Archief: DBNL

Manu van der Aa
Ontdaan van haar
E. du Perron achter porno van Pierre Louÿs+

Toen Reinder Storm in 1993 in Maatstaf1 een beschrijvende bibliografie publiceerde van door E. du Perron in eigen beheer uitgegeven boekjes, ontbraken daarin twee uitgaven waarvan hij het bestaan wel vermoedde maar niet kon aantonen. Het waren Le Cantique des Cantiques van Ernest Renan en Trois filles de leur mère van Pierre Louÿs. Van de eerste titel stond zo goed als vast dat het daadwerkelijk door Du Perron werd uitgegeven. Uit brieven blijkt immers dat van de vijftien exemplaren die gedrukt werden, Carel Willink2, Paul van Ostaijen3 en Jan van Nijlen4 er een ontvingen. Het Willink-exemplaar kwam in oktober 1993 boven water toen het door het Amsterdamse filiaal van antiquariaat J. de Slegte voor f 4.500,- te koop werd aangeboden in de catalogus Uit de bibliotheek van A.C. Willink. Naast een uitvoerige beschrijving van het boekje werd op bladzijde 28 ook de titelpagina afgedrukt. Pech of gebrek aan speurzin waren er de oorzaak van dat het zo lang geduurd heeft voor er een exemplaar van Du Perrons Cantique beschreven kon worden.

Anders lag dat met de ‘buitengewoon smerige Pierre Louÿs’ die Du Perron – blijkens een brief van 10 november 1927 aan Paul van Ostaijen5 – liet drukken ‘om zaakjes mee te doen’. Hoewel hij de toen doodzieke Van Ostaijen een presentexemplaar had beloofd, leek hij met deze uitgave gewoon geld te willen verdienen, anders dan met de boekjes die hij in vijftien of dertig exemplaren liet drukken. Die uitgaafjes werden immers vooral onder vrienden verspreid. ‘Hij vond het gewoon prettig enige boekjes die hij aardig vond aan zijn vrienden te schenken,’ aldus een van de meestal begunstigden, Jan van Nijlen.6 Als Du Perron Trois filles de leur mère van Pierre Louÿs al zou hebben uitgegeven, dan zou het boekje dus voor de lucratieve clandestiene verkoop bestemd zijn geweest en als gevolg daarvan tegenwoordig lastig op te sporen. Maar aangezien de smerige Louÿs in de rest van de correspondentie niet meer ter sprake komt7, leek het mij ook best mogelijk dat het hele project geen doorgang had gevonden. Zoals dat immers ook gebeurd was met die andere, door Willink te illustreren, eveneens bijzonder smerige uitgave, Les onze milles verges [De elfduizend roeden] van Guillaume Apollinaire.8

Dat zou overigens niet betekenen dat Du Perron geen erotische of ronduit por-

nografische uitgaven aandurfde. Zo treffen we in de lijst van Storm erotica aan van onder anderen Malherbe, Apollinaire en Pia. Als liefhebber en kenner van het genre was Du Perron uiteraard ook vertrouwd met het werk van Pierre Louÿs. De Fransman Louÿs werd in 1870 geboren in Gent, waar zijn bemiddelde ouders, op de vlucht voor de Frans-Pruisische oorlog, kortstondig verblijf hielden. Op de middelbare school sloot hij vriendschap met André Gide, die bij hem in de klas zat. Eenmaal in Parijs gevestigd, breidde hij zijn kennissenkring uit met illustere namen als Paul Valéry, Stéphane Mallarmé, Claude Debussy en Oscar Wilde. Hij debuteerde in 1892 met een bundel symbolistische poëzie, maar verwierf naam en faam met het prozagedicht Les chansons de Bilitis (1895) [Gezangen van Bilitis] en de roman La femme et le pantin (1898) [De vrouw en de ledepop]. Pas na zijn dood in 1925 werd uit zijn nalatenschap duidelijk dat Louÿs een echte erotomaan was geweest. Naast talrijke expliciete foto’s van eigen makelij trof men er ook een paar honderd kilo onuitgegeven erotische geschriften in aan. Deze omvatten zowel quasi-wetenschappelijke, ‘erotologische’ studies, als priapeeën en pornografische romans. Trois filles de leur mère wordt tegenwoordig beschouwd als een parel onder de literaire pornografie. Du Perron kende zijn pappenheimers dus wel. Maar gaf hij ze ook uit?

Ondanks de geringe aanwijzingen ging Boris Rousseeuw9 er in 1986 van uit dat Du Perrons uitgave van Trois filles de leur mère wel degelijk bestond en dat de tweede editie van Trois filles de leur mère zoals die door Pascal Pia in Les livres de l’Enfer werd beschreven, de Du Perron-uitgave moest zijn. Hoewel ook hij moest toegeven: ‘De editie is spoorloos.’ Tot ik in juni 1996 van diezelfde Boris Rousseeuw een catalogus kreeg toegezonden van Librairie Hervé Renard te Brussel, met daarin het – door de afzender zwart omkaderde – nummer 83: ‘P.L. Trois filles de leur mère. Mont Pelé,

Martinique, 16×24, 199, br. 2.500 fb.’10 Voor alle duidelijkheid had de afgehaakte Duperroniaan er nog ‘Du P.’ bijgeschreven. Het boek ligt nu voor mij, maar de vraag blijft: is dit een Du Perron-uitgave?

Als het antwoord bevestigend luidt, moet allereerst achterhaald worden waarom Van Ostaijen het hem beloofde exemplaar niet kreeg. Een aannemelijke verklaring is dat de Vlaamse dichter overleed voordat het boek afwas. Immers, het Jarry-boekje11 dat Du Petron hem in dezelfde brief in het vooruitzicht had gesteld, ontving Van Ostaijen pas eind januari 192812 en op 18 maart overleed hij. Ik neem daarom aan dat de Pierre Louÿs op z’n vroegst in het voorjaar van ’28 kan zijn verschenen, een datum die in de buurt komt van het ‘vers 1930’ dat Pia opgeeft in Les livres de l’Enfer. Oorzaak van deze vertraging zou kunnen zijn dat Du Perron in die maanden zijn handen vol had aan de totstandkoming van Rein Blijstra’s IJzeren vlinders en het eerste nummer van het tijdschrift Avontuur. Bovendien was er de financiële kant van de zaak: op 3 december 1927 schreef Du Perron al aan Van Ostaijen dat de uitgave van Avontuur ‘duurder wordt dan ik dacht’. Het is ten slotte ook mogelijk dat Du Perrons vaste drukker in Brussel, Alphonse Breuer, een grote uitgave als Trois filles de leur mère er niet meer bij kon nemen, want zowel de zo net vermelde uitgaven als de Jarry werden door hem gedrukt.

Is deze Trois filles de leur mère een Breuer-druk? Op het eerste gezicht wel. Een vluchtige vergelijking met andere boekjes laat immers een duidelijke overeenkomst zien in opdikkende papiersoort. De gebruikte lettertypes kon ik, onbeslagen op typografisch gebied, niet thuisbrengen. De letter van de titelpagina heeft verdacht veel weg van een type dat gebruikt werd voor de titelpagina van de eerste druk van Het Roerend Bezit, een Breuer-druk uit 1924. Het tekstlettertype is in ieder geval niet de Cheltenham die voor het merendeel van de andere uitgaafjes gebruikt werd. Eerder ongewoon is dat de titelpagina in groene inkt gedrukt werd. Als Du Perron al kleur gebruikte – in vijf van de zestien door Storm beschreven gevallen – dan was het rood.

In nummer 6 van zijn eenmanstijdschrift Vlagtwedder Grensbode wijdde Hans van Straten ook een beschouwing13 aan de toen nog spoorloze uitgave. Hij sloot zich aan bij Rousseeuws opvatting dat de tweede, door Pia beschreven editie inderdaad Du Perrons werk was. Voor hem gaf de fictieve plaats van uitgave, ‘Mont Pelé’, de doorslag. Daarin herkende Van Straten namelijk Du Perrons voorkeur voor ‘soms ietwat gewelddadige humor’, want de Mont Pelée, officieel met een e’tje meer gespeld, is een vulkaan op het eiland Martinique, die bij een uitbarsting op 8 mei 1902 dertigduizend inwoners de dood injoeg. Van Straten gaat voorbij aan het feit dat de naam Pelé bovendien de initialen van Pierre Louÿs bevat. Ook zwijgt hij over de betekenis van deze Franse plaatsnaam, die in de (door Du Perron?) aangepaste spelling zeker niet ondubbelzinnig is. Le petit Larousse geeft als derde betekenis van ‘mont’: ‘Mont de Vénus’ en het werkwoord ‘peler’ betekent ‘ontharen’. We kunnen ‘mont pelé’ dus gerust vertalen met ‘kale kut’. Wat weer herinnert aan de ‘kale trut’ die figureert in ‘Liedje voor een oude hoer’, een van de erotische ge-

dichten die Du Perron op 28 december 1927 aan Willink stuurde om hem op te vrolijken.

Van Straten verwijst in zijn stuk wel naar de fondscatalogus die Pia in zijn beschrijving ‘tussen neus en lippen vermeldt’. Maar hij gaat niet in op een belangrijk detail: de prijs die in de bedoelde catalogus volgens Pia werd opgegeven bedroeg 250 Belgische frank voor de gewone exemplaren op zogenaamd ‘bel-alfa’ papier en 400 frank voor de luxe editie op ‘Japon’. Dat is ruwweg tien keer de prijs van een gewoon boek eind jaren twintig. Beweerde Du Perron zelf al niet zaakjes te willen doen met het boek?

Een andere vraag is hoe Du Perron aan de tekst voor deze uitgave gekomen is. Had hij de beschikking over het originele handschrift of de eerste druk uit 1926, een facsimile-uitgave van dat handschrift? Deze eerste druk werd, in een zeer kleine oplage, in de clandestiene handel gebracht door René Bonnel, maar vermoedelijk had ook Du Perrons vriend Pascal Pia er de hand in. Via Pia zou Du Perron dus best aan het handschrift hebben kunnen komen en natuurlijk ook aan het boek. Hans van Straten meent dat aan Du Perrons uitgave wel degelijk het originele handschrift ten grondslag heeft gelegen. Hij baseert zich daarvoor op een mededeling van Du Perron in een brief aan Jan van Nijlen van 5 juli 1929, waarin hij het heeft over ‘het groote ms. van Trois filles de leur mère’. Van Straten betrekt dit ‘groote ms.’ op Louÿs’ handschrift, dat inderdaad opvallend groter is dan dat van de doorsneeschrijver. Hij leidt daar verder uit af dat het hier niet om de facsimile-uitgave (de eerste druk dus) van Trois filles kan gaan, omdat die, volgens Van Straten, een verkleining moet zijn, ‘anders ging de tekst nooit in een boek van 19 bij 28’. Toch lijkt 19 × 28 (in-octavo) mij een vrij groot formaat voor een roman, zeker wanneer die nog eens 361 bladzijden dik is. Bovendien schrijft Jean-Paul Goujon in zijn biografie van Pierre Louÿs: ‘Nous avons pu consulter le manuscrit autographe du livre, curieusement écrit sur de petits rectangles de papier bulle gris-vert […].’14 Dit impliceert dat het handschrift voor de facsimile-druk helemaal niet verkleind hoefde te worden, maar integendeel vergroot. Of werden er verschillende van deze papier-

tjes op één bladzijde afgedrukt? Het resultaat was in ieder geval een relatief groot en dik boek met het uiterlijk van een ingebonden manuscript. Veel belang heeft het natuurlijk niet, maar uit dit alles meen ik toch te kunnen afleiden dat Du Perron niet per se het originele manuscript als basis voor ‘zijn’ uitgave van Trois filles heeft gebruikt.

Voorlopig kan niet onomstotelijk bewezen worden dat de – voor mij liggende – uitgave een Du Perron-uitgave is. Er zijn alleszins aanwijzingen in die richting en ik wil het ook graag geloven. Al was het maar omdat mijn boek dan eerder 2.500 gulden dan hetzelfde bedrag in Belgische franken waard zou zijn.

Wie overigens Pierre Louÿs’ buitengewone smerigheid in het Nederlands wil proeven, kan sinds enige tijd terecht bij de Bibliotheca Erotica van Martin Ros, die een door Hilda van Ittersum bewerkte vertaling in het licht gaf onder de titel Drie zusters en hun moeder.15 Ed Schilders maakt melding van een vroegere Nederlandse editie, die in de jaren zeventig bij Joachimsthal te Amsterdam verscheen.16 De Editions 10/18 bracht in 1994 nog een Franstalige pocketversie uit.

Hans Lodeizen
Mijn vriend Seldon
Fragment van een ongepubliceerde autobiografie

[De nalatenschap van Hans Lodeizen berust sinds enige tijd in het Letterkundig Museum in Den Haag. Ergens tussen de nog niet uitgezochte manuscripten bevindt zich het testament dat hij schreef op 13 mei 1948 om middernacht, met daarin de aanwijzing: ‘Ik wil dat mijn papieren verzameld worden en dat gepubliceerd zal worden datgene wat van waarde lijkt.’ In de uitgave van de Verzamelde Gedichten wordt deze zin uit het testament aangehaald om de publicatiegeschiedenis van de poëzie toe te lichten. De samenstellers hebben niet gekeken naar de waarde van de gedichten, maar naar de staat van voltooiing; in de Verzamelde Gedichten staan dus alle gedichten die voltooid lijken. Zij lieten ook het nagelaten proza weg, dat meer onderzoek en bovendien een andere uitgave vergde. Hans Lodeizen zou op zijn sterfbed gezegd hebben dat al zijn dagboeken vernietigd zouden moeten worden. Ze zijn, samen met andere persoonlijke aantekeningen, toch bewaard gebleven, maar niet gepubliceerd.

De nalatenschap van Hans Lodeizen bevond zich jarenlang in twee koffertjes en een aktetas in het ouderlijk huis te Wassenaar. Na de dood van Lodeizens moeder, in 1991, verhuisde alles tijdelijk naar een archiefkast van de vakgroep Nederlands van de Faculteit der Letteren in Utrecht, ten behoeve van de uitgave van de Verzamelde Gedichten. Enige jaren geleden ging ik op zoek naar de dagboeken van Lodeizen waarover ik had horen vertellen; ik wilde ze inzien bij het schrijven van een script voor een tv-documentaire. Van een medewerker aldaar mocht ik de koffertjes doorneuzen, op voorwaarde dat ik er niets uit zou publiceren, ‘anders vermoord ik je’. Dat leek me een goeie deal.

Naast alle gedichten die op kleine velletjes papier zijn geschreven, bevatten de koffertjes veel manuscripten in mappen met opschrift in het handschrift van Lodeizen alsmede verschillende typoscripten met verroeste nietjes. Ik stuitte onder meer op het typoscript van de – mislukte – roman De bron van Medusa en van vele prozafragmenten, de meeste onvoltooid. Ik begon te lezen in de mappen met ‘persoonlijke aantekeningen’. Vanaf zijn vertrek naar Amerika, in september 1946, tot een paar dagen voor zijn dood, op 26 juli 1950, heeft Hans Lodeizen een dagboek bijgehouden. Een paar honderd met vulpen geschreven bladen die ons een blik gunnen in het zieleleven van de dichter. Daartussen trof ik tot mijn verrassing ook twee manuscripten aan die geschreven leken als onderdelen van een kleine autobiografie.

Het eerste manuscript is getiteld Oratio pro domo, en Lodeizen schreef op het omslag: ‘Scarsdale, September 1947’. Scarsdale, in de staat New York, was de woonplaats van de heer Freering, een vriend van vader Lodeizen, door wie Hans bij aankomst in New York van de boot gehaald werd en bij wie hij zo nu en dan op bezoek ging. Bij Freering en zijn gezin heeft hij kennelijk deze tekst geschreven.

De twintig handgeschreven pagina’s met titelblad geven een impressie van Lodeizens jeugd en de jaren tijdens de oorlog. De tekst is voor het eerst gepubliceerd door de zoon van de jonaste zuster van Hans Lodeizen, Alfonso Montuori, die in Engeland studeerde en waarschijnlijk via zijn grootmoeder toegang had gekregen tot de koffertjes met de nalatenschap (Dutch Crossing, nr 20, aug. 1983); enige tijd later verscheen de tekst ook in een Nederlands tijdschrift (De Tweede Ronde, nr. 1, 1985).

Op 19 april 1948 schreef Hans Lodeizen in zijn dagboek: ‘Nu ik de Oratio pro domo geschreven heb, kan ik beginnen een leesbare geschiedenis van mijn leven te maken!’ Een maand later begon hij aan Mijn vriend Seldon, het tweede autobiografische manuscript, dat uiteindelijk zesentwintig bladen met titelblad zou gaan tellen. Kort daarvoor had hij – van 28 maart tot 9 april – een reisje naar New Orleans gemaakt, waarvan hij ook aantekeningen had bijgehouden. De uitstap naar New Orleans was een reactie op de teleurstelling die hij had ondervonden in zijn vriendschap met Seldon James, een medestudent aan het Amherst College in Massachusetts. Tijdens de reis naar New Orleans poogde hij afstand van Seldon te nemen door zich in een paar seksuele avonturen te storten. Op 13 mei maakte hij echter zijn testament op, waarbij hij bepaalde: ‘Ik wil dat mijn papieren verzameld worden en dat gepubliceerd zal worden dat gene wat van waarde lijkt. Al mijn papieren zou ik daarna in de handen van Seldon T. James Jr. over willen zien gaan. Hij kan er dan verder mee doen wat hij wil.’ Het maakt duidelijk dat Lodeizen nog niet van zijn gevoelens voor Seldon James af was. In die stemming schreef hij op 18 en 19 mei 1948 – met nog een klein, laatste fragment op 11 november 1948, kort voor zijn aankomst in Nederland – Mijn vriend Seldon. De tijd die Lodeizen in Mijn vriend Seldon beschrijft, begint op het moment dat hij op 16 september 1946 in Amerika aankomt om biologie te studeren en eindigt bij zijn vertrek, twee jaar later, naar Nederland. Deze tekst is tot nu toe onopgemerkt gebleven.

Lodeizen schreef later zelf nog één keer over Mijn vriend Seldon, in zijn dagboek op 19 december 1949: ‘Weer stukjes herlezen uit Mijn vriend Seldon.’ Zonder commentaar. Het was de tijd dat zijn ziekte zich openbaarde en hij een arts bezocht. Twee dagen later schreef hij: ‘Ook als ik tbc heb, hoeft me dat nog van niets af te houden. Ik heb liever dat ik nog een jaar of wat kan leven naar mijn begeerte dan dat ik schijnheilig zoals nu nog jarenlang door moet gaan. Ik heb er schoon genoeg van. In dit jaar zal ik de grootste veranderingen laten gebeuren, al is het ten koste van mijn leven en dat van anderen. Ik heb genoeg van alles. Ik wil volgend jaar om deze tijd dood zijn. Hello Seldon you cannot dance as pretty as I can!—’ In het voorjaar van 1950 zou Het innerlijk behang verschijnen, Lodeizens dichtbundel die opgedragen is aan Seldon. Een paar maanden later overleed Hans Lodeizen in Lausanne aan leukemie.

Nu, ruim vijftig jaar later, kan Mijn vriend Seldon worden gepubliceerd. De autobiografische beschouwing is ontstaan in een levensfase waarin Lodeizen zijn seksuele identiteit ontdekt had en zich daarvan openhartig op papier rekenschap durfde te geven. Voor het inzicht in de ontwikkeling van zijn dichterschap is de tekst, die hier voor de eerste maal in druk verschijnt, van grote waarde.

Lodeizens nalatenschap, met daarin het manuscript van Mijn vriend Seldon, is dus in het bezit van het Letterkundig Museum in Den Haag. De koffertjes en de aktetas waarin die nalatenschap zich oorspronkelijk bevond, hebben de tand des tijds niet doorstaan. In juni 1998 heb ik de koffertjes nog kunnen filmen bij de opname van mijn documentaire – de aktetas was toen al verdwenen. Ik moest toen denken aan de woorden van Enid Starkie in haar Rimbaud-biografie: ‘It is difficult to describe the emotion felt on opening the suit-case full of papers half a century old, the cheap suit-case which had accompanied Rimbaud on his adventurous journeys, on the Red Sea coast and into the uplands of Ethiopia.’ Nadien heeft het Letterkundig Museum een van beide koffers leeg bij de vuilnisbak gezet. De literair-historische waarde ervan was te beperkt.

 

Op verzoek van de erven Lodeizen zijn enkele namen afgekort tot initialen. ronald bos]

18 Mei 1948

‘a zealous pilgrimage to thee…’
Shakespeare sonn. 27

Ik ben aangekomen met het vaste besluit om van mijn verblijf een grote overwinning te maken. Toen ik op het dek stond in de koude morgen en tegen mijn medepassagiers nonchalant opmerkingen maakte over het weer en de wolkenkrabbers, voelde ik mij tot elke daad en iedere gedachte, hoe gevaarlijk ook, in staat. Mijn eerste teleurstelling, natuurlijk, als het steeds gaat met iedere passagier die New York bereikt, was het lange wachten en gezanik bij de douane. Toen ik eindelijk in de loodsen rondwandelde, op zoek naar mijnheer Freering die mij daar volgens afspraak zou opwachten, was ik al te moe om me ook nog maar mijn gedachten te herinneren. Eindelijk zag ik hem staan, in een hele menigte van bloedverwanten en vrienden, wuivend met zijn hoed en glimlachend toen ik hem herkende. Ik ging op hem af, hij begon in Hollands te praten maar na een paar zinnen zwaaide hij om op Engels, wat ik liever had in mijn ijver om de taal te leren. Na onze vluchtige ontmoeting moest ik mijn plaats in een rij weer innemen, wachtend op het voorrecht om mijn koffers uitgepakt te zien. Toen ook dit tenslotte voorbij was kuierde ik door het hekje de loods uit en New York in. Inmiddels was mijnheer Freerings zoon, George, komen opdagen die de efficiënte zakenman speelde door zich fluks over mijn koffers te ontfermen en het hele zaakje in de wagen van zijn vader te pakken waar hij bij had staan wachten. Het was een beetje een bedroefde nacht en het regende de hele tijd bijna. Dit bijna is erg uitputtend wanneer het urenlang aanhoudt, en enigszins bedrukt maar toch nog wat opgewonden zat ik in de auto terwijl we onder de Hudson doorgingen in Holland tunnel. New York was precies zoals ik het verwacht had. Precies zo lelijk en precies zo vermoeiend. Ik had een kamer in hotel Belmont Plaza als ik me niet vergis, op Lexington Avenue, een klein vrij beroerd hotelletje met negers als portiers, iets dat ik haat. Er is niets ergerlijks op de wereld dan te moeten wachten op een luie neger. Negers zijn lui. Het is hun stem wat ze zo aanminnelijk maakt. Ook hebben ze prachtige tanden en vaak mooie ogen. Later heb ik, in Greenwich Village, dikwijls negers gezien die als mensen prachtig waren, en die me ontzettend boeiden. Maar toen ik pas in de usa was vond ik iedere neger iets minderwaardigs uit mijn burgerlijk vooroordeel. Ik hoef niet te zeggen dat ik er natuurlijk steeds op uit was om de indruk te wekken alsof ik geen rassenvooroordeel had. Na een poosje begreep ik dat een mengsel van begrijpen en haat het beste was om in Amerika het negerprobleem goed uit te buiten. De negers van Belmont Plaza haatte ik, en gek genoeg, telkens als ik in dat hotel terugkom krijg ik datzelfde gevoelen weer. Ik weet nu niet meer of het aan mij of aan die negers ligt. Mijn haat voor negers verloor ik pas in ’t voorjaar van 1948 in New Orleans, waar zelfs een van mijn beste vrienden een neger was. ’s Nachts in het donker klonk zijn stem zo wellustig en droevig dat het bepaald roerend was, en we wa-

ren als twee huilende satyrs tezamen. Maar toen ik pas in New York aankwam was ik vol van de Hollandse vooroordelen, en een van de gevaarlijkste die ik had was mijn totaal nagebootste en opgeschroefde belangstelling voor vrouwen. Ik heb sindsdien lang genoeg gelegenheid gehad om daarvan te genezen. De avond van mijn aankomst al bracht Mr. Freering me op het Empire State Building en daar zag ik de hele stad in panorama zoals ik haar zovele malen al en zoveel beter gezien had op magnifieke photo’s van dezelfde plaats. Ik was droevig en moe. Ik ben altijd droevig zodra als ik moe begin te worden. Moeheid is mijn ergste vijand. Ze verandert mijn hele levensbeschouwing, maakt een pessimist van me, een mensenhater, vernietigt al mijn geloof aan zin in het leven. Terug in Belmont Plaza was ik vol sombere gedachten. In mijn dagboek probeerde ik nog een paar dappere zinnen te schrijven, om de continuïteit van het leven aan boord vol te houden. Maar dat was mijn laatste poging. Na een paar van die aantekeningen was mijn moed al uitgezogen.

Mijnheer C., een zakenvriend en later -vijand van mijn vader nam me met zich mee naar Long Island waar hij een huisje had in Port Washington. Het plaatsje stond me bij aankomst al tegen. Nu volgden ’n paar gevulde dagen. Zijn dochter probeerde ik vergeefs te verleiden. Ze reed met me rond in een grote Cadillac, en ik volgde hen op Zondag naar de Christian Scientist Church. Het was de laatste keer dat ik in een kerk was sedert ik met T. op het altaar in Wassenaar aan de priester antwoordde met ‘Ik ben God’. Dodelijk verveeld. Een Amerikaanse Zondag is een plus non ultra in ellende. Er is niets denkbaar van grotere, langgerektere verveling. Behalve het bewegen van de pen zoals ik het nu doe. Vandaag kan ik me niet concentreren, het weer was te beroerd en dat is de reden waarom ik nu schrijf. Als alles naar mijn zin zou zijn, zou ik zeker niet binnenshuis met mijn vulpen die zwarte tor over het dunne witte papier schrijden. Dat is iets voor de ontevreden dagen. Nu al mijn gedichten letterlijk in het water zijn gevallen ben ik plotseling zo alleen en ik moet wel iets doen. Ik heb nu juist een periode achter de rug die net zo was als de tijd toen ik de Ondergang v/h Dagelijkse1 aan het schrijven was; alles viel als dauw uit de hemel, ik was zelf het meest verwonderd over de zoetheid en klaarheid die me zomaar – zonder reden – kwam bezoeken. En tenslotte heb ik ook de Ondergang weggegooid, nog maar weinige dagen nadat ik haar voltooid had. Er is niets meer dat me herinneren kan aan die glorieuze dagen, de eerste en van de heel weinige van dat soort die ik in mijn leven gehad heb. En het lijkt wel alsof met ieder jaar dat verder gaat de kans op een toeval als dit kleiner en kleiner wordt. Want het goddelijke van zo’n toestand is de staat van hallucinatie waarin je verkeert. Maar ik ben al te ver om de gegane dagen te benijden. We moeten verder gaan en zo dikwijls al heb ik mezelf geleerd dat litteratuur niet iets is om door mij beoefend te worden. Ik heb geen talent: en dat is eerder gezegd. Desondanks heb ik de ontlading via het schrijven zo nodig voor mijn hele weten dat ik er vrijwel zeker van ben dat ik door zal gaan met mijn dwaasheden. Ik moet schrijven om evenwichtig, gelukkig te zijn en ik kan enkel maar rotzooi schrijven; dan moet ik mezelf wel voor de gek houden

om door te kunnen blijven gaan. Ik moet oppassen dat dat niet op schizophrenia uitloopt. (Net alsof je kunt oppassen voor zoiets!) Toen ik pas in Amerika aankwam was ik zoveel meer gecompliceerd, en dientengevolge zag ik de dingen met veel meer hoop dan nu. Ik ben nu teruggegaan tot de uiterste grenzen van mijn geloof: er is geen grens meer die ik overschrijden kan. Mijn grootste avontuur hier is zonder twijfel Seldon geweest. Hij heeft mijn hart wel zo gebroken dat het onrepareerbaar is, dankzij hem heb ik gelegenheid gehad om de gemeenste en laagste trekken van mijn karakter te vertonen. Hem heb ik werkelijk liefgehad met al de kracht en onschuld die er in mij was, hij was het die de eerste scènes van De Duivel en de Avonturier2 mogelijk maakte. Nu heb ik ontdekt dat ik in zijn hele liefde bedrogen ben geweest: Seldon is helemaal op de kant van die vulgaire vrienden waar we tezamen zoveel plezier over plachten te maken. Hij heeft me verlaten en gaat nu zijn eigen weg, ik twijfel of hij ooit wel geheel alleen is geweest. En ik houd meer van hem dan van iemand op aarde. Mijn grootste geluk zou zijn om mij helemaal in hem op te lossen, om mezelf transparant te maken voor hem, om in hem te verdwijnen. Al een jaar lang nu heb ik alle hoop opgegeven om hem lief te kunnen hebben zoals ik dat wil, waarbij elke beweging en uitwisselen, het hele leven een voortdurend in elkaar en uit elkaar stromen is. Hoe ironisch klinkt het nu dat hij nu zegt ‘We zijn toch immers weer vrienden?’ Het is alsof we nooit verder van elkaar zijn af geweest. Het is alsof ik nooit meer om hem gegeven heb dan juist nu, nu hij zich zo gehaat voordoet. Dat lijkt haast het einde van een hele reeks gevoelens, van manden vol vers fruit. Ik zal nooit meer zo onschuldig en met zo weinig gelukkig kunnen zijn als ik het was vlak na mijn aankomst hier. Ik ben immers zo veranderd. Toen Seldon de bodem uit mijn leven had geslagen door alles over mij te weten, en het te verachten ben ik in een Niets gevallen waarvan de philosophen geen begrip hebben. Het was een emotioneel vacuüm en alles was zinloos, zo zinloos dat het me verlamde. Wat geef ik om de mensen die klagen dat alles een Néant is en er dan dikke boeken over schrijven om het aan te tonen. Al die schoolmeesterij in de misère kleeft en zweet en maakt me ziek. Dat is wat ik haat van de moderne beweging van Frankrijk, dat het zo ergerlijk middelmatig is en met een nietige nadrukkelijkheid praat over dingen die een beetje sensitief mens zouden dooddrukken. Er is een bepaald soort geest die zonder trots elk soort waarheid kan dragen. Het zijn de geestelijke lastezels zoals Sartre en Camus. Ik heb nooit iets van Camus gelezen maar alleen al om zijn boeken door te bladeren maakt me kriegelig. Sartre ken ik maar heel oppervlakkig, maar dat is de manier om een oppervlakkige schrijver te kennen. Zijn La Putain Respectueuse was zo verschrikkelijk goedkoop en zo vol van toneelmaniertjes à la Strindberg dat je haren ervan te bergen rijzen.

Wat er bij mij gebeurd is hier is van een geheel andere orde dan al hetgeen waar de Franse en Deense wijsgeren over zwammen. Al hun leegheid en ellendigheid dreef hen tenslotte toch aan tot het schrijven van boeken over leegheid en ellendigheid, tot een uitlegging over het wezen van al die dingen, en met wat een gevoel van

triomph moeten ze niet allen besloten hebben tenslotte juist deze hele persoonlijke en slappe gevoelens van nederlaag in de hele wereld te interpreteren als het drijvende principe en het beginsel van een wijsbegeerte. Nihilisme is de naam voor een catastrophe die plaatsgrijpt in het binnenste van een mens, is de ruïne van het teerste en meest waardevolle in hem: er bestaat niet zoiets als een ‘historisch’ nihilisme. De hele wereld is opgemaakt uit mensen die allen op zichzelf volkomen alleen en aan zichzelf overgelaten zijn; zodra als een gevoelen collectief begint op te treden verliest het waarde voor een individu dat een beetje fijner gespecialiseerd is dan de menigte. In ieder mens grijpt een heel bepaald en eigen Nihilisme plaats en ik kan me niet voorstellen dat in twee gevallen hetzelfde zou zijn. Ik was een nihilist, of beter, na mijn avontuur (want zo wil ik het noemen) met Seldon werd ik een nihilist: ik vertrouwde niet meer op hetgene dat me tot die tijd had aangedreven tot werk en ik was niet meer op de uitkijk naar iets anders. Mijn wereld was geëindigd, ik was vrij: een tabula rasa. En alles is zo langzaam, zo onopmerkbaar gegaan! Ik was al halfdood en nog dacht ik dat ik leefde. Wat ik niet begrijp is mijn plezier in al het materiële. Want toen ik Hugh [vriend in New Orleans] had gevonden was ik tamelijk gerust, en dacht niet meer aan mijn ongeluk, enkel omdat hij me behandelde als zijn geliefde. Onze vriendschap was echter op een heel ander level dan mijn vriendschap voor Seldon. Hugh hielp me het leven te dragen en ik verborg zorgvuldig al mijn geheimen voor hem. Seldon daarentegen was de enigste mens op aarde die me door en door kende. Langzaam en met de grootste voorzichtigheid heb ik een voor een al mijn geschenken voor hem neergelegd. Hij nam er enkele, maar liet het meeste liggen. Nu speelt hij zo nu en dan nog gedachteloos met de overblijfselen van een paar heel dierbare dingen, en lacht tegen me, uit vriendschap. In mijn ellende begon ik hem tenslotte zinnelijk te begeren, als om met een slag alles terug te roven wat hij van me gestolen had. Want zolang als mijn eigenlijke diepe verliefdheid duurde is er geen enkele scabreuze gedachte ooit in mijn hoofd geweest. Nu is mijn enigste wens met hem naar bed te gaan – en het is een wanhopige wens. Ik houd zoveel van hem. Ik zou hem willen sparen, sparen voor mijn wanhoop, voor mijn verlangen, mijn haat. Ik schaam me dat ik zo naar hem toe moet gaan, maar ik weet niet hoe ik het anders zou kunnen. Het begon met Jim Merrill [medestudent in Amherst, later een bekend dichter, die een paar aan Lodeizen opgedragen gedichten heeft geschreven]. Het kwam door Seldon dat ik Jim de beste man die ik









nog ontmoet heb, de incarnatie van Goedheid, verraadde. Het was Seldon die me daartoe aanspoorde, en ik deed het graag, om hoger in zijn aanzien te rijzen. Maar ik besefte niet dat hij alleen uit was op winst. Het vermoeit me om me op Seldon zolang te concentreren. Het is dwaas dat ik plotseling zo gehaast kan schrijven, maar in de verlatenheid en eenzaamheid waar ik in verkeer, moet ik wel iets doen.

Als schrijver zal ik niks ‘bereiken’. Mijn leven is niet als een kanon op iets gericht – ik heb nergens naar toe te gaan. Zoals ik ben wil ik me meer en meer ontplooien en dan zou ik graag zoals Goethe de wereld kennen en haar niet verachten willen. Mijn aanvallen van identificatie met anderen is iets verschrikkelijks. Zonder een dergelijke bedriegerij waren de gedichten die ik deze maand geschreven heb echter onmogelijk geweest. En als ik ze nu overlees lijken ze me allemaal zo onbenullig, ik heb er niet het minste plezier meer aan. Waarom moet alles toch zo gaan? Luisterend naar orkestfragmenten (de Lovely Zee fragmenten en het Passacaglia uit Peter Grimes) van Britten hoor ik dat het toch nog tot de mogelijkheden behoort om niet te wanhopen in Engeland, in Londen, in 1946, toen ik er ook was en zo diep ongelukkig en in de knoop was. Het is verkeerd dat ik altijd naar mijn leven wil kijken alsof ik al een verleden had, dat maakt het zo ongemakkelijk om aan een toekomst te denken. Het ergst in Engeland echter was de vreselijke nervositeit die al het werk onmogelijk verknoeide. Dankzij die toestand van mijn zenuwen zie ik nu nog een volkomen grijs als ik terugdenk aan Engeland. Die eerste twee maanden zijn volkomen zonder herinnering, een lange physieke agonie. Ik vraag me af waar zoiets later goed voor zal blijken te zijn, als het goed voor iets moet zijn. Misschien dat ik later in mijn leven nog eens grondiger schoongeveegd zal kunnen worden en dat ik nog niet aan het einde ben van mijn nihilisme.

De tekenen van deze tijds-ziekte zijn bij mij: een volkomen lusteloosheid, een

gebrek aan eetlust, en onvermogen om te genieten, en voortdurend beredeneren van alles wat je voelt of doet, een weeë smaak op de tong. Daarbij een totaal gemis aan trots of liefde en een geweldige hoeveelheid angst, gepaard gaande met religieuze spotterij.

Ik ben dodelijk bevreesd om te moeten sterven en weet dat ik er op geen stukken na op voorbereid ben. In de tijd dat ik nog zo dicht bij Seldon was zou ik me nu om een kleinigheid van kant gemaakt hebben, om zijn herinnering met trots te vullen. Hoe vreemd!

De twee grote vragen die in mij leven zijn: hoe moet ik leven en als ik leef, hoe moet ik het leven volhouden en niet haten? Deze grote wansmaak die sinds een jaar of zo op mijn tong ligt, hoe krijg ik er van af? Terwijl overal op de wereld prachtige kunstwerken gemaakt worden, moet ik staan blijven als een hond die ’s morgens niet meer opwaakt als de wereld in groen ligt te lachen, en de haan roept. Volgende week komen vader en moeder samen met Greet en Nele [jongste resp. oudste zuster van Lodeizen] aan op de Westerdam, en zij zullen misschien door dezelfde stadia heengaan als ik toen ik aankwam. Wat vreemd dat ik niemand ken die door dezelfde vragen verontrust wordt als ik, ik begin te denken dat mijn geval iets heel bijzonders is.

Want zelfs als mijn familieleden op dezelfde manier naar deze grote stad zullen kijken als ik, en daaraan twijfel ik niet omdat mijn eigen manier van zien zo banaal was, toch zullen ze nadat alles overwonnen is van vrees, nieuwsgierigheid, afkeer en lust niet voor een donkere afgrond blijven zitten waar ze niet overheen kunnen komen. Ik wou dat ik al deze dingen uitleggen kon, maar ik kan niet. Mijn tijd is verleuterd met het schrijven van dit ding – zal ik het verscheuren? Wat voor nut heeft het om zo tegen mezelf te lullen. Zaterdag, misschien vrijdag al, zal ik naar New York gaan, en dan kan ik in Greenwich Village rondslenteren. Maar laat ik onthouden hoe zeer het me al tegenstond een paar weken geleden! De mensen waar ik van houden kan komen daar toch niet. Ik dwaal af. Waarom niet meteen een streep onder alles zetten en wat anders proberen? Omdat mijn hart niet sterk genoeg is. Ik ben gebroken; wat een taak om me te repareren. Dat zal ik aan O.L.H. overlaten. Een blasphemie is goed tot besluit.

 

*

 

Ik ben met Bob Martin een kop koffie gaan drinken. Hij is toch een verbazend aardige jongen. Ik twijfel of ik zeggen moet: jongen of man. Hij is zo veel meer volwassen dan ik en toch is hij niet ouder. Hij weet precies niet alleen wat hij wil (want dat weet ik ook), maar vooral hoe hij van plan is het achterna te gaan, te bereiken. En dat weet ik nog niet. Wanneer ik aan de toekomst denk, zie ik mooie avonden, morgens vol kracht en schotels vol poëzie. Daar ligt mijn hart. Maar met dubbele kracht ben ik weer op mijn kamer gekomen, als hernieuwd. Buiten is het opgehouden

met regenen en de maan hangt in een ietwat wazige hemel als een broche op een vrouwenborst. Het huisje van Maudi staat dan sprookjesachtig als in een kinderboek. Het is zo klein en onwerkelijk. Misschien dat het voor een groot deel mijn leven hier bepaald heeft. De eenzaamheid, de gebondenheid, de afzondering, allemaal geschenken die ik tegelijk met Maudi gekregen heb. Een vreemde plaats die zij in mijn leven inneemt. Een beetje de rol van heks en fee. De ene dag is ze mijn geluk en dan weer mijn wanhoop. En wat ben ik voor haar? De realisatie van een van haar verdroogde eieren. Ze had zelf veel kinderen moeten hebben: dat zou haar gauw verzadigd hebben. De werkelijkheid vult de ouderlijke buik zo gauw. Ik zie het aan mijn eigen vader en moeder. Mijn fout is om zoveel van ze te houden. Neen: om méér van ze te houden dan van wie ook maar. Ik moet ze eindelijk als gewone mensen gaan zien en als gewone mensen gaan liefhebben, dat is de enigste manier. Want nu: zie eens hoe lang vaders kritieken niet de ontwikkeling van mijn dicht-gaven (vergeve me!) heeft tegengehouden. Een beetje vrijer gevoelens en ik had 10 jaar geleden kunnen doen wat ik nu doe als een grote overwinning. De schuld is natuurlijk in het geheel niet bij mijn vader, maar bij mezelf, en het bewijst dat ik niet genoeg rebellie in mijn lichaam heb gehad; dat ik teveel slaaf geweest ben: dat is jammer. Als ik me nu herinner die jaren dat ik 13 jaar oud was: wat was ik toch pedant en wijs voor mijn jaren. Ik las Nietzsche en de metaphysica van Heymans. Ik verbaasde dr. Van Rijsinge [leraar biologie aan het Haags Lyceum], en was er trots op. Mijn grote held was Schopenhauer, omdat hij niet van de wereld had gehouden, en ik van plan was er ook niet van te houden. Wat een dwaasheid! Later kreeg ik de kater: toen ik 17 jaar was moest ik van huis weg lopen en als een romantische poes zat ik op de hei bij Ede sonnetten te schrijven. Ik ben benieuwd hoe slecht ze geweest moeten zijn: waarschijnlijk niets dan sentimenteel gedoe zonder originaliteit. Ik was ook niet uit op origin. Wat ik wilde waren heel precisieuze en ongewone gevoelens, ik zocht het originele in de emoties en niet in hun manier van uiting. Nadat ik van huis was weggelopen ben ik nooit meer tot rust gekomen. Ik herinner me nog hoe ik tegen dr. Stärcke [psycholoog, vriend van Lodeizen sr.], een jaar of zo later, sprak van de onrust die zo groot was dat ik niet aan mijn bureau kon zitten blijven om te studeren, maar als bezeten door mijn kamer bleef wandelen en uit het raam staarde. ‘Waarom probeer je het niet eens met onanie?’ raadde de grijze dokter me aan. Ik stoof op van verontwaardiging ‘Wat?’ onderbrak de man met de puntbaard, ‘het is een doodgewone biologische functie: het receptaculum scrotum moet geleegd worden, en als er geen vrouwen zijn moet je het zo doen.’ Ik zei dat ik liever alles zou doen dan dat. Hij zei dat het de enigste manier was om mijn onrust kwijt te raken. Wat een boel kwaad kan door zulke mensen gedaan worden! Ze maken indruk met hun wijsheid en door de vrijheid waarmee ze over zo moeilijke dingen praten, en meteen verdraaien en bederven ze de fijnste gevoeligheid die een mens heeft. Het was grotendeels door dr. Stärcke dat mijn moeilijkheden zo verscherpt werden in de volgende jaren. Maar ik zie nog heel goed hoe vrij en machtig

ik zijn huis uitliep, zonder in woorden te hebben toegegeven, maar vol wijsheid van de duivel die ik later zou gebruiken. Ik had de toverformules gehoord, en mijn hart was al aan de andere zijde. Misschien dat het zo behoorde te gaan. Je kunt niet weten of dit niet mijn hele ontwikkeling gestimuleerd heeft. Aan de andere kant heeft het een boel ziekelijke phantasie laten broeien. Want wat een gevaar phantasie kan zijn, heb ik opnieuw en opnieuw moeten ontdekken. Mijn grootste gevaar is steeds geweest om door mijn eigen vuur verbrand te worden. De enigste ervaring die me zo te zeggen verlost heeft was mijn avontuur met Seldon. Daar vond ik een kaars om mijn vlam op te branden, en nu was ik zelf een kaars die met het vuur van iemand brandde die ik hoger stelde dan mezelf. Wat een bewondering heb ik voor Seldon gehad in de eerste weken van onze vriendschap. Ik geloofde in de zuiverheid die hij tot zijn principe maakte, ik dacht dat ze echt was. Pas later begreep ik dat iemand die zo verwrongen is als Seldon de zindelijkheid en eenvoud nodig heeft als een tegenwicht. Alles wat ik als natuurlijk en spontaan in Seldon bewonderd had bleek later gemaakt te zijn voor de gelegenheid. Laat ik echter oppassen om niet een boel kwade dingen te zeggen van de enigste mens die me boven mezelf heeft weten te verheffen. Seldon heeft me de mooiste en verhevenste gevoelens weten te onttrekken. Ik had niet gedacht dat ik ooit tot zoiets in staat had kunnen zijn. Hij was als overwinning van een verbazende werkelijkheid, terwijl I. zo vaag mistig en introspectief was. Ik beminde mezelf toen ik Seldon beminde. Seldon heb ik liefgehad om het ideaal waarmee ik hem betoverde. Toen mijn tover faalde, gaf ik Seldon de schuld. Hoe idioot van mij! LaRochefoucauld zei dat l’amour est dans le goût; ik had het kunnen weten. Ik hoor T. nog zeggen op een avond bij I. op de kamer: Je zult 75 jaar worden en tot je 60ste zul je heel veel tegenslag hebben, maar opnieuw en opnieuw zul je de overwinning hebben; totdat je verslagen wordt. Hij was toen mijn hand aan ’t lezen / het was de avond dat we goede vrienden werden. Hij zag in mij een soort Casanova en ik moet zeggen: ik deed wel alles om hem in die opinie te sterken.

Het was goed voor T. en mij dat ik wegging want onze ‘vriendschap’ was op een gevaarlijk punt van enthousiasme gekomen. Ik benijdde hem omdat hij Marion had die zo’n goede en trouwe vriendin was, terwijl ik naar de hoeren moest gaan, en vergeefs flirtte met meisjes waar ik geen steek om gaf. T. is altijd trouw en eerlijk geweest, maar in hem ontdekte ik gauw diezelfde geestelijke oneerlijkheid die ook de fout van Seldon is. Maar in Seldon doet het me veel meer pijn, omdat hij zo’n onbeperkte invloed over me heeft, een invloed die ik misschien wel op T. had (ook nu toch!), maar hij zeker niet op mij. We bedrogen elkaar op eerlijke manier. We speelden toneel met het oogmerk om elkaar verrukkelijk te amuseren. We waren allebei veel te bang om onze werkelijke gezichten te vertonen, want bij T. zou dat angst en domheid aan het licht gebracht hebben, bij mij angst en onmacht. T. was veel gezonder dan ik, ook toen al. Mijn kuren à la Don Juan waren een afleiding om me voor een poosje in een betere wereld te toveren, zijn neiging voor Marion was puur en mooi. Eigenlijk was ik een beetje op Marion verliefd, maar op een heel geestelijke manier. Ik weet dat ze me physiek in het geheel niet aantrok. De andere meisjes keurde ik alleen maar goed in zoverre als ze me een gelegenheid gaven om te overwinnen: voor de rest konden ze allemaal wel naar de maan lopen. Daar is mijn hele avontuur met Tineke en Liesje. Toen Tineke me verliet was ik bedroefd, niet over mijn liefde, maar omdat mijn wil een mislukking was. Bovendien zou ik die tijd vast nog impotent geweest zijn van opwinding. Pas een hele reeks hoeren en I. die laatste hoer (die ‘vergeestelijkte’ hoer) brachten me over mijn inhibities heen. Toen ik op de boot zat naar Amerika overdacht ik hoe ik het vrouwen-probleem nu voortaan zou oplossen, en ik besloot met te denken dat ik als vreemdeling het veld gewoon vrij zou vinden en dat alle charmante vrouwtjes dolgraag bereid zouden zijn om mijn rust met hun tegenwoordigheid te verzachten. Helaas! Of is er geen reden tot verdriet? Ik dank immers aan mijn geringe succes met vrouwen dat ik kon ‘terugkeren tot de natuur’, in een dubbele zin: door mijn eigen natuur te volgen, die op jongens vertrouwt en niet op vrouwen (misschien ligt hierin de sleutel voor alles) en door mijn rhetorica in de steek te laten tezamen met illusies, dromen enzovoort. Het verlies van vrouwen, en speciaal van de onverbrekelijk daarmee verbonden Casanova-droom heeft me ontegenzeggelijk armer gemaakt, maar ook veel natuurlijker, veel meer mezelf. Toen ik van ’t najaar mijn ‘Oratio pro domo’ schreef was mijn bekering pas begonnen, en het schrijven van mijn bekentenissen (wat een woord!) luidde het begin. De agonie van de winter was in vele opzichten zegenend, in New Orleans dit voorjaar was ik van een verwonderlijke lichtvoetigheid en vrijheid, als ik niet gekend had tevoren. Mijn totale metamorphose (want dat is het) is dus in vele opzichten een ware zegening geweest, hoe pijnlijk het zootje zich ook

afgewikkeld heeft. De kleine jongen die op Brunate speelde en naar de funicolare keek [de familie Lodeizen woonde een jaar in Como (Italië), waar de jonge Hans gefascineerd was door de kabelbaan] is nu wel een eind verder! In plaats van schilderijtjes heb ik dromen in de put gegooid en ik moet mijn vader verhinderen om ze er weer uit te vissen. Dat is de grote taak die me nu te wachten staat. Ik lees de voorgaande bladzijden over en ben verbaasd hoe weinig intelligent ze zijn. Dat is toch het minste dat ik van mezelf kan verwachten. Maar ik overdrijf altijd naar de ene of de andere kant. Als ik ‘heel eerlijk’ wil zijn loopt dat altijd uit op doodgewone domheid – als ik intelligent wil zijn begin ik rhetorisch te worden (denkend: wat bèn ik clever). Dat is de fout: dat ik iets wil zijn. Op die manier ontsnapt je altijd hetgene dat je werkelijk bent. Dit herinnert me aan mijn bewondering voor Rimbaud, die al van zoveel jaren her dateert. Ik begon met geboeid te zijn door de droge-naald ets van de 17-jarige Rimbaud in de Stols-editie en het hele geval Rimbaud interesseerde me dientengevolge. Ik bladerde in een biographie, ‘La Vie Aventureuse’, en was nog meer betoverd. Automatisch begon ik me op te schroeven in een artificiële atmospheer à la Rimbaud, en probeerde verzen à la manière de Rimbaud, iets dat me misselijk maakt nu ik er aan denk (die verzen!). Ik heb nooit veel talent gehad voor verzen. Mijn ‘vonk’ van verleden maand beschouw ik heus als een uitzondering, ik geloof dat een paar van die gedichten zeer ‘Lodeizen’ zijn, en later als mijn figuur duidelijker zichtbaar is, pas ten volle gesavoureerd kunnen worden. Maar mijn gedichten uit de tijd van mijn bewondering voor Rimbaud, en voor Keats (!?) waren werkelijk verschrikkelijk. Ik had het te druk met onanie om nog ernstig aan iets anders te denken. Anders kan ik niet verklaren dat ik zo slecht had kunnen zijn. Een geruststellend teken is dat ik alles vlak na het schrijven vernietigde (mijn ‘excrementale houding’; volgens Seldon), om van voren af aan te beginnen met hetzelfde gestotter. Op Rimbaud was ik verliefd: zijn portret intrigeerde me, zijn leven was een voorbeeld. Ik dacht aan hem, toen ik, melancholiek zoontje, van huis wegliep. Hoe weinig hadden we gemeen! Ik, klein verfrommeld papiertje, verwaand snotneusje, geabsorbeerd in een Rimbaud! Het is absurd om aan te denken. Ik ben steeds een lafaard geweest. Ik heb nooit iets vrij en volkomen kunnen genieten. Steeds ben ik geforceerd geweest in mijn plezier. Pas nu, en tot mijn grote schade (want nu pas zie ik hoe makkelijk ik verlies zodra ik me bloot durf geven, en dat mijn schijnbare kracht altijd onder een glazen stolp gestaan had) bemerk ik hoeveel ik riskeer door mezelf los te laten! In een paar uur verlies ik tegenwoordig soms meer dan vroeger in een paar jaar. Ik voel me oud, uitgeput en arm, terwijl ik alleen maar op een ontdekkingsreis ben naar mezelf. Ik ben altijd in de eerste plaats op verdediging ingesteld geweest en dat maakt dat het nu zo pijnlijk is voor me om te verliezen. En in dit moeilijke geval is het Rimbaud opnieuw geweest die me inspireerde: van hem leende ik de kracht het trapje los te laten en een hoeveelheid water in mijn neus te slurken, bij wijze van imitatie.

Heel wat pijnlijker dingen kunnen op die manier gebeuren: een paar weken

geleden met Bob Brown in het bos heb ik nog naast de dood gelegen. Zo moet je oppassen. Maar door al die opeenvolgende operaties leven we en worden we sterk, dat is de enigste les die ik van de kalender af kan trekken; al de rest is weemoed.

En dit late uur, het is bijna middernacht, dobberen vader en moeder en de zusters op een boot in de Atlantische Oceaan. Ze zijn tussen twee levens; het lot gaf hen negen dagen respijt, gevangen in de stalen kooi wiegelen ze naar de kermis van een ander werelddeel. Als een groot kristal ligt New York op hen te wachten, ze zullen door alles heenkijken en niets vinden. Een spook (dat is ik) zal op hen wachten, en met een elegante geste zal hij zeggen: kinderen, New York is een kristallen stad…

Maar dan zal de avond toch niet zo ver meer zijn waarop ik in Marrakesh rijkelijk troost zoek voor de ziekelijke uren van dit voorjaar. Als ik dan overlees wat ik hier heb geschreven hoop ik dat ik niet meer begrijp. Ik hoop dat mijn hand vol diamanten zal zijn, en dat gedichten zullen hangen van alle sterren aan het firmament, zodat ik ze met die rijke hand maar hoef te plukken – Ik wil door blijven schrijven op dit papier omdat ik weet dat ik zal schrikken van de onbetekenendheid van mijn gedachten wanneer ik teruggrijp en overlees wat ik zo haastig neerkras. Ik wil niet met mijn gedachten meer alleen zijn, ze hebben me een volle week met angst gevuld, en angst is een zure wijn; om te dragen zeer zuur. Bateson komt in mijn kamer en onderbreekt mijn rêverie. Ik ben nu zelfs bang om naar bed te gaan: zo bang ben ik voor het alleen zijn met mijn gedachten. Het witte papier is mijn ware vriend geworden. Verleden jaar zou ik aan Seldons vriendschap denken en dan was mij de grootste eenzaamheid niet langer onmogelijk. Maar dat is nu voorbij. Voorbij – Ik wil nog veel meer over Seldon vertellen.

19 Mei.

Ik heb zojuist op de wereldkaart naar Marokko gekeken en het tijdschrift Plaisir de France lees ik gaat er een heel nummer aan wijden. Dat heeft me nadenkend gemaakt. Ik weet heel goed dat zoals ik leef ik als een plant sap zuig uit de aarde zonder me te verplaatsen, en ik probeer vergeefs te bloeien. Maar in Marokko zal ik leven als een hoge vorm van dier. De Schuurlieden zijn een paar dagen geleden naar Casa vertrokken om het geluk mee te nemen naar Holland en overal anders waar het niet is. Na al de ellende van dat leven hebben ze het werkelijk wel verdiend om weg te gaan en van het bestaan te genieten voor een tijdje. Hoe langer ik leef des te meer besef ik dat ik mijn leven geheel moet instellen op gelukkige omstandigheden als zulke die door de S. [het echtpaar Schuurman] genoten worden nu. Bedenk eens wat mijnheer Schuurman allemaal niet had kunnen doen wanneer hij vrij was gebleven, (ik bedenk nu dat het voor een groot deel door zijn toneeltalent kwam dat hij het in de Nederlandse muziekwereld zo ver gebracht heeft. Want zijn talent als

dirigent is niet iets heel bijzonders. Hij is als mens interessanter dan als kunstenaar: dat is een van de voorwaarden haast zou ik zeggen voor succes). Op het kleine bootje dobberde ik naar Casablanca, en stond in de zon uit te kijken. Ik was aan ’t lezen Les Liaisons Dangereuses maar schoot niet erg op. Pas later in Amherst heb ik de helft van dit boek kunnen lezen, maar met spanning. In Casa aangekomen was ik ontzettend voorzichtig, en hoewel de gesluierde meisjes me intrigeerden, ik probeerde niet met eentje te slapen. Toen bemerkte ik voor het eerst hoezeer de Arabieren me interesseerden. ’s Avonds in Marrakesh (hotel El Magreb) kon ik niet slapen van opgewondenheid.

 

Het is een prachtige dag. De hemel is hel blauw en de bomen zijn fel groen, het is een waar plezier om naar buiten te kijken. Het is bijna een tropisch gezicht! en ik geniet er werkelijk van. Zulke dagen heb ik nodig om ja! tegen het leven te kunnen zeggen, om mijn houding tegenover mijn bestaan een beetje kleurig te houden; kleurig zoals deze hemel is, vandaag. Die paar dagen dat ik in Marokko was waren volkomen vrij van vragen; er was geen wolk aan mijn hemel en ik was als een bloemenrijke oasis met een klaterende fontein. Toen besefte ik hoe dwaas het was van mij om de hele tijd te willen leren, te willen lezen enzovoort: al die wijsheid komt bij mij als een gevolg van impotentie: omdat ik mijn eigen wijsheid niet vind. Het is dwaas, dit dacht ik ook, om het leven van iemand anders te willen nadoen, want je ontsnapt op die manier toch jezelf niet. En laat ik dit nu eens en vooral vaststellen: ik ben alleen nog in staat geweest mezelf te verdragen onder een warm klimaat. Als het koud wordt, moet ik mezelf ontvluchten, om niet gek te worden of iets wanhopig dwaas te doen. Daarom was het zo idioot voor mij om naar Amherst te gaan, vlak na Wassenaar, en dat nog wel terwijl ik juist van Marokko terug kwam. Maar ik wil van nu af mijn zwervend leven beginnen, dat wil zeggen in warm klimaat. Voor geen geld ter wereld kan iemand me er toe krijgen om nu nog ergens in de kou te gaan zitten.

Wanneer ik niet met zo iemand als Rimbaud assimileer neem ik behalve mijn eigen problemen ook nog de zijne op mijn schouders en dat is verkeerd. Zo heb ik deze lente tot een veel stimulerende agonie weten te maken. Zolang ik in dit onbetrouwbare klimaat blijf wonen loop ik echter voortdurend opnieuw gevaar om

mezelf te verwisselen met iemand anders. Sinds verleden October heb ik me 3 × gemetamorphoseerd: eerst in W.H. Auden, toen in A. Gide en tenslotte in A. Rimbaud. Alle drie travesties hebben nu grote onrust opgeleverd, en alledrie zijn ze geëindigd met een veroordeling van hun ideaal. Rimbaud is de enigste die ik nog uithoud, omdat zijn eerlijkheid zoveel riskeerde. Gide is erg stimulerend maar vaak gewoon om kriegelig van te worden als hij op een schoolmeesterstoontje zeurt. Ik krijg de hele tijd de indruk alsof hij niet echt leeft, alsof hij alleen maar op een heel klein plaatsje binnenin beweegt en voor de rest van hout is, als Pinocchio. Maar als ik op deze manier door blijf schrijven komt er op het einde iets onleesbaars uit te voorschijn. Mijn stijl is allererbarmelijkst omdat ik zonder de minste contrôle schrijf en mijn pen gewoon maar over het papier laat schaatsen: dat is het enigste dat me nog wat kalmeert. En dan heb ik nog 10 pag. van een term-paper te schrijven (en te maken), wat ik hoop ik morgen zal doen, want het staat nu in de weg van alles. Een van de redenen waarom ik dit hier schrijf is om niet aan dat paper te hoeven denken en dat is een oneerlijke reden. Ik wil schrijven enkel voor de verheldering van mijn gedachten en om me van de afgrond af te halen waar ik sinds het schrijven van mijn laatste gedichten de hele tijd voor heb gestaan – o agonie. Alle andere angst dan deze angst voor duizeligheid wil ik verdrijven op de best mogelijke manier. Daarom moet ik dat paper schrijven. Het moeilijkst zal steeds voor mij zijn om mens te zijn. In het vliegtuig naar New York verleden week was ik Valéry: Choses Nues aan het lezen, en daar stootte ik op de volgende gedachte, die diepe indruk op mij maakte: ‘Apres tout, cette misérable vie ne vaut pas que l’on sacrifie l’être au paraître, quand on sait aux yeux de qui, à quel yeux il faut paraître’ en toen besloot ik volkomen mezelf te zijn, zoveel mezelf te zijn als niemand het nog ooit geweest was. Dit was iets wat ik nog nooit geprobeerd had en met mijn gebrek aan instinctieve psychologie dacht ik dat het heel makkelijk zou gaan. Nu bleek er echter niets moeilijker te zijn. Je kunt misschien jezelf zijn op een moment dat je helemaal gespannen bent en al je aandacht er nadrukkelijk op richt; maar zodra als een klein beetje moeheid in je kruipt of je maar een beetje wilt uitrusten begin je jezelf uit het oog te verliezen, en na een poos vind je jezelf terug, dronken, met het masker van iemand anders in een of ander ‘bal populaire’. Er is niets moeilijker om jezelf te zijn, want daartoe moet je eerst precies weten wie je bent. Om te weten wie je bent moet je leven en er is niets gevaarlijkers dan zo te leven om dit uit te vinden. In het midden van je pogingen kan er iets gebeuren dat het voorgoed onmogelijk voor je maakt om door te gaan, en er is een boel moed nodig om zo een groot risico te nemen. Om te beginnen moet je alles waar je aan gewend bent, alles dat je rust geeft, opzijschuiven, en zonder de geringste steun de wereld vasthouden. Dit op zichzelf is al een kleine tour de force, en je hoeft niet verbaasd te zijn dat op het moment dat je hoopvol rondkijkt naar wat je bent, je dat vreselijke ontdekt dat je helemaal niets bent; dat alles maar een vergissing was, en dan ben je verloren. Dit alles weet je wanneer je tenslotte je kwajongensachtig besluit om jezelf te zijn toch doorzet.

Zoveel mensen hebben gefaald: het is beter om al beproevend ten onder te gaan dan in de vuurtoren te wonen de hele tijd. Ik kan een licht zijn voor anderen (ik heb talenten genoeg voor dat) maar mijn ijdelheid en mijn smaak willen dat ik een schip word. Hoe goed zou ik niet kunnen schrijven als ik de gedachte aan een publiek eens geheel uit mijn verbeelding zou kunnen zetten. Om goed te schrijven moet ik helemaal alleen schrijven, in mijn nacht. En dan tenslotte: hoe goed zou ik niet schrijven wanneer ik over te halen zou zijn om mijn intelligentie deel te laten hebben aan mijn monoloog. Maar mijn angst en mijn verwardheid laten me nu niet gemakkelijk los, ik ben voor hen de bedelaar die de tuin in ging en als waakhonden bijten ze me. Dat was het geval met de ‘Oratio pro domo’ die ik verleden najaar schreef: mijn gedachten kleefden als brokkeltjes aan elkaar.

11 November 1948

Mijn leven is voorbijgegaan via Seldon; net zo goed als ik voor hem niet geleefd heb, zo ben ik opgehouden met leven nadat ik afscheid van hem nam, dat is vandaag precies een maand geleden. Toen ik op die regenachtige middag eind September 1946 in Amherst aankwam lag er in de donkere lucht al een vreemd geheim dat ik later nog veel sterker terugvond in Seldons ogen, in Seldons haar. Ook was er een zekerheid in de lucht, een zekerheid dat ik verliefd zou raken, een zekerheid dat het zou blijven regenen, een zekerheid dat alles hier buiten steeds ongeluk zou zijn. En nu weet ik dat er buiten die regen en Seldons donkere handen geen geluk is geweest, geen geluk mogelijk. Dat geluk waarvan ik droomde schrijvend aan de Taal der Dieren wat een ander geluk was dat. De donkerte die in de schoolmiddagen was, wat een andere, lange donkerte was dat. En de zekerheid was een veroordeling, een veroordeling van mijn leven en van de mogelijkheid tot geluk. ‘Dit is alles maar onzin’ kletste de regen van toen, vele uren, vele middagen aaneen. Het vuurwerk dat ik vond was een ander. En nog weer anders was het plezier der avonden, zoals ik mijn eigen lichaam ontdekte en erin woonde als in een stad, lopend en hongerlijdend. Dikwijls uitgeput. Maar hierover niet.

Ronald Bos
Gouden geheimen in het zand
Hans Lodeizen en de mieren+

Op een warme voorjaarsdag in mei 1941 kruipen twee jongens op hun knieën door de tuin. De oudste is een jaar of zeventien, de ander wat jonger. Ze kijken naar de grond. Zo nu en dan zeggen ze wat tegen elkaar. De oudste krabbelt iets in een schrift. Urenlang blijven ze rondkruipen, kijken en schrijven. Guus, de jongere broer van Hans Lodeizen, staat op en loopt weg, hij heeft er genoeg van. Hans blijft, hij is al heel jong gefascineerd door de wereld van de mieren. Een vriend van zijn vader met wie Hans Lodeizen in New York ook goed bevriend raakte, de oud-diplomaat L.A. Ries, schreef later: ‘Hij was een charmeur, met een zeer aardige conversatie. Daar hij biologie had gestudeerd, had hij ook wetenschappelijke attaches. Aanvankelijk was zijn specialisme de mieren, waarvan hij alles wist en wier zieleleven hij had bestudeerd.’ (Henssen, Een welmenend cynicus, p. 171)

In de zomer van 1941 bestudeerde Hans Lodeizen samen met zijn broer misschien nog niet het zieleleven maar wel al de gedragingen van twee mierenkolonies in de tuin van hun ouderlijk huis in Wassenaar. Zijn belangstelling voor de mierenstudie ontstond jaren eerder door het lezen van Doctor Dolittle’s Garden van Hugh Lofting, dat in de jaren dertig voor het eerst in Nederlandse vertaling uitkwam. Daarin vertelt Dolittles assistent Stubbins het verhaal van Doctor Dolittle, die jaren achtereen de taal der insecten heeft bestudeerd. Hij bezit vlinderbroeikassen vol bloemen. Ook voor horzels, wespen, bijen en mieren zijn er speciale toestellen en behuizingen: ‘Het was alles zeer wetenschappelijk en ontzettend ingewikkeld, en ik vrees dat ik het er een heelen boel niet van begreep. Het ging hoofdzakelijk over “trillingen per seconde”, “geluidsgolven” enz. Zooals gewoonlijk met hem bij een dergelijke gelegenheid, werd al het andere verder in zijn enthousiasme op zij geschoven en vergeten. “Stubbins”, zei hij, “ik zal je hulp nodig hebben voor al het schrijfwerk en het maken van korte notities; – er zal een massa te boek gesteld moeten worden.”’ Voor Hans Lodeizen was dat een wereld die hem inspireerde, wellicht omdat hij vaak alleen in de tuin van het huis speelde en zo de wereld van de insecten had leren kennen. Waarom was hij zo gefascineerd door de wereld der mieren? Adriaan van der Veen schreef over de korte tijd dat hij Hans Lodeizen kende: ‘Door het mierenverhaal

heen doemde het beeld op van een jongen die in oorlogstijd zich afkeerde van de volwassenen om het zo klein mogelijke leven te verkennen van de mieren, dat hem niet verwarde of mistroostig maakte en zijn eigen levendige intelligentie prikkelde.’ Maar het was al voor de oorlog dat Lodeizens mierenobsessie begon.

Altijd werkzaam

Grootvader Lodeizen stimuleerde Hans’ onderzoekingsdrift door hem een terrarium cadeau te doen, waarin hij salamanders en andere beesten hield en observeerde. Over dat Laboratorium Altijd Werkzaam, zoals zijn grootvader het had genoemd, schreven ze elkaar ook brieven. Op school tijdens de lessen biologie werd de kinderboekenwijsheid bevestigd door de theorie van Alfred Brehm, die het over ‘eine Sprache’ heeft, omdat zeer veel insecten in staat zijn ‘elkaar hun gemoedstoestanden mede te delen’. En ook Büchners Aus dem Geistesleben der Thiere hielp Lodeizen in de richting van het onderzoek der dieren. In 1938 schreef Hans Lodeizen voor school zijn studie over De verdeling in het dierenrijk en als slot: de mieren; overeenkomst en verschil met de menselijke staat. De jonge Lodeizen stelde vast dat de gemeenschappen der mieren beter georganiseerd zijn dan die der mensen en zei met jeugdige zekerheid:

Verder vinden we onder de mensen verschillende beroepen, ook deze zijn bij de mieren aanwezig […]. De mens hield er slaven op na. Ook bij de mieren wordt slavernij aangetroffen. Men vindt onder de mieren echter geen kunsten en wetenschappen. Dit is het enige verschil tussen mens en dier.

De verklaring die Hans Lodeizen hiervoor geeft – ‘als de mieren zich nu met kunsten en wetenschappen zouden bezighouden, zou dit niet tot het welzijn van het

volk dienen’ – is een opmerkelijke gedachtegang voor de dichter in wording die later in zijn dagboek zal schrijven: ‘De dichter is de grote verzoener: hij smelt de wereld van de werkelijkheid met de wereld van de droom tot onze werkelijkheid; een nieuw leven. De dichter doorvorst alle wegen van het mogelijke. Hij levert alles uit aan de werkelijkheid, een droom, een wens, een extase. Het bed is voor hem een wolk, een schip. Het glas is een kamer, een straat of een landschap. Hij geeft redenen voor alles: hij keurt alles goed. Hij is verstaanbaar.’ (ongepubliceerd dagboek) Maar dan is het al oktober 1948.

Veertienjarige geleerde

Tien jaar eerder, in hetzelfde jaar als zijn werkstuk voor school, begon Hans Lodeizen mierennesten te bestuderen in de tuin van een Zwitsers vakantiehuis, waar hij met zijn ouders verbleef Hij nam in de auto een paar nesten mee naar huis om in zijn eigen tuin in Wassenaar uit te zetten. Biologie begon langzamerhand een belangrijke plaats in zijn leven in te nemen:

Ik stelde me voor zo ongeveer vier of vijf artikelen te publiceren over mieren, allemaal kleine ontsluieringen over het intieme leven van de mieren, zoals Wasmann en Forel die geschreven hadden. […] Ik moest toch iets hebben dat richting gaf. Vervolgens wilde ik de bacil of het virus van Mond en Klauwzeer, Stomatitus, ontdekken. Ik zag mijzelf al op een geleerde vergadering mijn triomf verkondigen: de veertienjarige geleerde, de redder der mensheid […]. En dit was nog niet alles; ik had nog iets heel speciaals te bewijzen, dat de maan ééns uit de aarde kwam, en dat zij bewoond was, zoals de Dolittle-boeken vertelden. Dr. Dolittle was herboren – ik was Dr. Dolittle. Bij alles wat ik deed was ik Dr. Dolittle; ik kon alleen maar werken en studeren, omdat ik Dr. Dolittle was. (Oratio pro domo)

In Wassenaar ontdekte Hans Lodeizen eind 1939 aan de voet van een eik in de tuin van het ouderlijk huis een kolonie zwarte mieren die inwoonde bij een kolonie gele mieren: ‘Aangezien de mieren zich toen pas voor het eerst buiten het nest vertoonden, was ik maar zeer korten tijd in staat waarnemingen te doen. Het bleek, dat het aantal der umbrati [gele] dat van de fuliginosus [zwarte] overtrof. Ver uit de omgeving van het nest begaven de mieren zich niet, en beide soorten krioelden dooreen in een klaarblijkelijk vriendschappelijke verstandhouding.’ Dit waren de kolonies mieren die Hans Lodeizen later in 1941 met zijn broer zou bestuderen, als een ware Doctor Dolittle met zijn assistent Stubbins. Hij deed toen een ontdekking waarover hij vlak na de oorlog een artikel schreef voor het tijdschrift Entomologische Berichten: ‘Een geval van gewelddadige verwijdering van Lasius umbratus uit gemengde kolonie fuliginosus-umbratus’. Waarschijnlijk heeft dr. Stärcke, een groot mierenkenner én psychiater, Hans Lodeizen tot het schrijven gestimuleerd en hem in contact gebracht met de redactie van het tijdschrift. Hans Lodeizen leerde dr. Stärcke in mei 1940 via zijn vader kennen. Hij was een specialist op het gebied van samenwonende mierenkolonies en zal Hans Lodeizens observaties met grote interesse hebben aangehoord.

Door zijn interesse in het leven van de mier las Lodeizen de publicaties van August Forel, een groot specialist op het gebied van insecten. Forel was in het dagelijks leven ook psychiater. Een paar jaar later las Lodeizen diens Die sexuelle Frage, waaruit hij leerde ‘wat hoeren waren, wat polluties en wat onanie. Tot die tijd had ik nooit onanie gepleegd, maar niet uit matigheid. Mijn phantasie ging in excessen, doch mijn lichaam bleef achter. Ik deinde tussen melancholie en droom, ik

leed zolang ik leefde, en leefde alleen nog maar in een droom.’ (Oratio pro domo). In zijn dagboek schreef Hans Lodeizen in een terugblik op deze tijd dat zijn aanduidingen ‘goede stemming’, ‘stemming bedrukt’ en ‘stemming iets beter’ samenhingen met het weer. Het was een eerste indicatie van zijn stemmingswisselingen, die hem later tot grote wanhoop zouden drijven. Op advies van zijn vader bezocht hij dr. Stärcke, nadat hij in 1942 van huis was weggelopen om een rapport met slechte cijfers. Dr. Stärcke had wel in de gaten wat er aan de hand was met de jonge wegloper, die niet rustig achter zijn bureau kon blijven zitten om te studeren, en adviseerde hem: ‘Waarom probeer je het niet eens met onanie? Ik stoof op van verontwaardiging. Ik zei dat ik liever alles zou doen dan dat. Maar ik zie nog heel goed hoe vrij en machtig ik zijn huis uitliep, zonder in woorden te hebben toegegeven, maar vol wijsheid van de duivel die ik later zou gebruiken. Ik had de toverformules gehoord, en mijn hart was al aan de andere zijde.’ (Mijn vriend Seldon)

Naar Londen

Het artikel over de mierenkolonies dat in 1945 in Entomologische Berichten verscheen, leverde Hans Lodeizen veel waardering op in biologische kring. Hij zei tegen L.A. Ries dat hij hierdoor erelid van de Engelse entomologenvereniging werd. En aan Adriaan van der Veen vertelde Lodeizen dat hij het allerjongste lid was van een London Biological Society. Zijn biologische connecties brachten hem kort na de oorlog in Londen. Prof.dr. H. Boschma, directeur van het Rijksmuseum voor Natuurlijke Historie, schreef in november 1945 een aanbevelingsbrief om Hans Lodeizen een bezoek te laten brengen aan Londen teneinde daar te zoeken naar de ‘insect pins’ waar na de oorlog in Nederland gebrek aan was doordat de toevoer uit Duitsland was gestopt: ‘Mr. J.A.F. Lodeizen of Wassenaar kindly offered to pay a visit to London to try whether an address can be found in Great Britain where insect pins of the larger size can be obtained, or, if not available, can be manufactured.’ Hans Lodeizen regelde heel handig een visum en met een regerings-Dakota vloog hij in december 1945 naar Londen. Hij studeerde in die tijd rechten in Leiden, omdat zijn vader dat graag wilde. Die studie beviel hem zo slecht dat hij begin 1946 weer naar Londen vertrok, zonder medeweten van zijn vader, en daar twee maanden bleef. Het was zijn tweede weglopen van huis. Zijn moeder noemde het zijn ‘tweede onderduiken’. Hans Lodeizen logeerde in Londen bij familie en liet zijn vader en moeder per brief weten dat hij op eigen kracht in Amerika biologie wilde gaan studeren. Zijn ouders waren geschrokken, maar schreven in een brief terug het een uitstekend plan te vinden. Zij wilden hem graag helpen met ‘eenige zakelijke aangelegenheden’, zijn vader met visum en passage en ‘moeder wil je graag behoorlijk in de kleeren zien, dus je garderobe, onder en boven, verzorgen voor je vertrekt’ (brief van 6 februari 1946). Zijn ouders wilden vooral ook dat hij weer thuiskwam: ‘Lieve Hans, Ik ben het heelemaal met vader eens zoals hij je geschreven heeft. Je kunt nu gerust bij ons een paar weken logeeren, waarop ik mij zeer verheug, en reken er ook vast op! Ik hoop dat je er zelf ook naar

verlangt. Dag Hans, een zoen van Moeder.’

In Londen ontmoette Hans Lodeizen filmproducent Gabriel Pascal, die hem werk in het vooruitzicht stelde, waar echter niets van kwam. En hij schreef het korte verhaal ‘Londenvaarder’, dat op 26 januari 1946 in Vrij Nederland verscheen. Zijn vader in een brief: ‘We hebben je stukje gelezen. Het is goed, pittig en kleurig van stijl, en met eigen stijl. Dat je wilt blijven schrijven is natuurlijk. Ik begrijp uit je brief dat je daarnaast ernstig biologie wilt studeren: je oude liefde.’ In ‘Londenvaarder’, het eerste en enige tijdens zijn leven gepubliceerde proza, geeft een naoorlogse reiziger zijn indrukken weer van een eerste bezoek aan Londen. In dit verhaal duikt voor het eerst een vergelijking met de mierenwereld op: de spreekwoordelijke ‘mierenhoop van auto’s’ op Piccadilly Circus. In zijn gedichten zou de mier later nog een aantal keren voorkomen, zoals in dit ongedateerde gedicht uit de notitieboekjes:

Hans Lodeizen bleef niet lang in Londen, hij keerde terug naar het ouderlijk huis in Wassenaar. Een paar jaar later schreef hij over deze twee maanden:

In Londen, in 1946, toen ik er ook was en zo diep ongelukkig en in de knoop. Het is verkeerd dat ik altijd naar mijn leven wil kijken alsof ik al een verleden had, dat maakt het zo ongemakkelijk om aan een toekomst te denken. Het ergst in Engeland echter was de vreselijke nervositeit die al het werk onmogelijk verknoeide. Dankzij die toestand van mijn zenuwen zie ik nu nog een volkomen

grijs als ik terugdenk aan Engeland. Die eerste twee maanden zijn volkomen zonder herinnering, een lange physieke agonie. Ik vraag me af waar zoiets later goed voor zal blijken te zijn, als het goed voor iets moet zijn. Misschien dat ik later in mijn leven nog eens grondiger schoongeveegd zal kunnen worden en dat ik nog niet aan het einde ben van mijn nihilisme. (Mijn vriend Seldon)

Poëtische stilte

Tot april 1945 schreef Hans Lodeizen wel wat gedichten, een aantal heeft hij weggegooid en zestien zijn er overgeleverd; de meeste in sonnetvorm, en alle rijmend. Over dit vroege dichtwerk noteerde hij later:

Toen ik 17 jaar was moest ik van huis weg lopen en als een romantische poes zat ik op de hei bij Ede sonnetten te schrijven. Ik ben benieuwd hoe slecht ze geweest moeten zijn: waarschijnlijk niets dan sentimenteel gedoe zonder originaliteit. Ik was ook niet uit op origin. Wat ik wilde waren heel precisieuze en ongewone gevoelens, ik zocht het originele in de emoties en niet in hun manier van uiting. (Mijn vriend Seldon)

Na april 1945 volgde een poëtische stilte van ruim twee jaar. In die tijd schreef Hans Lodeizen vooral prozastukken. In zijn nalatenschap bevinden zich een probeersel voor een roman en vele korte verhalen, al dan niet voltooid. Zoals het volgende begin van een nooit afgemaakt verhaal:

Toen de ochtend nog zeer vroeg was, en enkel de mieren nog aan het werk waren, die hun paden gevuld hadden met honingzoekers op weg naar de bedauwde bomen; toen de ochtend nog zeer vroeg was en behalve de nachtegaal alleen nog maar de lijster zong, werd de wandelaar uit zijn slaap wakker, en dacht lange tijd na. (ongepubliceerd fragment)

In september 1946 vertrok Lodeizen naar Amerika om in Amherst biologie te studeren. Een jaar later, in het najaar van 1947, schreef hij weer een paar gedichten. Hij voelde zich toen niet in beste doen, zo blijkt uit een dagboekaantekening van 8 december 1947: ‘I show certain characteristics of the manic depressive insanity-type.’ Een maand later volgde weer één gedicht. Op 8 februari noteerde hij in zijn dagboek: ‘Altijd wanneer ik ernstig probeer, zoals nu, kennis in biologie te absorberen, raakt mijn maag van streek, ik word nerveus, mijn hoofd raakt lichtelijk in vervoering en word mistig: – zodat meestal na een paar minuten moet ik het boek opzij leggen, maar een zeer sterke indruk is nagelaten! Ben ik niet geschikt voor biologie?’ Hij raakte van streek door het lezen over de miljoenen jaren van de geschiedenis van de aarde: ‘Mijn ogen die verblind zijn door het wonder, worden met een wazige mist overtrokken, als om niet meer te zien. Het leven waar ik deel uitmaak is ondoorgrondelijk.’ Een paar weken later wilde hij ‘een boekje over de mieren schrij-

ven, dat kunst met wetenschap verbindt tot één geheel’. Maar hij nam desondanks het besluit met biologie te stoppen. De studie had zijn functie gehad, het was uiteindelijk een middel geweest om uit Nederland weg te komen. Want Hans Lodeizen wilde tenslotte toch schrijven.

Stoutste phantazieën

En dan, vanaf maart 1948, brak Hans Lodeizen los, er volgde een stroom van gedichten. Eerst nog een aantal rijmoefeningen: in lange rijmende lappen tekst wordt afscheid genomen van de traditionele poëzie: ‘Waarom spreek ik niet in proza? Oh! poëzie is roza My dear, en zekere dingen Kan men enkel zingen.’ (Verzamelde Gedichten, p. 128). Tijdens een korte maar heftige reis naar New Orleans begint de Hans Lodeizen-poëzie zoals die bekend is uit Het innerlijk behang, vorm te krijgen. Op de heenweg rijmelde hij nog:

(28 maart 1948, ongepubliceerd dagboek)

 

In New Orleans gaf Lodeizen zich over aan zijn ‘idiootste, stoutste phantazieën’, hij deelde het bed met Young, een vliegenier, beleefde een nacht vol jaloezie, wilde een rendez-vous met een Braziliaanse jongen, had een verhouding met Hugh, was gelukkig en vooral ongelukkig. Hij had zijn eerste grote winst gemaakt: ‘In New Orleans dit voorjaar was ik van een verwonderlijke lichtvoetigheid en vrijheid, als ik niet gekend had tevoren. Mijn totale metamorphose is dus in vele opzichten een ware zegening geweest.’ (Mijn vriend Seldon)

Alles waar hij aan werkte – een rijmspel, een roman, een novelle – kon wachten of moest herschreven worden. Voor het eerst wilde hij een bundel gedichten maken. Hij begon aan ‘La Vita Nuova’. Op 18 april, een week na terugkeer in Amherst, stuurde hij een brief aan het tijdschrift Het Woord om een aantal gedichten (met de titel Proza) te publiceren. In zijn dagboek schreef hij: ‘Mijn werken moeten geheimen ontsluieren en de mensen ermee vertrouwd maken. Ik wil de zichtbare wereld met raadselen bevolken, met faunen, feeën en dronken goden. Ik wil wijn laten stromen. Hoe kan ik mijn leven verantwoorden als het niet vol plezier is? Niet geluk: plezier, zei O. Wilde. Ik zeg: waarom niet allebei? Geestelijk geluk, lichamelijk plezier. Oh, quelle médiocrité!’ Het eerste gedicht dat later in Het innerlijk behang zal verschijnen, kwam een paar weken later tot stand. Ondanks de afwijzing door Het Woord schreef Lodeizen bijna dagelijks verder. Hij bedacht een nieuwe titel – Het

ijdele spel – en gaf de gedichten aan L.A. Ries, de vriend in New York, die hem op het idee voor de titel had gebracht. Kort voordat Hans Lodeizen naar Nederland vertrok, vervaardigde hij een gedicht dat teruggrijpt op zijn jeugd:

(17 augustus 1948)

Mierenobsessie

Na het mislukken van zijn studie in november 1948 kwam Hans Lodeizen terug naar Nederland en woonde hij weer in het ouderlijk huis te Wassenaar. Hij kreeg via zijn vader een administratief baantje in Den Haag. Door Ries kwam hij in contact met Adriaan van der Veen, die zijn gedichten had toegestuurd gekregen. De eerste ontmoeting was voor Van der Veen overrompelend: ‘Met geen woord sprak hij over zijn poëzie, of over het leven dat hij hier leidde, of kort daarvoor in Amerika. Des te meer had hij het over mieren die een grote passie voor hem bleken te zijn. Zijn mierenrelaas was geen show, vooral ook geen poging om zich interessant voor te doen, maar evenmin diepe ernst. Hij stak een beetje de gek met zichzelf en met zijn mierenobsessie.’ (Van der Veen, Blijf niet zitten waar je zit) Het was in dezelfde tijd dat Hans Lodeizen het volgende gedicht schreef:

(17 februari 1949)

 

Maar wat fascineerde hem in de microkosmos der mieren? Was het dat de mieren ‘in eenvoudige meedelingen in staat zijn elkaar hun gemoedstoestanden mede te delen, hun stemmingen op een ander dier over te brengen’ – zoals Lodeizen in zijn eerste studie over de mieren schreef -, terwijl in huize Lodeizen niet of nauwelijks over gevoelens werd gepraat? Kon Hans Lodeizen zich zo rustig verdiepen in een veilige wereld, waar gevoelens waarschijnlijk niet bestaan en instincten object van studie waren? Uit de gedichten blijkt dat de mierenwereld een sterk positieve gevoelswaarde voor hem heeft gehad.

Lorca

Julio Torres, de Puertoricaanse vriend van Hans Lodeizen in New York, noemde hem eens de ‘Nederlandse García Lorca’. De vergelijking is niet slecht, als we maar wel voor ogen houden dat Federico García Lorca een groot en Lodeizen een klein dichter was. Naast de artistieke verschillen zijn er ook een aantal overeenkomsten tussen Lorca en Lodeizen. Beiden waren zij dichter, beiden homoseksueel, beiden gingen zij naar Amerika om te studeren en beiden hadden zij een hekel aan dat land. Lodeizen had een grote bewondering voor García Lorca. In Lodeizens nalatenschap bevinden zich een door Lodeizen getekend portret naar een van de laatste foto’s van García Lorca en een door Lodeizen in de herfst van 1949 gemaakte vertaling van het gedicht La solea (García Lorca, Poema del cante jondo):

Dit gedicht gaat over de dood; in Spanje, volgens García Lorca ‘een land dat openstaat voor de dood’, worden de gordijnen opgetrokken als er een dode in huis is. Het balkon symboliseerde voor Lorca de dood, zoals bij het afscheid van een overleden vriend: ‘De vrienden denken dat men een man als Góngora niet moet bewenen, en filosofisch voelen ze zich op het balkon waar ze staan te kijken naar het trage leven van de stad.’ (García Lorca, geciteerd in Gedicht van de cante jondo (1988), p. 106.) Het doet me denken aan wat Ray Daum, een Amerikaanse vriend van Lodeizen, vertelde over diens laatste dag: ‘Op het laatst kon hij niet meer zien en hielp ik hem uit zijn bed en bracht hem naar het raam. Hij kon niets zien, hij kon alleen horen, het was zijn fantasiewereld. Hij zei: dit is de tijd dat mensen uit hun werk komen, er naar uitzien een avond bridge te spelen of naar het café te gaan. Ze komen bij elkaar en praten over de dag en hun kinderen spelen op straat.’

Wat wist Lodeizen van García Lorca, die beweerde dat hij als kind vaak met de mieren praatte? In zijn onvoltooide toneelstuk Cristo, Tragedia religiosa laat Lorca Jezus Christus als jongen ‘heel langzaam achter een mier aanlopen’. Maar Jezus’ ziel is ‘droef vanaf de geboorte’, hij is ‘in de wieg gelegd om te lijden’. Dat zijn gevoelens die ook in veel van Lorca’s vroege gedichten voorkomen. Die gedichten kende Hans Lodeizen en hij was er een groot liefhebber van. En die gevoelens herkende hij, evenals de gevoelens van erotische vertwijfeling die uit deze gedichten spreken. In Lodeizens dagboek uit zijn nalatenschap komt Lorca één keer voor: ‘Een absoluut geïsoleerde poëzie kan ik niet aanvaarden, een poëzie die voor de “happy few” geldt en voor niemand anders. Poëzie moet allen iets meedelen: zij moet door het hele volk als een stimulans tot leven ondervonden worden. Was dat de poëzie van: Majakovski? Eluard? Lorca?…’

Meer dan bij Lodeizen komen in een groot aantal gedichten en toneelstukken van García Lorca mieren voor, zoals in het gedicht ‘Liedje van de dorre sinaasappelboom’: ‘… ik zal dromen dat de mieren en de zaadpluizen mijn bladeren en mijn vogels zijn’ (Liedjes (1921-1924), p. 114). Maar de mieren zijn bij Lorca niet zo onverdeeld positief als bij Lodeizen, getuige bijvoorbeeld ‘Gacela van de donkere dood’: ‘Bedek me bij dageraad met een doek, want hij zal me teisteren met handenvol mieren, en met hard water mijn schoenen doorweken zodat de angel van zijn schorpioen kan toeslaan.’ (Gitaanse Romancero & Divan van de Tamarit, p. 50.) Lodeizen beweerde dat hij een ‘woordenboek van de mierentaal’ aan het samenstellen was. Hij zou zelfs al zestien woorden hebben ontdekt door het geduldig opvangen van de geluiden die zij maakten, aldus Adriaan van der Veen. Naar de huidige stand van het biologisch onderzoek zou deze bewering onmiddellijk naar het rijk der fabelen worden verwezen. Mierenspecialist – en alweer, psycholoog – Leon Erasmus vertelde mij dat er tegenwoordig meer bekend is over de communicatie tussen mieren: die vindt niet plaats door middel van geluid, zoals Lodeizen in navolging van Dr. Dolittle meende, maar door uitwisseling van chemische stoffen. Ook in dit geval werd de fantasie ingehaald door de werkelijkheid. De fantasie die een veilige wereld moest scheppen.

In een van zijn nagelaten teksten schreef Hans Lodeizen: ‘O, ik kan zeggen dat ik heb liefgehad! Ik ben zoveel middagen als het net donker begon te worden de tuin ingegaan, langs de bloemperken slenterend en de geur van de rozen inademend. Ik heb de mieren vertrouwd die zich ook, net als ik, verborgen in donkere aarde, gouden geheimen in het zand.’ (Life with father)

Het mierenverhaal van Hans Lodeizen is weliswaar een verhaal uit zijn jeugd, een verhaal dat begon met een hoofdstuk uit een kinderboek, maar het is wel een verhaal dat hem de kleine nuances in het leven heeft laten observeren. Dat hem in Engeland en Amerika heeft gebracht. Het heeft hem gemaakt tot wat hij wilde zijn: een dichter.

(29 juni 1949)

 

In zijn proza en gedichten is een paar keer de droom van het kind te voelen van de ‘gouden geheimen in het zand’. We zien Hans Lodeizen turend in het Laboratorium Altijd Werkzaam, op zijn knieën observerend in de tuin, luisterend als Dr. Dolittle. Maar dat woordenboek van de mierentaal waarover hij sprak met Adriaan van der Veen, was natuurlijk een grap. Net als het praten met de mieren waarover Federico García Lorca vertelde. Zeker hebben zij daar beiden als kinderen, als jonge dichters, van gedroomd.

Bronnen

Federico García Lorca, Gedicht van de cante jondo. Vertaald en van een nawoord en aantekeningen voorzien door Bart Vonck (1988).

Federico García Lorca, Gitaanse Romancero & Divan van de Tamarit. Vert. Willy Spillebeen (1979).

Federico García Lorca, Liedjes (1921-1924). Vertaald en van een nawoord voorzien door Bart Vonck (1996).

Ian Gibson, Federico García Lorca, Biografie (1998).

E.W.A. Henssen, Een welmenend cynicus. Opkomst, val en eerherstel van Mr. L.A. Ries [1995].

Hans Lodeizen, Het innerlijk behang (1950).

Hans Lodeizen, Life with father, in: Nagelaten werk (1969), p. 148-151.

Hans Lodeizen, Londenvaarder (1984).

Hans Lodeizen, Oratio pro domo, in: De Tweede Ronde, nr. 1 (1985).

Hans Lodeizen, Verzamelde Gedichten (1996).

Hugh Lofting, Doctor Dolittle’s Tuin (z.j.).

Adriaan van der Veen, Blijf niet zitten waar je zit (1972).

E.W.A. Henssen
Nieuw licht op Hans Lodeizen
De briefwisseling tussen J. Greshoff en L.A. Ries

In het Nieuw Letterkundig Magazijn van december 1992 (jaargang x, nummer 2) publiceerde G. Kleis zijn artikel ‘De uitgave van Lodeizens Het innerlijk behang en andere gedichten’. De auteur ving aan met de opmerking dat over de totstandkoming van de eerste verzameluitgave der gedichten van Hans Lodeizen weinig bekend was. De vondst van twee ‘documenten’ en aanvullende informatie van de enige nog in leven zijnde redacteur van de bundel, Adriaan Morriën, maakten het Kleis mogelijk nader op de geschiedenis der uitgave in te gaan. Hij merkte verder nog op dat het in dit stadium onmogelijk was de inmiddels in het Letterkundig Museum aanwezige papieren van Lodeizen te raadplegen, ‘omdat er een uitgave in voorbereiding is’.

In het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum bevindt zich echter wel degelijk een collectie brieven die wèl toegankelijk is en een verrassend licht werpt op de uitgave van Lodeizens bundel. Het betreft de brieven van Jan Greshoff aan mr. Leopold Abraham Ries (Groningen 1893-New York 1962).1 Na zijn ontslag als Thesaurier-Generaal van het Ministerie van Financiën had de joodse Nederlander Ries, die met het Derde Rijk vele financiële onderhandelingen had gevoerd, zijn geboorteland in het voorjaar van 1940 verlaten en zich uiteindelijk in New York gevestigd. In 1941 benoemde de Nederlandse regering hem tot Adjunct-Directeur van het Nederlands Informatiebureau in New York en daar leerde hij Greshoff kennen, bij dezelfde instelling werkzaam. In 1948 werd Ries financieel adviseur van de Firma W^m.H. Müller & Co., waarvan de vader van Hans Lodeizen, mr. A.F. Lodeizen, een der directeuren was. Door zijn nieuwe activiteiten raakte Ries met het gezin Lodeizen in contact.

Hans Lodeizens dood op 26 juli 1950 in Lausanne berichtte Ries aan Greshoff. Op 24 augustus 1950 antwoordde Greshoff vanuit Kaapstad: ‘Dat bericht gaf me een schok, ofschoon ik het verwachtte. Schrijf mij eens iets over deze bijzonder begaafde jongeman. In een tijd waarin alle gedichten op elkaar lijken, had hij een eigen toon.

Hoe was hij als mens?

Wist hij dat hij ongeneeslijk ziek was?

Waarom was hij ongeneeslijk? Ik dacht dat men iemand volledig nieuw bloed kon geven.

Is er nog nagelaten werk?

Als jij tijd en lust hebt, schrijf dan eens uitvoerig over hem.

Menschen als wij, die géén, bepaald géén goede mixers zijn, worden door een verlies in onze beperkte vriendenkring dadelijk zoo héél arm.’

 

Op 5 september vroeg Greshoff weer naar Lodeizen: ‘Heeft Lodeizen nog gedichten nagelaten (of proza). Zoo ja, zou ik dat eens ter inzage mogen ontvangen. Is het, als er iets is, in jouw bezit?’

Bij een verblijf in Nederland had Ries J.C. Bloem ontmoet. Op 24 september 1950 schreef Greshoff: ‘Ik had dat gesprek met Jacques Bloem wel eens willen horen. Natuurlijk veel over Bouman2 en zijn odaliske3, over Jany, en vele andere vrienden. Ik kan je niet zeggen hoe wij genoten hebben van het verblijf van Holst 8 mnd en Bloem 6 mnd in Z. Afr. Ik houd veel meer van Jany, die oneindig humaner en warmer is dan Jacques, een doorgewinterde egoïst. Geestig zijn ze beide, beide op een geheel verschillende wijze. Kende hij, J.C. Bloem, de jonge Lodeizen en zijn werk ook? Ik heb er herhaaldelijk in gelezen, sedert zijn dood. Het is tegen herlezing bestand. Is er een letterkundige nalatenschap? Je schreef raadselachtig, dat de plotselinge oproep van Vader Lodeizen verband hield met het sterfgeval. Of bleek het toch zakelijk te zijn? Misschien is, als er meer aanwezig is, uit alles, met inbegrip van het nummer der Vrije Bladen4, een mooi boekje te maken. In de stroom van epigonen-poëzie en maakwerk brengt het ten minste een eigen, nieuwe toon. Ik wil met liefde de teksten bestuderen en kiezen, als het er ooit van komt. Schrijf mij vooral eens over hem: hoe was hij als mensch, in de omgang. Was hij zeer belezen? En gecultiveerd zoals jij en ik dit verstaan?’ In het slot van zijn epistel merkt Greshoff op: ‘Vergeet vooral niet een en ander te melden over het karakter, het leven en het [onleesbaar] van Lodeizen (Kon die vader iets in zijn werk waarderen?] Al ware het alleen uit hoofde van zijn exbohémienschap. Waar, wanneer en hoe trad hij toen als bohémien? En word je in Bohemien magnaat? Zijn wij te oud om nog magnaten te worden?’

Op 28 september bracht Greshoff Bloem opnieuw ter sprake: ‘J.C. Bloem is mij, dikwijls, tusschen de 3^e 6^e borrel, vermakelijk. Daarboven wordt hij ongenietbaar. Ik zie hem natuurlijk nog zoals hij als gymnasiast en als student was. Hij is nu door koning Alcohol grondig verpest. Je staat versteld over zijn egoïsme. Ik was weer verbaasd over je scherpe blik. Je hebt hem in twee zittingen door gekregen. Maar, en dat is toch vooral het voornaamste, in zijn beste werk is hij een groot dichter.’

De vraag of Ries aan Greshoffs verzoek een psychologisch portret van Lodeizen te schetsen heeft voldaan, is door het ontbreken van Ries’ brieven aan zijn Zuid-Afrikaanse vriend niet te beantwoorden. Wel bleek een uitgave van nagelaten werk in voorbereiding. Op 30 oktober 1950 liet Greshoff weten: ‘Eerst even iets zakelijks: stuur de m.s. van Lodeizen naar mijn Kaapsche adres, onderweg doe ik er toch niets aan. Maar verzend het aangeteekend, per zeepost en niet vóór ± 1 Dec. Ik kan er dan na mijn terugkeer kennis van nemen. Als er in de nalatenschap een en ander gevonden wordt, ligt het zeker in de bedoeling dat, mét de verzen uit het nummer van de Vrije Bladen, tot één boekje te maken.’

Op 8 december meldde Greshoff uit Pretoria: ‘Van Lodeizen geen berichten ontvangen tot heden.’ En acht dagen later: ‘Ik zal aan de nalatenschap van H.L. alle aandacht besteden. Schrijf mij voor je vertrek naar Lissabon even of Lodeizen père al pourparlers met een uitgever geopend heeft of dat hij dat van mij verwacht. In het laatste geval lijkt het mij het beste om aan de uitgave het prestige van Stols te verbinden. Hierover later. Eerst de teksten!’

Op 30 december berichtte Greshoff dat het pakje gedichten, door Ries op 5 december verstuurd, op 30 december was aangekomen. ‘Ik zal er spoedig kennis van nemen en je mijn bevindingen mededeelen.’ In januari verdiepte Greshoff zich in het hem toegezondene. Op 7 februari vroeg hij om de voorletters en het adres van Lodeizens vader. ‘Ik heb de gedichten van H. nu van achter naar voren en van voren naar achteren gelezen. En als alle goede poëzie zijn zij daar bestand tegen gebleken. Ik ben meer en meer overtuigd van de eigenheid van dit werk. Het valt geheel buiten de courante productie der z.g. jonge talenten, die meestal niet zoo heel

jong meer zijn, noch zoo heel rijk aan talent. Het is iets anders, iets nieuws en, wat veel belangrijker is, van een onmiskenbare authenticiteit. Er zijn allerprachtigste regels en eenige volkomen gave, goede gedichten in.

Ik heb een voorloopige keuze gedaan zoowel uit de gedrukte als uit de ongedrukte teksten. En als ik tot een definitieve keuze kom zal dat, naar mijn stellige overtuiging, veel meer dan een merkwaardig boekje opleveren: een bundel met blijvende gedichten, welke op geen andere lijken.’

Twaalf dagen later voegde Greshoff hieraan toe: ‘Het goede gebruik eischt dat vader L. zich allereerst in verbinding stelt met de uitgever van het eerste bundeltje, G.A. van Oorschot te Amsterdam. Hij is een fatsoenlijk en ondernemend man…’

Vier weken later, op 20 maart, mopperde Greshoff dat hij mr. A.F. Lodeizen een maand geleden had geschreven, maar ‘ni bouh, ni bah’ had gehoord. Wel tot zijn schrik van Van Oorschot, ‘mededeelende dat slechts een gering deel der poëtische nalatenschap in mijn handen is. Ik had alles keurig uitgezocht en gerangschikt en ampel besproken en hoopte het netjes mede te brengen in Juni. Maar nu zal ik alles over moeten doen, zeker de rangschikking. Wist jij van het bestaan van nog meer gedichten in handschrift? Enfin, alles sal reg kom. We zullen alles netjes opknappen. Hoezeer ik ook met Stols bevriend ben, de uitgeversgebruiken mogen niet over het hoofd gezien worden. Het is daarom gewenscht nu eerst overeenstemming met G.A. van Oorschot te verkrijgen. Een fatsoenlijk, ondernemend man. En die op weg is een der belangrijkste uitgevers van Nederland te worden: volledige Multatuli, volledige Ter Braak, volledige Adwaitha, herdruk van Prometheus, volledige Leopold, etc. etc. Ik stelde voor aan Lod. père een voorrede door J.C. Bloem te doen schrijven, gezien diens prestige.’

Zes dagen na deze brief aan Ries verstuurde Greshoff Ries een schrijven van ‘Lodeizen Père. Ik heb hem voorgesteld de keuze van J.C. Bloem en míjn keuze aan Morriën voor te leggen en dan aan deze laatste, een bekwaam jonkman, de keuze te laten. Ik schreef L. Père dat het met poëzie niet gaat als met verkeersregels: de meeste stemmen gelden. Er moet een persoonlijke keuze gedaan worden en één man moet daar verantwoordelijk voor zijn […] Ik ben blij dat Bloem de inleiding schrijft. Hij heeft op het ogenblik een groot prestige, en het is goed, zeer goed, zijn naam aan deze uitgave te verbinden […] Hoe meer ik mij in Hans L. werk verdiept heb, des te dieper raak ik overtuigd van zijn betekenis en zijn dichterschap. Ik raadde L. Père aan met G.A. van Oorschot in zee te gaan. Hij is een goed uitgever, met smaak. En hij heeft er eenigszins recht op, door de uitgave van H.L.’s eerste bundeltje.’

Op 2 april verontschuldigde Greshoff zich: ‘Ik heb mij verkeerd uitgedrukt blijkbaar. Oorschot bezocht Vader Lodeizen en vernam van dezen, dat er nog heel wat inedita voorhanden zijn, buiten die welke ik in mijn bezit heb. Dit bericht wordt bevestigd door de brief van Vader L. aan mij, welke je intusschen ontvangen zult hebben. Ik zal van deze gedichten in Nederland kennis nemen. Ook al zou er niets bij zijn, men moet ze toch in elk geval bestudeerd hebben. Door het optreden van

Morriën neemt de zaak een ander en m.i. beter verloop. En aangezien Oorschot het boekje gaarne uitgeeft, en Oorschot is een eerlijk man, zie ik het wel ± 1 Nov. verschijnen. Als ik boos op je kòn worden, zou ik het geworden zijn over je opmerking betreffende de valschheid mijner bescheidenheid! Ik ben niet valsch en niet echt bescheiden in dit geval. Alleen nuchter als immer. Wij moeten hier uitsluitend rekening houden met de belangen van de nalatenschap. Ik kèn de letterkundige kaart van Nederland (al zit ik hier) vrij goed! Geloof mij, alderbeste, men neemt mij in breede kring niet ernstig. En als men het wel doet, dan toch altijd met een onmiskenbare achterdocht. Er hangt een zekere mist van onzekerheid om mijn arm persoontje. Daarentegen is, vooral na de Verzamelde Beschouwingen, Bloem in Nederland de bijna ambtelijke, halfambtelijke vertegenwoordiger van hèt Dichterschap geworden. Jany Holst is, met een extra aureool, ietwat naar achter geschoven. Laten we ons niet verdiepen in de oorzaken en de waarde van het verschijnsel. Het bestáát, geloof mij: Een onderwijzer uit Assen, een student uit Utrecht, een notarisklerk uit Maastricht, die wel eens een bundel gedichten koopt (en daar moeten wij het van hebben) zegt: “dat zal wel mooi zijn, want Bloem schrijft er een inleiding voor.” en zegt Nooit: “dit zal wel goed zijn, want Gr. schrijft er een inleiding voor.” Die inleiding hebben zij dan nog niet gelezen. Dus de deugdelijkheid ervan komt in dit stadium niet ter sprake. Wel echter bestaat een groote kans dat de aspirant koopers (zie boven) zeggen: “een voorrede van Greshoff? Hum, dat is natuurlijk weer wat raars en cynisch?” Je zult me moeten toegeven dat de toestand zóó en niet anders is. Bovendien is Jacques B. in staat een zéér behoorlijk stuk te schrijven, vergeet dit niet. […] Ik wil met liefde op de grondslag van mijn aanteekening in “Het Vaderland”5 een uitvoerige studie van Hans L. schrijven. Maar, zooals ik zeide, onderschat het wantrouwen der ontwikkelde middenstand (hèt publiek) niet.

De wijze van samenstelling, zooals die thans door inmenging van Morriën, geregeld wordt, lijkt mij werkelijk en objectief beoordeeld: beter. Dichters worden door jonge mensen gekocht en gelezen. En iedere nieuwe generatie heeft weer zijn eigen vertrouwensmannen. Dat spreekt vanzelf. Toen Boutens’ eerste bundel uitkwam schreef Van Deyssel een (onbenullige) inleiding, omdat Van Deyssel toen de vertrouwensman der jongeren was. In mijn jonge jaren was voor 90% in de lezers-wereld een aanbeveling van Dirk Coster een koopbevel. Morriën is onder zijn tijdgenooten een der meest geziene, omdat hij een rustig, evenwichtig oordeel en een goede smaak heeft. Het feit dat hij voor de keuze verantwoordelijk is, kan het aanzien der uitgave, vooral in de ogen van de jongere koopers (d.i. het merendeel) slechts ten goede komen. En hij kan dan, als hij dat noodig acht, in een korte verantwoording nog immer melding maken van de medewerking van JCB en onderget. aan het voorbereiden van zijn keuze.

Begrijp mij goed; ik ben, om jouwentwil, bereid om alles voor de nalatenschap te doen, inleiding, keuze en wat er meer voor mag komen. Doch ik meen (en oprecht en krachtig!) dat de nalatenschap het beste gesteund wordt door mijn voor-

stel om Morriën eindredactie, Bloem de inleiding toe te vertrouwen. Wat hebben jij en Lodeizen Père aan een raadsman, die je volgens zijn beste weten raad geeft?? […] Je moet ook in dit geval je vriendschap voor mij even in de medicijnkast opbergen en het geval zeer nuchter beschouwen.’

 

Op dezelfde dag als haar man schreef Greshoffs vrouw, Aty Greshoff-Brunt, Ries. Zij was met de gang van zaken niet gelukkig. Na te hebben verteld dat er een brief van Lodeizen Senior was gearriveerd deelde zij mee dat hij de gedichten ook aan Bloem en Morriën ter selectie had gegeven. Naar haar mening werden er op die manier veel te veel mensen in gemoeid. Zij had gewild dat Greshoff de hele zaak in handen had gehouden, ook de voorrede, zelfs als Bloem meer prestige had.

In de zomer van 1951 ontmoetten Ries en de Greshoffs elkaar in Nederland. Op 4 augustus, na Ries’ terugkeer naar New York, liet Greshoff weten nog ‘een prettige avond’ bij de Lodeizens te hebben doorgebracht. Zodra hij teruggekeerd was aan de Kaap de Goede Hoop zou hij ernstig beginnen te werken aan de uitgave. Exact twintig dagen na deze mededeling bracht Aty Greshoff de gewezen Thesaurier-Generaal verslag uit van een nieuw bezoek aan mr. A.F. Lodeizen: ‘Eergisterenavond waren we bij de Lodeizen’s. Jacques Bloem was er ook. Hij was uiterst geestig en vermakelijk. Maar aangezien hij en de gastheer wel heel erg achter de, overigens heerlijke cognacflesch zaten (nadat ze eerst al borrels en ettelijke flesschen blanc de blanc soldaat hadden gemaakt) was de stemming er niet naar om over het boekje van Hans te gaan praten. Jan en ik gaan er nu zondagavond eens naar toe en dan zal het wel een minder “nat” avondje worden. Verder komt Jacques er van 1 tot 3 september logeeren en kunnen Jan en hij dan ’s morgens, als hij nuchter is, de keuze eens bepalen. Van Adriaan Morriën, die er door Lodeizen is ingehaald als ik me niet vergis, wordt taal noch teeken vernomen. En ik vind dat als hij zoo weinig belangstelling toont we hem gerust kunnen laten schieten. Zoowel Mevrouw Lodeizen als ik voelen dat alles eens definitief geregeld moet worden. Want zijn we eenmaal weg dan wordt alles met heen en weer schrijven weer zooveel ingewikkelder.’

Ries was hoogst ontevreden over de editie van Bloem, Greshoff en Morriën. Op 11 november 1952 schreef hij Bouman, die in de Nederlandse literaire wereld zeer goed thuis was: ‘Morriën, die verantwoordelijk was voor de drukproef van Hans Lodeizens gedichten, heeft zich schandalig gedragen. N.B. 10 gedichten zijn geheel of gedeeltelijk gepubliceerd of met onbeduidende varianten opnieuw afgedrukt. Dit gebrek aan verantwoordelijkheid is kenmerkend voor het huidige jonge Nederland.’ Bij Greshoff uitte Ries eveneens zijn verontwaardiging. Op 22 september antwoordde de Kapenaar: ‘Ja, die Morriën heeft zich schandelijk gedragen. Wanneer men zo iets op zich neemt, in zekere zin een eer voor hem, moet men er toch de volle verantwoordelijkheid voor voelen. Maar hij was er al ingehaald, door het zusje,6 voor ik mij er mee bemoeide.’

 

*

In de vorige aflevering van het Magazijn publiceerde ik een artikel over de uitgave van Hans Lodeizens Het innerlijk behang en andere gedichten. Het stuk was gebaseerd op brieven van Jan Greshoff aan mr. L.A. Ries. Toen ik deze correspondentie in de zomer van 1992 in het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum begon te lezen, zei ik tegen een dienstdoende leeszaalassistente dat het voor mijn doel – een studie over Ries – natuurlijk wel betreurenswaardig was dat het aandeel van Ries in de briefwisseling ontbrak.

Wie schetst mijn aangename verrassing toen ik medio januari van ons medelid S.A.J. van Faassen, hoofd afdeling collecties van het Letterkundig Museum, mocht horen dat hier van een misverstand sprake moest zijn, ‘want het museum beschikt wel degelijk over een dikke map brieven van Ries aan Greshoff. Mogelijk dat dit misverstand ontstaan is doordat het restant van de collectie Greshoff in het kader van het Deltaplan voor Cultuurbehoud het afgelopen jaar in bewerking was.’

Door deze opmerkelijke ontknoping kan mijn vorige bijdrage nu worden aangevuld.

 

Op 5 september 1948 noemde Ries Hans Lodeizen voor het eerst als hij Greshoff vertelt over het gezin van mr. A.F. Lodeizen, de Rotterdamse tycoon, bij wie hij eerder dat jaar in dienst was getreden: ‘De oudste zoon die hier twee jaar in Amherst heeft gestudeerd, is een dichter, nog al surrealistisch en sterk onder de invloed van Paul Eluard, – met wie ik langer pleeg te bomen dan goed is voor het oude karkas en ik geloof, dat jij het uitstekend met hem zou kunnen vinden en hem misschien voor een literaire ondergang zoudt kunnen behoeden.’

Anderhalf jaar later, 20 april 1950, meldde Ries: ‘Mijn dwaze pupil Hans Lodeizen heeft bij de Vrije Bladen een gedichtenbundeltje “Het innerlijk behang” uitgegeven. Mocht je het in handen krijgen, vertel me dan eens of je er iets hoopvols in ziet of niet.’ De Greshoffs moeten al geweten hebben dat de jonge dichter ernstig ziek was. Op 1 mei 1950 schreef Aty Greshoff-Brunt immers: ‘Wat ellendig is dat van die jongen Lodeizen. Ik ben zo blij dat Jan zoo’n gunstige kritiek over hem geschreven heeft,7 zonder van de zieligheid van het geval iets te weten. ’t Had ook wel anders kunnen zijn en dan zou je er natuurlijk hartzeer van gehad hebben. Heeft de kritiek hem plezier gedaan of is hij er niet gevoelig voor? Schrijf ons dat eens?’

Ries antwoordde zijn Kaapse vrienden op 29 mei: ‘hans lodeizen. Deze 26 jarige jongeman is de oudste zoon van de directeur-generaal van Wm. H. Müller & Co, wonende te Wassenaar. Ik leerde hem in de zomer van 48 kennen. Hij studeerde toen in Amherst College in Mass. en werd aan mij voorgesteld door zijn vader, die toen met mij naar de V.S. was teruggereisd. Later heb ik hem nog veel gesproken. Hij is een scherpzinnige, zeer amusante en even decadente knaap, die met zijn overmatig krachtige en tyrannieke vader, die hem aanvankelijk niet begreep, steeds meer overhoop raakte, tot dat, nu enkele weken geleden, plotseling werd geconstateerd, dat hij (Hans) een dodelijke kwaal heeft, t.w. leukaemie. Ik heb daarover,

op verzoek van de vader met vier Amerikaanse dokters geconfereerd,8 maar allen achtten het een hopeloos geval. Hans zelf weet van niets en voelt zich alleen maar beroerd. Het is een zeer tragisch geval. Mocht je nog over die gedichten een critische beschouwing geven, dan heb je hierboven enige achtergrond, waarbij de ziekte natuurlijk niet moet worden gememoreerd.’ Op 20 juli voegde hij daar nog aan toe: ‘Hij ligt in een kliniek in Lausanne en schrijft nu en dan verschrikkelijke briefjes. Ik geef hem niet meer dan 1 à 2 maanden.’

Niet lang hierna bezocht Ries Nederland opnieuw, zoals al bekend was uit Greshoffs brief van 24 september 1950, waarin hij de intrigerende uitspraak deed: ‘Ik had dat gesprek met Bloem wel eens willen horen!’ In de omvangrijke reeks brievenmappen van Ries aan Greshoff bevindt zich een brief van 22 september 1950. Hierin meldde de schrijver: ‘In den Haag sprak ik Jaques Bloem tweemaal, eenmaal bij Lodeizen en eenmaal bij mij in het hotel, met Bouman. Hij is amusant, maar leek me wat uitgehold.’ Is deze brief fout gedateerd? Bij Ries is dat onwaarschijnlijk. Reageerde Greshoff op 24 september op een ontbrekende brief van zijn vriend uit New York of was juist de brief van Greshoff verkeerd gedagtekend? Hoe het ook zij, in elk geval schreef Ries in zijn brief van 22 september verder: ‘Je vraagt naar de nalatenschap van Hans Lodeizen. Er is inderdaad een hele massa gevonden en alles is onder de berusting van de vader, die de papieren onderzocht gedurende de weken, dat ik in Holland was. Ik heb hem jouw vraag thans meegedeeld en hem in overweging gegeven zich tot jou persoonlijk te wenden indien hij meende, dat er in de nalatenschap voldoende was dat je aandacht verdient. Ik zal wel spoedig zijn antwoord horen, denk ik. Er was o.a. een dagboek, dat in de prille jeugd begonnen was en voortgezet tot in de laatste jaren. De waarde er van is mij onbekend, maar ik weet van Hans zelf dat hij er de hele puberteitsstrijd in heeft beschreven, hetgeen banaal en ook interessant kan zijn, dat hangt van de behandeling af. Ik heb thans

onvoldoende tijd je veel omtrent hem te vertellen, daarvoor komt nog wel de gelegenheid indien je nog met zijn werk te maken mocht krijgen.’

Op 22 oktober 1950 loste Ries zijn belofte in. Naar aanleiding van het sterven van Greshoffs hoogbejaarde moeder merkte hij op: ‘De historisch-autobiografische beschouwingen, die je aan dit overlijden hebt verbonden, heb ik met de grootste belangstelling en niet zonder vermaak gelezen. Ik heb er zelfs ten dele gebruik van gemaakt in een debat, dat ik gistermorgen met Lodeizen (de magnaat) voerde over de al of niet vermeende fouten door hem gemaakt bij de opvoeding van zijn overleden zoon Hans, die voor het zakenleven niet wilde deugen. En die bovendien in het oog van rechtgeaarde Hollanders zeker niet heeft behoord tot de “ferme jongens, stoere knapen”, die door zovelen als de meest waardevolle categorie wordt beschouwd, maar die volgens mijn overtuiging op geen enkel levensgebied, behalve misschien op dat der voortplanting, de wereld een schrede vooruit heeft gebracht.’

Lodeizen père, aldus Ries, was vrij onverwacht met vrouw en jongste dochter (‘een beauty van 20’) per schip in New York aangekomen. ‘Sindsdien kan ik zingen: Mein Ruh’ ist hin. Vandaag, Zondag, is de eerste dag dat ik niet met hen heb moeten eten en praten, praten, praten. Dit is niet onaangenaam, want hij is een zeer interessant man, maar het vermoeit mij te zeer. De toestand van het rammelend rif is nl. geenszins bevredigend […]. Lodeizen die ik je berichten over het werk van zijn zoon had doorgegeven, bracht een hele portefeuille vol nagelaten papieren mee hierheen en ik ben er gisteren mee begonnen deze door te zien. Hij zou het zeer op prijs stellen indien je, wat we je zouden opzenden, zoudt willen bekijken met als uitgangspunt er een boek(je) van te maken, indien er voldoende materie van behoorlijk kwaliteit onder schuilt. Ik heb daarover nog geen oordeel. Het schijnt, dat er veel is, dat zich niet voor publicatie (in Nederland) leent, o.a. een dagboek sinds zijn 6e jaar bijgehouden tot kort voor zijn dood, met alle perikelen der puberteit tot in détails beschreven, waaronder de onzekerheid omtrent de richting zijner libido, de goede of de z.g. verkeerde, welke onzekerheid zich in de laatste richting oploste.

Het zou m.i. jammer zijn indien deze annalen, die betrekkelijk zeldzaam zijn, worden vernietigd en ik zal trachten ze in elk geval te redden, ook al kunnen ze niet worden gepubliceerd.

Hans was een zeer belezen (vooral Frans 18e eeuw, moderne Fransen. Eluard! Nietzsche, Montaigne), zeer gecultiveerd individu, een beetje een Narcissus, egocentries, libidineus, fantastisch, met een gering verantwoordelijkheidsgevoel ten aanzien van zichzelf, dat hij verklaarde met het voorgevoel, dat hij maar heel kort zou leven, hetgeen is uitgekomen. Hij was een charmeur, met een zeer aardige conversatie. Daar hij biologie had gestudeerd, had hij ook wetenschappelijke attaches. Aanvankelijk was zijn specialisme de mieren, waarvan hij alles wist en wier zieleleven hij had bestudeerd, waarbij hij tot ontdekkingen schijnt te zijn gekomen, die hem het erelidmaatschap van een Engelse entomologenvereniging hadden be-

zorgd. Het is duidelijk, dat hij een ongewone figuur was en dat zijn dood op de leeftijd van 26 een verlies is geweest.’

Op 2 december had Ries weer nieuws: ‘Ik heb inmiddels een keuze gedaan uit het nagelaten werk van Hans Lodeizen, voorzover zijn vader mij dat had gegeven. Ik heb die keuze laten overtikken en zend je overmorgen een zeer lijvige enveloppe, aangetekend per zeepost. Er is m.i. veel bij, dat interessant is, althans bij de gedichten. Onder het proza heb ik weinig gevonden, dat ik de moeite waard achtte je voor te leggen. Een specimen zul je vinden in het stuk: “Reis naar de Congo”, een m.i. al te dwaze persiflage op Gide. Het is waarschijnlijk, dat het interessantste proza in de dagboeken en in de autobiografie zit, die achter zijn gehouden. De oude Lodeizen, met wien ik over deze zaken een uitvoerig gesprek gehad heb (de moeder, een zeer vriendelijke en verstandige vrouw, die haar zoon pas na zijn dood heeft begrepen, was daarbij tegenwoordig) was zeer halsstarrig ten aanzien van de zeer persoonlijke uitingen, die hij in Nederland volkomen onpubliceerbaar achtte. Hij stond tegenover deze nalatenschap als de vader en niet als de litteraire executeur, zei hij, al zou hij het zeer prettig vinden indien het publiceerbare de moeite waard gevonden zou worden. Ik vermoed echter wel, dat hij de dagboeken en de biografie niet zal vernietigen, al heeft hij mij dat niet uitdrukkelijk beloofd. Het is echter wel mogelijk, dat die geschriften allerlei kritiek op hem zelf bevatten en daarvoor is hij uiterst gevoelig.

Ik ben zeer benieuwd wat je oordeel zal zijn. Ik heb de indruk, dat onder het materiaal, dat ik je stuur allerlei is, dat origineler is, dan een deel van het reeds door de Vrije Bladen gedrukte. Uiteraard lees ik allerlei tussen de regels, dat een verklaring geeft van het werk zelf, omdat ik de schrijver en zijn omstandigheden zo goed kende. Maar ik betwijfel of dat er veel toe doet; de lezer moet het werk zonder toelichting kunnen waarderen. Je moet er echter wel rekening mee houden, dat de zomer van 49 voor het innerlijk leven van Hans een crisis heeft gebracht, die langzamerhand in zijn laatste ziekte, die vermoedelijk wel een 6 à 8 maanden heeft geduurd, is overgegaan. Ik heb de indruk dat hij al van het vorig najaar af in toenemende mate voorgevoelens van de naderende dood heeft gehad.

Een wat diepergaande beschrijving van zijn wezen zal ik je geven indien je na kennismaking van zijn werk, daaraan behoefte mocht hebben.’

Op 31 januari 1951 schreef Ries: ‘Na je aantekening achter op de enveloppe van je laatste brief ben ik zeer benieuwd naar je definitief oordeel over het merkwaardig werk van Hans Lodeizen, althans zijn dichtwerk; zijn proza vind ik van weinig betekenis. Zijn vader heeft generlei stappen voor een eventuele uitgave gedaan en zal zich ongetwijfeld bij jouw dictum en ev. nadere stappen neerleggen. Hij heeft me gevraagd hem dadelijk te willen inlichten als ik wat van je zou horen. Het spijt me nog vaak, dat Hans dood is; hij was een van de weinige verrassende figuren uit de laatste jaren, die mij plotseling bleken na te staan. Als ik hem vergelijk met Adriaan [van der Veen], dan springt dadelijk zijn veel groter subtiliteit en zijn oneindig gro-

ter eruditie in het oog. Adriaan is natuurlijk veel meer down to earth, deze twee zijn eigenlijk alleen op het niveau van een ongewone ikzucht te vergelijken. Ik denk, dat Hans daarin Adriaan nog aanzienlijk overtrof.’

In Kaapstad was Greshoff inmiddels druk aan de arbeid. Ries liet hem op 13 februari 1951 vanuit New York weten: ‘Je beoordeling van het nagelaten werk van Hans Lodeizen […] heeft me zeer verheugd. Leek als ik ben op het domein der poëzie, maar gevoelig voor dezelve, had ik steeds het vermoeden, dat dit een nieuw geluid was – zij het sterk beinvloed door Eluard – een geluid, dat ook nog te veel aan één snaar werd ontlokt (maar de arme heeft geen tijd gehad om zijn groei te voltooien, die ik gedurende een paar jaar met verbazing heb geobserveerd), edoch een geluid met grote en in Nederland ongebruikte uitdrukkingsmogelijkheden.

En hij had die mogelijkheden nodig, want hij was inderdaad “een kuip vol dromen”, die voortdurend naar expressie snakten. En toen de vader, zelf een man van grote belezenheid en cultuur, met een prachtige bibliotheek, mij vertelde dat hij zoveel op de kamer van zijn overleden zoon had gevonden, ook veel, dat hem niet aanstond, zoals de dagboeken, aangehouden sinds de prille jeugd, begreep ik dat dit het moment was waarvan zou afhangen of dit werk voorgoed zou blijven liggen of dat het uit de vergetelheid kon worden gered. En wie zou dat beter kunnen doen dan een Nestor als jij?

Habent sua fata libelli! Ik ben benieuwd naar je keuze. Ik heb hier ook nog een volledige bundel van hetgeen mij werd ter hand gesteld (Er zijn tikfouten in, die er gemakkelijk uitgehaald kunnen worden).

Ik heb inmiddels de vader (Mr A.F. Lodeizen, Schouwweg 102, Wassenaar, tel. Wass. 8523) ingelicht, ook inzake je doorreis naar Nederland in Juni en ik ben van mening, dat jullie contact moeten maken. Bij die gelegenheid zou je ook portretten van Hans moeten zien, misschien in verband met de mogelijkheid er een in de bundel op te nemen, nu de dichter dood is. Hij had een aardig, zeer sensitief gezicht.’

Een maand later, op 18 maart, meldde Ries: ‘Verder ben ik benieuwd te horen of je iets van Lodeizen Sr hebt vernomen. Hij schijnt op reis te zijn en ik heb sinds zeer lang niets meer van hem gehoord. Als hij niemand heeft om zijn brieven aan te dicteren, is hij niet in staat tot enige communicatie, hij is het schrijven met een pen totaal ontwend, een dwaze impotentie […]. Wat jullie drie maanden in Holland moet gaan doen, is me een raadsel. Ik vond het er in 1950 nog veel beroerder dan in 1948 en ik geloof dat zulks een eenparig versnelde beweging is; alles is er grondig uitgespeeld. De lange tenen, waarover jij schrijft, heb ik ook aangetroffen, en horden ordinaire jonge mannen, met spuugkrullen en sehr entwickelten Fresswerk-zeugen (om met Schopenhauer te spreken), voorzien van bulkende actentassen vol documenten nopens het onafwendbaar failliet, op welke tassen nog weer twee kleinere tasjes genaaid zijn (nooit elders aangetroffen behalve bij de Nazi’s), waarin het geestelijk faillissement is geborgen, dat reeds in staat van gewijsde gegaan is.

Niet de misschien onbehouwen, maar in elk geval niet pretentieuze arbeider, beheerst het gemeenschapsbeeld in Holland, maar een zeer pretentieuze en onbeschrijflijk goedkope lower middle class, goeddeels rooms (de heilige loederkerk heeft dit soort mensen uitgevonden). Van datzelfde soort heb jij last omdat zij alleen maar “jedes andere Bier” kennen.’

Op 26 maart liet Ries weten: ‘Dat Lodeizen Sr je niet persoonlijk heeft geantwoord, verbaast me niet, aangezien deze wonderlijke man een soort mensenschuwheid bezit, die vaak de vorm van slechte manieren aanneemt. Ik heb dit al zo vaak met hem beleefd, dat ik me er niet meer aan kan ergeren, al heb ik hem vanmiddag geschreven, dat ik dit feit “zacht gezegd, zonderling vond”.’

Ries zei niet te weten dat Hans Lodeizen nog een tweede nalatenschap had, bij Van Oorschot. Volgens hem wist de vader het evenmin. ‘Hadden we geweten, dat er in Amsterdam nog zoveel materiaal aanwezig was, dan hadden we geen kapitaal aan dollars uitgegeven om het hier aanwezige te tikken. M.i. had Oorschot dat materiaal reeds lang aan de erfgenamen, d.w.z. aan de vader, moeten terugzenden. Dat hij zulks niet heeft gedaan, lijkt me bijzonder slordig.’ Ries wilde niet dat Bloem een inleiding schreef. Hij geloofde niet in diens bijzondere prestige. ‘Secundo doet Bloem het niet met de intensiteit en liefde, waarmee jij zoiets op stapel zet, omdat hij reeds veel te lang op sterk water staat om zo ver in de toekomst te voelen.’ Greshoff had bovendien het beste stuk over Lodeizens poëzie geschreven dat er is verschenen. Ten slotte kende de oude Lodeizen Bloem veel te goed, ‘zodat deze twee lieden niet volkomen vrij tegenover elkaar staan, hetgeen Bloem zeker zal beïnvloeden’.

Greshoff bleef in het standpunt volharden dat Bloem een woord vooraf moest schrijven. Ries overtuigde hij niet. Deze schreef op 17 april niet te geloven in de salesman-argumenten als het om een gedichtenbundel ging. Dat was hem te Amerikaans. In Nederland ging het veel meer om de kritieken, die door de kleine letterlievende gemeente gelezen werden. Hij geloofde al evenmin dat Bloem, voornamelijk omdat hij een veel minder bewegelijke en analytische geest bezat dan Greshoff, ‘door notarisklerken et hoc genus omne’ au sérieux zou worden genomen, althans meer dan Greshoff. Notarisklerken namen alleen notarissen en hoogstens kandidaat-notarissen ernstig en geen enkele schrijver die geen minuten kon schrijven, betoogde Ries. Greshoff had hem immers geschreven ‘een notarisklerk uit Maastricht, die wel eens een bundel gedichten koopt (en daar moeten wij het van hebben) zegt: “dat zal wel mooi zijn, want Bloem schrijft er een inleiding voor”.’ ‘Jij veronderstelt,’ riposteerde Ries, ‘een subtiliteit bij het profanum vulgus waaraan ik in de verste verte niet kan geloven en doet daarmee jezelf nodeloos afbreuk. Men hoeft in Holland geen heilige urinoirs te sparen om ernstig te worden genomen, mits de aanval zelve maar ernstig en onwrikbaar genoeg is. Het volk is te zwaar van bloed en geest om een badinerende beeldenstorm te kunnen verdragen, maar een doodernstige en dodelijke destructie, waarvan men niet kan zeggen: hij seit wat, ondermijnt

geenszins de sérieuze standing van de schrijver. M.a.w.: een ietwat gratuit cynisme wordt niet geaccepteerd omdat het volk nu eenmaal vervelend en zwaar op de hand is, maar een welgefundeerde attaque wel.

Het ridendo dicere verum gaat in je vaderland niet op, grondige vernieling van geestelijke rubbish wel. Misschien heb je te veel aan het eerste gedaan, maar dat is geen basis voor een naar het schijnt wasecht minderwaardigheidscomplex.

Ik schrijf dit alles niet speciaal met het oog op het boekie, maar in het algemeen. Wat het boekje betreft ben ik geheel met de laatste brief van Lodeizen Sr eens.’9

In de zomer van 1951 reisden Ries en Greshoff beiden naar Nederland. Op zondag 1 juli 1951 schreef Ries de laatste met Lodeizen te hebben afgesproken dat zij gedrieën (dat wil zeggen inclusief Aty Greshoff) bij Lodeizen zouden komen.

Een jaar later verscheen Lodeizens bundel bij Van Oorschot. Op 21 juni 1952 (‘Zomersolstitium 1952’) gaf Ries te kennen van Bouman te hebben vernomen dat het boek van Hans Lodeizen uit was. ‘Ik heb van de oude sinds mijn vertrek niets meer gehoord. Waarschijnlijk had hij na 4 maanden evenzeer genoeg van mij als ik van hem. Er is een voortdurende tensie in zijn spheer, waaraan ik het land heb. Men moet niet in een electrisch hoogspanningsveld leven.’ Een maand nadien, op 23 juli 1952, berichtte Ries mevrouw Greshoff zich te hebben afgevraagd waarom hij geen speciaal exemplaar van de bundel had ontvangen: ‘Ik heb er weliswaar later niets meer aan gedaan, maar toch geloof ik, dat er nooit iets ter wereld was gekomen als ik niet aanvankelijk de hele boel naar ny had laten komen, had laten typen en met de bedoeling dat er over mogelijke publicatie zou worden gedacht, aan jou gestuurd. Ik vraag me af, welke categorie dan wel voor een luxe exemplaar in aanmerking is gekomen. De directeuren van Müller, die niet kunnen lezen, noch schrijven? Of de familie, waarmede Lodeizen en bloc niet on speaking terms is? Edoch, het is mij een zorg en dat zal het jou ook zijn.

Hij schreef me zeer geërgerd, dat één gedicht door de slordigheid van Morriën, geloof ik, tweemaal is afgedrukt. Dat is inderdaad bar, maar het is een typische uiting van de tegenwoordige in niets werkelijk belangstellende slordigheid die kenmerkend is voor het huidig Holland.’

Ries werd de Lodeizens af en toe beu. Op 1 oktober 1952 uitte hij zijn opgekropte gevoelens: ‘De Lodeizens geven ook enige drukte, zij het veel minder dan de vorige maal […]. Bovendien raakt men met hen uitgepraat. Zij hebben eigenlijk slechts één grote belangstelling en dat zijn de Lodeizens. En dáárover ben ik uitgepraat en nog meer uitgehòòrd. Ik kan de eindeloze eigen-lof verhalen van deze Miles Gloriosus10 niet meer aanhoren. Ik slaap er bij in (eerder dan van Veronal) en dat merkt hij wel. Ook het dochtertje, Greetje, hangt me de keel uit. In een elegant lichaam verbergt zij een nogal grove en in elk geval uiterst op zichzelf geconcentreerd geval van een ziel.’

Een ongedateerd epistel van Ries, dat blijkens uitlatingen over de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 1952 in de herfst of nazomer van 1952 moet zijn ge-schreven (over de Democratische kandidaat Adlai Stevenson merkte Ries op: ‘Hij is een der geestigste en gecultiveerdste politici die hier ooit geboren is’, en over diens Republikeinse rivaal Dwight D. Eisenhower: ‘een yokel vol platitudes, geestloos en volkomen onorigineel’) lichten ons in ten aanzien van Ries’ mening over de uitgave: ‘De gedichten van Hans L. hebben een zeer goede ontvangst in Holland, maar Morriën heeft de uitgave schandalig slordig behandeld. Verscheidene gedichten – ik geloof wel 10 – zijn tweemaal opgenomen, soms met zeer geringe variaties. Ik kan niet begrijpen hoe zo iets kan gebeuren.’

 

De correspondentie Ries-Greshoff heeft nieuwe feiten en inzichten verschaft over de uitgavegeschiedenis van Het innerlijk behang en andere gedichten. De briefwisseling biedt nog veel meer. Wie zich bijvoorbeeld verdiepen wil in het verleden van vooraanstaande literaire uitgeverijen zal er boeiend materiaal in vinden. Het zou goed zijn de brieven uit te geven.

[Oorspronkelijk verschenen in Nieuw Letterkundig Magazijn, jaargang XI, nummer 2 (december 1993), p. 43-46, en jaargang XII, nummer 1 (juli 1994), p. 20-23]

[1999/1]

Bij de dood van E.W.A. Henssen

Aan de oprichting van De Parelduiker, nu bijna vier jaar geleden, lag de overtuiging ten grondslag dat voor het behoud van ons letterkundig erfgoed ook vertrouwdheid met het minder courante cultuurverleden onontbeerlijk is. Dat beginsel werd krachtig onderschreven door alle redacteuren van ons blad. Een van hen was de historicus dr. E.W.A. Henssen. Hij stierf op 20 februari 1999.

Emile Henssen, in 1950 in Bloemendaal geboren, had zijn belangstelling voor literaire randfiguren reeds getoond in zijn studies over de historicus F.C. Gerretson (Gerretson en Indië, 1983 – zijn dissertatie), de Groningse hoogleraar Romeins recht H.J. Scheltema (Langs zelfgekozen paden, 1993) en de diplomaat L.A. Ries (Een welmenend cynicus, 1995, bekroond met de G.W. van Heerwaardenprijs van de geschiedkundige vereniging Die Haghe). Wat de geportretteerden gemeen bleken te hebben, was een levendige belangstelling voor de literatuur: Gerretson publiceerde gedichten onder de naam Geerten Gossaert, Scheltema onder die van N.E.M. Pareau; Ries op zijn beurt was goed bevriend met enkele letterkundigen. Alledrie waren zij grensgangers, die zich op het raakvlak waagden van kunst, politiek en wetenschap. Hun afkeer van eenkennigheid sprak Emile ten zeerste aan.

Emile Henssen was immers zelf ook zo’n rusteloze forens tussen de historische, juridische en literaire wereld. En altijd leek het daarbij, ook in de dagelijkse omgang, alsof hij het liefst ergens anders had willen zijn. Elke redactie-bijeenkomst werd ingeluid met de aankondiging van Emile dat hij maar tot zus of zo laat kon blijven, een ultimatum dat geruisloos verstreek als de stemming hem beviel. Beraadslagingen volgde hij soms met afgewend hoofd, daarmee licht de indruk gevend afwezig, ongeïnteresseerd of zelfs afkerig tegenover het besprokene te staan. Het tegendeel was echter waar. Emile was een gretige toehoorder, die zich onverhoeds maar geestdriftig in de discussie kon mengen, daarbij puttend uit een verbazingwekkend reservoir aan kennis. Hij was een bescheiden en beminnelijk man, die zijn verlegenheid dikwijls maar moeilijk de baas was. Wie echter zijn vertrouwen had gewonnen, liet hij delen in zijn eruditie, enthousiasme en ontwapenende humor.

De laatste jaren – naar eigen zeggen, de gelukkigste van zijn leven, aan de zijde van Marianne Weyland de Bruin – lieten zien wat zijn enorme werkkracht vermocht: na een gedenkboek over de Rijksuniversiteit Groningen (waar hij geschiedenis gestudeerd had) en de boeken over Scheltema en Ries, publiceerde Emile Henssen in korte tijd lijvige studies over de geschiedenis van de Nederlandse Geologische Wetenschappen, over die van het Delftsch Studenten Corps en over twee eeuwen advocatuur in Nederland. De voltooiing van zijn geschiedschrijving van het Nederlands notariaat werd verhinderd door zijn overlijden, na een bijzonder tragisch ziekbed van bijna een half jaar.

Ruim een jaar geleden vertelde Emile ons van zijn voornemen een boek te schrijven over Johan Polak. Uit dat plan zou uiteindelijk de – vorige – aflevering van De Parelduiker ontstaan. Nog tijdens de voorbereiding hiervan ontviel ons de aanmoediging, inbreng en zachtmoedige persoonlijkheid van Emile Henssen.

Als laatste vaarwel aan hem opent deze aflevering van De Parelduiker met een beschouwing over Hans Lodeizen die Emile Henssen vijf jaar terug afstond aan het Nieuw Letterkundig Magazijn, het mededelingenblad van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. De redactie ervan gaf ons bereidwillig toestemming de tekst – die oorspronkelijk bestond uit twee elkaar aanvullende artikelen – in vrijwel ongewijzigde vorm hier over te nemen.

 

Namens de redactie, Marcel van den Boogert

[1999/1]

Bij de dood van E.W.A. Henssen

Aan de oprichting van De Parelduiker, nu bijna vier jaar geleden, lag de overtuiging ten grondslag dat voor het behoud van ons letterkundig erfgoed ook vertrouwdheid met het minder courante cultuurverleden onontbeerlijk is. Dat beginsel werd krachtig onderschreven door alle redacteuren van ons blad. Een van hen was de historicus dr. E.W.A. Henssen. Hij stierf op 20 februari 1999.

Emile Henssen, in 1950 in Bloemendaal geboren, had zijn belangstelling voor literaire randfiguren reeds getoond in zijn studies over de historicus F.C. Gerretson (Gerretson en Indië, 1983 – zijn dissertatie), de Groningse hoogleraar Romeins recht H.J. Scheltema (Langs zelfgekozen paden, 1993) en de diplomaat L.A. Ries (Een welmenend cynicus, 1995, bekroond met de G.W. van Heerwaardenprijs van de geschiedkundige vereniging Die Haghe). Wat de geportretteerden gemeen bleken te hebben, was een levendige belangstelling voor de literatuur: Gerretson publiceerde gedichten onder de naam Geerten Gossaert, Scheltema onder die van N.E.M. Pareau; Ries op zijn beurt was goed bevriend met enkele letterkundigen. Alledrie waren zij grensgangers, die zich op het raakvlak waagden van kunst, politiek en wetenschap. Hun afkeer van eenkennigheid sprak Emile ten zeerste aan.

Emile Henssen was immers zelf ook zo’n rusteloze forens tussen de historische, juridische en literaire wereld. En altijd leek het daarbij, ook in de dagelijkse omgang, alsof hij het liefst ergens anders had willen zijn. Elke redactie-bijeenkomst werd ingeluid met de aankondiging van Emile dat hij maar tot zus of zo laat kon blijven, een ultimatum dat geruisloos verstreek als de stemming hem beviel. Beraadslagingen volgde hij soms met afgewend hoofd, daarmee licht de indruk gevend afwezig, ongeïnteresseerd of zelfs afkerig tegenover het besprokene te staan. Het tegendeel was echter waar. Emile was een gretige toehoorder, die zich onverhoeds maar geestdriftig in de discussie kon mengen, daarbij puttend uit een verbazingwekkend reservoir aan kennis. Hij was een bescheiden en beminnelijk man, die zijn verlegenheid dikwijls maar moeilijk de baas was. Wie echter zijn vertrouwen had gewonnen, liet hij delen in zijn eruditie, enthousiasme en ontwapenende humor.

De laatste jaren – naar eigen zeggen, de gelukkigste van zijn leven, aan de zijde van Marianne Weyland de Bruin – lieten zien wat zijn enorme werkkracht vermocht: na een gedenkboek over de Rijksuniversiteit Groningen (waar hij geschiedenis gestudeerd had) en de boeken over Scheltema en Ries, publiceerde Emile Henssen in korte tijd lijvige studies over de geschiedenis van de Nederlandse Geologische Wetenschappen, over die van het Delftsch Studenten Corps en over twee eeuwen advocatuur in Nederland. De voltooiing van zijn geschiedschrijving van het Nederlands notariaat werd verhinderd door zijn overlijden, na een bijzonder tragisch ziekbed van bijna een half jaar.

Ruim een jaar geleden vertelde Emile ons van zijn voornemen een boek te schrijven over Johan Polak. Uit dat plan zou uiteindelijk de – vorige – aflevering van De Parelduiker ontstaan. Nog tijdens de voorbereiding hiervan ontviel ons de aanmoediging, inbreng en zachtmoedige persoonlijkheid van Emile Henssen.

Als laatste vaarwel aan hem opent deze aflevering van De Parelduiker met een beschouwing over Hans Lodeizen die Emile Henssen vijf jaar terug afstond aan het Nieuw Letterkundig Magazijn, het mededelingenblad van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. De redactie ervan gaf ons bereidwillig toestemming de tekst – die oorspronkelijk bestond uit twee elkaar aanvullende artikelen – in vrijwel ongewijzigde vorm hier over te nemen.

 

Namens de redactie, Marcel van den Boogert

Charles Vergeer
Een foute broek

In het vorige nummer van De Parelduiker schreef ik over Arthur van Schendel en Italië. Hoe gevoelig het ligt dat de schrijver, overigens onverdacht antifascist, in Italië ging wonen toen daar de fascisten aan de macht kwamen en er bleef wonen tot het einde van de oorlog, bleek uit enkele recensies en reacties. Vooral de vermelding dat Jan Greshoff als fascist gekleed op bezoek kwam bij de familie Van Schendel, trok de aandacht. In één reactie werd opgemerkt dat Greshoff bij die gelegenheid geen fascistenuniform droeg, maar slechts een modieus zwart hemd. Maar zou Greshoff zich dan werkelijk niet bewust zijn geweest van de ongelukkige associatie die van dat hemd uitging? Bekijk wat foto’s van de Mars op Rome van Mussolini en zijn fasci en je ziet dat het uniforme bestond in het dragen van de zwarte hemden.

Het verblijf van Van Schendel in Italië riep overigens toentertijd ook al vragen op. Zo liet de schrijver Henri van Booven (1877-1964) op 19 september 1933 – op briefpapier met het opgedrukt briefhoofd ‘Genootschap Louis Couperus’ – de ‘Hooggeachte Heer Van Schendel’ onder meer het volgende weten: ‘Zooals U bekend is, wint de fascistische wereldbeschouwing ook in Nederland veld. Zoudt U zo goed willen zijn mij even in te lichten of Gij ook tot eenige fascistische partij hier in Nederland behoort? Tot de Italiaansche zal natuurlijk geen buitenlander behooren, maar daar U in Italië woont, en natuurlijk ook de zegeningen van het fascistisch bewind meemaakt, interesseert het mij, die zelf behoor tot de partij van Mussert hier, zéér of wij al of niet geestverwanten zijn.’ Op die vraag had Van Booven ‘liefst per omgaande’ nader bericht ‘daar ik bezig ben hier de vaderlandsch-voelende auteurs van de roode schreeuwers te scheiden, en ze ter lezing bij ons aan te bevelen’.

Van Booven fulmineerde in zijn brief verder vooral tegen de socialistische schrijver A.M. de Jong, toen heel bekend door zijn achtdelige Merijntje-Gijzen-cyclus, die tien jaar later door Nederlandse ss-ers vermoord zou worden. Het is niet waarschijnlijk dat Van Schendel de brief van Van Booven beantwoord heeft.

Laagwater

Marco Entrop
Misdaad & Mondriaan

Het schilderij De Boom van Piet Mondriaan, dat op 25 september 1998 uit het Zeeuws Museum in Middelburg werd gestolen, hangt inmiddels weer op zijn plaats. De daders, afkomstig uit Sittard, wilden de verzekeringsmaatschappij dwingen tot het betalen van losgeld. Toen een van hen het schilderij te gelde probeerde te maken, liep hij tegen de lamp. Op zijn aanwijzingen vond de politie de Mondriaan ten slotte terug in een woning in Antwerpen.

Kenden deze dieven hun klassieken? Een tweetal varianten op de Zeeuwse schilderijenroof is immers terug te vinden in de misdaadliteratuur. De Amerikaanse detectiveschrijver Lawrence Block (Buffalo, New York, 1938) gebruikte een schilderij van Mondriaan als een soort corpus delicti in een van zijn Bernie Rhodenbarr Mystery’s.

Bernie Rhodenbarr is de hoofdpersoon in de zogenaamde Burglar-serie van veelschrijver Block. Hij is weliswaar de inbreker uit de titelreeks, maar geenszins een ordinaire ruitentikker. Hij is een bezeten bibliofiel, die thuis is in Spinoza, hele passages Rudyard Kipling uit zijn hoofd kent en verstand heeft van beeldende kunst. Overdag is hij een achtenswaardige antiquaar in de New-Yorkse wijk Greenwich Village, maar ’s nachts bewandelt hij de duistere paden des levens door inbraken te plegen.

In het in 1983 verschenen deeltje The burglar who painted like Mondrian raakt Rhodenbarr betrokken bij een ongewone ontvoeringszaak, waarbij een werk van Mondriaan in het geding is. De ontvoerders eisen een Mondriaan – een museumstuk – als losprijs voor een door hen gekidnapte poes! Rhodenbarr komt op het lumineuze idee de misdadigers niet het origineel maar een kopie in handen te spelen. Hijzelf kwijt zich van de taak een niet van het echte Mondriaanschilderij te onderscheiden imitatie af te

leveren. De dieven trappen in de val en alles komt weer op zijn pootjes terecht, de poes incluis.

De Duitse schrijver Jürgen Ebertowski (Berlijn, 1949) situeerde tien jaar na Block eveneens een misdaadroman rond een schilderij van Mondriaan. De plot van Esbeck und Mondrian is niet minder absurd, maar het verhaal kent een hoog werkelijkheidsgehalte doordat Ebertowski goed thuis lijkt te zijn in het oeuvre van de kunstenaar.

De hoofdpersoon in het boek is Klaus Esbeck, een Duitser met een Nederlandse familieachtergrond. Esbeck werkt als vertaler in Japan en is als lector verbonden aan het Goethe-Institut in Tokio. Bij toeval komt hij een ingenieuze schilderijenzwendel op het spoor. Het brein erachter blijkt de yakuza, het Japanse misdaadsyndicaat, geholpen door Nederlandse criminelen.

Dat spoor begint in Duitsland, waar Esbeck geniet van een korte vakantie in het Rhön-gebergte. De kunstminnaar Esbeck is speciaal daarnaartoe gereisd om in het – werkelijk bestaande – Kunststation van Kleinsassen, een dorpje aan de voet van de Milseburg, een tentoonstelling rond het thema ‘Bomen’ te bezoeken. Er zal daar ook werk te zien zijn van Mondriaan – schilderijen, schetsen en voorstudies.

In de jaren rond 1908 maakte Mondriaan een serie schilderijen met boommotieven, waaronder De Boom uit het Zeeuws Museum. Het zou een aardig toeval zijn geweest als dat schilderij deel had uitgemaakt van die expositie, maar Ebertowski schrijft dat al het tentoongestelde werk van Mondriaan afkomstig is uit de collectie van het Haags Gemeentemuseum. Bovendien speelt het verhaal in 1990. De Boom was toen nog in particulier bezit en werd pas vier jaar later door het Zeeuws Museum verworven.

Het schilderij waar het allemaal om draait in Esbeck und Mondrian (1993), is het landschap Bos bij Oele (1908). Helaas krijgt Esbeck geen kans het te bewonderen, doordat er enkele uren na de feestelijke opening van de tentoonstelling een brandbom ontploft in de zaal met de Mondriaans. Twee boomstudies en Bos bij Oele gaan daarbij in vlammen op.

Eenmaal terug in Japan wacht Esbeck echter een verrassing. In het atelier van zijn buurman, een amateurschilder die van het kopiëren van Mondriaans zijn specialisme heeft gemaakt, ziet Esbeck tot zijn stomme verbazing het als verloren beschouwde Bos bij Oele staan, volkomen intact. De Japanner verzekert hem dat het schilderij een kopie is, niet van zijn hand maar van Engelse makelij. Het is, vertelt hij, eigendom van de directeur van een chemiebedrijf in Yokohama, een hartstochtelijk Mondriaan-liefhebber (maar evenzeer een genadeloze gangster), die hem de opdracht heeft gegeven van deze kopie weer een kopie te vervaardigen. Esbeck neemt deze verklaring voor waar aan – die Japanners maken per slot van rekening alles na.

Esbeck begint pas aan de woorden van zijn buurman te twijfelen wanneer hij leest wat er in Duitse en Nederlandse kranten over de museumbrand wordt geschreven. Materiaalonderzoek heeft namelijk aangetoond dat het verbrande schilderij niet het origineel maar een knappe vervalsing is geweest. Esbeck krijgt een vermoeden waar de echte Mondriaan zich thans bevindt. In een onbewaakt ogenblik lukt het hem de zogenaamde kopie van Bos bij Oele bij zijn buurman nader te bekijken. En inderdaad, op de achterzijde van het schilderij treft hij een

stempel aan: ‘Eigendom van het Gemeentemuseum, Den Haag’. Esbeck neemt onmiddellijk contact op met de deskundige die in Duitsland de expertise heeft verricht. Samen met hem steelt hij het schilderij en smokkelt het de grens over. De yakuza heeft het nakijken.

Maar het verhaal krijgt nog een staartje. Ook het Haags Gemeentemuseum blijkt om de tuin geleid, al weet niemand dat. De Nederlandse handlangers van de yakuza belazerden niet alleen hun opdrachtgevers. Van het oorspronkelijke schilderij lieten zij niet één maar twee vervalsingen maken! Eén met en één zonder museumstempel. De eerste ging naar Japan (en daarna ‘terug’ naar Den Haag), de tweede naar Kleinsassen. Het door Mondriaan geschilderde Bos bij Oele hangt volgens Ebertowski nu boven een schouw, ergens in een Amsterdams grachtenpand. Wanneer de Limburgse kunstdieven eerst de moeite hadden genomen de literatuur er eens op na te slaan, hadden zij wellicht de perfecte misdaad kunnen plegen.

Laagwater

Marco Entrop
Misdaad & Mondriaan

Het schilderij De Boom van Piet Mondriaan, dat op 25 september 1998 uit het Zeeuws Museum in Middelburg werd gestolen, hangt inmiddels weer op zijn plaats. De daders, afkomstig uit Sittard, wilden de verzekeringsmaatschappij dwingen tot het betalen van losgeld. Toen een van hen het schilderij te gelde probeerde te maken, liep hij tegen de lamp. Op zijn aanwijzingen vond de politie de Mondriaan ten slotte terug in een woning in Antwerpen.

Kenden deze dieven hun klassieken? Een tweetal varianten op de Zeeuwse schilderijenroof is immers terug te vinden in de misdaadliteratuur. De Amerikaanse detectiveschrijver Lawrence Block (Buffalo, New York, 1938) gebruikte een schilderij van Mondriaan als een soort corpus delicti in een van zijn Bernie Rhodenbarr Mystery’s.

Bernie Rhodenbarr is de hoofdpersoon in de zogenaamde Burglar-serie van veelschrijver Block. Hij is weliswaar de inbreker uit de titelreeks, maar geenszins een ordinaire ruitentikker. Hij is een bezeten bibliofiel, die thuis is in Spinoza, hele passages Rudyard Kipling uit zijn hoofd kent en verstand heeft van beeldende kunst. Overdag is hij een achtenswaardige antiquaar in de New-Yorkse wijk Greenwich Village, maar ’s nachts bewandelt hij de duistere paden des levens door inbraken te plegen.

In het in 1983 verschenen deeltje The burglar who painted like Mondrian raakt Rhodenbarr betrokken bij een ongewone ontvoeringszaak, waarbij een werk van Mondriaan in het geding is. De ontvoerders eisen een Mondriaan – een museumstuk – als losprijs voor een door hen gekidnapte poes! Rhodenbarr komt op het lumineuze idee de misdadigers niet het origineel maar een kopie in handen te spelen. Hijzelf kwijt zich van de taak een niet van het echte Mondriaanschilderij te onderscheiden imitatie af te

leveren. De dieven trappen in de val en alles komt weer op zijn pootjes terecht, de poes incluis.

De Duitse schrijver Jürgen Ebertowski (Berlijn, 1949) situeerde tien jaar na Block eveneens een misdaadroman rond een schilderij van Mondriaan. De plot van Esbeck und Mondrian is niet minder absurd, maar het verhaal kent een hoog werkelijkheidsgehalte doordat Ebertowski goed thuis lijkt te zijn in het oeuvre van de kunstenaar.

De hoofdpersoon in het boek is Klaus Esbeck, een Duitser met een Nederlandse familieachtergrond. Esbeck werkt als vertaler in Japan en is als lector verbonden aan het Goethe-Institut in Tokio. Bij toeval komt hij een ingenieuze schilderijenzwendel op het spoor. Het brein erachter blijkt de yakuza, het Japanse misdaadsyndicaat, geholpen door Nederlandse criminelen.

Dat spoor begint in Duitsland, waar Esbeck geniet van een korte vakantie in het Rhön-gebergte. De kunstminnaar Esbeck is speciaal daarnaartoe gereisd om in het – werkelijk bestaande – Kunststation van Kleinsassen, een dorpje aan de voet van de Milseburg, een tentoonstelling rond het thema ‘Bomen’ te bezoeken. Er zal daar ook werk te zien zijn van Mondriaan – schilderijen, schetsen en voorstudies.

In de jaren rond 1908 maakte Mondriaan een serie schilderijen met boommotieven, waaronder De Boom uit het Zeeuws Museum. Het zou een aardig toeval zijn geweest als dat schilderij deel had uitgemaakt van die expositie, maar Ebertowski schrijft dat al het tentoongestelde werk van Mondriaan afkomstig is uit de collectie van het Haags Gemeentemuseum. Bovendien speelt het verhaal in 1990. De Boom was toen nog in particulier bezit en werd pas vier jaar later door het Zeeuws Museum verworven.

Het schilderij waar het allemaal om draait in Esbeck und Mondrian (1993), is het landschap Bos bij Oele (1908). Helaas krijgt Esbeck geen kans het te bewonderen, doordat er enkele uren na de feestelijke opening van de tentoonstelling een brandbom ontploft in de zaal met de Mondriaans. Twee boomstudies en Bos bij Oele gaan daarbij in vlammen op.

Eenmaal terug in Japan wacht Esbeck echter een verrassing. In het atelier van zijn buurman, een amateurschilder die van het kopiëren van Mondriaans zijn specialisme heeft gemaakt, ziet Esbeck tot zijn stomme verbazing het als verloren beschouwde Bos bij Oele staan, volkomen intact. De Japanner verzekert hem dat het schilderij een kopie is, niet van zijn hand maar van Engelse makelij. Het is, vertelt hij, eigendom van de directeur van een chemiebedrijf in Yokohama, een hartstochtelijk Mondriaan-liefhebber (maar evenzeer een genadeloze gangster), die hem de opdracht heeft gegeven van deze kopie weer een kopie te vervaardigen. Esbeck neemt deze verklaring voor waar aan – die Japanners maken per slot van rekening alles na.

Esbeck begint pas aan de woorden van zijn buurman te twijfelen wanneer hij leest wat er in Duitse en Nederlandse kranten over de museumbrand wordt geschreven. Materiaalonderzoek heeft namelijk aangetoond dat het verbrande schilderij niet het origineel maar een knappe vervalsing is geweest. Esbeck krijgt een vermoeden waar de echte Mondriaan zich thans bevindt. In een onbewaakt ogenblik lukt het hem de zogenaamde kopie van Bos bij Oele bij zijn buurman nader te bekijken. En inderdaad, op de achterzijde van het schilderij treft hij een

stempel aan: ‘Eigendom van het Gemeentemuseum, Den Haag’. Esbeck neemt onmiddellijk contact op met de deskundige die in Duitsland de expertise heeft verricht. Samen met hem steelt hij het schilderij en smokkelt het de grens over. De yakuza heeft het nakijken.

Maar het verhaal krijgt nog een staartje. Ook het Haags Gemeentemuseum blijkt om de tuin geleid, al weet niemand dat. De Nederlandse handlangers van de yakuza belazerden niet alleen hun opdrachtgevers. Van het oorspronkelijke schilderij lieten zij niet één maar twee vervalsingen maken! Eén met en één zonder museumstempel. De eerste ging naar Japan (en daarna ‘terug’ naar Den Haag), de tweede naar Kleinsassen. Het door Mondriaan geschilderde Bos bij Oele hangt volgens Ebertowski nu boven een schouw, ergens in een Amsterdams grachtenpand. Wanneer de Limburgse kunstdieven eerst de moeite hadden genomen de literatuur er eens op na te slaan, hadden zij wellicht de perfecte misdaad kunnen plegen.

Bladluizen Satirische tijdschriften in Nederland (4-slot)

Nop Maas De Ware Jacob

Liefhebbers van humoristisch-satirische bladen zaten goed aan het begin van deze eeuw. Vanaf 3 oktober 1901 konden zij zich wekelijks vermeien in De Ware Jacob, een genoegen dat ze tot 13 juni 1910 zonder onderbreking konden smaken. Daarna werd het een beetje kwakkelen: drie maanden lang moesten ze bij de kiosk vragen naar De Rare Jacob, maar van 17 september 1910 tot 20 december 1911 droeg het blad weer zijn oude naam. Daarna viel er een gat. Even leek er nieuw leven mogelijk – van 30 november 1914 tot 4 april 1916 -, maar toen viel het doek voor dit vermakelijke tijdschrift. Er verscheen daarna alleen nog een aflevering in november 1928, bij gelegenheid van een van de vele jubilea van J.H. Speenhoff.

Speenhoff is nu voornamelijk nog bekend als zanger van levensliederen, maar in De Ware Jacob was hij ook als tekenaar actief. In de eerste aflevering is hij samen met Chris Kras Kz. (Jan Feith) verantwoordelijk voor de karikaturen. De belangrijkste inspiratiebron voor het blad is natuurlijk de actualiteit, vooral die van de politiek. Naast Abraham Kuyper is in de eerste aflevering ook de internationale politiek prominent aanwezig: achter de met advertenties gevulde omslag – onderbroeken van Jansen & Tilanus en paling in gelei van B. van der Sluys – wordt op de redactionele omslag Engeland (John Bull) om zijn bloedige optreden in Zuid-Afrika om de oren geslagen met een bijbeltekst uit het boek Ezechiël.

In de prospectus die is afgedrukt op de achterkant van het eerste nummer wijst De Ware Jacob op de Engelse Punch (dat wil zeggen, die van voor de Boerenoorlog) als voorbeeld. Hij wil het niveau van satire en humor opkrikken door partijloos en onafhankelijk kritiek te leveren op hetgeen kritiek verdient in politiek, kunst en maatschappelijk leven. De naam van het blad lijkt echter te wijzen naar het Duitse blad Der Wahre Jacob. Om alle misverstand te voorkomen, plaatst de redactie ook nog het tekstje ‘Wat De Ware Jacob wil’, met ronkende en helemaal niet humoristische formules als ‘de Waarheid zoeken overal en Haar dienen met goeden smaak en wat humor’ en ‘eerbied kweeken voor eerlijke overtuiging, strijd voeren tegen wat onwaar, onedel en streberig is’. Ook hier weer de pretentie een fris element te zijn in Nederland: ‘den humor in ons land wat hooger helpen leiden dan tot vertaalde

en met slappe teekeningetjes verluchte witzen uit immoreele en zoutelooze buitenlandse periodieken’ en ‘de satyre verheffen boven de twee borrels van Schaepman, de zaag van Kuyper en het meneerschap van Troelstra’. De welsprekendste beginselverklaring is het (moeilijk te reproduceren) tekeningetje dat het omslag van een aantal jaardelen siert: De Ware Jacob zit daar als een tweede Sint Joris te paard en prikt met zijn lans in de draak van domheid, opgeblazenheid en zelfzucht.

Zoals ieder blad bedient ook De Ware Jacob zich van vaste rubrieken. Zo wordt wekelijks de rubriek ‘Met schaar en lijmpot’ gevuld met stijlbloempjes uit de periodieke pers – te vergelijken met ‘Geknipt voor u’ in Vrij Nederland – en start er al meteen een reeks karikaturen van ‘Beroemde Tijdgenoten’. Op 24 december 1901 tekent Arie van Veen de nrc-criticus Johan de Meester in gesprek met J. van Schevichave (beter bekend als de detectiveschrijver Ivans) over diens jongste lettervrucht Edel metaal (afb. 1).

Meer dan een blad als De Notenkraker schenkt De Ware Jacob aandacht aan de wereld van kunst en cultuur. Een beetje schilder, schrijver of componist vond te eniger tijd zijn kop terug in het blad. Meestal betreft het een min of meer karikaturaal portret. Maar soms gaat het verder. Toen Willem Paap in 1908 zijn roman over de beurswereld, De doodsklokken van het Damrak, publiceerde, beeldde Patrick Kroon hem in De Ware Jacob af als een hond die zijn drollen deponeerde op de stoep van Berlages schepping (afb. 2).

De Ware Jacob zelf wordt afgebeeld als een mannetje met hoge hoed en uitbundige vlinderdas. In een helder karikatuurtje van Speenhoff speelt hij op 22 februari

1902 de vredestichter tussen Frans Netscher en J. de Koo, die elkaar in De Amsterdammer van 16 februari 1902 in het haar zaten over Gerard van Hulzen, die in De Koo’s De Amsterdammer een tijdschriftenrubriek was begonnen die concurreerde met Netschers Hollandsche Revue (afb. 3). Het bijschrift luidt:

de koo en netscher in de groene
De heer Netscher scheldt:
Ik zal inmiddels mijn neus boven dit vuiligheidje van den heer De Koo dichtknijpen.
(De Koo) een man die in de achting van het publiek de grenzen van het fatsoen zelf het slechtste kent.
…Die zich te buiten gaat aan lakeien-familiariteiten en een dienstbodentaaltje.
De blanke wapenrusting van dezen ridder is niets dan een goor vies huisjasje. Welke vunzigheden het geschrijf van den heer De Koo heeft doen opwasemen…
…dat wij hem in zijn gezicht spuwen, dat dit een liederlijke infamie van hem is, de man die door niemand au sérieux wordt genomen, die iederen Zaterdag voort het geheele land voor Paljas speelt.
En de heer De Koo scheldt:
…hoe het met het neusje, maar ook met het zieltje van dezen man gesteld is.
…het komt er op één leugen niet bij hem aan.
…want al heb je een buik als een Turksche trom, een paar handen als bekkens en een mond als een schuiftrompet… daar zijn er altoos, die je lijfje niet voor vol aanzien en je de broek willen opbinden…
…gij jodenzoon uit het sous-terrain van een burgermanswoning…
…Verschijn voortaan iets beter verzorgd van schoeisel, linnengoed en nagels…
En Jacob merkt op:
O, welk een toon, meneeren, ziet, gij zijt geen appelwijven! Het staat zoo leelijk als geleerde lui zoo kijven!

Een specialiteit van De Ware Jacob waren themanummers. Enkele keren werden ‘badnummers’ uitgegeven, waarin de genoegens en vooral ook de ongenoegens van het strandleven in woord en beeld uitgeserveerd worden. Omdat De Ware Jacob een humorist is, vindt hij in 1903, als hij een aflevering wijdt aan de zeven hoofdzonden, een achtste hoofdzonde uit: ‘De kunst met hare beoefenaren is de meest cardinale zonde die alle andere zonden omvat. IJdelheid, domheid, onkuischheid, gierigheid, afgunst enz. enz. alle soorten zonden vereenigen zich in de achtste zonde, de kunst.’ In de uitwerking die ‘Professor Frederik Niemendal’ aan deze gedachte geeft in verband met de dichtkunst, zijn allerlei referenties aan de gedichten van Willem Kloos terug te vinden:

De dichtkunst! De Dichters! Hun ziel is als een bootje, dat drijft zonder reden, en mijmert op het ploffen van den riemslag. Hun oogen branden met felle randen, hunne klamme handen betasten de wanden; zonder gelach, zonder geween liggen zij gestrekt, beweegloos gestrekt starend en stom in den nacht. Zij gaan hun leven in orgiën door, vol van muziek en vreugden onuitsprekelijk, hun smart gaat in losbandigheid te loor, want hun lijf en hun trots zijn onverbrekelijk. Zij houden den spiegel van uw zonden op voor uw bezoedeld aanschijn, rijp van zonden, zij, die de rijpt’ van uwer zonden knop, steeds verafschuwden en toch nooit inzien konden, dat alles wat gij deedt, een wonde te meer was, in uw wonden-volle kop. Het bloed stroomt door hun ad’ren al geweldig en wil niet kalm zijn, schoon zij ’t opdonderend bewegen temmen tot beven van verwonderd zien naar henzelf, en naar ’t meer dan geweldig rondwent’len dezer wereld, die verhongerend naar eeuwental zal groeie’ een groot-fier-hel-dig geslacht, waar dit geslacht op staar’ bewonderend…

De schilders doen volgens de hooggeleerde aan echtbreuk en gebruiken meer jenever dan waswater. En het ergste zijn de kunstcritici: ‘Gingen in vroeger tijden jongelieden, die voor niets meer deugden, in wijnen reizen of in rijwielen handelen, thans gaan zij, die alle hope hebben laten varen, zich aan kunstkritiek te buiten.’

Bad, zomer, reizen en vakantie zijn veelgebruikte onderwerpen voor themanummers. De onuitroeibare neiging van de mens om tijdens zijn vakantie zoveel mogelijk zijn eigen huishouden te verplaatsen, werd in augustus 1903 door Kras geparodieerd door een zeer vroeg ontwerp van wat later de camper zou worden (afb. 4). Maar ook beroepsgroepen – schilders, musici, medici – of afzonderlijke kunstenaars – Jan Linse, Jacobus Doncker, Wilhelm Busch – hebben hun eigen nummer. En grote feesten als carnaval, kerstmis, kermis en sinterklaas gaan ook niet onopgemerkt voorbij. Steeds worden actuele personen en toestanden op de hak genomen. Bij gelegenheid van sinterklaas in 1904 wordt Lodewijk van Deyssel – die tevergeefs probeert munt te slaan uit voordrachten van eigen werk – uitverkochte zalen toegedacht in wereldsteden als Tietjerksteradeel, Kethel en Borne; en achteraf vele lauwerkransen en gunstige kritieken – een ‘zeer lastig verkrijgbaar artikel’. Het medisch nummer uit 1905 stelt in woord en beeld diverse artsen voor. A. Aletrino krijgt natuurlijk weer de Pijpelijntjes-affaire van Jacob Israël de Haan nagedragen:

Aardiger is dit vers, uit het badnummer van 1907:

Een veelgebruikte humoristische techniek van De Ware Jacob in zijn omgang met de letterkunde is de letterlijke, averechtse illustratie. Chris Kras Kz. begint op 14 juni 1902 de reeks ‘Beroemde Boekomslagen’ met een verbeelding van Het late leven, het tweede deel van De boeken der kleine zielen van Louis Couperus (afb. 5).

Iemand als Henriette Roland Holst was een gewild onderwerp voor humoristisch-satirische bladen. Zie bijvoorbeeld dit liedje, dat verscheen in De Rare Jacob van 25 juli 1911:

Je kunt een vooraanstaande dichteres zijn en een bekende, zij het in de marge opererende, politica, humoristen zullen je altijd pakken op het lulligste punt dat voorhanden is.

Bronnen

H. Winkel, De Ware Jacob. Spotblad uit het begin van de twintigste eeuw. Zutphen 1986.

Renée Vegt, Satirische tijdschriften (1848-1940). Amsterdam 1990.