het oude heden en daar zit het vorige boek Bloei der decadence in [houdt dummy omhoog].

jbwp:

Als je het straks koopt niet, hoor.

Rob, zou Johan niet een gedroomde auteur voor jou zijn?

jbwp:

Had je mij willen hebben? Nee, hè?

rvg:

Jawel, ik had je best willen uitgeven. Maar ik ben het met je eens… ik vind het een beetje maf.. als men dan weer gaat zeggen, Johan gaat weer bij Van Gennep…

jbwp:

Ik geloof dat je dat niet moet doen. Van Oorschot heb ik altijd gezegd ‘Geert, je had je eigen boek niet bij jezelf moeten uitgeven.’

rvg:

Nou, daar heb je volkomen gelijk in. Het is ook een gewoonte in de uitgeverswereld…

Geert van Oorschot, die als Peskens… maar ja, wacht even, Johan, jij bent Rob van Gennep niet meer, hoor. Dus als je het bij hem had uitgegeven, had je het niet bij jezelf uitgegeven.

jbwp:

Nee, maar toch [rvg: Ja, toch…]… ik geloof dat je dat moet scheiden.

rvg:

Weet je, het is een heel goed gebruik in uitgeverskringen om je memoires ook nooit van z’n leven in je eigen uitgeverij uit te geven. Dat doe je altijd bij iemand anders.

Nee, maar… tuurlijk, maar we hebben het nu over een auteur die mediagevoelig is of waar de media gevoelig voor zijn [rvg: Ja, daar is niks tegen, daar is alles voor.], die natuurlijk bij jou had kunnen zitten.

rvg:

Ja, ja. Geurt heeft dat slim gedaan.

jbwp:

Ja, maar hij is zo’n ontzettend aardige man ook. Een man als hij doet het ook erg goed. Ik ben erg op hem gesteld. Hij was van aanvang af erg vriendelijk. Ik had hem eigenlijk heel graag destijds bij mij in de zaak gehad. We hebben er nog over gepraat… als mogelijke opvolger, maar dat is er dus nog niet van gekomen. Ik heb al lang daarvoor een inleiding geschreven voor een boek dat hij toen uitgaf bij De Haan, dus we kenden elkaar al. En hij heeft mij gestimuleerd, zonder hem en Frans Goddijn waren die boeken er nooit gekomen. En ik geloof dat ook niemand ze zou hebben gemist.

Zonder hen zouden ze niet verschenen zijn, maar wat drijft jou om ze wel te schrijven? Want iedereen kan het willen, maar jij moet het doen.

jbwp:

Ja, een soort dwaasheid en ijdelheid.

Kan je niet eens een normaal antwoord geven? Gewoon, wat elke schrijver zegt.

rvg:

Doorzettingsvermogen… doorzettingsvermogen… dat je het leuk vindt.

jbwp:

Ja, ik vond dat Bloei der decadence noodzakelijk en de mensen zijn daar kwaad over geworden, veel mensen. Het was goed om eens te zeggen….

Waarom?

jbwp:

Nou, het is gewoon ronduit in één woord gezegd… luister eens, de Europese bloei van de cultuur is voorbij. Dat is gewoon, ik toon dat aan… en ik merk steeds meer helaas… ik hou het bij, ik maak aantekeningen… dat ik gelijk krijg.

Betekent dat, dat dit een cultuurarme tijd is?

jbwp:

Dat zou wel eens kunnen blijken, ja. Het zou me niks verbazen dat we de zeventiger, tachtiger… de negentiger jaren moeten we afwachten… als een cultuurarme tijd zullen zien. Die tijden zijn er wel meer geweest. God weet heeft de muze de planeet een poosje verlaten, why not?

De muze heeft de planeet een tijdje verlaten, ja. Het is eigenlijk ook maatschappelijk en politiek een arme tijd, hè, Rob.

jbwp:

Vind ik ook.

rvg:

Nou, het is wel een heel maffe tijd.

Hoe zou jij [tot Van Gennep] hem kenschetsen?

jbwp:

Decadent.

rvg:

Weinig geïnspireerd, door de massamedia overlopen… eh, ja… absoluut niet zo’n erg interessante periode, ja. En zeker als je in de zestiger en zeventiger jaren hebt uitgegeven. [jbwp: Dat was toch iets geweldigs!] Dat was spannend. Amsterdam was het centrum van de wereld.

jbwp:

Het was fantastisch. Nou, daar hebben we dan samen ingezeten, in dat centrum.

rvg:

Absoluut.

In hoeverre voel je gewoon elke dag, bijvoorbeeld in je werk, deze tijdgeest?

rvg:

Nou, in het handel drijven voel ik het al elke dag.

Dat betekent?

rvg:

Nou… moeilijk om mooie dingen te doen. Moeilijk om dingen te doen waarin je gelooft en waar je… nou ja… geen hand voor op elkaar krijgt. Het is… [lachend] een beetje zoals Johan met Boutens.

Noem eens iets. Noem eens jouw Boutens.

rvg:

Nou ja… ik bedoel, we hebben zo’n Perzische auteur uitgegeven. Het is een vluchteling, woont in Utrecht… Khaksar heet die [jbwp: God, daar heb ik mee in de trein gezeten, bij toeval.]… kijk ‘ns aan… veel op de televisie… een ontzettend goede schrijver, woont in Utrecht, zo’n banneling. Nou, dan krijg je dus hele goeie recensies, hij komt op de televisie en desalnietemin verkoopt dat boek voor geen meter. Ik bedoel… het is heel vervelend voor ons, maar het is nog veel vervelender voor Khaksar.6 En zo hebben we regelmatig interessante boeken waar door de maffigheid van het publiek of de maffigheid van de boekhandel of… ja, weet ik veel… gewoon, niks van verkoopt. En het kan me niet eens zo veel schelen dat het niet verkoopt omdat het onze omzet verkleint, maar omdat die auteurs de moeite waard zijn om verkocht te worden en omdat ik ze ook wat royalties gun.

jbwp:

We hebben samen in de trein Omar Khayyam opgezegd. We hebben gehuild.

rvg:

Je meent het niet. Alweer.

Je huilt graag en veel.

jbwp:

Ja, bij poëzie vooral.

Noem mij nou eens een paar dichtregels waarbij jij…

jbwp:

Oh, ik kan snikken bij het afscheid van Hector en Andromache, of bij het tweede boek… wat wij nog geloof ik in de klas hebben gelezen7… van Vergilius…

Waar ik toen ook zo om gehuild heb [spottend].

jbwp:

Dat is toch iets schitterends.

Dat weet ik niet, hoor.

jbwp:

Dat hij zegt ‘oh Koningin, gij beveelt mij onzegbare smart’, dan ben ik al in tranen.

Huil jij eigenlijk van verdriet of ontroering?

jbwp:

Ontroering.

Huil je ook wel eens van verdriet?

jbwp:

Ook wel eens. Ja, luister eens… om Ida Gerhardt te citeren… wie oud is geworden in deze eeuw, draagt vele eeuwen met zich mee. Dat is natuurlijk niet zo eenvoudig. We hebben allemaal afschuwelijke herinneringen, maar ja, daar weet jij zelf alles van. Het is natuurlijk niet zo heel erg makkelijk om in deze eeuw groot te

worden. We hebben natuurlijk allemaal ontzettende dingen meegemaakt. Ja, mensen om je heen die allemaal op een afschuwelijke wijze vermoord zijn. ‘De doden zonder graf’, zoals ik ze noem, om Sartre te citeren. Dat staat heel dicht bij je.

Maar hoe dicht staan lachen en huilen bij jou bij elkaar? Want als ik jou spreek is er altijd dat samen, hè?

jbwp:

Ja, ik geloof het wel, ja. Nou ja, dat heeft Socrates gezegd in het Symposion… dat herinner je je natuurlijk niet… [rvg: Dat hebben we ook nog uitgegeven, hè?] Dat hebben we ook nog uitgegeven, dan heeft hij een gesprek met Aristofanes… als iedereen onder de tafel is gedronken en dan worden ze het er over eens dat een groot tragedieschrijver is ook een groot komedieschrijver. En dat is bewaarheid geworden in Shakespeare, het enige voorbeeld, maar dat konden ze toen niet weten, want dat was ongeveer tweeduizend jaar later. Shakespeare heeft kans gezien om de meest schitterende komedies te schrijven en de meest schitterende tragedies. Dat is een wonder.

Ik wil even ter afsluiting… Johan heeft een paar keer gezegd ‘Eigenlijk hadden we gewoon samen verder moeten gaan.’ Was daar een kracht uit voortgekomen als jullie het uithoudingsvermogen hadden gehad om samen verder te gaan?

rvg:

Nou… dat kan je niet bewijzen.

Maar komt die gedachte jou echt als onzinnig voor?

rvg:

Nee, niet als onzinnig, nee.

jbwp:

Het had heel goed gegaan.

rvg:

Hij had zich wat meer aan mij gelegen laten liggen.

jbwp:

Ja, weet je wat het is… we waren een beetje jong, toen. Als we nu beiden tien jaar ouder waren geweest… dan hadden we ook samen… We hebben het ook geprobeerd in dat jaar ’68 met die holding en dat soort dingen, maar we waren een beetje ongeduldig. En je moet natuurlijk ook bedenken… men was toen in die jaren, eind jaren zestig, begin jaren zeventig… betrekkelijk moeilijk. Iedereen was toen moeilijk. Men was geëmotioneerder, was politiek geëngageerder. Je hebt natuurlijk ook in je eigen zaak de nodige problemen gehad… [blik van Van Gennep]… je hebt je daar altijd fantastisch in gedragen, hoor, daar heb ik ook weer grote bewondering voor, maar men was moeilijk.

Zeg Johan, heb je misschien tot slot een bewonderend gedicht voor Rob zomaar in je hoofd zitten?

rvg:

Laten we het nou niet te dol maken.

jbwp:

Hemel.

rvg:

Bewonderend gedicht. Wat bedoel je daarmee?

jbwp:

Nee, ik zit te kijken of ik iets toepasselijks op jou kan bedenken. [rvg: Ja, iets toepasselijks uit jouw grote schat.] ‘Een vriend is niet, die u aan ’t hart wil sluiten / in uw geluksuur en zich niet genoeg doen kan, / maar die den balling bij zich binnenroept en dan / de deur toeslaat tegen de wolven buiten.’8 Zo een is hij.

Dit was Droom & Daad. Ik hoop dat u volgende week weer kijkt. Dag.

Steven A. Bakker+
Een bibliofiel zwijgt over zijn bezit
Johan Polak als verzamelaar

Een jaar na het overlijden van Johan Polak stond Kees Fens, in de Volkskrant van 23 april 1993, stil bij de op handen zijnde veiling van de Polak-bibliotheek:

De bibliotheek van Johan Polak was tijdens zijn leven een mythe. Naar omvang en naar inhoud. Zelf zweeg hij over zijn boekenbezit of deed er wat laatdunkend over. Het vergrootte de mythe alleen. Er gingen verhalen dat voor de toegang ertoe een welhaast rituele reiniging nodig was. Maar ik ken niemand die de bibliotheek tijdens Polaks leven heeft gezien. Er moeten bezoekers zijn geweest, maar die zwegen kennelijk allemaal. Eens heb ik hem voorgesteld de geschiedenis van zijn bibliotheek te schrijven. Zijn enige reactie was: ‘Een bibliofiel zwijgt over zijn bezit.’ Sindsdien beschouwde ik zijn bibliotheek maar als het kasteel van zijn ziel.

Had het boekenbezit van Johan Polak nu terecht zulke mythische vormen aangenomen? Was deze bibliotheek, naar omvang en naar inhoud, echt zo fabelachtig? Ik ben een van de schaarse bezoekers van dit bibliofiele heiligdom geweest en verbreek met enige schroom het zwijgen waar Fens gewag van maakt.

Het spel

Johan Polak – classicus, luxe-uitgever in ruste – verzamelde Egyptische kunstvoorwerpen, enkele oude meesters, veel hedendaagse kunst en, natuurlijk, antiquarische boeken. Als welbespraakte eredoctor in de letteren, gelauwerde schoonheidsminnaar, schrijver van vier boeken en diverse artikelen was hij te beschouwen als een buitengewoon merkwaardige persoonlijkheid. Polak was een moeilijk, complex mens; geleerd, belezen, zeer aanwezig, streng, maar ook beminnelijk. Een geboren verteller, een kenner van mensen, zou je denken. Toch stond ik met regelmaat verbaasd over die beroemde gevoelens van minachting jegens zichzelf, die hij etaleerde waar hij maar kon: ‘Ik zie met veel ontevredenheid op mezelf terug.’ Zulk gedrag sierde Polak niet. Hij had zich deze rol aangemeten en heeft die, moet ik zeggen, met verve gespeeld. Lastig was het wel. Zolang je het spel meespeelde, was er geen vuiltje aan de lucht. Het blijft echter merkwaardig en treurig dat Polak

er zo’n vervelende karaktereigenschap op nahield. Toch was Polak een uiterst charmante en vermogende vos. In 1989 kwam het tussen Polak en mij tot een kennismaking op papier.

De correspondentie

Die grote, karakteristieke kop van Polak – te vergelijken met die van Lodewijk van Deyssel – zag ik voor het eerst op de buis. Polak was te gast bij Adriaan van Dis, die hij toevoegde: ‘U moet eens een boterham met bramenjam komen eten.’ In de wereld van het antiquarische boek had ik inmiddels al veel over de ‘beer’ van de Keizersgracht vernomen. Het duurde echter tot november 1989 eer ik een goede aanleiding vond om hem te benaderen. Op de zeventiende van die maand ontving ik een catalogus van het Haagse veilinghuis Van Stockum. Daarin werd onder nummer 1125 een Zilverdistel-uitgave van het gedicht Cheops aangeboden, voorzien van enkele correcties ‘van de auteur’, J.H. Leopold. Dit bibliofiele meesterwerk is in 1916 vervaardigd op de pers van De Zilverdistel, in 1910 opgericht door Jan Greshoff en J.C. Bloem, bij wie zich na korte tijd P.N. van Eyck aansloot. Toen beide oprichters in 1912 de onderneming verlieten, werd hun plaats een jaar later ingenomen door mr. J.F. van Royen. Nog dezelfde avond bracht ik Polak schriftelijk op de hoogte van mijn ‘vondst’. In mijn schrijven ging ik uitvoerig in op dit begeerlijke exemplaar en bood Polak aan voor hem te bieden. Vijf dagen later ontving ik antwoord:

Ga in vredesnaam kijken naar de Cheops bij Van Stockum, de hemel mode weten wat er in staat. […] In 1950 ving ik mijn cheops en pas in 1956 mijn oostersch. Maar daar is heel wat aan voorafgegaan. […] Er is een groot conflict geweest tussen Van Eyck en Van Royen, waarbij Van R. [Van Royen] zich niet van zijn grootste kant heeft laten zien, al was V.E. [Van Eyck] een querulant. […] Een bibliografie is dringend noodzakelijk, er ontbreken nog te veel gegevens voor een goed artikel. We weten eigenlijk meer van De Kunera Pers dan van De Zilverdistel. Een mooi boekje in deze krijgt U meteen uitgegeven! Suster Bertken is nog een verhaal apart, daar zijn exx. van verloren gegaan vermoedelijk, maar dat is geheel geheim gehouden. Daardoor is dat boek nog zeldzamer! Het verhaal van de cheops die uit de sterfkamer van J.H. Leopold zou zijn ontvreemd, heb ik al op goede gronden weerlegd in 1953 in een artikel. Dat is echt onzin. Wat later, eind vijftiger jaren, was ik op bezoek bij de neef van jhl [J.H. Leopold], Dr. Reinier Leopold, een ellendeling, maar dat daargelaten. Hij vertelde ook met verve dit verhaal en werd verschrikkelijk boos toen ik zei dat het niet waar kon zijn. Hij zou mij toen het bewijs tonen in een brief die hij bezat over die diefstal, geschreven een week na de

dood van jhl. Enfin, Reinier L. keek er zelf van op toen uit die brief zonneklaar bleek dat er niet eencheops maar een oostersch was gestolen, met een paar kleine correcties van weinig belang… […] Ik vind de beschrijving van Van Stockum onvoldoende, een fotocopie ware noodzakelijk geweest. ‘Acceptable’ vind ik een griezelige term, waarschijnlijk gaat het dus om een beroerd exemplaar. Alle geld eraan besteed is wellicht weggegooid. Ga het vooral eerst bekijken!

Dit was het veelbelovende begin van wat zou uitgroeien tot een correspondentie van dertig getypte brieven en enkele kattebelletjes. Overigens lijkt het conflict tussen beide vennoten in de Zilverdistel-onderneming enigszins op dat tussen Thomas James Cobden-Sanderson – Engels meesterdrukker en tevens onnavolgbaar groot boekbinder – en de stuwende kracht, direct en indirect, achter het ontstaan van bijna elke private press aan het begin van deze eeuw, in Engeland en op het vasteland, Sir Emery Walker. Zonder diens nimmer aflatende enthousiasme en immens grote vakkennis zou er nooit een revival of printing zijn ontstaan in het Engeland van rond de eeuwwisseling.

Eén dag later reageerde ik met een brief waarin ik uitgebreid stil stond bij de meest markante privé-pers in Nederland van na de Tweede Wereldoorlog, de Sub Signo Libelli Pers van meesterdrukker Ger Kleis. Ik vermeldde ook dat mij uit het Zilverdistel-archief, in het Haagse Museum van het Boek, gebleken was dat er inderdaad sprake is geweest van een breuk tussen beide vennoten. Van Royen wilde alleen verder onder de naam Kunera Pers en trachtte Van Eyck weg te werken. En Van Eyck dacht erover de Zilverdistel-onderneming alleen voort te zetten. Overigens vermeldt prof. A.M. Hammacher in de monografie die hij over Van Royen schreef, ten onrechte dat de samenwerking tot 1923 ‘schier rimpelloos’ zou zijn geweest.

Polak is snel, vijf dagen nadien ontving ik opnieuw een bijzondere brief.

Ik deel Uw mening ten volle: zilverdistel & kunera pers, daar draait het in ons land om, hoewel ik een groot zwak heb voor Palladium, enkele zeer mooie drukken van Charles Nypels en een aantal uitgaven, doorgaans halcyon, soms trajectum ad mosam, van Alexander stols. Ik ben het overigens volkomen met U eens dat, sinds de oorlog, alleen de pers van Ger Kleis van belang is. De beste boeken van sub signo libelli hebben werkelijk internationaal peil. Dat is niet alleen een gevolg van de uitvoering, maar ook van de uitermate originele tekstkeuze. […] Maar nogmaals, Ger Kleis steekt met kop en schouders uit boven iedereen die na de oorlog met bibliofiel drukwerk is begonnen. Er zijn eigenlijk drie uitzonderingen: balkema (heel mooi, maar hij had ook de medewerking van grote mensen als Jan van Krimpen en Sem Hartz), ben hosman (Regulierenpers, soms werkelijk niet onaardig, alleen met alle fouten van de beginner en soms daardoor ontzettend lelijk) en last but not least de meest geniale van dit drietal, mijn helaas wat gekke oud-leerling jaap meijer. Zijn planodrukken zijn voor mijn gevoel geniaal. Ze zijn bovendien zeer zeldzaam en zullen veel waard worden. Daar hij ongelukkigerwijs steeds beroerde dichters heeft aangetrokken, heb ik ze successievelijk alle, voorzover ik ze ooit heb bezeten, weggegeven, maar ik heb er enkele behouden (Van Geel en Sontrop en Jan Kuijper) die ik erg bemin.

Later in een schrijven van 5 februari 1990 kwam Polak nog eens terug op Meijer: ‘Ik heb helaas het contact met hem verloren,vermoedelijk een foute benadering mijnerzijds. Ik was toen ook telkens erg ziek en heb steken laten vallen, ik was maanden, zo niet jaren uit de running!’ Polak vervolgde zijn brief van 28 november 1989 met een passage over mijn onderzoek in het Museum van het Boek en kwam terug op de breuk tussen Van Eyck en Van Royen:

[…] P.N. van Eyk en mevrouw Van Royen-Saltet heb ik beide goed gekend. Dientengevolge ben ik in de gelegenheid geweest met hen veel te spreken over de affaire zilverdistel. Uw brievenonderzoek komt alles nog eens heel duidelijk bevestigen. […] De breuk met Van Royen heeft Van Eyck tot aan zijn dood toe (1954) bedroefd. Er is ook een heel mooi gedicht van Van Eyck geheten broeder bernard, waarin Van Eyck op een werkelijk prachtige manier beschrijft hoe zo’n zilverdisteldruk tot stand kwam. Ik houd de regels die daarover gaan voor het beste door hem geschreven. Wij hebben er natuurlijk uitvoerig over gesproken en hij was wat verbaasd dat ik dat allemaal uit mijn hoofd kon opzeggen. Eenmaal liet Van Eyck mij zijn exemplaar van oostersch zien en zei ‘dat was de kleine kant van Van Royen’, en barstte toen in snikken uit. Ik weet niet wat Van Eyck precies bedoeld heeft, maar ik vermoed dat hij lang heeft moeten soebatten om een exemplaar van het boek in bezit te krijgen. Ik weet dat eigenlijk wel zeker. Ach, er is nog zoveel meer te bespreken en te vertellen. Kunt U in ieder geval nagaan waar de beide zeer matige exemplaren van cheops zijn gebleven? Een fotocopie van de verbeteringen in handschrift ware natuurlijk zeer gewenst om te bezitten. De varia lectio norschwas mij volslagen onbekend en is dus erg interessant. […] Misschien zien wij elkaar binnenkort een keertje, ik zou graag van aangezicht tot aangezicht met U willen kennismaken.

De Van Stockum-Cheops ben ik gaan bekijken; een bijzonder vuil exemplaar. Daar Polak noch ik er zeker van was dat de verbeteringen van de hand van de auteur waren, besloten we niet te bieden. Een antiquariaat uit de hoofdstad werd de nieuwe eigenaar.

De ontmoeting

Onze eerste ontmoeting dagtekent van dinsdag 2 januari 1990. Polak had mij voor de lunch genodigd in het Rijnhotel te Arnhem, waar hij tweemaal per week een dagkamer huurde om samen met zijn ‘schrijfmaatje’ Frans Goddijn diverse artikelen te schrijven. Op de achterflap van Het apewijf – onder die titel werden de columns in 1992 gebundeld – wordt Goddijn omschreven als ‘een verdienstelijk schoonmaker van bestek en serviesgoed in een groot Arnhems familiehotel’. Al eerder was ik vertrouwd geraakt met Polaks karakteristieke kop, nu zag ik van nabij dat ouderwets korte ringbaardje, die enorme ogen met grote borstelige wenkbrauwen erboven, hoorde ik die basstem. Hij betoonde zich hoffelijk en was zeer geïnteresseerd in mijn antiquariaat. Tegenover mij zat een allesbehalve saaie verzamelaar, die ook nog eens een groot gevoel voor humor had. Johan Polak bleek – letterlijk en figuurlijk – een bijzonder portret. Ons eerste gesprek was flitsend, wij hadden elkaar veel te vertellen. Samen zijn we teruggereisd naar

Amsterdam, waar ik afscheid van Polak nam voor het Nieuwscentrum op het Spui.

Daarop volgden vele bezoeken aan de Keizersgracht 608, liters thee en talloze boterhammen. Wederzijdse verzoeken om literaire autografen en privé-pers-uitgaven. En zo nu en dan kocht wat uit mijn Zilverdistel-schatkamer.

De verzamelaar

Vanaf zijn ontstaan in 1985 heeft mijn antiquariaat, De Zilverdistel, zich volledig toegelegd op privé-pers-uitgaven. Dat zijn boeken, uitgegeven door kleine drukkerijen – meestal bestaand uit niet meer dan slechts de eigenaar – die met veel liefde, zorg en idealisme veelal literaire teksten in kleine oplagen produceren en verkopen. Er wordt met de hand gezet en gedrukt, op antieke handpersen, met gebruikmaking van doorgaans oud lettermateriaal. Uiterste zorg wordt er besteed aan de papierkeuze, de letter, de illustraties, de typografie, het formaat en de boekband. De geboorte van deze drukkerijen, de private presses, vond plaats aan het eind van de vorige eeuw in Engeland. De combinatie van handwerk en afgewogen tekstkeuze kon zowel Polak als mij enorm ontroeren.

Wat heeft antiquariaat De Zilverdistel deze kleurrijke Amsterdamse verzamelaar zoal mogen aanreiken? Een volledige opsomming.

 

Drie prospecti voor Ashendene Press-titels. The ideal book or book beautiful… van Thomas James Cobden-Sanderson, plus een prospectus, beide gedrukt op de Doves Press. Twee exemplaren van de Zilverdistel-druk van Cheops, alsmede Leopold Andrians Gedichte, fraai gebonden door Elias P. van Bommel. Vier prospecti van de Bremer Presse. Die Aegyptische Helena van Hugo von Hofmannsthal, gedrukt door de Mainzer Presse. Drie titels van de Golden Cockerel Press. Twee exemplaren van de Kunera Pers-druk van Oostersch, plus een prospectus. Eén Heuvel Pers-prospectus. Elf luxe uitgaven en vijf prospecti van de Sub Signo Libelli Pers. Vijf luxe uitgaven en twee prospecti van de Regulieren Pers. Een gedicht in handschrift plus een fotoportret van P.C. Boutens, tezamen ingelijst. Eén uitgave van de Astèr-reeks en één luxe exemplaar van Louis Couperus’ De Komedianten.

 

Alle boeken bevonden zich in uitstekende staat, zoals Polak altijd verlangde: ‘Een boek moet er perfect uitzien, anders ben ik in staat het direct weg te smijten.’ Maar geen enkel zou ik catalogiseren als buitengewoon zeldzaam. Hoewel zijn bibliotheek honderden privé-pers-uitgaven huisvestte, was Polak toch geen private press-verzamelaar pur sang. Hij kocht teksten van auteurs van wie hij hield, het liefst in bijzondere uitgaven. Dat komt ook duidelijk naar voren uit de veilingcatalogus van Beijers, waarin vrijwel de gehele Europese literatuur vertegenwoordigd is. Minder bekend is wellicht dat Polak zelf ook antiquarische boeken – waaronder privé-pers-uitgaven – en handschriften verhandelde, zij het via een omweg. Mijn antiquariaat heeft in ieder geval meer aangekocht van dan verkocht aan de beroemde boekenminnaar. Ik leerde al spoedig Polak als antiquaar kennen.

De antiquaar

In 1967 is Polak toegetreden tot de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren. Naar eigen zeggen, omdat hij gevraagd werd om zijn grote kennis van autografen. Ik hou het erop dat het Polak vooral te doen was om de tien procent korting, die leden van deze vereniging verplicht zijn elkaar te verlenen. In hoeverre was Johan Polak nu actief als antiquaar? De antiquariaatscatalogi van Athenaeum Antiquarian Booksellers bevatten veel fraais op het gebied van ‘Autografen, Eruditie, Duitse literatuur en privé-pers-uitgaven’. Ik heb het vermoeden dat een van de belangrijkste klanten van Athenaeum Antiquarian Booksellers Polak zelf is geweest. Toegegeven, het duurde even voordat ik dat doorhad. Hoe speelde Polak dat nu? Een blik in de keuken van dit ‘Keizerlijke’ antiquariaat werd mij gegund in de briefwisseling met hem. Op 31 januari 1990 schreef Polak mij een briefje waarin hij met veel omhaal van woorden een verzoek deed:

Mag ik je lastig vallen met het volgende: toen wij bij De Slegte waren, heb ik, als ik mij niet vergis, ook heel even een exemplaar in handen gehad van De Regulieren Pers en wel de heilige weg door Angelos Sikelianos, uit het Grieks vertaald door Warren & Molegraaf. Het moet, als ik mij niet vergis een ex. zijn geweest van de voorkeursoplage in half perkament met groene platten. Nu weet ik niet of er een K in stond, wat wil zeggen ‘nu niet te verkopen’, want straks bestemd voor de rai verkooptentoonstelling. Ook weet ik de prijs niet meer. Maar ik zoek zulk een exemplaar voor een heel moeilijke klant. Kunnen we dit boekje bemachtigen, het dient evenwel puntgaaf te zijn, dan kunnen we tegelijk bij deze klant plaatsen dawn van James Purdy, mits ook de luxe-uitgave in half leer (oranje). Zo

zouden wij dan onze vriend Schneyderberg weer gunstig kunnen stemmen. Kun jij voor mij werkzaam zijn in deze, natuurlijk is er voor jou commissie an verbonden. Ik zit zo vol met werk, dat ik er eenvoudigweg zelf niet achteraan kan gaan. Trouwens dat zou ik toch niet doen, de eer is geheel aan jou!

De ‘heel moeilijke klant’, dat zal duidelijk zijn, was natuurlijk niemand anders dan Polak zelf. De antiquaar Polak, die een collega schriftelijk benadert met het verzoek contact op te nemen met Eric Schneyderberg, hoofd inkoop antiquarische boeken van boekhandel De Slegte, om bij hem twee bibliofiele uitgaven aan te kopen. Eén telefoontje en de zaak was beklonken! Voor de Sikelianos heb ik mij gemeld bij De Slegte en de luxe Purdy bevond zich binnen de voorraad van mijn antiquariaat. Polak besloot zijn schrijven met: ‘Binnenkort komt de verzameling binnen waarover wij spraken. Zeg niets aan Henk K[raayenbrink]. Jij hebt het ius primae noctis, dus houd je handen even boven de lakens!’

Op 5 februari 1990 meldde Polak dat er een ‘partij’ boeken was binnengekomen:

Superbe exx… [van de Sub Signo Libelli en Regulieren Pers]. Helaas niet de luxe-edities, behalve van aster. Heb je belangstelling? Ik wil geen commissie, de arme jongeman heeft ze onder mijn leiding gekocht, maar is ontslagen, ‘heeft op de zaak naar jongens gegluurd’, en zit in acute geldnood. Hy huilde, toen hij mij de partij bracht. Alles in mint condition. Je hebt voorkeursrecht, mits we het eens kunnen worden over contante betaling. Het geld gaat linea recta naar hem toe. Zeldzame dingen erin die ik zelf niet alle heb. Een van schendel maneschijn, goed, in het echte leren bandje, kan oranje zijn of zeeblauw of zwart, heb ik ook voor je gevonden, maar dat moet nog binnenkomen en je zult een bod moeten doen. Er schijnt een andere kaper op de kust te zijn. Vind ik [een] vervelende manier van onderhandelen, maar à la, we zien wel. Je wenslijst houd ik in de gaten, ik zie veel en krijg veel aangeboden. Niet alles even gemakkelijk.

En in een schrijven van 19 februari 1990:

Wat Shelley, Van Schendel en Van Schendel aangaat, twee provenances, de ene uit Duitsland, de andere uit België, ik heb het afgemaakt op 1800 dollar per eenheid. De dag dat we afrekenen, gaat dat op de dagkoers en op dezelfde dag maak ik de bedragen telegrafisch over, waar enige kleine kosten mee gemoeid zullen zijn.

Hoe verzint hij het! Nog een laatste anekdote. Antiquariaat De Zilverdistel heeft Polak tot tweemaal toe een Leopold-set (Oostersch en Cheops) verkocht. Zoals bekend, was Johan Polak een zeer groot bewonderaar van de dichter Jan Hendrik Leopold. Polak was zo verknocht aan deze twee uitgaven, dat hij altijd een set bij de hand wilde hebben; een principe dat overigens ook gold voor enkele andere auteurs. Polak bezat veel doubletten. Ik was erin geslaagd beide prachtboeken – een waar monument van Nederlandse boekdrukkunst- bijeen te brengen en bood ze Polak aan, die, zo liet hij mij daarop weten, ze aankocht voor een klant. Een zeer goede

klant, kennelijk, want er was niet veel meer aan de set te verdienen. Hoe had ik toen kunnen bevroeden dat ik diezelfde set en poosje later op en licht eikenhouten plank zou terugzien!

De bibliotheek

Slechts eenmaal heb ik de tweede bibliotheek, grenzend aan de binnentuin, in het pand aan de Keizersgracht 608 bezocht. De eerste en meest belangrijke bibliotheek bevond zich echter op de eerste verdieping aan de straatzijde. Ik had enkele ‘juweeltjes’ voor Polak en zou die komen laten schitteren in de ‘tuin-bibliotheek’. Ik werd om 20.00 uur verwacht. Zijn statige herenhuis lag er die avond stil bij, een enkel licht brandde, een ouderwetse deurbel rinkelde. Er gebeurde niets. Ik hoorde de vooroorlogse typemachine van Polak doorratelen. Nog maar eens aan die knop trekken. Na verloop van tijd hoorde ik zijn stem via de intercom, talloze deuren gingen open en dicht, sleutels vonden hun weg. Daar stond de bibliofiel dan eindelijk. ‘Je bent mooi op tijd.’ Natuurlijk eerst aan de thee, die we gebruikten in een keuken uit grootmoeders tijd. Toen was het eindelijk zover, handen wassen in de keuken mocht niet, dat kon alleen in het gastentoilet. Voordat je deze ‘boekentempel’ betrad, werd je ook nog verzocht je schoenen uit te trekken, helaas nádat je je handen al had gewassen. Wat een spanning. In menig interview met Polak werd verwezen naar de uiterst kostbare bibliotheek, die haar weerga niet kende… Polak zelf deed er dikwijls heel minzaam over – ‘Ach, ik heb hier natuurlijk wel een paar boeken staan, maar het valt allemaal reuze mee’. Ontgrendel die deur, Johan!

Een ruime vierkante kamer, met een hoog stucplafond. Alle muren bekleed met handgemaakte, licht eikenhouten kasten. Er stond zelfs een dubbele boekenkast in het midden. Een houten vloer, waarop enkele perzen lagen, twee weinig comfortabele stoelen en een negentiende-eeuwse houten schrijftafel, waarop een briefopener, een telefoon en een kleine fax. Hier werd duidelijk niet geleefd, er stonden geen Chesterfields, er mocht niet gerookt of gedronken worden, laat staan genoten van wat zoutjes! Alles was met militaire precisie geordend, elk boek stond kaarsrecht naast zijn buurman, die op formaat was uitgekozen. Iedere plank stond vol. Er was geen stofje te ontdekken.

Polak ging mij voor, we namen plaats. Meteen wilde ik aanstalten maken om de boekenkasten langs te lopen en hier en daar een boek ter hand te nemen. Hoe durfde ik! Ik moest terug gaan zitten en mocht niks aanraken. Dan maar de honderden ruggen aftasten met de ogen. Ik meen dat we een kwartier zo aan het kletsen waren over de meegebrachte pareltjes, toen ik opsprong en riep: ‘Maar Johan, wat ziet mijn oog?’ Polak schrok hevig, hij dacht wellicht dat er een boek uit de bibliotheek ontvreemd was of niet in het gelid stond, en vroeg verbaasd: ‘Wat, Steven, wat zie je dan?’ ‘Maar Johan, daar staat mijn set van beide Leopolds te pronken.’ Polak keek mij aan en ging toen bedroefd zitten. Hij antwoordde: ‘Ach ja, Steven, dat had ik je nog willen zeggen, mijn Amerikaanse cliënt ligt in echtscheiding en kon,

helaas, niet afnemen.’ Ik kon mijn lachen nauwelijks houden: ‘Dus jij hebt een Amerikaanse cliënt aan wie je een set Leopolds kunt verkopen? Wat ben je toch een knap antiquaar.’ Op zo’n moment kon Polak minutenlang een fantastisch verhaal afsteken. Ik heb inmiddels begrepen dat er jarenlang ook een heel belangrijke Franse cliënt heeft bestaan. Polak placht zich achter deze en andere ‘klanten’ te verschuilen en kwam met allerlei verzinsels om aangeboden boeken goedkoper voor zijn bibliotheek te verwerven. Voor deze charmante benadering is mijns inziens maar één verklaring. Polak stond bekend als een zeer vermogend verzamelaar, hij zal ongetwijfeld soms te veel voor een aankoop betaald hebben. Als antiquaar kon hij zich echter verschuilen achter het metier. Ik ben ervan overtuigd dat de belangrijkste reden om zijn boekentempel voor bezoekers gesloten te houden, te maken had met zijn vrees ontmaskerd te worden als de trouwste afnemer van Athenaeum Antiquarian Booksellers. Daarnaast wilde Polak dat de orde in zijn bibliotheek – ‘Alles moet altijd helder en netjes zijn, ‘aldus Polak tegen Max Pam – door niemand verstoord zou worden. Op die manier kon gemakkelijk de mythe in stand gehouden worden.

Ik verliet de ‘tuinbibliotheek’ zoals ik was binnengekomen; kaarsrecht richting deur, geen boek was van zijn plaats geweest. De mythe was intact gebleven. Toon mij Uw bibliotheek en ik zeg U wie Gij zijt. Neen, dus. Polak toonde alleen de buitenkant, van zijn ziel heb ik nimmer ook maar een glimp opgevangen. Dat was Johan. ‘Een bibliofiel zwijgt over zijn bezit.’ In mei 1993 kreeg de buitenwereld eindelijk de gelegenheid een blik op dit boekenbezit te werpen.

De veiling

Het zal wel altijd een raadsel blijven waarom de Stichting Johan Polak heeft besloten de ‘volledige’ bibliotheek, op de collectie literaire autografen na, in haar geheel te laten veilen bij het Utrechtse veilinghuis Beijers. Er was namelijk alle reden om de bibliotheek op te splitsen. Alleen al de negenenveertig drukken vervaardigd door de befaamde Venetiaanse drukker Aldus Manutius en zijn opvolgers zouden meer opgebracht hebben in Londen, New York of Rome. En de bijna driehonderd buitenlandse private press-drukken en bibliofiele uitgaven zouden voor hogere bedragen zijn afgehamerd in Engeland of Duitsland dan in Utrecht. Het cliënteel van internationale veilinghuizen als Christie’s of Sotheby’s is immers omvangrijker en vermogender dan dat van Beijers. De totale opbrengst, meer dan twee miljoen gulden, had dus hoger kunnen uitkomen als de stichting zich terdege had voorbereid, als zij zich uitvoeriger had laten adviseren, als zij de tijd had genomen. Slechts vijfentwintig boeken werden afgehamerd op tienduizend gulden of meer. De hoogste prijs, f 80.000,-, werd betaald voor een uitgave van Dantes Divina Commedia, gedrukt in 1502 door Aldus Manutius. Voor de antiquarische handel, vanouds de koper op boekenveilingen, en voor vele verzamelaars was dat mooi meegenomen, maar jegens de overledene is het natuurlijk hoogst merkwaardig. Ook aan de andere kant van de ‘fluwelen’ veilingtafel had men kennelijk met tijdgebrek te kampen

gehad. Beide veilingcatalogi blonken niet bepaald uit in kwaliteit. Ze waren verlucht met slechts 21 kleurenfoto’s en 18 zwartwit-opnamen; de indeling was rommelig, de lengte van de beschrijvingen liet te wensen over, de richtprijzen waren bijzonder laag en niemand had zich er om bekommerd een inleiding op de bibliotheek of een fotoportret van de eredoctor zelf op te nemen. Uit niets bleek dat er ook maar enige extra zorg was besteed aan beide bijzondere veilingcatalogi, waarvan de oplage maar liefst 4300 exemplaren bedroeg. Alles duidde op een haastklus, die bovendien natuurlijk weer niets had mogen kosten. Johan Polak, de uitgever van bijzonder fraai vormgegeven boeken, moest eens weten welk een ‘eerbetoon’ hem ten deel was gevallen! Zowel de Stichting Johan Polak als het veilinghuis Beijers heeft een unieke kans voorbij laten gaan om deze omvangrijke boekenschat – ‘the bibliophile life-work of the collector’, zo staat op de titelpagina van de eerste catalogus te lezen – volledig tot zijn recht te laten komen, om hem voor de allerlaatste maal te laten schitteren.

Niet minder dan 2057 nummers kwamen er onder de hamer, in totaal 10.454 boeken. De belangstelling van de zijde van televisie, radio, kranten, bibliotheken, verzamelaars en antiquaren was overweldigend. Ook ik knipperde even met de ogen, nimmer had ik Polak gehoord over zijn kleine maar fraaie collectie vijftiende-eeuwse Italiaanse manuscripten, over de vier incunabelen (vijftiende-eeuwse drukken), over de niet minder dan negenenveertig uitgaven van Aldus Manutius. Over zijn omvangrijke collectie literaire autografen heb ik Polak met regelmaat horen spreken, maar niet over zijn andere interesses. De tweede veilingcatalogus

kreeg het opschrift mee: ‘Reflecting the collector’s profound and continous interest in European literature (especially the 19th and 20th century), and in classical antiquity’. Bestudering ervan bracht mij woorden te binnen van de beroemde bibliofiel Holbrook Jackson, die in zijn The Anatomy of Bibliomania – onder het kopje: ‘Collections reflect the collector’ – schreef:

In the last resort a collection of books should interpret a subject or express the character of the collector. It ought to be possible to judge a man by his books, his library should be his portrait. The very essence of a collection of books is that it should have individuality, and he sees no virtue in collecting the same set of first editions as are collected by numbers of other persons. …Book-collectors, Birrell holds, should be voracious but not omnivorous, and he gives out, as I myself would, that the library of our greatest contemporary book-hunter, T.J. Wise, is wonderful for the particular reason that he made it to please himself; he collected books that were spiritually precious to him.

Polak was een hartstochtelijk liefhebber geweest, hij verzamelde niet op compleetheid, hij kocht wat hij mooi vond, to please himself. Dat was zijn belangrijkste leidraad. Polak las veel en gretig – en dat kan helaas niet van iedere verzamelaar gezegd worden.

Met enkele middeleeuwse handschriften, enige incunabelen, vele oude drukken, talloze eerste drukken, honderden private presses en bibliofiele uitgaven waren alle eeuwen in zijn bibliotheek vertegenwoordigd, die voor het overgrote deel bestond uit teksten, teksten en nog eens teksten. Polak hield niet van ‘opgedirkte boekbanden’ en ook illustraties konden hem maar matig bekoren. Zijn keuze bij de vervaardiging van nieuwe boekbanden is dikwijls bedenkelijk geweest. Studio Ars libri, opgericht door professor J.A. Szirmay, heeft op dit gebied vele opdrachten voor Polak uitgevoerd, met meestal verbijsterend lelijk resultaat. Sobere bandjes om dikwijls magnifieke teksten, waarbij noch Polak noch de boekbinder rekening lijkt te hebben gehouden met de verhouding tussen tekst en boekband. Wat mij ook is bijgebleven van de kijkdagen bij Beijers, is het ontwerp voor zijn ex-libris en de plaatsing ervan in zijn boeken. Vrijwel iedere serieuze verzamelaar laat gedurende zijn verzamelaarscarrière een ex-libris door een bekende graficus ontwerpen of gaat zelf aan de slag. Ex-librissen worden driftig verzameld, er zijn zeer fraaie ontwerpen in omloop. Het prentje met de woorden ‘Uit de bibliotheek van…’ is meestal voorzien van een persoonlijk kenmerk, een bepaalde gedachte. Polak echter had een klein zwart stempeltje laten maken, voorzien van de tekst: ex bibliotheca johan b.w. polak. Opnieuw foeilelijk, en op een opmerkelijke plaats beland. Een ex-libris hoort aan de binnenkant van het voorplat, iets boven het midden. Maar wat deed Polak? Die zette het stempel rechtsonderin, aan de binnenkant van het achterplat. Niemand kijkt daar, en wellicht was dat ook wel de bedoeling van Polak. Inmiddels heb ik begrepen dat dit stempeltje alleen in de jaren vijftig is gebruikt. Een andere is er nooit voor in de plaats gekomen.

Polak was achttien toen hij met het verzamelen van boeken begon. Vijf jaar later verwierf hij zijn eerste handschrift, een gedicht van J.H. Leopold. Nog in februari 1992 verkocht ik hem wellicht de laatste aanwinst van zijn collectie literaire autografen, een fraai handschriftje van P.C. Boutens. Bijna een halve eeuw heeft Johan Polak dus boeken en autografen verzameld.

Het valt mij echter zwaar te geloven dat het resultaat van die bijna vijftig jaar verzameldrift de bibliotheek is die bij Beijers is geveild. Heeft de schatkamer van Polak werkelijk al haar geheimen prijsgegeven? Of bestaat er nog ergens een schaduwbibliotheek? En welke schatten telt de autografencollectie? Of had Polak wellicht zelf al voor veilingmeester gespeeld? Tot op de dag van vandaag is niet duidelijk wat zich allemaal in de verzameling-Polak bevonden heeft. Jaren geleden verzorgde A.L. Sötemann, thans emeritus hoogleraar, samen met H.T.M. van Vliet een historisch-kritische editie van de gedichten van Bloem, die bij Athenaeum-Polak & Van Gennep ging verschijnen. Op de valreep kwam hij er via een tip achter dat Polak nog een werkschrift van Bloem in zijn archief had. Polak had al die tijd zijn mond gehouden en gaf pas inzage in dat belangrijke cahier nadat Sötemann hem daarom verzocht had. Een bibliofiel zwijgt over zijn bezit…

Over zijn collectie van meer dan tienduizend boeken sprak hij bij voorkeur in geringschattende bewoordingen. Daarop werd men geacht te reageren met ongeloof en tegenspraak. Natuurlijk was zijn bibliotheek – zeker voor Nederlandse begrippen – uitzonderlijk fraai en omvangrijk. Johan Polak werd terecht beschouwd als een van onze grootste verzamelaars. Maar naar de inhoud werd zijn boekenbezit door de nieuwsgierige buitenwacht zeer zeker overschat. ‘Ik ben niets behalve mislukt,’ schreef hij mij op 15 december 1989. Onzin. In werkelijkheid moet hij bijzonder trots en tevreden over zijn bibliotheek zijn geweest.

Katrien Gottlieb+
‘Gerard kreeg de geldkolder’
Johan Polak over de breuk met Gerard Reve

‘De volksschrijver Gerard Reve ontmoette ik voor het eerst ten huize van James Holmes, God hebbe zijn ziel. Het moet 1950 zijn geweest. Ik kwam op visite, net als Gerard. Gerardje was toen 16 en ik 20 of 21, zoiets dergelijks. Hij maakte niet direct een grote indruk op mij, maar ik vond hem meteen aardig. U moet weten dat ik zijn werk al veel langer bewonderde, De Avonden uiteraard. Echt héél mooi vond ik De dood van mijn grootvader, dat is een van zijn meest geniale werken, héél prachtig. Was Werther Nieland toen al verschenen?

We spraken bij Holmes niets af. Zo was hij niet. Maar we zagen elkaar wel regelmatig. Ik woonde nog in de galerij, waar nu die afschuwelijke bank staat, en werd vaak voor de avondmaaltijd bij Reve uitgenodigd. Hij was toen nog met Hanny Michaelis getrouwd. Hanny zie ik nog steeds, een aardige meid. Sindsdien hebben Gerard en ik altijd intermitterend contact gehad. Niet zo gek veel. Het was toen geenszins een bijzondere vriendschap. Gerard was getrouwd, ik wist van mezelf dat ik volledig homoseksueel was, maar van hem had ik geen idee, heb daar zelfs nooit aan gedacht. Zijn homoseksualiteit werd pas bekend toen hij van Hanny scheidde en apart ging wonen met een vriend. Ik mag dan vanaf mijn achttiende erg open zijn geweest over mijn homoseksualiteit, maar verder sprak niemand daarover. Beschouwde ik hem als een goede vriend? Dat zou zeer aanmatigend zijn geweest. Nee, zo beschouwde ik hem niet. Het was meer een aardige kennis. Ik vond het leuk hem te zien, en ik had natuurlijk een grote bewondering voor hem als schrijver.

In de jaren zestig kregen we meer contact. Ik vond zijn reisbrieven zo beeldig en raadde hem aan ze in boekvorm te publiceren. Dat moest een groot succes worden. Gomperts had het ook gezegd. En we hadden gelijk. Gerard en ik zagen elkaar daardoor vaker. Financieel hielp ik hem wel eens, ik kocht manuscripten van hem die ik leuk vond om te bewaren. Gerard woonde toen samen met Wim Schumacher, zijn eerste grote liefde Wimie, op de Oudezijds Achterburgwal 55. Met Wim kon ik ook goed overweg. Na 1966 werd de vriendschap nog hechter. Gerard had net een delirium gehad en schreef mij vaak. Hij was er beroerd aan toe. Misschien

heb ik hem in die tijd ook wel opgezocht, dat weet ik me niet helemaal meer te herinneren.

Hoe hij mij bekeek? Ik denk met grote verachting. Hoe zou hij mij anders hebben moeten zien? Ik had niks, ik kon niks, noch zag ik er aardig uit. Toch zocht hij mij op. Waarom weet ik niet. We konden goed met elkaar opschieten, we lachten vreselijk veel. Gerard verhuisde naar Veenendaal. Daar kwam ik helemáál vaak over de vloer. Hij voelde zich niet meer zo lekker bij zijn uitgever, Geert van Oorschot. Van Oorschot behartigde zijn belangen siecht. Tijger en Woelrat, met wie ik altijd goed bevriend bleef – ik ben een paar weken geleden nog bij ze op bezoek geweest in Arnhem, ze wonen zo leuk – hebben toen waarschijnlijk gezegd: “Geef je boeken bij Johan uit.” Het zou mij niets verbazen als het zo gegaan is. Ik had, moet ik erbij zeggen, in 1965 zes gedichten van hem uitgegeven. Het was een van de eerste keren dat een bundel verscheen waarin ook het handschrift van de dichter was opgenomen. Men vond dat idioot, het werd bespot, maar het hoort tot het grootste dat er ooit in het Nederlands is geschreven. Dat ding is nu heel zeldzaam. We hebben toen ook A Prison Song in Prose uitgegeven, samen met Thomas Rap, geïllustreerd door Thomas Koolhaas. Dat zal nu ook wel een zeldzaam boek zijn geworden.

Het uitgeverscontact met Reve viel dus niet helemaal uit de lucht. Langzamerhand is hij bij mij terechtgekomen, te meer omdat hij ontevreden over Van Oorschot was. Dat ik hem zou hebben losgeweekt, is onzin. Ik begrijp niet dat de kranten dat allemaal opschrijven zonder het even te verifiëren. Zo’n Gooi- en Eemlander bijvoorbeeld, die schrijft dan: “Joop Schafthuizen zegt: Johan is een misselijke en nare man.” Dan kunnen ze mij toch even opbellen en vragen: “Bent u dat inderdaad?” Had ik het kunnen beamen met: “Jazeker.” Ik wilde hem niet zo graag uitgeven. Ik wilde vooral dat Gerard goed werd uitgegeven. Van Oorschot deed dat slecht. Met alle bewondering voor de man, ik vond dat hij daar niets van terecht bracht. De vormgeving was waardeloos, het werd slordig geredigeerd, biografisch klopte er geen moer van. Van Oorschot gaf het als rommel uit. Gerard kwam dus bij mij. Dat heeft Van Oorschot me niet meer dan andere dingen kwalijk genomen. Hij nam me zijn hele leven lang van alles kwalijk. Maar we zijn altijd grote vrienden geweest, hij is gestorven toen we héle grote vrienden waren. Die man zat altijd in mijn vaarwater, hoewel hij gestaag verkondigde dat ik niks was, iets waar ik het helemaal mee eens ben, een onbekwame prul, vond hij mij kennelijk toch… Hij had altijd van die fantastische anekdotes. Deze deed de ronde: ik zou bij hem zijn gekomen met de volgende woorden: “Geert, jij bent nu van mij.” Daarop had ik twee miljoen gulden uit mijn zak gehaald en het voor Geert op tafel gelegd. “Hier zo, dat is voor jou. En nu ben jij mijn eigendom.” Van Oorschot zou hebben gezwegen en vervolgens hebben gezegd: “Dat mag niet van de koningin.” Een geweldige man. Hij had even goed een groot karakterspeler kunnen zijn.

Inmiddels had ik mijn carrière als leraar klassieke talen beëindigd en was ik samen met Rob van Gennep, op 31 augustus 1962, uitgever geworden. We gaven

een bloemlezing uit waarin een verhaal – ik meen dat het “Haringgraten” betrof – van Reve stond. Van Oorschot heeft ons toen een kort geding aangedaan, dat wij overigens wonnen. Onzin hoor, die contracten van Van Oorschot waren allemaal onzin. Gewoon flauwekul. Van Oorschot was eigenlijk altijd een beetje vervelend tegen zijn auteurs en tegen zijn collega’s. Tegen mij was hij extra moeilijk. Hij zag niets in mij, maar vond mij toch… wat zal ik zeggen, het lijkt een beetje op de joden. Joden zijn absoluut verderfelijke laffe onderkruipsels, maar tegelijkertijd hebben ze de hele wereldmacht in handen. Met die ambivalentie stond hij tegenover mij. Hij vond mij niks, dat zag hij heel goed, maar ik moest het niet wagen om ook nog uitgever te zijn.

Reve en ik zijn midden jaren zestig nader tot elkaar gekomen. Ik heb toen Vier Pleidooien van hem uitgegeven, een geweldig succes. Gerard was na de publicatie van Nader tot U in een heel diepe impasse weggezonken. In die tijd heb ik meer greep op hem gekregen. Ik zei hem het volgende: “Luister, schrijf mij iedere dag een brief. Ik zal ze allemaal bewaren. Ik zal er een stiksel van laten vervaardigen en dan schrijf je later bij die brieven een commentaar, in navolging van Nabokovs Pale Fire.” Daarmee heb ik hem uit z’n impasse gehaald, die toch nog jaren heeft geduurd. Hij kreeg ineens weer schrijfdrift. De jaren ’64 en ’66 waren grote successen en daarna kon hij niet meer. Hij zei ook: “Ik houd op, ik ben te intelligent om te schrijven.” Dat brievenboek zou gaan heten God in Frankrijk en daar heeft zich De Taal der Liefde uit ontwikkeld, z’n doorbraak. Intussen was hij van Veenendaal naar Weert verhuisd, en kwam ik iedere week bij hem op bezoek. Ik functioneerde zo’n beetje als zijn privé-secretaris, z’n impresario. Handelde van alles voor hem af. Deed min of meer z’n administratie, regelde interviews, spreekbeurten, afspraken. Literair trachtte ik hem ook te begeleiden. Hij maakte veel ruzies, die ik suste, ik had altijd geld in m’n zak om ruzies meteen af te kopen. Hij zal dit allemaal ontkennen, of niet meer weten. Het succes heeft vele vaders en de mislukking is een wees. Ik heb hem dus waarschijnlijk uit z’n impasse gehaald. Uit die tijd stammen de meeste brieven. We schreven over van alles: over God, over seks, over sadistische seks, over

vrouwen, over jongens, over politiek, over schilderijen, over de betekenis van abstracte kunst, een heel scala van onderwerpen. Voor mij was hij toen al onmiskenbaar de grootste schrijver van Nederland. En nog steeds. Zonder enig voorbehoud.

Onze vriendschap kende zijn wrijvingen en ergernissen, die vooral aan zijn kant ontstonden. Gerard vond mij irritant. Ik was neurotischer, voorzichtiger, preciezer, minder slordig, een beetje joods – niet dat hij antisemiet was, integendeel. Hij stoorde zich aan bepaalde, dagelijkse dingen. Ik moest van hem overal tegen kunnen. Gerard is veel ruwer, Spartaanser dan ik. Hij vond mij waarschijnlijk maar een mietje. Zo stoorde hij zich aan iemand die niet om zes uur kon opstaan. Dan moest je eigenlijk maar dood, vond hij. Of als je het koud had, dat vond hij ook verschrikkelijk kinderachtig. Hij eiste alle aandacht voor zichzelf op. Luisterde nauwelijks. Gerard is een beetje egocentrisch. Wanneer weet ik niet meer precies, maar ik was heel erg ziek geweest en ging naar Frankrijk om uit te rusten. Aan Gerard vroeg ik een paar liter slappe thee en een boterham met jam. Dat vond hij dan lastig en vervelend. Hij vond het onzin dat ik bepaalde dingen niet mocht hebben en andere weer wel. Daar werd ik wel eens kwaad om. “Godverdomme, heb ik die hele reis gemaakt naar Montélimar, ik kom half uitgeput aan met de nachttrein en je bent nog te belazerd om voor mij een behoorlijke kan thee te zetten.” Op den duur ging hij ook zo fantaseren en liegen. Dat vond ík weer vervelend.

De literaire samenwerking ging heel goed. We maakten mooie plannen, tot Gerard een contract dat hij met mij had afgesloten, op brute wijze brak. In 1975 leidde dat tot een definitieve scheiding der wegen. Dat heb ik heel zwaar opgenomen. Het ging om een verhaal waarin een jonge jongen voorkwam met wie Gerard een verhouding had. Die jongen was inmiddels getrouwd. Bekendmaking van zijn homoseksuele verhouding zou hem veel schade hebben berokkend. Elsevier en wij waren bezig met een Verzameld werk van de schrijver, toen Reve er ineens op stond per se dat verhaal erin op te nemen. Voor mij was dat uitgesloten. Maar Elsevier bood Reve er een flink bedrag voor. Zo is hij bij mij weggegaan. Daar had ik trouwens altijd wel rekening mee gehouden. Dat hij het contract verbrak, waarin wij hadden afgesproken dat hij dit bepaalde verhaal niet zou publiceren, was voor mij eenvoudig onvoorstelbaar. De jongen heeft er gelukkig niet veel last van gehad. Dat heb ik kunnen regelen. Ik vond het heel erg jammer dat Reve mij verliet. Hij zat bij mij beter. En ik had nog zo veel plannen. Er zou nu allang een mooi verzameld werk van hem zijn geweest. En een aantal eersterangs boeken. Elsevier maakte er een rotzooitje van. Het is niet alleen jammer voor mij, het is ook heel jammer voor Reve. Hij heeft daarmee eigenlijk een streep onder zijn carrière gezet.

Als Gerard bij mij was gebleven, had hij de Nobelprijs gewonnen. Dat was bijna rond. Men wilde heel graag een Nederlander bekronen. En ik had de juiste contacten. Hij zou een van de vijf serieuze kandidaten zijn geweest, en ik denk dat hij de prijs binnen twee jaar zou hebben gekregen. Er bestond een enorme internationale belangstelling voor hem. Na de breuk kon ik mijn lobby niet verder voortzetten.

Ik was z’n uitgever niet meer. Emotioneel en praktisch ook niet. Hij was uit mijn greep. Elsevier wilde alleen maar verdienen aan Gerard, verder hebben ze niets voor hem gedaan. Het was werkelijk de slechtste keuze die hij heeft kunnen maken, het feit dat Elsevier hem ook weer heeft gedumpt bij Malherbe, bewijst dat ze hem niet meer interessant vonden. Ze hadden een aparte bv moeten maken. Maar hij bracht niet genoeg geld op. Helaas heeft Gerard zich na die tijd heel slecht ontwikkeld als schrijver. Héél slecht. Hij viel terug. Hij herhaalde zich. En hij werd slordig. Reve ging achteruit. Ik moet erbij zeggen dat Bezorgde Ouders weer een heel goed boek was. Daar tussenin zijn het louter herhalingen en vervelende rotzooi, klierigheid. De Stille Vriend, Wolf, allemaal onleesbaar. Hij had ineens zijn intellectuele ambiance verloren. Wij hadden nauwelijks meer contact. In ’78 heb ik hem nog één keer een brief geschreven, maar waar die over ging, weet ik niet meer, dat zou ik moeten nakijken. Nou was ik in die tijd ook heel ernstig ziek, ik ben in ’75 bijna doodgegaan en in ’77 nog een keer. Dat liep er ook nog tussendoor. En nu is hij boos omdat ik bepaalde brieven niet aan hem wil uitleveren. Maar die krijgt ‘ie toch niet. Punt uit.

Ik ben minder boos, maar vind de veiling van mijn brieven een vijandige daad. Het is niet erg correct, je brengt de brieven van iemand die nog leeft niet in omloop op een veiling. Daarbij, ik ben toch ook helemaal geen schrijver. Wie zal er in godsnaam interesse hebben in mijn brieven? Er is vast niks leuks aan. Wat er over mijzelf in staat kan me niet schelen, daar geef ik geen fluit om, maar ik weet niet meer wat ik over anderen heb geschreven wat misschien kwetsend zou kunnen zijn. Over Van Oorschot heb ik nogal uitvoerig geschreven. Een groot man die ik erg graag mag en zeer hoogacht, maar wat ik aan Gerard over hem schreef, zal misschien niet altijd even aardig zijn geweest.

Gerard lijdt aan een volslagen gebrek aan integriteit. Die mensen zijn ook altijd uit op geld, dat gaat altijd samen. Zo was hij vroeger absoluut niet. Nee, Gerard heeft de geldkolder gekregen. In ’75, ’76 was hij zéér aan een morele revisie toe. Natuurlijk zou ik het leuk vinden om weer contact met hem te hebben, ik vind hem enig en draag hem een heel goed hart toe. Maar het zijn sterke benen die de weelde kunnen dragen. Een eenvoudige jongen die mislukt op school en de beroemdste schrijver wordt, ja, dan ga je buiten jezelf lopen. Zíjn brieven heb ik zuinig bewaard. Maar dat mijn brieven ooit eens geveild zouden worden, daar heb ik nooit rekening mee gehouden. Ik herinner me dat Joop Schafthuizen me eens midden in de nacht opbelde, hij heeft zo’n krijsende stem; hij was boos, ging geweldig tekeer, ik weet niet meer waarom: “De daud, de daud voor u”, hij spreekt heel plat. Ik heb toen nog het gedicht “Vive la muerte” van Gerard geciteerd, maar dat begreep hij niet. Hij zei: “Ik heb nog een kaveltje brieven van u, wat moet ik daarmee?” “Stop ze in de kattenbak,” riep ik. Maar dat heeft hij blijkbaar niet gedaan.’

Mark Pieters+
Een dure liefhebberij
Johan Polak als uitgever

‘Johan is het mooiste voorbeeld van een echte amateur, een liefhebber, die dingen wil doen die hij zelf mooi vindt.’ Aldus Rob van Gennep in het televisie-interview dat Hanneke Groenteman met hem en Johan Polak had in 1992, bijna vijfentwintig jaar nadat het illustere duo uit elkaar was gegaan en vlak voor de dood van Johan Polak – de volledige tekst ervan is elders in dit nummer te vinden.

Johan was het er roerend mee eens. Per slot van rekening was hij behalve een slecht mens een onbetekenend uitgever geweest – ‘een quantité négligeable, een voetnoot in de literatuurgeschiedenis’. De In memoriams die kort na dit interview verschenen, lieten echter een heel ander geluid horen: Polak was een van de belangrijkste naoorlogse uitgevers geweest, die de Nederlandse lezer de klassieken van de wereldliteratuur had geschonken – in prachtig uitgevoerde modeledities.

De tegenstelling tussen wat Johan Polak van zichzelf vond en wat veel anderen van hem dachten, is slechts een schijnbare. Ook Polak zag zichzelf ongetwijfeld als een belangrijke uitgever. En hoe kon hij dat beter uitdragen dan door met nadruk het tegenovergestelde te beweren? Zodra het er echter op leek dat iemand zijn zelfverklaarde nietigheid al te serieus zou nemen, liet hij alle valse bescheidenheid varen en benadrukte hij zijn grote verdienste voor het Nederlandse boekenvak, om dat vervolgens meteen weer te relativeren…

Was Johan Polak een groot uitgever? De vraag is wellicht te algemeen. Was hij een groot uitgever omdat zijn boeken er zo mooi uitzagen? Omdat het voortreffelijke edities waren? Omdat hij nieuwe schrijvers heeft ontdekt, oude schrijvers heeft herontdekt, bestaande schrijvers heeft grootgemaakt? Voor het antwoord hierop zijn de woorden van Polak zelf evers onbruikbaar als die van de necrologen, die zich in hun karakterisering van het Athenaeum-fonds beperkten – en Polak was hieraan mede schuldig – tot de drie vaste rijtjes: Bloem, Gorter, Boutens, Leopold, Gerhardt; vervolgens Canetti, Gombrowicz, Yourcenar, Svevo; en ten slotte de Griekse en Latijnse klassieken.

Maar wat gaf hij verder uit? Wat zijn echte Polak-ontdekkingen? Wie maakte hij groot? Was de uitgeverij een commercieel succes? Tijd voor een balans.

Het begin

Op 31 augustus 1962 richtten Johan Polak en Rob van Gennep hun eigen uitgeverij op. Vanaf de start was Jaap Jansen, kort daarna als adjunct-directeur, bij het ambitieuze project betrokken. Johan Polak bleef aanvankelijk nog als leraar klassieke talen werken, maar moest dat al snel opgeven. ‘Rob kwam dan wel eens naar school, tijdens de uren dat er aan opdrachten gewerkt moest worden. Dan konden we wat overleggen. Ik herinner me dat hij eens kwam en dat ik geen tijd had, omdat ik les moest geven. Ik heb Rob toen in de bank gezet en hem een Ovidius-beurt gegeven.’1

Een van de vroegste uitgaven was het tijdschrift Merlyn, waarvan het eerste nummer verscheen in november 1962, toen de uitgeverij nog maar twee maanden bestond. Merlyn, het direct al spraakmakende tweemaandelijkse tijdschrift onder redactie van Kees Fens, H.U. Jessurun d’Oliveira en J.J. Oversteegen, bleef precies vier jaar bestaan. Daarnaast verschenen er in dat eerste jaar een proefschrift over Camus door de oom van Van Gennep en een klein boekje met de inaugurele rede van Johan Barendregt.2 Toen de uitgevers in het blad Kunst van nu werd gevraagd of het begin achteraf mee- of tegengevallen was, antwoordden ze: ‘Mee […]. Merlyn, het tijdschrift, was ook meteen raak: met een normale subsidie voor tijdschriften meegerekend zijn we al zover dat we er iets aan overhouden.’3

Het tweede jaar verschenen er elf nieuwe titels, waaronder opvallend veel gedichtenbundels, zowel Nederlandse als vertaalde, en enkele literair-wetenschappelijke uitgaven. De serie Kartons, begonnen bij uitgeverij Moussault onder redactie van Rob van Gennep, Johan Polak en Theo Sontrop, werd onder het nieuwe uitge-

versmerk verder uitgebouwd. In deze reeks verscheen onder meer Nederlandse en vertaalde poëzie.

Daarna nam het aantal nieuwe publicaties in snel tempo toe: zeventien in 1964, vijlentwintig in 1965, zesendertig in 1966, negenenveertig in 1967 en tweeënveertig in 1968, waarmee die twee jaren meteen ook het absolute hoogtepunt, in ieder geval kwantitatief, van de uitgeverij zijn geweest – de herdrukken meegerekend kwamen er zowel in 1967 als 1968 maar liefst zevenenvijftig boeken uit.

Langzaam maar zeker zien we ook de meer geëngageerde boeken het fonds binnenkomen, zoals de deeltjes in de serie De Mens En Zijn Kerk en veelzeggende titels als Provo, Anarchisme, Seks in de jaren ’60 of het geruchtmakende Tien over rood. Deze ‘uitdaging van Nieuw Links aan de PvdA’ was ook ondertekend door Johan Polak, die eigenlijk niets moest hebben van die ál te linkse politieke opvattingen: ‘Mijn poli-

tieke opstelling […] is duidelijk links, hoewel ik afstand neem van al te extreem-radicalistische stromingen. Als zodanig behoor ik tot de rechtervleugel van de PvdA,’ zei hij in 1969 in Nieuwsblad voor de Boekhandel.4 Veel later, in het interview met Hanneke Groenteman, werd hij door Rob van Gennep nog eens fijntjes herinnerd aan zijn mede-ondertekening, waarop Polak er zich op de hem zo kenmerkende wijze vanaf maakte door te antwoorden: ‘Daar heb ik ook helemaal geen bezwaar tegen, want ik zou uit loyaliteit tegenover jou alles ondertekend hebben.’

Verder werd het fonds uitgebreid met veel Nederlandse dichters en prozaïsten, onder wie Jacques Hamelink, de debuterende H.C. ten Berge, en de later zo kenmerkende Athenaeum-Polak & Van Gennep-auteurs als J.C. Bloem, Gerard Reve, Elias Canetti, Witold Gombrowicz en Ida Gerhardt. Ook is er een duidelijke joodse inslag merkbaar, waarover Johan Polak in een interview zei: ‘Weet u wat een sjabbesgoj is? Nou, dat is Van Gennep hier. Niet ik, maar juist hij is er op uit, een fonds van Moderne Joodse uitgaven te maken.’5 Gezien het fikse aantal joodse auteurs in het fonds onder Johan Polak na de scheiding van de uitgevers lijkt dit wat gechargeerd. Ook moet hier het internationale tijdschrift European Judaism genoemd worden, dat van 1966 tot en met 1980 in samenwerking met de uitgeverij is verschenen.

Eerder al, vanaf 1964, werden naast Merlyn het Spaanstalige tijdschrift Norte en het filmblad Skoop uitgegeven. In de jaren 1965 en 1966 verscheen ook de eerste reeks Athenaeum Paperbacks, een serie die volgens de voorjaarsaanbieding 1965 beoogde ‘werk bijeen te brengen op het gebied der humaniora: sociologie, psychologie

taal- en literatuurwetenschap, wijsbegeerte en theologie’. Ook beleefde de kleine, maar indrukwekkende serie Nederlandse Klassieken in 1965 zijn eerste uitgave: Verzamelde Gedichten van J.C. Bloem, dat uiteindelijk een van de grootste successen van de uitgeverij zou worden. Daar stond tegenover dat de Verzamelde Lyriek van Boutens, in dezelfde serie, commercieel een van de grootste mislukkingen werd en zou uitgroeien tot het symbool van de breuk tussen beide uitgevers.

In 1967 werd de serie Utrechtse Publikaties voor Algemene Literatuurwetenschap (upal) overgenomen van de Rijksuniversiteit Utrecht. De uitgeverij verspreidde de reeds verschenen deeltjes en maakte van sommige titels herdrukken in een vernieuwde upal-reeks, waarin ook enkele nieuwe uitgaven verschenen.

De scheiding

In het succesjaar 1968 ging de Kritiese Bibliotheek – in samenwerking met De Bezige Bij en Meulenhoff – van start, met daarin onder andere het zeer goed verkopende Boliviaans dagboek van Che Guevara. Dat jaar kwam ook het tijdschrift: Raster bij Polak & Van Gennep. Het zou echter ook het laatste jaar worden van de twee uitgevers samen. Naast hun politieke meningsverschillen hielden Rob van Gennep en Johan Polak er ook duidelijk andere ideeën op na over de uit te geven titels en de bedrijfsvoering. Dat wil niet zeggen, zo verklaarden de twee met enige nadruk in het interview met Hanneke Groenteman, dat Rob van Gennep geen literaire belangstelling zou hebben, noch dat Johan Polak geen linkse sympathieën had. De twee uitersten werden dat jaar echter maar al te duidelijk toen de nieuwe boeken werden aangeboden, en Rob van Gennep op aanbieding moest met zowel ‘die verschrikkelijke gedichten van Boutens’6 als Che Guevara.

De uitgevers waren duidelijk uit elkaar gegroeid. Op het bestelbiljet van de voorjaarsaanbieding van 1968 is het fonds al in tweeën gesplitst: er is een lijstje met ‘nieuw en oud fonds Athenaeum’ en een met ‘nieuw en oud fonds Polak & Van Gennep’. De Kritiese Bibliotheek, de theologische uitgaven, de ‘historische en actuele uitgaven’ en veel van de moderne bellettrie vallen dan onder ‘Polak & Van Gennep’, de literair-historische uitgaven, de Athenaeum Paperbacks, de Nederlandse Klassieken, de upal-serie en enkele ‘historische’ uitgaven onder Athenaeum. De serie Kartons werd opgedeeld, waarbij vooral de Nederlandse dichters tot het Polak & Van Gennep-fonds gingen behoren. Er was dat jaar ook sprake van een fysieke splitsing van de uitgeverij in twee afdelingen, ieder met een eigen exploitatie. Het Polak & Van Gennep-onderdeel vestigde zich op de Spuistraat. Volgens Jaap Jansen was deze splitsing in eerste instantie niet bedoeld als voorbereiding op een definitieve scheiding. Toch werd na ongeveer driekwart jaar in alle vriendschap besloten tot die definitieve scheiding, die op 1 januari 1969 officieel werd.

Rob van Gennep begon, samen met Jansen en enkele andere medewerkers, de nieuwe Uitgeverij Van Gennep, in een door Johan Polak gekocht pand in de Nes, terwijl Polak, uit vriendschap en respect, de naam van zijn vroegere vennoot in zijn eigen uitgeversnaam bleef voeren. De uitgeverij heette dus nog steeds Polak & Van

Gennep, en bleef zo heten tot de opheffing in 1992, maar de naam van het fonds werd in 1969 veranderd in Athenaeum-Polak & Van Gennep; het adres bleef Keizersgracht 608; en het p&vg-vignet verdween van de boeken, om plaats te maken voor de inmiddels zo vertrouwde omcirkelde a.

De scheiding van de titels bracht niet al te grote problemen met zich mee, al liet Rob van Gennep de door hem ontdekte Canetti met tegenzin gaan: ‘Tot mijn spijt is Canetti na de boedelscheiding bij Johan gebleven, vervolgens is de Arbeiderspers ermee op de loop gegaan.’7

De verdeling van het fonds verliep grotendeels volgens de lijnen van de opsplitsing van het fonds het jaar tevoren; Van Gennep nam de ‘Polak & Van Genneptitels’ mee.

Athenaeum-Polak & Van Gennep

Over de veranderingen in het fonds na de scheiding zei Polak in een interview in 1971: ‘We zijn een literair-wetenschappelijke uitgeverij van hoger en verfijnder niveau dan we tevoren samen hadden kunnen bereiken. De politiek is er uit en uitgaven die ik nu niet bijzonder kan waarderen – zoals bijvoorbeeld Spion voor Navo [sic] van Reydon – hoeven we niet meer te entameren.’8

1969 liet inderdaad een te verwachten wending in de richting van de literatuur en de literatuurwetenschap zien, al werden er datzelfde jaar nog enkele politieke titels

uitgegeven samen met Van Oorschot.




Democratisch appèl, bulletin van het Comité democratisch appèl in de PvdA, schreef hierover: ‘Onze comitéleden drs. J.B.W. Polak en G.A. van Oorschot hebben het initiatief genomen tot het uitgeven van een serie publikaties, waarin de deskundigen stelling nemen tegen allerlei ultralinkse en extreme politieke opvattingen die thans in ons land en daarbuiten opgeld doen. De serie verschijnt onder het motto “Vrije Bladen”. Er zijn inmiddels drie brochures verschenen o.a. van J. de Kadt, H. Kaleis en prof. De Groot.’9

Twee langlopende series namen dat jaar een aanvang: de Kleine en de Grote Bellettrie Serie, die eigenlijk alleen in uiterlijk van elkaar verschilden: ‘De Kleine Bellettrie Serie […] omvat die teksten welke uitsluitend vanwege hun omvang noch voor de Grote Bellettrie Serie noch voor de Baskerville Serie [die iets later begon] geschikt zijn, maar op grond van hun kwaliteit een opname erin volledig zouden hebben gerechtvaardigd. In deze serie verschijnen geschriften van de hoogste literaire kwaliteit die door de zuiverheid van hun gehalte en hun hoge esthetische waarde ook de meest perfecte en verfijnde uitvoering vereisen.’10 Van die mooie, kleine witte deeltjes verschenen de laatste drie in 1986, maar de Grote Bellettrie bestaat tot op de dag van vandaag en is met inmiddels meer dan honderd titels de grootste serie van de uitgeverij.

En het leek wel of er vanaf dat moment geen boek meer buiten een of andere reeks kon verschijnen: nog in 1969 werd de Literair-Wetenschappelijke Serie gestart, met daarin onder andere luxe-edities van de proefschriften van J.J. Oversteegen (Vorm of vent), Harry G.M. Prick (De Adriaantjes) en K. Reijnders (Couperus bij Van Deyssel), en het invloedrijke Theorie der literatuur van Wellek en Warren. Iets later volgde een hele reeks Nederlandse poëzie-uitgaven die nooit een naam heeft gekregen, maar in de fondslijsten vaak werd aangeduid als de ‘Ida Gerhardt Serie’, naar de in de reeks ruim vertegenwoordigde dichteres. In een interview zei Polak over zijn toekomstplannen: ‘Mijn opzet is, boeken uit te geven die zowel inhoudelijk als qua vormgeving beantwoorden aan de eisen die ik voor mijzelf stel. In die vormgeving, verzorgd door Jacques Janssen, ga ik uit van een uniformiteit die u terug vindt in de verschillende categorieën die ons fonds omvat.’11 Die uniformiteit in het uiterlijk van de boeken is inderdaad een van de opvallendste veranderingen na 1969: vanaf dat jaar

(en tot op de dag van vandaag) werd het uiterlijk van het fonds nog vrijwel uitsluitend bepaald door Jacques Janssen. Deze vormgever was al direct in het begin door de uitgeverij gevraagd het blad Merlyn te typograferen, en ontwierp aanvankelijk slechts incidenteel omslagen voor het fonds. Met de nieuwe door hem ontworpen series die vanaf 1969 en later werden uitgegeven ontstond de zo kenmerkende klassieke huisstijl van Athenaeum-Polak & Van Gennep.

Het personeelsbestand was inmiddels uitgebreid met de redacteuren Theo Duquesnoy (vanaf 1968) en Ben Hosman (vanaf 1969). De beginjaren laten een vrij constante productie van twintig à vijfentwintig titels per jaar zien, waaronder de eerste vertalingen van de in het fonds zeer succesvolle Franse schrijfster Marguerite Yourcenar. Zij was weliswaar in Nederland geïntroduceerd door uitgever L.J.C. Boucher, maar werd bij ons pas door de inspanningen van Polak bekend. ‘Yourcenar […], met wie ik de eer heb persoonlijk bevriend te zijn, zegt vaak tegen mij: “Jij vond mij veel eerder mooi dan ze me in Frankrijk mooi vonden.” Ik ontken dat dan altijd en dan lachen we er samen hartelijk om,’ aldus Johan Polak.12 In diezelfde tijd kwamen er nog twee tijdschriften bij: Soma en Studia Neerlandica. Het waren al met al goede jaren, waarin ook duidelijk werd wat voor gezicht Polak aan zijn fonds wilde geven. In 1971 zei hij hierover: ‘Wij hebben nogal wat dooie auteurs en weinig jongeren. Dat is overigens iets wat me geen enkele zorg baart: er zijn weinig jongeren die wij in ons fonds zouden willen hebben, en omgekeerd vinden zij mis-

schien onze uitgeverij niet van dien aard dat ze graag in ons fonds zouden willen zitten, dat is natuurlijk een wisselwerking.’13

Ook werden in 1970 en 1971 de eerste delen uitgegeven in een reeks die vanaf 1972 de Baskerville Serie zou heten, naar de gebruikte drukletter. Net als de Grote Bellettrie Serie bestaat deze reeks nog steeds en is hij voor een belangrijk deel gezichtsbepalend voor de uitgeverij. In de Baskerville Serie konden in principe alle door Johan Polak bewonderde auteurs, Nederlands of vertaald, een plaats krijgen. Van enige samenhang is dan ook die eerste jaren weinig te bespeuren. Wél werden alle vertalingen uit het Grieks en Latijn vanaf dat moment in de serie ondergebracht.

Bij het tienjarig bestaan van de (oorspronkelijke) uitgeverij verscheen als jubileumboek Peter Verstegens vertaling van Nabokovs Pale fire in de Grote Bellettrie Serie. Het aantal titels dat dat jaar verder uitkwam was relatief klein, maar dat werd meer dan goedgemaakt door het enorme succes van De Taal der Liefde van G.K. van het Reve, eveneens in de Grote Bellettrie. Het boek beleefde maar liefst dertien drukken, voor het merendeel nog datzelfde jaar 1972. Gerard Reve, door Polak weggehaald bij Van Oorschot, gaf het fonds onmiskenbaar een nieuwe impuls. Er verschenen uiteindelijk tien titels van zijn hand bij Athenaeum-Polak & Van Gennep. Dat was al begonnen in 1965, met de bibliofiele uitgave Zes gedichten, in 1968 gevolgd door A Prison Song in Prose en in 1971 door de uitgave in de Baskerville Serie van Vier Pleidooien. Maar vanaf 1972 nam hij pas echt een prominente plaats in binnen het fonds, met onder andere de jubileumeditie (de vijfentwintigste druk) van De Avonden en De Taal der Liefde, een jaar later gevolgd door Lieve Jongens en de gedichtenbundel Het zingend hart. Daarna verschenen nog Het Lieve Leven en (de gebonden editie van) Een Circusjongen.

De zakelijke verhouding tussen Reve en Polak liet halverwege de jaren zeventig, op zijn zachtst gezegd, te wensen over. Uit een brief aan Johan Polak (1976): ‘Hoe moet ik zakelijk vertrouwen hebben in een zaak, welker eigenaar slechts zeer gedeeltelijk goed bij het hoofd is? […] Jouw zaak kan nooit rendabel worden, omdat een belletristische uitgeverij in Nederland nooit boven een bepaalde omzet kan uitkomen. Dat is allemaal jouw zaak en jouw liefhebberij, waarom niet, maar ik ga geen overeenkomst op lange termijn aan met een zaak in welker soliditeit ik geen vertrouwen heb.’14 In 1978 besloot Reve zijn boeken voortaan door Elsevier te laten uitgeven (De Avonden bleef bij De Bezige Bij). Zie hiervoor ook het interview dat Katrien Gottlieb Johan Polak kort voor zijn dood afnam en dat elders in deze aflevering van De Parelduiker staat afgedrukt.

De productie liep vanaf 1973 terug tot vijftien à twintig titels per jaar. Een zeer succesvolle titel uit die periode werd Hadrianus’ gedenkschriften van Marguerite Yourcenar. In 1973 verscheen ook de eerste vertaling van een boek van de Amerikaanse auteur James Purdy in het fonds. ‘Ik ben in New York een beetje bekend geworden dankzij jou,’ zou Purdy tegen Johan Polak hebben gezegd.15

Een jaar later begon de uitgeverij opnieuw een literair tijdschrift, De Revisor, dat min of meer uit Soma voortkwam. De eerste vier jaargangen verschenen bij Athenaeum-Polak & Van Gennep, waarna De Revisor eerst zelfstandig werd en later overging naar Querido. In 1980 verdween ook European Judaism, althans bij Athenaeum-Polak & Van Gennep; de uitgeverij zou verder geen tijdschriften meer uitgeven.

Samen met uitgever Peter Loeb zette Athenaeum-redacteur Ben Hosman in 1978 de serie Athenaeum/Loeb Paperbacks op, waarin voornamelijk Nederlands werk

van nog levende auteurs verscheen. ‘Het wordt een serie.’ zei Peter Loeb, ‘met Nederlands proza van hoog niveau. Het plan is om per half jaar drie boeken uit te geven: één coryfee (Reve bijvoorbeeld), één debutant (of “jongere”) en één herdruk van (elders) uitverkocht werk, dat de moeite van een heruitgaaf waard is.’16 De serie is vooral interessant omdat veel van de acht erin verschenen titels zo vreemd aan het fonds lijken, zoals die van Hans Dorrestijn, Heere Heeresma, Guus Luijters en Jan Siebelink. Een brief van Ben Hosman aan Peter Loeb bevestigt dat: ‘De al/serie kan geen serie van de uitgeverij zijn als onze andere series, omdat de al/serie juist bedoeld is om titels onder te brengen die nu net niet in onze series passen, maar waarvan het commercieel aantrekkelijk is ze onder gezamenlijk imprint uit te geven.’17 Het was op de uitgeverij duidelijk doorgedrongen dat er ook geld verdiend moest worden en dat dit met het ‘echte’ Athenaeum-fonds moeilijk te verwezenlijken was. Veelzeggend is ook dat Johan Polak zich hier op de achtergrond hield, al was hij wel voor een derde deel eigenaar van de serie. Uit de in de archieven aanwezige plannenlijst komt naar voren dat er een vrij grote serie in voorbereiding was, maar de samenwerking liep al in 1979 stuk doordat de verstandhouding tussen Ben Hosman en co-uitgever Peter Loeb te wensen overliet.

Daarna, in de jaren tachtig, ging het, gelet op het aantal titels, beduidend minder goed met de uitgeverij. Johan Polak was door ziekte en verscheidene operaties vaak lange tijd afwezig. Dit heeft zeker bijgedragen aan het teruglopende titelaanbod, omdat het toch vooral Polak was die zorg droeg voor de acquisitie van nieuwe titels.

Polaks opvolgers

De uitgeverij-aandelen van Polak gingen begin jaren tachtig in twee etappes over naar compagnon Ben Hosman, toen Johan Polak door zijn zeer slechte gezondheid er (opnieuw) van overtuigd was dat zijn einde was gekomen.18 In 1983 trok hij zich al terug, maar de officiële overdracht vond pas plaats op 1 januari 1985. Ben Hosman werd enig directeur en Johan Polak speelde de ondergeschikte: ‘Ik ben niks. Kantoorbediende. U zult zien, straks neem ik de telefoon aan met de woorden: “Met de bediende van de heer Hosman”.’19 Hij bleef echter, vanuit de coulissen, de ideeën aandragen. Het aantal titels was die jaren ernstig laag, met een voorlopig dieptepunt in 1982 (slechts zeven nieuwe titels), maar inhoudelijk veranderde het fonds niet. Het werd die jaren verrijkt met nieuwe uitgaven van enkele echte Polak-auteurs, zoals Ida Gerhardt, P.C. Boutens, Christine D’haen, Yourcenar en Gombrowicz, naast groten uit de klassieke literatuur: Augustinus, Homerus, Juvenalis en Plotinus.

Halverwege de jaren tachtig raakte Athenaeum-Polak & Van Gennep in financiële problemen. In 1984 werden vrijwel alle medewerkers ontslagen. Feitelijk bleef uitgever Ben Hosman alleen over, teruggetrokken in het souterrain van Reguliersgracht 50, het nieuwe onderkomen van de uitgeverij. Het was wél een goed jaar voor de minvermogende boekenliefhebber: zo’n vijftig titels uit het fonds werden verramsjt.

Gedwongen door de benarde financiële toestand van de uitgeverij was al in 1983 besloten De stad van God van Augustinus en Dierbare nagedachtenis van Yourcenar samen met uitgeverij Ambo uit te geven, een jaar later gevolgd door vertalingen van Juvenalis en Plotinus. Deze gezamenlijke onderneming was een initiatief van toenmalig Ambo-directeur Herman Pijfers en Johan Polak. In zijn memoires schrijft Pijfers: ‘De uitgaven zouden hetzelfde mooie, aandachtig verzorgde uiterlijk behouden, Polak zou belast blijven met de keuze en toezicht op de inhoud; Ambo zou de productie op zich nemen en meefinancieren, de gemeenschappelijke uitgaven bij de boekhandel aanbieden.’20 Het succes van de samenwerking leidde al snel tot meer gezamenlijke projecten. In een ‘Persbericht’ lieten zij weten: ‘Op 1 januari 1985 hebben de uitgeverij en Ambo te Baarn en Athenaeum-Polak & Van Gennep te Amsterdam besloten de samenwerking die al enige tijd tussen hen bestond te continueren en uit te breiden door een samenwerkingsverband aan te gaan. Onder gezamenlijke imprint zullen vertalingen van klassieke teksten, een reeks essaybundels (libra geheten) en goedkope paperback-edities van literair werk uit het fonds van Athenaeum-Polak & Van Gennep, gepubliceerd worden.’ Om eventuele geruchten in de kiem te smoren vervolgde het bericht met: ‘Dit samenwerkingsverband doet niets af aan de zelfstandigheid van beide uitgeverijen die onafhankelijk van elkaar hun eigen uitgaven blijven exploiteren.’

De officiële ‘samenwerkingsovereenkomst’ ging in op 1 januari 1985. In een gezamenlijk interview met de nieuwe uitgevers Ben Hosman en Ivo Gay (Ambo) legde de eerste uit waarom de samenwerking voor hem onontkoombaar werd: ‘Ons fonds zoals het daar in de kast staat, is een hooggekwalificeerd fonds, maar hoe hoger de kwaliteit des te slechter de verkoop ervan.’21 Het belang voor Ambo lag daarentegen in het geheel niet op financieel gebied. Ivo Gay: ‘Zo kan Ambo haar gezicht behouden. Ambo is in eerste instantie een non-fiction-uitgeverij. Dat blijft ook zo. Mocht Ambo literaire ambities hebben, dan heeft zij Athenaeum (en dat bedoel ik absoluut niet denigrerend) als verlengstuk voor fiction-uitgaven.’22 Een opvallende gezamenlijke uitgave was het debuut van de Nederlandse schrijver Adriaan Litzroth, Sebastiaan, in zowel een gebonden editie als een paperback. Hoewel

alle herdrukken in de paperbackserie uit het Athenaeum-Polak & Van Gennepfonds kwamen, werden de aanbieding en de verspreiding van alle gezamenlijk uitgegeven titels volgens plan gedaan door Ambo.

De ‘Beëindigingsovereenkomst’ werd opgesteld in juli 1988 en was het gevolg van het overgaan van de aandelen van Hosman naar de nieuwe uitgever R.W. Polak op 1 oktober 1987. Er kwam een splitsing met gesloten beurzen. Naar Ambo gingen onder andere de boeken van Dante, Augustinus, Baudelaire, Broch, Herodotus en Yourcenar (dat wil zeggen alleen de vier in coproductie uitgegeven titels). Athenaeum-Polak & Van Gennep kreeg of herkreeg Canetti, Flaubert, Gombrowicz, Gorter, Homerus, Huysmans, Juvenalis, Lucretius, Musil, Plotinus, Svevo en Thucydides. Enkele essaybundels uit de libra-reeks waren inmiddels opgeruimd.

Het gonsde in deze periode van de geruchten dat de uitgeverij te koop was, waarbij Ambo, onderdeel van de Combo-groep, tot de grote kanshebbers behoorde. Maar ook Meulenhoff werd genoemd, Veen (Kluwer) en De Weekbladpers. In de Haagse Post van 19 september 1987 ontlokte dit aan Martin Ros van De Arbeiderspers nog de opmerking: ‘Wij hebben haar toch niet gekocht, hè? Ik bedoel de Weekbladpers?’23 Hij kon toen niet vermoeden dat het vijf jaar later toch zover zou komen. Uit een artikel in nrc Handelsblad van 24 juni 1987 blijkt dat voor Ben Hosman de noodzaak van een fusie gelegen was in de geringe armslag die de uitgeverij had. Met het uiterst kleine aantal nieuwe titels per jaar kwam het fonds in de verdrukking.24

De onderhandelingen met de diverse kandidaten liepen uiteindelijk op niets uit, omdat de vraagprijs, in ieder geval voor de Combo-groep, te hoog was.25

 

Bij de laatste jaren in de geschiedenis van de uitgeverij was Johan Polak vrijwel niet meer betrokken. De afloop laat zich kort vertellen. Uiteindelijk verkocht Ben Hosman in 1987 de uitgeverij aan Rob Polak jr., de zoon van Johans broer Rob. ‘Rob Polak beschikt over eigen middelen en ik heb die niet. Voor mij was het enige alternatief een faillissement geweest,’ aldus Hosman.26 De jonge Rob Polak verbleef op dat moment nog in New York, waar hij stage liep in de advocatuur. Zijn zaakwaarnemer in Nederland, Van den Oord, lichtte de koop toe: ‘Rob wilde niet dat het bedrijf, dat door zijn oom was opgezet, ter ziele zou gaan vlak voor het 25-jarig bestaan.’27

De nieuwe uitgever begon met het wegwerken van de schuldenlast. Behalve uit eigen middelen, financierde Rob Polak deze operatie door verramsjing van een deel van de boekenvoorraad. Intussen bleef hij, net als Ben Hosman, zoeken naar aansluiting bij een groter bedrijf.28

De uitgeverij was op sterven na dood: de vier nieuwe titels die dat jaar verschenen, waren alle nog van voor de overname en in coproductie met Ambo. Het jaar daarna, 1988, werden voor het eerst goedkope pockets gemaakt, die redelijk succesvol waren. Deze (drie) herdrukken – De Heerser van Machiavelli, De pornografie van Gombrowicz en Hadrianus’ Gedenkschriften van Yourcenar – zouden ook de enige bijdrage van Rob Polak jr. aan het fonds blijven, want Athenaeum-Polak & Van

Gennep ging begin dat jaar over naar Rob Polak sr., zijn vader.

Boekblad schreef over die overname: ‘De nieuwe uitgever maakt bekend dat hij de serie goedkope herdrukken zal voortzetten en dat de besprekingen over een eventuele overname door Ambo nog gaande zijn. Broer Johan blijft optreden als adviseur.’29 Redacteur Theo Duquesnoy, die de laatste jaren nog slechts parttime in dienst was, werd ontslagen. In een brief aan het Gewestelijk Arbeidsbureau lichtte Rob Polak de ontslagaanvraag als volgt toe: ‘Polak & Van Gennep geeft boeken uit van een zeer hoog peil. Het uitgeven van dergelijke boeken bleek echter commercieel gezien, niet verantwoord, en was in het verleden dan ook slechts mogelijk door grote privé-bijdragen van de voormalige eigenaar de heer Dr. J.B.W. Polak. Laatstgenoemde is momenteel echter geen eigenaar meer.’30 Het citaat zegt veel over het commerciële succes van Athenaeum-Polak & Van Gennep.

Met slechts twee nieuwe titels zou 1988 het slechtste jaar uit de geschiedenis van de uitgeverij worden.

 

Niet lang daarna, in het begin van 1989, kocht boekhandelaar Ad ten Bosch uit Zutphen de uitgeverij. In een interview zei hij: ‘Een van de auteurs van dat fonds woont bij mij om de hoek: Ida Gerhardt. Met haar was ik van meet af aan bevriend en via haar heb ik Johan Polak en de uitgeverij leren kennen. […] Met de broer van Johan heb ik […] zaken kunnen doen. In principe is de overname buiten Johan omgegaan.’31

Het fonds leefde op. Oude plannen werden alsnog uitgevoerd, verwaterde contacten aangehaald. ‘Eerst moet ik […] de goodwill die Athenaeum in de voorafgaande periode heeft verloren terugwinnen. Door de jaren waarin niet geproduceerd is maar wel veel vertalingen zijn aangeleverd, is er veel oud zeer bij vertalers, redacteuren en andere medewerkers,’ zei Ten Bosch in een interview in Boekblad, waarin hij ook aankondigde de zaken commerciëler te gaan aanpakken.32

In dat jaar verschenen er vijf ‘nieuwe’ titels (waaronder twee herdrukken van elders verschenen boeken), een klein drukwerkje van een door Johan Polak gehouden lezing, en maar liefst zesentwintig herdrukken. De jaren daarna werden er alweer normale hoeveelheden nieuwe titels en herdrukken aan de boekhandel aangeboden.

Hoewel de uitgeverij uit de dood herrezen leek, bleek ook Ad ten Bosch het na drie jaar financieel niet te redden: ‘Ik kwam tot de conclusie dat ik het zonder concessies te doen met dit fonds niet zou redden. Concessies doen wilde ik niet. Daarom vond ik het beter de uitgeverij te verkopen.’33

Niet alle boeken uit 1992 verschenen dus nog bij de zelfstandige uitgeverij. In de zomer, enkele weken nadat Johan Polak was overleden, werd de uitgeverij verkocht aan Singel 262, onderdeel van de Weekbladpers Groep, waar zij een imprint werd van Uitgeverij Querido. Daarmee kwam een einde aan Polak & Van Gennep Uitgeversmaatschappij, al wordt het fonds Athenaeum-Polak & Van Gennep sindsdien door Querido enthousiast voortgezet.

Het fonds

Van 1962 tot en met 199534 verschenen in totaal 569 titels, verdeeld over 1047 banden (en enkele affiches); dat laatste getal omvat ook alle herdrukken en verschillende edities (ook wel uitvoeringen genoemd, bijvoorbeeld gebonden en paperback), maar niet de negen door de uitgeverij gepubliceerde tijdschriften. Ter vergelijking: Uitgeverij G.A. van Oorschot gaf tot en met 1988, dat is in vierenveertig jaar, een kleine zeshonderd titels uit.35

Inclusief de herdrukken betekent dit een gemiddelde van bijna zevenentwintig boeken per jaar, het korte uitgeefjaar 1962 niet meegerekend. Maar eigenlijk zegt zo’n gemiddelde erg weinig. Veel interessanter zijn de pieken en dalen die de grafiek vertoont (zie inzet), zoals de topjaren in het midden van de jaren zestig en de over de hele linie nogal slechte jaren tachtig. De productie in de jaren negentig is ongeveer gelijk geweest aan die van de jaren zeventig.

Het fonds – gekeken is naar de periode 1962-’95 – bestaat in zijn geheel voor ruim 60% uit fictie (vrijwel alleen literaire titels) en bijna 40% uit non-fictie. Een groot deel van het totale fonds, zo’n 42%, is vertaald; de overige 58% is op een tiental uitzonderingen na in het Nederlands uitgegeven.

Het grootste deel van de vertalingen is literair en meer dan 20% van de vertaalde literatuur is poëzie, vaak uitgebracht in tweetalige edities. Er zijn vertalingen uit zo’n twintig verschillende talen, maar de meest voorkomende zijn Frans, Duits,

Engels, Italiaans, Grieks en Latijn. Van de in totaal 356 literaire titels zijn er 209 vertaald en 6 in een andere taal dan het Nederlands gepubliceerd. Dat wil zeggen dat bijna 60% van alle literaire publicaties vertalingen zijn – een niet gering aandeel.

De vertalingen van de klassieken (Latijn en Grieks) zijn met totaal 55 titels zeer sterk vertegenwoordigd. Hiervan zijn er 31 uit het Grieks en 24 uit het Latijn vertaald. Bij de Latijnse literatuur is de verdeling over proza en poëzie ongeveer gelijk. Van de vertalingen uit het Grieks zijn de meeste echter in proza.

Van alle talen is het Frans met 45 titels de meest vertaalde brontaal. Daarna volgen het Engels, Duits en Italiaans. Overigens is er – zo op het eerste gezicht – ook veel Poolse literatuur in het fonds uitgegeven, maar alle 11 vertalingen uit die taal zijn boeken van Gombrowicz, die bovendien in vrijwel alle gevallen vertaald zijn uit het Frans en/of Duits.

Uiteraard is ook de Nederlandse literatuur met 141 titels (40%) goed vertegenwoordigd. Opvallend genoeg is meer dan de helft daarvan, 85 titels, poëzie.

Bij de non-fictie-titels wordt een grote plaats ingenomen door de literair-wetenschappelijke uitgaven, zo’n 16%. Slechts een klein deel daarvan is vertaald. Het aandeel van deze categorie neemt belangrijk toe na het uiteengaan van Johan Polak en Rob van Gennep in 1969.

De politieke titels in het fonds nemen met 7% de derde plaats in. Ook hier is slechts een klein deel vertaald. In tegenstelling tot de literair-wetenschappelijke uitgaven, houden de politieke boeken na de scheiding van beide uitgevers vrijwel op te verschijnen in het fonds van Johan Polak; de politiek heeft met Rob van Gennep de uitgeverij verlaten.

Andere gebieden – sociologie, psychologie, geschiedenis, recht, filosofie, theologie – zijn alle met niet meer dan tien titels in het fonds vertegenwoordigd en blijven hier buiten beschouwing.

 

Tot nu toe is vooral in getallen gesproken, maar het fonds bestaat natuurlijk vóór alles uit schrijvers, al was het merendeel van vooral de vertaalde auteurs in het fonds al dood op het moment dat hun boeken verschenen. Onder de Nederlandse auteurs nemen H.C. ten Berge (5 titels), Jacques Hamelink (6), Kees Ouwens (5),

Gerard Kornelis van het Reve (10), Theo Kars (6), Harry Mulisch (7), Martin Veltman (5) en Simon Vestdijk (6) een belangrijke plaats in. Veruit het grootste aantal titels (14) is van Ida Gerhardt. Verder kunnen nog genoemd worden Chr.J. van Geel, Rein Bloem, Gertrude Starink en J.H. Leopold. Van J.C. Bloems Verzamelde Gedichten ten slotte zijn tot nu toe maar liefst 15 drukken verschenen.

Bij de vertaalde literaire auteurs is Marguerite Yourcenar de best vertegenwoordigde: een groot deel (14 titels) van haar oeuvre werd in het fonds opgenomen; alleen al van Het hermetisch zwart verschenen bovendien 14 drukken. Daarna volgen Witold Gombrowicz (11), Plato (9) en Elias Canetti (7). Andere belangrijke (met verscheidene titels vertegenwoordigde) buitenlandse schrijvers in het fonds zijn K.P. Kaváfis, Vladimir Nabokov, Alfred Döblin, André Gide, William Golding, J.-K. Huysmans, Thomas Mann, Robert Musil, Arthur Rimbaud, Lawrence Sterne en Italo Svevo. Machiavelli’s De heerser werd met 13 drukken tot op heden een van de grootste successen van de uitgeverij.

Veel van de literaire vertalingen werden gemaakt door gerenommeerde vertalers. Onder hen bevinden zich nogal wat Nijhoff-prijswinnaars; overigens kregen ze deze prijs niet zelden juist vanwege de vertalingen die ze voor Athenaeum-Polak & Van Gennep maakten. In dit verband moeten genoemd worden Jenny Tuin, Paul Claes, Dolf Verspoor, Gerard Koolschijn, Marietje d’Hane-Scheltema, Peter Verstegen, Ida Gerhardt en Frans van Dooren.

Op het gebied van de literatuurwetenschap is het interessant te zien dat – tussen allerlei andere grote wetenschappers op dit gebied als Harry G.M. Prick, Karel Reijnders, Jaap Meijer, W.A.P. Smit, A.L. Sötemann of C.F.P. Stutterheim – de namen van de merlynisten J.J. Oversteegen, H.U. Jessurun d’Oliveira en Kees Fens regelmatig blijven opduiken: als auteurs, samenstellers, redacteuren, inleiders of zelfs vertaler (Jessurun d’Oliveira).

 

Het karakter van het fonds is door de jaren heen vrij constant gebleven. Naast de abrupte afname van de politieke publicaties na 1969, het jaar van de scheiding, zijn er ook enkele geleidelijke veranderingen te ontdekken. Zo is het aandeel van de vertalingen in de loop der tijd aanzienlijk toegenomen: tot en met 1968 was dat nog ongeveer 24%, tussen 1969 en 1986 36% en tot en met 1995 maar liefst 79%. Die toename in de laatste jaren is voor een niet gering deel op het conto te schrijven van klassieke auteurs. Overigens bestaat het fonds onder Querido nog vrijwel uitsluitend uit vertaalde literatuur.

De uitgevers na Johan Polak hebben zoveel mogelijk in zijn geest uitgegeven. Dat kon ook haast niet anders, in die korte periode dat ieder van hen verantwoordelijk was voor het uitgeefbeleid. Bovendien bleef Johan Polak als adviseur natuurlijk zijn stempel op het fonds drukken. De veranderingen tijdens de post-Polak-periode zijn misschien het meest te merken in de afwezigheid van een bepaald soort boeken. Echte liefhebberij was financieel niet langer haalbaar, waardoor uitgaven

als De heilige tocht van Arij Prins, Op het voetspoor van de dichter van A.L. Sötemann of Floris, Count of Holland van Niels Kobet (Frits Bolkestein) onder een van de latere uitgevers vermoedelijk nooit zouden zijn verschenen.

Het belang

Welke bijdrage heeft de uitgeverij, en met name Johan Polak, nu geleverd aan de literatuur in Nederland? Wat is het ‘belang’ van het fonds geweest?

Allereerst moet worden opgemerkt dat het aantal debutanten binnen het fonds niet al te groot is geweest. De meeste van hen zijn bovendien gedebuteerd in de beginperiode, toen Polak en Van Gennep nog samen waren. Uit die tijd stammen onder meer de debuutbundels van Jacques Hamelink, Rein Bloem en H.C. ten Berge: schrijvers die via Merlyn bij de uitgeverij kwamen. Bij de scheiding in 1969 gingen de titels van alle drie auteurs mee met Van Gennep. Later, in 1980, debuteerde de dichteres Gertrude Starink in het fonds, op aandringen van Johan Polak, en in 1986 de prozaschrijver Adriaan Litzroth.

Onder de eerder genoemde schrijvers die een belangrijke plaats in het fonds innemen, bevinden zich weinig echte ‘Polak-ontdekkingen’. De dichteres Ida Gerhardt werd weliswaar pas echt beroemd door de uitgaven van Polak & Van Gennep, maar debuteerde al in 1940. Ook Kees Ouwens, in het fonds vertegenwoordigd met vijf titels, en Martin Veltman (vier titels en een nieuwjaarsgeschenk) debuteerden elders, respectievelijk bij Querido en bij De Beuk (waar Johan Polak redacteur was).

En de vertaalde auteurs? Op de vraag of hij als uitgever ook buitenlandse schrijvers had ontdekt, antwoordde Johan Polak in nrc Handelsblad: ‘Nee, de groten ontdek je niet, die zijn er altijd al geweest. Misschien Canetti, Yourcenar, Svevo, hoewel Canetti is door Rob ontdekt. Ik zie eigenlijk niets, dat ik zelf heb ontdekt. Zie je wel, ik ben niets. Ik leef de hele dag in bewondering voor anderen. Kaváfis! Wij waren de eersten in Nederland. Verdomd. Eigenlijk waren wij alle landen voor. Alleen in Griekenland is Kaváfis zo mooi uitgegeven als hier.’36 Daarbij was Kaváfis weliswaar een ontdekking van Johan Polak, maar was de eerste vertaling van zijn poëzie verschenen bij De Beuk (Vijftig gedichten). Er is over Polaks ontdekkingen in de loop der tijd een enigszins vertekend beeld ontstaan, waar de uitgever zelf ook aan heeft meegeholpen. Zo valt in de inleiding tot een interview met hem in Folia onder andere te lezen: ‘Ook het werk van veel moderne buitenlandse letterkundigen kwam bij

Athenaeum voor het eerst in Nederlandse vertaling beschikbaar: Canetti, Döblin, Gombrowicz, Huysmans, Nabokov en Svevo, om er maar enkelen te noemen.’37 Maar veel van de hier genoemde auteurs waren al eerder door andere uitgeverijen gepubliceerd. Van de Poolse schrijver Gombrowicz verscheen in 1962 een vertaling bij Moussault: Ferdydurke. Alle volgende vertalingen verschenen echter bij Polak & Van Gennep. Voor Marguerite Yourcenar en James Purdy geldt ongeveer hetzelfde. Yourcenar is zonder twijfel beroemd geworden in Nederland dankzij de uitgaven in het Athenaeum-Polak & Van Gennep-fonds, maar haar eerste vertaling in het Nederlands, Hadrianus’ gedenkschriften, kwam, zoals gezegd, uit bij L.J.C. Boucher. Van James Purdy werd bij Polak & Van Gennep al wel een verhaal uitgegeven in de bundel Moderne Amerikaanse verhalen (1966), maar de eerste vertaalde roman (Malcolm) kwam in 1967 uit bij Contact; pas in 1973 verscheen voor het eerst een van zijn boeken (Kleur van duisternis) in het Athenaeum-fonds. Italo Svevo’s Bekentenissen van Zeno werd in 1964 door Van Ditmar uitgegeven; deze titel (in dezelfde vertaling) kwam tien jaar later in het Athenaeum-Polak & Van Gennep-fonds terecht. Van Nabokov was al het een en ander in het Nederlands verschenen voor Johan Polak met zijn fraaie reeks Nabokovs in de Grote Bellettrie kwam. Ook van Döblins Berlin Alexanderplatz was al eens eerder een (door Nico Rost in 1930 vervaardigde) Nederlandse vertaling verschenen, die Polak vrijwel ongewijzigd overnam. Canetti en Huysmans werden daarentegen wél door Polak & Van Gennep voor het eerst in het Nederlands gebracht.

Ook belangrijk en gezichtsbepalend voor het Athenaeum-fonds zijn de uitgaven geweest in de serie Nederlandse Klassieken, zoals die van Bloem, Gorter, Boutens en Leopold. De reeks is weliswaar klein, maar Polaks streven naar het fraai en onberispelijk uitgeven van de groten uit de Nederlandse literatuur, op een moment dat dat nog nauwelijks gangbaar was, valt niet genoeg te prijzen. Al is er op Polaks vaardigheden als tekstbezorger wel het een en ander af te dingen, zoals het artikel van H.T.M. van Vliet elders in dit nummer laat zien.

Verder valt op hoezeer Johan Polak zich inspande (literair-)wetenschappelijke teksten in oogstrelende uitgaven te brengen, waarbij hij dikwijls een grote intellectuele onafhankelijkheid en persoonlijke moed aan de dag legde, getuige bijvoorbeeld zijn tweedelige uitgave van De contra-revolutie tegen de rede (1975-’77) van de non-conformistische natuurkundige dr. C.W. Rietdijk. Die onafhankelijkheid van denken zette Polak tevens aan tot het uitgeven van belangrijke en spraakmakende literaire tijdschriften als Merlyn, Raster en De Revisor.

Toen Johan Polak in 1988 eredoctor werd, schreef Kees Fens: ‘Alleen al Polaks uitgaven van Griekse en Latijnse klassieken maken hem een eredoctoraat waardig […].’38 En enkele jaren later werd Polak in necrologieën steevast geroemd om de door hem geëntameerde ‘reeks’ klassieken. Maar was die lof wel helemaal terecht? In de jaren zestig en zeventig verschenen immers ook al de Phoenix Klassieke Pockets (W. de Haan / Standaardboekhandel) en de klassiekenserie van Fibula-Van Dishoeck. In het Athenaeum-fonds lijkt de grote inbreng van de klassieken bovendien vooral tijdens de beginjaren nogal tegen te vallen. In de jaren zestig kwamen er twee Plato-vertalingen uit plus de Vergilius-vertaling van Ida Gerhardt, die al eerder elders was uitgegeven. Daarna volgden Petronius (in de vertaling van A.D. Leeman) – eveneens een herdruk – en opnieuw Plato, een fragment van Juvenalis als nieuwjaarsgeschenk en Heraclitus. In de jaren tachtig nam het aantal iets toe, mede door de samenwerking met Ambo, en verscheen er elk jaar wel een klassieke vertaling, waaronder drie keer een herdruk van elders uitgegeven werken.

Vanaf 1989, onder Ad ten Bosch, komen daar enkele opnieuw uitgegeven en nieuwe vertalingen bij. De stijgende lijn zet zich voort onder Querido, met in 1995 maar liefst tien klassieke titels. Van de in totaal 55 vertalingen van Griekse en Latijnse literatuur is het grootste deel (34 titels) verschenen ná 1989. Wat onder Johan Polak voorzichtig was begonnen, is dus pas na zijn vertrek voor een belangrijk deel het gezicht van de uitgeverij gaan bepalen.

 

In Polaks eerste jaren als uitgever, de periode van Polak & Van Gennep tussen 1962 en ’69, is het aandeel van Rob van Gennep ongetwijfeld groot geweest; het is niet makkelijk te bepalen welke titel door wie werd aangebracht. De uitgeverij bouwde, met succes, aan een vernieuwend en geëngageerd fonds. Pas na de scheiding is de volledige verantwoordelijkheid voor het fonds Athenaeum-Polak & Van Gennep in handen gekomen van Johan Polak. Het fonds was niet langer een broedplaats

voor nieuw talent, maar kreeg de naam een kwaliteitsfonds te zijn van goed, mooi en duur uitgegeven ‘grote’ schrijvers. In de loop der tijd is op literair gebied steeds meer de nadruk komen te liggen op vertaalde literatuur; het aandeel van de poëzie daarin is onveranderd groot gebleven. Polaks opvolgers hebben het fonds, dat momenteel vrijwel uitsluitend bestemd is voor buitenlandse, veelal klassieke auteurs, intact gelaten. Toen Johan Polak nog leefde, waren ook Yourcenar, Canetti, Gombrowicz en Golding nog in leven; van de vertaalde schrijvers die de laatste jaren werden uitgegeven, geldt dat eigenlijk alleen nog voor James Purdy.

Kees Fens schreef ooit: ‘Misschien nog meer dan Van Oorschot heeft Polak zijn fonds uit zijn eigen grote voorkeuren opgebouwd, en daarin staan de klassieken en klassieke Nederlandse dichters zeer voornaam vooraan. […] Hij is een voortzetter, geen vernieuwer […].’ Johan Polak heeft inderdaad een buitengewoon persoonlijk fonds opgebouwd. Dat is alleen al te merken aan de samenstelling van sommige series. Ondanks de uiterlijke eenvormigheid is vaak niet te achterhalen wat de bindende factor binnen een reeks is. Kijk naar de titels in de Grote Bellettrie en Baskerville Serie: ze lijken met grote willekeur over beide series verdeeld.

De echte bindende factor is natuurlijk die persoonlijke keuze voor auteurs en titels geweest. Pas bij het overzien van het hele fonds valt op hoezeer Athenaeum-Polak & Van Gennep de persoonlijkheid van zijn uitgever weerspiegelt. Polaks joodse afkomst, zijn homoseksualiteit en zijn klassieke scholing hebben het gezicht van de uitgeverij boven alles bepaald. Een oneerbiedig turven leert dat meer dan de helft van de door hem uitgegeven boeken direct of indirect met die persoonlijke achtergrond verbonden zijn.

Rob van Gennep zei het al, Polak was een liefhebber. En gelukkig was hij een liefhebber met zowel smaak als geld, want een commercieel succes is de uitgeverij eigenlijk nooit geweest. Hij maakte de boeken die hij zelf in de kast wilde hebben: perfect uitgevoerde, naar zijn idee verantwoorde uitgaven van door hem bewonderde auteurs, het liefst voorzien van een bibliografische aantekening met jbwp eronder. Uit dat verlangen heeft hij een schitterend fonds opgebouwd. Het blijft de vraag of dat genoeg is om hem een groot uitgever te noemen. Misschien is hij inderdaad ‘slechts’ een hobbyist geweest – laten we dan dankbaar zijn dat hij nooit een andere hobby heeft overwogen.

Toon Möller+
Tussen noodlot en extase
Het leven van Johan Polak (1928-1992)

Een warme voorjaarsdag, eind mei 1992. Het personeel van de Athenaeum Boekhandel aan het Spui te Amsterdam, twintig man sterk, heeft omstreeks het middaguur de winkel verlaten en zich rond Het Lieverdje geschaard. Sommigen in overpeinzing, anderen in verwondering. Het is het tijdstip waarop de crematie van Johan Polak, oprichter van de Boekhandel en het Nieuwscentrum, op Driehuis-Westerveld plaatsvindt. Zijn dood, zo is ieder zich bewust, markeert het einde, niet alleen van een bijzonder leven maar ook van een bijzonder tijdperk; een tijdperk waarmee de naam van uitgever Polak voorgoed verbonden zal blijven.

Na de necrologieën volgden de gedrukte herinneringen, het gefluister over een geheimzinnige stichting, de opwinding rond de boekenveiling. Daarna begon er een zachte motregen van vergetelheid over Johan Polak te vallen. De boeken die hij uitgegeven heeft, kunnen in de hand worden genomen, maar wie is in staat dit voorbije leven in zijn hand te wegen? Was Polak de aimabele en erudiete classicus, die in het boekenvak verdwaald leek? Was hij de leugenachtige estheet, die met zijn geld anderen bedierf? Wezen zijn verzorgde edities op een fijne neus voor kwaliteit? Of bleef zijn smaak, zoals Gerard Reve het uitdrukte, ‘beperkt tot het exclusieve en opzettelijk ontoegankelijke, veelal “gezeur van zeikerds” zal ik maar zeggen’? Johan Polak had, net als zijn fonds, vele gezichten, die toch allemaal bij elkaar hoorden.

Zwijgen

Johan Bertus Wouter Polak werd op 12 november 1928 geboren in de Banstraat 42 in Amsterdam Oud-Zuid. Toen Johan bijna drie jaar oud was, verhuisde het gezin Polak – vader Salomon, moeder Sara, broer Rob en Johan – naar het Bachplein 10, eveneens in het welvarende deel van de hoofdstad. Johan had een opvallend groot hoofd en was een enigszins stil en teruggetrokken ‘mormeltje’. De ouders maakten zich over die zwijgzaamheid zorgen, al probeerden zij daarvan niets aan de kleuter zelf te laten merken. Op een zondag had de familie met de auto een bezoek gebracht aan een kwekerij. ’s Avonds aan tafel bij het eten lukte het

vader niet op de naam van een bijzondere plant te komen. Groot was de verbazing in de familie toen daarop uit de mond van Johan de woorden ‘Euphorbia splendens’ rolden… Op z’n vijfde sprak hij al in ‘stadhuistaal’, placht zijn deftige tante Henriëtte later te vertellen.

Salomon Polak (1883-1940) was, evenals zijn echtgenote, in Nederland geboren. Zij waren, net als hun ouders, volledig geassimileerde joden die volgens liberaal-joodse traditie leefden. Salomon stamde uit een groot gezin, waarvan alle leden een goede algemene ontwikkeling hadden. Leo Polak (1880-1941), hoogleraar wijsbegeerte aan de universiteit van Groningen en erudiete lievelingsoom van Johan, was een neef van Johans vader, gehuwd met een zuster – Henriëtte – van Johans moeder. Salomon Polak was directeur van de Centrale Levensmiddelendienst van de gemeente Amsterdam en bekleedde een goede maatschappelijke positie. Hij overleed op z’n zesenvijfstigste, drie weken voor het uitbreken van de oorlog. De oude Polak was altijd een geestige en charmante man geweest, die voor zijn huwelijk, op 40-jarige leeftijd, veel vriendinnen had gehad. Voor een gemeenteambtenaar ontving Salomon Polak een ruim salaris. Daarnaast beschikte hij over geld uit vroegere activiteiten. Hij was namelijk de eerste handelsman in Nederland die

bakeliet importeerde, een kunsthars, zeer geschikt voor isolatiedoeleinden. Uit eigen middelen bouwde de belezen Polak een Franse bibliotheek op. Hij was geen mooie man om te zien, maar met zijn opgeruimd en beminnelijk karakter en zijn geestigheid moet hij een graag geziene figuur zijn geweest.

Johans moeder, Sara Polak-Schwarz (1900-1969), was een schat van een vrouw, die echter geplaagd werd door gevoelens van minderwaardigheid. Tegenover haar do-

minante zus Henriëtte – Johans flamboyante tante Jet – zonk zij weg in een tobberige onzekerheid, die nog werd versterkt doordat zij altijd wat ziekelijk was. Niettemin betoonde zij zich na het overlijden van haar man een sterke moeder en gedecideerde weduwe van net veertig. Zij wist zich met haar gezin staande te houden, daarbij geholpen door een aanzienlijk familiekapitaal. Al op jonge leeftijd was Sara Schwarz aandeelhoudster geworden van het familiebedrijf, de essencefabriek Polak & Schwarz. In gelukkige aanvulling op de Polak-zijde, die meer literair-wetenschappelijk ingesteld was, vormden de Schwarzen de kunstlievende tak van Johans stamboom. Zo kocht de moeder van Johan graag schilderijen en zou zuster Jet later steunpilaar en vriendin worden van het Amadeus Kwartet.

Johans oudere broer Rob (1925) voelde zich van kindsbeen af aangetrokken tot de schilderkunst. Hij ging echter medicijnen studeren om niet als soldaat naar Nederlands-Indië gestuurd te worden. Rob was een intelligente jongen, die zich ondanks zijn geslaagde carrière – hij werd farmacoloog – toch nooit heeft kunnen ontdoen van een zeker gebrek aan zelfvertrouwen. Beide broers – Rob en Johan – spraken levenslang hun waardering en dankbaarheid uit voor de opvoeding die zij van hun moeder hadden ontvangen.

Slijmbal

Johans ontluikende spreektalent en opvallend goede geheugen kwamen hem in zijn kindertijd te staan op de bijnaam ‘perkamentrol’. Kindertjes van familie en vrienden, die Johan en Rob troffen op verjaardagen of bij oma Schwarz, gebruikten liever de kwalificatie ‘slijmbal’. Johan verkeerde altijd in het gezelschap van zijn moeder en zijn broer. Buitenspelen was er niet bij, daar waren de twee jongens te veel huismus voor. Polaks neef Dick Schwarz herinnert zich Johan als een vroegoud kind, ‘schrander en cerebraal’, die uitblonk op school.

In de vroege puberjaren openbaarde zich bij Johan het complex over zijn fysieke lelijkheid en groeide zijn neiging toneel te spelen en zich achter een façade te verschuilen. Een van zijn eigenaardigheden was zijn interesse in ziekten en kwalen. Veel kennis op dat terrein had hij zich eigen gemaakt uit De nieuwe geneeskunde van dr. O. Dubois. Op zijn kamer deed Johan proeven met een imposant destilleerappa-

raat en wist aldus een gewichtige indruk op medescholieren te maken. Johan beschikte over medisch inzicht en kon zich moeiteloos verbeelden wat een mens zoal kan overkomen of waar hij zelf aan dacht te lijden. Geheel reëel daarentegen was de besmetting met geelzucht die Johan op z’n twaalfde opliep en die hem later een afkeer van alcohol bezorgde.

De eerste drie maanden van zijn middelbare-schoolopleiding bezocht Johan Het Amsterdams Lyceum, waarna hij twee jaar doorbracht op het Joods Lyceum, aangezien joden vanaf begin 1942 de toegang tot niet-joodse scholen werd ontzegd. Na de bevrijding kwam hij in de derde klas van Het Amsterdams Lyceum, waar de gerespecteerde dr. C.P. Gunning als rector de scepter zwaaide. Voor Johan leek het – gezien zijn interesse voor de artsenij – gepast om voor hbs-b te kiezen. Hij was van meet af aan een uit de toon vallende jongen met een indrukwekkend voorkomen en optreden. Hij was lang voor zijn leeftijd, was welbespraakt en liet zich door niets of niemand intimideren. Al spoedig werd hij klassenvertegenwoordiger, een jaar later gevolgd door zijn verkiezing tot regent van Het Amsterdams Lyceum. Voor optreden in het openbaar was Johan – toen al – niet bang, maar tegen de publicatie van zijn portretfoto waarmee dat alles gepaard zou gaan, zag hij op als tegen een berg. Hij had zich nog nooit door iemand laten fotograferen. Er zat niets anders op dan zijn neef Dick Schwarz, die redacteur was van de schoolkrant H.A.L.O., in vertrouwen te nemen. Ergens in een achteraflokaaltje schoot Dick een fotorolletje vol en liet Johan later zelf de beste afdruk uitkiezen.

Als regent oogde Johan Polak als een ‘oude heer’, die, links en rechts een praatje makend, iets onmiskenbaar elitairs over zich had. Hij sprak ook – letterlijk en figuurlijk – uit de hoogte, maar van verwaandheid was toch geen sprake. Hij werd met egards behandeld en was, mede door zijn verteltalent en geestigheid, zeer populair. Het waren de jaren waarin hij zich die andere eigenaardigheid aanleerde: de combinatie van innerlijke ijdelheid en naar buiten opgevoerde bescheidenheid.

Polak & Schwarz

Toen de oorlog uitbrak, was de firma Polak & Schwarz een internationaal geur- en smaakstoffenbedrijf, met belangen en filialen over de hele aardbol. Deze multinational zou in de jaren zestig na een fusie uitgroeien tot het grootste bedrijf in die branche ter wereld. Door spitsvondigheid heeft de fabriek tijdens de oorlog redelijk normaal kunnen doordraaien.

 

Leopold Schwarz, de grootvader van Johan, werd als veertienjarige jongen – meer dan een eeuw geleden – veelvuldig aangetroffen in de keuken van zijn moeder, waar hij door middel van proefjes behendigheid opdeed in het maken van nieuwe

geurtjes. In 1889 richtte hij te Zutphen een essencefabriek op. Leopold Schwarz trok een associé aan die toevallig Polak heette. Na gebleken ongeschiktheid werd deze naamgenoot (maar geen familielid) van Johan Polak uit de firma Polak & Schwarz verwijderd, met handhaving echter van zijn naam in die van het bedrijf. Het is grootvader Schwarz geweest die aan het begin van deze eeuw Polak & Schwarz tot een groot bedrijf heeft gemaakt. Na zijn overlijden in 1920, werd zijn zoon, de eveneens getalenteerde Samuel Schwarz – broer van Johans moeder Sara – op z’n vierentwintigste directeur van Polak & Schwarz. Als bedrijfsleider stelde hij zijn wat meer door de wol geverfde neef Dolf Schwarz aan, die uit Duitsland afkomstig was. Na Samuels dood, in 1938, stond medefirmant Dolf Schwarz er alleen voor. Zijn kundigheid zou van onschatbare waarde blijken.

Aanvankelijk voelden de families Schwarz en Polak zich niet persoonlijk bedreigd door de anti-joodse ontwikkelingen in nazi-Duitsland. ‘Dat gebeurt bij ons toch nooit!’ geloofde men, al was men natuurlijk niet blind voor de oorlogs-

dreiging. Zo overwoog de essencefabriek het nut van de vervaardiging van surrogaatsmaakstoffen. Maar voor het overige werden geen bijzondere maatregelen getroffen. Dolf Schwarz was zeer alert en volgde de politiek met argusogen. Van joden die uit Duitsland waren gevlucht en die hij in Nederland onderdak bood, vernam hij de voortekenen van de op handen zijnde catastrofe. In het begin van de oorlog betrof zijn zorg niet alleen de ‘joodse’ fabriek, maar ook de vier eigenaressen van het familiebedrijf, die hiervan afhankelijk waren. Bij een eventuele confiscatie door de Duitsers zouden zij geruïneerd zijn. Toen de bezetting een feit was, ontvouwde Dolf Schwarz daarom zijn plan een Nederlandse directeur aan de staf toe te voegen. Zelf had hij zijn oog al laten vallen op een ‘heel sterke en betrouwbare kerel, een boom van 125 kilo en ruim twee meter lang, Nivra-accountant, veertig jaar oud’. Dit was C.C. Brummer, die niet naliet bij de kennismaking grote indruk te maken op de dames Schwarz. Na grondige afweging ging men akkoord met zijn voorstel, alle waardepapieren van het familiebedrijf te verkopen aan bevriende – anti-Duitse – relaties, onder wie de collega’s van Honig en Verkade. Na de oorlog zouden de aandelen dan weer kunnen worden teruggekocht.

Toen hij begin 1942 bij geruchte vernam dat de Duitsers van plan waren mededirecteur Dolf Schwarz uit het bedrijf ‘weg te halen’, bedacht Brummer een truc om hier een stokje voor te steken. De fabriek maakte in die dagen twee producten

die de Duitsers voor de eigen bevoorrading wel eens hard nodig zouden kunnen hebben: een surrogaatthee – Santé – en een suikersurrogaat, ontwikkeld uit eigen research. Goedkoop en niet van echte suiker te onderscheiden. De Duitsers konden zelf niet meer aan suiker komen, omdat ze geen handel meer met Cuba konden drijven. Nadat Brummer de ‘Zentrale für Jüdische Auswanderung’ met een kort verkooppraatje overtuigd had van het belang van de fabriek, slaagde hij erin Dolf Schwarz voor deportatie te behoeden door erop te wijzen dat met ‘Herr Doktor Schwarz’ – voor de gelegenheid tot ‘chemisch genie’ opgewaardeerd – ook de toverformule voor de Zuckerersatz zou verdwijnen. Dolf kreeg, evenals de andere Schwarzen, de verlangde Sonderausweis. Ze zouden door de Duitsers met rust gelaten worden, in ruil voor de productie van suikersurrogaat. Op deze wijze zijn ook Johan en Rob bij de grote razzia’s van 1942 buiten schot gebleven.

De zonen Polak woonden met hun moeder in 1943 nog altijd aan het Bachplein in Amsterdam, waar de scholen inmiddels dicht waren en de joodse bevolking voor een groot deel gedeporteerd was. In de derde week van juni ging het fout. Johan en zijn familie werden uit hun huizen gehaald, per trein naar Westerbork getransporteerd en in barakken ondergebracht. De ontreddering was groot, even groot als de verbazing, een week later, toen op 28 juni de zojuist geïnterneerden te horen kregen dat zij kamp Westerbork weer moesten verlaten, ditmaal per burgertrein. Kort daarop waren de familieleden weer thuis alsof er niets was gebeurd. Brummer bleek de Duitsers niet te hebben omgekocht. Hij had slechts een paar hoge Duitse officieren erop aangesproken dat een familie met Sonderausweise abusievelijk naar Westerbork was gebracht. Ze gaven toe dat er een fout was gemaakt in de lagere echelons. Deze moffen hebben – aldus neef Paul Schwarz – ‘enorm van hun bazen op hun lazer gehad omdat ze buiten hun boekje waren gegaan’.

De verblijfsstatus van Johan, Rob en de Schwarzen werd pas echt penibel toen later in 1943 het oorlogstij leek te keren. Als gevolg van de eerste geallieerde oefeninvasie op de Franse kust, werden de Duitse troepen zenuwachtig. Dolf Schwarz werd in oktober 1943 andermaal opgepakt, niet als jood maar als ‘prominente Nederlander’, en ondergebracht in het Scheveningse ‘Oranjehotel’. Brummer las de voortekenen en droeg de Schwarzen op zich onmiddellijk voor vertrek gereed te maken: ‘Meteen wegwezen, als de Duitsers op hol slaan, zijn ze niet meer te stoppen!’ Onderduikadressen werden snel door Brummer geregeld. Elly Schwarz moest met haar drie zoons naar Brussel. Voor Rob was er een adres in Utrecht. Johan kon samen met zijn moeder terecht in pension De Raat in Voorthuizen, bij Barneveld. Sara Schwarz zou in een gewoon pension niet opvallen, daarvoor was haar uiterlijk te weinig joods. Zij hielden het daar samen bijna anderhalf jaar uit.

Niet alle aanbieders van de schuiladressen deden hun riskante verbergingswerk pro Deo. Veel geld ging er naar de adressen van de onderduikers. Dat geld kwam deels uit de zogenoemde Vanilline, een surrogaatproduct met vanillesmaak dat uit een olie werd vervaardigd. De bereidingswijze van deze Molukse kruidnagelolie

was weliswaar ingewikkeld, maar de geheime voorraad ervan was behoorlijk groot. Dat stelde de directie in staat alle ondergrondse betalingen te verrichten die de onderduik van de familie alsmede die van een aantal joodse werknemers vereisten. Brummer zag toe op de productie en bleef ondertussen op goede voet staan met de nietsvermoedende Gestapo, voor wie hij zelfs feestjes op zijn boot gaf. Dit dubbelspel hield hij vol tot aan de bevrijding.

C.C. Brummer bleef tot 1961 directeur van Polak & Schwarz. In de naoorlogse jaren zorgde hij bij de familie Schwarz voor verbijstering door er voor uit te komen homoseksueel te zijn. Johan Polak had grote bewondering voor de onomwondenheid waarmee Brummer op de binnenplaats van de fabriek zijn seksuele voorkeur bekend had gemaakt. Brummer is in 1989 in Marokko overleden.

Over zijn verblijf in Amsterdam en op de Veluwe tijdens de bezetting is Polak altijd vaag gebleven. Vrienden die hem nog van voor 1942 kennen, weten alleen dat Johan ondergedoken zat. Daarbij worden er plaatsen genoemd in Friesland, de Achterhoek en de Veluwe. Met de historische feiten nam Polak nog wel eens een loopje. Als het enigszins kon, schoof hij zijn geschiedenis van de jaren 1942-’45 met een weids gebaar naar het onbespreekbare. Het was allemaal al erg genoeg geweest met de jodenvervolging en daar moest men het bij laten.

Aandeel

Na de oorlog werden beide broers en hun moeder snel verenigd. Zij hadden, mede dankzij voedselpakketten van Polak & Schwarz, niet al te grote ontberingen geleden. Sara’s zuster Henriëtte en twee van haar dochters waren, evenals Sara’s schoonzuster Elly met haar drie zoons, de oorlog heelhuids doorgekomen. Dolf Schwarz bleek na zijn verblijf in het Oranjehotel naar Theresienstadt te zijn gedeporteerd, waaruit hij met zijn gezin is teruggekomen. Hij zou uiteindelijk op 93-jarige leeftijd sterven.

De moord op Sara’s jongere zusje Ella Bruske, die met haar man en vier kinderen waren weggevoerd naar Auschwitz, waar ze vermoedelijk onmiddellijk zijn omgebracht, alsmede die op Leo Polak, diens dochter Jetteke, zijn grootmoeder van moederszijde en twee neven van vaderszijde, heeft Johan nooit van zich af kunnen zetten.

Het jongetje dat Johan in 1943 nog was, bleek na de bevrijding een boom van een kerel te zijn geworden, met enorme handen en een sonore stem. Toen beide broers en hun moeder erachter kwamen dat hun huis aan het Bachplein inmiddels bewoond werd, bonsde Johan op de deur onder het uitroepen van de woorden: ‘Open doen, of ik schiet het slot kapot!’ Na een gesprek met de geschrokken bewoners, teruggekomen joden die het huis hadden ‘gekraakt’, besloten Johan, Rob en Sara deze mensen met rust te laten en om te zien naar andere woonruimte. Die werd gevonden aan de Minervalaan 59, opnieuw in Amsterdam Oud-Zuid.

Polak & Schwarz kocht de familieaandelen na de bevrijding volgens plan terug. Ze gingen over in de handen van de drie erfgenamen: Sara Schwarz, tante Henriëtte

en de moeder van de neven Schwarz, tante Elly. Pas vijftien jaar later, in 1961, werd dit nominale vermogen omgezet in geld en vielen de moeder van Johan de miljoenen in de schoot. Ook daarachter had de vooruitziende blik van Brummer gezeten. Tijdens zijn directie werd na uitgebreide onderhandelingen met een Amerikaans bedrijf besloten tot een fusie, waaruit het bedrijf met de naam iff (International Flavors & Fragrances) zou ontstaan. De familieaandelen in Polak & Schwarz werden omgezet in die van iff. Toen de fusie eenmaal een feit was, schoot op Wall Street de aandelenkoers van iff omhoog en voer het goudschip bij de drie voormalige Polak & Schwarz-eigenaressen binnen. Zo werd Johan Polak miljonair.

Existentiële teleurstelling

Polaks neef Dick Schwarz (1931), die hem als regent van Het Amsterdams Lyceum opvolgde, had in Johan Polak altijd al een ‘bijzondere jongen’ gezien. Behalve over een uitgesproken goed geheugen en een amusant-archaïsche verteltrant, beschikte Johan over een opmerkelijke hang tot ‘verdichting’, zoals familieleden bevestigen. Zo nu en dan een leugentje – ‘ik zal er nooit te veel van gebruiken’ – kon geen kwaad. Polak beweerde aldus dat al zijn familieleden, op twee na, in de oorlog waren vermoord en dat het hele familiebezit, inclusief de familiefoto’s, verdwenen was. Dat is grotendeels waar; elf van zijn allernaaste familieleden waren vermoord. Zijn moeder en zijn broer waren in leven gebleven. Maar de voorstelling van zaken, alsof hij ‘veertig kilo was afgevallen’ en ‘gehuld in een gerafelde broek’ de oorlog was doorgekomen, lijkt niet met de feiten overeen te komen. Als hij zich later hardop herinnert hoe hij en Rob op dansles één nette broek moesten delen, laat hij onvermeld dat moeder Sara zich met haar beide zoons al in 1946 een vakantie in een luxehotel te Davos kon permitteren.

Johan Polak haalde in 1948 zijn diploma hbs-b en ging kort daarna psychologie studeren. Al spoedig ontdekte hij dat de empirische psychologie niet zijn methode

van waarheidsvinding was. Als scholier had Polak gedweept met de dichter P.C. Boutens. Smalende opmerkingen daarover van Rob konden hem weinig deren, hij raakte bij lezing in grote vervoering. Hij bleek zich sterker tot de literatuur dan tot de wetenschap aangetrokken te voelen. Toch zou het de dichter J.H. Leopold zijn die Polak op het spoor van de klassieke oudheid zette en daarmee diens toekomst bezegelde. Voor een universitaire studie klassieke letteren was uiteraard een gymnasiumdiploma vereist. Johan wierp zich met grote ijver op het aanleren van Latijn en Grieks en behaalde met glans de staatsexamens gymnasium-alfa en -bèta. Gelijktijdig ontwikkelde hij een passie voor beeldende kunst en droomde hij van zijn vaders Franse bibliotheek, die na de oorlog door onbekenden verkocht bleek. Zijn grootste liefde gold nu eenmaal ‘het boek’. In het Amsterdam van net na de oorlog waren er een hoop mooie boeken voor weinig geld te koop.

Tezelfdertijd openbaarde zich een andere belangrijke drijfveer in Polaks leven, zijn libido. Johan wist naar eigen zeggen vanaf z’n vijfde dat hij op een bepaalde manier meer in jongens dan in meisjes geïnteresseerd was. Hij was als kind een gretig lezer van meisjesboeken geweest, zoals die van Top Naeff – waar hij door een leraar om uitgelachen werd – en wat later van Carry van Bruggen. Toen hij als zestienjarige met zijn moeder in Voorthuizen zat ondergedoken, was Johan ervan overtuigd geraakt dat hij homoseksueel was, al kon hij dat in die dagen niet praktiseren. Zelfs masturbatie was er niet bij. De echte geslachtsrijpheid kwam voor Johan pas na de oorlog. Maar toen bedreef hij onanie meteen op een wijze die naast de puur lichamelijke ook een vergeestelijkte uitweg kende. De adolescent Polak vloeide mee met Leopolds poëzie. In de ‘sterk erotische geladenheid’ van Leopolds verzen ontwaarde hij ‘de grote existentiële teleurstelling’, die hij waarschijnlijk ook aan den lijve ervoer. Hij herkende de gevoelsintensiteit van de dichter en liet zich troosten door de schoonheid van de regels waarin de dichter de onbereikbaarheid van de geliefde verwoordde. Hieruit kwam Polaks levenslange liefde voor Leopold voort. Op eendere wijze kon hij in de poëzie van J.C. Bloem ‘vertoeven’. Ook bij deze dichter ontroerde hem vooral ‘de vereniging van verlangen en het niet vervulde’.

Leermeesters

De oorlog had Johan Polak gevormd. Zijn afkeer van het soldateske, antihumanistische barbarendom was even groot als zijn – levenslange – vrees voor een herhaling van de gebeurtenissen, waarbij hij in de joden opnieuw de vanzelfsprekende slachtoffers zag. Hij was zich ervan bewust hoe kwetsbaar het cultureel erfgoed was in de politieke maalstroom van de twintigste eeuw. De behandeling die de teruggekeerde joden na ’45 ten deel viel, vervulde hem met weerzin en woede, en deed hem spreken van een ‘nieuwe golf van antisemitisme’. Hij vond het onvoorstelbaar dat veel niet-joden nog altijd onkundig waren van wat de joden was aangedaan. Tijdens de ontgroeningsweek van de Amsterdamse Gemeente Universiteit in september 1948 was een kaalgeschoren Johan Polak opgestaan van de achterste rij in de aula, had zich met grote stappen een weg gebaand door een honderdtal

eveneens gekortwiekte eerstejaarsstudenten en was het podium beklommen, om zich sonoor tot de preses en het auditorium te richten. Hij noemde het ‘een gotspe dat we hier, zo kort na Auschwitz, als een meute fascisten bij elkaar klitten’. Hierop klonk instemming uit de zaal, waarna men er het zwijgen toe deed.

De oorlog, waarin hij getroffen was door dysenterie, had zijn al aanwezige vrees voor ziekten en afwijkingen aangeblazen. Er maakte zich een toenemende neiging tot hypochondrie van hem meester, die ook betrokken werd op zijn uiterlijk. Polak leed sterk onder het gevoel ‘lelijk’ te zijn en verborg dat onder een ironische benadrukking van zijn minderwaardigheidsgevoel.

In zijn eenzaamheid onderwierp Polak, die zijn vader al vroeg had moeten missen, zich graag aan ‘leermeesters’, die hij aanvankelijk vooral in de klassieke schrijvers, later ook in de moderne Nederlandse dichters zocht en vond. Die emotie wilde hij graag op anderen overdragen. Ook in die ‘pedagogische’ ijver toonde hij zich dikwijls gedecideerd en moedig, bereid om tegen de stroom in te gaan. Met zijn studievriend Frits Staal, de latere hoogleraar filosofie, nam hij zitting in de redactie van een tijdschrift waarin vrijelijk over homoseksualiteit werd gediscussieerd.

Een leermeester die voor Johan Polak uitzonderlijk belangrijk is geweest, is de uitgever G.A. van Oorschot (1909-1987), bij wie hij zich eind jaren veertig meldde

met de mededeling iets te willen leren in het boekenvak. Gedurende de stage die daarop volgde, woonde Polak op kamers boven de familie Van Oorschot aan de Herengracht in Amsterdam. Geert van Oorschot zelf kwam op zijn beurt zo nu en dan bij mevrouw Polak thuis om over zijn jongste medewerker te praten. Hij kon in 1951 melden dat Johan meewerkte aan een nieuwe Leopold-uitgave. Hij moest daarvoor aankloppen bij de dichter en hoogleraar P.N. van Eyck, die de handschriften van Leopold onder zijn beheer had. Van Eyck werkte mee aan de uitgave, maar weigerde de naam van Polak in het colofon te laten opnemen, hoewel deze het meeste editeurswerk had verzet. De onverkwikkelijke affaire – waarop door H.T.M. van Vliet elders in deze aflevering van De Parelduiker wordt ingegaan – leidde tot onenigheid tussen Van Oorschot en Polak. Voor Van Oorschot hoefde naamsvermelding van Polak eigenlijk ook niet, al had de laatste de uitgave waarschijnlijk zelfs ook financieel mogelijk gemaakt. Johan beklaagde zich er meermalen over door Van Oorschot ‘niet goed behandeld’ te zijn. Aan Wim J. Simons, initiatiefnemer van uitgeverij De Beuk, liet Van Oorschot weten geen zin te hebben in verdere samenwerking met Polak. ‘Hij vond me een absolute nul,’ zo vatte Polak Van Oorschots oordeel kernachtig samen.

Angsten

Na zijn stage bij uitgeverij Van Oorschot was Polak weer bij zijn moeder gaan wonen, aan de Minervalaan 59. Op de aankondiging dat hij homoseksueel was, had zijn moeder rustig gereageerd, aldus familieleden. Toch heeft uiteindelijk zowel Johan zelf als zijn moeder moeite gehad met het ‘ervoor uit komen’. Sara dacht terug aan de afkeer die Johan als kind had gehad van zijn ruwe en onaardige kinderjuffrouw en stemde in met Johans voornemen een psychiater te bezoeken. Aanvankelijk koesterde zij de hoop dat Johan misschien te genezen zou zijn, of althans biseksueel zou blijken. Aan de andere kant ontving zij de vrienden van Johan zeer open en gastvrij, al waren die van wisselend allooi. Met een van die jongens raakte Polak in 1949 vaster bevriend. ‘Een ietwat burgerlijke, platpratende jongen,’ zo luidde Sara Polaks typering van Gerard van het Reve.

Sara Polak was, zeker voor die tijd, een buitengewoon begrijpende en tolerante moeder, die Johan in al zijn ondernemingen steunde. Toch ging het samenwonen met zijn moeder hem niet altijd makkelijk af. Zij was een hartelijke vrouw, die zich graag liet verrassen door de schilderijen die Johan voor haar kocht. En als zij de slaap niet kon vatten, droeg Johan aan haar bed teksten voor. Maar de omgang had ook iets verstikkends. Sara Polak was niet ongeschonden de oorlog uitgekomen. Ze leed onder ernstige depressies en werd geplaagd door een onbestemde ‘ondergangsangst’. Dat had onmiskenbaar zijn weerslag op Johan, die zich eveneens tegen zwaarmoedigheid en angstaanvallen teweer moest stellen. Als agnost deelde hij begin jaren vijftig met zijn studievriend S.J. (Joop) Doorman – later hoogleraar filosofie – de beginselen van het ‘vrijdenken’. De eerste twijfels aan die levensbeschouwing zouden zich bij Polak in de tien jaar daarop voordoen, toen hij zijn

vraag ‘waarom het uitgerekend de joden warendie uitgeroeid moesten worden’ slechts beantwoord kon zien door het geloof in een soms pruttelend en dan weer kokend noodlot. De grote literaire tragedies hadden allemaal een plot, zou er dan van de grootste tragedie geen ‘maker’ zijn?…

In 1953 legde Johan het staatsexamen gymnasium-alfa af. Het bèta-diploma had hij al een jaar daarvoor behaald. Joop Doorman, die met Johans moeder het examen in Hilversum bijwoonde, was er getuige van hoe Johan tegenover de docent klassieke talen en een rijksgecommitteerde wankelde van faalangst. Had hij de vertaling van Tacitus mondeling in plaats van schriftelijk mogen doen, dan zou hij zijn zenuwen meer in bedwang hebben kunnen houden. Nu slaagde hij ook wel, maar het was hem duidelijk geworden dat hij toen – zoals ook in de rest van zijn leven – met de mond vaardiger was dan met de pen op papier.

Student-uitgever

Eveneens in 1953 werd op 7 april de ‘Stichting voor literaire publicaties De Beuk’ opgericht, door Wim J. Simons, Frits A.M. Knuf en Johan Polak. Door de formele inleg van een rijksdaalder was Polak (mede-)uitgever geworden. Met de initiatiefnemer, de oud-gymnasiast en publicist Wim J. Simons, kon Polak het goed vinden. Beiden wilden met De Beuk literair werk uitbrengen dat elders onvoldoende aandacht kreeg, zoals dat van Johan C.P. Alberts en Jac. van Hattum. De bescheiden boekjes waren niet in de eerste plaats voor bibliofielen bedoeld, al viel een van de eerste uitgaven – Besliste volzinnen van Jacob Israël de Haan – direct een bekroning ten deel. Polak had het bij De Beuk naar zijn zin. De technische gang van zaken liet hij over aan Simons, die in ruil daarvoor gebruik mocht maken van Johans privé-auto. Sara Polak deed tot tweemaal toe een schenking van duizend gulden.

Ook als student klassieke talen aan de gu ging het hem voor de wind. Tijdens de eerstejaarscolleges in 1952 – toen nog als extraneus, later als voltijdstudent – maakte hij kennis met Marietje Scheltema (1933), een studiegenote die later als M. d’Hane-Scheltema een van Polaks vertaalsters – onder andere van Juvenalis – zou worden. Zij zagen elkaar vrijwel dagelijks, ook buiten de collegezalen. In hun dispuut, een vriendenclub van jeugdige classici die om de beurt ‘inleidingen’ op klassieke onderwerpen hielden, werd Johan Polak op handen gedragen. Aan zijn ‘inleiding’ placht hij een ‘vertelling’ vast te knopen, waarmee hij zijn toehoorders verblufte door

een combinatie van ‘fabelachtige kennis van de cultuurgeschiedenis’ en spitsvondige geestigheid. Maar wat in een kring van toehoorders voor virtuoos doorging, was op schrift al snel overdreven en aanstellerig. De stukjes tekst die Polak in die dagen toestuurde aan prof. Sem Dresden – zijn voormalige leraar Frans aan Het Amsterdams Lyceum -, konden geen genade vinden in de ogen van de Leidse romanist. Polak wilde het ‘té goed’ doen en was in zijn keuze van onderwerpen ‘al te specialistisch’. Hij maakte als scribent – opnieuw – een ‘vroegoude’ indruk, die nog versterkt werd door zijn voorspelling tegenover omstanders, op z’n vierentwintigste, dat hij niet lang meer te leven had… Marietje Scheltema leerde in die tijd ook de pose kennen die Polak een leven lang zou volhouden: geleerd, geestig, gesloten en hypochondrisch. ‘En dan dat quasi-bescheidene, die eeuwige sjaal.’

Johan Polak was selectief in wat hij aan anderen vertelde. Over zijn hbs-tijd en het feit dat hij als ‘extraneus’ nog staatsexamen gymnasium moest afleggen, zweeg hij tegen medestudenten, evenals over zijn bemoeienis met De Beuk. Pas toen hij al minstens vier jaar lang een hechte band met Scheltema had, bracht hij haar op de hoogte van zijn homoseksualiteit. Op enkele intieme vrienden na, wist niemand van Johans geaardheid. Opvallend aan Polak was ook, naast zijn alom bekende interesse in literatuur en boeken, de grote ontroering waarmee hij over kleine kinderen sprak. Hij was een man met vele gezichten. Was hij bij De Beuk en op de universiteit de jonge, veelbelovende classicus, voor sommige homojongens was hij juist een elegante vader, terwijl hij zich bij zijn moeder thuis de zorgzame en onbaatzuchtige zoon toonde.

Op zondag 6 november 1956 werd Johan Polak getroffen door een ernstige psychische inzinking. In de woning van tante Henriëtte gaf het Amadeus Kwartet een huisconcert, dat naast Johan en Rob Polak onder anderen ook door Joop Doorman werd bijgewoond. Kort voordat een kwartet van Brahms werd ingezet, kwam het bericht dat de Russen Hongarije waren binnengevallen. Uiterlijk onbewogen maar in bedrukte stemming luisterden de aanwezigen naar de muziek. Johan was echter door een ‘apocalyptische’ angstaanval overrompeld geweest, die alleen door Doorman werd opgemerkt. Aan hem liet Polak later weten dat hij op die middag ‘het zwarte doek van de oorlog’ had zien vallen.

Direct zocht hij contact met zijn vriendin Marietje Scheltema. ‘Hij was in alle staten.’ Polak stelde haar voor samen met haar levensgezel zo snel mogelijk naar Nice te verhuizen. Geld was geen probleem. Maar Johan bleek onberekenbaar, zijn angst voor een nieuwe wereldoorlog luwde enigszins en de verhuisplannen verdampten. Toen Johan in diezelfde tijd gekeurd werd voor militaire dienst, werden er dikke bulten op zijn benen ontdekt, die in het ziekenhuis onderzocht moesten worden. De vrees voor lymfeklierkanker bleek, na een week, ongegrond. Om van de spanning bij te komen, reisde hij alsnog naar Nice, nu in het gezelschap van Joop Doorman.

Johan vluchtte daarna in het werk bij De Beuk. Zijn voorliefde voor negentien-

de-eeuwse literatuur en voor klassieke vormen maakte hem ongevoelig voor het poëziegeweld van de Vijftigers. Liever was hem het werk van Verwey of Kaváfis. Weliswaar was het Simons gelukt Simon Vinkenoog ‘er doorheen te krijgen’, maar bij diens voorstel voor een bundel van Hans Andreus had Polak geprotesteerd. Het werk van Andreus deed hij af als ‘schilderkunst’. Serieuzer waren de meningsverschilen die aan het licht traden toen De Beuk met een eigen literair tijdschrift kwam, het Amsterdamse tijdschrift voor letterkunde (1953-’55). De redactie, die bestond uit Wim J. Simons, M. Veltman, S. Witstein, S.J. Doorman, H.R. Eyl en Johan Polak, sprak zich uit ‘tegen bepaalde moderne stromingen’. Toch bleek onderlinge eensgezindheid, juist op poëziegebied, ver te zoeken. De bom barstte toen Polak tegen de zin van de rest van de redactie een speciale aflevering wilde wijden aan P.N. van Eyck. Het Van Eyck-nummer kwam er uiteindelijk en zorgde voor nog meer ruzie. In wat achteraf een curieuze spiegeling lijkt van zijn eigen ervaringen met Van Eyck bij de vervaardiging van de Leopold-editie voor uitgeverij Van Oorschot, weigerde Polak pertinent de naam te vermelden van niet-redacteuren die aan de totstandkoming van het Van Eyck-nummer hadden bijgedragen. ‘Neen,’ zo luidde zijn verweer, ‘dat zijn analfabeten, die hebben geen klassieke talen gedaan!’ Het tijdschrift werd korte tijd later opgeheven.

De werkzaamheden voor De Beuk hadden Polak het begeerde contact opgeleverd met enkele van zijn ‘leermeesters’, al was dat niet altijd even fijngevoelig verlopen. Zo vroeg hij ooit aan Adriaan Roland Holst, in het bijzijn van andere literaire zwaargewichten als Bloem, om een handgeschreven gedicht ‘tegen vorstelijke beloning’. De dichtervorst ging overigens niet op zijn verzoek in – ‘Ach mijnheer Polak, niet alles is voor geld te koop…’ -, Bloem daarentegen wél. Johan had het uitgeversvak onder de knie gekregen en betoonde zich daarvoor schatplichtig aan Wim J. Simons, die hij jaren later in het openbaar sardonisch dankte voor zijn rol als ‘maatschappelijk werker van de literatuur’. Polak verliet De Beuk in 1959, om zich te kunnen concentreren op zijn studie en zijn eerste stappen in het onderwijs.

De kennismaking

De studie van de klassieke letteren was Polaks passie, net als het verzamelen van boeken, dat zou uitmonden in het ontstaan van een belangrijke en imposante bibliotheek. Toch bleef er ook nog een andere drang, een ‘pedagogische’, die Polak in zijn leraarschap niet geheel bevredigd zag. Hij moest en zou ook op andere wijze ‘kennis en schoonheid doorgeven’ – en wel als uitgever. Hij trad in dienst van Boucher, een kleine Haagse uitgever, voor wie hij een poëziereeks – Het Nieuwe Voorhout – verzorgde, met daarin onder meer Bloems Afscheid. In diezelfde serie verscheen een dichtbundel van – de latere hoogleraar – Douwe Fokkema. Deze dienstplichtig soldaat had in de kazerne een ‘slapie’, Rob van Gennep, met wie hij de belangstelling voor literatuur deelde en die hij aanzette tot het insturen van een paar gedichten naar Maupertuus. Dat literaire tijdschrift werd uitgebracht door uitgeverij Stols, bij wie Johan Polak kort daarvoor aan de slag was

gegaan. Nadat soldaat Van Gennep zijn gedichten geplaatst zag, maakte hij in 1958 kennis met de acht jaar oudere Johan Polak. ‘Wat is Rob waanzinnig mooi, die staalslanke benen, en dan die prachtige ogen…’ zo bracht Polak zijn gevoelens onder woorden. ‘De eros is scheppend geworden sinds ik Rob zag.’

Johan Polak werd verliefd op Rob van Gennep (1937-1994), die uit zijn aard die liefde beantwoordde met vriendschap. Ook Johans moeder, bij wie Van Gennep spoedig op bezoek kwam, was onder de indruk van ‘deze mooie man’ in uniform. Rob van Gennep was energiek, capabel en kordaat. Met hem durfde Polak wel het uitgeversavontuur aan.

Zo ontstonden de Cartons voor Letterkunde (1959-’62), waarvan Polak – naast E.M. Janssen Perio, M. Veltman en later Th. Sontrop – redacteur was en Van Gennep redactiesecretaris. Het tijdschrift, waarin spraakmakende literatoren als Nico Scheepmaker, Martin Veltman, Heere Heeresma en F.L. Bastet hun opwachting maakten,

ging ondanks een zeker succes al na twee jaargangen ter ziele. Polak en Van Gennep broedden ondertussen op andere plannen.

 

magister In de tijd dat het latere uitgeversduo elkaar leerde kennen, was Johan net gestart als leraar Grieks en Latijn aan het Amsterdamse Spinozalyceum. Hij was als leraar in de voetsporen getreden van illustere ‘leermeesters’ als Boutens, Leopold en Ida Gerhardt, al was hij nog altijd niet afgestudeerd. Voor het geld hoefde hij het niet te doen; zijn drijfveer was veeleer het ideaal van de paideia, de klassieke combinatie van opvoeding en beschavingsonderricht waarbij meester en leerling persoonlijk sterk op elkaar betrokken zijn. Zonder de noodzaak zich als autoritaire schoolmeester voor te doen, genoot hij zichtbaar van zijn rol als brenger van schoonheid en intellectuele verdieping, waarbij hij niet naliet ten overstaan van de klas te benadrukken hoezeer hij ook zelf ‘leerling’ was gebleven tegenover meesters als Plato, Sofokles, Vergilius en Ovidius. Bij het voordragen van strofen uit Homerus brak Johan Polak nu en dan in wenen uit, waarna de klas niet achterbleef: ‘De meisjes huilden allemaal mee, de jongens verborgen zich achter hun handen.’ Aan moderne didactiek had de docent een broertje dood, hij poogde zijn leerlingen enig cultuurbesef bij te brengen door ze gedichten uit het hoofd te laten leren. Orde houden was, zo gaf hij later toe, niet zijn sterkste kant geweest. Meer dan eens kwam het voor dat hem gevraagd werd nog eens wat uit de Ilias voor te dragen. Gevleid door zo’n verzoek verhief hij dan zijn stem voor homerische declamatie, om zich een paar tellen later terug te vinden in een rebelse klassenfuif. De enkele leerling die zich aan het rumoer onttrok en ongeïnteresseerd het raam uitkeek, kon op de docentenparkeerplaats te midden van wat oudere brikjes één prachtauto zien staan. Dat was de Lancia van docent Polak.

Zijn studievriendin Marietje Scheltema – die al wel was afgestudeerd en inmiddels les gaf in Rotterdam – vernam omstreeks 1960 dat Johan Polak geen vaste aanstelling als docent had gekregen. Polak gaf tot midden jaren zestig les in de klassieke talen. Een vaste benoeming kreeg hij al die tijd niet. Officieel omdat hij nog niet was afgestudeerd, maar in werkelijkheid omdat gevreesd werd dat zijn leerlingen niet aan de eindexameneisen zouden voldoen. Hierover sprak Polak liever niet, al bleef hij de ‘titel’ van docent gewoon voeren; niet uit ‘leugenachtigheid’ maar om te onderstrepen hoezeer hij zich kennisdrager, ‘magister’, voelde. Zeker is

dat zijn hoofd en hart zich rond die tijd opmaakten voor het grote uitgeversavontuur.

Uitgeverij Polak & Van Gennep

Op 1 september 1962 was de oprichting van uitgeversmaatschappij Polak & Van Gennep een feit. Plaats van vestiging: Handboogstraat 3 te Amsterdam. Beide firmanten waren het erover eens dat de uitgeverijen in Nederland zich – op Van Oorschot na – in dood tij bevonden. Er gebeurde te weinig en de collega’s die zich nog publiek roerden, waren ‘mispunten die zeurden’. Johan en Rob vonden dat er leven in de brouwerij moest worden gebracht door middel van goede, geëngageerde en fraaiverzorgde boeken.

In zijn eerdere redacteurstijd had Polak geleerd aankomende schrijvers op te sporen, ze te beoordelen en – waar mogelijk ook financieel – te ondersteunen. Jaloezie bij het lezen van de manuscripten was hem vreemd, hij had zich naar eigen zeggen neergelegd bij het feit dat hij ‘niet kon schrijven of vertalen’. Het was Van Gennep die hem overreedde de stap te maken naar een eigen uitgeverij: ‘Als ik Rob niet had ontmoet, was ik nooit uitgever geworden. Dan was ik altijd leraar Latijn en Grieks gebleven.’ Studeren bleef Polak nog wel. Rob van Gennep echter had zijn studie politieke wetenschappen vaarwel gezegd en wilde het liefst als fulltime mededirecteur aan de slag. Hij nam zijn studiegenoot Jaap Jansen (1938) mee, die in 1963 aangesteld werd als adjunct-directeur.

De eerste uitgaven, waaronder de oratie van Polaks jeugdvriend Frits Staal, in een gemarmerd grijskartonnen kaftje, en het proefschrift van Robs oom, de theoloog F.O. van Gennep, over het ethisch denken van Albert Camus, waren nog bescheiden van uitvoering. Met Bloems Verzamelde Gedichten, dat in mei 1965 uitkwam, deed de beroemd geworden huisstijl van Polak & Van Gennep, later Athenaeum-Polak & Van Gennep, naar ontwerp van Jacques Janssen, zijn intrede. Al na drie maanden bracht Polak & Van Gennep een eigen literair-kritisch tijdschrift op de markt, Merlyn, dat door zijn nieuwe, ‘ergocentrische’ benadering veel stof deed opwaaien. ‘Geld is natuurlijk geen probleem!’ zo liet directeur Polak weten aan de redactie. De eerste afleveringen van Merlyn (1962-’66) moesten enkele malen herdrukt worden. Na vier jaar hield het blad volgens plan op te verschijnen. Het succes van de uitgeverij liet zich volgens Polak niet zozeer aflezen aan de inkomsten als wel aan de waardering die het publiek voor de mooie uitgaven had. En die was vanaf het begin – ook bij collega-uitgevers en boekhandelaren – zeer groot. Er werden in korte tijd zestig titels uitgebracht en de uitgeverij verhuisde naar een ruimer

pand, op de Prinsengracht 820. Polak & Van Gennep had zijn naam voorgoed gevestigd.

De progressieve inbreng in de geëngageerde uitgeverij kwam voornamelijk van de kant van Van Gennep. Als PvdA-lid ter linkerzijde streefde hij eigenlijk een nóg wat progressievere koers na. Van hem is het idee afkomstig naast de duurdere uitgaven ook paperbacks uit te brengen. Omdat hij bij de start geen geld achter de hand had, was het hem nadien ‘zijn eer te na’ niet op winst te werken; maar dan wel met verantwoorde uitgaven, dat spreekt. Er moest verkocht worden en daar deed hij alles aan. Hij zorgde voor snelgemaakte boeken naar aanleiding van recente affaires. Van Gennep was de uitvinder in ons land van de boekpresentatie met persconferentie.

En Polak? Die was de grote man op de achtergrond, die zijn rol het liefst zo bescheiden mogelijk voorstelde: ‘Ik had eigenlijk gedacht om maar heel tijdelijk uitgever te zijn, en het dan aan Rob over te laten.’ Hoewel Polak halverwege de jaren zestig een meer behoudend lid van de PvdA was, had hij er geen moeite mee directeur van een ‘linkse uitgeverij’ genoemd te worden. Het onderscheid met Van Gennep zat hem vooral in zijn levensstijl, in zijn sjaal, lange jas en brogues en zijn automobiel, een Bentley, met een wandelstok op de hoedenplank. Het deerde hem niet dat zijn rijvaardigheid onvoldoende was. Parkeren deed hij waar er plaats voor leek. Zijn Heer-Bommelchic wenste hij onder geen beding te verruilen voor een Bob-Dylanoutfit op een ‘socialistiese witte fiets’. Waar Rob van Gennep geld binnenbracht met het enorme verkoopsucces van het Boliviaans Dagboek van Che Guevara en de boeken over Vietnam en Provo, waakte Polak over het wat meer traditionele fonds, dat hoofdzakelijk bestond uit poëzieuitgaven, romanvertalingen, auteursstudies en cultuurhistorische non-fictie – zoals Mark Pieters elders in dit nummer laat zien. ‘Boutens was een particuliere liefde van mij. Niemand houdt van hem, maar ik geef hem toch uit!’ De gedachte dat de vooruitstrevende literatuur het financiële ‘Boutens’-tekort kon compenseren, stond hem wel aan. Zo lang ‘het nieuwe elan’ en de vooruitstrevendheid niet ontaardden in dogmatisme, voelde Polak zich aangesproken door het progressief socialisme. Hij sympathiseerde met Provo en voelde verwantschap met de anarchist Arthur Lehning.

Ook het personeel van Uitgeverij Polak & Van Gennep was gerekruteerd uit het progressieve volksdeel. Zo werd op de huwelijksdag van Beatrix en Claus, 10 maart 1956, om principiële redenen gewoon doorgewerkt. Johan Polak verzette zich niet tegen dit ‘anarchistische statement’. En het had ook zijn goedkeuring dat er in het – kort daarvoor verlaten – pand van de uitgeverij aan de Prinsengracht een fototentoonstelling werd gehouden waarop te zien was hoe de Amsterdamse politie op de dag van de huwelijksvoltrekking tegen de provo’s tekeer was gegaan. Na de opening van de expositie – door Jan Wolkers, die uit protest tegen het politiegeweld een literaire onderscheiding aan Amsterdams burgemeester Van Hall had teruggestuurd – ontstonden er andermaal schermutselingen. Onder de titel Omdat mijn

fiets daar stond bracht Louis van Gasteren deze relletjes later op het witte doek. Die gingen goeddeels aan Johan Polak voorbij, aangezien hij zich inmiddels had teruggetrokken in het nieuwe, negentiende-eeuwse pand van de uitgeverij, op de Keizersgracht 608. Aan de noodzaak van vrije meningsuiting twijfelde Polak nooit, maar met ‘kritiek op het koningshuis’ wenste hij zich niet in te laten. Toen in datzelfde jaar – het jaar van de ‘politieke radikalisering’ – collega Van Gennep in woord en geschrift van zijn linkse voorkeur getuigde, schuwde Polak de publiciteit. Terwijl het op de uitgeverij een komen en gaan was van politici, journalisten en provo’s, zat Polak zich in zijn ‘klassiek-moderne’ werkkamer te midden van keurig gerangschikte krantenartikelen voor te bereiden op te publiceren uitgaven.

Polak was in wezen een fervent democraat. Hij hield van gedachtewisseling en meningenstrijd. ‘Het lukt toch maar een burgemeester van Amsterdam en een hoofdcommissaris ontslagen te krijgen.’ Nederland was in zijn ogen wat dat betreft een ‘lief en wonderbaarlijk land’, waar emancipatie van vrouwen en homoseksuelen mogelijk bleek. Bij al zijn bewondering voor het klassieke Hellas – ‘een optimum, met een eenvoudige levensstandaard en zonder luxe’ – was hij niet blind voor de feilen van de bakermat van de democratie, waar de slaven met instemming van Aristoteles politiek buitenspel stonden. Het knechten van de medemens vond Johan Polak te allen tijde afkeurenswaardig. Zijn afkeer van het communisme kende dan ook geen grenzen.

Dialoog

In 1965 zette Johan Polak het tijdschrift Dialoog (1965-’69) op, dat zich richtte op ‘de relatie tussen homofiel en maatschappij’. Als bestuurslid van het coc, de belangen- en gezelligheidsvereniging voor homoseksuelen, was hij de aangewezen man om de – vooral door Niek Engelschman en Benno Premsela geïnstigeerde – ‘bevrijding’ van de ‘homoseksuele medemens’ ook in geschrift te bevorderen. Polak werd niet slechts uitgever, maar ook eindredacteur en schrijvend medewerker van Dialoog. Mederedacteur – en geruchtmakend onderwerp van een van de afleveringen – was Gerard Kornelis van het Reve, met wie Polak een steeds inniger wordende vriendschapband onderhield. De samenwerking in de redactie zou de grondslag vormen voor de succesvolle en belangrijke periode dat Polak uitgever van Gerard Kornelis van het Reve werd, in de eerste helft van jaren zeventig.

Dialoog was tegelijk aanblazer en representant van de kentering die zich halverwege de jaren zestig voltrok in het zedelijk klimaat in Nederland. De homoemancipatie vond haar beslag in de afschaffing van het beruchte artikel 248-bis uit het Wetboek van Strafrecht, dat homoseksueel verkeer met minderjarigen strafbaar stelde. De moed die Gerard Kornelis van het Reve toonde door in het openbaar van zijn homoseksuele geaardheid te getuigen, is voor Johan Polak een grote troost en aanmoediging geweest. Als eindredacteur van Dialoog wachtte Polak ervoor afbeeldingen van ‘coïterende jongelui’ op te nemen. Voor zijn eigen reputatie drong hij aan op enige terughoudendheid, omdat hij ‘als leraar oude talen niet de kans

wilde lopen zijn onderwijsbevoegdheid kwijt te raken, of zelfs voor een week de bak in te gaan’.

Seksueel mecenaat

Zijn activiteiten voor Uitgeverij Polak & Van Gennep schonken Johan Polak een zeker gevoel van macht. Ook in zijn rol van uitgever was hij bij voorkeur de ‘leraar’, die schrijvers, vertalers en redacteuren het gevoel gaf dat zij dankbaar moesten zijn dat hun werk in zo’n prestigieuze uitvoering zou verschijnen. Hij wist hen aan zich te binden door uitbundige lof en bewieroking. Om een goed manuscript in handen te krijgen, stopte hij aankomende auteurs soms wel eens wat toe of kwam hun in de kosten van levensonderhoud tegemoet. Dat mecenaat strekte zich in enkele gevallen ook uit tot dienst en wederdienst in sexualibus.

Een van de jonge schrijvers die bereid waren ‘hand- en spandiensten’ te verlenen, was Hans Plomp, met wie Polak kennismaakte in de tijd van Merlyn. Plomp vertaalde werk van de Amerikaanse schrijver James Purdy, dat later door Athenaeum-Polak & Van Gennep zou worden uitgegeven. Polak was onder de indruk van Purdy – die hij via Plomp ook persoonlijk leerde kennen – en begon een intensieve briefwisseling met zijn vertaler. Plomp schreef ook artikelen voor Dialoog. Ondanks aandringen weigerde Polak literair werk van Plomp zelf uit te geven: ‘Dat riekt naar vriendjespolitiek en daar houd ik niet van!’ De omgang met de jonge student Nederlands, die zich als kunstenaarsrebel samen met zijn zwangere vriendin staande trachtte te houden in ‘het vrije leven’, werd allengs persoonlijker. Johan Polak, ‘heer van stand’ en gerespecteerd uitgever, had binnenskamers grote belangstelling voor de fringe, de zelfkant met zijn vrije moraal en promiscuë levenswandel. Plomp, voormalig fotomodel voor mannenbladen, bezocht Polak op vaste vrijdagochtenden. Dan legde hij zijn vertalingen voor aan de kritisch meelezende uitgever. Vervolgens las Plomp iets voor uit eigen poëzie, waarna Polak enkele strofen van deze of gene dichter uit het hoofd reciteerde. Ten slotte luidde de standaardvraag aan Plomp, in altijd dezelfde bewoordingen: ‘Kun je me even helpen?’ ‘Polak wilde dat ik hem aftrok. So what? Dat deed ik met mijn vriendjes ook toen ik elf was.’ Wat volgde was een bijna mechanische handeling, die door Polak op indringende, eisende toon verlangd werd. Na afloop raakte Polak vervuld van

hevige schuldgevoelens, die een uitweg zochten in zelfkastijding en verregaande seksuele zelfvernedering. In ruil hiervoor ontving Plomp onder meer een maandtoelage, waarvan echter nadrukkelijk werd afgesproken die niét – en zeker niet in het openbaar – in verband te brengen met de intieme omgang. Na tien jaar beëindigde Plomp zijn seksuele dienstverlening aan Polak, waarna deze de maandtoelage stopzette.

In zijn spraakmakende roman De ondertrouw (1968), die als ondertitel ‘een somber Herenboek’ meekreeg, persifleerde Plomp zijn verhouding met Polak. De oudere homofiel Gustave, een aristocratische postzegelverzamelaar met een minderwaardigheidscomplex, raakt weerloos verslingerd aan een koele lyceïst van de ‘nieuwe generatie’. In de goedmoedige en vrijzinnige Gustave, met zijn erudiet en vaderlijk voorkomen, is Johan Polak gemakkelijk te herkennen, al ontbreken in het roman-portret de gewiekste en onscrupuleuze trekken die het model in de werkelijkheid steeds meer vertoonde.

Hans Plomp heeft desondanks altijd waardering voor de persoon Johan Polak gehouden. Hij had hem gezien in zijn eenzaamheid. In Polak, die graag poseerde als de platoonse ‘erotische pedagoog’, woelde tevens een sterk libidineuze, perverse kracht, die hij vooral voor zijn moeder verborgen wilde houden. Het deed hem geregeld in handen vallen van jonge afpersers en avonturiers. ‘Ik ben joods, ik ben homoseksueel, zo lelijk als een paard, en ik ben miljonair. Je denkt toch niet dat ik iets moois van mensen te verwachten heb?’ Anders dan Polak zelf, die vond dat

hij niet om zijn bezit misbruikt werd, zagen velen hoe Polak, in de woorden van Paul Schwarz, ‘vreselijk te grazen werd genomen’: het kostte hem huizen, paarden en buitengewoon veel geld.

Het was Plomp niet ontgaan dat Polak zijn ware gevoelens dikwijls verborg, ze ‘omleidde’ via de literatuur. Grote emoties werden getransponeerd naar het domein van de kunst – de literatuur, de poëzie in het bijzonder – en vervolgens in die nieuwe hoedanigheid pas wérkelijk, hardop en ‘tot tranen toe’, ondergaan. Anders gezegd, voor elke aandoening had Polak een klassiek citaat paraat, dat zowel bliksemafleider als zender moest zijn.

Zijn estheticisme kende aldus een vitale noodzaak: (artificiële) schoonheid – vooral uitgedrukt door ‘het boek’ – schonk Polak de voorwaarde waaronder hij het in het leven kon uithouden. In de opgeschroefde sensibiliteit van de ‘literaire’ decadentie (in de oudheid en de negentiende eeuw) herkende hij ten volle die belangrijke, ‘scheppende’ werking van de kunst; een kunst die door haar delicate aard voortdurend blootstaat aan bedreiging en verval: van buitenaf door filistijnen, van binnenuit door uitputting.

Athenaeum boekhandel

De jaren die volgden op de oprichting van de uitgeverij Polak & Van Gennep waren succesvol gebleken. Er werd met overgave gewerkt aan de opbouw van een uiterst gemêleerd fonds, waarvoor echter ook de juiste afzetkanalen gezocht moesten worden. Zo was Johan Polak firmant geworden in

twee Amsterdamse boekhandels – de Athenaeum-winkels in de Van Woustraat en de Banstraat. Toen halverwege de jaren zestig het Spui – met de ‘antirook-happenings’ van Robert Jasper Grootveld, die rond Het Lieverdje liep te hoesten – over de hele wereld de voorpagina van de kranten haalde, was het tijd voor een ingrijpend besluit. Polak kocht aan het Spui de voormalige galerie (voor kitschkunst) Karbargeboer en opende daar in 1966 de Athenaeum Boekhandel, drie jaar later gevolgd door de vestiging – in de leegkomende vulpennenwinkel ernaast – van het Athenaeum Nieuwscentrum. Al snel zou dit koningskoppel, strategisch gelegen tussen het universiteitscentrum Het Maagdenhuis en enkele drukbezochte cafés, het kloppend hart worden van cultuurminnend en politiek progressief Amsterdam.

De ruime sortering van de Boekhandel (Bookseller prijkt op de gevel), met de nadruk op de humaniora, was een afspiegeling van de opvatting van Johan Polak en Rob van Gennep dat álle informatie die in gedrukte vorm de cultuur verrijkt, het waard is getoond en verkocht te worden. En al lieten velen met een bezoek aan de winkel zien dat zij het hiermee eens waren, winstgevend was de zaak aanvankelijk niet. Het succes, dat toch kwam, was zeker ook een gevolg van de komst van het Nieuwscentrum, in 1969. Na de start – onder Ko van Leest, die later de winkel aan de Banstraat overnam – evolueerde ‘de krantenkiosk’ tot het brandpunt van de politieke actualiteit, waar in het openbaar en voor de radiomicrofoon gediscussieerd werd, de Provo-beweging een dagelijkse inloop hield en de Kabouters hun verkiezingsplan uitstippelden. Er heerste een levendige stencilcultuur, waarin menig alternatief proefschrift om de aandacht moest vechten met verontwaardigde pamfletten. De verkoop van allerlei Palestijnse agitprop alsmede de Candy, Chick en Playboy kwam het Nieuwscentrum in de loop der jaren op ingegooide ruiten en besmeurde gevelpuien te staan. Het ergerde Polak wel dat het Nieuwscentrum de naam kreeg van ‘maoïstisch bolwerk’ en hoofdkwartier van het ‘nietjesproletariaat’.

In 1968 stapte een onderwijzerszoon de Athenaeum Boekhandel in. Twee jaar daarvoor had hij in de winkel aan de Van Woustraat Johan Polak voor het eerst gezien. Nu wilde hij, Jan Meng, als boekverkoper aan het Spui gaan werken. Nadat hij in een gesprek met Polak, waarvoor hij speciaal een wit overhemd met das en blazer had aangetrokken, had moeten verzekeren geen maoïst te zijn, werd hij aangenomen. Meng, begin twintig, werd door Polak vrijwel ‘geadopteerd’ in de rol van leerling, die zich door praktijkonderricht zo wegwijs maakte in de wereld van boeken en literatuur, dat hij al spoedig de leiding van het Nieuwscentrum – en later die van de Boekhandel zou krijgen. J.B.W., zoals Polaks koosnaam luidde, zag zijn personeelsleden als zijn ‘kinderen’, die in de appartementen boven de winkel hun domicilie mochten kiezen. Ook Jan Meng, die met zijn vrouw enige tijd verbleef in het Witte Huis te Muiderberg – een riant buitenhuis aan het IJsselmeerstrand met de bijnaam Flevorama, dat acht kamers vol boeken telde en door Polak gekocht was op instigatie van Van Gennep – werd wel door Polak benaderd met de

vraag ‘Kun je me even helpen?’, zonder daaraan trouwens gehoor te geven. Het trof Meng dat Polak, die met zijn verbositeit en eruditie een opvallende verschijning achter de kassa van Athenaeum was, er niet voor terugdeinsde een ‘poëzietalent’ hartelijk te begroeten en onder loftuitingen te bedelven, om hem na vertrek tot de grond toe af te breken. Polak was dol op toneelspelen. Zo af en toe ging hij rond sluitingstijd, gekleed in stofjas en overschoenen en met een zwabber in de hand, de vloer van de winkel schoonmaken. Toen bij zo’n gelegenheid een late klant een vraag richtte aan Jacques Asselman – een van de toonaangevende en inmiddels langstdienende medewerkers -, kwam Polak tussenbeide met een onwaarschijnlijk erudiet antwoord. ‘Onze medewerker is student, meneer,’ sprak Asselman daarop tot de beduusde klant. Polak voelde zich op zijn gemak in de boekhandel. Hij keurde nieuwe winkelkrachten doorgaans op de mate waarin zij homoseksueel waren, waarbij hij een voorkeur aan de dag legde voor ‘hetero’s met dwaalgevoelens’. ‘Wat denk je, Jan, zou ik het kunnen proberen? Vraag jíj het?’ Johan Polak had de naam een sober levend mens te zijn. Voor de lunch at hij altijd boterhammen met hagelslag. Drank werd door hem resoluut afgewezen. Die soberheid leek de eigenaar van Athenaeum echter ook te willen opleggen aan zijn personeel, dat net onder het minimumloon betaald werd. Niettemin voelden veel medewerkers zich als door een familieband met elkaar en met Johan Polak verbonden. De boekhandel zou uitgroeien tot de belangrijkste van het land.

Uit elkaar

Rob van Gennep bezette ‘om principiële redenen’ de kleinste directeurskamer in het pand van Uitgeverij Polak & Van Gennep aan de Keizersgracht. Johan Polak daarentegen nam een natuurlijke houding van gezag en overwicht aan, waar hij zich – zijn hoofse bescheidenheid ten spijt – ook goed van bewust was. Hij blaakte van zelfvertrouwen en dacht er in 1967 over zijn Athenaeum-imperium – drie boekhandels in Amsterdam, een aan het Vrijthof in Maastricht – uit te breiden met winkels in Antwerpen en Londen. Ook koesterde hij zijn Bentley-met-chauffeur, zijn jas-met-sjaal en zijn villa in Muiderberg, waar hij bij voorkeur met vrienden de weekenden doorbracht. Hij werd allerwegen gerespecteerd en bewonderd om zijn werkzaamheden en onderhield warme betrekkingen met collega’s van De Arbeiderspers, Bert Bakker, Querido en De Bezige Bij. Het contact tussen Polak en Geert van Oorschot, hoewel gespannen, was dermate goed dat ze

in 1969 vijf pamfletten tegen radicaal links, in de reeks De Vrije Bladen, gezamenlijk uitgaven. Er bestond tussen hen een wederzijdse bewondering op afstand.

Johan Polak volgde in die jaren de internationale politieke ontwikkelingen met hoop en vrees. Hij was sympathiserend lid van de Zionistenbond en stond onvoorwaardelijk achter Israël. Toen in 1967 de Zesdaagse Oorlog uitbrak, schonk hij samen met zijn moeder tonnen aan de steun voor Israël. Hij kwam in aanvaring met zijn oude vriend Joop Doorman, die als toenmalige directeur van de omroepvereniging vpro de kritiek op Israël deelde die door sommige van ‘zijn’ commentatoren werd geuit. Polak was van mening dat de vpro – en eigenlijk de hele intelligentsia – veel te luchthartig dacht over de gevaren van een Derde Wereldoorlog, die met de communistische dreiging uit het Oosten garant zou staan voor een apocalyptische ondergang. Van de weeromstuit verdiepte Polak zich steeds meer in het Oude Testament en de joodse tradities. Polak wist dat Rob van Gennep ‘het hart op de goede plaats had zitten’, maar stond in toenemende mate afwijzend tegenover diens politieke sympathieën: ‘Ik heb een gruwelijke hekel aan het communisme en bovendien komt de klant niet naar onze winkel om te worden geïndoctrineerd!’

Die politieke onenigheid is er niet de oorzaak van dat Polak en Van Gennep besloten uit elkaar te gaan, al speelde radicalisering van de standpunten wel een onrustbevorderende rol. Veeleer moet de oorzaak gezocht worden in ‘het Boutens-syndroom’. Rob van Gennep en adjunct-directeur Jaap Jansen hadden er geen trek meer in zonder winst voort te bestaan. Polak was nooit gevoelig geweest voor de zakelijke overweging, minder aandacht te geven aan kwalitatief hoogstaande boeken die niet goed liepen. Slechte bedrijfsresultaten placht Johan Polak weg te wuiven onder opzegging van een strofe uit Vergilius of iets toepasselijks uit de Silvae van Statius. Hij bestempelde de zorg voor onze culturele erfenis tot belangrijkste doel, daar was hij uitgever voor geworden.

In 1969 gingen Polak en Van Gennep als vrienden uiteen. Johan Polak ging zich toeleggen op een uitbouw van het literair fonds, daarin bijgestaan door de redacteuren Theo Duquesnoy en Ben Hosman. Rob van Gennep nam naast het ruime aanbod aan politiek-journalistieke en wetenschappelijke titels van overwegend progressieve signatuur, ook veel recent Nederlands proza mee naar zijn nieuwe onderkomen, een winkel op de hoek in de Nes. Met deels door Polak geleend geld begon hij zijn Uitgeverij en Boekhandel Van Gennep.

Als eerbetoon handhaafde Polak de naam van zijn vroegere compagnon in de naam van zijn eigen firma, die Polak & Van Gennep Uitgeversmaatschappij bleef heten maar voortaan ging drukken onder de imprint Athenaeum-Polak & Van Gennep. De uitgeverij bleef gevestigd in het pand aan de Keizersgracht 608, dat Polak nu ook tot woning diende. Het jaar 1969 bracht ook op ander gebied een kentering in het leven van Johan Polak. Zijn moeder overleed aan een hartinfarct, waar hij lange tijd ondersteboven van is geweest. Zijn jeugdvriend de filosoof Frits Staal vertrok uit onmin met de Universiteit van Amsterdam naar Berkeley, zijn

vriendschap met Joop Doorman verslapte, zijn leermeester Jacques Presser overleed en binnen de Athenaeum Boekhandel rommelde het.

Al het jaar daarvoor was er onrust op het Spui ontstaan als gevolg van het opbreken van Polak en Van Gennep. De splitsing van de winkel was aan die van de uitgeverij voorafgegaan, waarbij een deel van het Athenaeum-personeel overgestapt was naar de Van Gennep-zaak in de Nes. De achtergebleven medewerkers dreigden met opstappen als Polak niet de incompetente ‘bedrijfsleider’ Henk Kolk de laan uit zou sturen. Henk Kolk, een ‘vriendje’ van Johan, kwam doorgaans om halfelf ’s ochtends in de Lancia van Polak voorrijden, om te zeggen dat de boeken niet recht stonden, en verdween dan weer. Johan Polak weigerde echter aan de eis gehoor te geven, met als gevolg dat een hoop medewerkers vertrokken en de winkels aan de Van Woustraat en de Banstraat afgestoten moesten worden.

Het was uiteindelijk Johannes van Dam – vroeger journalist van Het Vrije Volk, op dat moment werkzaam bij boekhandel Scheltema en Holkema – die de kat de bel aanbond. In een brief aan Polak, gevolgd door een gesprek, verwoordde hij de kritiek die anno 1969 bij nogal wat personeelsleden van de Boekhandel leefde. Waarom moest men, soms tot na zevenen, onbetaald ‘doorwerken’ met het vegen van de vloer en het rechtzetten van de ruggetjes? En – pijnlijker – kon Polak het zich eigenlijk wel veroorloven het winkelpersoneel te blijven selecteren op homoseksuele aantrekkelijkheid of zelfs de bereidheid Polak ‘terwille te zijn’? Sommige nieuwkomers hadden een gedeukt verleden, waren met justitie in aanraking geweest of hadden naast een ‘ordinair’ voorkomen ook wel een erg dure smaak. Kon

de winkel zo veel ongeschiktheid wel verdragen? Polak, van wie bekend was dat hij aanmerkingen serieus nam, beantwoordde de kritiek met het onmiddellijk in dienst nemen van Johannes van Dam.

Maar daarmee was de kritiek niet verstomd. Ook Jan Meng was niet langer gediend van Polaks terugkerende verzoeken om seksuele diensten in ruil voor geld, goederen of positieverbetering, maar hij vreesde ontslag bij weigering. De toestand met Polak dreigde onhoudbaar te worden. Van dichtbij was te zien hoe hij jongeren ‘corrumpeerde’, ze door geld van hem afhankelijk maakte. Hij werd betrapt op leugens, gedraai en woordbreuk. Gerard Reve, die in het fonds van Athenaeum-Polak & Van Gennep zijn ‘liefdestrilogie’ had gepubliceerd – De Taal der Liefde (1972), Lieve Jongens (1973) en Het Lieve Leven (1974) -, brak met Johan Polak in 1975, na een conflict over zijn jongste brievenroman Ik Had Hem Lief. Polak beschuldigde Reve van contractbreuk – het boek verscheen bij Elsevier Nederland – en van inbreuk op de privacy van ‘een derde’, zijnde de ontvanger van de brieven. Maar Reve heeft altijd volgehouden dat Polak hiervan wist, zelfs meegewerkt had aan de correctie van de drukproeven, en dubbelspel speelde. In een brief aan Ad ten Bosch uit 1989 – opgenomen in Brieven van een aardappeleter (1993) – luchtte Reve zijn hart: ‘Hij [Polak] had en heeft, zo bemerkte ik, geen eigen mening, maar conformeert zich aan het gezelschap waarin hij zich bevindt. Als psychologische type is hij niet gemakkelijk in te delen. Ik houd het voorlopig op een mengvorm van de psychopaath en de pathologische leugenaar, met dan ook een totaal ontbreken van enig menselijk contact. Veel mensen denken, dat een psychopaath een intellectueel deficiënt mens moet zijn. Neen: zij kunnen zéér intelligent zijn. Wat echter ontbreekt is een ethische norm. […] Van Oorschot Sr en Johan B.W. waren, hoe fel ze ook op elkaar afgaven, verwante figuren wat betreft machtsdrift, pathologisch gelieg, volstrekt gebrek aan mensenkennis en het onvermogen tot delegeren van macht of het onderhouden van menselijke relaties.’ Toen Polak in een praatprogramma op televisie onwaarheden over zijn oorlogsverleden had gedebiteerd, complimenteerde Rob van Gennep hem nadien met zijn optreden: ‘Maar wat heb je weer zitten liegen!’ ‘Lieve Robbie,’ zo gaf Polak hem schriftelijk ten antwoord, ‘je weet toch, dat de waarheid me nooit iets heeft kunnen schelen.’

De stemming in de Athenaeum Boekhandel kalmeerde nadat Henk Kolk toch van het toneel was verdwenen en Polak zijn personeel zorgvuldiger was gaan selecteren. Daarbij viel het op hoe genereus de uitgever-boekhandelaar zich betoonde, ook tegenover medewerkers die na een conflict vertrokken waren. Voor zulke – dikwijls gecamoufleerde – onbaatzuchtigheid werd Polak na zijn dood door vrienden en familieleden zeer geprezen. Hij kon gul en merkwaardig ‘zorgeloos’ zijn. Zo stelde hij zijn villa te Muiderberg open voor literatoren die een paar dagen in rust wilden werken, waarbij het ook toegestaan was feesten te organiseren. Toen Polak op een zaterdagavond onaangekondigd zijn villa naderde, dreunde de muziek van de Rolling Stones hem al van ver tegemoet. Tot in de tuin zaten de feestgangers.

Met veel charme begroette hij in de grote kamer zijn gasten, die lallend tegen hem aanliepen. Toen hij zag hoe een aangeschoten gast, leunend tegen de boekenruggen, een exemplaar van Language and Silence van George Steiner openknakte, werd hij wit van ontzetting. ‘Jongeman, zou je dat boek willen terugzetten?!’ Een Athe-

naeum-medewerker, die zich schuldig voelde, bracht Johan na afloop naar zijn auto. Polak maakte geen enkele aanmerking en vroeg hem alleen te zorgen voor een nieuw Steiner-exemplaar. George Steiner zou de week erop komen logeren en dan moest zijn Language and Silence er bij staan zoals het hoorde.

Een groot geluk

In 1973 maakte Johan Polak kennis met Rik van Dam (1950), zijn latere ‘aangenomen zoon’. Van Dam was in gezelschap verschenen in de Athenaeum Boekhandel, waar Johan Polak op hem geattendeerd werd. Rik van Dam was toentertijd werkzaam als fotomodel voor een hip bromfietsmerk en viel bij Polak bijzonder in de smaak: knap, mannelijk en géén intellectueel. Een dag na de kennismaking trok Rik van Dam bij Polak in. Was de verhouding aanvankelijk strikt erotisch, in de loop van de tijd veranderde die in een ‘vriendschappelijke’ omgang tussen vader en zoon. Voor Polak, die zich als een Griekse ‘pedagoog’ over de meer dan twintig jaar jongere Rik ontfermde, betekende de voortdurende aanwezigheid van Rik een bron van geluk en ook, in zekere zin, rust. De hang naar vluchtige sekscontacten nam af. Rik werd door Polak ‘waanzinnig verwend’ en overladen met bijzondere attenties. Zo liet Polak in 1976 voor enkele tienduizenden guldens een levensgroot olieverfportret van Rik vervaardigen door de schilder Carel Willink, met de villa in Muiderberg op de achtergrond. Naar de vriendschap met Rik bleef Polak zijn leven lang een mateloos verlangen houden; een verlangen dat sterk leek op dat naar zijn overleden moeder, de enige ander met wie hij langdurig had samengeleefd. ‘Rik is zo zuiver,’ mijmerde Polak wel, ‘soms denk ik, zo had mama het ook kunnen zeggen.’

Het heilige der heiligen

Zijn boekenverzameling nam allengs toe in omvang en verwierf daarmee bijna mythische status. De collectie boeken en handschriften – waarover Steven A. Bakker elders in deze aflevering van De Parelduiker bericht – was verbijsterend mooi en divers. Zijn bibliotheek was voor Polak niet alleen burcht tegen de buitenwereld, maar vooral ook altaar waarop hij zijn eigen ‘literaire’ eucharistie placht te vieren: met het aanraken en omhoog houden van de zeldzame boeken – aan niemand anders toegestaan dan aan de celebrant zelf – was voor even de geest van de bewonderde dichter, de ‘leermeester’, ter troosting aanwezig. In dat licht krijgen ook het gebod tot het reinigen van de handen, gericht aan iedere bezoeker, en de onwil tot het tonen van zijn bezit – meestal toegeschreven aan Polaks smetvrees – een pregnantere betekenis: Johan Polak wilde het, zoals vroeger, ‘té goed doen’, hij wilde geen wet overtreden, geen eerbied onthouden aan wat zonder eerbied leek te sterven: de geest van de dichter, die zich uitgestort had in regels, in boeken, in schoonheid. Het was Johan Polaks grootste vrees, door die geest verlaten te worden – door oorlog en vernietiging, door ziekte en dood, of door hoogmoed. Zijn publieke zelfvernedering en kleinering van zijn prestaties waren dan ook bijna atavistische pogingen die geest gunstig te stemmen, zich tot het ontvangen

van die geest waardig te tonen. Het vervaardigen, uitgeven en verkopen van mooie boeken hoorde bij zijn eredienst.

Ingrepen

In 1976 trof Polak maatregelen die het voortbestaan van de Athenaeum Boekhandel moesten veiligstellen na zijn verscheiden: ‘Stel dat mij iets overkomt en een groot concern wil de zaak opkopen…’ Hij schonk zeventig procent van zijn aandelen in de boekhandel aan het personeel, zodat Athenaeum een personeels-bv kon worden. Hiermee werd de zaak ook van een ander netelig probleem verlost: de in het verleden erg hoge privé-kosten van Polak die op de Athenaeum-balans hadden gedrukt. Die konden nu gunstiger worden verrekend. Op voorspraak van Polak stelde winkelchef Jan Meng een nieuwe directeur aan, Guus Schut. Onder het duo Meng-Schut werd door een afgewogen inkoopstrategie de toekomst van de winkel ook tot ‘achter de kassa’ veiliggesteld.

Polaks terugtreding als eigenaar was hem ingegeven door voortdurende zorg over zijn gezondheid, die hem niet sterk toescheen. Aan toehoorders maakte hij met een zekere graagte gewag van zijn aanstondse overlijden, dat als door een wonder telkens op de lange baan geschoven werd. Hoe juist zijn voorgevoel van ’76 echter geweest was, werd kort daarna bewezen door vier operaties aan de prostaatklier, gevolgd door twee lichte hartinfarcten een jaar later. Hij onderging een – in die dagen riskante – by-passoperatie. Polak wilde niet dood, er was nog zoveel te doen en er moest voor Rik gezorgd worden.

Tijdens het herstel werd Polak geregeld overvallen door vlagen van mistroostigheid, waarin hij een malafide Maker de schuld van de schepping in de schoenen wilde schuiven. Zijn lichamelijke aftakeling ging gepaard met een ondergangspessimisme, dat hem mede werd ingefluisterd door zijn ‘leermeesters’ Wilde, Couperus en Proust. Hij meende dat met zijn eigen ondergang ook die van het Avondland, zoals voorzegd door Spengler, zijn beslag zou kunnen krijgen. Hij voelde zich daarbij op een morbide wijze uitverkoren. Ontevreden over zichzelf was hij altijd al geweest. Weliswaar was hij trots op zijn uitgeverij en het fonds, dat inmiddels zo’n tweehonderdvijftig bijzondere titels in even zo bijzondere uitvoering omvatte. Maar hij had alles veel beter moeten en kunnen doen, zo vond hij, ‘ook het studeren’. De door Polak in 1979 met vreugde in ontvangst genomen koninklijke onderscheiding van Ridder in de Orde van Oranje-Nassau, kon aan die gevoelens van spijt weinig veranderen.

Ben Hosman, die de dagelijkse leiding over Athenaeum-Polak & Van Gennep was gaan voeren, constateerde vol zorg dat boekhandels al lang niet meer bij uitzondering onverkochte boeken aan de uitgeverij retourneerden. Van Boutens’ Verzamelde lyriek werden per jaar slechts tien exemplaren afgezet, van Gorters poëzie niet meer dan zes. En van de Poolse auteur Witold Gombrowicz, van wie er nogal wat titels in druk waren, werd er niet één gevraagd. Het voorraadoverschot dat zo ontstond, had zijn weerslag op de positie van schrijvers en vertalers bij de uitgeverij. Er ontstonden spanningen tussen wat was beloofd en wat ten uitvoer werd gelegd. Begin jaren tachtig konden nog maar weinig nieuwe titels per jaar worden uitgebracht, mede als gevolg van liquiditeitsproblemen. De kosten waren te hoog, de omzetsnelheid te laag en de rentelasten te zwaar. Aan verramsjing van althans een deel van het fonds leek steeds minder te ontkomen. Polak was echter tegen en hield vol dat hij, desnoods door het brengen van grote persoonlijke, financiële offers, zijn levenswerk zou redden van de ondergang.

Het was ten slotte Hosman, door Polak tot directeur benoemd, die de knoop doorhakte en in 1981 opdracht gaf tot de eerste, omvangrijke Athenaeum-ramsj, in 1983 gevolgd door de tweede opruimingsbeurt. Die zetten een hoop kwaad bloed bij auteurs, vertalers, verkopers en, ten slotte, bezorgde kopers. Dat werd er niet beter op toen een deel van de redactie ter bezuiniging ontslagen moest worden. De gestaag oplopende schulden werden nu noodzakelijkerwijs uit Polaks privé-kapitaal aangezuiverd, voordat er een scheiding van privé-bezit en bedrijfskapitaal werd aangebracht. Door ziekte was Polak gedwongen veel op de uitgeverij verstek te laten gaan.

Ben Hosman wilde als directeur (en eigenaar) loyaal aan het gedachtegoed van Johan Polak blijven. Halverwege de jaren tachtig bracht hij bij uitgeverij Ambo enige titels onder die oorspronkelijk bedoeld waren voor het Athenaeum-Polak & Van Gennep-fonds, maar nu onder een gecombineerd imprint een kans zouden krijgen. Ook dat werkte niet, de markt voor het wat duurdere en moeilijkere boek bleek steeds lastiger te bewerken. Hosman wilde af van het bedrijf.

Hij verkocht het aan de zoon van Johans broer, Rob Polak jr., een veelbelovend jurist. Deze heeft alsnog orde op zaken gesteld en de uitgeverij na enkele maanden doorverkocht aan zijn vader, de voormalige bèta-wetenschapper, die toen net met de vut was. Samen hebben vader en zoon de uitgeverij gesaneerd en draaiende gehouden. Johan Polak bemoeide zich slechts zijdelings met deze transacties, zijn interesse in het voortbestaan van de uitgeverij was zienderogen afgenomen. Hij had eigenlijk alleen nog de wens zijn uitgeverij in goede handen achter te laten, bij voorkeur in die van een kapitaalkrachtig concern als Elsevier, al was die niet groot geworden ‘door cultuur-interesse’. Zijn broer leek hem een goede ‘tussenpaus’. Voor de echte opvolging meldde zich ten slotte Ad ten Bosch, boekhandelaar-uitgever te Zutphen, die Johan kende via Ida Gerhardt.

Vanaf 1 januari 1989 moest Ad ten Bosch ‘alles inzetten’ om de zieltogende uit-

geverij te redden. Met veel eigen geld en een beroep bij de collega-boekhandelaren op de goodwill van het Polak-fonds, resulterend in een forse opdrachtenstijging, lukte het hem de zaak enige jaren in leven te houden, voordat ook hij zich gedwongen zag het bedrijf van de hand te doen. Zo belandde het fonds van Athenaeum-Polak & Van Gennep in de Uitgeverij Singel 262, waar het thans als imprint onder Em. Querido’s Uitgeverij een gekoesterd bestaan leidt.

De namiddag van een faun

‘Een uitgever schrijft het boek niet, hij leest het boek niet, hij drukt het niet, hij bindt het niet, hij verkoopt het ook niet, want dat doet de boekhandel, en verramsjen gebeurt ook weer door een ander.’ Die woorden maakten deel uit van Polaks ‘bescheidenheidsrepertoire’, waarmee hij in eigen kring – en in toenemende mate daarbuiten, in de media – op ‘hoofse’ wijze zijn eigen persoon kleineerde. Die ‘zelfuitvlakking’ bevatte natuurlijk veel geestige ironie, maar was tegelijk niet ontdaan van vileine, onaangename trekken. Wat restte de aangesprokene anders dan het ‘kleine mannetje’, dat zich nog niet waardig zei te achten de slippen van een of andere ‘held der onsterfelijken’ te kussen, tegen te spreken en zich in verlegenheid gebracht te voelen, wanneer hem een Latijns citaat toegepreveld werd? Buigen van nederigheid was ook een opperste vorm van hoogmoed, die hij jegens zijn ‘leermeesters’ in alle oprechtheid niét voelde, maar tegenover vele van zijn medemensen wel. En dat ging sommigen, ook en juist hen die overladen werden met archaïsche blijken van hoogachting, tegenstaan. Zij die hem beter leerden kennen, stelden voor zichzelf vast dat Johan Polak in ieder geval niet het genie was dat hij ontkende te zijn.

Maar wat hij wel was, was al meer dan genoeg: een erudiet classicus, die zijn vermogen – in beide betekenissen – had ingezet voor het bijeenbrengen van een uitzonderlijke boekenverzameling, het oprichten van een uitgeverij die de lezer verzorgde, hooggeprezen edities in handen gaf, en het vestigen van de – tot op de dag van vandaag – beste boekwinkel van Nederland. Die erkentelijkheid – gedeeld door vriend en vijand in boekminnend Nederland – vond een bekroning in het eredoctoraat dat de Universiteit van Amsterdam op 8 januari 1988 – een kwarteeuw na de oprichting van Polak & Van Gennep – verleende aan Johan Polak, op grond van zijn wetenschappelijke, artistieke en maatschappelijke verdiensten, verenigd in één persoon. Hij heeft ‘als onbaatzuchtig en erudiet uitgever de Nederlandse intelligentsia verrijkt met talloze eminente klassieke en moderne werken in wetenschappelijk verantwoorde edities en vertalingen,’ aldus de tekst op de bul. De woorden van lof die de erepromotor prof.dr. A.D. Leeman – een van Polaks vroegere ‘leermeesters’ – bij de overhandiging ervan uitsprak, staan elders in dit nummer van De Parelduiker te lezen. In zijn dankwoord – diezelfde maand gepubliceerd in De Gids – sprak Polak van ‘een West-Europese cultuur in verval’, waarin het met het boek, de schrijver en de opleidingen somber gesteld was. Hij waarschuwde voor een ‘cultuurregressie’, waarvan hij het begin al in de jaren twintig meende te zien. De

toehoorders hadden tijdens Polaks pessimistische woorden waarschijnlijk eerder de teloorgang van uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep in het achterhoofd.

Die ineenschrompeling van zijn levenswerk is hem natuurlijk bijzonder aan het hart gegaan. In 1983 was Polak plotseling uitgever-in-ruste en nog slechts als adviseur aan de uitgeverij verbonden. Zijn gezondheid, hoewel precair, stond hem toe lezingen en gastcolleges in het hele land te verzorgen. Daar had hij altijd plezier in gehouden, niet in de laatste plaats om de vele vrouwen die na afloop altijd alles wilden weten over het liefdesleven van de oude Grieken. Soms verkondigde hij in het openbaar dat hij als uitgever ‘een geweldige sof’ was geweest. De enige periode waarop hij met vreugde zei terug te zien, waren de jaren zestig, dat wil zeggen, tot het ‘kenteringsjaar’ 1969. In het optimisme van Provo en de ‘vernieuwingsbeweging’ en in de recent bevochten vrijheid voor homoseksuelen had hij een ‘vergoeding’ gezien voor de malaisegevoelens waarmee zovelen na de Tweede Wereldoorlog waren blijven zitten. Er was daarvan een belangrijke creatieve impuls uitgegaan, waar hij in gedeeld had en die helaas maar korte tijd duurde. In zijn terugblik op die jaren moest Polak vaststellen dat die culturele opleving slechts had bestaan bij de gratie van de gegroeide welvaart. Toen in de jaren zeventig de economische winter inviel, bleek het met die ‘nieuwe vrijheid’, tolerantie en ‘krejariviteit’ al snel gedaan. De bloei had het bederf al in zich geborgen.

Nu hij terzijde van het uitgeverswerk stond – hij verzorgde nog wel in eigen beheer de bibliofiele ‘Astèr’-reeks – vond hij de tijd en ook de rust zich toe te leggen op wat hem zijn levenlang had aangetrokken, maar waar hij door onzekerheid en hang naar perfectie te weinig in had bereikt: het zelf schrijven. Hij begon essays te publiceren in het Cultureel Supplement van nrc Handelsblad – over Oscar Wilde,

Louis Couperus en andere door hem zo geliefde schrijvers van het fin de siècle – die voor een deel al kort na de verschijning, voor een ander deel pas later in boekvorm gebundeld zouden worden.

Een andere schrijfactiviteit ontplooide hij samen met Frans Goddijn, die hij in 1981 na afloop van een lezing ontmoet had. Goddijn (1956), die getrouwd was en twee kinderen had, werkte in een hotel in Arnhem en had een grote bewondering voor Johan Polak. In de vriendschap die volgde, voelde Polak zich zo aangemoedigd dat hij geregeld een kamer in Arnhem huurde om samen met Goddijn – die hun omgang later ‘ook wel wat verliefderig’ noemde – artikelen te schrijven. Johan dicteerde en Frans typte de tekstjes, die onder andere in het Amsterdamse dagblad Het Parool – ondertekend met de naam ‘Rob Spui’ – afgedrukt werden. Ze zouden na Polaks dood in de bundel Het Apewijf verschijnen, tot ontzetting van sommigen die de inhoud Polak onwaardig vonden. De samenwerking tussen Polak en Goddijn werd geïntensiveerd tot een maatschap, die een kantoorruimte in Arnhem betrok. De rol van ‘magister’ bleef Polak op het lijf geschreven staan.

Decadence

Ooit had Johan Polak geprobeerd een proefschrift over de klassieke letteren te schrijven. Zijn promotor, prof. A.D. Leeman, had met lede ogen moeten aanzien hoe de zoveelste bewerking van het ontwerp van het eerste hoofdstuk door de auteur zelf naar de prullenmand verwezen werd. Nooit was Polak tevreden over zijn eigen woorden geweest. Hij wist dat hij geen schrijver was en dat besef stijfde hem in zijn bescheidenheid tegenover zijn ‘leermeesters’. Maar nu de geest dan toch, in Arnhem, vaardig over hem leek te zijn, wilde Polak zich ten slotte zetten aan het schrijven van het boek waar hij al dertig jaar van had gedroomd: een studie van de West-Europese literaire decadentie. Met de woorden ‘Ik had er nog jaren aan kunnen rotzooien’ stond hij ‘onder dwang’ het manuscript af aan Jan Geurt Gaarlandt van Uitgeverij Balans, die het onder de titel Bloei der decadence in 1991 uitgaf.

Na een inleidende uiteenzetting over de idee van decadentie in de klassieke letteren, staat Polak in zijn boek onder andere stil bij ‘decadente’ auteurs als Baudelaire, Mallarmé, Couperus en Wilde, bij de dichter Leopold en bij het ‘fatum’ in en van de Duitse letteren van rond de eeuwwisseling en daarna. De auteur toont zich daarnaast somber over de eigen tijd. In het verleden – in het bijzonder een eeuw geleden – heeft de literaire decadentie zich gemanifesteerd als oververfijning, met een welhaast nonchalante nadruk op vormvastheid, eruditie en (homo-)erotiek. Vooral die eruditie is volgens Polak belangrijk: grote kunst staat altijd welbewust in een grote traditie – een opvatting die Polak deelt met Gerard Reve, door hem beschouwd als de enige werkelijk belangrijke Nederlandse schrijver van na de oorlog. Uit dat ‘verval’ is eertijds schitterende kunst geboren, die – paradoxaal genoeg – ook na honderd jaar nog vitaal blijkt. In onze tijd, na de shoah, beleven wij weliswaar opnieuw een periode van ‘verval’ , maar dan zonder die ‘oververfijning’ , zonder die eruditie, zelfs zonder welke kunstzin dan ook: de muze is als het ware omgebracht in de kampen en heeft ons als wezen aan ons lot overgelaten; een lot dat we nu eenmaal hebben te dragen in een uitdijende culturele woestenij.

Bloei der decadence vond een gemengd onthaal. Er was waardering en bewondering voor de kennis van de auteur – al werd die ook op een bescheiden vorm van plagiaat betrapt -, maar ook kritiek uit onverwachte hoek: Polaks zwartgallige visie op het artistieke heden werd door sommige geestverwanten van de hand gewezen.

Verbond

Een van die geestverwanten was Maarten Asscher (1957), in die tijd directeur van Uitgeverij J.M. Meulenhoff. Hij voelde voor Johan Polak grote sympathie, maar was desondanks van oordeel dat deze als uitgever te veel ‘met zijn rug naar het volk’ stond en een museaal fonds koesterde, met slechts een handjevol in leven zijnde auteurs. Dat het met Athenaeum-Polak & Van Gennep niet goed ging, zou Polak vervuld hebben met een grimmig soort genoegen: het bevestigde zijn pessimistische kijk op de huidige cultuur. ‘Hij kon er met enige wellust over spreken dat er van een bepaald boek weliswaar twee stuks waren verkocht, maar dat er ácht waren teruggekomen.’ In een enkele levende auteur – Ida Gerhardt, Oscar van den Boogaard, Kees Ouwens – meende Polak nog een ‘drenkeling’ te zien en die werden door hem dan ook ‘uitzinnig bewonderd’. Polak begon, aldus Asscher, in zijn laatste jaren te lijden aan culturele ‘bijziendheid’; zijn nooit geweken zorg om wat de joden was aangedaan en opnieuw aangedaan kon worden, werd door hem ten onrechte uitvergroot tot een algeheel cultuurpessimisme, dat hij overigens deelde met een van zijn hoogbewonderde auteurs, George Steiner. Voor Polak leefde eigenlijk alleen het verleden.

Ook een andere letterkundige vriend van Polak kon zich niet vinden in diens ondergangsstemming. De priester, kunsthistoricus en filosoof Antoine Bodar (1944) onderhield vanaf de kennismaking in 1972 een ‘Grieks-pedagogische’ omgang met Polak, later voortgezet als een warme correspondentievriendschap. In de vele gesprekken die hij met Johan Polak voerde, veelal over literatuur en kunstgeschiedenis, betoonde ook Bodar zich bezorgd over de teloorgang van kunst en maatschappij, maar hij beklemtoonde daarbij voortdurend de onvergankelijkheid van het klassieke en joods-christelijke culturele erfgoed, dat zelfs de mogelijke ontbinding van de westerse samenleving nog zou overleven. Polak voelde zich door die woorden getroost en gesterkt. Hij vertrouwde Bodar toe dat zijn ouders in wezen niets voor het jodendom hadden gevoeld, er eigenlijk altijd afwijzend tegenover hadden gestaan. Polaks ‘lievelingsoom’ Leo Polak, de filosoof, was, hoewel orthodox opgevoed, zelfs atheïst geweest en had niets van het jodendom moeten hebben. Hij was het geweest die bij Salomon en Sara Polak erop had aangedrongen hun beide zoons Johan en Rob niet te laten besnijden. Hiermee was voor Johan Polak naar eigen zeggen het verbond met God definitief verbroken.

Maar wat is definitief? Polak had het agnosticisme van zijn adolescentie inmiddels al ver achter zich gelaten. Hij zag zich tegenwoordig als een niet-vrome, niet-kerkelijke, zeer bewuste jood, die zijn van hogerhand bepaalde weg, al dan niet bezaaid met ellende, te gaan had. ‘Ik kan me een leven zonder God niet voorstellen. […] Als mijn oom Leo dit hoorde zou hij ijzen van verschrikking.’ Maar ondanks zijn luidbeleden pessimisme wilde hij zich niet voordoen als een bijbelse onheils-profeet; die rol kwam volgens hem slechts zijn ‘leermeesters’, de dichters, toe.

In de laatste jaren van zijn leven maakte Johan Polak niettemin op velen een blijmoedige indruk. Hij had de opgeruimdheid van de pessimist die in de verwording van de cultuur en de maatschappij zijn gelijk bevestigd ziet. Zo informeerde Polak geregeld bij Kees Fens, hooggeleerd literatuurcriticus, wat deze zoal dacht van sommige debutanten. ‘Polak was dan altijd zeer verheugd, als ik een negatief oordeel over hen had.’ Het ‘fatum van de homoseksualiteit’, zoals hij het ooit tegenover A.D. Leeman uitdrukte, woog hem in die laatste jaren ook minder zwaar, nu zowel het maatschappelijk taboe als zijn libido op de terugtocht was. Met veel geestdrift was hij in 1991 toegetreden tot de redactieraad van Nexus, het zopas opgerichte cultuurtijdschrift onder leiding van Rob Riemen. Hij was daarnaast actief in de door Hanneke Eggels opgerichte stichting De Literaire Salon. De uitgeverij – zijn levenswerk – leek in zekere zin gered, in de Athenaeum Boekhandel en het Nieuwscentrum werd hij steevast ingehaald als de doodgewaande pater familias, Rik en hij waren ondanks alles nog altijd bij elkaar en het schrijven ging hem steeds beter af. Zo stond in het voorjaar van 1992 zijn tweede bundel, Het oude heden, met opstellen over de klassieke wereld en een beschouwing over ‘het aandeel van de Joden in de cultuur van het fin de siècle’, op het punt van verschijnen. Eigenlijk had hij alleen over zijn wankele gezondheid te klagen, wat hij dan ook regelmatig deed.

Het oude heden

In het begin van hun vriendschap had Polak Antoine Bodar gemaand niet te vroeg te publiceren. Schrijfwerk moest geruime tijd blijven liggen, zodat er altijd nog wat aan gesleuteld kon worden. Polaks publicitaire faalangst – die op de jonge Bodar zijn uitwerking overigens niet gemist had – leek aan het begin van de jaren negentig geheel te zijn geweken. Zijn drang om voor volle zalen te spreken, zijn naam onder lange essays in de kranten te zien, voor de radiomicrofoon of televisiecamera geinterviewd te worden, putte hem zienderogen uit, maar van ophouden wilde hij niet weten. Hij voelde zich geroepen en gehoord, en op een tragische wijze ontremd. Tien dagen voor zijn overlijden in mei 1992 was Johan Polak in het televisieprogramma van Sonja Barend te gast als ‘lelijkste man van Nederland’. De ‘magister’, de estheet, speelde ten overstaan van tv-kijkend Nederland de clown, wat Kees Fens ‘om de verkeerde redenen bijna deed huilen’. Vijf dagen later was Polak opnieuw op het scherm en in de kranten te zien, toen op 20 mei 1992 de veiling plaatsvond van de brieven die Johan Polak in de loop der jaren aan Gerard Reve gestuurd had. De correspondentie was ingebracht door Reyes partner Joop Schafthuizen, tot enorme woede en verontwaardiging van Polak. De brieven bleven onverkocht, al wordt beweerd dat zij onderhands verkocht zijn aan Polak zelf, die in ieder geval publiekelijk liet weten dat hij inzage in de brieven voor 125 jaar verbood. Zijn archief zou van de weeromstuit na zijn dood voor vijftig jaar achter slot en grendel gaan, zo kondigde hij aan.

Die dood kwam al te spoedig. Vijf dagen na de veiling werd Johan Polak getroffen door een hartinfarct en stierf hij op 25 mei 1992 ’s avonds laat in zijn kantoor in Arnhem. Zijn overlijden kwam als een schok, die ook buiten het land der letteren gevoeld werd. Hij werd geroemd om zijn verzamelpassie en om zijn inspanningen de klassieke en modern-klassieke schrijvers aan een nieuw publiek te helpen. Zijn legendarische bibliotheek werd in 1993 geveild bij het Utrechtse veilinghuis Beijers; zijn kunstverzameling kwam onder de hamer bij Christie’s. Zijn persoonlijk archief van 81 dossierladen en 16 verhuisdozen met boeken vond onderdak in het Amsterdamse Gemeentearchief, onder beheer van de Stichting Johan Polak, in het bestuur waarvan ook Frans Goddijn zitting heeft. Voor Rik van Dam bleek Polak

een ruimhartige regeling getroffen te hebben. Postuum werd Johan Polak door het Prins Bernhard Fonds onderscheiden met de Zilveren Anjer, die Rik van Dam een maand na het overlijden uit handen van de prins in ontvangst nam. Tezelfdertijd lag de bundel Het oude heden in de winkel.

Met Johan B.W. Polak stierf de laatste der ‘grote’ Nederlandse uitgevers van de twintigste eeuw. Zijn archief, zo belangrijk voor de geschiedschrijving, blijft voorlopig gesloten. Maar zijn ware nalatenschap is in de kast te vinden bij tienduizenden liefhebbers.

 

Deze publicatie kwam mede tot stand dankzij een bijdrage van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.

[1998/4&5]

Bij dit nummer

Aan de vooravond van een nieuwe eeuw lijkt het De Parelduiker gepast terug te blikken op het leven en het werk van een man die in onze eeuw het klassieke en modern-klassieke culturele erfgoed voor velen ontsloten heeft: Johan B.W. Polak (1928-1992), uitgever, boekverkoper, leraar, verzamelaar.

Johan Polak – geboren voor de machtsgreep van Hitler, gestorven na de val van de Muur – omsloot met zijn leven de catastrofale gebeurtenissen van deze eeuw. De beleving daarvan bracht hem ertoe zich als ‘een hovenier in stiltes hof’ (Bloem) te wijden aan de schoonheid van het boek. Dat leven wordt hier door de journalist Toon Möller indringend beschreven.

Polaks naam leeft voort als de bedenker, financier en eerste directeur van uitgeverij Polak & Van Gennep. Mark Pieters, redacteur van Querido, schetst de geschiedenis van die Amsterdamse uitgeverij en haar vermaarde fonds.

Halverwege de jaren zeventig kwam het tot een breuk tussen Johan Polak en Gerard Reve, vriend en succesauteur in het Athenaeum-fonds. Kort voor zijn overlijden deed Johan Polak in een vraaggesprek met Katrien Gottlieb, dat hier is overgenomen, uit de doeken waarom.

Johan Polak liet zich voorstaan op de kwaliteit van zijn edities, in het bijzonder die van Nederlandse dichters. Bij de rol van Polak als editeur wordt door tekstbezorger prof. dr. H.T.M. van Vliet, directeur van het Constantijn Huygens Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis, uitvoerig stilgestaan.

Veel aandacht trok in 1993 de veiling van het omvangrijke boekenbezit van de verzamelaar Polak. De antiquaar Steven A. Bakker laat zijn licht schijnen over diens verzamelwoede.

Tegen het eind van zijn leven had Johan Polak de status van Bekende Nederlander bereikt, vooral dankzij een uitputtende reeks televisie-interviews. Van een van die gesprekken – waarin Polak samen met zijn vroegere compagnon Rob van Gennep ontvangen werd in een tv-uitzending van Hanneke Groenteman – is hier de tekst, voor het eerst integraal, afgedrukt.

Als afsluiting worden de woorden gegeven die prof. dr. A.D. Leeman in 1988 sprak bij het verlenen van een eredoctoraat van de Universiteit van Amsterdam aan Johan B.W. Polak.

 

De redactie spreekt haar dank uit jegens allen die door het verlenen van medewerking of toestemming dit dubbelnummer tot stand hielpen brengen. In het bijzonder gaat onze dank uit naar dr. R.L. Polak (Amsterdam) en Rik van Dam (Amsterdam).

Tot slot gedenken wij met groot respect Emile Henssen, die als redacteur van ons blad indertijd de aanzet gaf tot dit nummer. Hij overleed op 20 februari 1999.

 

De redactie

[1998/4&5]

Bij dit nummer

Aan de vooravond van een nieuwe eeuw lijkt het De Parelduiker gepast terug te blikken op het leven en het werk van een man die in onze eeuw het klassieke en modern-klassieke culturele erfgoed voor velen ontsloten heeft: Johan B.W. Polak (1928-1992), uitgever, boekverkoper, leraar, verzamelaar.

Johan Polak – geboren voor de machtsgreep van Hitler, gestorven na de val van de Muur – omsloot met zijn leven de catastrofale gebeurtenissen van deze eeuw. De beleving daarvan bracht hem ertoe zich als ‘een hovenier in stiltes hof’ (Bloem) te wijden aan de schoonheid van het boek. Dat leven wordt hier door de journalist Toon Möller indringend beschreven.

Polaks naam leeft voort als de bedenker, financier en eerste directeur van uitgeverij Polak & Van Gennep. Mark Pieters, redacteur van Querido, schetst de geschiedenis van die Amsterdamse uitgeverij en haar vermaarde fonds.

Halverwege de jaren zeventig kwam het tot een breuk tussen Johan Polak en Gerard Reve, vriend en succesauteur in het Athenaeum-fonds. Kort voor zijn overlijden deed Johan Polak in een vraaggesprek met Katrien Gottlieb, dat hier is overgenomen, uit de doeken waarom.

Johan Polak liet zich voorstaan op de kwaliteit van zijn edities, in het bijzonder die van Nederlandse dichters. Bij de rol van Polak als editeur wordt door tekstbezorger prof. dr. H.T.M. van Vliet, directeur van het Constantijn Huygens Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis, uitvoerig stilgestaan.

Veel aandacht trok in 1993 de veiling van het omvangrijke boekenbezit van de verzamelaar Polak. De antiquaar Steven A. Bakker laat zijn licht schijnen over diens verzamelwoede.

Tegen het eind van zijn leven had Johan Polak de status van Bekende Nederlander bereikt, vooral dankzij een uitputtende reeks televisie-interviews. Van een van die gesprekken – waarin Polak samen met zijn vroegere compagnon Rob van Gennep ontvangen werd in een tv-uitzending van Hanneke Groenteman – is hier de tekst, voor het eerst integraal, afgedrukt.

Als afsluiting worden de woorden gegeven die prof. dr. A.D. Leeman in 1988 sprak bij het verlenen van een eredoctoraat van de Universiteit van Amsterdam aan Johan B.W. Polak.

 

De redactie spreekt haar dank uit jegens allen die door het verlenen van medewerking of toestemming dit dubbelnummer tot stand hielpen brengen. In het bijzonder gaat onze dank uit naar dr. R.L. Polak (Amsterdam) en Rik van Dam (Amsterdam).

Tot slot gedenken wij met groot respect Emile Henssen, die als redacteur van ons blad indertijd de aanzet gaf tot dit nummer. Hij overleed op 20 februari 1999.

 

De redactie