Archief: DBNL

Hora est Schrijvers en proefschriften (2)

Léon Hanssen Menno ter Braak+

Medio januari 1927 vertrok Menno ter Braak




(1902-1940) naar Berlijn om onderzoek te doen voor zijn proefschrift over keizer Otto iii, dat anderhalf jaar later zou verschijnen onder de titel Kaiser Otto iii. Ideal und Praxis im frühen Mittelalter. De jonggestorven keizer, die duizend jaar geleden de scepter zwaaide over het Heilige Roomse Rijk (der Duitse Natie), had hem al tijdens zijn studie danig beziggehouden. Otto iii (983-1002) was ook het onderwerp van zijn scriptie geweest. In de inleiding van dat werkstuk, Over de Persoonlijkheid van Otto iii, van december 1924, constateerde Ter Braak dat geen andere figuur uit de vroege Middeleeuwen ‘door de tragische romantiek van zijn nog onrijp leven’ zozeer de aandacht had getrokken van niet-geschiedkundigen. In de bekende ballade van graaf August von Platen (‘Klaglied Kaiser Otto des Dritten’, 1833) is de jeugdige vorst een onbegrepen figuur die aan zijn eigen idealen te gronde gaat en eenzaam sterft in een land – Italië – dat niet het zijne is.

Het was allereerst deze romantische visie op de ‘tragische kosmopoliet’ die Ter Braak met zijn onderzoek wilde aanvechten. Bovendien wilde hij een tweede vooroordeel uit de wereld helpen. Veel Duitse geschiedschrijvers uit de moderne tijd waren er in zijn ogen onvoldoende van doordrongen hoe groot de problematiek rond Otto iii was. Zij hadden zich laten leiden door een ‘onbewust Darwinisme’, dat onwillekeurig de idee van de Duitse eenheidsstaat tot historische maatstaf van alles maakt. Zo kon in de literatuur en de geschiedschrijving het beeld verrijzen

van een pathologische fantast, gedreven door niet te verwezenlijken hersenschimmen; een van de slechtste Duitse keizers, die Italië liefhad boven zijn vaderland. Er ontstond wat Ter Braak noemde een ‘poëtische karikatuur’, waarin de onrijpe Otto de belichaming vormde van het tragische noodlot van het Duitse volk: de eeuwige Sehnsucht naar vreemde landen en zeden. Deze tragiek móest haar afsluiting vinden in een roemloze dood, ver weg van de Heimat. Zelfs de moderne positivistische Duitse historicus Karl Lamprecht bleef in zijn Deutsche Geschichte (dl. ii, Berlijn 1895) schatplichtig aan de nationaal-Duitse beeldvorming van Otto iii en benoemde hem als de ‘Euphorion des zehnten Jahrhunderts’. Maar, bracht Ter Braak hier tegenin, men hield geen rekening met het nog nauwelijks ontwikkelde vaderlandsbegrip van Otto’s tijd en met de toenmalige wereldbeschouwing, die beheerst werd door het Augustinische ideaal van de universele aardse godsstaat, waarvoor geen grenzen bestaan. Wat bijdroeg tot de romantiserende beeldvorming van Otto iii was het bijzondere karakter van zijn regeerperiode: de overgang naar een nieuw millennium, waarin chiliastische verwachtingen hoogtij vierden en al het ongewone kon worden opgevat als een waarschuwing voor de komst van de antichrist.

Terug naar de bronnen

Ter Braak wilde teruggaan naar de bronnen uit de tijd van Otto iii zelf en hij verwachtte dat de figuur van de keizer bij nader onderzoek veel minder fantastisch, dat wil zeggen buiten zijn tijd staand, zou blijken dan tot dusver werd aangenomen. Geen verscheurde ziel, maar iemand met weloverwogen ideeën die in overeenstemming waren met de tijdgeest. Geen excentriekeling, maar

een vorst die vanuit kosmopolitisch oogpunt de apotheose van heel het Duitse keizerdom vertegenwoordigde. Ter Braaks inzet was dus antinationalistisch en antiromantisch en, zeker waar hij Otto wilde begrijpen uit zijn tijd zelf, zonder meer modern wetenschappelijk. Een biografie schrijven pretendeerde hij niet, zoals hij reeds vaststelde in een memorandum Over het karakter van Keizer Otto iii, mogelijk een oriëntatie op de problematiek rond de middeleeuwse heerser ter voorbereiding van zijn onderzoek in Berlijn. De overlevering was te schaars om een compleet en samenhangend beeld te scheppen: ‘wat de tijdgenooten ons meededen, is niet van dien aard, dat het de psychologische reconstructie gemakkelijk maakt.’ Des te gemakkelijker kon hij zijn held, met zijn tere fascinerende gestalte, neerzetten als iemand die gedreven werd door het absolute en het ideële. Zonder twijfel had Ter Braak in deze slecht begrepen strijder voor Gods rijk op aarde, deze held die stierf nog vóór hij de Byzantijnse prinses kon aanschouwen met wie hij zou trouwen, een cultfiguur gevonden, aan wie hij zijn gehele leven verslingerd bleef en over wie hij van plan was later een vie romancée te schrijven.

Versleten voor een Tsjech

Enkele dagen na zijn aankomst in Berlijn betrad Ter Braak voor het eerst de Preußische Staatsbibliothek, om hier definitief alles te weten te komen over de ‘vluchtige illusie’ die Otto iii had geheten. ‘Het is een enorm, prachtig ingericht gebouw,’ berichtte hij aan zijn ouders te Eibergen; ‘ik heb zooiets nog niet gezien op dit gebied.’ Voor een naaste vriendin verpakte hij dezelfde boodschap in een sarcastische vorm – waarmee hij bij zijn ouders nu even niet moest aankomen: ‘De bibliotheek is hier bijna een dom, gevuld met talloze peuterende moffen. Al maar stapelen aan de wetenschap, om wanhopig te worden!’ In een andere brief, nu aan zijn studievriend D.A.M. Binnendijk van 28 januari 1927, vierde

hij zelfs zijn – niet bijster gezegende – tekentalent bot om een voorstelling te geven van het heiligste der heiligen:

De bibliotheek heb ik nu al rijkelijk betreden; het is een enorme tempel vol moffen. Van een dergelijke leeszaal heb je geen idee; een geweldige, religieuze, belachelijke-want-wetenschappelijke gemeente van vossende menschen, allen emaneerend uit een allerminst goddelijk middelpunt, werkend aan een miniem vakje natuurlijk; de vorm is ongeveer zooiets

waarbij de streepjes alle bureaux ministres zijn, waaraan men werkt. En dat ter grootte van een dom! Een koepeldak etc. Maar de zaak is voor Otto iii compleet, tot op heden. Soms kan ik me zelfs voor hem enthousiasmeeren, als ik me daar bevind; maar ben ik ’s avonds weer uitgeweest, dan denk ik er niet meer aan. Ware wetenschapsindividuen zijn we niet!

Waarmee meteen duidelijk is geworden dat Ter Braak met zijn proefschrift wilde bewijzen dat hij het kunstje verstond, maar dan ook nooit weer. De man van de wetenschap, zo zag hij het, is een man van de oplossing; zelf was hij echter veel meer een man van het raadsel en de paradox, die innerlijke tegenstrijdigheid waarmee de rede zichzelf als het ware opblaast. De wetenschap kwam hem, toen hij daar tussen de boekenwurmen alle bronnen over Otto iii zat uit te vorsen, voor als iets verschrikkelijk vulgairs. Bij alle onzekerheid of hij zijn onderwerp wel de baas zou kunnen worden, bedacht hij dat een genie met één feit meer kan uitrichten dan een gewone ‘wetenschapper’ met tienduizend. Hij was veroordeeld tot tienduizend en nog méér feiten, wanhopig worstelend met zijn eigen visie. Ironisch genoeg versleet men hem in de Preußische Staatsbibliothek zeer tot zijn ongenoegen hardnekkig voor een Tsjech.

Een doodlopende weg

Dinsdag 3 juli 1928 was de grote dag. Ter Braak promoveerde om half vijf ’s middags in de aula van de Universiteit van Amsterdam tot doctor in de Letteren en Wijsbegeerte. Professor Hajo Brugmans (1868-1939), zijn leermeester en promotor, had in zoverre Ter Braaks belangen gediend, dat hij hem bij de totstandkoming van het proefschrift weliswaar geen strobreed in de weg had gelegd, maar hem voor het overige evenmin een serieus te nemen advies of steun had gegeven. Zo gaat het vaker bij promoties! Wel erkende Ter Braak in een woord vooraf dat hij bij de behandeling van de problemen die het onderwerp met zich meebracht, steeds een vast uitgangspunt had gevonden in de colleges van Brugmans – waarvan hij trouw aantekeningen had bijgehouden. Brugmans op zijn beurt had geen kind aan Ter Braak en bij de aangenaamste herinneringen die hij

aan de dag van de promotie behield, was het hem ‘een groote voldoening U op zoo eervolle wijze te kunnen promoveeren’. Ter Braak scoorde inderdaad cum laude – waar Brugmans, een veelvuldig promotor, anders niet zo scheutig mee was.

De laatste weken van mei 1928 had Ter Braak in Berlijn doorgebracht om daar de drukproeven van zijn proefschrift te verbeteren. Hij had, zoals hij het uitdrukte, een ‘correctiemof’ op de kop getikt, van wie hij verlangde dat die het karwei in elk geval ‘vlug en ondogmatisch’ zou klaren, wat hij voor een Duitser kennelijk geen vanzelfsprekendheid vond. Deze Carl Julius Georg Wehmer (1903-1978), een bibliothecaris en student geschiedenis die zijn loopbaan later bekroonde met het directeurschap van de universiteitsbibliotheek te Heidelberg, deed zijn werk meer dan voortreffelijk en keek de proeven niet alleen na op spelfouten, maar ook op stilistische blunders. Bovendien gaf hij er blijk van het werk ook inhoudelijk op zijn merites te kunnen beoordelen. Hij kon Ter Braak in laatste instantie nog enkele waardevolle literatuurverwijzingen aan de hand doen. De beloning van rijkelijk honderd mark voor de geleverde arbeid was dan ook zeker niet overdreven.

Een van die literatuurverwijzingen betrof het boek van Fedor Schneider, Rom und Romgedanke im Mittelalter. Die geistig en Grundlagen der Renaissance (München 1926). De auteur ervan, hoogleraar in de mediëvistiek te Frankfurt am Main, had op zijn beurt materiaal mogen gebruiken van een toen nog te verschijnen grote studie van dé kenner van deze periode, Percy Ernst Schramm: Kaiser, Rom und Renovatio. Studien und Texte zur Geschichte des Römischen Erneuerungsgedankens vom Ende des Karolingischen Reiches bis zum Investiturstreit (2 dln., Leipzig, Berlijn 1929). In een Nachtrag (aanhangsel) van zijn proefschrift probeerde Ter Braak in drie bladzijden nog enigszins recht te doen aan de onderzoeksresultaten van Schneider en Schramm. Maar bij de weinig gelukkige omstandigheid dat hij nu juist deze belangrijke resultaten van de jonge Duitse mediëvistiek over het hoofd had gezien of nog niet kende, kwam de pech dat hij zich buiten een toekomstige discussie plaatste en door genoemde heren ofwel tamelijk geprikkeld besproken werd (door Schneider), ofwel zo goed als genegeerd werd (door Schramm, die als hoogleraar geschiedenis te Heidelberg een van de grootste, maar door zijn houding in het Derde Rijk ook een van de meest omstreden mediëvisten van de twintigste eeuw zou worden).

Terwijl de interpretatie van Schramm gezichtsbepalend werd voor de beeldvorming van Otto iii, vond Ter Braak, met zijn streven de keizer en zijn tijd te duiden volgens de schematische concepten van een Augustinische Weltanschauung, nauwelijks nog weerklank. In dat opzicht legt het proefschrift, ondanks het ruim verdiende cum laude, een merkwaardig en bijna tragisch verschijnsel bloot: dat Ter Braak zodra hij wetenschap beoefende de neiging had te verkrampen. Bij Otto iii kreeg hij geen oog voor het genuanceerde en complexe beeld dat uit de bronnen oprees. De persoonsverbeelding waarnaar hij verlangde, was voor hem langs deze weg niet mogelijk. Zijn poging de lange tijd voor krankzinnig versleten keizer en zijn tijd met elkaar in evenwicht te brengen, belandde op een doodlopende weg. Aan het

slot van zijn studie had hij Otto nauwelijks ‘levender’ weten te maken dan deze bij aanvang was. Ter Braak eindigde ermee de keizer te schetsen als een tot depressiviteit geneigde figuur in een somber tijdsgewricht, een persoonlijkheid die door zijn hang naar ascese de absolute tegenstelling van keizer en kluizenaar belichaamde. Heel de geest van de Ottonische millenniumwende begreep Ter Braak nu als het streven om in het doorgangshuis dat deze wereld is, zo eervol te leven dat men des te eervoller uit de kerker van dit leven kan ontsnappen.

Geschiedenis als wetenschap en als fabel

De dissertatie werd daarmee, achteraf beschouwd, het verslag van een echec. Het had Ter Braak, bij alle argwaan die hij al koesterde jegens de academische plichtplegingen, niet geleverd wat hij stilzwijgend had gehoopt. Geschiedenis, dat wist hij nu wel, kon – met het woord van Novalis – alleen maar geschiedenis zijn als zij tegelijkertijd ook als een fabel verteld kan worden. Langs wetenschappelijke weg is het laatste geheim niet meer aan het dood-en-begraven-zijn te ontrukken. Juist omdat dit niet mogelijk is, blijven de wetenschappers hun Sisyfus-arbeid generatie na generatie voortzetten. Hij zag deze arbeid als een vorm van aanval, waarvoor het verleden zich alleen maar verder en verder terugtrekt. En terwijl het verleden zich voor hem terugtrok, kwam Ter Braak in zijn benadering van Otto iii ten slotte weer bij zichzelf uit. Op verzoek van Dirk Coster schreef hij voor diens tijdschrift De Stem (februari 1929) een vrije Nederlandse samenvatting van zijn proefschrift. Otto’s tragedie, concludeerde hij nu, lag in de onverzoenbaarheid van de tegenstelling tussen middelpuntvliedende massa en middelpuntzoekende mens. De depressieve grondtoon van de keizer; zijn falende poging zijn individuele idealen te laten stroken met die van de massa; zijn vroegtijdige dood zonder dat hij zijn hoge idealen gerealiseerd zag: al deze noties wijzen erop dat Ter Braak met zijn proefschrift geen opening naar het verleden had gevonden, maar zichzelf had opgesloten in een sinister spiegelkabinet. Een spiegel, tot de lichamelijke beschrijving van zijn held aan toe, met het sierlijk slanke, juveniele maar zwakke lichaam, het baardloze, lang ovale gezicht en de donkere ogen.

Het proefschrift was voor een groot deel in de landelijke rust van Eibergen tot stand gebracht. Het Duits schrijven ging Ter Braak bepaald niet makkelijk af en hij bezwoer: ‘dit nooit weer, nadat bul en promotiediner verorberd zijn!’ (aan D.A.M. Binnendijk, 6 juli 1927). Bij alle zorgvuldigheid waarmee Carl Wehmer de drukproeven op ongerechtigheden had uitgevlooid, bleken er in het proefschrift vooral in het begin nog legio drukfouten te staan, die de ‘vaderlijke vrienden’ bij uitgeverij Clausen – de uitgever ook van het studentenblad Propria Cures en van de Filmliga – óf niet uit de correctievellen hadden gehaald óf er in tweede instantie weer in hadden gesmokkeld. Of waren het er zoveel geweest, dat Wehmer geen ruimte meer in de marge vond voor nieuwe correcties? Otto iii. Ideal und Praxis im frühen Mittelalter verscheen in een oplage van 315 stuks, inclusief de recensie-exemplaren, en kostte Ter Braak in totaal f 1028,45, waarbij ook de kosten voor het drukken van de stellingen

en receptie- (150) en visitekaartjes (100, met de nieuwe Dr.-titel!) zijn meegerekend. Een zelfstandige herdruk van het werk of een Nederlandse vertaling ervan, zoals Ter Braak zich die wenste, blijft een desideratum.

Stellingen

Het proefschrift ging vergezeld van zestien Stellingen, waarvan er verscheidene niets met Otto iii te maken hebben. Dat spreekt voor zich. Ter Braak moest immers ook zijn kennis etaleren op het gebied van de Nederlandse taal- en letterkunde, de wijsbegeerte en de kunstgeschiedenis, waar hij krachtens zijn doctoraal examen lesbevoegdheid in bezat. De eerste stelling is niet alleen zo apodictisch als hoort te zijn, maar vormt meteen ook een afscheid van het aloude ideaal van een objectieve wetenschap: iedere definitie van geschiedwetenschap moet ‘uitgaan van een bijzondere relatie tusschen de historicus en zijn object’. Met andere woorden, alle historie is gekleurd door de persoon van haar beoefenaar.

Rond de tiende stelling van zijn proefschrift had Ter Braak een hele discussie met D.A.M. Binnendijk geënsceneerd. De stelling handelt over een boek dat hij anderhalf jaar daarvoor met de grootste bewondering had gelezen: ‘Uit de wijze, waarop Oswald Spengler in zijn “Untergang des Abendlandes” het woord “tief” gebruikt (o.a. in zijn definitie van het begrip “geschiedenis”, i, p. 10), is de ontoereikendheid van zijn morphologie der wereldgeschiedenis af te leiden.’ Ter Braak had met Binnendijk afgesproken dat deze vanuit de zaal een ‘aanval’ zou openen. Zijn vriend moest een zevental door Ter Braak opgestelde A4-tjes oplezen en was daarmee minstens twintig minuten aan het woord, waarna Ter Braak hem van repliek diende met een verhaal dat hij ook al kant en klaar voor zich had liggen. Enfin, zo promoveert men in Amsterdam tot op de dag van vandaag. Ter Braak viel Spengler erop aan dat zijn houding tot de stof niet historisch, noch wijsgerig, maar louter poëtisch was en hij bewees dit aan de hand van het gebruik van het woord ‘tief’. Dat woord, redeneerde de promovendus, bezit geen enkele verklaringswaarde, ook al wekt het de suggestie dat er de ‘diepste’ waarheden mee worden gedebiteerd. Het is beeldspraak, méér niet.

Opvallend is hoe Ter Braak na de klaroenstoot van zijn eerste these terug leek te schrikken voor de wetenschappelijke afgrond die hij zelf had laten ontstaan en stelling na stelling voorzichtiger werd. Over geschiedenis kan men alleen maar dichten, had Spengler geleerd. Dit ging de aanstaande doctor te ver en hij formuleerde in zijn antwoord op de – door hemzelf bedachte vraag van Binnendijk – principiële kritiek hierop. Maar dat zou niet wegnemen dat hij spoedig hierna in het artikel voor De Stem precies hetzelfde uitgangspunt zou hanteren, echter niet met een beroep op Spengler maar op Novalis! Op de kansel was het echter raadzaam niet te veel heilige huisjes ineens om te trappen. Bijna als een schoolfrik, bang voor de poëtisering van de Nederlandse schooljeugd, sloot Ter Braak zijn lijst af met de stelling: ‘Het verdient uit paedagogische overwegingen afkeuring, dat aan het schoolopstel litterair-aesthetische eischen worden gesteld.’ Dit was zelfs zijn leermeester Brugmans

te machtig en deze opperde dan ook in een brief (van 18 juni 1928), voorafgaand aan de plechtige gelegenheid: ‘Gebeurt dat eigenlijk wel? Mijn ervaring bij het eindexamen is, dat litterair-aesthetische hoedanigheden worden gewaardeerd en ook wel in het cijfer worden uitgedrukt. Maar bepaalde eischen in die richting worden niet gesteld. Maar mogelijk is Uw ervaring anders. In ieder geval is er tegen de stelling geen bezwaar.’ Zo schoolmeesterachtig was Brugmans niet om Ter Braak het cum laude te onthouden.

Bioscoopdirecteur

Geëscorteerd door zijn paranimfen – hoogstvermoedelijk Joris Ivens, de filmer, en M.J.W. (‘Maas’) Holleman (1900-1990), een gymnasiumvriend – ging Ter Braak na afloop van de promotie met de bul op zak de receptie in het universiteitsgebouw en het aansluitende promotiediner in het American Hotel tegemoet. Scheiding van de kudde! Vanuit de Oudemanhuispoort, waar de aula ondergebracht was, trok het mannelijk deel van het gezelschap naar het Leidscheplein. Waar de vrouwen gebleven zijn, vertelt het verhaal niet, in elk geval werden zij verondersteld bij de feestviering niets meer te zoeken te hebben. Een beredeneerde tafelschikking moest in Americain voor een geanimeerde avond zorgen. De oudere en (hoog)geleerde heren zaten samen aan één kant en de jongeren aan de overzijde.

Brugmans begon het officiële gedeelte met een laudatio, waarin hij opmerkte ‘dat dit de eerste keer was, dat hij het doctoraat verleende aan een bioscoopdirecteur’, daarmee verwijzend naar Ter Braaks leidende rol in de Nederlandsche Filmliga. Hij zag Ter Braak op een driesprong staan en vroeg zich af welke richting deze zou inslaan, met overal evenveel kans op succes: de heuse geschied-wetenschap, de romanschrijverij (‘omringd door een Pléiade van Jongeren’) of de cinematografie. Nadat alle toespraken door de jonge doctor keurig en ad rem waren beantwoord, verliep de avond luidruchtig, zodat Hennie Marsman en Kees Kelk eindelijk eens lekker plat konden praten. De jonge heren hadden Ter Braak zeker bij die gelegenheid graag uit de band zien springen, maar met uitzondering van een soms laatdunkend glimlachje raakte deze geen moment uit de plooi. Hoewel hij graag met zijn mond ‘profaneerde’, zal Ter Braak het niet in zijn hoofd hebben gehaald die avond het Gronings accent van Brugmans te imiteren, wat hij anders wel eens deed. Hij bleef zoals altijd een net gezicht houden, daarmee onbedoeld de indruk wekkend dat hij zich, zoals Kelk later schreef, ietwat gegeneerd voelde. Albert Helman, niet te beroerd om Ter Braak aan twee stellingen voor zijn proefschrift te helpen, vond na afloop van het diner tot zijn grote verbazing een deel van het gebruikte bestek in zijn zakken terug. De verklaring daarvoor kan alleen maar zijn dat de zwaar verzilverde lepels en vorken de initialen AH droegen.

Bronnen

Collectie Ter Braak in het Letterkundig Museum, ‘s-Gravenhage.

Mondelinge informatie mw. A. ter Braak-Faber; Albert Helman.

H.A. Gomperts, ‘Menno ter Braak als student’, in: ps. Wekelijks bijvoegsel van Het Parool, 1 juni 1957.

C.J. Kelk, Ik kéék alleen (1968), p. 123-124.

P.F. Schmitz, ‘Afscheid van Kaiser Otto iii. De objectiviteit van Ter Braak’, in: Sj. van Faassen (red.), Menno ter Braak. Een verzameling artikelen (1978), p. 7-12.

A. Pos, ‘Ter Braak en de ontoereikendheid van de geschiedfilosofie van Oswald Spengler’, in: Juffrouw Ida 9 (1983) 2 (september), p. 16-31.

P. Leupen, ‘“Er blijft een mens te zoeken”. Menno ter Braak als mediëvist’, in: Theoretische geschiedenis 23 (1996) 1, p. 3-15.

Hora est Schrijvers en proefschriften (2)

Léon Hanssen Menno ter Braak+

Medio januari 1927 vertrok Menno ter Braak




(1902-1940) naar Berlijn om onderzoek te doen voor zijn proefschrift over keizer Otto iii, dat anderhalf jaar later zou verschijnen onder de titel Kaiser Otto iii. Ideal und Praxis im frühen Mittelalter. De jonggestorven keizer, die duizend jaar geleden de scepter zwaaide over het Heilige Roomse Rijk (der Duitse Natie), had hem al tijdens zijn studie danig beziggehouden. Otto iii (983-1002) was ook het onderwerp van zijn scriptie geweest. In de inleiding van dat werkstuk, Over de Persoonlijkheid van Otto iii, van december 1924, constateerde Ter Braak dat geen andere figuur uit de vroege Middeleeuwen ‘door de tragische romantiek van zijn nog onrijp leven’ zozeer de aandacht had getrokken van niet-geschiedkundigen. In de bekende ballade van graaf August von Platen (‘Klaglied Kaiser Otto des Dritten’, 1833) is de jeugdige vorst een onbegrepen figuur die aan zijn eigen idealen te gronde gaat en eenzaam sterft in een land – Italië – dat niet het zijne is.

Het was allereerst deze romantische visie op de ‘tragische kosmopoliet’ die Ter Braak met zijn onderzoek wilde aanvechten. Bovendien wilde hij een tweede vooroordeel uit de wereld helpen. Veel Duitse geschiedschrijvers uit de moderne tijd waren er in zijn ogen onvoldoende van doordrongen hoe groot de problematiek rond Otto iii was. Zij hadden zich laten leiden door een ‘onbewust Darwinisme’, dat onwillekeurig de idee van de Duitse eenheidsstaat tot historische maatstaf van alles maakt. Zo kon in de literatuur en de geschiedschrijving het beeld verrijzen

van een pathologische fantast, gedreven door niet te verwezenlijken hersenschimmen; een van de slechtste Duitse keizers, die Italië liefhad boven zijn vaderland. Er ontstond wat Ter Braak noemde een ‘poëtische karikatuur’, waarin de onrijpe Otto de belichaming vormde van het tragische noodlot van het Duitse volk: de eeuwige Sehnsucht naar vreemde landen en zeden. Deze tragiek móest haar afsluiting vinden in een roemloze dood, ver weg van de Heimat. Zelfs de moderne positivistische Duitse historicus Karl Lamprecht bleef in zijn Deutsche Geschichte (dl. ii, Berlijn 1895) schatplichtig aan de nationaal-Duitse beeldvorming van Otto iii en benoemde hem als de ‘Euphorion des zehnten Jahrhunderts’. Maar, bracht Ter Braak hier tegenin, men hield geen rekening met het nog nauwelijks ontwikkelde vaderlandsbegrip van Otto’s tijd en met de toenmalige wereldbeschouwing, die beheerst werd door het Augustinische ideaal van de universele aardse godsstaat, waarvoor geen grenzen bestaan. Wat bijdroeg tot de romantiserende beeldvorming van Otto iii was het bijzondere karakter van zijn regeerperiode: de overgang naar een nieuw millennium, waarin chiliastische verwachtingen hoogtij vierden en al het ongewone kon worden opgevat als een waarschuwing voor de komst van de antichrist.

Terug naar de bronnen

Ter Braak wilde teruggaan naar de bronnen uit de tijd van Otto iii zelf en hij verwachtte dat de figuur van de keizer bij nader onderzoek veel minder fantastisch, dat wil zeggen buiten zijn tijd staand, zou blijken dan tot dusver werd aangenomen. Geen verscheurde ziel, maar iemand met weloverwogen ideeën die in overeenstemming waren met de tijdgeest. Geen excentriekeling, maar

een vorst die vanuit kosmopolitisch oogpunt de apotheose van heel het Duitse keizerdom vertegenwoordigde. Ter Braaks inzet was dus antinationalistisch en antiromantisch en, zeker waar hij Otto wilde begrijpen uit zijn tijd zelf, zonder meer modern wetenschappelijk. Een biografie schrijven pretendeerde hij niet, zoals hij reeds vaststelde in een memorandum Over het karakter van Keizer Otto iii, mogelijk een oriëntatie op de problematiek rond de middeleeuwse heerser ter voorbereiding van zijn onderzoek in Berlijn. De overlevering was te schaars om een compleet en samenhangend beeld te scheppen: ‘wat de tijdgenooten ons meededen, is niet van dien aard, dat het de psychologische reconstructie gemakkelijk maakt.’ Des te gemakkelijker kon hij zijn held, met zijn tere fascinerende gestalte, neerzetten als iemand die gedreven werd door het absolute en het ideële. Zonder twijfel had Ter Braak in deze slecht begrepen strijder voor Gods rijk op aarde, deze held die stierf nog vóór hij de Byzantijnse prinses kon aanschouwen met wie hij zou trouwen, een cultfiguur gevonden, aan wie hij zijn gehele leven verslingerd bleef en over wie hij van plan was later een vie romancée te schrijven.

Versleten voor een Tsjech

Enkele dagen na zijn aankomst in Berlijn betrad Ter Braak voor het eerst de Preußische Staatsbibliothek, om hier definitief alles te weten te komen over de ‘vluchtige illusie’ die Otto iii had geheten. ‘Het is een enorm, prachtig ingericht gebouw,’ berichtte hij aan zijn ouders te Eibergen; ‘ik heb zooiets nog niet gezien op dit gebied.’ Voor een naaste vriendin verpakte hij dezelfde boodschap in een sarcastische vorm – waarmee hij bij zijn ouders nu even niet moest aankomen: ‘De bibliotheek is hier bijna een dom, gevuld met talloze peuterende moffen. Al maar stapelen aan de wetenschap, om wanhopig te worden!’ In een andere brief, nu aan zijn studievriend D.A.M. Binnendijk van 28 januari 1927, vierde

hij zelfs zijn – niet bijster gezegende – tekentalent bot om een voorstelling te geven van het heiligste der heiligen:

De bibliotheek heb ik nu al rijkelijk betreden; het is een enorme tempel vol moffen. Van een dergelijke leeszaal heb je geen idee; een geweldige, religieuze, belachelijke-want-wetenschappelijke gemeente van vossende menschen, allen emaneerend uit een allerminst goddelijk middelpunt, werkend aan een miniem vakje natuurlijk; de vorm is ongeveer zooiets

waarbij de streepjes alle bureaux ministres zijn, waaraan men werkt. En dat ter grootte van een dom! Een koepeldak etc. Maar de zaak is voor Otto iii compleet, tot op heden. Soms kan ik me zelfs voor hem enthousiasmeeren, als ik me daar bevind; maar ben ik ’s avonds weer uitgeweest, dan denk ik er niet meer aan. Ware wetenschapsindividuen zijn we niet!

Waarmee meteen duidelijk is geworden dat Ter Braak met zijn proefschrift wilde bewijzen dat hij het kunstje verstond, maar dan ook nooit weer. De man van de wetenschap, zo zag hij het, is een man van de oplossing; zelf was hij echter veel meer een man van het raadsel en de paradox, die innerlijke tegenstrijdigheid waarmee de rede zichzelf als het ware opblaast. De wetenschap kwam hem, toen hij daar tussen de boekenwurmen alle bronnen over Otto iii zat uit te vorsen, voor als iets verschrikkelijk vulgairs. Bij alle onzekerheid of hij zijn onderwerp wel de baas zou kunnen worden, bedacht hij dat een genie met één feit meer kan uitrichten dan een gewone ‘wetenschapper’ met tienduizend. Hij was veroordeeld tot tienduizend en nog méér feiten, wanhopig worstelend met zijn eigen visie. Ironisch genoeg versleet men hem in de Preußische Staatsbibliothek zeer tot zijn ongenoegen hardnekkig voor een Tsjech.

Een doodlopende weg

Dinsdag 3 juli 1928 was de grote dag. Ter Braak promoveerde om half vijf ’s middags in de aula van de Universiteit van Amsterdam tot doctor in de Letteren en Wijsbegeerte. Professor Hajo Brugmans (1868-1939), zijn leermeester en promotor, had in zoverre Ter Braaks belangen gediend, dat hij hem bij de totstandkoming van het proefschrift weliswaar geen strobreed in de weg had gelegd, maar hem voor het overige evenmin een serieus te nemen advies of steun had gegeven. Zo gaat het vaker bij promoties! Wel erkende Ter Braak in een woord vooraf dat hij bij de behandeling van de problemen die het onderwerp met zich meebracht, steeds een vast uitgangspunt had gevonden in de colleges van Brugmans – waarvan hij trouw aantekeningen had bijgehouden. Brugmans op zijn beurt had geen kind aan Ter Braak en bij de aangenaamste herinneringen die hij

aan de dag van de promotie behield, was het hem ‘een groote voldoening U op zoo eervolle wijze te kunnen promoveeren’. Ter Braak scoorde inderdaad cum laude – waar Brugmans, een veelvuldig promotor, anders niet zo scheutig mee was.

De laatste weken van mei 1928 had Ter Braak in Berlijn doorgebracht om daar de drukproeven van zijn proefschrift te verbeteren. Hij had, zoals hij het uitdrukte, een ‘correctiemof’ op de kop getikt, van wie hij verlangde dat die het karwei in elk geval ‘vlug en ondogmatisch’ zou klaren, wat hij voor een Duitser kennelijk geen vanzelfsprekendheid vond. Deze Carl Julius Georg Wehmer (1903-1978), een bibliothecaris en student geschiedenis die zijn loopbaan later bekroonde met het directeurschap van de universiteitsbibliotheek te Heidelberg, deed zijn werk meer dan voortreffelijk en keek de proeven niet alleen na op spelfouten, maar ook op stilistische blunders. Bovendien gaf hij er blijk van het werk ook inhoudelijk op zijn merites te kunnen beoordelen. Hij kon Ter Braak in laatste instantie nog enkele waardevolle literatuurverwijzingen aan de hand doen. De beloning van rijkelijk honderd mark voor de geleverde arbeid was dan ook zeker niet overdreven.

Een van die literatuurverwijzingen betrof het boek van Fedor Schneider, Rom und Romgedanke im Mittelalter. Die geistig en Grundlagen der Renaissance (München 1926). De auteur ervan, hoogleraar in de mediëvistiek te Frankfurt am Main, had op zijn beurt materiaal mogen gebruiken van een toen nog te verschijnen grote studie van dé kenner van deze periode, Percy Ernst Schramm: Kaiser, Rom und Renovatio. Studien und Texte zur Geschichte des Römischen Erneuerungsgedankens vom Ende des Karolingischen Reiches bis zum Investiturstreit (2 dln., Leipzig, Berlijn 1929). In een Nachtrag (aanhangsel) van zijn proefschrift probeerde Ter Braak in drie bladzijden nog enigszins recht te doen aan de onderzoeksresultaten van Schneider en Schramm. Maar bij de weinig gelukkige omstandigheid dat hij nu juist deze belangrijke resultaten van de jonge Duitse mediëvistiek over het hoofd had gezien of nog niet kende, kwam de pech dat hij zich buiten een toekomstige discussie plaatste en door genoemde heren ofwel tamelijk geprikkeld besproken werd (door Schneider), ofwel zo goed als genegeerd werd (door Schramm, die als hoogleraar geschiedenis te Heidelberg een van de grootste, maar door zijn houding in het Derde Rijk ook een van de meest omstreden mediëvisten van de twintigste eeuw zou worden).

Terwijl de interpretatie van Schramm gezichtsbepalend werd voor de beeldvorming van Otto iii, vond Ter Braak, met zijn streven de keizer en zijn tijd te duiden volgens de schematische concepten van een Augustinische Weltanschauung, nauwelijks nog weerklank. In dat opzicht legt het proefschrift, ondanks het ruim verdiende cum laude, een merkwaardig en bijna tragisch verschijnsel bloot: dat Ter Braak zodra hij wetenschap beoefende de neiging had te verkrampen. Bij Otto iii kreeg hij geen oog voor het genuanceerde en complexe beeld dat uit de bronnen oprees. De persoonsverbeelding waarnaar hij verlangde, was voor hem langs deze weg niet mogelijk. Zijn poging de lange tijd voor krankzinnig versleten keizer en zijn tijd met elkaar in evenwicht te brengen, belandde op een doodlopende weg. Aan het

slot van zijn studie had hij Otto nauwelijks ‘levender’ weten te maken dan deze bij aanvang was. Ter Braak eindigde ermee de keizer te schetsen als een tot depressiviteit geneigde figuur in een somber tijdsgewricht, een persoonlijkheid die door zijn hang naar ascese de absolute tegenstelling van keizer en kluizenaar belichaamde. Heel de geest van de Ottonische millenniumwende begreep Ter Braak nu als het streven om in het doorgangshuis dat deze wereld is, zo eervol te leven dat men des te eervoller uit de kerker van dit leven kan ontsnappen.

Geschiedenis als wetenschap en als fabel

De dissertatie werd daarmee, achteraf beschouwd, het verslag van een echec. Het had Ter Braak, bij alle argwaan die hij al koesterde jegens de academische plichtplegingen, niet geleverd wat hij stilzwijgend had gehoopt. Geschiedenis, dat wist hij nu wel, kon – met het woord van Novalis – alleen maar geschiedenis zijn als zij tegelijkertijd ook als een fabel verteld kan worden. Langs wetenschappelijke weg is het laatste geheim niet meer aan het dood-en-begraven-zijn te ontrukken. Juist omdat dit niet mogelijk is, blijven de wetenschappers hun Sisyfus-arbeid generatie na generatie voortzetten. Hij zag deze arbeid als een vorm van aanval, waarvoor het verleden zich alleen maar verder en verder terugtrekt. En terwijl het verleden zich voor hem terugtrok, kwam Ter Braak in zijn benadering van Otto iii ten slotte weer bij zichzelf uit. Op verzoek van Dirk Coster schreef hij voor diens tijdschrift De Stem (februari 1929) een vrije Nederlandse samenvatting van zijn proefschrift. Otto’s tragedie, concludeerde hij nu, lag in de onverzoenbaarheid van de tegenstelling tussen middelpuntvliedende massa en middelpuntzoekende mens. De depressieve grondtoon van de keizer; zijn falende poging zijn individuele idealen te laten stroken met die van de massa; zijn vroegtijdige dood zonder dat hij zijn hoge idealen gerealiseerd zag: al deze noties wijzen erop dat Ter Braak met zijn proefschrift geen opening naar het verleden had gevonden, maar zichzelf had opgesloten in een sinister spiegelkabinet. Een spiegel, tot de lichamelijke beschrijving van zijn held aan toe, met het sierlijk slanke, juveniele maar zwakke lichaam, het baardloze, lang ovale gezicht en de donkere ogen.

Het proefschrift was voor een groot deel in de landelijke rust van Eibergen tot stand gebracht. Het Duits schrijven ging Ter Braak bepaald niet makkelijk af en hij bezwoer: ‘dit nooit weer, nadat bul en promotiediner verorberd zijn!’ (aan D.A.M. Binnendijk, 6 juli 1927). Bij alle zorgvuldigheid waarmee Carl Wehmer de drukproeven op ongerechtigheden had uitgevlooid, bleken er in het proefschrift vooral in het begin nog legio drukfouten te staan, die de ‘vaderlijke vrienden’ bij uitgeverij Clausen – de uitgever ook van het studentenblad Propria Cures en van de Filmliga – óf niet uit de correctievellen hadden gehaald óf er in tweede instantie weer in hadden gesmokkeld. Of waren het er zoveel geweest, dat Wehmer geen ruimte meer in de marge vond voor nieuwe correcties? Otto iii. Ideal und Praxis im frühen Mittelalter verscheen in een oplage van 315 stuks, inclusief de recensie-exemplaren, en kostte Ter Braak in totaal f 1028,45, waarbij ook de kosten voor het drukken van de stellingen

en receptie- (150) en visitekaartjes (100, met de nieuwe Dr.-titel!) zijn meegerekend. Een zelfstandige herdruk van het werk of een Nederlandse vertaling ervan, zoals Ter Braak zich die wenste, blijft een desideratum.

Stellingen

Het proefschrift ging vergezeld van zestien Stellingen, waarvan er verscheidene niets met Otto iii te maken hebben. Dat spreekt voor zich. Ter Braak moest immers ook zijn kennis etaleren op het gebied van de Nederlandse taal- en letterkunde, de wijsbegeerte en de kunstgeschiedenis, waar hij krachtens zijn doctoraal examen lesbevoegdheid in bezat. De eerste stelling is niet alleen zo apodictisch als hoort te zijn, maar vormt meteen ook een afscheid van het aloude ideaal van een objectieve wetenschap: iedere definitie van geschiedwetenschap moet ‘uitgaan van een bijzondere relatie tusschen de historicus en zijn object’. Met andere woorden, alle historie is gekleurd door de persoon van haar beoefenaar.

Rond de tiende stelling van zijn proefschrift had Ter Braak een hele discussie met D.A.M. Binnendijk geënsceneerd. De stelling handelt over een boek dat hij anderhalf jaar daarvoor met de grootste bewondering had gelezen: ‘Uit de wijze, waarop Oswald Spengler in zijn “Untergang des Abendlandes” het woord “tief” gebruikt (o.a. in zijn definitie van het begrip “geschiedenis”, i, p. 10), is de ontoereikendheid van zijn morphologie der wereldgeschiedenis af te leiden.’ Ter Braak had met Binnendijk afgesproken dat deze vanuit de zaal een ‘aanval’ zou openen. Zijn vriend moest een zevental door Ter Braak opgestelde A4-tjes oplezen en was daarmee minstens twintig minuten aan het woord, waarna Ter Braak hem van repliek diende met een verhaal dat hij ook al kant en klaar voor zich had liggen. Enfin, zo promoveert men in Amsterdam tot op de dag van vandaag. Ter Braak viel Spengler erop aan dat zijn houding tot de stof niet historisch, noch wijsgerig, maar louter poëtisch was en hij bewees dit aan de hand van het gebruik van het woord ‘tief’. Dat woord, redeneerde de promovendus, bezit geen enkele verklaringswaarde, ook al wekt het de suggestie dat er de ‘diepste’ waarheden mee worden gedebiteerd. Het is beeldspraak, méér niet.

Opvallend is hoe Ter Braak na de klaroenstoot van zijn eerste these terug leek te schrikken voor de wetenschappelijke afgrond die hij zelf had laten ontstaan en stelling na stelling voorzichtiger werd. Over geschiedenis kan men alleen maar dichten, had Spengler geleerd. Dit ging de aanstaande doctor te ver en hij formuleerde in zijn antwoord op de – door hemzelf bedachte vraag van Binnendijk – principiële kritiek hierop. Maar dat zou niet wegnemen dat hij spoedig hierna in het artikel voor De Stem precies hetzelfde uitgangspunt zou hanteren, echter niet met een beroep op Spengler maar op Novalis! Op de kansel was het echter raadzaam niet te veel heilige huisjes ineens om te trappen. Bijna als een schoolfrik, bang voor de poëtisering van de Nederlandse schooljeugd, sloot Ter Braak zijn lijst af met de stelling: ‘Het verdient uit paedagogische overwegingen afkeuring, dat aan het schoolopstel litterair-aesthetische eischen worden gesteld.’ Dit was zelfs zijn leermeester Brugmans

te machtig en deze opperde dan ook in een brief (van 18 juni 1928), voorafgaand aan de plechtige gelegenheid: ‘Gebeurt dat eigenlijk wel? Mijn ervaring bij het eindexamen is, dat litterair-aesthetische hoedanigheden worden gewaardeerd en ook wel in het cijfer worden uitgedrukt. Maar bepaalde eischen in die richting worden niet gesteld. Maar mogelijk is Uw ervaring anders. In ieder geval is er tegen de stelling geen bezwaar.’ Zo schoolmeesterachtig was Brugmans niet om Ter Braak het cum laude te onthouden.

Bioscoopdirecteur

Geëscorteerd door zijn paranimfen – hoogstvermoedelijk Joris Ivens, de filmer, en M.J.W. (‘Maas’) Holleman (1900-1990), een gymnasiumvriend – ging Ter Braak na afloop van de promotie met de bul op zak de receptie in het universiteitsgebouw en het aansluitende promotiediner in het American Hotel tegemoet. Scheiding van de kudde! Vanuit de Oudemanhuispoort, waar de aula ondergebracht was, trok het mannelijk deel van het gezelschap naar het Leidscheplein. Waar de vrouwen gebleven zijn, vertelt het verhaal niet, in elk geval werden zij verondersteld bij de feestviering niets meer te zoeken te hebben. Een beredeneerde tafelschikking moest in Americain voor een geanimeerde avond zorgen. De oudere en (hoog)geleerde heren zaten samen aan één kant en de jongeren aan de overzijde.

Brugmans begon het officiële gedeelte met een laudatio, waarin hij opmerkte ‘dat dit de eerste keer was, dat hij het doctoraat verleende aan een bioscoopdirecteur’, daarmee verwijzend naar Ter Braaks leidende rol in de Nederlandsche Filmliga. Hij zag Ter Braak op een driesprong staan en vroeg zich af welke richting deze zou inslaan, met overal evenveel kans op succes: de heuse geschied-wetenschap, de romanschrijverij (‘omringd door een Pléiade van Jongeren’) of de cinematografie. Nadat alle toespraken door de jonge doctor keurig en ad rem waren beantwoord, verliep de avond luidruchtig, zodat Hennie Marsman en Kees Kelk eindelijk eens lekker plat konden praten. De jonge heren hadden Ter Braak zeker bij die gelegenheid graag uit de band zien springen, maar met uitzondering van een soms laatdunkend glimlachje raakte deze geen moment uit de plooi. Hoewel hij graag met zijn mond ‘profaneerde’, zal Ter Braak het niet in zijn hoofd hebben gehaald die avond het Gronings accent van Brugmans te imiteren, wat hij anders wel eens deed. Hij bleef zoals altijd een net gezicht houden, daarmee onbedoeld de indruk wekkend dat hij zich, zoals Kelk later schreef, ietwat gegeneerd voelde. Albert Helman, niet te beroerd om Ter Braak aan twee stellingen voor zijn proefschrift te helpen, vond na afloop van het diner tot zijn grote verbazing een deel van het gebruikte bestek in zijn zakken terug. De verklaring daarvoor kan alleen maar zijn dat de zwaar verzilverde lepels en vorken de initialen AH droegen.

Bronnen

Collectie Ter Braak in het Letterkundig Museum, ‘s-Gravenhage.

Mondelinge informatie mw. A. ter Braak-Faber; Albert Helman.

H.A. Gomperts, ‘Menno ter Braak als student’, in: ps. Wekelijks bijvoegsel van Het Parool, 1 juni 1957.

C.J. Kelk, Ik kéék alleen (1968), p. 123-124.

P.F. Schmitz, ‘Afscheid van Kaiser Otto iii. De objectiviteit van Ter Braak’, in: Sj. van Faassen (red.), Menno ter Braak. Een verzameling artikelen (1978), p. 7-12.

A. Pos, ‘Ter Braak en de ontoereikendheid van de geschiedfilosofie van Oswald Spengler’, in: Juffrouw Ida 9 (1983) 2 (september), p. 16-31.

P. Leupen, ‘“Er blijft een mens te zoeken”. Menno ter Braak als mediëvist’, in: Theoretische geschiedenis 23 (1996) 1, p. 3-15.

Rob Delvigne en Leo Ross
‘Ik weet mijn pleitbezorger leeft’
Brieven van Jacob Israël de Haan aan dominee Haspels, 1904-1911+

Ons proefschrift Brieven van en aan Jacob Israël de Haan, 1899-1908 was voltooid en op eigen wijze in 1994 op de wereld gezet1, toen een kleine collectie brieven van De Haan aan G.F. Haspels onverwachts opdook.2 De brieven kwamen te laat, helaas, ze hadden keurig in ons boek gepast, tussen de brieven aan Van Eeden, Van Deyssel, Verwey, Eekhoud en anderen. Sommige inzichten hadden ze bevestigd, sommige aangevuld; ze hadden zeker een accent toegevoegd.

De geschiedenis van de roman Pijpelijntjes (1904) – of zoals De Haan zelf zei: de Pijpelijntjes-affaire – is door ons elders gedetailleerd uit de doeken gedaan. Wij brengen hier alleen nog in herinnering hoe de oorspronkelijke uitgave van de roman door A. Aletrino (aan wie het boek was opgedragen), in samenwerking met De Haans vriendin Johanna van Maarseveen (onder druk van een Amsterdamse wethouder), bliksemsnel is opgekocht en vernietigd. De Haan schreef toen een tweede versie.3

Kritieken op Pijpelijntjes-eerste versie zijn destijds niet verschenen. Van Lodewijk van Deyssel is er de aanzet van een bespreking die sterk doet denken aan de particuliere brief waarmee De Haan door hem werd blijgemaakt (16 juni 1904): ‘voor mij zijt gij een zeldzaam en goed kunstenaar,’ schreef Van Deyssel. Maar Pijpelijntjes had nooit uitgegeven mogen worden: ‘een mensch zoo als er een in uw werk is afgebeeld’ heeft ‘iets, waarom wij zijn omgang niet zouden wenschen’. Over Pijpelijntjes-tweede versie kennen we wél kritieken, een handvol. De grote literaire bladen en de kranten negeerden het boek. Lodewijk van Deyssel deed zijn mond niet open (en was boos toen De Haan zijn brief openbaar maakte). Toen verscheen in het ‘maandschrift voor staatkunde, letteren, wetenschap en kunst’ Onze Eeuw een geëmotioneerde kritiek van redacteur G.F. Haspels, predikant te Rotterdam. Hij schreef:

Dat daarvoor nu ons mooie hollandsche woord moet dienen om onze atmosfeer te verpesten!
Want deze schrijver heeft de taal in zijn macht, en weet met zijn droge, rake woordkunst ons zijn menschen en hun omgeving verbazend scherp uit te beelden, zonder ons te vermoeien met die

ellenlange, al te nauwkeurige beschrijvingen onzer tegenwoordige schriftgeleerden. Maar wát hij dan beschrijft!!
Dat de Pijpelijntjes, scènes uit de Pijp, de niet hooggetaxeerde amsterdamsche studentenbuurt, een lectuur zou geven, niet direct geschikt om voor te lezen op een jongedames-kransje, was te vermoeden, maar wie kon verdacht zijn op deze schendliteratuur van walgelijke, homosexueele ontuchtigheden!! En kon men zich nu maar troosten, dat die narigheid ook alweer geleden was, als men iemand, dit schendboekje met een tang de kamer had zien uitdragen om het in de gracht te gooien… maar neen, litera scripta manet. Het blijft om onze door onzedelijkheid reeds genoeg verdorven atmosfeer nog meer te verpesten. Om dan nog maar niet eens aan de mogelijkheid te denken dat de reine verbeelding van een jong leven reddeloos bezoedeld wordt door die walgelijke viezigheden! En om dan ook maar niet te vragen, door welke macht de schrijver bezield was, om zich te moeten verdiepen in en zijn talent te geven aan deze vuilaardige dingen!4

Het maandschrift Onze Eeuw was in 1901 opgericht uit onvrede met De Gids. Dat aloude blad maakte niet voldoende front tegenover de nieuwlichterij van Tachtig, vond men, en plaatste bovendien zelf hoogst aanstootgevende bijdragen, zoals, in 1900, De Stille Kracht. Het onfatsoen van die roman vervulde menigeen met ontzetting, overigens ook Van Deyssel, die, ‘de onzedelijkheden van Louis Couperus’ lezend, zich afvroeg wie ‘een met magiesch vergift [sirih] bespoten naakte dame tot gezelschap zou wenschen?’5 Met ongeveer dezelfde zinswending distantieerde Van Deyssel zich van Leonie van Oudwijck uit De Stille Kracht en van Joop Driessen uit Pijpelijntjes.

Waarom zocht De Haan contact met de redacteur van een maandschrift dat juist opgericht was als fatsoenlijke tegenhanger van het blad waarin porno als De Stille Kracht werd afgedrukt? Het lijkt een uitzichtloze onderneming om deze burcht van fatsoen aan te willen tasten, maar dat schijnt precies De Haans fatum – of als men wil: hobby – geweest te zijn. Zoals hij Van Deyssel met diens eigen principes om de oren sloeg, zo zat hij dominee Haspels met Job en Jeremia op de ziel.

Was er iets in (het werk van) Haspels wat De Haan aantrok? Haspels publiceerde proza, novellen, romans, kritieken. In 1914 schreef André de Ridder over hem: ‘op dit oogenblik behoort hij tot de graagstgelezen schrijvers van Holland.’6 Een van Haspels’ bekendste romans was David en Jonathan (1915). De titel belooft wat. Men herinnert zich het klassieke verhaal van vriendschap en Davids beroemde klaagzang: ‘Het is mij bang om u, mijn broeder Jonathan, / gij waart mij zeer lief; / uw liefde was mij wonderlijker dan liefde van vrouwen.’ Maar het oude verhaal van dood en hartstocht wordt door Haspels verhaspeld tot een versie van de kinderbijbel: ‘David en Jonathan werden spoedig groote vrienden. En hun vriendschap was heel buitengewoon.’ Daar blijft het bij. We moeten blij zijn met het geluk van anderen, zegt de tekst, ‘dan wil Jezus onze vriend zijn’. Nee, dit werk heeft weinig gemeen met Pijpelijntjes of Pathologieën.

In 1993 oordeelde Aart de Groot: ‘De meeste waardering hebben op den duur

zijn literaire kritieken gekregen.’7 Sterker, men mag wel zeggen dat Haspels door één kritiek voor de Nederlandse literatuurgeschiedenis behouden is gebleven: zijn kritiek op Pijpelijntjes. In dat stukje stond één zin die De Haan op de buik geschreven was en die hij dan ook op 18 maart 1905 in Het Volk tegen P.L. Tak uitspeelde: ‘Deze schrijver heeft de taal in zijn macht, en weet ons met zijn droge en rake woordkunst de menschen verbazend scherp uit te beelden.’ Dit was waar het De Haan om ging: de erkenning van de literaire kwaliteit van zijn werk, de erkenning van zijn schrijverschap. Over de rest kon je praten. En dat deed De Haan.

Eerst bestrijdt hij Haspels’ opmerking over ‘homosexueele ontuchtigheden’ in Pijpelijntjes. Er zijn evenveel heteroseksuele ontuchtigheden in het boek, zegt hij. Begrijpt hij Haspels niet of doet hij alsof? Heteroseksuele ontucht vindt men eigenlijk alleen in het hoofdstuk ‘M’ neer Frits’ en misschien in de scène op de wc waar dat meisje een kind krijgt of op de avondjes van juffrouw Meks waar de man van huisjuffrouw vies doet in zijn broekzak. Van homoseksuele ontucht was echter, in de ogen van Haspels, natuurlijk elke bladzij, iedere passage van Pijpelijntjes doordrenkt. Pijpelijntjes is geen boek zoals Een liefde van Lodewijk van Deyssel, geen boek waarvan bijvoorbeeld een gekuiste uitgave gemaakt kan worden.

Intussen stelt De Haan homoseksualiteit als romanthema en als moreel probleem ter discussie. Toen hij zijn boek schreef, zegt hij, was hij ‘als artist door sommige dingen zeer aangedaan, en die aandoening heb ik in mijn werk uit te zeggen geprobeerd. Als dát goed geslaagd is, dan ben ik zeer gerust.’ Ongeveer hetzelfde

schreef hij in juni 1904 aan Van Eeden: ‘als ik de ellende van dit Pijpleven en de smart van die perversiteit zoo weet weer te geven dat ’t de menschen ellendigsmartelijk maakt, dan ben ik, waar ik wezen wil.’ Hij weigert als auteur partij te kiezen, verzekert hij Haspels: ‘ik schreef geen veroordeeling en oók geene verdediging van de homosexualiteit’, zoals hij in augustus 1905 aan Georges Eekhoud schreef: hij wilde geen verdraaide voorstelling van zaken geven, hij wilde geen tendenswerk ‘ten bate van dien of dien’, daar had niemand iets aan.8

Maar het ‘schrijven over homosexueele dingen’ heeft ook een morele kant: is het goed of is het slecht? Er is geen zekerheid, zegt De Haan, er is geen vaste moraal, zoals ook Hans in Pijpelijntjes over zijn verhouding met Cor zegt: ‘’t is misschien niet goed, zoals we leven, maar het is nu eenmaal zo.’ Wie durft hier een oordeel te vellen?

In elk geval: als schrijver van Pijpelijntjes voelt De Haan zich voor God en de mensen, ‘in het leven en daarlater’, verantwoord. En hij citeert een beroemde duistere passage uit de Bijbel (Job 19:25): ‘ik weet dat mijn Verlosser leeft en dat Hij mij na mijn dood in mijn recht zal herstellen.’ Het is een van de weinige plaatsen in de geschriften van De Haan waar hij op eigen wijze iets van zijn geloof laat merken. Hij heeft geen vast geloof, zegt hij, hij heeft precies voldoende geloof om er last van te hebben, maar er is toch ergens een idee van rechtvaardigheid, een Verlosser, een Pleitbezorger, de Messias, een Profeet die eens zal komen en dan het werk van De Haan rechtvaardigen zal.

En zolang die Profeet op zich laat wachten, verdedigt De Haan zelf zijn werk wel.

Amsterdam 29. St. Willibrordstraat.

Zeer Geachte Heer Haspels!

Dank u wel voor de beoordeeling van mijn boek. Ja, zoo moeten jammerlijk genoeg, de menschen het vinden. Litterair goed, moreel slecht. Een pest der maatschappij, zooals ’n predikant mij met Jeremia-toorn toebeet. Maar daárom schrijf ik u tot betere leering, omdat ik het zeer spijtig vind, dat ge u van de moraliteitskwestie zoo vlot afmaakt.

Het is absoluut onwaar, dat alle homosexueele uitingen in mijn boek ontuchtigheden zijn. Neen m’nheer Haspels, er zijn precies evenveel heterosexueele ontuchtigheden. Waarom wil men dat niet inzien? Zelfs u niet. Waarom maakt u mijn boek voor een schendboek uit. Dan doet u precies zooals ‘Het Volk’ dee, in vreeze, dat dit boek van een sociaaldemocraat tegen hèn zou worden opgespeeld.1

Ben ik dan zoo onnoozel, dat ik zoo iets gul slikken zou?

Werkelijk m’neer Haspels, al ben ik maar 22 jaar, ik weet wel, wat ik tegenover het leven te verantwoorden heb. Mijn boek durf ik in het leven en daarlater te verdedigen als geen slechtheid.

Mijn God, is dan heel Holland dwaas? Als ’n booze hond achterjaagt men mij. Doet u nu ook mee? Bent u zoo bang voor de reinheid van hèn, die mijn boek lezen? Ben ik dan slecht in reinheid geworden die het doorwerkte en schreef. Ja, het wàs een taak, niét luchtig en die mij zeer geknauwd heeft.

Maar ik zal winnen weer in kracht en hevigheid. Mijn boek ‘Pathologieën’ verschijnt2, al zou men mij laten uithongeren, zooals braaf Holland wel wou…

Pedicabo ego vos et inrumabo.3

Van Deyssel schreef mij een bemoedigende brief. Hij vond ’t boek heél goed.4

Misschien als ik goed gezond ben schrijf ik u weér eens.

Uwe kritiek heeft een vriendlijke impressie op mijn downe kop gemaakt. Dank u weer wel. Maar, wat u verder zeit, dat is dwaling van u.

Misschien dwaal ik. Wie zal ons rechten?

Maar ik weet mijn pleitbezorger leeft, Die mij zal rechten, als ik stof ben.

 

Met veel achtends en vriendelijks uw dienstw:

Jacob de Haan

Amsterdam 29. St-Willibrordstraat.

Zeer Geachte Heer Haspels!

Hoewel ik heel hard werken moet om m’n kapotte kop er bóven te houden, schrijf ik u tóch even. Mijn boek is (litterair) goed, omdat het litterair goéd is, maar het is slecht, omdat het immoreele dingen zeit. Dat is geloof ik uw standpunt. Het mijne onmogelijk. Ik schreef geene veroordeeling en oók geene verdediging van de homosexualiteit. Ik was als artist door sommige dingen zeer aangedaan, en die aandoening heb ik in mijn werk uit te zeggen geprobeerd. Als dát goed geslaagd is, dan ben ik zeer gerust. Misschien had ik het boek niet moeten uítgeven. Voor mijn ekonomische zelf was ’t beter geweest1, voor mijn psychologische zelf oók. Toch deed ik het. En ik zweér u, met een zeér bezwaard gemoed, uit vrees voor de gevolgen voor anderen. Niet voor mij. U spreekt van de mogelijkheid van een later zuiver boek.2 Nooit kan ik een goéd boek maken zonder psychosen. Mij deert de hevigheid van de psychologische pathologie. In mijn boek ‘Pathologieën’, dat in ’t voorjaar verschijnen zal3, als ik gezond ben, geéf ik weér een psychose. Diéper, niet fragmentarisch met het tragische ondergaan van een goed mensch door zijn fatum van herediteit en melancholien. Ikzelf ben zeer zwaar erfelijk belast. Dat deert mij niet. Ik zal leeren willen de pathologieën van sexueele gekken te hanteeren met ’n lichtheid waarmee ik deze springende pennepunten op ’t papier voor m’neer Haspels hanteer.

U trekt het machtige krachtige van de lieden, mij deren enkel hun ondergangen. Maar u bent van een ander geslacht met een sterker streven en een betere hoop, die wij in deze schrale tijden hulpeloos verloren hebben. De idealen van de burgerij zijn de onze niet meer, de tijd van nieuwe is er nog lang niet. Er is ons niets gebleven dan ondergang. Wij vullen maar den tijd die er noodzakelijk wezen moet tusschen vroeger en later. Zooals er ’n nacht is tusschen twee dagen. Het is geen dagtijd. We zijn ongelukkig geboren, maar nu draag ik dat zoo sterk mogelijk.

Ik dank u voor uw vriendelijke brief, veel vriendelijks kreeg ik de laatste maanden niet.

Maar het is niet erg, ‘daar ik een schat heb diep in mij zelven’.

Veel vriendelijks en veel achtends van uw dienstwilligen

Jacob de Haan

Amsterdam 29 St. Willibrordstraat.

Zeer Gewaardeerde Heer Haspels, ik ben ziek en zeer, ach, al te zeer, bezet, maar op uwen goedmoedigen brief antwoord ik even. U hebt schrijvend over mijn werk gesproken van ’n demonische macht, die de auteur van ‘Pijpelijntjes’ moest bezielen. Ik vraag u, is voor u niet waar: God = goed. Demon: slecht? Ik weet wel, boekbeoordeelingen schrijft men in haast en men weet niet, hoe diep men den armen auteuren soms deert. Ik weet wel, ik heb uw woord ‘demonisch’ zoo bar gevoeld, omdat ik eenen demon soms in mijne ziel gevoel. Nu, wat baat het? Mijn angst is, of ik met schrijven over homosexueele dingen geen kwaad bedrijf? De een zegt wel, de ander zeit niet. Ik begeer voor alle menschen vrijheid, ook voor deze door u genoemde: perversen.

Maar is dit goed? Weet u het? Weet ik het? Ik weet geen inzicht en geen uitkomst. Mijn boek: Pathologieën is klaar na lang lijden. Als het aan ‘Onze Eeuw’ besproken wordt1, scheld mij niet weer voor een demonisch mensch.

Ja, hebt gij Gods woord niet? En dat u steunt? Ik heb Gods woord slechts voor een redelijk deel, dat wil zeggen juist beroofd van steunende kracht. Sommigen prijzen mij, anderen laken mij. Weet u richting en weg?

Wees toch voorzichtig met uwe woorden. Misschien hecht ik aan u te veel waarde, of u aan mij te min.

Ik vind uw proza wel mooi. Misschien raak ik weer gezond. Dan wil ik een boek maken over de wijsheid en schoonheid der joden. Maar nu ben ik verdoold, en ben met achting uw

Jacob-Israël2 de Haan

Amsterdam 29. St. Willibrordstraat.

Zeer geachte heer Haspels, sinds ik u over ‘Pijpelijntjes’ schreef heb ik diep en derelijk geleden, gelijk ge misschien hebt kunnen lezen in ‘Open brief aan P.L. Tak’.1 Maar hoewel zenuwziek en zeer verzwakt, werk ik nú weer iets beter.

Ge vindt ingesloten vier kleine proza-stukjes uit eene serie ‘fijne fragmenten’.2 Daarin gebeurt niets dan tederheid. Ik bied u deze vier aan voor het tijdschrift ‘Onze Eeuw’. Zoo hoop ik, dat ze u daarvoor welgekomen zullen zijn.

Ik hoop ook, heer Haspels, dat ge mijn fijnste bevingen van ziel meevoelen wilt.

En dat ge mij geen slechte jongen meer zult vinden. Ik bén niet zoo slecht als men mij heeft uitgekreten. Waarlijk niet. Wat heb ik niet veel verloren, maar mijn kunst heb ik behouden. Als de litteratoren vergaderen zal ik u dan zien?3 Ik heb een penibele en schamele broodsbetrekking en die laat mij alleen Zondags vrij.4

Ge moet deze vier brokjes maar eens goed lezen. Ze zijn van weinig uiterlijke schijn, maar ik gloof met diepere deugd. God, als ik weer eens goed werd. Heel goed.

Zoo ben ik met achting uw

Jacob Israël de Haan

Amsterdam 29. St. Willibrordstraat.

Geachte Heer Haspels, men eischt betaling aan de deur van mijne woning van f 10 voor de letterkundige vereeniging. Maar mijnheer Haspels ik heb dat geld niet. Meent ge, dat ik tien dubbeltjes heb? ‘k Wou, dat ’t waar was. Ik vraag u, maak het mij om dit weinige geld niet lastig. Ik heb het immers niet. Toen ik u toenmaals uitstel vroeg had ik na langen tijd van werkeloosheid eene betrekking van f 10 per week. Nu heb ik echter weer niets. Kunt u daar f 10 van betalen? Nu, nu, ik kan dit niet. Dus ik vraag uitstel. Als ik weer eene broodwinning vind, zal ik u vanzelf het geld zenden. Ik zal dit van zelf doen.

Met verschuldigde hoogachting uw

Jacob Israël de Haan

Amsterdam. 27. Palestrinastraat. 11. November 1907.

Mijn zeer gewaardeerde heer Haspels, het is precies, zooals u mij langen tijd geleden geschreven hebt: wij schrijven elkander geene lange brieven meer. Wij hebben geenen tijd en geen lust meer, omdat wij de bergen boeken, die wij maken moeten bedekken met stroomen van tijdschriften. Ik doe zelf mee. Soms schaam ik mij daarvoor, want wat geeft al ons werk. U werkt en ik werk, ik geloof van ons alletwee naar onze beste vermogens. Maar wat geeft het? Ik zend u hierbij een aantal kleine prozastukjes. In de eerste plaats voor ‘Onze Eeuw’ en meer in het bijzonder voor u zelven. U zult wel opkijken van dat kalme vastgehouden schrift waarmede deze bladzijden woord voor woord geschreven zijn. Ik hoop zoo, mijnheer Haspels, dat u de diepe ontroering gevoelen zult, waarin ze zijn geschreven. Ik vind het wel prettig, dat kunstenaars om wier oordeel ik wel geef, zulke stukjes mooi vinden. De 20^ste Eeuw heeft ervan geplaatst en Groot-Nederland. Elseviers en De Nieuwe Gids hebben ervan geaccepteerd. Ik heb op het oogenblik weer eens geene betrekking en kan dus nu wat werken. De fragmenten, die ik u voor ‘Onze Eeuw’ zend zijn nieuw. Op de bladzijden, die ontbreken stonden boosaardige paradoxen, die u geen genoegen zouden hebben gedaan en die geene zuivere letterkunde zijn.1 U kunt er uithouden, welke u wilt, en mij de andere weeromzenden. Wilt u de blaadjes niet vouwen?

Ik ben blij, dat ik dit proza maken kan, dat zuivere woordkunst is. Men kan de woordkunstenarij overdrijven, dat is waar. Zij is ook overdreven. Maar men kan haar als reactie daarop ook verwaarloozen. En ik vind het een teeken van verval, als een uitgever een boek aanprijst, ‘omdat het geen woordkunst is’, zooals de uitgever Van Dishoeck voor een boek van Annie Salomons heeft gedaan. Dat boek is heelemaal geen kunst.2

Mijn boek ‘Pathologieën’ komt nu gauw uit. Te Rotterdam bij M. Boogaerdt. Ik ben zelf niet in Rotterdam geweest, anders had ik zeker dit schrift zelf gebracht. Het boek zal u bedroeven mijn heer, en dat bedroeft mij. Want u zult zien, dat ik een fijn en verfijnd kunstenaar ben, maar bezeten door diabolische machten. Het spijt mij soms, maar ik moet af en toe schrijven over hetgeen u naar aanleiding van ‘Pijpelijntjes’ ‘homosexueele ontuchtigheden’ hebt genoemd. O, mijn leven is zoo moeilijk, omdat ik altijd maar vastheid zoek en geene vastheid vind. Mijne fijne fragmenten vertroosten mij, maar dikwijls ben ik troosteloos en machteloos, en ik heb niet zooals u troost in godsdienst.

Is dit een lange brief? Bakhuyzen van den Brink zou hem een kattenbelletje noemen.3

Dag mijnheer, ik hoop, dat vele mijner stukjes in ‘Onze Eeuw’ geplaatst worden, en ik ben met beste groeten, de Uwe

Jacob Israël de Haan

Amsterdam, 2 Oct. 1908.

Zeer waarde Heer Haspels, u hebt nog altijd eenen brief van mij te goed. Dat vind ik prettig. Als ik den brief geschreven heb, vind ik het ook prettig. Maar een verlangen is toch altijd aangenamer dan eene bevrediging. Er moesten verlangens zonder bevrediging zijn. Meer dan dit verlangen, dat er een is. Ik heb den laatsten tijd in ‘Onze Eeuw’ van Augustus uw <-en><-roman><verhaal> ‘de Voorlezing’ gelezen.1 Ik vond het mooier dan ik dacht. Over het algemeen vind ik te weinig bederf in uwe geschriften. In ‘de Voorlezing’ vond ik zoo eene loome zwaarte en te gelijk eene gewilde luchthartigheid van toon, b.v. in het begin. Weet u wat wel bijzonder is: dat men in de Onze-Eeuwgroep geen enkel goed letterkundige vindt behalve uzelf. Niet alle medewerkers behooren tot de groep, waarvan ik de mooie levens- en wereldbeschouwing zoo waardeer, al is zij de mijne niet of wellicht juist daarom. Men waardeert nooit wat men heeft. Dat is de Oostenrijksche waardetheorie. Alleen achter Onze Eeuw en de Beweging zit een levend beginsel.2 Ik zou willen zeggen, dat de moderne kunst te zenuwachtig is voor Onze Eeuw. Er staan bijna nooit goede gedichten in uw tijdschrift. En wat erger is: er worden slechte gedichten in goedgenoemd. B.v. in de Augustusaflevering door prof. Kuyper van Seerp Anema (301-302). De Heer Anema is geen dichter.3 Hij schrijft eens een enkele mooie regel. Hij wil gaarne een dichter zijn, om te bewijzen, dat orthodoxen ook wel dichters kunnen zijn. Dat kan best: vooral orthodoxe heidenen, maar de heer Anema is geen dichter. B.v. dat gedicht: ‘Zielsdorst’, daarvan vind ik de derde en vierde regel eenvoudig onmogelijk. Er is eigenlijk niet eene goede regel in. De terzinen zijn verbazend erg. Probeer eens goed u voor te stellen, physiek voor te stellen, wat er in dat gedicht gebeurt. De eenige regel, die een beetje is, dat is deze: ‘Toen brak een donderslag de wolken open’. Maar die regel is een vale namaak van het vers van Perk: ‘Toen is het zwijgende zwerk uiteengeborsten’. Dat kan best. Regels kunnen geen woord gemeen hebben en toch van geluid precies hetzelfde zijn. Zij kunnen uiterlijk veel op elkander gelijken en innerlijk, en daar komt ’t opaan, veel verschillen: b.v. Perk ‘De Godheid troont diep in mijn trotsch gemoed’ en Kloos ‘Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten’.

Ik geloof als de Heer Anema niet zoo godzalig deed, dat O.E. zijne gedichten niet zou hebben geplaatst.

Nu nog iets over mij zelf. Het gaat mij weder slecht. Maar dat is goed voor mij. Het is niet goed, als alles goed gaat. Ik ben zeer zenuwachtig geworden, zoodat ik bijna niet loopen kan. En ik ga niet uit. Zie ongeveer niemand. Mijn boek ‘Pathologieën’ is verschenen. Het heeft mij maatschappelijk veel kwaad gedaan. De menschen schijnen nu, vaster dan vroeger, besloten mij af te maken. Ten slotte hebben ze wellicht gelijk. Toch zou ik gaarne willen, dat men mij wat eerlijker mishandelde. Af en toe kan ik in een periodiek iets publiceeren. Niet veel. De meeste redacties hebben mijn werk liever niet en ze willen het ook niet weigeren, omdat het vol-

komen in hunne kunstbeschouwing past. Van Deyssel heeft eene bijdrage van mij bijna 2 1/2 jaar.4 Die heeft hij expressis verbis aangenomen.

Misschien zend ik U tegen het volgend jaar zomer nog eens wat.

Met vriendelijke groeten en met beste wenschen de uwe

Jacob Israël de Haan

Amsterdam. 30 Augustus. 1909. 27. Palestrinastraat.

Zeer Geachte Heer Haspels, een brief van mijne hand! Lees ik dan ‘Onze Eeuw’ weer? Zeker: dagelijks en mijne waardeering voor uw tijdschrift mindert niet. Gij hebt, eenige maanden is het geleden, mijne zuster Carry van Bruggen1 gesproken en zij zal u iets van mij hebben verteld. Wij houden zeer veel van elkander. Ik heb in het begin van Juli doctoraal rechten gedaan. En nu werk ik aan eene dissertatie over ‘Strafrechtelijke Aansprakelijkheid’. Dus: over de begrippen: aansprakelijkheid, verantwoordelijkheid, toerekening, toerekeningsvatbaarheid enz. Ik hoop u er een exemplaar van te zenden2 en dan zult u zien hoe veel ik aan de beste medewerkers van ‘Onze Eeuw’ dank. Vooral aan prof. V.d. Wyck.3 ‘Hoe komt het toch’, denk ik in deze dagen zoo dikwijls ‘dat O.E. op ethisch gebied eene richting heeft, de idealistische, en dat het op letterkundig gebied zoo weinig beteekent?’.

U weet, dat ik verleden jaar naar Ameland ben geweest. En wat vreemd is, is dit: dat ik nu na een jaar gedichten schrijf, die schoone verbeeldingen van dat eiland zijn. Toen ik jong was schreef ik gedichten. Sinds vijf jaren niet meer. Ik dacht, dat ik mijn dichterschap vrijwel verloren had en ik betreurde dit, maar dwingen laat zich dit niet. Nu is de stem weder teruggekomen, klaarder en kalmer. Er komen gedichten van mij in De Gids en De Beweging. Voor O.E. zend ik u twee sonnetten.4 Ik geloof niet, dat de redactie deze weigeren zal, maar mocht dit wel het geval zijn, dan krijg ik ze wel terug?

Vroeger heb ik u, meen ik, al eens geschreven, over sommige gedichten in O.E. Daarna hadt u goede verzen van Geerten Gossaert, die is altijd haast goed. Ook Bastiaanse is vaak goed, soms middelmatig, maar nooit hinderlijk slecht. Maar ik

begrijp niet, dat u zelf en prof. Kuiper niet zorgen kunt, dat Seerp Anema niet in O.E. publiceert en evenmin U.E.V.5 Vooral Anema maakt een dichterlijk mensch dol door zijne slechte verzen. Ik vrees, dat O.E. ze plaatst omdat ze vroom zijn, evenals die van U.E.V. Maar leest u nu eens zijn Duinsonnetten! Ik geloof, dat hij het goed meent. Hij is bijna een dichter, en hij verlangt het geheel te zijn en hij meent, dat het dichterschap zich forceeren laat. Zijne gedichten zijn verstandelijk in elkaar gezet. Leest u maar eens zijn duinsonnetten in de 5^de jaargang van O.E. Ik las ze vanmiddag en het bedroefde mij na het magistrale artikel van prof. V.d.W. over Eucken. Prof. Kuiper heeft in O.E. een kritiek geschreven over gedichten van Jan Walch en daarin behartigenswaardige dingen gezegd over inspiratie en reinspiratie, die Anema goed deed ter harte te nemen. Het heeft mij getroffen, dat de slechte gedichten in O.E. haast allen vroom zijn. Het lijkt wel, alsof u dus heel goed slechte verzen weet te weren, doch als zij kwasi-godsdienstig zijn, dan niet. Denkt u dit maar eens door. Kunstenaar zijn is iets heel moois.

In verband met mijne dissertatie werk ik veel ethiek. U lacht? Een blinde, die de theorie van het licht bestudeer <d+><t>6? Het kan. Maar ik weet, wat mij mankeert. Het is onwaar, dat zoeken beter is dan vinden. Maar ik kan niet. ‘Zij, die gelooven…’ En verder dan de vraag: ‘waarom ik dan…’ kom ik niet.

Mijn gezondheid is slecht en dat is moeilijk. Van harte wensch ik u het beste.

Geheel de uwe

Jacob Israël de Haan

[Amsterdam] 29.3.’ 10.1

Zeer Geachte Heer Haspels, nu ziet u eens hoe druk ons moderne leven is! In Amsterdam had ik geenen tijd u te danken voor uwen brief van September, dien u denkelijk reeds vergeten hebt. Dus doe ik ’t nu vanuit Brussel. Ik ben hier eenige dagen bij Georges Eekhoud geweest. Morgen moet ik weer naar huis, waar een heele hoop werk mij wacht.

Ik begrijp niet altijd goed de dichterlijke maatstaf van de redactie van Onze Eeuw. Ik vind, dat u soms bitter-slechte verzen neemt, wanneer ze maar een schijn hebben van vroomheid en godsdienstzin. Bijna alle gedichten van mej V.d. Waals vind ik doodgewoon slecht. Ik ben blij, dat ik weder gedichten maak. Wellicht, dat ik weder eens iets aan ‘onze Eeuw’ zenden zal. Maar ik moet er zin in hebben.

Ik wensch u zeer het goede.

De uwe

Jacob Israël de Haan

Amsterdam, 19.1.’11.

Geachte Heer Haspels, dit wordt mijn antwoord op uwen brief van 3 Sept. jl. Laat het u toch niet bekommeren, als u mij Liederen namens de redactie van O.E. terug moet zenden. Ik krijg ze gaarne elders geplaatst. Wellicht zend ik nimmer meer iets.

Hierbij zend ik u een afdrukje van eene bijdrage in het T.v.S. U kunt eruit lezen, dat ik O.E. zeer waardeer en met rekenschap.1 Als leidend tijdschrift mist het tegenwoordig te veel artikelen van de theologen en philosophen onder de redactie.

Ik werk veel. Ik schaam mij over ’t enorme aantal lessen, dat ik geef. Maar ’t is niet anders. En later maar eens minder. Ik kan niet zooals ik wil, dus wil ik, zooals ik kan. Ik heb kracht van binnen en kan daardoor dragen. Onzedelijke boeken hoop ik niet meer te schrijven2, anderen hun recht latend dit te doen. Het recht blijf ik erkennen.

Gaarne uw zeer dw.

Jacob Israël de Haan

Wacht: laat ik u meteen de contributie zenden voor de Tienguldensclub.

[1999/2]

Frans Oerlemans en Peter Janzen
De chemie tussen Plato en de Nes
Over de liefdes van Chap van Deventer+

Tijdens zijn betrekkelijk korte leven – een week voor zijn zevenenveertigste verjaardag overleed hij in de Beierse Alpen aan een hartaanval – voerde Arnold Ising jr. (1857-1904) een intensieve correspondentie met de letterkundige Karel Alberdingk Thijm, beter bekend onder de schrijversnaam Lodewijk van Deyssel. Arnold Paul Constant Ising, die als toneelspeler en secretaris verbonden was aan de Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel, betoont zich in die briefwisseling niet alleen een gezellige roddelkont, maar ook een scherp observator en geslaagd chroniqueur van de Beweging van Tachtig. Naast grote figuren als Kloos, Verwey, Van Eeden en Van der Goes worden in zijn brieven ook Tachtigers van het tweede garnituur ten tonele gevoerd.1 Een van hen is Charles Marius van Deventer (1860-1931), Chap voor zijn vrienden. Over hem bericht Ising aan Van Deyssel op 31 december 1892 – ze schrijven elkaar dan al zo’n tien jaar -: ‘[…] Zooals je weet woont onze vriend Chap van Deventer met zijn hoogen hoed, zijn parapluie en zijn meissie op een bovenhuis in de Deymanstraat bij de Weesperzijde. Hij is wel aardig ingericht. Hij heeft zijn kamer vóór – daar merk je niets van het meissie – daarachter een alkoof en daar weer achter de kamer van het meissie uit een zingend koffiehuis in de Nes. Het meissie heeft het altijd razend druk met de huishouding en het verven van gangen en portalen en Chap brengt haar niet in de circulatie, hetgeen ik Mina wel deed. Het zussie van het meissie logeert tegenwoordig bij haar […].’2

In dit citaat beluistert Harry G.M. Prick, die de briefwisseling heeft bezorgd, een ondertoon van leedvermaak. De historicus Jaap Meijer gelooft in het geheel niet in Chaps concubinaat en de Tachtiger-vorser Charles Vergeer ziet Chaps affaire met het ‘meissie’ als een springplank naar een fatsoenlijk huwelijk.3 Isings roddel was in ieder geval goed besteed aan Van Deyssel, want ‘dikke vrinden’ waren Van Deyssel en Van Deventer bepaald niet. Maar wat gaat er nu werkelijk schuil achter deze passage?

Het brieffragment bevat een rake typering van Van Deventers affaire met z’n liefje. Geen van Van Deventers Tachtiger-vrienden hield – zoals we zullen zien –

zijn liefje zo angstvallig verborgen als hij deed. Ising vond het maar niks dat Chap zijn meissie niet ‘in de circulatie bracht’. Hij hield zijn Mina, een boerendochter uit Maartensdijk, voor zijn vrienden allerminst verborgen, maar verscheen met haar juist in publiek. In zijn brieven aan Van Deyssel neemt zij dan ook een prominente plaats in. Waarom er door Ising, en ook door andere vrienden, juist over Van Deventers ‘meissie’ gegniffeld wordt, is niet duidelijk. Veel meer dan wat Ising in zijn brief over haar kwijt wil, weten we van Van Deventers vriendinnetje niet. We moeten maar eens op zoek naar het schatje ‘uit het zingend koffiehuis’. Maar voor we de Nes intrekken, eerst iets meer over de man die voor Van Deyssel de incarnatie was van de ‘onartistieken praetensiëuzen érudiet’, maar door Frans Erens gekarakteriseerd werd als ‘de meest universele geest’: Chap van Deventer.4

Dordrecht

‘Sic transit, haec est vives, sapienti sat,’ schrijft hij op 3 augustus 1886 vol bravoure aan Willem Kloos. ‘Ik ben gisteren te Goes benoemd.’5 Van Deventer heeft een aanstelling als leraar scheikunde aan de plaatselijke hbs bemachtigd. Helaas, de Goese carrière wordt in de knop gebroken. Terwijl het toch allemaal zo hoopvol begon in de Zeeuwse provincieplaats. De zeventienjarige jongens zagen in Van Deventer slechts een klein, onaanzienlijk, ietwat komisch mannetje, dat een beetje hulpeloos door zijn bril keek. Orde houden kon hij niet. Als hij maar even het hoofd omdraaide, vlogen er natte proppen tegen het bord. Nog voor hij de school betrad, brulden de jongens hem al op straat spottend toe.6 Was dit een leven voor een gewaardeerd medewerker van De Nieuwe Gids, wiens geest zich bewoog tussen de chemie en Plato? Een jaar later zit hij weer gezellig te midden van zijn vrienden van

De Nieuwe Gids in de Amsterdamse Pijp en is hij opnieuw, net als voor zijn Zeeuwse avontuur, assistent op Van ’t Hoffs laboratorium.

Als twintigjarige kwam Chap van Deventer uit Dordrecht naar Amsterdam om scheikunde te studeren. Van Deventers vader was in Dordrecht directeur van de plaatselijke hbs, en daarnaast medewerker van De Tijdspiegel en De Nederlandse Spectator. Hij redigeerde zo’n beetje in zijn eentje de Wetenschappelijke Bladen, onderwees zijn zoon in het Latijn en Grieks en gaf aan zijn school nog wat lessen Nederlands. Een druk bezet man, kortom, die achter zijn bureau in de directeurskamer door de dood werd verrast.7 Chaps moeder was een zuster van de ‘grote’ Conrad Busken Huet, en Chap van Deventer aldus een volle neef van deze criticus en literator. Charles’ oudere broer is de ‘Indische’ Van Deventer – de man van de ethische politiek – wiens vermaarde Een eereschuld (1899) de aanzet gaf tot een humanere opstelling van het Nederlands gezag in Indië. Ook zijn er nog twee zussen. De een trouwt de nieuwe directeur van de Dordtse hbs, Van Oven; de ander trouwt, met de handschoen, de Dordtenaar Stoop, die een fortuin in Indië zal verdienen.

In de hoofdstad ontmoet Chap van Deventer zijn vriend uit zijn Dordtse kindertijd: Jacques Perk. Al eerder, op het eind van de jaren zeventig, zochten ze al schrijvend weer contact. Maar de vriendschap lijkt voorbij. De dichter Willem Kloos eist Perk volledig op. Bijna veertig jaar later zegt Chap zelf over deze periode: ‘Op den duur vond hij niet in mij wat hij zocht, […] het bleek langzamerhand, dat wij niet de ziels vrienden waren, die wij tijdens onze briefwisseling wellicht in elkaar hadden gezien. Maar tot een breuk kwam het nooit; wij bleven altijd goede vrienden, zoals het heet, maar wij raakten van elkaar los. Perk zocht andere vrienden die de betekenis van zijn dichterschap wel konden inschatten.’8 Van Deventer kon dat niet.

Als de literaire club Flanor wordt opgericht, is het juni 1881. De latere Nieuwe-Gidsers – Van Eeden, Kloos, Paap, Verwey, Van der Goes, vol idealen en pretenties – ontmoeten elkaar om de veertien dagen in een bovenzaaltje van café De Karseboom in de Kalverstraat: het thuishonk van Flanor. Daar vinden we ook Van Deventer, Erens, Aletrino, Ising, Samson, Veth, Witsen en Van Looy. Jacques Perk ontbreekt, hij was op 1 november van dat jaar overleden. Zo zit Chap daar dan, tussen schrijvers, dichters, schilders en toneelspelers.

Het zijn vrolijke jaren: met Van Eeden oesters etend bij Van Laar in de Kalverstraat en met Witsen en Diepenbrock musicerend op zijn kamer in de Jacob van Campenstraat.9 Hij speelt viool en piano, en beslist niet onverdienstelijk. Over deze muziekavondjes schrijft Arnold Aletrino aan zijn vriend Jacobus van Looy: ‘Ik zie Witsen nooit met z’n penceel maar wel met z’n bas gewapend op de Vrijdagavondtrio’s bij Chap, […] waar Chap de eerste viool speelt in dubbelen zin.[…] Trouwens dat mag-i wel doen om z’n naam van doctor in de chemie op te houden, want het zomerpak dat-i-zich heeft aangeschaft, komt zóo weinig overeen met z’n waardigheid, dat Veth van plan is er een caricatuur van te maken.’10 Nu kun je je in de

maand juni heel goed in een zomerpak vertonen, maar kennelijk niet in het kostuum dat Van Deventer zich had laten aanmeten. Charles had wel meer problemen met het ‘taaie ongerief’. Een gemeenteambtenaar van het bevolkingsregister noteert, als hij Van Deventer abusievelijk als bediende in de Eerste Boerhaavestraat inschrijft, ‘slechte manufactuur’.11

De ‘kantoorbediende’12 doctor Charles Marius van Deventer, met zijn eeuwige hoge hoed en parapluie, zijn eeuwige geneurie en gefluit, die in 1884 cum laude was gepromoveerd13, levert trouw zijn Plato-vertalingen aan De Nieuwe Gids en wordt aan het scheikundig laboratorium in Amsterdam persoonlijk assistent van de latere Nobelprijswinnaar Jacob van ’t Hoff (1852-1911).

Terug uit Goes sleepte Chap zijn vrienden opnieuw, tot diep in de nacht, mee naar de Nes. In zijn favoriete etablissement, Bis-Nihil, dronk hij zijn warme cognacgrog en filosofeerde wat over Plato, Aristoteles, August Comte en het positivisme, en over het ‘absolute idealisme’ van Fichte en Schelling. Zo beweerde hij – en je kon het hem niet uit zijn hoofd praten, aldus zijn studievriend Van Laar – dat zodra je je ogen dicht deed, er niets meer bestond. De kelnerin van Bis-Nihil, zo vervolgt Van Laar, haalde dan wel degelijk zijn lege glas weg en zette er een ander, gevuld, voor in de plaats.14

Een meissie uit de Nes

‘Entrez, entrez messieurs’: aan het eind van de met gaslampen verlichte pijpenla zitten acht à tien zwaar geschminkte meisjes in luchtige kledij op een klein podium. We bevinden ons in de Nes met zijn zingende koffiehuizen, tingeltangels en theaters.15

Vermomd als dr. Fleutge zwalkt Van Deventer met Vincent Haman en Willem Paap door de Nes. ‘Fleutge was fluitend binnen gekomen. Fleutge was een vrolijke kerel, hij floot altijd, en nu hij zat, knipoogde hij zo nu en dan tegen de Milde [Hein Boeken], tegen van Wheele [Frank van der Goes], en lachte-n-i, de guit; ze hadden zo pas zo’n aardige lol in de Nes gehad; verbeeld je, Fleutge was er op de straat op z’n achterste gaan zitten, en hij had geroepen tot de meiden van de Nes die er stonden en liepen: “Wie uwer omhelst mij”, en dat had hij theatraal geroepen, en dat was de eigenaardige lol geweest, dat hij dat theatraal had gezegd, en dat die meiden van de Nes dat niet begrepen hadden, en nu, zo nu en dan, nam hij z’n zakdoek voor de mond, en lachte-n-i nog van de lol, de guit.’16

Maar in een briefje uit de Boerhaavestraat aan Willem Witsen is Chap van Deventer heel wat minder uitbundig. sub rosa stond er boven. Het is 6 december 1891. Charles was met z’n vrienden aan de zwier geweest. En niet zo zuinigjes ook. ‘Amice, zou je me ook met een enkel woord kunnen inlichten over wat er gisteren avond gebeurd is, als je het weet. Ik ben namelijk wakker geworden in het politiebureau op de oz Voorburgwal, over van wat er ligt tussen dat oogenblik en het tijdstip dat wij bij Mast aan het dessert zaten, herinner ik mij absoluut niets. Hebben we een rekening gekregen? Of is er betaald? Ik durf niet daar komen vóór ik eenige zekerheid heb op dat punt. Zijn wij de Nes in geweest? Ik begrijp niet hoe ik op dat bureau kom. Wees zo goed over dit incident volkomen te zwijgen, ook tegen Frans [Erens] en die van der Heydenstraat [Kloos]. Hopende dat je mij eenige inlichting kunt geven. Chap.’17

Niet alleen de brieven van zijn jeugdvriend Jacques Perk, maar ook alle brieven van zijn andere vrienden heeft Van Deventer willens en wetens vernietigd. Witsens antwoord kennen we dus niet. Uit andere bronnen weten we dat Chap wel vaker met Erens en Witsen op stap was. Op het einde van diezelfde maand komen ze gedrieën bij Ising op bezoek. Van Deventer vertelt zo smakelijk over zijn escapades in de Nes of anders wel over Plato. De heren maken het nogal laat.18

Als hij niet bij zijn vrienden zat, dan zat Van Deventer met z’n meisje op een kamertje in een van de nieuwe buurten van de hoofdstad. Al in mei 1890 – Isings roddel over Chap dateert van december 1892 – horen we voor het eerst over een affaire. Hij zit om geld verlegen en vraagt zijn vriend Van Eeden f250,- te leen. En passant oppert Van Deventer de mogelijkheid van een redacteurschap bij De Nieuwe Gids.19 Tevergeefs. Een kaartje van Van Eeden geeft antwoord op de vraag waarom. Frederik van Eeden schrijft op de tiende mei: ‘Beste Chap, […] Zonder twijfel heeft het je geërgerd dat je particuliere zaken door ons in verband werden gebracht met je redacteur-schap. En al was ik niet degeen die je liaison als bezwaar rekende, ik heb mij toch tegen die overweging niet met zooveel nadruk en verontwaardiging verzet als jij van een ruimdenkend vriend misschien zou verwacht hebben. […] Inderdaad vind ik de consideratie van fatsoen van de publieke opinie geheel waardeloos en onwaardig. Maar de mededeeling van den toestand, die mij onbekend

was, deed mij dien avond, zo aller-onaangenaamst aan, dat ik, in plaats van mij tegen die consideratie te verzetten, ze eerder had willen goedkeuren als middel om eenige invloed op je besluiten uit te oefenen.’20 Uit de notulen van de redactievergadering blijkt inderdaad dat Van Eeden de opdracht kreeg dr. Van Deventer, wiens capaciteiten door Kloos werden hooggeschat, te vragen naar zijn plannen voor de toekomst. Over zijn opstelling van die avond, laat Van Eeden aan Chap weten, heeft hij spijt.

De heren van De Nieuwe Gids maakten het Van Deventer wel erg lastig. Toch was Chap niet de enige met een ‘liaison’. Zoals we zagen deed zijn vriend Arnold Ising daar allesbehalve geheimzinnig over, maar die was dan ook aan het toneel. Isings vriend Van Deyssel had al lang daarvoor met Cateau Horyaans, de dienstbode van zijn ouders en later zijn vrouw, de wijk naar België genomen. Frank van der Goes, afkomstig uit een vooraanstaande patriciërsfamilie, bekend assuradeur en socialist, is eind 1892 met zijn maîtresse verloofd en zit een paar maanden later, getrouwd en wel, met Marie Koens op een bovenhuis in de Helmersstraat. Ising heeft voor zijn vriend Van Deyssel nog wel een roddel over haar: ‘Zij spreekt Haagsch en tracht voornaam te zijn, maar vertelt van ééns in de derde klasse “gerezen” te hebben en dat iemand haar “de brokken uit haar keel” keek […].’21 Vanuit de Deymanstraat 6^boven schrijft Chap van Deventer dat hij wel wil helpen bij mevrouw Van der Goes’ educatie. Dat gebeurt dan ook.22 Willem Witsen is rond diezelfde tijd erg gecharmeerd van de Engelse Blanche, ook een ‘dame’ uit een café-chantant in de Nes. Henry Samson ten slotte, arts, kunstverzamelaar en vriend van vele Tachtigers, trouwt met de actrice Mientje Bouret. De heren waren tamelijk honkvast en hielden hun liefjes niet verborgen. Van Deventer deed dat wel.

In zijn nalatenschap in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam is geen spoor van zijn geliefde te vinden. Alle verwijzingen naar haar zijn met het vernietigen van de correspondentie van zijn vrienden verloren gegaan. Bij hem worden we over het ‘meissie’ dus niet veel wijzer. Nu is de Deymanstraat maar een klein straatje bij de Weesperzijde en via nummer 6^boven is Van Deventers vriendinnetje eenvoudig te traceren.

Ijtje Goudriaan

Het is een gure, koude dag met sneeuwbuien, als op zondag 29 maart 1891, eerste paasdag, IJtje Goudriaans zoon Johannes bijna drie maanden te vroeg wordt geboren. Enkele dagen later is het kind dood.23 Sinds januari van dat jaar stond zij als ‘strijkster’, zwanger en ongehuwd, in het logement Warmoesstraat 55 ingeschreven. ‘Ambtsh. wed. Insch.’ vermeldt het bevolkingsregister.24 Haar vader, de timmerman Maarten Goudriaan uit Mijdrecht, had zich met zijn kinderrijk gezin een paar jaar eerder in Amsterdam gevestigd. Toen zij 17 was, verliet dochter Ijtje haar vader en stiefmoeder aan het Oetgenspad, en werd dienstbode.25 In februari 1889 loopt haar spoor dood. Twee jaar later duikt zij weer op.

Toen Ising in december ’92 zijn roddel over Van Deventer lanceerde, woonde

Charles al meer dan een jaar met IJtje Goudriaan samen. Met hem vinden we haar tot juni 1895, dus bijna vier jaar, op verschillende adressen, waaronder de Deymanstraat, in Amsterdam.26 Een brief van Van Deventer – die in de nalatenschap van Samson op publicatie wacht – bevestigt het bestaan van hun relatie: ‘Op het oogenblik, – ik begin hier aan mededelingen strikt sub rosa [het is 2 november 1891] is mijn huishouding schrikbarend in de war. Mijn liefje is naar het binnengasthuis, om radicaal te genezen van een rechûte van een oude kwaal, een baarmoederontsteking, en ik ben heden veroordeeld tot 8 dagen huisarrest, wegens, ik durf het haast niet te zeggen, wegens scabiës. Verbeeld je, maanden lang had ik last van jeuk, die ik toeschreef aan muggen, vlooien enz., zelfs had ik zwaarste verdenkingen tegen mijn liefje, niet tegenstaande het advies van deskundigen, en nu komt het uit dat ik met zoo’n vuile kwaal rondloop, en zoo lang dat er allerlei bijkwalen zijn ontstaan, zijnde exceem, puisten enz. Ik moet mij nu gaan zalven en poederen, en mag mij niet wasschen; ora pro me.’27 Platonisch was Van Deventers relatie met juffrouw Goudriaan zeker niet. Ze vertelt het de artsen in het Binnengasthuis zelf.28 Want op 1 oktober van dat jaar wordt IJtje Goudriaan, inmiddels kelnerin en zich naar haar overleden moeder ook wel Ida noemend, op aanraden van Van Deventers vriend dr. Arnold Aletrino opgenomen op de afdeling ‘Gijnacologie’ van het Binnengasthuis. Een rechute van een oude kwaal, een baarmoederontsteking, zoals Charles van Deventer aan zijn vriend de arts Henry Samson schreef. Twee weken later wordt ze overgeplaatst naar de afdeling ‘Vrouwen Sijphilis’, waar ze negen dagen verblijft. Dan kan ze weer terug naar de afdeling ‘Gijnacologie’. Wat er mis is met Ida Goudriaan, laat zich niet moeilijk raden. De diagnose op haar ‘status’ vermeldt naast de baarmoederontsteking gonorroe en scabiës.29 Als ze bijna een half jaar later, op 5 maart, eindelijk in de Boerhaavestraat ‘thuis’ komt, is Charles ge-

lukkig al lang van zijn jeuk af en staat hij inmiddels bij zijn vrienden bekend als een expert op het gebied van scabiës.30 Wanneer Willem Kloos vol puistjes zit die hij openkrabt, wordt Van Deventer erbij geroepen. ‘Chap heeft het gezien en geconstateerd dat het geen scabiës is.’31

Van de Boerhaavestraat vertrokken Chap van Deventer en Ida Goudriaan een paar maanden later naar de Deymanstraat. Daar verscheen ook haar zus Klaasje. En dat nu was, getuige zijn brief aan Van Deyssel, ook Nol Ising ter ore gekomen. Bijna een jaar hielden Van Deventer en zijn ‘meissie’ het in de Deymanstraat uit. Ze lijken wel gelukkig. Chap van Deventer is in die jaren uiterst productief Druk doende is hij met de oprichting van een weekblad, dat er, ondanks een uitvoerige correspondentie met zijn vrienden, nooit zal komen. In al die brieven geen woord over zijn vriendinnetje. Hij publiceert wel Een Pic-Nic in Proza. Een Bloemlezing uit de Nieuwe Gids, en verder talloze studies over zowel de chemie als Plato, Xenofon en Herodotus. Met name zijn Platonische dialogen worden in zijn tijd als onovertroffen gekwalificeerd. Als Van Deventer genoemd wordt als kandidaat voor de opvolging van de Leidse hoogleraar in de wijsbegeerte Land, verwijst de faculteit der letteren juist naar deze Plato-studies.

Het is december 1895. De voordracht aan het college van curatoren luidde 1 – Spruyt, 2 – Heymans en 3 – Van Deventer. De twee eerstgenoemden bedankten voor de eer. Het college achtte de derde kandidaat echter volstrekt onaanvaardbaar.32 De brieven over deze voordracht tussen de faculteit en de curatoren, uit januari 1896, zijn nogal cryptisch: ‘Wij vinden voorts geen termen,’ antwoordt het college aan de faculteitsvoorzitter, ‘om den door uw faculteit laatstelijk genoemde op onze voordracht te plaatsen. Bezwaren, die, blijkens een onderhoud dat Curatoren de eer hadden in hunne vergadering op 8 januari Il met een der leden uwer faculteit te hebben, aan haar ook bekend zijn geworden, nadat de aanbevelingslijst aan Curatoren was ingediend, hebben daartoe aanleiding gegeven.’ De curatoren zijn duidelijk ontevreden over de procedure; ze zijn te laat geïnformeerd. De faculteit verdedigt zich: ‘De decaan heeft in hare vergadering van heden medegedeeld dat, zoodra hem er iets van ter oore was gekomen, hij ook tot Uwe voorlichting een onderzoek naar de waarheid er van heeft ingesteld, en dit onderzoek nog niet ten einde had gebracht, toen hij van zijn ambtgenoot Blok vernam dat de zaak reeds ter Uwe kennis was gekomen, weshalve hij het als overbodig gestaakt heeft.’33 Naar wat de decaan precies ter ore was gekomen, is het gissen. Voor Van Deventer was het gevolg dat hij buiten spel stond. Zijn vriendinnetje uit de Nes lijkt daar, net als in 1890, debet aan.

Na ruim een jaar in de Deymanstraat treffen we Van Deventer in juni ’93 met zijn geliefde voor een tweede keer in de Boerhaavestraat. Op het volgende adres, aan de Amstel, komt het tot een breuk. Het is alsof beiden Amsterdam zo spoedig mogelijk willen verlaten. Van Deventer solliciteert in maart 1895 naar een betrekking in Veendam en vraagt Jan Veth om een kamer in Bussum. Van Albert Verwey

horen we dat er zelfs sprake van is dat Van Deventer naar Indië gaat.34 Zover is het nog niet, dat duurt nog even. In augustus 1895 houdt Ida Goudriaan zich nog enige tijd op in een café in de Nes 96. Een adres waarvan de politie vermoedt dat er op bedekte wijze gelegenheid wordt gegeven tot het plegen van ontucht.35 Maar als de heilige Hermandad een lijst van verdachte huizen opmaakt, zit mademoiselle Goudriaan inmiddels hoog en droog in Cannes.

Lang verblijft zij niet aan de Franse zuidkust. Terug in Nederland woont ze opnieuw enige tijd op verschillende adressen, met of zonder man. In 1906 – ze was inmiddels 35 -, trad ze in Den Haag in het huwelijk; in 1922 werd ze weduwe en hertrouwde. Op 24 februari 1958 eindigde in een bejaardentehuis te Zeist het leven van een vrouw die in de verre kantlijn van de geschiedenis slechts bekend is geworden als ‘het meissie uit het zingend koffiehuis’.36

En Van Deventer?

Naar Indië

Op een uitgespreid tapijt, voor een reusachtige waringin, zit een groep meisjes. Er wordt weinig gelachen; de meeste kijken ernstig de camera in. Van Deventer, gestoken in een wit kostuum, ziet er slecht uit. Hij heeft nog steeds die droevige walrusblik.37 Tegen een maandwedde van f500, – is hij sinds de zomer van 1897 als leraar scheikunde verbonden aan het Gymnasium Willem iii te Batavia.38

Uit de spaarzame brieven aan zijn vrienden vernemen we hoe het Chap daar in Indië verging. ‘Ik heb veel redenen mij hier thuis te gevoelen. Materieel gaat het mij goed, en aan aangename kennissen geen gebrek. Toch was ik liever in Holland,’ schrijft hij aan zijn vriend Verwey, want de gedachte lange tijd in de tropen te ver-

blijven, staat hem tegen. Het is inmiddels december 1898 als dit bericht uit Weltevreden aankomt in Noordwijk aan Zee.39

Van Deventer voelde zich wat verloren en in de steek gelaten door zijn Amsterdamse vrienden. ‘Sammetje wat is er toch aan de hand. Bijna een jaar geleden heb ik je een langen brief gestuurd en ik hoor niets van jou. Schrijf eens een woordje hoe het jou, vrouw en kinderen gaat. Dat kan me nog wel een beetje schelen.’40 In zijn kamer in Hotel Kramat zit Chap te broeden op de brieven aan zijn vrienden. Maar de respons bleef mager. Aan Arnold Ising deed hij daar zijn beklag over: ‘Ik hoor veel te weinig uit Amsterdam, naar mijn zin; Batavier die mijn correspondent is, behartigt alle zaken uitstekend, maar met brieven over toestanden en gebeurtenissen te A. is hij uiterst spaarzaam. Een enkele maal schrijven Frans Coenen en jij eens en verder geen nieuws.’41 De correspondentie tussen Charles van Deventer en Frans Coenen is tot nu onopgemerkt gebleven. Dat is jammer, want wat Van Deventer zijn oude vrienden als Verwey, Samson en Ising onthoudt, schrijft hij Coenen wel: ‘Ik ga achteruit hier, vind ik. Ik bedoel vooral mijn gezondheid. Ik voel dat ik hier drie jaren ben en mijn hoofd lijdt er zeer onder. Groot werk kan ik niet doen, et souvent je m’ennuie à mourir. Ik wou eigenlijk dat ik ziek was en voor een paar maanden “naar boven” moest worden gestuurd.’ De gezonde koele bergen in, dat wil Chap. Ook bekent hij Coenen dat hij smoorverliefd is op een veel te jong meisje. In april 1903 schrijft hij over zijn onbereikbare Beatrice: ‘Stel je voor dat ik zes weken of langer aaneen bezig ben met een ballet, een ballet van kindertjes tusschen tien en veertien jaar, allemaal meisjes, lief en schattig goedje. […] En ik heb zestien lieve meisjes om op verliefd te zijn […] en omdat alles nog niet genoeg is, ben ik nog eens op mijn ouden dag goed en wel verliefd geworden op een zeventiende, die dus een beetje ouder is. Je hoeft het aan niemand te vertellen en je moogt me uitlachen als je wilt, maar ik heb nu eindelijk gevonden, waar ik jaren lang naar gezocht heb. […] En ik weet niet of ik lachen moet of huilen, Frans, of liever ik weet het wel, want ik moet allebei doen. Want er is geluk en ongeluk bij: ongeluk, ja, want ik zal mijn gevoel moeten begraven – want ze is bijna vijfentwintig jaar jonger dan ik. […] Al maanden lang benijdde ik Dante om zijn gentilissima en de mijne is wel geen Beatrice, maar voor mij evenveel waard en even onbereikbaar.’42 Zijn zestien lieve meisjes kennen we. Ze staan met Charles van Deventer op de foto. Zijn Beatrice ontbreekt.

Draaien, draaien maar

‘Amice, ik wil even melden,’ schrijft Van Deventer aan Van der Goes, ‘dat ik verloofd ben en 26 April hoop gehuwd te zijn met mevr. Henriëtte Perk, uit oude dagen u niet onbekend.’43 Hoezo niet onbekend? In de zomer van 1884 was Van der Goes zo in de ban van Henriëtte Perk dat hij de familie naar Luxemburg achterna reisde om dominee Perk de hand van zijn dochter te vragen. Maar Henriëtte koos destijds noch voor hem, noch voor die andere twee kunstenaarsvrienden van haar broer: de dichter Willem Kloos en de schilder Herman van

der Voort in de Betouw. Op 23-jarige leeftijd trouwde zij, heel wat prozaïscher, een Amsterdamse makelaar in petroleum en verfwaren, Meinhard Voûte.44 Bijna tien jaar later, in 1895, scheepte zij zich met man en kind in naar Batavia. In een tot nu toe onbekend gebleven manuscript schrijft zij over haar verblijf in Indië. Net als Van Deventer is zij in Nederlands-Indië niet onverdeeld gelukkig. ‘Niemand kent hier niemand. Ieder wist precies de levensloop zijner kennissen en buren en van de families dier buren en kennissen. Een verkneukelende lach in een leven, waarin de belangrijkheid van iedere kleinigheid tienvoudig vergroot wordt, doet het suffe en saaie ervan, voor een oogenblik verdwijnen. […] Onze mannen, heeren die in den handel zijn, komen ’s avonds om zes uur doodmoe thuis uit de oude – of benedenstad, veel te moe om te praten. Zoo haastig zij kunnen, wordt de thee naar binnen geslurpt en gingen zij rusten. Werden er geen bezoeken afgelegd of ontvangen voor het eten, dan werd de courant bestudeerd. Daarna gauw gegeten, en dan zoo vroeg mogelijk naar bed, en snurkte mijn man al lekkertjes, als ik de echtelijke sponde opzocht. Aan het ontbijt was het weer gauw, gauw eten, om vroegtijdig op het kantoor te kunnen zijn.’ Heel af en toe is er voor haar een lichtpuntje: ‘Hoe heerlijk vond ik het weer eens te dansen. Men vergeet de alledaagschheid van het leven, de geldzorgen, de ontgoochelingen, de hoop die bedrogen uitkwam. Draaien, draaien maar. Je voelt niet meer dat je steeds denken moet; je schudt alles van je af en je bent voor een oogenblik gelukkig.’45

Het huwelijk met Voûte hield geen stand. In een samenleving waar ‘niemand niemand kent’, hield je voor de buitenwacht maar weinig verborgen. Zeker voor Charles van Deventer, met wie mevrouw Voûte-Perk graag omging. Het was zo heerlijk vertrouwd voor haar, want bij de Perken, in Amsterdam, was Charles immers regelmatig over de vloer gekomen. ‘Je zaagt zeker wel,’ schrijft hij Arnold Ising, ‘dat mevr. Perk is overleden, het doodsbericht was ongeveer het eerste nieuws dat Henriëtte vernam toen zij te Batavia aan wal stapte. Zij had haar moeder in meer dan gewonen welstand verlaten en dacht niet om eenig gevaar. Ook mij trof het bericht. Ik had altijd de betrekking met de familie Perk aangehouden, en te Batavia ging ik zeer druk met de Voûtes om.’46 Onder de zeven initiatiefnemers die ijveren voor de oprichting van een culturele club, treffen we zowel Chap als mevrouw Voûte aan.47

Niet veel later vluchtte Meinhard Voûte naar Amerika. Mevrouw Voûte-Perk verliet Batavia en vestigde zich als directrice van een ziekenverpleging te Soerabaja.

In 1906 is Henriëtte Perk voorgoed terug in Den Haag. Daar verdiende zij de kost met het grootbrengen van Indische jongens. Zij schrijft over die tijd, na Chaps dood, aan Willem Kloos: ‘In Den Haag wonend heb ik je weleens op straat gezien met je vrouw, maar ik was mensenschuw door alle nare ondervindingen en had ook geen tijd bezoek af te leggen daar ik met behulp van een dienstbode 7 indische jongens groot bracht. ’t Was hard werken, maar ik heb zelve elke cent verdiend voor mijn onderhoud, en mijn zoon, die toen zijn vader vluchtte 14 jaar oud was, geheel opgevoed.’48

Huwelijk

Toen Henriëtte nog in Soerabaja zat, in de ziekenverpleging, verbleef Chap bij zijn oude moeder in Den Haag. Uit de residentie schrijft hij Van der Goes op 31 juli 1903: ‘Zeker heb je al gehoord van den rampzaligen tegenspoed van je oude vriendin Henriëtte. Misschien echter is het je nog onbekend dat zij zich zoo cordaat heeft aangepakt en daardoor de algemeene achting verworven heeft en tenslotte een mooie betrekking die haar in staat zal stellen zelf voor de opvoeding van haar zoon te zorgen als haar gezondheid bestand is tegen de druk van klimaat en werkkring. Zij is directrice van een groote ziekenverpleging in Soerabaya […]. Ik ging veel met de Voûtes om en had geleerd ook hèm te waarderen, zoodat de geschiedenis ook voor mij een harde slag is geweest.’49

Voor vrienden had Van Deventer tijdens zijn verblijf in patria niet veel tijd. Hij zat, naar eigen zeggen, wat stilletjes in Den Haag of deed gezonde lucht op bij zijn zuster Miente Stoop-Van Deventer op Villa De Rijp in Bloemendaal. In april 1904 is Chaps verlof officieel ten einde. ‘François [Erens] en Chap zijn bij mij geweest. Chap zou in April naar Indië terug gaan, maar hij knoopt er nog minstens een half jaartje aan en zal nu de raad van zijn geneesheer volgen om een poosje in Valkenburg te gaan wonen,’ schrijft Ising aan Van der Goes.50 Het halfjaartje wordt een jaar. Maar dan is het ook tijd om weer ‘op huis af te gaan’. ‘Amice heden ochtend werd ik door de commissie goedgekeurd.’ Het verlof loopt nu dus echt ten einde. ‘Op 10 april ga ik van hier, in persoon nog goeden dag te zeggen, moet ik opgeven. […] Met groot genoegen heb ik jou en je gezin weer gezien, en gemerkt dat jaren, en zelfs stilzwijgen van vele jaren, geen verandering heeft gebracht in het gevoel van vriendschap bedoel ik, want wij zullen nu elkaar wel eens schrijven, niet waar?’ leest Henry Samson in februari 1905.51

Van Chap van Deventer zelf horen we niet veel meer uit Indië. Het is Van Deventers broer Coen die ons informeert: ‘Van Charles komen gelukkig goede berichten. Dadelijk na zijn terugkomst in Indië is hij, profiterend van de vacantie, de bergen ingegaan, waar hij zeer getroffen was door de schoone natuur en de heerlijke lucht. Nu zal hij wel weer als van ouds aan de slag zijn,’ schrijft hij aan Albert Verwey.52 Maar vier jaar later is het opnieuw niet best. Hij is zenuwziek en moet terug naar Holland. ‘U weet zeker wel, dat Charles sedert een week of drie in het vaderland terug is. […] Hij is met verlof wegens ziekte (neurasthenie) en moet zich wat ín

acht nemen, maar ik geloof zeker dat de rust en de koelte hem genezing zullen brengen,’ laat Coen van Deventer Verwey weten.53 Charles heeft geen belangstelling voor zijn Amsterdamse vrienden. Alleen Samson, maar die is dan ook medicus, informeert hij zo nu en dan: ‘Beste Sam, vandaag verscheen ik voor de commissie [we zijn twee jaar verder, januari 1911], en kreeg ik van haar een half jaar verlenging. Daar ik nu wel kan aannemen, dat ik ook in augustus een halfjaar er bij zal krijgen, en dus nog een jaar verlofganger blijf, heb ik moeten besluiten op je royaal voorstel niet in te gaan.’54 Wat hield dat royale gebaar van Samson dan in? Chap was aangeboden bij Samson te komen logeren. Sammetje voelde zich wat alleen: zijn vrouw Mientje was er met Samsons jongere neef Adolf vandoor. ‘Ik zal nl. dit jaar voortdurend zwerven. Eerst tot half Juni of later in Chernex,’ bij die andere arts, zijn vriend Aletrino, ‘dan ergens hier in ’t land of een buitenplaats, dan weer in Utrecht met het najaar, en eerst in februari het volgende jaar valt de beslissing om hier te blijven of naar Indië gaan.’55

Vijftien jaar was Van Deventer leraar scheikunde te Batavia. Daarvan bracht hij er vijf zoek in Nederland. In Indië kon hij zijn draai niet vinden. Dat blijkt uit zijn correspondentie met Coenen, maar ook uit een curieus document dat zich in de Amsterdamse ub bevindt. Chap doet in Indië een onverwachte ervaring op: ‘Men zegt gewoonlijk, het tropische klimaat wekt den hartstocht op, en een man kan daar niet buiten druk en geregeld geslachtsverkeer. Ik moet aannemen dat de regel voor de meesten geldt, maar ikzelf was daar een uitzondering. Ik voelde mijn lagere zinnelijkheid evenzeer verzwakt als haast alle vermogens, geestelijke en psychische, en het kostte mij daardoor weinig moeite het zonder huishoudster te stellen, en genoeg te hebben aan vrij zeldzame bevredigingen. Men meene echter niet

dat ik vrij bleef van lagere opwellingen. Eén der redenen van mijn kalm leven in de tropen was de afkeer van bruine vrouwen, in een maatschappij gebracht waar, het maklijk is verkeer met blanke maîtressen te hebben, had ik zeker anders geleefd, maar nu die gelegenheid ontbrak, kwam ik er ook minder snel toe, het verkeer te zoeken […], ik zeg niet, dat mijn verbeelding zuiver was, wellicht was zij dat minder, dan bij meenigeen die grover in daad zich gedroeg. […] moet ik misschien nog zeggen, dat ik van nature nogal verlegen ben. Wel heb ik ouder wordend, veel van die lastige kwaal verloren, […] Laat ik billijkheidshalve erbij voegen, dat mijn uiterlijk ook volstrekt geen reden kon zijn op mij te verlieven.’56 Maar zo droevig was het toch allemaal niet.

Op 26 april 1912 trad hij in het huwelijk met Henriëtte Perk. Het jaar daarvoor was zij eindelijk van Meinhard Voûte, die uit Amerika naar Amsterdam was gekomen, gescheiden.57 Op kosten van de Bloemendaalse Stoop ging het echtpaar Van Deventer op huwelijksreis. Zij vestigden zich in Utrecht, waar Van Deventer zich weer op de chemie stortte. Al spoedig na zijn huwelijk werd Charles hardhorend, hij trekt zich uit het openbare leven grotendeels terug en richt zich voornamelijk op zijn schrijverij. In 1916 publiceert hij dan in De Gids de door hem sterk gecensureerde brieven die zijn vriend Jacques Perk, van wie hij inmiddels de zwager is geworden, aan hem stuurde.58 De Van Deventers verhuizen naar Amsterdam en betrekken daar een bovenhuis. Zo af en toe zal zijn zwager Adriaan Stoop, die een fortuin verdiende aan de olie die hij in Indië aanboorde, de Van Deventers financieel ondersteunen.59

Tot slot

Het werd stil rond Van Deventer. Vrienden ontmoette hij nog maar zelden. Charles zocht de vergetelheid. Bij zijn zeventigste verjaardag verschenen de Krabbeltjes van Oom Chap, een verzameling kinderversjes waarvan een aantal al eens in De Nieuwe Gids had gestaan.60 Het is zijn zwager die de uitgave mogelijk maakte.61

Kort voor zijn dood schreef hij aan Frans Erens, met wie hij – een eeuwigheid geleden leek het wel – door de Nes had gezwalkt: ‘Mijn vrouw gaat vaak naar Artis (om den tuin) en wij hebben sinds eenigen tijd een loudspeaker met een radio, die haar vaak plezier en tijdverdrijf geeft en voor mij zoo goed als niet bestaat. Van vrienden weet ik niet veel. Mendes [da Costa] is nu 80; je hoorde zeker van hem. Hein [Boeken] wordt in December 70, doch naar ik verneem, wil hij dat ongemerkt laten voorbijgaan. Kloos maakt een herinneringsaflevering [van De Nieuwe Gids] voor Jacques [Perk] gereed, en vroeg mijn vrouw en mij om foto’s. Juppie Aletrino zou in het land komen, maar ik heb nog geen bericht. Van Eeden wordt steeds senieler, maar ik geloof nier, dat hij zich ongelukkig voelt; daartoe heeft hij te weinig besef, en, naar het schijnt, te veel mooie dromen: laat ons het hopen.’62 Chaps brief dateert van 13 juli 1931. Tien dagen later schreef hij zijn trouwe vriend Erens nog eens: ‘Na de warme dagen heb ik nu veel en erge last gehad van mijn kwaal, en de dokter die eerst niet voor een operatie was, begint ze nu aanbevelenswaard te ach-

ten.’63




Zes weken later, op 27 augustus, hij is dan 71, overlijdt Chap in het Prinsengracht Ziekenhuis in Amsterdam. Zijn neef Jules van Oven treedt op als executeur-testamentair.64

‘Mijn arme lieve Chap’s dood heeft me een groote schok gegeven,’ schrijft Henriëtte enige maanden later aan Mendes da Costa, ‘Goddank ben ik tot het laatst bij hem geweest en is hij in mijn armen gestorven. Veel heeft hij geleden temeer daar hij zich tegen den dood zoo verzette en ik zie steeds de dikke tranen die uit zijn oogen vielen toen hij me voor het laatst aankeek en “Dag” zei.’65

Charles van Deventer vindt een plaatsje naast zijn oude makker Jacques Perk op de Amsterdamse Oosterbegraafplaats. Zijn vrouw overleeft hem ruim tien jaar. Op 2 september 1942 overlijdt zij in Alkmaar. Haar zoon, Edward-John Voûte, die als burgemeester van Amsterdam (1941-’45) collaboreerde met de Duitsers66, schenkt na de dood van zijn moeder een deel van het Perk-archief aan de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek.

[1999/2]

Frans Oerlemans en Peter Janzen
De chemie tussen Plato en de Nes
Over de liefdes van Chap van Deventer+

Tijdens zijn betrekkelijk korte leven – een week voor zijn zevenenveertigste verjaardag overleed hij in de Beierse Alpen aan een hartaanval – voerde Arnold Ising jr. (1857-1904) een intensieve correspondentie met de letterkundige Karel Alberdingk Thijm, beter bekend onder de schrijversnaam Lodewijk van Deyssel. Arnold Paul Constant Ising, die als toneelspeler en secretaris verbonden was aan de Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel, betoont zich in die briefwisseling niet alleen een gezellige roddelkont, maar ook een scherp observator en geslaagd chroniqueur van de Beweging van Tachtig. Naast grote figuren als Kloos, Verwey, Van Eeden en Van der Goes worden in zijn brieven ook Tachtigers van het tweede garnituur ten tonele gevoerd.1 Een van hen is Charles Marius van Deventer (1860-1931), Chap voor zijn vrienden. Over hem bericht Ising aan Van Deyssel op 31 december 1892 – ze schrijven elkaar dan al zo’n tien jaar -: ‘[…] Zooals je weet woont onze vriend Chap van Deventer met zijn hoogen hoed, zijn parapluie en zijn meissie op een bovenhuis in de Deymanstraat bij de Weesperzijde. Hij is wel aardig ingericht. Hij heeft zijn kamer vóór – daar merk je niets van het meissie – daarachter een alkoof en daar weer achter de kamer van het meissie uit een zingend koffiehuis in de Nes. Het meissie heeft het altijd razend druk met de huishouding en het verven van gangen en portalen en Chap brengt haar niet in de circulatie, hetgeen ik Mina wel deed. Het zussie van het meissie logeert tegenwoordig bij haar […].’2

In dit citaat beluistert Harry G.M. Prick, die de briefwisseling heeft bezorgd, een ondertoon van leedvermaak. De historicus Jaap Meijer gelooft in het geheel niet in Chaps concubinaat en de Tachtiger-vorser Charles Vergeer ziet Chaps affaire met het ‘meissie’ als een springplank naar een fatsoenlijk huwelijk.3 Isings roddel was in ieder geval goed besteed aan Van Deyssel, want ‘dikke vrinden’ waren Van Deyssel en Van Deventer bepaald niet. Maar wat gaat er nu werkelijk schuil achter deze passage?

Het brieffragment bevat een rake typering van Van Deventers affaire met z’n liefje. Geen van Van Deventers Tachtiger-vrienden hield – zoals we zullen zien –

zijn liefje zo angstvallig verborgen als hij deed. Ising vond het maar niks dat Chap zijn meissie niet ‘in de circulatie bracht’. Hij hield zijn Mina, een boerendochter uit Maartensdijk, voor zijn vrienden allerminst verborgen, maar verscheen met haar juist in publiek. In zijn brieven aan Van Deyssel neemt zij dan ook een prominente plaats in. Waarom er door Ising, en ook door andere vrienden, juist over Van Deventers ‘meissie’ gegniffeld wordt, is niet duidelijk. Veel meer dan wat Ising in zijn brief over haar kwijt wil, weten we van Van Deventers vriendinnetje niet. We moeten maar eens op zoek naar het schatje ‘uit het zingend koffiehuis’. Maar voor we de Nes intrekken, eerst iets meer over de man die voor Van Deyssel de incarnatie was van de ‘onartistieken praetensiëuzen érudiet’, maar door Frans Erens gekarakteriseerd werd als ‘de meest universele geest’: Chap van Deventer.4

Dordrecht

‘Sic transit, haec est vives, sapienti sat,’ schrijft hij op 3 augustus 1886 vol bravoure aan Willem Kloos. ‘Ik ben gisteren te Goes benoemd.’5 Van Deventer heeft een aanstelling als leraar scheikunde aan de plaatselijke hbs bemachtigd. Helaas, de Goese carrière wordt in de knop gebroken. Terwijl het toch allemaal zo hoopvol begon in de Zeeuwse provincieplaats. De zeventienjarige jongens zagen in Van Deventer slechts een klein, onaanzienlijk, ietwat komisch mannetje, dat een beetje hulpeloos door zijn bril keek. Orde houden kon hij niet. Als hij maar even het hoofd omdraaide, vlogen er natte proppen tegen het bord. Nog voor hij de school betrad, brulden de jongens hem al op straat spottend toe.6 Was dit een leven voor een gewaardeerd medewerker van De Nieuwe Gids, wiens geest zich bewoog tussen de chemie en Plato? Een jaar later zit hij weer gezellig te midden van zijn vrienden van

De Nieuwe Gids in de Amsterdamse Pijp en is hij opnieuw, net als voor zijn Zeeuwse avontuur, assistent op Van ’t Hoffs laboratorium.

Als twintigjarige kwam Chap van Deventer uit Dordrecht naar Amsterdam om scheikunde te studeren. Van Deventers vader was in Dordrecht directeur van de plaatselijke hbs, en daarnaast medewerker van De Tijdspiegel en De Nederlandse Spectator. Hij redigeerde zo’n beetje in zijn eentje de Wetenschappelijke Bladen, onderwees zijn zoon in het Latijn en Grieks en gaf aan zijn school nog wat lessen Nederlands. Een druk bezet man, kortom, die achter zijn bureau in de directeurskamer door de dood werd verrast.7 Chaps moeder was een zuster van de ‘grote’ Conrad Busken Huet, en Chap van Deventer aldus een volle neef van deze criticus en literator. Charles’ oudere broer is de ‘Indische’ Van Deventer – de man van de ethische politiek – wiens vermaarde Een eereschuld (1899) de aanzet gaf tot een humanere opstelling van het Nederlands gezag in Indië. Ook zijn er nog twee zussen. De een trouwt de nieuwe directeur van de Dordtse hbs, Van Oven; de ander trouwt, met de handschoen, de Dordtenaar Stoop, die een fortuin in Indië zal verdienen.

In de hoofdstad ontmoet Chap van Deventer zijn vriend uit zijn Dordtse kindertijd: Jacques Perk. Al eerder, op het eind van de jaren zeventig, zochten ze al schrijvend weer contact. Maar de vriendschap lijkt voorbij. De dichter Willem Kloos eist Perk volledig op. Bijna veertig jaar later zegt Chap zelf over deze periode: ‘Op den duur vond hij niet in mij wat hij zocht, […] het bleek langzamerhand, dat wij niet de ziels vrienden waren, die wij tijdens onze briefwisseling wellicht in elkaar hadden gezien. Maar tot een breuk kwam het nooit; wij bleven altijd goede vrienden, zoals het heet, maar wij raakten van elkaar los. Perk zocht andere vrienden die de betekenis van zijn dichterschap wel konden inschatten.’8 Van Deventer kon dat niet.

Als de literaire club Flanor wordt opgericht, is het juni 1881. De latere Nieuwe-Gidsers – Van Eeden, Kloos, Paap, Verwey, Van der Goes, vol idealen en pretenties – ontmoeten elkaar om de veertien dagen in een bovenzaaltje van café De Karseboom in de Kalverstraat: het thuishonk van Flanor. Daar vinden we ook Van Deventer, Erens, Aletrino, Ising, Samson, Veth, Witsen en Van Looy. Jacques Perk ontbreekt, hij was op 1 november van dat jaar overleden. Zo zit Chap daar dan, tussen schrijvers, dichters, schilders en toneelspelers.

Het zijn vrolijke jaren: met Van Eeden oesters etend bij Van Laar in de Kalverstraat en met Witsen en Diepenbrock musicerend op zijn kamer in de Jacob van Campenstraat.9 Hij speelt viool en piano, en beslist niet onverdienstelijk. Over deze muziekavondjes schrijft Arnold Aletrino aan zijn vriend Jacobus van Looy: ‘Ik zie Witsen nooit met z’n penceel maar wel met z’n bas gewapend op de Vrijdagavondtrio’s bij Chap, […] waar Chap de eerste viool speelt in dubbelen zin.[…] Trouwens dat mag-i wel doen om z’n naam van doctor in de chemie op te houden, want het zomerpak dat-i-zich heeft aangeschaft, komt zóo weinig overeen met z’n waardigheid, dat Veth van plan is er een caricatuur van te maken.’10 Nu kun je je in de

maand juni heel goed in een zomerpak vertonen, maar kennelijk niet in het kostuum dat Van Deventer zich had laten aanmeten. Charles had wel meer problemen met het ‘taaie ongerief’. Een gemeenteambtenaar van het bevolkingsregister noteert, als hij Van Deventer abusievelijk als bediende in de Eerste Boerhaavestraat inschrijft, ‘slechte manufactuur’.11

De ‘kantoorbediende’12 doctor Charles Marius van Deventer, met zijn eeuwige hoge hoed en parapluie, zijn eeuwige geneurie en gefluit, die in 1884 cum laude was gepromoveerd13, levert trouw zijn Plato-vertalingen aan De Nieuwe Gids en wordt aan het scheikundig laboratorium in Amsterdam persoonlijk assistent van de latere Nobelprijswinnaar Jacob van ’t Hoff (1852-1911).

Terug uit Goes sleepte Chap zijn vrienden opnieuw, tot diep in de nacht, mee naar de Nes. In zijn favoriete etablissement, Bis-Nihil, dronk hij zijn warme cognacgrog en filosofeerde wat over Plato, Aristoteles, August Comte en het positivisme, en over het ‘absolute idealisme’ van Fichte en Schelling. Zo beweerde hij – en je kon het hem niet uit zijn hoofd praten, aldus zijn studievriend Van Laar – dat zodra je je ogen dicht deed, er niets meer bestond. De kelnerin van Bis-Nihil, zo vervolgt Van Laar, haalde dan wel degelijk zijn lege glas weg en zette er een ander, gevuld, voor in de plaats.14

Een meissie uit de Nes

‘Entrez, entrez messieurs’: aan het eind van de met gaslampen verlichte pijpenla zitten acht à tien zwaar geschminkte meisjes in luchtige kledij op een klein podium. We bevinden ons in de Nes met zijn zingende koffiehuizen, tingeltangels en theaters.15

Vermomd als dr. Fleutge zwalkt Van Deventer met Vincent Haman en Willem Paap door de Nes. ‘Fleutge was fluitend binnen gekomen. Fleutge was een vrolijke kerel, hij floot altijd, en nu hij zat, knipoogde hij zo nu en dan tegen de Milde [Hein Boeken], tegen van Wheele [Frank van der Goes], en lachte-n-i, de guit; ze hadden zo pas zo’n aardige lol in de Nes gehad; verbeeld je, Fleutge was er op de straat op z’n achterste gaan zitten, en hij had geroepen tot de meiden van de Nes die er stonden en liepen: “Wie uwer omhelst mij”, en dat had hij theatraal geroepen, en dat was de eigenaardige lol geweest, dat hij dat theatraal had gezegd, en dat die meiden van de Nes dat niet begrepen hadden, en nu, zo nu en dan, nam hij z’n zakdoek voor de mond, en lachte-n-i nog van de lol, de guit.’16

Maar in een briefje uit de Boerhaavestraat aan Willem Witsen is Chap van Deventer heel wat minder uitbundig. sub rosa stond er boven. Het is 6 december 1891. Charles was met z’n vrienden aan de zwier geweest. En niet zo zuinigjes ook. ‘Amice, zou je me ook met een enkel woord kunnen inlichten over wat er gisteren avond gebeurd is, als je het weet. Ik ben namelijk wakker geworden in het politiebureau op de oz Voorburgwal, over van wat er ligt tussen dat oogenblik en het tijdstip dat wij bij Mast aan het dessert zaten, herinner ik mij absoluut niets. Hebben we een rekening gekregen? Of is er betaald? Ik durf niet daar komen vóór ik eenige zekerheid heb op dat punt. Zijn wij de Nes in geweest? Ik begrijp niet hoe ik op dat bureau kom. Wees zo goed over dit incident volkomen te zwijgen, ook tegen Frans [Erens] en die van der Heydenstraat [Kloos]. Hopende dat je mij eenige inlichting kunt geven. Chap.’17

Niet alleen de brieven van zijn jeugdvriend Jacques Perk, maar ook alle brieven van zijn andere vrienden heeft Van Deventer willens en wetens vernietigd. Witsens antwoord kennen we dus niet. Uit andere bronnen weten we dat Chap wel vaker met Erens en Witsen op stap was. Op het einde van diezelfde maand komen ze gedrieën bij Ising op bezoek. Van Deventer vertelt zo smakelijk over zijn escapades in de Nes of anders wel over Plato. De heren maken het nogal laat.18

Als hij niet bij zijn vrienden zat, dan zat Van Deventer met z’n meisje op een kamertje in een van de nieuwe buurten van de hoofdstad. Al in mei 1890 – Isings roddel over Chap dateert van december 1892 – horen we voor het eerst over een affaire. Hij zit om geld verlegen en vraagt zijn vriend Van Eeden f250,- te leen. En passant oppert Van Deventer de mogelijkheid van een redacteurschap bij De Nieuwe Gids.19 Tevergeefs. Een kaartje van Van Eeden geeft antwoord op de vraag waarom. Frederik van Eeden schrijft op de tiende mei: ‘Beste Chap, […] Zonder twijfel heeft het je geërgerd dat je particuliere zaken door ons in verband werden gebracht met je redacteur-schap. En al was ik niet degeen die je liaison als bezwaar rekende, ik heb mij toch tegen die overweging niet met zooveel nadruk en verontwaardiging verzet als jij van een ruimdenkend vriend misschien zou verwacht hebben. […] Inderdaad vind ik de consideratie van fatsoen van de publieke opinie geheel waardeloos en onwaardig. Maar de mededeeling van den toestand, die mij onbekend

was, deed mij dien avond, zo aller-onaangenaamst aan, dat ik, in plaats van mij tegen die consideratie te verzetten, ze eerder had willen goedkeuren als middel om eenige invloed op je besluiten uit te oefenen.’20 Uit de notulen van de redactievergadering blijkt inderdaad dat Van Eeden de opdracht kreeg dr. Van Deventer, wiens capaciteiten door Kloos werden hooggeschat, te vragen naar zijn plannen voor de toekomst. Over zijn opstelling van die avond, laat Van Eeden aan Chap weten, heeft hij spijt.

De heren van De Nieuwe Gids maakten het Van Deventer wel erg lastig. Toch was Chap niet de enige met een ‘liaison’. Zoals we zagen deed zijn vriend Arnold Ising daar allesbehalve geheimzinnig over, maar die was dan ook aan het toneel. Isings vriend Van Deyssel had al lang daarvoor met Cateau Horyaans, de dienstbode van zijn ouders en later zijn vrouw, de wijk naar België genomen. Frank van der Goes, afkomstig uit een vooraanstaande patriciërsfamilie, bekend assuradeur en socialist, is eind 1892 met zijn maîtresse verloofd en zit een paar maanden later, getrouwd en wel, met Marie Koens op een bovenhuis in de Helmersstraat. Ising heeft voor zijn vriend Van Deyssel nog wel een roddel over haar: ‘Zij spreekt Haagsch en tracht voornaam te zijn, maar vertelt van ééns in de derde klasse “gerezen” te hebben en dat iemand haar “de brokken uit haar keel” keek […].’21 Vanuit de Deymanstraat 6^boven schrijft Chap van Deventer dat hij wel wil helpen bij mevrouw Van der Goes’ educatie. Dat gebeurt dan ook.22 Willem Witsen is rond diezelfde tijd erg gecharmeerd van de Engelse Blanche, ook een ‘dame’ uit een café-chantant in de Nes. Henry Samson ten slotte, arts, kunstverzamelaar en vriend van vele Tachtigers, trouwt met de actrice Mientje Bouret. De heren waren tamelijk honkvast en hielden hun liefjes niet verborgen. Van Deventer deed dat wel.

In zijn nalatenschap in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam is geen spoor van zijn geliefde te vinden. Alle verwijzingen naar haar zijn met het vernietigen van de correspondentie van zijn vrienden verloren gegaan. Bij hem worden we over het ‘meissie’ dus niet veel wijzer. Nu is de Deymanstraat maar een klein straatje bij de Weesperzijde en via nummer 6^boven is Van Deventers vriendinnetje eenvoudig te traceren.

Ijtje Goudriaan

Het is een gure, koude dag met sneeuwbuien, als op zondag 29 maart 1891, eerste paasdag, IJtje Goudriaans zoon Johannes bijna drie maanden te vroeg wordt geboren. Enkele dagen later is het kind dood.23 Sinds januari van dat jaar stond zij als ‘strijkster’, zwanger en ongehuwd, in het logement Warmoesstraat 55 ingeschreven. ‘Ambtsh. wed. Insch.’ vermeldt het bevolkingsregister.24 Haar vader, de timmerman Maarten Goudriaan uit Mijdrecht, had zich met zijn kinderrijk gezin een paar jaar eerder in Amsterdam gevestigd. Toen zij 17 was, verliet dochter Ijtje haar vader en stiefmoeder aan het Oetgenspad, en werd dienstbode.25 In februari 1889 loopt haar spoor dood. Twee jaar later duikt zij weer op.

Toen Ising in december ’92 zijn roddel over Van Deventer lanceerde, woonde

Charles al meer dan een jaar met IJtje Goudriaan samen. Met hem vinden we haar tot juni 1895, dus bijna vier jaar, op verschillende adressen, waaronder de Deymanstraat, in Amsterdam.26 Een brief van Van Deventer – die in de nalatenschap van Samson op publicatie wacht – bevestigt het bestaan van hun relatie: ‘Op het oogenblik, – ik begin hier aan mededelingen strikt sub rosa [het is 2 november 1891] is mijn huishouding schrikbarend in de war. Mijn liefje is naar het binnengasthuis, om radicaal te genezen van een rechûte van een oude kwaal, een baarmoederontsteking, en ik ben heden veroordeeld tot 8 dagen huisarrest, wegens, ik durf het haast niet te zeggen, wegens scabiës. Verbeeld je, maanden lang had ik last van jeuk, die ik toeschreef aan muggen, vlooien enz., zelfs had ik zwaarste verdenkingen tegen mijn liefje, niet tegenstaande het advies van deskundigen, en nu komt het uit dat ik met zoo’n vuile kwaal rondloop, en zoo lang dat er allerlei bijkwalen zijn ontstaan, zijnde exceem, puisten enz. Ik moet mij nu gaan zalven en poederen, en mag mij niet wasschen; ora pro me.’27 Platonisch was Van Deventers relatie met juffrouw Goudriaan zeker niet. Ze vertelt het de artsen in het Binnengasthuis zelf.28 Want op 1 oktober van dat jaar wordt IJtje Goudriaan, inmiddels kelnerin en zich naar haar overleden moeder ook wel Ida noemend, op aanraden van Van Deventers vriend dr. Arnold Aletrino opgenomen op de afdeling ‘Gijnacologie’ van het Binnengasthuis. Een rechute van een oude kwaal, een baarmoederontsteking, zoals Charles van Deventer aan zijn vriend de arts Henry Samson schreef. Twee weken later wordt ze overgeplaatst naar de afdeling ‘Vrouwen Sijphilis’, waar ze negen dagen verblijft. Dan kan ze weer terug naar de afdeling ‘Gijnacologie’. Wat er mis is met Ida Goudriaan, laat zich niet moeilijk raden. De diagnose op haar ‘status’ vermeldt naast de baarmoederontsteking gonorroe en scabiës.29 Als ze bijna een half jaar later, op 5 maart, eindelijk in de Boerhaavestraat ‘thuis’ komt, is Charles ge-

lukkig al lang van zijn jeuk af en staat hij inmiddels bij zijn vrienden bekend als een expert op het gebied van scabiës.30 Wanneer Willem Kloos vol puistjes zit die hij openkrabt, wordt Van Deventer erbij geroepen. ‘Chap heeft het gezien en geconstateerd dat het geen scabiës is.’31

Van de Boerhaavestraat vertrokken Chap van Deventer en Ida Goudriaan een paar maanden later naar de Deymanstraat. Daar verscheen ook haar zus Klaasje. En dat nu was, getuige zijn brief aan Van Deyssel, ook Nol Ising ter ore gekomen. Bijna een jaar hielden Van Deventer en zijn ‘meissie’ het in de Deymanstraat uit. Ze lijken wel gelukkig. Chap van Deventer is in die jaren uiterst productief Druk doende is hij met de oprichting van een weekblad, dat er, ondanks een uitvoerige correspondentie met zijn vrienden, nooit zal komen. In al die brieven geen woord over zijn vriendinnetje. Hij publiceert wel Een Pic-Nic in Proza. Een Bloemlezing uit de Nieuwe Gids, en verder talloze studies over zowel de chemie als Plato, Xenofon en Herodotus. Met name zijn Platonische dialogen worden in zijn tijd als onovertroffen gekwalificeerd. Als Van Deventer genoemd wordt als kandidaat voor de opvolging van de Leidse hoogleraar in de wijsbegeerte Land, verwijst de faculteit der letteren juist naar deze Plato-studies.

Het is december 1895. De voordracht aan het college van curatoren luidde 1 – Spruyt, 2 – Heymans en 3 – Van Deventer. De twee eerstgenoemden bedankten voor de eer. Het college achtte de derde kandidaat echter volstrekt onaanvaardbaar.32 De brieven over deze voordracht tussen de faculteit en de curatoren, uit januari 1896, zijn nogal cryptisch: ‘Wij vinden voorts geen termen,’ antwoordt het college aan de faculteitsvoorzitter, ‘om den door uw faculteit laatstelijk genoemde op onze voordracht te plaatsen. Bezwaren, die, blijkens een onderhoud dat Curatoren de eer hadden in hunne vergadering op 8 januari Il met een der leden uwer faculteit te hebben, aan haar ook bekend zijn geworden, nadat de aanbevelingslijst aan Curatoren was ingediend, hebben daartoe aanleiding gegeven.’ De curatoren zijn duidelijk ontevreden over de procedure; ze zijn te laat geïnformeerd. De faculteit verdedigt zich: ‘De decaan heeft in hare vergadering van heden medegedeeld dat, zoodra hem er iets van ter oore was gekomen, hij ook tot Uwe voorlichting een onderzoek naar de waarheid er van heeft ingesteld, en dit onderzoek nog niet ten einde had gebracht, toen hij van zijn ambtgenoot Blok vernam dat de zaak reeds ter Uwe kennis was gekomen, weshalve hij het als overbodig gestaakt heeft.’33 Naar wat de decaan precies ter ore was gekomen, is het gissen. Voor Van Deventer was het gevolg dat hij buiten spel stond. Zijn vriendinnetje uit de Nes lijkt daar, net als in 1890, debet aan.

Na ruim een jaar in de Deymanstraat treffen we Van Deventer in juni ’93 met zijn geliefde voor een tweede keer in de Boerhaavestraat. Op het volgende adres, aan de Amstel, komt het tot een breuk. Het is alsof beiden Amsterdam zo spoedig mogelijk willen verlaten. Van Deventer solliciteert in maart 1895 naar een betrekking in Veendam en vraagt Jan Veth om een kamer in Bussum. Van Albert Verwey

horen we dat er zelfs sprake van is dat Van Deventer naar Indië gaat.34 Zover is het nog niet, dat duurt nog even. In augustus 1895 houdt Ida Goudriaan zich nog enige tijd op in een café in de Nes 96. Een adres waarvan de politie vermoedt dat er op bedekte wijze gelegenheid wordt gegeven tot het plegen van ontucht.35 Maar als de heilige Hermandad een lijst van verdachte huizen opmaakt, zit mademoiselle Goudriaan inmiddels hoog en droog in Cannes.

Lang verblijft zij niet aan de Franse zuidkust. Terug in Nederland woont ze opnieuw enige tijd op verschillende adressen, met of zonder man. In 1906 – ze was inmiddels 35 -, trad ze in Den Haag in het huwelijk; in 1922 werd ze weduwe en hertrouwde. Op 24 februari 1958 eindigde in een bejaardentehuis te Zeist het leven van een vrouw die in de verre kantlijn van de geschiedenis slechts bekend is geworden als ‘het meissie uit het zingend koffiehuis’.36

En Van Deventer?

Naar Indië

Op een uitgespreid tapijt, voor een reusachtige waringin, zit een groep meisjes. Er wordt weinig gelachen; de meeste kijken ernstig de camera in. Van Deventer, gestoken in een wit kostuum, ziet er slecht uit. Hij heeft nog steeds die droevige walrusblik.37 Tegen een maandwedde van f500, – is hij sinds de zomer van 1897 als leraar scheikunde verbonden aan het Gymnasium Willem iii te Batavia.38

Uit de spaarzame brieven aan zijn vrienden vernemen we hoe het Chap daar in Indië verging. ‘Ik heb veel redenen mij hier thuis te gevoelen. Materieel gaat het mij goed, en aan aangename kennissen geen gebrek. Toch was ik liever in Holland,’ schrijft hij aan zijn vriend Verwey, want de gedachte lange tijd in de tropen te ver-

blijven, staat hem tegen. Het is inmiddels december 1898 als dit bericht uit Weltevreden aankomt in Noordwijk aan Zee.39

Van Deventer voelde zich wat verloren en in de steek gelaten door zijn Amsterdamse vrienden. ‘Sammetje wat is er toch aan de hand. Bijna een jaar geleden heb ik je een langen brief gestuurd en ik hoor niets van jou. Schrijf eens een woordje hoe het jou, vrouw en kinderen gaat. Dat kan me nog wel een beetje schelen.’40 In zijn kamer in Hotel Kramat zit Chap te broeden op de brieven aan zijn vrienden. Maar de respons bleef mager. Aan Arnold Ising deed hij daar zijn beklag over: ‘Ik hoor veel te weinig uit Amsterdam, naar mijn zin; Batavier die mijn correspondent is, behartigt alle zaken uitstekend, maar met brieven over toestanden en gebeurtenissen te A. is hij uiterst spaarzaam. Een enkele maal schrijven Frans Coenen en jij eens en verder geen nieuws.’41 De correspondentie tussen Charles van Deventer en Frans Coenen is tot nu onopgemerkt gebleven. Dat is jammer, want wat Van Deventer zijn oude vrienden als Verwey, Samson en Ising onthoudt, schrijft hij Coenen wel: ‘Ik ga achteruit hier, vind ik. Ik bedoel vooral mijn gezondheid. Ik voel dat ik hier drie jaren ben en mijn hoofd lijdt er zeer onder. Groot werk kan ik niet doen, et souvent je m’ennuie à mourir. Ik wou eigenlijk dat ik ziek was en voor een paar maanden “naar boven” moest worden gestuurd.’ De gezonde koele bergen in, dat wil Chap. Ook bekent hij Coenen dat hij smoorverliefd is op een veel te jong meisje. In april 1903 schrijft hij over zijn onbereikbare Beatrice: ‘Stel je voor dat ik zes weken of langer aaneen bezig ben met een ballet, een ballet van kindertjes tusschen tien en veertien jaar, allemaal meisjes, lief en schattig goedje. […] En ik heb zestien lieve meisjes om op verliefd te zijn […] en omdat alles nog niet genoeg is, ben ik nog eens op mijn ouden dag goed en wel verliefd geworden op een zeventiende, die dus een beetje ouder is. Je hoeft het aan niemand te vertellen en je moogt me uitlachen als je wilt, maar ik heb nu eindelijk gevonden, waar ik jaren lang naar gezocht heb. […] En ik weet niet of ik lachen moet of huilen, Frans, of liever ik weet het wel, want ik moet allebei doen. Want er is geluk en ongeluk bij: ongeluk, ja, want ik zal mijn gevoel moeten begraven – want ze is bijna vijfentwintig jaar jonger dan ik. […] Al maanden lang benijdde ik Dante om zijn gentilissima en de mijne is wel geen Beatrice, maar voor mij evenveel waard en even onbereikbaar.’42 Zijn zestien lieve meisjes kennen we. Ze staan met Charles van Deventer op de foto. Zijn Beatrice ontbreekt.

Draaien, draaien maar

‘Amice, ik wil even melden,’ schrijft Van Deventer aan Van der Goes, ‘dat ik verloofd ben en 26 April hoop gehuwd te zijn met mevr. Henriëtte Perk, uit oude dagen u niet onbekend.’43 Hoezo niet onbekend? In de zomer van 1884 was Van der Goes zo in de ban van Henriëtte Perk dat hij de familie naar Luxemburg achterna reisde om dominee Perk de hand van zijn dochter te vragen. Maar Henriëtte koos destijds noch voor hem, noch voor die andere twee kunstenaarsvrienden van haar broer: de dichter Willem Kloos en de schilder Herman van

der Voort in de Betouw. Op 23-jarige leeftijd trouwde zij, heel wat prozaïscher, een Amsterdamse makelaar in petroleum en verfwaren, Meinhard Voûte.44 Bijna tien jaar later, in 1895, scheepte zij zich met man en kind in naar Batavia. In een tot nu toe onbekend gebleven manuscript schrijft zij over haar verblijf in Indië. Net als Van Deventer is zij in Nederlands-Indië niet onverdeeld gelukkig. ‘Niemand kent hier niemand. Ieder wist precies de levensloop zijner kennissen en buren en van de families dier buren en kennissen. Een verkneukelende lach in een leven, waarin de belangrijkheid van iedere kleinigheid tienvoudig vergroot wordt, doet het suffe en saaie ervan, voor een oogenblik verdwijnen. […] Onze mannen, heeren die in den handel zijn, komen ’s avonds om zes uur doodmoe thuis uit de oude – of benedenstad, veel te moe om te praten. Zoo haastig zij kunnen, wordt de thee naar binnen geslurpt en gingen zij rusten. Werden er geen bezoeken afgelegd of ontvangen voor het eten, dan werd de courant bestudeerd. Daarna gauw gegeten, en dan zoo vroeg mogelijk naar bed, en snurkte mijn man al lekkertjes, als ik de echtelijke sponde opzocht. Aan het ontbijt was het weer gauw, gauw eten, om vroegtijdig op het kantoor te kunnen zijn.’ Heel af en toe is er voor haar een lichtpuntje: ‘Hoe heerlijk vond ik het weer eens te dansen. Men vergeet de alledaagschheid van het leven, de geldzorgen, de ontgoochelingen, de hoop die bedrogen uitkwam. Draaien, draaien maar. Je voelt niet meer dat je steeds denken moet; je schudt alles van je af en je bent voor een oogenblik gelukkig.’45

Het huwelijk met Voûte hield geen stand. In een samenleving waar ‘niemand niemand kent’, hield je voor de buitenwacht maar weinig verborgen. Zeker voor Charles van Deventer, met wie mevrouw Voûte-Perk graag omging. Het was zo heerlijk vertrouwd voor haar, want bij de Perken, in Amsterdam, was Charles immers regelmatig over de vloer gekomen. ‘Je zaagt zeker wel,’ schrijft hij Arnold Ising, ‘dat mevr. Perk is overleden, het doodsbericht was ongeveer het eerste nieuws dat Henriëtte vernam toen zij te Batavia aan wal stapte. Zij had haar moeder in meer dan gewonen welstand verlaten en dacht niet om eenig gevaar. Ook mij trof het bericht. Ik had altijd de betrekking met de familie Perk aangehouden, en te Batavia ging ik zeer druk met de Voûtes om.’46 Onder de zeven initiatiefnemers die ijveren voor de oprichting van een culturele club, treffen we zowel Chap als mevrouw Voûte aan.47

Niet veel later vluchtte Meinhard Voûte naar Amerika. Mevrouw Voûte-Perk verliet Batavia en vestigde zich als directrice van een ziekenverpleging te Soerabaja.

In 1906 is Henriëtte Perk voorgoed terug in Den Haag. Daar verdiende zij de kost met het grootbrengen van Indische jongens. Zij schrijft over die tijd, na Chaps dood, aan Willem Kloos: ‘In Den Haag wonend heb ik je weleens op straat gezien met je vrouw, maar ik was mensenschuw door alle nare ondervindingen en had ook geen tijd bezoek af te leggen daar ik met behulp van een dienstbode 7 indische jongens groot bracht. ’t Was hard werken, maar ik heb zelve elke cent verdiend voor mijn onderhoud, en mijn zoon, die toen zijn vader vluchtte 14 jaar oud was, geheel opgevoed.’48

Huwelijk

Toen Henriëtte nog in Soerabaja zat, in de ziekenverpleging, verbleef Chap bij zijn oude moeder in Den Haag. Uit de residentie schrijft hij Van der Goes op 31 juli 1903: ‘Zeker heb je al gehoord van den rampzaligen tegenspoed van je oude vriendin Henriëtte. Misschien echter is het je nog onbekend dat zij zich zoo cordaat heeft aangepakt en daardoor de algemeene achting verworven heeft en tenslotte een mooie betrekking die haar in staat zal stellen zelf voor de opvoeding van haar zoon te zorgen als haar gezondheid bestand is tegen de druk van klimaat en werkkring. Zij is directrice van een groote ziekenverpleging in Soerabaya […]. Ik ging veel met de Voûtes om en had geleerd ook hèm te waarderen, zoodat de geschiedenis ook voor mij een harde slag is geweest.’49

Voor vrienden had Van Deventer tijdens zijn verblijf in patria niet veel tijd. Hij zat, naar eigen zeggen, wat stilletjes in Den Haag of deed gezonde lucht op bij zijn zuster Miente Stoop-Van Deventer op Villa De Rijp in Bloemendaal. In april 1904 is Chaps verlof officieel ten einde. ‘François [Erens] en Chap zijn bij mij geweest. Chap zou in April naar Indië terug gaan, maar hij knoopt er nog minstens een half jaartje aan en zal nu de raad van zijn geneesheer volgen om een poosje in Valkenburg te gaan wonen,’ schrijft Ising aan Van der Goes.50 Het halfjaartje wordt een jaar. Maar dan is het ook tijd om weer ‘op huis af te gaan’. ‘Amice heden ochtend werd ik door de commissie goedgekeurd.’ Het verlof loopt nu dus echt ten einde. ‘Op 10 april ga ik van hier, in persoon nog goeden dag te zeggen, moet ik opgeven. […] Met groot genoegen heb ik jou en je gezin weer gezien, en gemerkt dat jaren, en zelfs stilzwijgen van vele jaren, geen verandering heeft gebracht in het gevoel van vriendschap bedoel ik, want wij zullen nu elkaar wel eens schrijven, niet waar?’ leest Henry Samson in februari 1905.51

Van Chap van Deventer zelf horen we niet veel meer uit Indië. Het is Van Deventers broer Coen die ons informeert: ‘Van Charles komen gelukkig goede berichten. Dadelijk na zijn terugkomst in Indië is hij, profiterend van de vacantie, de bergen ingegaan, waar hij zeer getroffen was door de schoone natuur en de heerlijke lucht. Nu zal hij wel weer als van ouds aan de slag zijn,’ schrijft hij aan Albert Verwey.52 Maar vier jaar later is het opnieuw niet best. Hij is zenuwziek en moet terug naar Holland. ‘U weet zeker wel, dat Charles sedert een week of drie in het vaderland terug is. […] Hij is met verlof wegens ziekte (neurasthenie) en moet zich wat ín

acht nemen, maar ik geloof zeker dat de rust en de koelte hem genezing zullen brengen,’ laat Coen van Deventer Verwey weten.53 Charles heeft geen belangstelling voor zijn Amsterdamse vrienden. Alleen Samson, maar die is dan ook medicus, informeert hij zo nu en dan: ‘Beste Sam, vandaag verscheen ik voor de commissie [we zijn twee jaar verder, januari 1911], en kreeg ik van haar een half jaar verlenging. Daar ik nu wel kan aannemen, dat ik ook in augustus een halfjaar er bij zal krijgen, en dus nog een jaar verlofganger blijf, heb ik moeten besluiten op je royaal voorstel niet in te gaan.’54 Wat hield dat royale gebaar van Samson dan in? Chap was aangeboden bij Samson te komen logeren. Sammetje voelde zich wat alleen: zijn vrouw Mientje was er met Samsons jongere neef Adolf vandoor. ‘Ik zal nl. dit jaar voortdurend zwerven. Eerst tot half Juni of later in Chernex,’ bij die andere arts, zijn vriend Aletrino, ‘dan ergens hier in ’t land of een buitenplaats, dan weer in Utrecht met het najaar, en eerst in februari het volgende jaar valt de beslissing om hier te blijven of naar Indië gaan.’55

Vijftien jaar was Van Deventer leraar scheikunde te Batavia. Daarvan bracht hij er vijf zoek in Nederland. In Indië kon hij zijn draai niet vinden. Dat blijkt uit zijn correspondentie met Coenen, maar ook uit een curieus document dat zich in de Amsterdamse ub bevindt. Chap doet in Indië een onverwachte ervaring op: ‘Men zegt gewoonlijk, het tropische klimaat wekt den hartstocht op, en een man kan daar niet buiten druk en geregeld geslachtsverkeer. Ik moet aannemen dat de regel voor de meesten geldt, maar ikzelf was daar een uitzondering. Ik voelde mijn lagere zinnelijkheid evenzeer verzwakt als haast alle vermogens, geestelijke en psychische, en het kostte mij daardoor weinig moeite het zonder huishoudster te stellen, en genoeg te hebben aan vrij zeldzame bevredigingen. Men meene echter niet

dat ik vrij bleef van lagere opwellingen. Eén der redenen van mijn kalm leven in de tropen was de afkeer van bruine vrouwen, in een maatschappij gebracht waar, het maklijk is verkeer met blanke maîtressen te hebben, had ik zeker anders geleefd, maar nu die gelegenheid ontbrak, kwam ik er ook minder snel toe, het verkeer te zoeken […], ik zeg niet, dat mijn verbeelding zuiver was, wellicht was zij dat minder, dan bij meenigeen die grover in daad zich gedroeg. […] moet ik misschien nog zeggen, dat ik van nature nogal verlegen ben. Wel heb ik ouder wordend, veel van die lastige kwaal verloren, […] Laat ik billijkheidshalve erbij voegen, dat mijn uiterlijk ook volstrekt geen reden kon zijn op mij te verlieven.’56 Maar zo droevig was het toch allemaal niet.

Op 26 april 1912 trad hij in het huwelijk met Henriëtte Perk. Het jaar daarvoor was zij eindelijk van Meinhard Voûte, die uit Amerika naar Amsterdam was gekomen, gescheiden.57 Op kosten van de Bloemendaalse Stoop ging het echtpaar Van Deventer op huwelijksreis. Zij vestigden zich in Utrecht, waar Van Deventer zich weer op de chemie stortte. Al spoedig na zijn huwelijk werd Charles hardhorend, hij trekt zich uit het openbare leven grotendeels terug en richt zich voornamelijk op zijn schrijverij. In 1916 publiceert hij dan in De Gids de door hem sterk gecensureerde brieven die zijn vriend Jacques Perk, van wie hij inmiddels de zwager is geworden, aan hem stuurde.58 De Van Deventers verhuizen naar Amsterdam en betrekken daar een bovenhuis. Zo af en toe zal zijn zwager Adriaan Stoop, die een fortuin verdiende aan de olie die hij in Indië aanboorde, de Van Deventers financieel ondersteunen.59

Tot slot

Het werd stil rond Van Deventer. Vrienden ontmoette hij nog maar zelden. Charles zocht de vergetelheid. Bij zijn zeventigste verjaardag verschenen de Krabbeltjes van Oom Chap, een verzameling kinderversjes waarvan een aantal al eens in De Nieuwe Gids had gestaan.60 Het is zijn zwager die de uitgave mogelijk maakte.61

Kort voor zijn dood schreef hij aan Frans Erens, met wie hij – een eeuwigheid geleden leek het wel – door de Nes had gezwalkt: ‘Mijn vrouw gaat vaak naar Artis (om den tuin) en wij hebben sinds eenigen tijd een loudspeaker met een radio, die haar vaak plezier en tijdverdrijf geeft en voor mij zoo goed als niet bestaat. Van vrienden weet ik niet veel. Mendes [da Costa] is nu 80; je hoorde zeker van hem. Hein [Boeken] wordt in December 70, doch naar ik verneem, wil hij dat ongemerkt laten voorbijgaan. Kloos maakt een herinneringsaflevering [van De Nieuwe Gids] voor Jacques [Perk] gereed, en vroeg mijn vrouw en mij om foto’s. Juppie Aletrino zou in het land komen, maar ik heb nog geen bericht. Van Eeden wordt steeds senieler, maar ik geloof nier, dat hij zich ongelukkig voelt; daartoe heeft hij te weinig besef, en, naar het schijnt, te veel mooie dromen: laat ons het hopen.’62 Chaps brief dateert van 13 juli 1931. Tien dagen later schreef hij zijn trouwe vriend Erens nog eens: ‘Na de warme dagen heb ik nu veel en erge last gehad van mijn kwaal, en de dokter die eerst niet voor een operatie was, begint ze nu aanbevelenswaard te ach-

ten.’63




Zes weken later, op 27 augustus, hij is dan 71, overlijdt Chap in het Prinsengracht Ziekenhuis in Amsterdam. Zijn neef Jules van Oven treedt op als executeur-testamentair.64

‘Mijn arme lieve Chap’s dood heeft me een groote schok gegeven,’ schrijft Henriëtte enige maanden later aan Mendes da Costa, ‘Goddank ben ik tot het laatst bij hem geweest en is hij in mijn armen gestorven. Veel heeft hij geleden temeer daar hij zich tegen den dood zoo verzette en ik zie steeds de dikke tranen die uit zijn oogen vielen toen hij me voor het laatst aankeek en “Dag” zei.’65

Charles van Deventer vindt een plaatsje naast zijn oude makker Jacques Perk op de Amsterdamse Oosterbegraafplaats. Zijn vrouw overleeft hem ruim tien jaar. Op 2 september 1942 overlijdt zij in Alkmaar. Haar zoon, Edward-John Voûte, die als burgemeester van Amsterdam (1941-’45) collaboreerde met de Duitsers66, schenkt na de dood van zijn moeder een deel van het Perk-archief aan de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek.

Laagwater

E.M. Janssen Perio
Damnatio memoriae

Het Johan Polak-nummer van De Parelduiker heeft mij bijzonder geboeid, omdat ik in mijn leven enige tijd vrij intensief met Johan te maken heb gehad. En wel voornamelijk in de drie jaren van het bestaan van de Cartons voor Letterkunde, onzaliger nagedachtenis: van mei 1959 tot mei 1962, toen het tijdschrift werd opgeheven.

Bij de foto die op pagina 21 van het Polak-nummer staat afgedrukt – ‘Martin Veltman, Rob van Gennep en Johan Polak met een van de Cartons voor Letterkunde, 1962’ – mag ik misschien een historische aanvulling geven. Johan zou hierin ongetwijfeld een modern voorbeeld hebben gezien van het verschijnsel damnatio memoriae, zoals hij dit eens aan mij uitlegde: sommige Romeinse keizers rekenden af met hun voorgangers door hun namen te (laten) verwijderen van allerlei gedenktekens en dergelijke, als een ‘verdoemenis van hun overlevering’, om het zo maar eens te vertalen. Dat is wat hier ook is geschied.

De figuur die op de bewuste foto werd ‘gedamneerd’, of eenvoudig weggesneden, is namelijk niemand anders dan ondergetekende, zoals men kan zien op de complete









foto, die ik u hierbij ter beschikking stel. De foto werd op 18 maart 1962 ‘genomen’ door mijn vrouw, en wel in mijn eigen Rotterdamse flatwoning aan de Van Wijngaardenlaan 84. De dramatiek van deze scène ligt in het feit dat dit de opheffingsvergadering was van de Cartons. Dat einde was meteen

aan het begin van de redactievergadering afgekondigd door Rob van Gennep, tot de verbazing en woede van mijzelf en Martin Veltman. Vandaar ook ons beider verscheurpose. Op een tweede foto, eveneens hierbij, kan men zien hoe wij beiden de twee verraders wel wilden wurgen: Johan Polak, die op de eerste foto nog wat machteloos een vuist balde, keek hier alsof hij met dit alles liever niets te maken had. Het jongetje op de schoot van Rob is mijn zoon Menno, die dit alles gelukkig heeft overleefd; de drie andere hoofdrolspelers zijn intussen overleden. Inmiddels heb ik van u begrepen dat bij het afdrukken van de incomplete foto geen kwade opzet uwerzijds in het spel is geweest.

Wat deze laatste vergadering overigens nog extra pijnlijk maakte, was de verklaring, bij monde van Rob van Gennep, dat in plaats van onze Cartons een nieuw literair tijdschrift zou gaan verschijnen. Dat werd dus Merlyn, dat in de vier jaar daarop zonder enige twijfel veel meer succes heeft geboekt dan ‘onze’ Cartons. Bij dit ‘onze’ ben ik geneigd te denken: ‘mijn’, gezien het feit dat ik een bijna mateloos groot aandeel heb geleverd in alle artikelen, en dan vooral in een uiterst polemische stijl. Waaraan, zo meende ik, een grote behoefte was. Achteraf weet ik heel goed hoe ik met mijn meedogenloos-polemische artikelen alleen maar bezig ben geweest de ‘eigen glazen’ in te gooien.

De tegenstelling tussen deze ‘benadering’ – of hoe men het wil noemen – en die van Rob van Gennep liep ten slotte uit op een zogenaamde confrontatie, waarin allerlei elementen hun rol speelden. Wat natuurlijk zwaar woog, was Johans semi-erotische binding aan Rob, die inderdaad ‘energiek, capabel en kordaat’ (citaat op p. 20) was. Bovendien had hij het juiste Fingerspitzengefühl voor de nieuwe ‘tijdgeest’, die in die jaren zestig zo onstuimig ging baanbreken en waartegen ik alleen maar mijn eigen, enigszins sceptische of zelfs cynisch-wantrouwende houding kon stellen.

Mijn literaire aspiraties heb ik in 1962 trouwens resoluut overboord gezet; daaraan had ik al genoeg geofferd. Wat mij wel bleef achtervolgen, was de vijandschap die ik over mij had afgeroepen met een aantal van die ‘meedogenloze’ stukken en studies: ik kan mij achteraf alleen nog maar verbazen over de enorme schade die ik mij met dit Cartons-avontuur op de hals heb gehaald.

Laagwater

E.M. Janssen Perio
Damnatio memoriae

Het Johan Polak-nummer van De Parelduiker heeft mij bijzonder geboeid, omdat ik in mijn leven enige tijd vrij intensief met Johan te maken heb gehad. En wel voornamelijk in de drie jaren van het bestaan van de Cartons voor Letterkunde, onzaliger nagedachtenis: van mei 1959 tot mei 1962, toen het tijdschrift werd opgeheven.

Bij de foto die op pagina 21 van het Polak-nummer staat afgedrukt – ‘Martin Veltman, Rob van Gennep en Johan Polak met een van de Cartons voor Letterkunde, 1962’ – mag ik misschien een historische aanvulling geven. Johan zou hierin ongetwijfeld een modern voorbeeld hebben gezien van het verschijnsel damnatio memoriae, zoals hij dit eens aan mij uitlegde: sommige Romeinse keizers rekenden af met hun voorgangers door hun namen te (laten) verwijderen van allerlei gedenktekens en dergelijke, als een ‘verdoemenis van hun overlevering’, om het zo maar eens te vertalen. Dat is wat hier ook is geschied.

De figuur die op de bewuste foto werd ‘gedamneerd’, of eenvoudig weggesneden, is namelijk niemand anders dan ondergetekende, zoals men kan zien op de complete









foto, die ik u hierbij ter beschikking stel. De foto werd op 18 maart 1962 ‘genomen’ door mijn vrouw, en wel in mijn eigen Rotterdamse flatwoning aan de Van Wijngaardenlaan 84. De dramatiek van deze scène ligt in het feit dat dit de opheffingsvergadering was van de Cartons. Dat einde was meteen

aan het begin van de redactievergadering afgekondigd door Rob van Gennep, tot de verbazing en woede van mijzelf en Martin Veltman. Vandaar ook ons beider verscheurpose. Op een tweede foto, eveneens hierbij, kan men zien hoe wij beiden de twee verraders wel wilden wurgen: Johan Polak, die op de eerste foto nog wat machteloos een vuist balde, keek hier alsof hij met dit alles liever niets te maken had. Het jongetje op de schoot van Rob is mijn zoon Menno, die dit alles gelukkig heeft overleefd; de drie andere hoofdrolspelers zijn intussen overleden. Inmiddels heb ik van u begrepen dat bij het afdrukken van de incomplete foto geen kwade opzet uwerzijds in het spel is geweest.

Wat deze laatste vergadering overigens nog extra pijnlijk maakte, was de verklaring, bij monde van Rob van Gennep, dat in plaats van onze Cartons een nieuw literair tijdschrift zou gaan verschijnen. Dat werd dus Merlyn, dat in de vier jaar daarop zonder enige twijfel veel meer succes heeft geboekt dan ‘onze’ Cartons. Bij dit ‘onze’ ben ik geneigd te denken: ‘mijn’, gezien het feit dat ik een bijna mateloos groot aandeel heb geleverd in alle artikelen, en dan vooral in een uiterst polemische stijl. Waaraan, zo meende ik, een grote behoefte was. Achteraf weet ik heel goed hoe ik met mijn meedogenloos-polemische artikelen alleen maar bezig ben geweest de ‘eigen glazen’ in te gooien.

De tegenstelling tussen deze ‘benadering’ – of hoe men het wil noemen – en die van Rob van Gennep liep ten slotte uit op een zogenaamde confrontatie, waarin allerlei elementen hun rol speelden. Wat natuurlijk zwaar woog, was Johans semi-erotische binding aan Rob, die inderdaad ‘energiek, capabel en kordaat’ (citaat op p. 20) was. Bovendien had hij het juiste Fingerspitzengefühl voor de nieuwe ‘tijdgeest’, die in die jaren zestig zo onstuimig ging baanbreken en waartegen ik alleen maar mijn eigen, enigszins sceptische of zelfs cynisch-wantrouwende houding kon stellen.

Mijn literaire aspiraties heb ik in 1962 trouwens resoluut overboord gezet; daaraan had ik al genoeg geofferd. Wat mij wel bleef achtervolgen, was de vijandschap die ik over mij had afgeroepen met een aantal van die ‘meedogenloze’ stukken en studies: ik kan mij achteraf alleen nog maar verbazen over de enorme schade die ik mij met dit Cartons-avontuur op de hals heb gehaald.

Petra Couvée
Een geslaagde stunt
Operatie Zjivago, de ontknoping+

Het is Kerst 1998. Ik ben in Parijs, in de rue Fresnel, en kijk op naar een statige woning, die aan de voorkant uitzicht biedt op de Seine en de Eiffeltoren. De achtergevel ervan lijkt zich in de loop der tijd breder te hebben gemaakt om het hoofd te kunnen bieden aan de belendende moderne hoogbouw. Een houten deur biedt toegang tot een vierkanten binnenplaats. Een stenen trap leidt naar het woonhuis. Hier woont Jacqueline de Proyart de Baillescourt, slaviste en vriendin van Boris Pasternak.

In De Parelduiker 98/2 heb ik beschreven hoe in december 1957 een manuscript in het Russisch van Dokter Zjivago met medeweten van de schrijver, Boris Pasternak, via Parijs op microfilm bij de Haagse uitgeverij Mouton & Co belandde. Terwijl de uitgeverij in moeizame onderhandeling was over de auteursrechten met de Italiaanse uitgever Feltrinelli1, ontving de drukkerij Mouton & Co een halfjaar later onverwachts een drukorder voor dezelfde roman: een lange, net geklede heer die zich niet nader bekend wilde maken, bestelde duizend exemplaren voor buiten de handel, te leveren vóór 1 september. Hij was in het bezit van offsetplaten van de roman. Bij nadere beschouwing bleek deze Dokter Zjivago belangrijk af te wijken van die op de microfilm. Toen Feltrinelli lucht kreeg van de clandestiene uitgave, ontstak hij in woede en eiste hij dat de persen werden stopgezet. Met een redelijke vergoeding plus de vermelding van zijn naam op de titelpagina werd de zaak gesust. De drukkerij leverde op 24 augustus 1958 de order aan de onbekende opdrachtgever. In oktober werd het boek op de wereldtentoonstelling te Brussel door Russisch sprekende paters in het Paviljoen van de Heilige Stoel onder sovjettoeristen uitgedeeld. Enige honderden exemplaren bereikten langs deze weg de Sovjet-Unie, waar Dokter Zjivago verboden was. Op 23 oktober 1958 ontving Boris Pasternak de Nobelprijs voor de literatuur voor zijn gehele oeuvre.

Op de vraag wie de opdrachtgever van de drukorder was, wie het duizendtal exemplaren gefinancierd had en met welk doel, moest ik echter het antwoord schuldig blijven. Er bestonden aanwijzingen dat emigrantenorganisaties in samenwerking met westerse geheime diensten, cia en bvd, achter de drukorder

zaten met de bedoeling de Sovjet-Unie een hak te zetten. Misschien wel de duidelijkste aanwijzing hiervoor was de mist die over de hele zaak, alle naspeuringen ten spijt, bleef hangen. Bewijsstukken ontbraken. Bij navraag bleek de bvd niets in het archief te hebben. Mouton & Co had nooit een rekening gehad of een brief bewaard. Alles was mondeling afgehandeld.

Het was tenslotte de Koude Oorlog: een oorlog die koud moest blijven omdat het gevaar voor algehele vernietiging te groot was; waarin de tegenstanders op spitsvondige wijze elkaars ideologieën trachtten te ondermijnen via clandestiene propaganda, sabotage, subversie, campagnes en congressen. Het woord was wapen. En deze oorlog had zich alleen maar verscherpt toen de Sovjet-Unie de vreedzame coëxistentie ging prediken, de zogenaamde ‘glimlachpolitiek’ na de dood van Stalin in 1953. Die ‘glimlachende’ Sovjet-Unie stuurde Spoetniks de lucht in, boekte successen op het gebied van sport en wetenschap en deed zich niet langer voor als die afschrikwekkende vijand van weleer, en was dus des te gevaarlijker.

Getuigenissen over de zaak-Mouton waren er wel. Maar allen die er direct bij betrokken waren, konden desgevraagd tot voor kort slechts gissen wie er achter de Haagse drukorder had gezeten. Ieder had – bewust of onbewust – een eigen stukje gelegd, zonder te weten in welke puzzel. Was er sprake geweest van een masterplan met één geheimzinnige bedenker? Of had een toevallig samenkomen van belangen van diverse organisaties en diensten in de zomer van 1958 geleid tot die raadselachtige, bij Mouton & Co gedrukte Russische uitgave van Dokter Zjivago, die Boris Pasternak nog geen twee maanden later de Nobelprijs bezorgde?

Mijn artikel in De Parelduiker wekte de belangstelling van een journalist van de tv-actualiteitenrubriek Netwerk. In een poging de witte plekken in het verhaal voor de tv-camera in te vullen, reisden we vervolgens met een cameraploeg af naar Parijs. We arrangeerden daar een confrontatie tussen de twee belangrijke hoofdrolspelers van toen: professor C.H. van Schooneveld, destijds hoogleraar Balto-Slavische talen in Leiden en redacteur bij Mouton & Co, en de Franse slaviste Jacqueline hertogin De Proyart. Zij hadden elkaar in al die jaren niet gezien en De Proyart bleek nog een appeltje met Van Schooneveld te schillen te hebben. Plaats van handeling: de fraaie woning van De Proyart, aan de rue Fresnel, waar eenenveertig jaar daarvoor de bespreking had plaatsgevonden.

Bij die gelegenheid, op 12 december 1957, werd gesproken over de uitgave in het Russisch van Dokter Zjivago. Aanwezig waren De Proyart, haar man, die optrad als advocaat van Pasternak in het Westen, Van Schooneveld en Peter de Ridder, beiden namens de Haagse uitgeverij Mouton & Co. De Hollanders voelden aanvankelijk weinig voor een Russische uitgave bij Mouton. De Ridder, die zich meer met de zakelijk-technische kant bezighield, was bang in een auteursrechtelijk conflict met Feltrinelli te raken. Bovendien was hij zich ervan bewust dat zijn uitgeverij, die voornamelijk wetenschappelijke werken uitgaf, eigenlijk niet was ingesteld op de publicatie van een roman. Van Schooneveld, op zijn beurt, vreesde met de uitgave

van een in de Sovjet-Unie verboden roman de sovjetlinguïsten die bijdragen leverden aan zijn wetenschappelijke series in moeilijkheden te brengen. Desalniettemin werd besloten een microfilm van Dokter Zjivago – er waren er in totaal drie – naar Nederland mee te nemen. Men zou zich erover beraden en te zijner tijd contact met De Proyart opnemen.

Nog diezelfde middag vertrok het tweetal terug naar het vaderland, in de veronderstelling onderweg een hotel te kunnen vinden. Maar alles bleek al gesloten, en hongerig en koud brachten ze de nacht in de auto door. De volgende dag werd de reis hervat, maar het mistte, het had geijzeld en op zeker moment verloor De Ridder, die pas had leren rijden, de macht over het stuur, waardoor de auto in een slip tegen een boom belandde. De meegenomen wijn lekte naar buiten. De bagage bleef ongedeerd. Gealarmeerd door het rode vocht dat uit de auto sijpelde, stopte een auto met Nederlandse kentekenplaat; het socialistische Kamerlid jonkheer Van der Goes van Naters bood zijn diensten aan en bracht hen naar de dichtstbijzijnde garage. Daar werd de auto provisorisch gerepareerd, om het in Nederland vlak bij huis, tussen Leiden en Voorschoten, definitief te begeven. ’s Nachts om drie uur kwamen de twee eindelijk bij het huis van Van Schooneveld in Leiden aan. Daar werd de microfilm in een Lips-kast opgeborgen, waar hij bleef liggen tot het huis in de zomer van 1959 werd ontruimd. De kasten zijn bij die gelegenheid overgebracht naar de Haagse Herderstraat, het bedrijfsadres van uitgeverij en drukkerij Mouton & Co. Vanaf dat moment is de microfilm spoorloos verdwenen.

Het spoor dat van Pasternaks datsja via Parijs naar de Haagse uitgeverij Mouton & Co geleid had, loopt hier dood. Van een uitgave op basis van de microfilm is het nooit gekomen. In ieder geval niet bij uitgeverij Mouton & Co. Geen wonder dat De Proyart na al die jaren wel eens wilde weten waarom die Hollanders het hadden laten afweten. Gelukkig was ze zo verstandig geweest haar eigen microfilm ten nutte te maken: in 1961 verscheen ‘le seul bon texte’2 van Dokter Zjivago bij Michigan University Press.

 

Bij onze aankomst heeft de hertogin al haar ‘pasternakiana’ op haar bureau uitgestald: het manuscript met verbeteringen dat Pasternak haar in december 1957

persoonlijk had meegegeven, brieven van Pasternak aan haar, de Franse vertaling van haar hand, de Michigan-editie en de uitgave waar het ons nu allemaal om te doen is: de ‘Haagse’ uitgave van Dokter Zjivago, ‘l’edition pirate’, zoals de hertogin hem koppig blijft noemen.

Hij bestaat dus toch echt! Precies zoals hij beschreven stond. In een hardcover, blauw, formaat 16 × 24, ingenaaid met de imprint ‘Feltrinelli Milan 1958’. Nergens een spoor van Mouton & Co te vinden, reden waarom in Nederland sommigen beweerden dat er helemaal nooit een ‘Haagse’ Zjivago geweest is. Hij ruikt als een gewoon oud boek, een beetje naar vocht en stof, en mist vooral die specifiek muffe, zure geur van een sovjetuitgave. De romantekst gaat vergezeld van een voorwoord van de uitgever, gesteld in een ietwat vreemd geconstrueerd Russisch:

Van de uitgeverij
De auteur van dit boek, Boris Pasternak, wordt door kenners van de Russische literatuur gezien als een der talentvolsten van de huidige meesters van het woord in de Sovjet-Unie.
In de woorden van de auteur vormt deze roman zijn levenswerk. In het monumentale werk van Pasternak wordt een heel tijdperk uitgebeeld. Hier toont zich de bijzondere kunst van de auteur, die in staat is zich te verplaatsen van de tekening van de politieke veranderingen van de huidige historische etappe tot een diepe doordringing in de eeuwige problematiek der menselijke ziel.
In het middelpunt van het werk van de auteur bevinden zich mensen die op het eerste gezicht gegrepen zijn door de gebeurtenissen van onze eeuw, maar er tot op zekere hoogte terzijde van staan. Pasternaks held, dokter Zjivago, die behoort tot de sovjetmaatschappij, is er slechts in

zoverre mee verbonden dat hij veroordeeld is er in te leven. De tragische gebeurtenissen waarvan Dokter Zjivago getuige is, trekken de belangstelling van de auteur in direct verband met de interpretatie die de held van het boek hem geeft.
Boris Pasternak werd geboren in 1890 in Moskou, in een gezin van een getalenteerde kunstenaar, die zich door zijn schilderijen wereldwijde bekendheid verwierf. De moeder van Pasternak was een uitzonderlijk begaafde concertpianiste. Zodoende nam Pasternak van jongs af aan deel aan die hoogculturele artistieke en muzikale wereld, waartoe zijn ouders behoorden.
Boris Pasternak kreeg grote bekendheid hoofdzakelijk als dichter en getalenteerde vertaler van Shakespeare en Goethe.
‘Dokter Zjivago’ is zijn eerste grote roman, die dankzij de hoge kunstzinnigheid, helderheid en diepte de aandacht van de wereld op zich deed vestigen.
De roman ‘Dokter Zjivago’ verscheen in vertaling in het Italiaans, het Engels en het Duits. De huidige uitgave is de eerste in het Russisch. In de Sovjet-Unie is dit werk van Pasternak tot op heden niet uitgegeven.

Jacqueline de Proyart – die zowel Pasternak als zijn roman zeer is toegedaan en diverse publicaties over de affaire-Pasternak op haar naam heeft staan – kon zich desgevraagd niet voorstellen dat deze uitgave door de geheime dienst cia bekostigd zou zijn. Als geheime opdrachtgever wees zij de emigrantenorganisatie nts aan. Die zou het getalm van Feltrinelli beu zijn geweest en alvast een partijtje ‘piraat’ hebben besteld.

De nts, Natsional’nyj Troedovoj Sojoez novogo pokolenija (Nationale Arbeidsbond van de jonge generatie), werd opgericht in de jaren dertig als antirevolutionair antwoord van de jongere lichting Russische emigrés op het communistische regime. Voor de oorlog werden deze jongeren vooral aangesproken door de overtuiging dat zij een zekere verantwoordelijkheid ten opzichte van de Sovjet-Unie hadden en daarom het communisme moesten bestrijden. De nts streefde naar een eigen Weltanschauung, een nieuw idee dat het marxisme kon vervangen. Tijdens de oorlog kwam de nts in een kwaad daglicht te staan wegens vermeende contacten met nazi-Duitsland. De nts beschikte over twee belangrijke organen: het weekblad Posev en het literaire tijdschrift Grani, die beide in Frankfurt am Main werden uitgegeven.

Ook in Nederland was de nts actief. In Amsterdam en Den Haag werden avondjes gehouden met Russische muziek, voordracht en politieke spreekbeurten. Maar de nts als opdrachtgever? Waarom zou deze groep verarmde, onhandige Russische zeloten tegen het communisme zoveel moeite hebben gedaan om het boek in Den Haag te laten drukken, als ze daartoe zelf de technische mogelijkheid in Frankfurt am Main had? En dan nog, waar kwam het geld daarvoor vandaan?

In Posev van 16 november 1958 gaf de nts zelf antwoord op die vraag in een artikel – met de titel ‘Voor de vrijheid’ – waarin verslag wordt gedaan van een nts-meeting in Den Haag naar aanleiding van de Hongaarse opstand:

In Den Haag wordt een persconferentie gehouden in het Parkhotel op 4 november. Aanwezig op die conferentie zijn De Telegraaf, de Volkskrant, Algemeen Dagblad, De Tijd, Het Vaderland, De Nieuwe Haagse Courant, Het Binnenhof, De Gelderlandpers, Limburgse Krant, Het Parool, vertegenwoordigers van het anp, ap (Amerikaans persbureau).
Als antwoord op vragen van de journalisten zei E.I. Garanin dat de nts betrokken was hij de verspreiding van de roman ‘Dokter Zjivago’ en bereid was een gratis uitgave in dundruk voor de Russische lezer uit te geven, als een westerse onderneming de nts de hiertoe noodzakelijke middelen zou helpen vinden.

Die noodzakelijke middelen hadden ze zelf kennelijk niet. Maar de Russisch sprekende paters die op de Expo actief waren, kwamen wel uit de gelederen van de nts of hadden er nauwe banden mee. De uitgave waarvan hierboven sprake is, zou er daadwerkelijk komen: in 1959 verscheen een tweedelige dundruk van Dokter Zjivago, in pocketformaat (handig voor de smokkel), bij de fictieve uitgeverij ‘Société d’Edition et d’Impression mondiale’. Die editie is nog tot ver in de jaren zeventig in de handel verkrijgbaar geweest.

Bij De Proyart had zich al in augustus 1957 een geldschieter aangediend in de persoon van de componist Nicolas Nabokov. Als secretaris van het ‘Congress for Cultural Freedom’ was hij bereid een oplage van duizend exemplaren te financieren voor buiten de handel, bestemd voor bibliotheken. In het voorwoord van Pasternaks correspondentie met haar3 voert De Proyart hem echter abusievelijk op als Vladimir Nabokov, de beroemde Russisch-Amerikaanse schrijver en neef van Nicolas. Direct bij aanvang van ons bezoek herstelde ze deze fout, waarmee ze echter het tegendeel leek te bewijzen van hetgeen ze altijd zo vurig heeft ontkend: de betrokkenheid van de cia met de Russische Dokter Zjivago-uitgave.

Immers, in zijn memoires Bagazh: Reminiscences of a Russian Cosmopolitan (1975) doet Nicolas uitvoerig verslag van zijn tijd als secretaris van het ‘Congress’. Opvallend openhartig is hij daarbij over de financiële bron van deze organisatie: de cia. ‘Niet in mijn meest fantastische dromen had ik kunnen vermoeden dat mijn activiteiten financieel door een Amerikaanse spionagedienst gedragen zouden worden.’ Het ‘Congress’ opereerde met geld van de cia, maar dat wisten De Proyart en Van Schooneveld niet. En dat is niet zo gek. Volgens Nabokov wordt het Congres voor culturele vrijheid in geen enkele encyclopedie genoemd, ‘terwijl het Congres in het kader van de Koude Oorlog twaalf jaar lang als een kleine volkenbond van liberalen en intelligenten functioneerde en duizenden soorten tijdschriften uitgaf en onder zijn medewerkers vooraanstaande mannen en vrouwen rekende, wier namen wel in encyclopedieën te vinden zijn’. En hoewel Nicolas Nabokov niet direct achter de ‘Haagse’ uitgave zat, was zijn betrokkenheid wél een belangrijke aanwijzing dat de cia al in een vroeg stadium in de roman geïnteresseerd was. De cia zocht een andere weg om de roman te laten drukken; ook de Amerikanen hadden genoeg van Feltrinelli’s kuren. Haast was toen geboden. Het Nobelprijscomité

vergaderde in september en stelde als voorwaarde voor toekenning van de prijs dat de roman in de originele taal gedrukt was. Die nieuwe weg zou eveneens naar Nederland leiden.

 

In reactie op de tv-uitzending van Netwerk (op 5 januari 1999) werd ik door een journalist van het Reformatorisch Dagblad in contact gebracht met een voormalige medewerker van de Binnenlandse Veiligheidsdienst, die destijds belast was met psychologische oorlogsvoering. Hij bevestigde het ‘fantastische’ verhaal van de Amerikaanse slavist Carl Proffer dat eind 1957, begin 1958 de ex-trotskist en uitgever Felix Morrow benaderd werd door Elsa Bernaut, de weduwe van de voormalig Komintern-agent Ignace Reiss (pseudoniem voor Poretsky), met een ‘verbazingwekkend aantrekkelijke opdracht’: het zoeken naar een geschikte zetter voor Pasternaks roman. Bernaut was in de jaren vijftig uit wraak voor de moord op haar man als consultante voor de cia gaan werken. Morrow ging met het voorstel akkoord en koos voor Rausen Brothers in New York, een zetter met een voor Amerika ongebruikelijke Russische letter. Om de sporen naar Amerika uit te wissen, werd de drukorder op Europees papier gezet, in Nederland, waar Bernaut nog contacten had via haar oude vriend, de trotskist Henk Sneevliet.

Het voornaamste initiatief en de financiering van het Dokter Zjivago-project lagen dus bij de cia, die in de roman een uitstekend wapen zag in de psychologische oorlogsvoering. Een boek dat in de Sovjet-Unie anticommunistische sentimenten moest voeden en het geloof der kameraden kon corroderen. Nederland en de vs hadden door geslaagde gezamenlijke operaties uit het verleden een goede band gekregen, en de bvd en de cia werkten dan ook nauw samen. Omdat te allen tijde voorkomen moest worden dat de betrokkenheid van de cia aan het licht kwam, werd de drukorder in Europa uitgevoerd, op niet de meest voor de hand liggende plaats: Nederland. En omdat deze operatie buiten de eigenlijke taak van de bvd viel, zocht de bvd op haar beurt weer een uitvoerder van buiten haar gelederen. Een uitvoerder met lef, rechtlijnigheid en gemotiveerdheid: de belangrijkste anticommunistische organisatie in Nederland, Vrede en Vrijheid. Deze Nederlandse afdeling van de internationale organisatie Paix et Liberté werd in 1951 opgericht met als doel het uitdragen van de gedachte van vrede en vrijheid binnen het Koninkrijk der Nederlanden en de verdediging daarvan ‘naar binnen en buiten’. In de praktijk kwam dat neer op het voortbrengen van een onophoudelijke stroom anticommunistische propaganda. De anonieme opdrachtgever, de lange, net geklede man die zich bij Mouton & Co vervoegde, was afkomstig uit de kring van Vrede en Vrijheid.

‘Vindt u het geen geslaagde stunt?’ zo vroeg mij de inmiddels grijs geworden maar nog zeer vitale oud-bvd‘er. Dat valt moeilijk te ontkennen. Om een verboden Russisch manuscript de Sovjet-Unie uit te smokkelen, in New York te zetten, in Den Haag te drukken en in Brussel te verspreiden onder Russen die het boek

vervolgens terug de Sovjet-Unie insmokkelen, waar de uitgave verboden is: wie zou dat geen stunt noemen? En geslaagd was de stunt zeker ook: Pasternak kreeg de Nobelprijs en Dokter Zjivago kwam na zijn omzwervingen over de wereld in handen van hen voor wie het boek geschreven was: de Russische lezers.

Bronnen

Andreyev, C., Vlasov and the Russian Liberation Movement, Cambridge 1987.

Coleman, P., The Liberal Conspiracy: the Congress for Cultural Freedom and the struggle for the mind of postwar Europe, New York/London 1989.

Koedijk, P.C.M., ‘Van “Vrede en Vrijheid” tot “Volk en Verdediging”: veranderingen in anti-communistische psychologische oorlogvoering in Nederland, 1950-1965’, in: In de schaduw van de muur [red. B. Schoenmaker, J.A.M.M. Janssen], Den Haag 1997.

Nabokov, N., Bagazh: Reminiscences of a Russian Cosmopolitan, New York 1975.

Pasternak, B., Dokter Zjivago, Milaan 1958.

Posev, [weekblad] jaargang 1958, Frankfurt am Main.

Proffer, C., ‘A Footnote to the Zjivago affaire’, in: Widows of Russia, Ann Arbor 1987.

De Proyart, J., Lettres à mes amies Françaises 1956-1960, Parijs 1994.

De Proyart, J., Le Dossier de l’affaire Pasternak, Parijs 1997.

Stolypin, A.P., Na sluzjbe Rossit, Frankfurt am Main 1986.

 

Met dank aan Roelf van Til, Arjen Kroon, Geert van Poelgeest, Bart Jan Spruyt, Henk Maier en een voormalig medewerker van de bvd.

Hora est Schrijvers en proefschriften (1)

Rob Delvigne W.F. Hermans+

In 1950 deed W.F. Hermans doctoraal examen in de fysische geografie aan de Universiteit van Amsterdam, maar dat veranderde niets aan zijn reden en middel van bestaan: het schrijverschap. In zijn eigen woorden: ‘Ik heb het niet geëxploiteerd, ben doorgegaan met schrijven en toen kwam dus die geschiedenis met Ik Heb Altijd Gelijk. Het proces was nog niet het ergste, want ik werd tenslotte vrijgesproken, maar wat erger was, dat ik het gevoel kreeg […] dat toch heel Nederland, ook de zogenaamde progressieven, mij ongelijk gaven. […] Toen heb ik wel ontzettend de pest ingekregen. Bovendien ging het mij financieel ook niet goed en toen heb ik gedacht: ik houd er mee op en ik ga helemaal verder met mijn studie. Ik heb een baan gekregen als assistent en ben gaan promoveren.’1 Zowel baan als promotie had hij deels aan zijn Amsterdamse leermeester prof J.P. Bakker te danken. Bakker beval zijn vroegere assistent Hermans aan bij de Groningse hoogleraar in de sociale aardrijkskunde H.J. Keuning, die een fysisch-geograaf zocht. Op 1 oktober 1952 ging Hermans’ aanstelling in; in de zomer van dat jaar was hij begonnen met veldwerk in Luxemburg. Bakker had Hermans’ onderzoek aangekaart bij de directeur van de Service géologique de Luxembourg, Michel Lucius. Lucius vermeldde dit in zijn recensie van Hermans’ proefschrift: ‘nous avons accepté avec empressement cette offre qui nous permettait de profiter […] de la haute autorité du professeur Bakker, du merveilleux outillage de son laboratoire, ainsi que de la tenacité au travail et de la compétence de M. Hermans’.2 Ook in de zomers van 1953 en ’54 deed Hermans onderzoek in Luxemburg. Het zou uitlopen op zijn dissertatie, uit 1955, met de titel Description et genèse des dépôts meubles de surface et du relief de

l’Oesling [Beschrijving en ontstaan van losse afzettingen aan het oppervlak en van het reliëf van de Oesling].

Van zijn werkzaamheden in 1953 heeft Hermans uitvoerig verslag gedaan in brieven aan de literator-theoloog Fokke Sierksma (1917-1977), die aan de Universiteitsbibliotheek van Groningen verbonden was en met wie een hartelijke band was ontstaan. Op 30 juni 1953 schreef hij hem vanuit Wiltz, waar hij ingekwartierd was bij een varkensslager: ‘Dit Wiltz is een afschuwelijk stadje, dit hele deel van Luxemburg is min of meer afschuwelijk, vooral als het regent.’ Blijkbaar heeft Sierksma voorgesteld op bezoek te komen, maar Hermans raadde hem het af: ‘Je zou er niet veel aan hebben hier te zijn. Ik ga ’s ochtends 7 uur op pad en blijf weg tot ’s avonds, moet dan nog aan mijn aantekeningen werken en lig daarna het liefst in bed […]. Ik heb een man met een auto die mij rondrijdt om gaten voor mij te graven. Om hem te interesseren, heb ik hem gesuggereerd dat ik naar rode steentjes zoek. Hij zoekt dus ijverig in wat hij uitgraaft, slaat ieder steentje dat hij vindt kapot en als het niet rood is, zegt hij: “Dieser Kerl taucht wieder nichts.” Hij is een goede hulp. Soms maakt hij zijn gat zo diep, dat hij er nog net met zijn kop bovenuit steekt en ik mij bedwingen moet, om niet te zeggen: “Blijf er maar in. Ik zal het wel dichtscheppen. Dan ben je uit je lijden.”’ De goede man was op zoek naar rode steentjes die een indicatie zijn voor oude verweringsbodems; hij is vereeuwigd in het voorwoord van het proefschrift: ‘la Direction des Ponts et Chaussées a eu la complaisance de mettre à notre disposition des ouvriers pour le creusement de profils’. Overigens werd ook Hermans’ moeder ingeschakeld ten behoeve van zijn onderzoek, zij het niet bedankt in het voorwoord: ‘Zevenenzestig jaar oud heeft zij nog uit Amerikaanse, bij een bakker gekochte meelzakken, een paar honderd monsterzakjes voor mij geknipt en genaaid, die ik, toen ik aan mijn proefschrift werkte, nodig had om er gesteenten en grondmonsters in te doen.’3 Zijn moeder zal hij niet verteld hebben wat voor associaties hij had bij het kuilen graven; dat was enkel bestemd voor Sierksma: ‘De geologie is een mooi vak. De kuilen die ik laat graven doen denken aan een kut van 2 m. lang, vooral in hooiland met lang, welig gras.’

In de brief aan Sierksma was Hermans ook wel serieus: ‘Mijn werk houdt mij erg bezig en vermoeit nogal. Het is in deze wetenschap net omgekeerd als in de litteratuur: zodra het dilettantisme ophoudt, wordt het enigszins vervelend. Het is verbazingwekkend hoeveel moeite een geoloog voor niets doet. Maar het is nu eenmaal even belangrijk om te weten dat er ergens niets is, als dat er wel iets is. Dus blijf je maar rondsjouwen.’ Dit doet denken aan de tirade van professor Nummedal in Nooit meer slapen: ‘Om resultaten te krijgen die pakken, verbluffend zijn, moet men de geologie beoefenen in gebieden waar nog iets te vinden is. Maar dat is nu juist de grote moeilijkheid. Ik ken heel wat geologen die gingen zoeken op plaatsen waar niemand nog had gezocht – alleen omdat iedereen al wist dat er toch niets te vinden was… En zij vonden er evenmin iets.’4 Zo dacht J.P. Bakker er ook over; die liet zijn studenten en promovendi onderzoek doen in de heuvels van

Lim- en Luxemburg. In de wetenschap gaat het om de grote problemen, vindt Nummedal: ‘Wetenschap is de titanische poging van het menselijk intellect zich uit zijn kosmische isolement te verlossen door te begrijpen.’5 Voor Nummedal, heeft Hermans verklapt, stond Lucius model – alleen was die niet blind. Daarnaast is Nummedal een vehikel voor Hermans’ eigen ideeën. Diens romantische opvatting van wetenschap stond niet ver af van die van Hermans. In zijn lectorale rede stelde hij: ‘In wezen houdt de fysische geografie zich niet bezig met het oplossen van praktische problemen, maar met het ontsluieren van grote raadsels. De fysisch geograaf wil de allesoverkoepelende samenhang begrijpen tussen alle aardkundige feiten.’6

Ook in de volgende brief, van 23 juli 1953, schreef Hermans uitvoerig over de problemen met zijn brommer, een Magneet met twee versnellingen. Daarvoor vond hij bij Sierksma een gewillig oor; diens vader was garagehouder. Eigenlijk was het toerental van de Magneet te laag voor de Luxemburgse hellingen. Bovendien bleek de ontsteking verkeerd afgesteld: ‘Ik word koud bij de gedachte: hoeveel mensen rijden in Nederland met verkeerd afgestelde ontsteking, zonder er ooit achter te komen, omdat er geen hellingen zijn! De analogie met de Nederlandse litteratuur ligt voor de hand.’ Deze brief was geschreven vanuit Clervaux, ‘een echt touristenuitzuignest, dat ik niemand wil aandoen’. Toch is Sierksma hem met de auto komen opzoeken, vergezeld door Dick Vriesman; drie voormalige Podium-redacteuren bij elkaar. In het Raster-nummer bij gelegenheid van Hermans’ vijftigste verjaardag heeft Sierksma daaraan herinneringen opgehaald. ‘De plaatselijke bevolking verspreidde de gekste geruchten over die stille en wat stugge heer, die grote gaten in de grond groef. Hij zocht goud, hij was een Russische spion en wat dies meer zij.’7

In De mens en zijn goden (1959) schreef Sierksma hoe ‘drie academici op een vacantiereis door Luxemburg hard remden omdat zij getroffen werden door een crucifix, die in een dorp tegen de muur van een huis was bevestigd tussen de takken van een pereboom’. De tekst is voorzien van een foto van dat kruis die Hermans bij die gelegenheid heeft gemaakt, later opgenomen in zijn fotoboek Koningin Eenoog (1986).

Hermans zag op tegen de promotie: ‘de eerste keer van mijn leven dat ik het gevoel heb een soort herculische taak, staljongenswerk inbegrepen, te verrichten’ (brief aan Sierksma van 28 november 1953). ‘Merkwaardig is voorts dat ik wèl de natuurwetenschappen in de litteratuur kan laten meetellen, maar omgekeerd niet. natuurwetenschappelijk komt er maar een deel van mij aan het woord, een heel andere persoonlijkheid.’ Er huisden twee zielen in zijn borst, maar de natuurwetenschappelijke ziel was de kleinere. Hij voelde zich geremd: ‘daardoor vallen […] mijn colleges nogal droog uit. Mijn ironie verlaat mij practisch geheel. Vóór het begin van elk college ben ik bang, als een kind van twaalf jaar. Ik zou dat stellig niet wezen als ik college moest geven over b.v. litteratuurgeschiedenis.’ Zijn angst bestreed Hermans met het slikken van amfetamine.

Begin 1955 deelde Hermans aan Sierksma mee dat zijn promotie vertraging ondervond door J.P. Bakker: ‘mijn promotor is sinds begin November bezig mijn manuscript te lezen, hij is er nog altijd niet mee klaar. Eergisteren belde ik hem op: ja, zijn vrouw was ziek, hij moest in het huishouden helpen. In het deel wat hij wel gelezen heeft, had hij voornamelijk het Frans willen verbeteren, d.w.z. er vier onnodige fouten in gefabriekt, ha, ha. Ook maakt hij mij er zonder schaamte op attent, dat ik, hem in het voorwoord weliswaar zoals ’t hoort bedankt hebbend, vergeten had te vermelden dat hij de problemen met mij had gediscussieerd (‘discussier problèmes’ stond in potlood in de marge). Het is grappig om te zien, welk een aantrekkingskracht ik blijk te bezitten voor charlatans van allerlei soort’ (brief van 6 januari 1955). Het was eerder een wonder dat de promotie geen vertraging ondervond door Hermans’ andere bezigheden. Hij was druk aan het schrijven aan Mandarijnen op zwavelzuur, waarvan hij ettelijke hoofdstukken in 1955 als aparte brochure en in Podium zou publiceren. Bovendien was hij op 6 februari 1955 vader geworden. Hij mocht er wel eens een paar dagen uit. Aan Sierksma schreef hij op 20 april 1955 dat hij naar Luxemburg was geweest om op het drukken van zijn dissertatie toezicht te houden; aansluitend naar Parijs. ‘In Parijs heb ik mij bezig gehouden met het aflopen van allerlei adressen. Gevolg: Na mijn promotie kan ik misschien een tijd assistent worden van een Franse Prof, een beroemdheid met een ridderorde die als cher maître wordt aangesproken. Het hangt er maar van af of ik een beurs krijg van de Franse regering. Dat wordt half Juni beslist.’ Hermans was in een euforische stemming: ‘Drie dagen alleen in Parijs geeft voldoende energie om de wereld uit haar voegen te tillen.’

Hermans’ volgende brief dateert van 30 mei 1955, Sierksma’s verjaardag. ‘Mijn dank voor de stelling die je stuurde. Ik zal er over nadenken. Dat is natuurlijk

een absurde opmerking, want binnen de twee weken moeten de stellingen naar de drukker en toch is het niet anders! Mijn afkeer van de promotie, aldoor groot geweest, stijgt nog dagelijks […]. Om allerlei redenen word ik erg treurig als ik aan die promotie denk. Het is een sluitstuk van de jeugd. Na op zijn achtste jaar van plan geweest te zijn Edison en Einstein te verbeteren, zit men op zijn drieëndertigste met de gebakken peren. Geen Edison, geen Einstein; drie kwartier formaliteiten en transpiratie. En waarvoor? Koppigheid en practische overwegingen. Veel mensen begrijpen niet dat mijn kinderachtigheid vooral bestaat uit een begeerte naar het “alles”, in vergelijking waarmee het “bijna alles” waardeloos wordt. Toch is dat de enige reden om te blijven schrijven. […] Gelukkig ben ik erin geslaagd alle feestelijkheden af te weren. Ik verdwijn met de eerstvolgende trein naar Groningen, Emmy mag de bul dragen. Maar kom wel kijken, als je in de buurt bent. Een kopje thee in de receptiekamer schiet er nog wel op over.’ Van de Franse professor had Hermans niets meer gehoord. ‘Wel heb ik voor mijzelf een aanbevelingsbrief in het Frans geschreven, die Keuning heeft ondertekend.’

Tot nu toe had het promotieonderzoek Hermans niet veel gekost. Hij had een bromfiets moeten aanschaffen, maar die kosten zou hij bij verkoop grotendeels terugverdienen. Voor zijn verblijf in Luxemburg had Hermans een bed-bad-en-brood-toelage. Het drukken van het proefschrift werd door de Luxemburgse Geologische Dienst betaald. Alleen het drukken van de samenvatting en de stellingen kostte hem geld: f75,- bij Wolters in Groningen, tien procent van zijn maandsalaris.

Woensdag 6 juli 1955 des namiddags te 3 uur verdedigde Hermans zijn proefschrift in de aula van de Universiteit van Amsterdam. Zijn paranimfen waren de ‘apothekenaar’ Oey Tjeng Sit en G.K. van het Reve. ‘Een honderdtal belangstellenden, onder wie weinig letterkundigen, woonde de promotie bij,’ schreef Het Parool de volgende dag. De latere Hermans-biograaf Hans van Straten had beter om zich heen gekeken blijkens zijn stukje voor Het Vrije Volk van 7 juli 1955: ‘Onder de belangstellenden bevonden zich vele letterkundigen zoals mr. F. Bordewijk, mr. Cola Debrot, dr. F. Sierksma, drs. G. Borgers, Hella Haasse en Ad den Besten.’ Een groot deel van het beschikbare uur werd niet besteed aan geografie, maar aan antropologie en letterkunde. Er werd vooral geopponeerd tegen de elf bijgevoegde stellingen.

Stelling ix luidde: ‘Het begrip “ras”, toegepast op de menselijke soort, is zowel in wetenschappelijk als maatschappelijk opzicht een onvruchtbare abstractie.’ Professor J.J. Fahrenfort vroeg: ‘Sluit u de ogen voor de verschillen tussen negers, Chinezen, blanken en pygmeeën?’, waarop Hermans de mogelijkheid om onderscheid tussen rassen te maken relativeerde. In zijn laatste stelling had Hermans Anthonie Donker op de korrel genomen: ‘De term “cultuurerosie” is zowel in cultureel als in physisch-geographisch opzicht weinig gelukkig te noemen.’ Professor N.A. Donkersloot (alias A. Donker) verklaarde dat hij deze term gekozen had ter karakterisering van de steeds minder wordende productiemogelijkheden voor literatuur, waarbij hij met name de noodtoestand van de literaire tijdschriften op het oog had. ‘Het bezwaar van de heer Hermans bleek vooral tegen het oneigenlijke gebruik van de term gericht te zijn. Cultuur van de bodem is dikwijls oorzaak van erosie; in prof. Donkersloots vergelijking is het de cultuur zelf die aan erosie lijdt. De heer Hermans zag de achteruitgang van de literatuur als een veel groter verschijnsel dan dat van de betrekkelijk kleine bodemerosie.8 Deze achteruitgang is te wijten aan het verdringen van de literatuur door orale en visuele massacommunicatiemiddelen als radio, film en televisie,’ zo vatte Het Parool samen. De doctorstitel werd Hermans met lof verleend. Promotor Bakker prees vooral het degelijke onderzoek en de rijkdom aan ideeën. ‘De plechtigheid werd besloten met een druk bezochte receptie, waarna dr. Hermans zich per trein naar Italië begaf. Hij gaat daar de Vesuvius beklimmen,’ aldus Het Vrije Volk. Blijkbaar heeft Hermans zich de kosten van een promotiediner kunnen besparen. De lezers van Het Vrije Volk kwamen er op 22 november 1955 achter dat Hermans niet de Vesuvius maar de Etna had beklommen, die weer was gaan werken (‘Op de Etna’ werd, na publicatie in Het Vrije Volk, opgenomen in Het sadistische universum, 1964).

 

Van het proefschrift gaf de promovendus zelf een samenvatting: ‘Doel van het onderzoek was de beschrijving en bestudering in het laboratorium van de verweringsproducten [in de Oesling] en zodoende te zien in hoeverre de aldus gewonnen gegevens een bijdrage leveren tot de verheldering van de ontwikkeling van het gebied. Bij het veldonderzoek werden gegevens verzameld met behulp van boringen met een handboor van 1.20 m lengte en vooral door middel van [239] profielkuilen die zoveel mogelijk tot op het vaste gesteente werden gegraven. Bovendien hebben wij een détailkartering ten uitvoer gebracht in de omgeving van Bellain, waartoe 269 profielkuilen gegraven werden.’ In de vijf hoofdstukken die de tekst van het proefschrift vormen – niet meer dan 32 (grote) bladzijden – worden de resultaten van het granulometrische onderzoek behandeld in hoofdstuk i, dat wil zeggen het onderzoek van de korrelgrootteverdeling, met name de percentages klei en zand. Hoofdstuk ii geeft de analyses van de zware mineralen: de zandkorrels met een hoog soortelijk gewicht. Sommige van deze minerale korrels kunnen specifiek zijn voor een bepaalde herkomst; zo onderscheidde Hermans zware mineralen

die afkomstig moesten zijn van vulkanische erupties. In hoofdstuk iii worden de kleimineralen geanalyseerd, hoofdstuk iv behandelt de morfologie (de terreinvormen) en hoofdstuk v de invloed van de periglaciale verwering en denudatie (oppervlakkige erosie) op de morfologie. Aangezien de verwering van gesteenten beïnvloed wordt door het klimaat, kon uit het onderzoek van verweringsbodems door Hermans mogelijkerwijs worden afgeleid of er nog sporen van intensieve verwering onder warmere en vochtigere klimaten te vinden waren. Dat Hermans voor dit onderzoek zich baseerde op gedegen en systematisch laboratoriumonderzoek van bodemmonsters, kon als zijn grote verdienste worden beschouwd. En tevens als een verdienste van zijn promotor Bakker, die in 1951 een laboratorium voor fysisch-geografisch bodemonderzoek had opgezet. Hermans’ conclusie uit zijn onderzoek was, dat de erosie van verweringsmateriaal tijdens het toendraklimaat van de laatste ijstijden ook op de vlakke delen bovenop heuvels zo sterk was geweest dat oude verweringsbodems waren verdwenen.

Fokke Sierksma haalde in zijn Raster-artikel de woorden van promotor Bakker aan, dat Hermans ‘nieuwe vondsten’ had gedaan en ‘nieuwe termen’ had gemunt ‘die spoedig internationaal gemeengoed zouden worden’. Bij die nieuwe vondsten werden veel vraagtekens gezet door J.J.C. Piket, die in 1960 een proefschrift zou verdedigen over een gebied elders in de Oesling, waarin hij tot de conclusie kwam dat er nog wel degelijk oude verweringsbodems op vlakke hogere delen van het landschap voorkwamen. Aan zijn ‘nieuwe termen’ had Hermans een aparte stelling gewijd: ‘Barbarismen als Siegeniaan, Emsiaan enz., gevormd naar het Franse siegénien, emsien etc., dienen in het Nederlands vervangen te worden door Siegener, Emser enz.’ Woorden als ras en cultuurerosie werden door Hermans tegen het licht gehouden, barbarismen werden afgekeurd. Zijn proefschrift was dus ook taalkundig van belang.

Het proefschrift werd achtereenvolgens in Luxemburg, Frankrijk en Nederland gerecenseerd. Lucius gaf in zijn recensie voornamelijk een samenvatting van Hermans’ resultaten. In de Revue de geographie de Lyon (1956) bewonderde L. Champier de grondigheid van het onderzoek; het werk van Hermans stimuleerde tot velerlei overwegingen. Exact hetzelfde, maar dan in het Nederlands, zei A.J. Wiggers in het Tijdschrift van het knag (1957): ‘De grote verdienste van dit werk ligt in de moderne benadering van de problemen.’ Wiggers sprak de hoop uit ‘dat door Hermans op de ingeslagen weg zal worden voortgegaan’. Voor dit type onderzoek zijn geavanceerde laboratoriumfaciliteiten vereist. Voor zijn promotieonderzoek had Hermans een laboratoriumkamer tot zijn beschikking gehad in het Geologisch Instituut te Groningen. De kamer die hij daar in bruikleen had gekregen, moest hij na de promotie verlaten; de ruimte was als koffiekamer nodig. Hermans keerde terug naar het instituut van de sociaal-geografen, waar uiteraard van een laboratorium geen sprake was. Zijn Franse connectie leverde niets op; hem werd geen studiebeurs verleend. Daarmee was zijn proefschrift hoogtepunt en tegelijkertijd sluitstuk van Hermans’ onderzoekscarrière.

Van Description et genèse des dépôts meubles de surface et du relief de l’Oesling bestaan twee versies. De proefschriftversie bevat een – meestal – ingeplakte ongepagineerde Samenvatting van vier bladzijden, een blad Stellingen en – voorin – een blaadje Corrigenda. Fanatieke Hermans-verzamelaars vinden zo’n exemplaar niet compleet zonder het uitnodigingskaartje voor de receptie. Hermans’ proefschrift werd ook opgenomen in de Publications du service geologique de Luxembourg, als deel elf. Daarbij werd in de titel aan Oesling toegevoegd: ‘(Ardennes Luxembourgeoises)’ en werden Hermans’ voornamen tot voorletters gereduceerd, de naamsvorm waaronder hij als wetenschapper publiceerde. Uiteraard ontbreken samenvatting en stellingen aan deze handelseditie. Een aantal jaren geleden heeft een Amsterdamse antiquaar de resterende exemplaren bij die Geologische Dienst opgekocht, zodat deze oplage iets minder zeldzaam is geworden. Toch dient er voor een exemplaar van het proefschrift een aanzienlijk bedrag te worden neergeteld, maar dat was vanaf het begin al zo, tenminste, als we ‘Het grote medelijden’ voor autobiografisch mogen houden. Daarin vindt de ik-figuur een exemplaar van zijn dissertatie bij een vriend op de stapel oude kranten, ‘mijn dissertatie, die in de winkel f 48,75 kost’.9 Tóen was de dissertatie nooit in de winkel te vinden, nú zelden in het antiquariaat.

 

Met dank aan de erven W.F. Hermans, die bereidwillig toestemming verleenden voor het citeren uit de brieven aan Fokke Sierksma.

Hora est Schrijvers en proefschriften (1)

Rob Delvigne W.F. Hermans+

In 1950 deed W.F. Hermans doctoraal examen in de fysische geografie aan de Universiteit van Amsterdam, maar dat veranderde niets aan zijn reden en middel van bestaan: het schrijverschap. In zijn eigen woorden: ‘Ik heb het niet geëxploiteerd, ben doorgegaan met schrijven en toen kwam dus die geschiedenis met Ik Heb Altijd Gelijk. Het proces was nog niet het ergste, want ik werd tenslotte vrijgesproken, maar wat erger was, dat ik het gevoel kreeg […] dat toch heel Nederland, ook de zogenaamde progressieven, mij ongelijk gaven. […] Toen heb ik wel ontzettend de pest ingekregen. Bovendien ging het mij financieel ook niet goed en toen heb ik gedacht: ik houd er mee op en ik ga helemaal verder met mijn studie. Ik heb een baan gekregen als assistent en ben gaan promoveren.’1 Zowel baan als promotie had hij deels aan zijn Amsterdamse leermeester prof J.P. Bakker te danken. Bakker beval zijn vroegere assistent Hermans aan bij de Groningse hoogleraar in de sociale aardrijkskunde H.J. Keuning, die een fysisch-geograaf zocht. Op 1 oktober 1952 ging Hermans’ aanstelling in; in de zomer van dat jaar was hij begonnen met veldwerk in Luxemburg. Bakker had Hermans’ onderzoek aangekaart bij de directeur van de Service géologique de Luxembourg, Michel Lucius. Lucius vermeldde dit in zijn recensie van Hermans’ proefschrift: ‘nous avons accepté avec empressement cette offre qui nous permettait de profiter […] de la haute autorité du professeur Bakker, du merveilleux outillage de son laboratoire, ainsi que de la tenacité au travail et de la compétence de M. Hermans’.2 Ook in de zomers van 1953 en ’54 deed Hermans onderzoek in Luxemburg. Het zou uitlopen op zijn dissertatie, uit 1955, met de titel Description et genèse des dépôts meubles de surface et du relief de

l’Oesling [Beschrijving en ontstaan van losse afzettingen aan het oppervlak en van het reliëf van de Oesling].

Van zijn werkzaamheden in 1953 heeft Hermans uitvoerig verslag gedaan in brieven aan de literator-theoloog Fokke Sierksma (1917-1977), die aan de Universiteitsbibliotheek van Groningen verbonden was en met wie een hartelijke band was ontstaan. Op 30 juni 1953 schreef hij hem vanuit Wiltz, waar hij ingekwartierd was bij een varkensslager: ‘Dit Wiltz is een afschuwelijk stadje, dit hele deel van Luxemburg is min of meer afschuwelijk, vooral als het regent.’ Blijkbaar heeft Sierksma voorgesteld op bezoek te komen, maar Hermans raadde hem het af: ‘Je zou er niet veel aan hebben hier te zijn. Ik ga ’s ochtends 7 uur op pad en blijf weg tot ’s avonds, moet dan nog aan mijn aantekeningen werken en lig daarna het liefst in bed […]. Ik heb een man met een auto die mij rondrijdt om gaten voor mij te graven. Om hem te interesseren, heb ik hem gesuggereerd dat ik naar rode steentjes zoek. Hij zoekt dus ijverig in wat hij uitgraaft, slaat ieder steentje dat hij vindt kapot en als het niet rood is, zegt hij: “Dieser Kerl taucht wieder nichts.” Hij is een goede hulp. Soms maakt hij zijn gat zo diep, dat hij er nog net met zijn kop bovenuit steekt en ik mij bedwingen moet, om niet te zeggen: “Blijf er maar in. Ik zal het wel dichtscheppen. Dan ben je uit je lijden.”’ De goede man was op zoek naar rode steentjes die een indicatie zijn voor oude verweringsbodems; hij is vereeuwigd in het voorwoord van het proefschrift: ‘la Direction des Ponts et Chaussées a eu la complaisance de mettre à notre disposition des ouvriers pour le creusement de profils’. Overigens werd ook Hermans’ moeder ingeschakeld ten behoeve van zijn onderzoek, zij het niet bedankt in het voorwoord: ‘Zevenenzestig jaar oud heeft zij nog uit Amerikaanse, bij een bakker gekochte meelzakken, een paar honderd monsterzakjes voor mij geknipt en genaaid, die ik, toen ik aan mijn proefschrift werkte, nodig had om er gesteenten en grondmonsters in te doen.’3 Zijn moeder zal hij niet verteld hebben wat voor associaties hij had bij het kuilen graven; dat was enkel bestemd voor Sierksma: ‘De geologie is een mooi vak. De kuilen die ik laat graven doen denken aan een kut van 2 m. lang, vooral in hooiland met lang, welig gras.’

In de brief aan Sierksma was Hermans ook wel serieus: ‘Mijn werk houdt mij erg bezig en vermoeit nogal. Het is in deze wetenschap net omgekeerd als in de litteratuur: zodra het dilettantisme ophoudt, wordt het enigszins vervelend. Het is verbazingwekkend hoeveel moeite een geoloog voor niets doet. Maar het is nu eenmaal even belangrijk om te weten dat er ergens niets is, als dat er wel iets is. Dus blijf je maar rondsjouwen.’ Dit doet denken aan de tirade van professor Nummedal in Nooit meer slapen: ‘Om resultaten te krijgen die pakken, verbluffend zijn, moet men de geologie beoefenen in gebieden waar nog iets te vinden is. Maar dat is nu juist de grote moeilijkheid. Ik ken heel wat geologen die gingen zoeken op plaatsen waar niemand nog had gezocht – alleen omdat iedereen al wist dat er toch niets te vinden was… En zij vonden er evenmin iets.’4 Zo dacht J.P. Bakker er ook over; die liet zijn studenten en promovendi onderzoek doen in de heuvels van

Lim- en Luxemburg. In de wetenschap gaat het om de grote problemen, vindt Nummedal: ‘Wetenschap is de titanische poging van het menselijk intellect zich uit zijn kosmische isolement te verlossen door te begrijpen.’5 Voor Nummedal, heeft Hermans verklapt, stond Lucius model – alleen was die niet blind. Daarnaast is Nummedal een vehikel voor Hermans’ eigen ideeën. Diens romantische opvatting van wetenschap stond niet ver af van die van Hermans. In zijn lectorale rede stelde hij: ‘In wezen houdt de fysische geografie zich niet bezig met het oplossen van praktische problemen, maar met het ontsluieren van grote raadsels. De fysisch geograaf wil de allesoverkoepelende samenhang begrijpen tussen alle aardkundige feiten.’6

Ook in de volgende brief, van 23 juli 1953, schreef Hermans uitvoerig over de problemen met zijn brommer, een Magneet met twee versnellingen. Daarvoor vond hij bij Sierksma een gewillig oor; diens vader was garagehouder. Eigenlijk was het toerental van de Magneet te laag voor de Luxemburgse hellingen. Bovendien bleek de ontsteking verkeerd afgesteld: ‘Ik word koud bij de gedachte: hoeveel mensen rijden in Nederland met verkeerd afgestelde ontsteking, zonder er ooit achter te komen, omdat er geen hellingen zijn! De analogie met de Nederlandse litteratuur ligt voor de hand.’ Deze brief was geschreven vanuit Clervaux, ‘een echt touristenuitzuignest, dat ik niemand wil aandoen’. Toch is Sierksma hem met de auto komen opzoeken, vergezeld door Dick Vriesman; drie voormalige Podium-redacteuren bij elkaar. In het Raster-nummer bij gelegenheid van Hermans’ vijftigste verjaardag heeft Sierksma daaraan herinneringen opgehaald. ‘De plaatselijke bevolking verspreidde de gekste geruchten over die stille en wat stugge heer, die grote gaten in de grond groef. Hij zocht goud, hij was een Russische spion en wat dies meer zij.’7

In De mens en zijn goden (1959) schreef Sierksma hoe ‘drie academici op een vacantiereis door Luxemburg hard remden omdat zij getroffen werden door een crucifix, die in een dorp tegen de muur van een huis was bevestigd tussen de takken van een pereboom’. De tekst is voorzien van een foto van dat kruis die Hermans bij die gelegenheid heeft gemaakt, later opgenomen in zijn fotoboek Koningin Eenoog (1986).

Hermans zag op tegen de promotie: ‘de eerste keer van mijn leven dat ik het gevoel heb een soort herculische taak, staljongenswerk inbegrepen, te verrichten’ (brief aan Sierksma van 28 november 1953). ‘Merkwaardig is voorts dat ik wèl de natuurwetenschappen in de litteratuur kan laten meetellen, maar omgekeerd niet. natuurwetenschappelijk komt er maar een deel van mij aan het woord, een heel andere persoonlijkheid.’ Er huisden twee zielen in zijn borst, maar de natuurwetenschappelijke ziel was de kleinere. Hij voelde zich geremd: ‘daardoor vallen […] mijn colleges nogal droog uit. Mijn ironie verlaat mij practisch geheel. Vóór het begin van elk college ben ik bang, als een kind van twaalf jaar. Ik zou dat stellig niet wezen als ik college moest geven over b.v. litteratuurgeschiedenis.’ Zijn angst bestreed Hermans met het slikken van amfetamine.

Begin 1955 deelde Hermans aan Sierksma mee dat zijn promotie vertraging ondervond door J.P. Bakker: ‘mijn promotor is sinds begin November bezig mijn manuscript te lezen, hij is er nog altijd niet mee klaar. Eergisteren belde ik hem op: ja, zijn vrouw was ziek, hij moest in het huishouden helpen. In het deel wat hij wel gelezen heeft, had hij voornamelijk het Frans willen verbeteren, d.w.z. er vier onnodige fouten in gefabriekt, ha, ha. Ook maakt hij mij er zonder schaamte op attent, dat ik, hem in het voorwoord weliswaar zoals ’t hoort bedankt hebbend, vergeten had te vermelden dat hij de problemen met mij had gediscussieerd (‘discussier problèmes’ stond in potlood in de marge). Het is grappig om te zien, welk een aantrekkingskracht ik blijk te bezitten voor charlatans van allerlei soort’ (brief van 6 januari 1955). Het was eerder een wonder dat de promotie geen vertraging ondervond door Hermans’ andere bezigheden. Hij was druk aan het schrijven aan Mandarijnen op zwavelzuur, waarvan hij ettelijke hoofdstukken in 1955 als aparte brochure en in Podium zou publiceren. Bovendien was hij op 6 februari 1955 vader geworden. Hij mocht er wel eens een paar dagen uit. Aan Sierksma schreef hij op 20 april 1955 dat hij naar Luxemburg was geweest om op het drukken van zijn dissertatie toezicht te houden; aansluitend naar Parijs. ‘In Parijs heb ik mij bezig gehouden met het aflopen van allerlei adressen. Gevolg: Na mijn promotie kan ik misschien een tijd assistent worden van een Franse Prof, een beroemdheid met een ridderorde die als cher maître wordt aangesproken. Het hangt er maar van af of ik een beurs krijg van de Franse regering. Dat wordt half Juni beslist.’ Hermans was in een euforische stemming: ‘Drie dagen alleen in Parijs geeft voldoende energie om de wereld uit haar voegen te tillen.’

Hermans’ volgende brief dateert van 30 mei 1955, Sierksma’s verjaardag. ‘Mijn dank voor de stelling die je stuurde. Ik zal er over nadenken. Dat is natuurlijk

een absurde opmerking, want binnen de twee weken moeten de stellingen naar de drukker en toch is het niet anders! Mijn afkeer van de promotie, aldoor groot geweest, stijgt nog dagelijks […]. Om allerlei redenen word ik erg treurig als ik aan die promotie denk. Het is een sluitstuk van de jeugd. Na op zijn achtste jaar van plan geweest te zijn Edison en Einstein te verbeteren, zit men op zijn drieëndertigste met de gebakken peren. Geen Edison, geen Einstein; drie kwartier formaliteiten en transpiratie. En waarvoor? Koppigheid en practische overwegingen. Veel mensen begrijpen niet dat mijn kinderachtigheid vooral bestaat uit een begeerte naar het “alles”, in vergelijking waarmee het “bijna alles” waardeloos wordt. Toch is dat de enige reden om te blijven schrijven. […] Gelukkig ben ik erin geslaagd alle feestelijkheden af te weren. Ik verdwijn met de eerstvolgende trein naar Groningen, Emmy mag de bul dragen. Maar kom wel kijken, als je in de buurt bent. Een kopje thee in de receptiekamer schiet er nog wel op over.’ Van de Franse professor had Hermans niets meer gehoord. ‘Wel heb ik voor mijzelf een aanbevelingsbrief in het Frans geschreven, die Keuning heeft ondertekend.’

Tot nu toe had het promotieonderzoek Hermans niet veel gekost. Hij had een bromfiets moeten aanschaffen, maar die kosten zou hij bij verkoop grotendeels terugverdienen. Voor zijn verblijf in Luxemburg had Hermans een bed-bad-en-brood-toelage. Het drukken van het proefschrift werd door de Luxemburgse Geologische Dienst betaald. Alleen het drukken van de samenvatting en de stellingen kostte hem geld: f75,- bij Wolters in Groningen, tien procent van zijn maandsalaris.

Woensdag 6 juli 1955 des namiddags te 3 uur verdedigde Hermans zijn proefschrift in de aula van de Universiteit van Amsterdam. Zijn paranimfen waren de ‘apothekenaar’ Oey Tjeng Sit en G.K. van het Reve. ‘Een honderdtal belangstellenden, onder wie weinig letterkundigen, woonde de promotie bij,’ schreef Het Parool de volgende dag. De latere Hermans-biograaf Hans van Straten had beter om zich heen gekeken blijkens zijn stukje voor Het Vrije Volk van 7 juli 1955: ‘Onder de belangstellenden bevonden zich vele letterkundigen zoals mr. F. Bordewijk, mr. Cola Debrot, dr. F. Sierksma, drs. G. Borgers, Hella Haasse en Ad den Besten.’ Een groot deel van het beschikbare uur werd niet besteed aan geografie, maar aan antropologie en letterkunde. Er werd vooral geopponeerd tegen de elf bijgevoegde stellingen.

Stelling ix luidde: ‘Het begrip “ras”, toegepast op de menselijke soort, is zowel in wetenschappelijk als maatschappelijk opzicht een onvruchtbare abstractie.’ Professor J.J. Fahrenfort vroeg: ‘Sluit u de ogen voor de verschillen tussen negers, Chinezen, blanken en pygmeeën?’, waarop Hermans de mogelijkheid om onderscheid tussen rassen te maken relativeerde. In zijn laatste stelling had Hermans Anthonie Donker op de korrel genomen: ‘De term “cultuurerosie” is zowel in cultureel als in physisch-geographisch opzicht weinig gelukkig te noemen.’ Professor N.A. Donkersloot (alias A. Donker) verklaarde dat hij deze term gekozen had ter karakterisering van de steeds minder wordende productiemogelijkheden voor literatuur, waarbij hij met name de noodtoestand van de literaire tijdschriften op het oog had. ‘Het bezwaar van de heer Hermans bleek vooral tegen het oneigenlijke gebruik van de term gericht te zijn. Cultuur van de bodem is dikwijls oorzaak van erosie; in prof. Donkersloots vergelijking is het de cultuur zelf die aan erosie lijdt. De heer Hermans zag de achteruitgang van de literatuur als een veel groter verschijnsel dan dat van de betrekkelijk kleine bodemerosie.8 Deze achteruitgang is te wijten aan het verdringen van de literatuur door orale en visuele massacommunicatiemiddelen als radio, film en televisie,’ zo vatte Het Parool samen. De doctorstitel werd Hermans met lof verleend. Promotor Bakker prees vooral het degelijke onderzoek en de rijkdom aan ideeën. ‘De plechtigheid werd besloten met een druk bezochte receptie, waarna dr. Hermans zich per trein naar Italië begaf. Hij gaat daar de Vesuvius beklimmen,’ aldus Het Vrije Volk. Blijkbaar heeft Hermans zich de kosten van een promotiediner kunnen besparen. De lezers van Het Vrije Volk kwamen er op 22 november 1955 achter dat Hermans niet de Vesuvius maar de Etna had beklommen, die weer was gaan werken (‘Op de Etna’ werd, na publicatie in Het Vrije Volk, opgenomen in Het sadistische universum, 1964).

 

Van het proefschrift gaf de promovendus zelf een samenvatting: ‘Doel van het onderzoek was de beschrijving en bestudering in het laboratorium van de verweringsproducten [in de Oesling] en zodoende te zien in hoeverre de aldus gewonnen gegevens een bijdrage leveren tot de verheldering van de ontwikkeling van het gebied. Bij het veldonderzoek werden gegevens verzameld met behulp van boringen met een handboor van 1.20 m lengte en vooral door middel van [239] profielkuilen die zoveel mogelijk tot op het vaste gesteente werden gegraven. Bovendien hebben wij een détailkartering ten uitvoer gebracht in de omgeving van Bellain, waartoe 269 profielkuilen gegraven werden.’ In de vijf hoofdstukken die de tekst van het proefschrift vormen – niet meer dan 32 (grote) bladzijden – worden de resultaten van het granulometrische onderzoek behandeld in hoofdstuk i, dat wil zeggen het onderzoek van de korrelgrootteverdeling, met name de percentages klei en zand. Hoofdstuk ii geeft de analyses van de zware mineralen: de zandkorrels met een hoog soortelijk gewicht. Sommige van deze minerale korrels kunnen specifiek zijn voor een bepaalde herkomst; zo onderscheidde Hermans zware mineralen

die afkomstig moesten zijn van vulkanische erupties. In hoofdstuk iii worden de kleimineralen geanalyseerd, hoofdstuk iv behandelt de morfologie (de terreinvormen) en hoofdstuk v de invloed van de periglaciale verwering en denudatie (oppervlakkige erosie) op de morfologie. Aangezien de verwering van gesteenten beïnvloed wordt door het klimaat, kon uit het onderzoek van verweringsbodems door Hermans mogelijkerwijs worden afgeleid of er nog sporen van intensieve verwering onder warmere en vochtigere klimaten te vinden waren. Dat Hermans voor dit onderzoek zich baseerde op gedegen en systematisch laboratoriumonderzoek van bodemmonsters, kon als zijn grote verdienste worden beschouwd. En tevens als een verdienste van zijn promotor Bakker, die in 1951 een laboratorium voor fysisch-geografisch bodemonderzoek had opgezet. Hermans’ conclusie uit zijn onderzoek was, dat de erosie van verweringsmateriaal tijdens het toendraklimaat van de laatste ijstijden ook op de vlakke delen bovenop heuvels zo sterk was geweest dat oude verweringsbodems waren verdwenen.

Fokke Sierksma haalde in zijn Raster-artikel de woorden van promotor Bakker aan, dat Hermans ‘nieuwe vondsten’ had gedaan en ‘nieuwe termen’ had gemunt ‘die spoedig internationaal gemeengoed zouden worden’. Bij die nieuwe vondsten werden veel vraagtekens gezet door J.J.C. Piket, die in 1960 een proefschrift zou verdedigen over een gebied elders in de Oesling, waarin hij tot de conclusie kwam dat er nog wel degelijk oude verweringsbodems op vlakke hogere delen van het landschap voorkwamen. Aan zijn ‘nieuwe termen’ had Hermans een aparte stelling gewijd: ‘Barbarismen als Siegeniaan, Emsiaan enz., gevormd naar het Franse siegénien, emsien etc., dienen in het Nederlands vervangen te worden door Siegener, Emser enz.’ Woorden als ras en cultuurerosie werden door Hermans tegen het licht gehouden, barbarismen werden afgekeurd. Zijn proefschrift was dus ook taalkundig van belang.

Het proefschrift werd achtereenvolgens in Luxemburg, Frankrijk en Nederland gerecenseerd. Lucius gaf in zijn recensie voornamelijk een samenvatting van Hermans’ resultaten. In de Revue de geographie de Lyon (1956) bewonderde L. Champier de grondigheid van het onderzoek; het werk van Hermans stimuleerde tot velerlei overwegingen. Exact hetzelfde, maar dan in het Nederlands, zei A.J. Wiggers in het Tijdschrift van het knag (1957): ‘De grote verdienste van dit werk ligt in de moderne benadering van de problemen.’ Wiggers sprak de hoop uit ‘dat door Hermans op de ingeslagen weg zal worden voortgegaan’. Voor dit type onderzoek zijn geavanceerde laboratoriumfaciliteiten vereist. Voor zijn promotieonderzoek had Hermans een laboratoriumkamer tot zijn beschikking gehad in het Geologisch Instituut te Groningen. De kamer die hij daar in bruikleen had gekregen, moest hij na de promotie verlaten; de ruimte was als koffiekamer nodig. Hermans keerde terug naar het instituut van de sociaal-geografen, waar uiteraard van een laboratorium geen sprake was. Zijn Franse connectie leverde niets op; hem werd geen studiebeurs verleend. Daarmee was zijn proefschrift hoogtepunt en tegelijkertijd sluitstuk van Hermans’ onderzoekscarrière.

Van Description et genèse des dépôts meubles de surface et du relief de l’Oesling bestaan twee versies. De proefschriftversie bevat een – meestal – ingeplakte ongepagineerde Samenvatting van vier bladzijden, een blad Stellingen en – voorin – een blaadje Corrigenda. Fanatieke Hermans-verzamelaars vinden zo’n exemplaar niet compleet zonder het uitnodigingskaartje voor de receptie. Hermans’ proefschrift werd ook opgenomen in de Publications du service geologique de Luxembourg, als deel elf. Daarbij werd in de titel aan Oesling toegevoegd: ‘(Ardennes Luxembourgeoises)’ en werden Hermans’ voornamen tot voorletters gereduceerd, de naamsvorm waaronder hij als wetenschapper publiceerde. Uiteraard ontbreken samenvatting en stellingen aan deze handelseditie. Een aantal jaren geleden heeft een Amsterdamse antiquaar de resterende exemplaren bij die Geologische Dienst opgekocht, zodat deze oplage iets minder zeldzaam is geworden. Toch dient er voor een exemplaar van het proefschrift een aanzienlijk bedrag te worden neergeteld, maar dat was vanaf het begin al zo, tenminste, als we ‘Het grote medelijden’ voor autobiografisch mogen houden. Daarin vindt de ik-figuur een exemplaar van zijn dissertatie bij een vriend op de stapel oude kranten, ‘mijn dissertatie, die in de winkel f 48,75 kost’.9 Tóen was de dissertatie nooit in de winkel te vinden, nú zelden in het antiquariaat.

 

Met dank aan de erven W.F. Hermans, die bereidwillig toestemming verleenden voor het citeren uit de brieven aan Fokke Sierksma.