Archief: DBNL

Hora est Schrijvers en proefschriften (3)

Jan Paul Hinrichs Karel van het Reve+

‘Ik heb geen boodschap. Ik heb de innerlijke drang om een stukje te schrijven, van tijd tot tijd. Op een gegeven moment vormen die stukjes samen een boek,’ aldus Karel van het Reve (1921-1999) tegenover Ineke Jungschleger in de Volkskrant van 2 februari 1985. Deze uitspraak kenschetst een oeuvre waarin werk van korte adem onmiskenbaar de overhand heeft. Aan zijn dikste werk, het leesboek Geschiedenis van de Russische literatuur (1985), heeft Van het Reve kennelijk heel wat jaren gesleuteld. De onzorgvuldigheden in de eerste druk, waarover hij zich openhartig heeft uitgelaten, doen vermoeden dat het uitvoeren van zo’n groot project hem wel eens moeilijk is afgegaan. Het boek verscheen op een moment dat Van het Reve reeds lang geen werk van zekere omvang had gepubliceerd. Hij is auteur van een dissertatie uit 1954, waarna hij als wetenschapsman nog met een paar artikelen maar niet meer met een boek voor de dag is gekomen. In de jaren na zijn Leidse benoeming tot hoogleraar in de Slavische letterkunde, in 1957, schreef hij twee romans, maar daarna ging Van het Reve verder als auteur van essays, reisverslagen, columns en recensies. Meesterschap ontwikkelde hij in de jaren zeventig met een eigen, herkenbaar droge, ironische stijl. Hoogtijdagen beleefde hij in de tijd van zijn provocerende Huizinga-lezing Het raadsel der onleesbaarheid (1978), waarvan het effect onder literatuurwetenschappers nog steeds voelbaar is. In 1982 werd hem voor zijn essayistisch werk de P.C. Hooftprijs uitgereikt. Hij eindigde zoals hij in 1932 – als de pionier Karel Beton in het dagblad De Tribune – was begonnen: als stukjesschrijver.

Van het Reve heeft lange tijd enorme invloed gehad op de Nederlandse beeldvorming van Rusland. Zijn uitgeefactiviteiten rond de Alexander Herzen-stichting tellen internationaal aardig mee. Maar dat hij zich nauwelijks als een wetenschapper of slavist wilde laten gelden, blijkt behalve uit de kwantiteit ook uit het spectrum van zijn vakmatige activiteiten: buiten de sfeer van het Russisch begaf hij zich niet. Een school of enige Nachwuchs heeft hij niet voortgebracht, afgezien van enkele vertaalsters die zich zijn leerlingen noemen. Toch zijn er nog drie personen

bij hem gepromoveerd. De door hem wel eens als wereldvreemd afgeschilderde Leidse universitaire sfeer, waar hij als Amsterdammer eigenlijk buiten stond, liet hem in ieder geval genoeg tijd voor andere dingen.

Van het Reve moet het hebben van zijn stijl, zijn ‘echte’ Nederlands, zoals we dat in zijn essaybundels aantreffen. Zijn proefschrift Goed en schoon in de sovjetcritiek is waarschijnlijk zijn minst bekende boek, dat inhoudelijk en stilistisch ook nogal van de rest van zijn werk afwijkt. De plichtmatigheden van een examen – wat een promotie uiteindelijk is – hebben duidelijk een stempel op het boek gedrukt. Niettemin is de dissertatie, die zich meer op het terrein van de politicologie dan op dat van de slavistiek begeeft, een belangrijk boek: het leidde tot Van het Reves hoogleraarschap, dat niet los te zien is van zijn verdere wederwaardigheden als literator. Tevens was de dissertatie zijn eerste boek dat verscheen bij G.A. van Oorschot, een uitgeverij die hij tot aan zijn dood trouw bleef.

 

Karel van het Reve begon in 1939 aan een studie sociografie, maar besloot al gauw ook buiten dit terrein college te volgen. Zo kwam hij terecht op de colleges van Bruno Borisovitsj Becker (1885-1958), een Russische emigrant en oud-hoogleraar uit Petrograd die in Amsterdam Russische letteren doceerde. Eigenlijk was hij geen slavist maar Coornhert-deskundige. Niettemin komt Becker de eer toe een hele generatie slavisten te hebben opgeleid die na de Tweede Wereldoorlog in Nederland het voor het zeggen kreeg. ‘Acht van zijn leerlingen,’ stelt H. Bonger in zijn levensbericht, ‘- Ebeling, Van het Reve, Bezemer, Van der Eng, Meyer [=Meijer], Kuypers [=Kuipers], Eekman en Schogt – werden in Nederland of daarbuiten hoogleraar’.1

Een paar keer heeft Van het Reve zich over Becker uitgelaten. Uit 1953 stamt een limerick met een toespeling op vermeende intimiteiten tussen Becker en de vertaalster Aleida G. Schot (1900-1959): ‘Ik weet waarom Leida zo lachte / Toen Bruin haar die avond opwachtte: / Hij toonde haar gul / Een reusachtige lul, / Die niemand meer van hem verwachtte.’2 In een praatje voor Radio Nederland Wereldomroep heeft Van het Reve het in 1985 nog eens over Becker gehad. Hij bracht toen diens sportieve prestaties in herinnering: ‘Zijn grootste triomf was niet, dat hij het tot hoogleraar bracht aan de Amsterdamse universiteit, maar dat hij, ik meen in 1938, een donderend applaus oogstte in het Amsterdamse Concertgebouw bij een turn-

manifestatie, toen hij zich bij de senioren onderscheidde bij een brugoefening.’3

Van het Reve werkte sinds 1948 onder Becker als bibliothecaris op het Amsterdamse Rusland-Instituut – ‘instituut is een groot woord, het was niet meer dan één schoollokaal’.4 In 1951 studeerde hij af. Hierna moet hij aan zijn proefschrift zijn begonnen. Bij mijn weten heeft Van het Reve zich niet in geschrifte over het ontstaan ervan uitgelaten. Een geboren of bevlogen wetenschapper lijkt hij niet te zijn geweest. Jan Erik Romein (1921-1991) zegt in een interview met Ischa Meijer uit 1980: ‘In de tijd dat Gerard zijn beste werk publiceerde, was Karel een gewoon wetenschapslulletje. Karel is een mislukte kunstenaar, dat is zeker. Hij had ook helemaal geen wetenschappelijke carrière op het oog, hij is er zo’n beetje ingerold.’5

Het proefschrift is Van het Reves eerste boek, afgezien van het Eenvoudig Russisch leerboek (1946), het Russisch lees- en themaboek (1947) en enkele werken van Paustovski die hij in de jaren dertig als scholier uit het Duits had vertaald. De titel van de gebrocheerde proefschriftuitgave, Goed en schoon in de sovjetcritiek, werd voor de gebonden handelseditie bij Van Oorschot veranderd in het meer strijdbare en de geest van de Koude Oorlog ademende Sovjet-annexatie der klassieken.6 Van het Reve had contact met Van Oorschot door zijn vertaalwerk voor de Russische Bibliotheek, die

begin jaren vijftig op poten werd gezet onder redactie van Charles B. Timmer. De autodidact Timmer liet later aan bekenden ‘met een mengeling van ingehouden trots en leedvermaak de beleefde verzoeken lezen van Tom Eekman en Karel van het Reve om alstublieft mee te mogen werken aan zijn Russische Bibliotheek’.7

In een brief aan Geert van Oorschot van 7 januari 1954, met als aanhef ‘Waarde Kameraad!’ en onder de ondertekening ‘koerier van den czaar’, verwijst Van het Reve naar een Russische Bibliotheek-bijeenkomst de dag daarvoor, waarop hij blijkbaar voor het eerst van zijn proefschrift gewag had gemaakt: ‘Omdat ik het hele ding ongestoord wilde afmaken, heb ik tot nu toe met geen enkele uitgever contact gezocht.’ Helemaal zeker van zijn zaak lijkt hij niet, en hij neemt alvast een behoorlijke afstand tot zijn werk: ‘Ik ben benieuwd wat je er van vindt. Soms doet het me aan de monoloog van een krankzinnige denken.’ Hij stuurt een paar hoofdstukken op proef. Op 25 februari meldt hij dat zijn proefschrift ‘zo juist’ af is. Bij een brief van 3 maart stuurt hij de volledige tekst. Van Oorschot laat even niets van zich horen. Op 22 maart voelt Van het Reve zich gedwongen hem aan het proefschrift te herinneren: ‘dat je niets laat horen werpt deze dagen een schaduw over mijn bestaan.’ Blijkbaar stelt Van Oorschot dan een betalingsregeling voor, waarin behalve contante betaling ook het vertaalwerk voor in de Russische Bibliotheek te verschijnen Toergenjev-delen meeweegt. Op 5 april schrijft Van het Reve: ‘Beste Geert, je voorstel brengt mij een gevoelige financiële slag toe. Ik zie echter in dat daar weinig aan te doen is en wil trachten het in gelatenheid te dragen. Indien ik alles goed begrepen heb komen wij dan het volgende overeen:

Ik lever jou vóór of op 1 Mei 1954 de copij van mijn proefschrift. Jij levert mij op of vóór 15 Juni 1954

250 gebrocheerde dissertaties

250 schijndissertaties als omschreven in de brief van Van Amerongen van 30 Maart j.l.

250 losse velletjes met stellingen

250 inlegpapiertjes met de woorden “Receptie na afloop in het Universiteitsgebouw”.

Ik lever jou op of vóór 15 Juli 1954 de somma van f 500,- Nederlands courant, en daarboven de somma van f 444,50 Nederlands courant bij inlevering van de copy voor het eerste deel Turgenev, zijnde deze bedragen de aanmaakkosten van de 250 aan mij geleverde dissertaties etc.’

Nadat hij op een zakelijke regeling voor de handelseditie is ingegaan, verklaart Van het Reve: ‘Als bewijs van mijn erkentelijkheid zal ik zorg dragen voor een gereserveerde plaats in de Aula der Universiteit voor jou en je echtgenote op het uur van mijn promotie. Tevens zal ik je op de receptie na deze plechtigheid een sigaar uitreiken.’ Het zetten van het boek start spoedig daarop. Op 7 juni 1954 toont Van het Reve zich bezorgd over het correctiewerk: ‘Ik weet niet of je het ms altijd weer naar de zetterij terugstuurt. In dit geval moet het met p. 99 van het ms in ieder

geval gebeuren. Ik merkte in Carré de afschuwelijke neiging bij je op om me geen 2e revisie te sturen van de pagina’s waar bij revisie nog correctie bleek te zitten.’ In dezelfde brief stelt hij als titel van de handelseditie voor: ‘Sovjetrussische annexatie der klassieken’.

In een brief van 15 juni 1954 staat nog even zwart op wit wat er met de oplage van het boek moet gebeuren: ‘Het is zo: naar de Oudemanhuispoort moeten op 22 dezer gebracht worden:

85 exemplaren met ingelegde stellingen, per stuk verpakt 20 al of niet verpakte ex. met ingelegde stellingen naar de Universiteitsbibliotheek, Singel 421, moeten gezonden worden

90 exemplaren met stellingen

De rest is voor mij.’

De definitie van een schijndissertatie staat overigens in Karel van het Reves nog altijd genoeglijke sleutelroman Twee minuten stilte (1959): ‘zijnde omslag, titelblad en soms ook inleiding van het proefschrift, en los daarin gelegd de stellingen en een visitekaartje met de woorden Receptie na afloop der promotie in het universiteitsgebouw.’8

De promotie vond plaats op dinsdag 6 juli 1954 ‘des namiddags om half twee’ in de Aula der Universiteit. Paranimfen waren de slavisten Tom Eekman en Jan Meijer. Een schrift bevat een lijst van personen die een proefschrift ontvingen. Onder de ontvangers, dertig namen waarvan er vier zijn doorgestreept, vinden we familieleden, collega-slavisten in binnen- en buitenland en instituten. Ook staan er aparte staatjes bij waarin de namen opnieuw zijn gerangschikt onder de kopjes ‘rondrit’, ‘sturen’ en ‘geven’. Van het Reves achterban uit die tijd is daarmee uitputtend in beeld gebracht, omdat ook de veel grotere lijst met ontvangers van de schijndissertatie volgt, inclusief hun adressen.9

Het promotiediner vond plaats ten huize van de kersverse doctor. Het tafelgezelschap bestond waarschijnlijk uit achtentwintig personen, gezien de rekening van de Algemene Verhuur-inrichting Gebr. Héman, 2^e Rozendwarsstraat 24, voor ‘De Heer Reven 58770 Siemon Stevenstraat 31I’, waarbij deze dinsdag 6 juli voor 10 uur in huur ontving: ‘3 tafels 1.75 M., 28 foldup stoelen, 28 platte borden, 28 dessertborden, 28 soep kop en schotels, 10 tafelvorken, 10 tafellepels, 14 tafelmessen, 56 dessertvorken, 56 dessertmessen, 28 dessertlepels, 3 groentelepels, 15 sla couverts, 56 wijnglazen, 28 cognac glazen, 3 schalen’. Dat kostte toen f 41,05.

 

De tekst van Goed en schoon in de sovjetcritiek. Beschouwingen over de aesthetica van het Sovjetrussische marxisme – dat wil zeggen de inleiding, negen hoofdstukken en een slot-

beschouwing – beslaat de bladzijden 5 tot en met 143. Een ‘Summary’, de noten, bibliografie, personenregister (zo node gemist in Van het Reves latere essaybundels!) en inhoud volgen op de bladzijden 144 tot en met 183. Los toegevoegd is een blad met twaalf stellingen.

Het proefschrift is het verslag van literatuuronderzoek naar de politieke theorievorming in de toenmalige Sovjet-Unie, toegespitst op de vraag hoe daarin ortho-

doxe marxistische geloofspunten geleidelijk werden prijsgegeven. ‘Die terugtocht is uitvoerig beschreven in een omstreeks 1950 verschenen boek van ene Timasheff, dat The great retreat heet. Op het gebied van de literatuurbeschouwing heb ik die terugtocht beschreven in mijn proefschrift,’10 zo schrijft Van het Reve later. Het gaat daarbij om het geleidelijk inlijven in de Sovjet-cultuur van klassieke schrijvers uit het verleden, waarbij elke mogelijkheid om een auteur als ‘vooruitstrevend’ te bestempelen, werd aangegrepen, het zogenaamde ‘red-making’: ‘Het lijkt daartoe voldoende wanneer die kunstenaar een enkele keer het woord “volk” in de mond neemt of het woord “vooruitgang”, niet zonder sympathie een onbemiddeld persoon in zijn werk laat optreden of een keer zijn ontevredenheid uit met de regering van zijn land.’11 Maar is ‘hun reputatie en hun werk àl te “rechts”, dan worden zij van de lijst der groten afgevoerd’.12

Van het Reve brengt aldus het rond 1935 in gang gezette proces in kaart, waarbij de sovjetkritiek in de Stalin-tijd een marxistische gewoonte opgaf om soms onderscheid te maken tussen een ‘subjectief’ kwalijke persoon en de ‘objectief’ progressieve rol die hij speelde. Inmiddels poogde de kritiek van een grote kunstenaar niet alleen een progressieve figuur te maken, maar ook een moreel hoogstaand persoon: schoon werd aldus tegelijk goed. Geslaagd is de vergelijking die Van het Reve trekt tussen de sovjetbiografie uit die tijd met het geïdealiseerde beeld van de christelijke geloofsheld in Oudrussische heiligenlevens. Van het Reve, die voor dit onderzoek bergen gortdroge communistische lectuur moet hebben doorgeploegd en ruim strooit met citaten, doet ondertussen ook zijn best enige ironie in zijn proza te laten doorklinken. Zelfs maakt hij zich een keer van zijn tekst los als hij op de bladzijden 124 en 125 een denkbeeldige Grote Kunstenaar Jansen opvoert als voorbeeld van een persoon van wie de kritiek minder prettige dingen historisch-materialistisch moet verklaren om hem toch nog in het sovjetpantheon te kunnen inlijven. Hier zien we de latere essayist zich melden.

Dat geldt nog sterker voor de bijdrage waarmee Van het Reve op de dag van zijn promotie de rubriek ‘Onze Gast Vandaag’ in Het Parool vulde. Er staat een portretfoto bij met een kader met biografische informatie, waarin we lezen dat hij ‘Broer van auteur Gerard Kornelis’ is. Van het Reve geeft in zijn stuk een samenvatting van de inhoud van zijn proefschrift. Hiervoor heeft hij Russische zaken naar Nederlandse verhoudingen verplaatst: zo lezen we van ‘de revolutionaire muziek van Sweelinck’, ‘de democratische geschriften van Hugo de Groot’ en ‘onze geniale leermeester en leider Paul de Groot’. Deze door de krant met honderd gulden gehonoreerde tekst is herdrukt in een van Van het Reves latere essaybundels.13 De tekst bleef, enkele wijzigingen in de spelling daargelaten, ongewijzigd; alleen is de krantentitel ‘Stel u voor dat…’ veranderd in ‘Stel u voor’. Dit stuk was zijn eerste bijdrage aan Het Parool, het Amsterdamse dagblad waar hij later nog vaak voor zou schrijven en correspondent in Moskou voor was. Bij zijn overlijden plaatste de hoofdredactie een rouwadvertentie met de aanhef ‘Karel was de beste’.

Niet iedereen aan de Amsterdamse universiteit was ingenomen met het schijnbaar anti-communistische karakter van Van het Reves proefschrift. Dat blijkt onder meer uit een brief van Simon Carmiggelt aan prof.dr. N.A. Donkersloot (schrijversnaam: Anthonie Donker) die in 1999 lag uitgestald op de tentoonstelling Vier lichte letterheren in het Letterkundig Museum. De verhouding tussen beiden, aldus het bijschrift, verslechterde in de loop van de jaren vijftig ten gevolge van een verschil van politiek inzicht. In de brief, gedateerd 11 mei 1955 en geschreven vanaf het adres 1e Weteringplantsoen 2a, verdedigt Carmiggelt zijn opvatting tegenover ‘louche proffen en humane heren’ (zoals hij zijn tegenstanders had omschreven in zijn gedicht ‘De vrijheid, och…’14) dat het Russische communisme een grote bedreiging vormt: ‘Louche vond ik ook (en mijn vers werd naar aanleiding daarvan geschreven) de pogingen die in Amsterdam zijn gedaan om de promotie van Van ’t Reve te hinderen, alleen omdat zijn proefschrift niet flatteus was voor het heilige Rusland. Louche vind ik, kortom, iedere intellectueel die zijn gevoelens van walging over de loop der dingen laat gebruiken door de c.p., wetend dat hij de zaak van de vrijheid daarmee uitlevert.’

Carmiggelt doelt op opvattingen van hoogleraren als de historicus J.M. Romein (1893-1962) en de taalkundige H.J. Pos (1898-1955).15 In een brief aan Geert van Oorschot van 7 mei 1954 schrijft Van het Reve: ‘Zodra ik Donderdag van Pos terugkom bel ik je op. Geef ondertussen geen ruchtbaarheid aan het conflict: wil ik, bij Pos, Becker of Senaat, iets bereiken, dan is een zekere mate van academische rust gewenst.’ Inzicht in de bezwaren van Pos geeft de brief die deze op 28 april 1954 aan promotor Becker schreef en waarin hij allereerst op uitstel aandringt: ‘Ik

ben tot de conclusie gekomen, dat het ónwenselijk is, met de promotie haast te maken en zou dringend raden, deze niet vóór de zomervacantie te doen plaats hebben.’ Hij verwijt Van het Reve ‘in het eerste hfdstk een zwak stuk over determinisme en vrije wil, waaruit de tendentie die zijn hele werk beheerst, reeds duidelijk wordt: hij is erop uit, de tegenstrijdigheden, de trouweloosheden en de absurditeiten van het sovjetmarxisme op “wetenschappelijke” wijze aan lezers duidelijk te maken die in het algemeen ook zonder kennisneming, van die defecten overtuigd zijn’. Ook verwijt Pos de promovendus ‘generlei begrip voor de omstandigheden’ met als gevolg dat hij de Russische ontwikkelingen waarin ‘na een strijdbare periode […] een van consolidatie’ komt, veel te geïsoleerd beschouwt: ‘Daar elke analogie buiten zijn gezichtskring lijkt te vallen, heeft hij geen profijt kunnen trekken van de vergelijking met het opkomende Christendom en de “triomf” der kerk met Constantijn de Grote, of b.v. met de opkomende s.d.a.p. in Nederland vóór 1918 en haar consolidering sedert 1918, die sedert 1940 tot kennelijke verstarring heeft geleid.’ Pos, die dus ontwikkelingen in Nederland en Rusland op één lijn brengt, stelt voorts in het onmiskenbare idioom van de fellow traveller dat tsaristisch Rusland moet worden ‘gezien als de grote voorbereiding tot het Rusland van het werkende volk’.

Ook voert Pos de naam van een facultaire medestander op: ‘voor een dissertatie toch wel erg, is zijn onvoldoende filosofische geschooldheid. De opmerkingen van Romein over oppervlakkigheid hier en daar, en ook wel eens unfairheid, onderschrijf ik.’ Ten slotte gaat Pos, die zijn ergernis steeds minder kan temperen, in op Van het Reves bekentenis in zijn dissertatie dat hij wel als communist werd opgevoed maar inmiddels geen adept van deze wereldbeschouwing meer is: ‘Hij meent, dat hierin een voordeel kan liggen voor zijn werk. Maar heeft hij zich wel gerealiseerd, dat de schamperheid, soms vermengd met vulgariteit, waarvan dit “onderzoek” met “wetenschappelijke” pretenties, blijk geeft hem de óntérende instemming zal bezorgen van al diegenen, die op hun manier wel weten, hoe het met het sovjetmarxisme is?’ Nu de eer van de Faculteit in het geding is, wijst Pos Becker op zijn verantwoordelijkheid: ‘Dit zou bij handhaving van déze tekst ook onze faculteit overkomen en dat is te erger, nadat het geschrift van L. de Jong over De vijfde colonne haar ook reeds morele schade heeft aangedaan: ook hiervan was de uitwerking betreurenswaardig, immers “als nu nog wel een Jood zegt, dat het niet zo erg geweest is als de geruchten zeggen, dan zal het wel waar zijn”.’ Vervolgens stelt Pos een onderhoud voor: ‘Misschien kan ik daarná dan eens met v.h. Reve een onderhoud hebben.’ Kennelijk werd dat het gesprek waarover Van het Reve in zijn boven geciteerde brief aan Van Oorschot schreef, waarna de promotie alsnog voor de zomervakantie doorgang vond.

Kort na de promotie levert Pos zijdelings nog wat kritiek op Van het Reves proefschrift in een artikel in De Groene Amsterdammer over de rol van Einsteins relativiteitstheorie in de Sovjet-Unie, maar een echt waardeoordeel over het boek geeft

hij daar niet.16 Voor zover mij bekend verscheen de eerste recensie van het proefschrift in Het Parool. Lucas van der Land (bekend als Jaap Elderer in De Avonden) noemt het boek ‘grondig, boeiend en geestig’17 en beperkt zich verder tot een schets van de inhoud. Positief zijn ook Paul Rodenko18 en P. Geyl, al vindt de laatste de structuur van het boek wat duister, blijkens zijn opmerking: ‘Hij zou het zijn lezers gemakkelijker gemaakt hebben, indien hij aan zijn negen hoofdstukken titels had gegeven of op andere wijze een overzicht van de hele, vaak zeer gecompliceerde uiteenzetting had toegevoegd.’19

De geest van de Koude Oorlog waait uit de recensie van Ger Harmsen, wiens naam ook voorkomt op de lijst van ontvangers van de schijndissertatie. Al eerder had hij met Van het Reve overhoop gelegen in een in De Vrije Katheder gevoerde discussie over Poesjkin.20 In het communistische blad Politiek en Cultuur publiceert Harmsen zijn stuk ‘De filosofie van het sleutelgat’, waarin hij Van het Reve nogal overdreven beschuldigt van ‘voorkeur voor bedgeheimen’.21 Als Harmsen beweert ‘V.h.R. knutselt wat theorietjes en bouwt deze op met een handvol losse uitspraken alsof hij met blokken speelt’22, dan klinkt daar trouwens ook een soort kritiek in door die later naar aanleiding van de Huizinga-lezing wel te horen viel: Van het Reve zou slechts een persiflage van een vak hebben gemaakt. Harmsen citeert intussen een Coornhert-boek van Becker om aan te tonen ‘hoezeer v.h. Reve bij deze uitspraak uit 1586 achterblijft en tot primitiviteit vervalt bij zijn jacht op tegenstrijdigheden in het marxisme’.23 Hij vertelt er evenwel niet bij dat deze Becker Van het Reves promotor was.

 

Het onderwerp van Karel van het Reves proefschrift was in zekere zin het verhaal van de auteur zelf, dat van zijn terugtocht. Hij sleutelde in zijn proefschrift aan de grondslagen van een wereld die ooit de zijne was: tenslotte was hij zelf een vriend van de Sovjet-Unie geweest. Maar een ‘boodschap’ had zijn proefschrift niet. De door hem geanalyseerde opvattingen over de verhouding van kunst en maatschappij zei hij niet te delen, maar, zo voegde hij eraan toe: ‘Wij hebben zelf echter geen andere opvattingen die wij ervoor in de plaats willen stellen, wij weten niet hoe het dan wèl gesteld is met die verhouding.’24 Dat hij op de dag van zijn promotie een ook nu nog heel leesbaar stuk in Het Parool schreef, lijkt achteraf gezien verre van onbelangrijk. In zekere zin nam hij, in een veel vrijere stijl dan hij in zijn proefschrift kon hanteren, meteen revanche voor de academische plichtplegingen waaraan hij zich had moeten onderwerpen en toonde hij zich van een ironische kant waarmee hij decennia later landelijk furore maakte. Een limerick uit 1953 is wellicht een bekentenis van het ongeloof dat wel geen promovendus vreemd zal zijn: ‘Hoewel het al ver in het jaar was / En zijn dissertatie haast klaar was: / Hij scheurde hem stuk / En heeft zijn geluk / Vergooid toen het ogenblik daar was.’25

Met dank aan mevrouw J. van het Reve-Israël voor de toestemming te citeren uit doorslagen van brieven van Karel van het Reve aan Geert van Oorschot en voor de inzage in enkele andere stukken waarvan voor dit artikel gebruik is gemaakt.

Hora est Schrijvers en proefschriften (3)

Jan Paul Hinrichs Karel van het Reve+

‘Ik heb geen boodschap. Ik heb de innerlijke drang om een stukje te schrijven, van tijd tot tijd. Op een gegeven moment vormen die stukjes samen een boek,’ aldus Karel van het Reve (1921-1999) tegenover Ineke Jungschleger in de Volkskrant van 2 februari 1985. Deze uitspraak kenschetst een oeuvre waarin werk van korte adem onmiskenbaar de overhand heeft. Aan zijn dikste werk, het leesboek Geschiedenis van de Russische literatuur (1985), heeft Van het Reve kennelijk heel wat jaren gesleuteld. De onzorgvuldigheden in de eerste druk, waarover hij zich openhartig heeft uitgelaten, doen vermoeden dat het uitvoeren van zo’n groot project hem wel eens moeilijk is afgegaan. Het boek verscheen op een moment dat Van het Reve reeds lang geen werk van zekere omvang had gepubliceerd. Hij is auteur van een dissertatie uit 1954, waarna hij als wetenschapsman nog met een paar artikelen maar niet meer met een boek voor de dag is gekomen. In de jaren na zijn Leidse benoeming tot hoogleraar in de Slavische letterkunde, in 1957, schreef hij twee romans, maar daarna ging Van het Reve verder als auteur van essays, reisverslagen, columns en recensies. Meesterschap ontwikkelde hij in de jaren zeventig met een eigen, herkenbaar droge, ironische stijl. Hoogtijdagen beleefde hij in de tijd van zijn provocerende Huizinga-lezing Het raadsel der onleesbaarheid (1978), waarvan het effect onder literatuurwetenschappers nog steeds voelbaar is. In 1982 werd hem voor zijn essayistisch werk de P.C. Hooftprijs uitgereikt. Hij eindigde zoals hij in 1932 – als de pionier Karel Beton in het dagblad De Tribune – was begonnen: als stukjesschrijver.

Van het Reve heeft lange tijd enorme invloed gehad op de Nederlandse beeldvorming van Rusland. Zijn uitgeefactiviteiten rond de Alexander Herzen-stichting tellen internationaal aardig mee. Maar dat hij zich nauwelijks als een wetenschapper of slavist wilde laten gelden, blijkt behalve uit de kwantiteit ook uit het spectrum van zijn vakmatige activiteiten: buiten de sfeer van het Russisch begaf hij zich niet. Een school of enige Nachwuchs heeft hij niet voortgebracht, afgezien van enkele vertaalsters die zich zijn leerlingen noemen. Toch zijn er nog drie personen

bij hem gepromoveerd. De door hem wel eens als wereldvreemd afgeschilderde Leidse universitaire sfeer, waar hij als Amsterdammer eigenlijk buiten stond, liet hem in ieder geval genoeg tijd voor andere dingen.

Van het Reve moet het hebben van zijn stijl, zijn ‘echte’ Nederlands, zoals we dat in zijn essaybundels aantreffen. Zijn proefschrift Goed en schoon in de sovjetcritiek is waarschijnlijk zijn minst bekende boek, dat inhoudelijk en stilistisch ook nogal van de rest van zijn werk afwijkt. De plichtmatigheden van een examen – wat een promotie uiteindelijk is – hebben duidelijk een stempel op het boek gedrukt. Niettemin is de dissertatie, die zich meer op het terrein van de politicologie dan op dat van de slavistiek begeeft, een belangrijk boek: het leidde tot Van het Reves hoogleraarschap, dat niet los te zien is van zijn verdere wederwaardigheden als literator. Tevens was de dissertatie zijn eerste boek dat verscheen bij G.A. van Oorschot, een uitgeverij die hij tot aan zijn dood trouw bleef.

 

Karel van het Reve begon in 1939 aan een studie sociografie, maar besloot al gauw ook buiten dit terrein college te volgen. Zo kwam hij terecht op de colleges van Bruno Borisovitsj Becker (1885-1958), een Russische emigrant en oud-hoogleraar uit Petrograd die in Amsterdam Russische letteren doceerde. Eigenlijk was hij geen slavist maar Coornhert-deskundige. Niettemin komt Becker de eer toe een hele generatie slavisten te hebben opgeleid die na de Tweede Wereldoorlog in Nederland het voor het zeggen kreeg. ‘Acht van zijn leerlingen,’ stelt H. Bonger in zijn levensbericht, ‘- Ebeling, Van het Reve, Bezemer, Van der Eng, Meyer [=Meijer], Kuypers [=Kuipers], Eekman en Schogt – werden in Nederland of daarbuiten hoogleraar’.1

Een paar keer heeft Van het Reve zich over Becker uitgelaten. Uit 1953 stamt een limerick met een toespeling op vermeende intimiteiten tussen Becker en de vertaalster Aleida G. Schot (1900-1959): ‘Ik weet waarom Leida zo lachte / Toen Bruin haar die avond opwachtte: / Hij toonde haar gul / Een reusachtige lul, / Die niemand meer van hem verwachtte.’2 In een praatje voor Radio Nederland Wereldomroep heeft Van het Reve het in 1985 nog eens over Becker gehad. Hij bracht toen diens sportieve prestaties in herinnering: ‘Zijn grootste triomf was niet, dat hij het tot hoogleraar bracht aan de Amsterdamse universiteit, maar dat hij, ik meen in 1938, een donderend applaus oogstte in het Amsterdamse Concertgebouw bij een turn-

manifestatie, toen hij zich bij de senioren onderscheidde bij een brugoefening.’3

Van het Reve werkte sinds 1948 onder Becker als bibliothecaris op het Amsterdamse Rusland-Instituut – ‘instituut is een groot woord, het was niet meer dan één schoollokaal’.4 In 1951 studeerde hij af. Hierna moet hij aan zijn proefschrift zijn begonnen. Bij mijn weten heeft Van het Reve zich niet in geschrifte over het ontstaan ervan uitgelaten. Een geboren of bevlogen wetenschapper lijkt hij niet te zijn geweest. Jan Erik Romein (1921-1991) zegt in een interview met Ischa Meijer uit 1980: ‘In de tijd dat Gerard zijn beste werk publiceerde, was Karel een gewoon wetenschapslulletje. Karel is een mislukte kunstenaar, dat is zeker. Hij had ook helemaal geen wetenschappelijke carrière op het oog, hij is er zo’n beetje ingerold.’5

Het proefschrift is Van het Reves eerste boek, afgezien van het Eenvoudig Russisch leerboek (1946), het Russisch lees- en themaboek (1947) en enkele werken van Paustovski die hij in de jaren dertig als scholier uit het Duits had vertaald. De titel van de gebrocheerde proefschriftuitgave, Goed en schoon in de sovjetcritiek, werd voor de gebonden handelseditie bij Van Oorschot veranderd in het meer strijdbare en de geest van de Koude Oorlog ademende Sovjet-annexatie der klassieken.6 Van het Reve had contact met Van Oorschot door zijn vertaalwerk voor de Russische Bibliotheek, die

begin jaren vijftig op poten werd gezet onder redactie van Charles B. Timmer. De autodidact Timmer liet later aan bekenden ‘met een mengeling van ingehouden trots en leedvermaak de beleefde verzoeken lezen van Tom Eekman en Karel van het Reve om alstublieft mee te mogen werken aan zijn Russische Bibliotheek’.7

In een brief aan Geert van Oorschot van 7 januari 1954, met als aanhef ‘Waarde Kameraad!’ en onder de ondertekening ‘koerier van den czaar’, verwijst Van het Reve naar een Russische Bibliotheek-bijeenkomst de dag daarvoor, waarop hij blijkbaar voor het eerst van zijn proefschrift gewag had gemaakt: ‘Omdat ik het hele ding ongestoord wilde afmaken, heb ik tot nu toe met geen enkele uitgever contact gezocht.’ Helemaal zeker van zijn zaak lijkt hij niet, en hij neemt alvast een behoorlijke afstand tot zijn werk: ‘Ik ben benieuwd wat je er van vindt. Soms doet het me aan de monoloog van een krankzinnige denken.’ Hij stuurt een paar hoofdstukken op proef. Op 25 februari meldt hij dat zijn proefschrift ‘zo juist’ af is. Bij een brief van 3 maart stuurt hij de volledige tekst. Van Oorschot laat even niets van zich horen. Op 22 maart voelt Van het Reve zich gedwongen hem aan het proefschrift te herinneren: ‘dat je niets laat horen werpt deze dagen een schaduw over mijn bestaan.’ Blijkbaar stelt Van Oorschot dan een betalingsregeling voor, waarin behalve contante betaling ook het vertaalwerk voor in de Russische Bibliotheek te verschijnen Toergenjev-delen meeweegt. Op 5 april schrijft Van het Reve: ‘Beste Geert, je voorstel brengt mij een gevoelige financiële slag toe. Ik zie echter in dat daar weinig aan te doen is en wil trachten het in gelatenheid te dragen. Indien ik alles goed begrepen heb komen wij dan het volgende overeen:

Ik lever jou vóór of op 1 Mei 1954 de copij van mijn proefschrift. Jij levert mij op of vóór 15 Juni 1954

250 gebrocheerde dissertaties

250 schijndissertaties als omschreven in de brief van Van Amerongen van 30 Maart j.l.

250 losse velletjes met stellingen

250 inlegpapiertjes met de woorden “Receptie na afloop in het Universiteitsgebouw”.

Ik lever jou op of vóór 15 Juli 1954 de somma van f 500,- Nederlands courant, en daarboven de somma van f 444,50 Nederlands courant bij inlevering van de copy voor het eerste deel Turgenev, zijnde deze bedragen de aanmaakkosten van de 250 aan mij geleverde dissertaties etc.’

Nadat hij op een zakelijke regeling voor de handelseditie is ingegaan, verklaart Van het Reve: ‘Als bewijs van mijn erkentelijkheid zal ik zorg dragen voor een gereserveerde plaats in de Aula der Universiteit voor jou en je echtgenote op het uur van mijn promotie. Tevens zal ik je op de receptie na deze plechtigheid een sigaar uitreiken.’ Het zetten van het boek start spoedig daarop. Op 7 juni 1954 toont Van het Reve zich bezorgd over het correctiewerk: ‘Ik weet niet of je het ms altijd weer naar de zetterij terugstuurt. In dit geval moet het met p. 99 van het ms in ieder

geval gebeuren. Ik merkte in Carré de afschuwelijke neiging bij je op om me geen 2e revisie te sturen van de pagina’s waar bij revisie nog correctie bleek te zitten.’ In dezelfde brief stelt hij als titel van de handelseditie voor: ‘Sovjetrussische annexatie der klassieken’.

In een brief van 15 juni 1954 staat nog even zwart op wit wat er met de oplage van het boek moet gebeuren: ‘Het is zo: naar de Oudemanhuispoort moeten op 22 dezer gebracht worden:

85 exemplaren met ingelegde stellingen, per stuk verpakt 20 al of niet verpakte ex. met ingelegde stellingen naar de Universiteitsbibliotheek, Singel 421, moeten gezonden worden

90 exemplaren met stellingen

De rest is voor mij.’

De definitie van een schijndissertatie staat overigens in Karel van het Reves nog altijd genoeglijke sleutelroman Twee minuten stilte (1959): ‘zijnde omslag, titelblad en soms ook inleiding van het proefschrift, en los daarin gelegd de stellingen en een visitekaartje met de woorden Receptie na afloop der promotie in het universiteitsgebouw.’8

De promotie vond plaats op dinsdag 6 juli 1954 ‘des namiddags om half twee’ in de Aula der Universiteit. Paranimfen waren de slavisten Tom Eekman en Jan Meijer. Een schrift bevat een lijst van personen die een proefschrift ontvingen. Onder de ontvangers, dertig namen waarvan er vier zijn doorgestreept, vinden we familieleden, collega-slavisten in binnen- en buitenland en instituten. Ook staan er aparte staatjes bij waarin de namen opnieuw zijn gerangschikt onder de kopjes ‘rondrit’, ‘sturen’ en ‘geven’. Van het Reves achterban uit die tijd is daarmee uitputtend in beeld gebracht, omdat ook de veel grotere lijst met ontvangers van de schijndissertatie volgt, inclusief hun adressen.9

Het promotiediner vond plaats ten huize van de kersverse doctor. Het tafelgezelschap bestond waarschijnlijk uit achtentwintig personen, gezien de rekening van de Algemene Verhuur-inrichting Gebr. Héman, 2^e Rozendwarsstraat 24, voor ‘De Heer Reven 58770 Siemon Stevenstraat 31I’, waarbij deze dinsdag 6 juli voor 10 uur in huur ontving: ‘3 tafels 1.75 M., 28 foldup stoelen, 28 platte borden, 28 dessertborden, 28 soep kop en schotels, 10 tafelvorken, 10 tafellepels, 14 tafelmessen, 56 dessertvorken, 56 dessertmessen, 28 dessertlepels, 3 groentelepels, 15 sla couverts, 56 wijnglazen, 28 cognac glazen, 3 schalen’. Dat kostte toen f 41,05.

 

De tekst van Goed en schoon in de sovjetcritiek. Beschouwingen over de aesthetica van het Sovjetrussische marxisme – dat wil zeggen de inleiding, negen hoofdstukken en een slot-

beschouwing – beslaat de bladzijden 5 tot en met 143. Een ‘Summary’, de noten, bibliografie, personenregister (zo node gemist in Van het Reves latere essaybundels!) en inhoud volgen op de bladzijden 144 tot en met 183. Los toegevoegd is een blad met twaalf stellingen.

Het proefschrift is het verslag van literatuuronderzoek naar de politieke theorievorming in de toenmalige Sovjet-Unie, toegespitst op de vraag hoe daarin ortho-

doxe marxistische geloofspunten geleidelijk werden prijsgegeven. ‘Die terugtocht is uitvoerig beschreven in een omstreeks 1950 verschenen boek van ene Timasheff, dat The great retreat heet. Op het gebied van de literatuurbeschouwing heb ik die terugtocht beschreven in mijn proefschrift,’10 zo schrijft Van het Reve later. Het gaat daarbij om het geleidelijk inlijven in de Sovjet-cultuur van klassieke schrijvers uit het verleden, waarbij elke mogelijkheid om een auteur als ‘vooruitstrevend’ te bestempelen, werd aangegrepen, het zogenaamde ‘red-making’: ‘Het lijkt daartoe voldoende wanneer die kunstenaar een enkele keer het woord “volk” in de mond neemt of het woord “vooruitgang”, niet zonder sympathie een onbemiddeld persoon in zijn werk laat optreden of een keer zijn ontevredenheid uit met de regering van zijn land.’11 Maar is ‘hun reputatie en hun werk àl te “rechts”, dan worden zij van de lijst der groten afgevoerd’.12

Van het Reve brengt aldus het rond 1935 in gang gezette proces in kaart, waarbij de sovjetkritiek in de Stalin-tijd een marxistische gewoonte opgaf om soms onderscheid te maken tussen een ‘subjectief’ kwalijke persoon en de ‘objectief’ progressieve rol die hij speelde. Inmiddels poogde de kritiek van een grote kunstenaar niet alleen een progressieve figuur te maken, maar ook een moreel hoogstaand persoon: schoon werd aldus tegelijk goed. Geslaagd is de vergelijking die Van het Reve trekt tussen de sovjetbiografie uit die tijd met het geïdealiseerde beeld van de christelijke geloofsheld in Oudrussische heiligenlevens. Van het Reve, die voor dit onderzoek bergen gortdroge communistische lectuur moet hebben doorgeploegd en ruim strooit met citaten, doet ondertussen ook zijn best enige ironie in zijn proza te laten doorklinken. Zelfs maakt hij zich een keer van zijn tekst los als hij op de bladzijden 124 en 125 een denkbeeldige Grote Kunstenaar Jansen opvoert als voorbeeld van een persoon van wie de kritiek minder prettige dingen historisch-materialistisch moet verklaren om hem toch nog in het sovjetpantheon te kunnen inlijven. Hier zien we de latere essayist zich melden.

Dat geldt nog sterker voor de bijdrage waarmee Van het Reve op de dag van zijn promotie de rubriek ‘Onze Gast Vandaag’ in Het Parool vulde. Er staat een portretfoto bij met een kader met biografische informatie, waarin we lezen dat hij ‘Broer van auteur Gerard Kornelis’ is. Van het Reve geeft in zijn stuk een samenvatting van de inhoud van zijn proefschrift. Hiervoor heeft hij Russische zaken naar Nederlandse verhoudingen verplaatst: zo lezen we van ‘de revolutionaire muziek van Sweelinck’, ‘de democratische geschriften van Hugo de Groot’ en ‘onze geniale leermeester en leider Paul de Groot’. Deze door de krant met honderd gulden gehonoreerde tekst is herdrukt in een van Van het Reves latere essaybundels.13 De tekst bleef, enkele wijzigingen in de spelling daargelaten, ongewijzigd; alleen is de krantentitel ‘Stel u voor dat…’ veranderd in ‘Stel u voor’. Dit stuk was zijn eerste bijdrage aan Het Parool, het Amsterdamse dagblad waar hij later nog vaak voor zou schrijven en correspondent in Moskou voor was. Bij zijn overlijden plaatste de hoofdredactie een rouwadvertentie met de aanhef ‘Karel was de beste’.

Niet iedereen aan de Amsterdamse universiteit was ingenomen met het schijnbaar anti-communistische karakter van Van het Reves proefschrift. Dat blijkt onder meer uit een brief van Simon Carmiggelt aan prof.dr. N.A. Donkersloot (schrijversnaam: Anthonie Donker) die in 1999 lag uitgestald op de tentoonstelling Vier lichte letterheren in het Letterkundig Museum. De verhouding tussen beiden, aldus het bijschrift, verslechterde in de loop van de jaren vijftig ten gevolge van een verschil van politiek inzicht. In de brief, gedateerd 11 mei 1955 en geschreven vanaf het adres 1e Weteringplantsoen 2a, verdedigt Carmiggelt zijn opvatting tegenover ‘louche proffen en humane heren’ (zoals hij zijn tegenstanders had omschreven in zijn gedicht ‘De vrijheid, och…’14) dat het Russische communisme een grote bedreiging vormt: ‘Louche vond ik ook (en mijn vers werd naar aanleiding daarvan geschreven) de pogingen die in Amsterdam zijn gedaan om de promotie van Van ’t Reve te hinderen, alleen omdat zijn proefschrift niet flatteus was voor het heilige Rusland. Louche vind ik, kortom, iedere intellectueel die zijn gevoelens van walging over de loop der dingen laat gebruiken door de c.p., wetend dat hij de zaak van de vrijheid daarmee uitlevert.’

Carmiggelt doelt op opvattingen van hoogleraren als de historicus J.M. Romein (1893-1962) en de taalkundige H.J. Pos (1898-1955).15 In een brief aan Geert van Oorschot van 7 mei 1954 schrijft Van het Reve: ‘Zodra ik Donderdag van Pos terugkom bel ik je op. Geef ondertussen geen ruchtbaarheid aan het conflict: wil ik, bij Pos, Becker of Senaat, iets bereiken, dan is een zekere mate van academische rust gewenst.’ Inzicht in de bezwaren van Pos geeft de brief die deze op 28 april 1954 aan promotor Becker schreef en waarin hij allereerst op uitstel aandringt: ‘Ik

ben tot de conclusie gekomen, dat het ónwenselijk is, met de promotie haast te maken en zou dringend raden, deze niet vóór de zomervacantie te doen plaats hebben.’ Hij verwijt Van het Reve ‘in het eerste hfdstk een zwak stuk over determinisme en vrije wil, waaruit de tendentie die zijn hele werk beheerst, reeds duidelijk wordt: hij is erop uit, de tegenstrijdigheden, de trouweloosheden en de absurditeiten van het sovjetmarxisme op “wetenschappelijke” wijze aan lezers duidelijk te maken die in het algemeen ook zonder kennisneming, van die defecten overtuigd zijn’. Ook verwijt Pos de promovendus ‘generlei begrip voor de omstandigheden’ met als gevolg dat hij de Russische ontwikkelingen waarin ‘na een strijdbare periode […] een van consolidatie’ komt, veel te geïsoleerd beschouwt: ‘Daar elke analogie buiten zijn gezichtskring lijkt te vallen, heeft hij geen profijt kunnen trekken van de vergelijking met het opkomende Christendom en de “triomf” der kerk met Constantijn de Grote, of b.v. met de opkomende s.d.a.p. in Nederland vóór 1918 en haar consolidering sedert 1918, die sedert 1940 tot kennelijke verstarring heeft geleid.’ Pos, die dus ontwikkelingen in Nederland en Rusland op één lijn brengt, stelt voorts in het onmiskenbare idioom van de fellow traveller dat tsaristisch Rusland moet worden ‘gezien als de grote voorbereiding tot het Rusland van het werkende volk’.

Ook voert Pos de naam van een facultaire medestander op: ‘voor een dissertatie toch wel erg, is zijn onvoldoende filosofische geschooldheid. De opmerkingen van Romein over oppervlakkigheid hier en daar, en ook wel eens unfairheid, onderschrijf ik.’ Ten slotte gaat Pos, die zijn ergernis steeds minder kan temperen, in op Van het Reves bekentenis in zijn dissertatie dat hij wel als communist werd opgevoed maar inmiddels geen adept van deze wereldbeschouwing meer is: ‘Hij meent, dat hierin een voordeel kan liggen voor zijn werk. Maar heeft hij zich wel gerealiseerd, dat de schamperheid, soms vermengd met vulgariteit, waarvan dit “onderzoek” met “wetenschappelijke” pretenties, blijk geeft hem de óntérende instemming zal bezorgen van al diegenen, die op hun manier wel weten, hoe het met het sovjetmarxisme is?’ Nu de eer van de Faculteit in het geding is, wijst Pos Becker op zijn verantwoordelijkheid: ‘Dit zou bij handhaving van déze tekst ook onze faculteit overkomen en dat is te erger, nadat het geschrift van L. de Jong over De vijfde colonne haar ook reeds morele schade heeft aangedaan: ook hiervan was de uitwerking betreurenswaardig, immers “als nu nog wel een Jood zegt, dat het niet zo erg geweest is als de geruchten zeggen, dan zal het wel waar zijn”.’ Vervolgens stelt Pos een onderhoud voor: ‘Misschien kan ik daarná dan eens met v.h. Reve een onderhoud hebben.’ Kennelijk werd dat het gesprek waarover Van het Reve in zijn boven geciteerde brief aan Van Oorschot schreef, waarna de promotie alsnog voor de zomervakantie doorgang vond.

Kort na de promotie levert Pos zijdelings nog wat kritiek op Van het Reves proefschrift in een artikel in De Groene Amsterdammer over de rol van Einsteins relativiteitstheorie in de Sovjet-Unie, maar een echt waardeoordeel over het boek geeft

hij daar niet.16 Voor zover mij bekend verscheen de eerste recensie van het proefschrift in Het Parool. Lucas van der Land (bekend als Jaap Elderer in De Avonden) noemt het boek ‘grondig, boeiend en geestig’17 en beperkt zich verder tot een schets van de inhoud. Positief zijn ook Paul Rodenko18 en P. Geyl, al vindt de laatste de structuur van het boek wat duister, blijkens zijn opmerking: ‘Hij zou het zijn lezers gemakkelijker gemaakt hebben, indien hij aan zijn negen hoofdstukken titels had gegeven of op andere wijze een overzicht van de hele, vaak zeer gecompliceerde uiteenzetting had toegevoegd.’19

De geest van de Koude Oorlog waait uit de recensie van Ger Harmsen, wiens naam ook voorkomt op de lijst van ontvangers van de schijndissertatie. Al eerder had hij met Van het Reve overhoop gelegen in een in De Vrije Katheder gevoerde discussie over Poesjkin.20 In het communistische blad Politiek en Cultuur publiceert Harmsen zijn stuk ‘De filosofie van het sleutelgat’, waarin hij Van het Reve nogal overdreven beschuldigt van ‘voorkeur voor bedgeheimen’.21 Als Harmsen beweert ‘V.h.R. knutselt wat theorietjes en bouwt deze op met een handvol losse uitspraken alsof hij met blokken speelt’22, dan klinkt daar trouwens ook een soort kritiek in door die later naar aanleiding van de Huizinga-lezing wel te horen viel: Van het Reve zou slechts een persiflage van een vak hebben gemaakt. Harmsen citeert intussen een Coornhert-boek van Becker om aan te tonen ‘hoezeer v.h. Reve bij deze uitspraak uit 1586 achterblijft en tot primitiviteit vervalt bij zijn jacht op tegenstrijdigheden in het marxisme’.23 Hij vertelt er evenwel niet bij dat deze Becker Van het Reves promotor was.

 

Het onderwerp van Karel van het Reves proefschrift was in zekere zin het verhaal van de auteur zelf, dat van zijn terugtocht. Hij sleutelde in zijn proefschrift aan de grondslagen van een wereld die ooit de zijne was: tenslotte was hij zelf een vriend van de Sovjet-Unie geweest. Maar een ‘boodschap’ had zijn proefschrift niet. De door hem geanalyseerde opvattingen over de verhouding van kunst en maatschappij zei hij niet te delen, maar, zo voegde hij eraan toe: ‘Wij hebben zelf echter geen andere opvattingen die wij ervoor in de plaats willen stellen, wij weten niet hoe het dan wèl gesteld is met die verhouding.’24 Dat hij op de dag van zijn promotie een ook nu nog heel leesbaar stuk in Het Parool schreef, lijkt achteraf gezien verre van onbelangrijk. In zekere zin nam hij, in een veel vrijere stijl dan hij in zijn proefschrift kon hanteren, meteen revanche voor de academische plichtplegingen waaraan hij zich had moeten onderwerpen en toonde hij zich van een ironische kant waarmee hij decennia later landelijk furore maakte. Een limerick uit 1953 is wellicht een bekentenis van het ongeloof dat wel geen promovendus vreemd zal zijn: ‘Hoewel het al ver in het jaar was / En zijn dissertatie haast klaar was: / Hij scheurde hem stuk / En heeft zijn geluk / Vergooid toen het ogenblik daar was.’25

Met dank aan mevrouw J. van het Reve-Israël voor de toestemming te citeren uit doorslagen van brieven van Karel van het Reve aan Geert van Oorschot en voor de inzage in enkele andere stukken waarvan voor dit artikel gebruik is gemaakt.

Marco Daane
Op des dichters ongevleugelde hielen
Onbekend archief Richard Minne gevonden+

De biograaf is een afhankelijk mens. Hij verricht zijn werk bij de gratie van nabestaanden en archivalia. En niet altijd zijn er daarvan voldoende beschikbaar om het leven van – bijvoorbeeld – een schrijver recht te kunnen doen. Er knaagt dan iets bij de biograaf, zelfs bij een die zich vooral op de schrijver en diens werk concentreert. Als biograaf van de Vlaamse dichter Richard Minne kan ik daarover meepraten. Van zijn leven ís maar weinig bekend. ‘Spijtig of niet; de schrijver en de mens zijn één,’ schreef Minne op 24 maart 1955 in een krantenstukje over dagboeken en memoires. Ik zeg het hem na, maar Minne zelf lijkt alle moeite te hebben gedaan onzichtbaar te blijven voor wie na hem komen. School, familie, huwelijk, oorlogsperikelen, beroepen, woonhuizen, het bleven grijze plekken in mijn onderzoek. Maar er zijn nog andere factoren waarvan de biograaf afhankelijk is: van subsidie bijvoorbeeld, van medewerking van derden en van publiciteit. Samen zijn ze in staat zijn zoektocht grondig ondersteboven te halen en daarmee de literatuurgeschiedenis een bescheiden maar verrassende wending te geven. Dat bleek weer eens toen ik de vondst van mijn leven deed.

Tussen Elsschot en Nescio

De Gentenaar Richard Minne (1891-1965) wordt beschouwd als een van de grootste Vlaamse dichters van deze eeuw. Zijn poëzie, vooral gebundeld in de klassieker In den Zonen Inval (1927; in 1955 bezorgde Van Oorschot een vermeerderde editie), staat vol met originele beelden en onpoëtisch woordgebruik, die de lezer aanvankelijk op het verkeerde been zetten. Met zijn talent, taalgenie en zeggingskracht intrigeert Minne echter tegelijkertijd. Zonder valse pretentie, maar nooit zijn taak als ‘zanger’ verloochenend, vertolkt hij een door ironie, vrijheidsverlangen en melancholie getekend levensgevoel.

Het zijn deze ironie en melancholie die Jeroen Brouwers ertoe brachten Minne ‘de boerse broer van Willem Elsschot’ en ‘de Vlaamse neef van Nescio’ te noemen.1 Een mooie typering, want Minne verenigt in zijn literaire persoonlijkheid inderdaad een Noord-Nederlands individualisme en een soort Zuid-Nederlands internationalisme, verhevigd met Gentse rauwheid. Menno ter Braak sprak van een

‘Vlaming die zich wil wreken op de provinciaal, die hij eens geweest is’.2 Minne begon zijn loopbaan als een militant, maar mislukt pacifistisch marxist. Zijn ware dichterstem weerklonk voor het eerst voluit in ’t Fonteintje (1921-1924), het tijdschrift waarmee hij samen met Maurice Roelants, Raymond Herreman en Karel Leroux de ‘holle leuzen’ van de expressionisten uitdaagde. Daarop aansluitend leidde hij een vierjarig, bijna mythisch bestaan als ‘dichter en boer’ in het modderdorp Waarschoot. Het voerde tot een dieptepunt in zijn leven en – het is inderdaad vol paradoxen – schrijnende hoogtepunten in zijn poëzie en brieven. In de bundel Wolfijzers en schietgeweren (1942) werd daar later een en ander van vastgelegd. Na 1930 was Minne journalist bij het satirisch weekblad Koekoek en het legendarische socialistische dagblad Vooruit. Hij excelleerde daarin met het volkse en tegelijk subtiele beeldverhaal ‘Brief van Pierken’ en zette een trend met het dagelijkse literaire cursierje ‘In 20 lijnen’, nog voor Carmiggelt zijn ‘Kronkel’ begon.

Dit schrijversleven is nog niet of nauwelijks beschreven. Er bestaat een interview waarin Minne naar zijn levensloop gevraagd werd.3 En er is één biografische schets, die deze contouren wat nader invult.4 Helaas rollen er uit deze publicaties meer vragen dan antwoorden. De oude Minne en zijn eerste ‘biograaf’ vergisten zich in veel gegevens, tot jaartallen aan toe. Afstammelingen om bij te rade te gaan, zijn er eenvoudigweg niet. Minne had geen broers of zussen en bleef zelf kinderloos. Zijn erfgename is een achternicht van zijn vrouw, die zich niet met de letterkunde bemoeit. Pas weken na herhaald schriftelijk aandringen verleende ze mij toelating tot de brieven en handschriften van Richard Minne.

Ruggengraat van zijn nalatenschap vormt de enorme correspondentie met Raymond Herreman (1896-1971), in het Archief en Museum voor het Vlaams Cultuurleven (amvc) te Antwerpen. Als correspondenten volgen Maurice Roelants en Joris Vriamont hem op eerbiedwaardige afstand. Ander bestanddeel is een omvangrijke collectie brieven van allerlei literaire relaties aan Minne. Een deel daarvan bevindt zich in Antwerpen, een veel groter deel bij de vakgroep Nederlandse literatuur van de Gentse universiteit. Ook de foto’s en handschriften zijn over beide archieven verdeeld. In Gent wordt aan een wetenschappelijke inventarisatie en reconstructie van Minnes poëzie gewerkt. In het voetspoor daarvan wordt ook ander werk van hem bestudeerd. Nog onlangs ging een project van start dat alle ‘Brieven van Pierken’ beoogt te bundelen.

De archivalia zijn destijds in twee stappen overgedragen aan beide instellingen. Na Minnes overlijden heeft het amvc zich beijverd voor de verwerving van zijn nalatenschap. In 1967 droeg zijn weduwe Julienne een omvangrijke hoeveelheid documenten over. Een jaar later kreeg de onlangs overleden Gentse hoogleraar Antonin Van Elslander er echter lucht van dat zij nog meer materiaal in bezit had, waaronder Minnes omvangrijke bibliotheek met veel zeldzame stukken. Hij slaagde erin Julienne over te halen die te verkopen. Tegelijk met de bibliotheek verhuisde een tweede pak archivalia naar de vakgroep Nederlandse literatuur. Minnes

boeken en tijdschriften werden over de Gentse universiteitsbibliotheek verspreid, nadat men er gelukkig wel eerst een inventaris van had gemaakt.

Al deze collecties samen vormen een typisch chrijversarchief. Zijn meer persoonlijke sporen lijkt Minne vrijwel uitgewist te hebben. Men is aangewezen op de archieven van personen en instellingen waarmee Minne te maken had, zoals gemeenten, Kamers van Koophandel en kadasters; maar ook de Gentse universiteit, het dagblad Vooruit, diverse uitgeverijen en, natuurlijk, privé-collecties. Dat er meer materiaal was, bleek al snel tijdens mijn onderzoek. Een resem onbekende publicaties, waarvan sommige belangrijk, dook bijvoorbeeld op.5 Contacten met kinderen van tijdgenoten en onderzoek in kleine archieven brachten brieven boven water. In een Gentse privé-verzameling bleek zich een laatste restant te bevinden van Minnes ‘laboratorium’: een mapje knipsels en foto’s, zoals hij die als grondstof voor zijn krantenwerk gebruikte.

Een schok gaf een tentoonstellingslijst uit 1965. Kort na Minnes overlijden werd in zijn woonplaats Sint-Martens-Latem een herdenkingsexpositie gehouden, waar brieven, objecten en foto’s te zien waren. Daarvan werd geen catalogus gemaakt, wel een lijst van alle bestanddelen. Die lijst somde tal van onbekende documenten op: brieven van Cyriel Buysse, foto’s genomen bij de boerderij te Waarschoot (waarvan geen enkele foto overgeleverd is), door Minne zelf gemaakte schilderijtjes en enkele schriftjes met gedichten. Dat alles te midden van talloze andere brieven, foto’s en documenten, sommige merkwaardig genoeg wel bekend, andere niet. Niemand weet ook meer wat er met die zaken gebeurd zou kunnen zijn. De personen die destijds vooral bij de twee overdrachten betrokken waren, kunnen het niet meer vertellen: Raymond Herreman, amvc-conservator Ger Schmook en Antonin Van Elslander.

Zoiets levert het treurige besef op van waarschijnlijk blijvende leemten in de nalatenschap – én nieuwe en belangrijke vragen. Er was al de vraag waarom Julienne Minne destijds niet alles in één keer aan het amvc had geschonken. Waarschijnlijk kostte het haar eenvoudigweg moeite afstand te doen van hetgeen haar aan Richard deed denken. ‘Ik kan u verzekeren dat het mij pijn doet en moeite kost om van vele dingen te scheiden – maar het moet gebeuren,’ schreef ze op 18 november 1966 aan Herreman.6 De tentoonstellingslijst zette dit nog meer op scherp. Had ze ook die tweede keer wel alles geschonken? De dichter Daniël Van Ryssel bijvoorbeeld, die in 1971 het herinneringsboek Rondom Richard Minne samenstelde, kreeg daarvoor van Julienne enkele tot dan toe onbekende brieven en documenten ter beschikking. Had ze misschien nóg meer dingen achtergehouden? Of aan anderen gegeven? Waar waren die onbekende brieven en foto’s gebleven? Soit, niemand kon het meer zeggen en een biograaf moet verder.

Het huis van de dichter

Nog niet zo lang geleden mocht ik dergelijke bespiegelingen in de Vlaamse dagbladpers ventileren. Journalist Pascal Verbeken van

De Standaard besloot eens een andere biograaf dan die van de ‘groten’ – Boon, Walschap, Gezelle – te interviewen. Hij spoorde mij op via de Minne-website De Bijter, die ik op Internet onderhoud. Het artikel verscheen op 14 januari 1999. Uit de reacties die ik daarop kreeg, bleek dat Minne nog steeds nadrukkelijk leeft onder het Vlaamse lezerspubliek. Enkele weken na de publicatie ontving ik een brief uit Moorsel, bij Aalst. De brief had een flinke omweg achter de rug. Hij was verzonden naar mijn uitgeverij, De Arbeiderspers – maar dan wel naar het oude adres, Singel 262. Niettemin kwam hij bij de uitgeverij terecht en een week na de verzending bij mij.

De afzender bleek een leraar Nederlands in ruste annex schrijver te zijn, Frans Fransaer, die mij een merkwaardig verhaal vertelde. Een jaar of twintig terug had hij een jongen in de klas gehad die plots met verhalen aankwam over een huis in Sint-Martens-Latem dat zijn vader had gekocht. Het was het huis van een schrijver geweest, vertelde hij; en er lagen daar allerlei paperassen op zolder. Op zekere dag nam de jongen daar iets van mee: een nummer van het tijdschrift ’t Fonteintje. De leraar begreep dat het moest gaan om het huis van de dichter Richard Minne, op wiens werk hij zeer gesteld was. Hij drukte de jongen op het hart de papieren op zolder goed te bewaren, omdat ze belangrijk konden zijn. Diezelfde leraar, nu dus gepensioneerd, kreeg De Standaard van 14 januari 1999 onder ogen. Hij las die krant zelf niet, maar een vriend wist dat hij een Minne-liefhebber was en gaf hem het interview met diens biograaf te lezen. Met belangstelling nam hij er kennis van. Enkele dagen later schoot hem de leerling met zijn verhalen over het huis van Minne weer te binnen. Hij wist die jongen, nu volwassen, te wonen in Schellebelle, tussen Gent en Aalst. Daarop ging er een brief naar de Minne-biograaf, met daarin de geschiedenis van de oud-leerling, vergezeld van diens adres en telefoonnummer. Het was die brief, die een week later met de beschreven omweg bij mij arriveerde.

Een groot cliché, maar waar: met stomme verbazing las ik zijn relaas. Of het materiaal de twee decennia zou hebben overleefd, kon de briefschrijver natuurlijk niet zeggen. Onmiddelijk heb ik die oud-leerling, Peter Van de Velde, gebeld. Ik deed hem het verhaal van de brief, van zijn oud-leraar, van Minne… Laconiek vertelde hij dat hij de spullen had bewaard. Hij was bezig het enigszins te ordenen; er zat een uitnodiging van de koning bij, en brieven van schrijvers… Ik vertelde hem van mijn werk en van mijn grote belangstelling voor dit materiaal. We maakten vlot een afspraak en de dinsdag erna spoorde ik met kloppend hart naar Schellebelle.

Wat ik ook had verwacht, niet wat ik daar in de garage aantrof: manden vol boeken, tijdschriften en papieren; een bak met foto’s, ansichtkaarten en condoléances; dozen met glasnegatieven. In het huis van Peters twee jaar eerder overleden vader stond nog meer, waaronder twee enorme familieportretten en als klap op de vuurpijl het bureau van Minne. Alweer bijna achteloos wees Peter Van de Velde me daarop, terwijl we er langs liepen. Bijna wezenloos heb ik achter dat bureau gezeten, in mijn verbazing volstrekt onmachtig om naar het verleden weg te dromen… In de

garage kreeg ik de gelegenheid al het materiaal rustig te bekijken. De gesprekken die we tussendoor voerden, reconstrueerden het verhaal erachter. Twee jaar na Minnes dood had Peters vader het huis van de dichter in Latem gekocht. Hij trof daarbij met de weduwe Julienne de regeling dat zij het de rest van haar leven kon blijven huren. Na Juliennes overlijden, in mei 1977, haalde Peters vader het huis leeg om het aan iemand anders te kunnen verhuren. De grote voorraad boeken en papieren die hij daarbij op zolder aantrof, bracht hij over naar zijn eigen huis.

Ik bleek dus een derde deel van Richard Minnes nalatenschap te hebben teruggevonden. Die middag trachtte ik het in de stoffige garage enigszins te inventariseren. Alles lag schots en scheef door elkaar, ongeordend in dozen en manden op de vloer en op stellingen. Staande, nu eens op mijn linker- en dan weer op mijn rechterbeen rustend, tikte ik mijn notities. Mijn gedachten waren ondertussen de enige die in zo’n situatie mogen opkomen: dit materiaal moet zo snel mogelijk in veiligheid worden gebracht en hoort in een voor onderzoekers toegankelijke archiefinstelling thuis. Ik bood Peter aan, daarvoor te bemiddelen. Hij bleek gelukkig bereid eraan mee te werken en accepteerde mijn voorstel dit in een overeenkomst op papier te zetten. In die overeenkomst wist ik tevens te bewerkstelligen dat ik belangrijke studieobjecten als brieven en documenten in bruikleen mee naar huis mocht nemen.

Met een aanzienlijk stuk Minne-archief – brieven en contracten van uitgevers en tijdschriften, enkele handschriften, wat foto’s en ansichtkaarten, en enige persoonlijke

soonlijke documenten en correspondence – reisde ik terug naar Pijnacker. Tijdens mijn tweede bezoek aan Schellebelle slaagde ik erin een inventaris aan te leggen van de belangrijkste boeken en tijdschriften. Daaronder bleken zeer zeldzame stukken te zitten, zoals opdrachtexemplaren van illustere Vlamingen.

Een hoofd vol Hegeliaanse dialektiek

De nu boven water gekomen collectie biedt de unieke gelegenheid het beeld van Minnes persoonlijkheid te verscherpen. Zijn bewaarwoede was spreekwoordelijk; zijn garage stond tot de nok toe vol met kranten en tijdschriften. Meer persoonlijke objecten hield hij gelukkig apart. Ze omlijnen Minnes gehechtheid aan zijn – vrijwel ongedocumenteerde – jeugd en adolescentie. Stapels ansichtkaarten, waaronder van hemzelf aan zijn ouders en van zijn ouders aan hem, heeft hij bewaard. Ook een relict van zijn jaren aan de Rijksmiddelbare School (lagere school) kwam uit een van de dozen: zijn eerste prijsboekje. Minne ging er later prat op, op school altijd ‘de voorlaatste’ te zijn geweest. Als hij al eens een klein prijsje in ontvangst mocht nemen, zou het niet zijn uitgereikt door een der gebruikelijke hoogwaardigheidsbekleders, maar door – het lijkt wel een echo van Hermans – ‘een soort van portier […]. Ik schoof er dan gewoonlijk ook rap van tussendoor als de prijsuitdeling gedaan was.’7 Ook uit de jaarboeken van het Koninklijk Atheneum blijkt dat dat in werkelijkheid wel meegevallen is. Minne was geen slechte leerling. Op de Rijksmiddelbare School werd in elk geval zijn liefde voor de Franse cultuur en literatuur geboren: hij kreeg

het prijsboekje in 1899 voor zijn prestaties in de Franse lessen. De francofilie zou hem zijn leven lang bezighouden. Keer op keer propageerde hij later in zijn krantenstukken de werken van Diderot, Voltaire, Stendhal, Montaigne, Renard, Vallès, Léautaud en talloze veel minder bekende Fransen. Het leverde hem de eretitel ‘de man die zijn volk Frans leerde lezen’ en een Franse onderscheiding (de Palmes Académiques) op.

Het Schellebelse archief bevat niet heel veel manuscripten. Daartussen bevond zich echter wel het begin van geromanceerde memoires met de titel Voorlopig testament. Verzonnen e.a. herinneringen aan den lopenden band. Dat Minne daar ooit aan had willen beginnen, was al bekend uit een brief8 die Raymond Herreman van hem ontving op 1 februari 1961: ‘Rayon prestaties: ik sta op het punt te starten voor een roman, lièver een soort mémoires. Titel: Voorlopig testament. Ik geloof mijn eigen en definitieve stijl te hebben gevonden. De duivel zit er achter, nu ik de zeventig in zicht krijg. (Sans blague!)’

Alleen was het begrip ‘op het punt van starten’ bij Minne nogal rekbaar. Een maand later schreef hij aan Joris Vriamont: ‘Ik zit sedert lang in het revisiestadium en ik tracht mijn overblijvende presentatiemogelijkheden zo juist mogelijk af te meten. Ik draai ter plaatse. Dat bezorgt me de illusie dat ik actief ben. Morgen (laten we zeggen overmorgen) begin ik aan mijn memoires.’9

Dikwijls realiseerde Minne dit soort voornemens nooit en bleef het bij die illusie. Hij was een notoire bedenker van onuitgevoerde schrijfplannen. Dit is de spreekwoordelijke en unieke uitzondering op de regel. De eerste twee vellen van Voorlopig testament resteren en vermoedelijk is de schrijver verder gekomen, want blad 2 eindigt midden in een zin. Voorlopig testament is inderdaad opgezet als een roman. Minne hanteerde de tegenwoordige tijd en een ik-verteller. Het zijn al evenzeer ‘een soort mémoires’. De tekst is alleen al de moeite waard doordat die aan Minnes jeugd is gewijd; hij heeft daar verder nauwelijks over geschreven:

‘Mijn vader was handelsreiziger, – représentant de commerce noemden wij het – , en zijn gekrulde snor maakte overal indruk. Mijn moeder hield een winkel van mode-artikelen voor heren open. Onze winkel kon op een uitgebreide kliënteel bogen, maar van al de mensen die er aan de toog voorbijgeschoven zijn, zou ik u weinig kunnen vertellen. Terwijl ik de winkel haastig in- en uitliep, zat mijn hoofd vol met hegeliaanse dialektiek. […] Onze winkel was in een volkrijke buurt gelegen en zelfs

’s zondagnamiddags bij druilerig weer, als er aan wandelen niet te denken viel, waren de rolluiken opgehaald. Er was altijd de ene of de andere die inderhaast nog een plastron 0.95 fr. (onze specialiteit) of een paar colknoopjes nodig had. De zondag was het mijn vader die de samentelling der ontvangsten maakte, waarna hij een Mexique-sigaar opstak, terwijl mijn moeder mij smeekte op de piano de Rackoszy-marsch te spelen, die ik met veel geweld uitvoerde. Na deze prestatie mocht ik boven op mijn kamer gaan hokken om er revolutionnaire brochuurtjes van 10 centiemen te lezen, alsmede de handleiding in stijlleer van Prof. Dr. G.W.H.K.L.M. Axelbach, of Haselbracht, ‘k wil er van af zijn.’

Minnes moeder baatte inderdaad een winkel in linnengoed uit en zijn vader was er handelsreiziger voor. De zaak was gelegen aan de Phoenixstraat in de Brugse Poort, een dichtbevolkte, armoedige proletariërswijk in Gent. De omstandigheden daar brachten Minne al vroeg tot het marxisme, hier gepresenteerd als ‘een hoofd vol met hegeliaanse dialektiek’ en ‘revolutionnaire brochuurtjes van 10 centiemen’. Minne werd actief in de jongerenbeweging van de Belgische Werkliedenpartij. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij een van de pacifistische dissidenten die van de partijlijn afweken door een vrede zonder voorwaarden met de Duitse bezetter te propageren. Hun activiteiten zorgden voor groot tumult in de partij.

In 1918 hield de door hen opgerichte Vredesgroep een alternatieve 1 mei-meeting in Gent. De partijkrant Vooruit verzweeg die manifestatie angstvallig, totdat de dissidenten de partij uit haar tent lokten. Voor de deur van het partijgebouw op de Vrijdagmarkt deelden ze strooibiljetten uit die opriepen naar hun vredesbijeenkomst te komen. Het partijdagblad zag zich door die provocatie gedwongen op 28 april te berichten over ‘eene meeting […] niet door de Partij ingericht’. Het moet voor Minne en zijn kornuiten een kleine triomf geweest zijn: de partij kon hen niet langer negeren. De Vredesgroep was die avond ook op haar hoogtepunt. Honderden oorlogsmoeë Gentenaren bezochten de bijeenkomst en kochten een exemplaar van het strijdblad Roode Jeugd. Het zou een Pyrrusoverwinning blijken. Tegen de machinaties van Edward Anseele, de populaire en machtige partijleider, konden de renegaten uiteindelijk niet op. Na de oorlog kwam de klap: ze werden als ‘scheurmakers’ de partij uitgegooid. Voor Richard Minne eindigde zijn politieke loopbaan in een grote desillusie. Hij heeft dat deel van zijn leven later genegeerd en er nooit meer over willen spreken. Hij vergat het echter niet. Zijn eigen exemplaar van Vooruit van 28 april 1918, met dat korte, weggemoffelde bericht over de alternatieve 1 mei-viering, zat in Schellebelle tussen de knipsels.

Aan het eind van zijn leven had Minne zelfs voldoende afstand van zijn politieke verleden genomen, om er toch over te kunnen schrijven. In Voorlopig testament schilderde hij met milde zelfironie zijn rebelse adolescentie, waarin hij zich fel afzette tegen de bourgeoisie. De jonge revolutionair kwam namelijk zélf uit een kleinburgerlijk gezin… Het ging zijn ouders goed en ze konden Richard naar een ‘betalende’ kleuterschool, de Rijksmiddelbare School en het Koninklijk Atheneum sturen – allemaal erkende kweekvijvers der bourgeoisie. ‘Ik schrijf weliswaar opstandige

verzen in de tijdschriften, en ik drijf de spot met de kleinburgerlijke moraal, maar slechts éénmaal tothiertoe heb ik mijn schuchterheid in zover kunnen overwinnen van een winkel binnen te stappen. Het bekijken van een étalage maakt me al ziek. Vijf jaar geleden heb ik mijn hoed gekocht, tussen twee trams in. Een jonge dame hield de winkel open, maar ’t was haar moeder, of haar schoonmoeder, die me de hoed op het hoofd duwde, erbij verklarend dat hij zeer goed stond. Hoe dan ook, goed of niet, we hebben achteraf, mijn hoed en ik, een compromis afgesloten. Wanneer men bestendig met mekaar te doen heeft, dan is het nog ’t profijtigste van op vredesvoet te leven. Om ’t even of het met een hoed, met een vrouw, met een buurman of met een ideologisch stelsel is.

Ge ziet, het ontbreekt me niet aan praktischen zin. Dat houd ik van mijn vader, die deze eigenschap in hoge mate bezat.’

Het ‘compromis met de hoed’ is bijna een metafoor voor de overlevingsstrategie die Minne later volgde, na zijn politieke debacle en de miskenning en het einde van zijn dichterschap. In Vooruit van 20 oktober 1935 haalde hij Du Perron aan, die in Forum had geschreven over Arthur Rimbaud en de vier mogelijkheden van het leven: slagen, mislukken, berusten in een kleinere rol of radicale weigering en zelf-moord. Minne koos de derde optie: ‘genoeg om het hoofd boven water te houden en met als voornaamste winst: zoo min mogelijk aan anderen verschuldigd zijn en zooveel mogelijk zichzelf blijven’. Het is de houding van de neef uit Diderots De neef van Rameau, en voor Minne de enige uitweg toen hij zichzelf als gesjeesd politicus (én dichter) beschouwde. De neef was niet voor niets een van zijn lievelingsboeken, en de auteur een vaste waarde voor hem: ‘Diderot verliest regelmatig, zoals hij zijn ganse leven door verloren heeft,’ schreef Minne over hem in Vooruit van 8 September 1949.

Van de passage in Voorlopig testament over de ‘praktischen zin’ druipt de zelfspot af Als Minne namelijk iets niet was, was het praktisch. De schrijver van opstandige gedichten en essays in de organen van het rode Gent was eigenlijk een verlegen jongetje; en wist het zelf

Die schuchterheid heeft Minne nooit verlaten. Of het nu ging om alledaagse zaken als het binnenstappen van een winkel, of later de omgang met uitgevers, drukkers en medewerkers van de krant: hij was onzeker en onpraktisch. Hij had een hekel aan journalistiek bureauwerk. Voor allerlei wissewasjes ging hij bij zijn veel wereldser vriend Raymond Herreman te rade. Na de toekenning van een beurs bijvoorbeeld zat hij met de handen in het haar: ‘Schrijf me wat ik nu moet doen. Ik ben een boer. Moet ik die meneeren bedanken? Moet ik ontvangst van hun schrijven melden?’10 Een vergelijkbare proeve van onzekerheid is Minnes reactie op zijn eerste literaire prijs. In de Schellebelse nalatenschap zat de brief uit 1925 die hem daarvan op de hoogte bracht. Minne had de aanmoedigingspremie van de wedstrijd om de ‘prijs van Brabant’ gewonnen. Hij stuurde Herreman een typerend verslag van de ‘incassering’ van het prijzengeld:

Richard Minne gaat ze halen, bij den ontvanger der rechtstreekse belastingen. En ’s anderendaags krijg ik deze
Idylle.
Een Cerbeer, achter folio’s verscholen, werpt den dichter vijf briefkens toe. De dichter kijkt schuchter rond. Hij staat alleen. De burgemeester is er niet om een speech te houden. De pastoor is er niet. De vrouw van den postmeester is er niet. Nihil. De deur flapt toe op des dichters ongevleugelde hielen, en nu loopt hij weer in den regen, in den wind,
langs den landweg, naakt van boomen, over de ijdelheid te droomen.11

On-akademisch en on-boersch

Minne kreeg deze prijs voor zijn gedichten. Een aantal ervan was gepubliceerd in ’t Fonteintje, het tijdschrift dat hij had opgericht met Herreman, Roelants en Leroux. Het betekende voor Minne een eerste poging de Vlaamse literatuur te vernieuwen. Die moest loskomen uit het knellend keurslijf van provincialisme, katholicisme en bekrompenheid, zonder dat daaraan de toen populaire expressionistische ‘leuzen’ te pas moesten komen. De vernieuwing die hij zocht, stoelde op moderne thematiek, ‘vrije’ geestesgesteldheid en een zeer persoonlijk woordgebruik. De reacties erop waren dusdanig dat Minne zich een roepende in de woestijn voelde.12

Een auteur bij wie hij eenzelfde benadering én ondervinding trof, was Raymond Brulez. Brulez vond zelfs geen enkele uitgever of redactie bereid zijn vrijzinnige debuutroman André Terval te publiceren. De redactie van ’t Fonteintje daar-

entegen bood hem in 1924 wél publicatieruimte – voor fragmenten – en hij is dat nooit vergeten. Toen zijn roman in 1930 toch in boekvorm verscheen, moest Brulez opnieuw aan Raymond Herreman laten weten dat ‘mijn arme André tot nog toe […] onbegrip, kleinmoedigheid en kwaadwilligheid ontmoet’.13 Hij stuurde Minne ook een exemplaar van het boek. In Schellebelle vond ik het terug, met de veelzeggende opdracht: ‘Aan den dichter Richard Minne met hartelijke hulde en in dankbare herinnering aan de destijds in ’t Fonteintje verleende gastvrijheid Raymond Brulez Sint Michiels, den 3 aug. 1930.’

Minne las het boek direct en schreef Brulez een antwoord dat het begin werd van een levenslange vriendschap. Hij greep daarin zelf ook terug naar vroeger: ‘Ik heb meet dan eens, in de laatste jaren, uw hoofdstukken in ’t Fonteintje zaliger herlezen. En het altijd spijtig gevonden dat ge zoo lang zweegt. Omdat ge u beweegdet in een atmosfeer die ook de mijne was en in een geestesgesteldheid die ik de meest geschikte vind om alles vlakaf te zeggen en goed te zeggen.’14 Tegelijk uitte hij nog eens zijn scepsis jegens de Vlaamse literaire wereld: ‘We zijn in Vlaanderen misschien met een dikke honderd om u oprecht te bedanken. Uw boek is te degelijk voor de rest, het grijpt te wijs, het tast te diep, het doet te vrij, voor al die schematische hoofden. Het klinkt anders dan ze gewoon zijn, het is oneerbiedig, onofficieel, on-akademisch, on-boersch, ongepast voor de openbare boekerijen der steden van min dan 100.000 inwoners.’

Ook zijn eigen exemplaren van ‘’t Fonteintje zaliger’ – voor hem het symbool van het begin van de strijd tegen ‘die schematische hoofden’ – heeft Minne altijd bewaard; ze zaten in Schellebelle tussen de enorme hoeveelheden andere boeken en tijdschriften. Het waren deze exemplaren die destijds bij Frans Fransaer een licht deden opgaan.

Minne trok eind jaren twintig alleen nog zuiver literair ten strijde. Politieke uitgangspunten voldeden voor hem niet meer. In een belangrijk stuk uit het Schellebelse archief heeft hij dat verwoord. Het is een door hem ingevulde maar klaarblijkelijk nooit teruggestuurde enquête naar de opvattingen van schrijvers over hun al dan niet maatschappelijke inspiratiebronnen. Het Parijse tijdschrift Monde, geleid door Henri Barbusse, stelde in die enquête, van 17 augustus 1928, de vraag of literatuur wel een zuiver individueel fenomeen was en of het niet een weerspiegeling moest zijn van de economische en sociale evolutie van de mensheid. Minne antwoordde daarop [mijn vertaling]:

a) Zelfs bij degenen die geloven in de leegte te handelen, kan men de banden onderscheiden die hen met hun omgeving verbinden. Voor de verhoudingen tussen het individu en de maatschappij, zie het historisch materialisme. Dat is het beste wat we ons tot nu toe verworven hebben.
b) ‘Alle artistieke of literaire productie is de weerspiegeling van grote stromingen die de economische en sociale evolutie van de mensheid bepalen’, zeker. Maar in tegenstelling tot de historicus en de criticus, moet een scheppend kunstenaar zich daar niet mee bezighouden. We moeten ritme en inspiratie niet forceren. Alles zal komen op z’n tijd.

Uit zijn antwoorden blijkt dat Minne het historisch materialisme onverminderd aanhing. Hij bleef de denkbeelden van Marx, Kautsky en Frank van der Goes trouw. De begenadigde theoreticus en spreker Van der Goes was ooit zijn leermeester. In 1911 en 1912 volgde Minne zijn cursus aan de socialistische partijschool in Brussel, die ‘mijn hegelianisme voorgoed een vaste bodem gaf’.15 Zijn herinneringen daaraan heeft Minne gekoesterd; een fotootje uit de Schellebelse ‘bak’ – met daarop ‘F. v.d. Goes / April’ 12’ – getuigt ervan. Maar als literaire inspiratiebron had het marxisme voor hem inmiddels afgedaan. Minne vond dat Barbusse te veel in die opvatting was blijven steken en dat dat ook ten koste ging van zijn tijdschrift: ‘Hier zit de wil en het programma voor, iets wat gewoonlijk uitloopt op te wijd gapen. Na enkele n^o liggen die dingen op den grond met ontwrichte kaakbeenderen,’ spotte hij in een brief aan Herreman.16 Minne groef nog slechts zijn eigen innerlijk en persoonlijke omgeving af naar poëticale grondstof. Het Schellebelse archief bevat daar een beeldend bewijsstuk van. Een bekend gedicht van Minne, gepubliceerd in 1935 maar al veel ouder, is ‘Grindelwald’.17 Wie de eerste twee strofen ervan leest, vermoedt direct dat de dichter daadwerkelijk in de Alpen is geweest. Het gedicht draagt daar, zoals dat heet, het stempel van:

Dat vermoeden wordt bevestigd door een nu boven water gekomen ansichtkaart uit augustus 1911. Hij werd poste restante verzonden naar ‘Monsieur Richard Minne / Grindelwald (Oberland) / Suisse’. De liefde voor vakanties in de bergen kreeg Minne van zijn ouders mee, die ook graag die kant op gingen. Het kaartje is om nog een andere reden opmerkelijk. Het is het vroegste bewijs van de verhouding tussen Minne en zijn latere vrouw Julienne. Zij was het namelijk die het kaartje uit Gent verstuurde.

De luiheid verschoonen

Van 1924 tot 1928 leidde Minne zijn legendarische bestaan als boer in Waarschoot. Hij trok erheen op doktersadvies, na een geestesaandoening, maar maakte er vier harde en eenzame jaren door. In de brieffragmenten in Wolfijzers en schietgeweren wordt daar iets van zichtbaar. Mogelijk maakte Minne er ook zelf de bizarre tekeningen waarvan er enkele in Schellebelle zijn opgedoken. Eén ervan lijkt te verwijzen naar het zevende gedicht uit de bekende cyclus ‘Hoveniersgedichten’, waarin Minne het beeld oproept van ‘Tobbie, de melkkoe, ’t ronde beest, / die de margrietjes werkt naar binnen, / en ’t zeel [= touw] in handen, Richard Minne, / die de Karamazof ’s leest.’

In Waarschoot ontbrak het hem aan voldoende inspiratie, tijd en gelegenheid om zich als dichter nadrukkelijk te ontplooien. Uitgeput verhuisde hij in augustus 1928 naar Sint-Martens-Latem. In de Leiestreek, waar veel kunstenaars woonden, hoopte hij soelaas te vinden. Het ‘Latemse experiment’ werd echter een totale mislukking. Minne raakte stuurloos, onder andere door zijn spreekwoordelijke luiheid. Zijn dichterschap viel aan verval ten prooi. In tweeënhalf jaar publiceerde hij slechts twee gedichten en enkele prozastukken, die niet opgemerkt werden.

In 1930 bevond hij zich op het dieptepunt van zijn literair-persoonlijke crisis, die nog verergerd werd door de daarmee gepaard gaande financiële problemen. De put met geld, uit de verkoop van de Waarschootse boerderij, droogde op. Zijn vrouw begon zich zorgen te maken. In een dagboek dat Minne kortstondig bijhield, noteerde hij op 28 december:

Ik weet niet hoelang het geleden is dat ik een woord op papier heb gezet. Ik tracht mijn luiheid te verschoonen met minachtende oordeelen te vellen over dezen die wel schrijven. […]
Toen ik gisternacht thuiskwam lag er een briefje van mijn vrouw naast mijn telloor.l8
‘Richard,
Als ge denkt, dat ge ooit in iets, het zij groot of klein, kunt slagen door het bij ongeregelde vlagen aan te vatten, zie dan van dat verkeerde denkbeeld af.

Le génie c’est la patience.’ Pardaf. Mijn boterhammen smaken zuur. Ik nagel algelijk het briefje […] aan den muur.19

Dat kattebelletje van Julienne werd door hem bewaard en dook op in een Schellebelse map. De boodschap uit deze cruciale periode was een waarschuwing die de onmachtige Minne zichzelf voortdurend moest voorhouden. Het gaatje in het papier waar de ‘nagel’ doorheenging, is er het plastische symbool van.

Begin 1931 kreeg Minne het verlossende aanbod voor Vooruit te komen werken; zijn partijverleden was vergeten. Hij aanvaardde het, maar met zijn schrijverschap zou het eigenlijk nooit meer goed komen. Zijn hele verdere leven heeft hij met de journalistiek een haat-liefdeverhouding gehad, omdat het werk hem beroofde van de tijd en de vrijheid die hij nodig had om te schrijven. Tijd en vrijheid, die hij niet benutte als ze wel voorhanden waren… Een uitzondering daarop is de ‘roman’ Heineke Vos en zijn biograaf, die in 1932 in Forum en in 1933 in boekvorm verscheen. Het boek leest als een schilderachtige kruisbestuiving van schelmen- en Bildungsroman, maar moet vooral niet te zeer geëtiketteerd worden. In de eerste plaats is het een verhaal en in de tweede plaats één grote stijloefening. Dialogen, dagboekfragmenten, brieven en verschillende vertelperspectieven wisselen elkaar voortdurend af. Talloos zijn ook de documentaire bronnen die van dit merkwaardige boek bestaan: handschriften, typoscripten, drukproeven. Alsof dat niet genoeg was, bleken de dozen in Schellebelle nog eens vier drukproeven te bevatten: drie van de voorpublicatie in Forum (waarvan slechts één volledig) en een van de boekuitgave bij Nijgh & Van Ditmar. Aan het begin van het verhaal is de pasgeboren Heineke Vos zelf aan het woord. Hij is ‘eruit’ en dat tot zijn grote blijdschap. ‘Leve de vrijheid!,’ juicht hij over zijn nieuwverworven toestand. Althans, zo stond het in de Forum-drukproef Het was echter niet wat Richard Minne geschreven, noch wat hij bedoeld had. Heineke moest, gemodelleerd naar zijn eigen literaire voorkeur, een francofiele geest hebben. Hij streepte de woorden door en verving ze met inkt door ‘Vive la liberté!’ Toch verscheen Heinekes uitroep om de een of andere reden in het Nederlands in Forum.20 Het was beslist niet naar de zin van Minne: toen Nijgh & Van Ditmar Heineke Vos een jaar later in boekvorm uitgaf, bleek de Franse esprit de overwinnaar.21

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Minnes journalistieke loopbaan onderbroken. Vooruit werd door de Duitse bezetter geconfisqueerd en Minne behoorde tot de redacteuren die zich niet wensten aan te passen. Vier magere jaren volgden, waarin hij opnieuw – op kleine schaal – probeerde te keuterboeren. Zijn fameuze geiten deden hun intrede en hij probeerde aardappelen en tabak te telen. De aardappelen waren echter ‘zo dwergachtig dat de controleurs ze niet eens wilden’.22 Tussen de boeken in Schellebelle zat, o ironie, Praktische voordrachten over groenteteelt. ‘Moesten we een beetje meer eten hebben we zouden kunnen lachen van ’s morgens tot ’s avonds. Nu kunnen we slechts grijnzen. En we zullen rap oud en leelijk

zijn,’ schreef hij in die steeds donkerder wordende dagen aan zijn vriend Gaston Baert.23 Een schrijnende herinnering daaraan is ook een in Schellebelle aangetroffen opdracht aan Minne van Maurice Roelants in zijn roman Gebed om een goed einde: ‘Waar ons hoofd te bergen tegen de bommen? Ik zoek met dit boek, dat zoo ongelegen komt – het kan niet eens verschijnen – een toevlucht in uw vriendschap. Uw instemming met dit boek heeft mij goed van het hart gedaan. Fier over elkaar en nooddruftig. Zoo is het goed. Sterrebeek, 25 mei 44.’

De puntjes op de i’s

Een uniek bestanddeel van het Schellebelse archief is de persoonlijke correspondentie. Alle tot nu toe bekende brieven van en aan Minne waren, op een enkel zakelijk schrijven na, brieven van en aan de schrijver Minne. Nu is er plots de correspondentie van de architect van het huis in Sint-Martens-Latem, inclusief schetsen, bouwtekening en meetstaat. Ook brieven van aannemers, loodgieters en leveranciers bleven bewaard… Tussen de vele droge mededelingen en vragen van al dat werkvolk, vallen enkele verrassend scherpe passages op. Minne had nadrukkelijk voor ogen wanneer het huis klaar moest zijn, kwam regelmatig de vorderingen inspecteren en vond ook dat het werk niet voldoende opschoot. Vol-

gens de architect bemoeide zijn opdrachtgever zich er uiteraard te veel mee. Minne zat hem dan ook flink op de huid. Geen detail ontsnapte aan zijn aandacht. De schets voor de invulling van de bouwgrond bevatte een exacte omschrijving van de beplanting. Voor de gootsteen wenste hij geen witte, maar beslist gele tegels. En in de meetstaat had Minne bij het buitenpleisterwerk ‘1 deel witte zakjeskalk’ doorgestreept en vervangen door ‘artificieele Portlandcement’- er viel met hem niet te spotten! Het lijkt wel een andere, een onbekende Minne die hier optrad: alert, met kennis van zaken en volstrekt niet onzeker. Hij had dit eigengereide bewustzijn echter niet geheel van zichzelf. Vrienden met kennis van zaken adviseerden hem en hielden een oogje in het zeil op het bouwterrein. Meer nog: Minne overschreeuwde soms zijn onzekerheid met norsheid. Op onregelmatigheden reageerde hij als door een wesp gestoken. De schilder en glazenier Watermulder zou bijvoorbeeld te veel in rekening hebben gebracht. Minne moet hem dat in ongezouten bewoordingen geschreven hebben. Watermulder betaalde hem echter met gelijke munt terug:

U vraagt me rekening te willen houden met het feit dat de bus om 5 1/2 uur ’s avonds aankwam. Niet om 5 1/2 kwam de bus aan, wel kwart vóór 6. Misschien is ’t officieele uur 5 1/2, doch door ’t drukke verkeer in de zomermaanden is het nooit 5 1/2, maar wel 5 3/4. Wat de schafttijd ’s middags betreft, daarover valt nu met meer te redetwisten. Mijn gast en zoon zeggen dat ze half 1 begonnen, U zegt 1 uur. Het gaat dus om 3/4 uur daags. 16 dagen van de gast en 12 dagen Watermulder, zoon, zijn 28 dagen. 3/4 uur per dag en 28 dagen maken 21 uren. 21 uren aan 5,50 fr verminderen dan de rekening met 115,50 fr.
Nu U de puntjes op de i’s zet wensch ik ook Uwe aandacht te vestigen op de volgende punten:
1. Ikzelf ben 5 maal te Laethem geweest (het 1e bezoek met den bouwmeester inbegrepen), heb de bus betaald en bus nòch verlet in rekening gebracht. Wat wel mijn recht was.
2. Voor mijn zoon is er geen deplassementgeld [sic] in rekening gebracht. Wat wel mijn recht was.
3. Voor mijn zoon zijn er slechts 10 bussen in rekening gebracht, alhoewel ik er 20 mocht aanrekenenen, want dat hij per velo reed sluit het vergoeden op de bus niet uit. Het was dus mijn recht de 20 busritten aan te rekenen.
Nu ik van mijnentwege bewijs gegeven heb rekening te willen houden met Uwe aanmerkingen, hoop ik dat ook U welwillend genoeg zult zijn mijne 3 punten in overweging te willen nemen.24

De onpraktische Minne dacht zakelijk op te treden, maar liet zich in zijn kaarten kijken. De mens was niet anders dan de schrijver: zijn chaotische geest zat hem steeds in de weg. Die geest was ook onuitroeibaar. Zeven jaar later moest aannemer Van de Ginste zich verontwaardigd verweren omdat Minne had beweerd ‘dat ik my de moeite niet loon, van myne werken na te zien’. De arme man had maanden vergeefs op een beloofd seintje van Minne zitten wachten om wat kleinigheden te komen afwerken – en kreeg nu plots de wind van voren.

Zijn strijd gestreden

Deze onverwachts opgedoken collectie heeft inmiddels het enig juiste dak gevonden: dat van het amvc. Daar komen de boeken en documenten beschikbaar voor verder onderzoek. Hopelijk kan de Gentse collectie er, na de voltooiing van het poëzieproject, mee verenigd worden. Het zal nodig zijn. Van dit boeiende schrijversleven resten namelijk alleen nog het werk en deze archivalia. Minnes Latemse huis is er niet meer. Het werd verkocht en wat de Minnianen al vreesden, is gebeurd: de nieuwe eigenaar heeft het in slechte staat verkerende pand laten slopen. Zelfs de documenten met betrekking tot het huis, zoals de bouwtekening, zijn nu dus ‘historisch’.

Het is curieus dat sommige van de nu gevonden documenten Minnes leven van begin tot eind illustreren. In Schellebelle stond ik voor een adembenemend familieportret, waarop een ongeveer acht jaar oude, bijna engelachtige jongen wordt geflankeerd door zijn in staatsiekostuum geklede ouders. Schril is de tegenstelling met een brief van kort na zijn overlijden. Op 4 juni 1965 zond een journalist de volgende brief naar de nabestaanden: ‘Zeer innige deelneming in de zware torm25 die U komt te treffen! Zou zeer graag onmiddellijk een foto van de overledene willen bekomen, gezien ik er een volledig artikel zal aan wijden. Mag ik zo vlug mogelijk de foto verwachten. En wanneer is de begrafenis? Wil me vlug iets melden. Dank!’

Richard Minne was al op 3 juni in Sint-Martens-Latem ten grave gedragen.

 

Voor alle gelegenheden is er wel een tekst van Minne; zijn gedichten en cursiefjes zijn tijdloos en gaan overal over. Ook over de diepere betekenis van dit gierengedrag schreef hij. Tussen de stapels met boeken in Schellebelle vond ik de Jack London-biografie van Irving Stone, vertaald door A.M. de Jong. In Vooruit van 19 november 1939 besprak Minne dat boek over de man ‘die de literatuur van zijn vaderland uit de beknellende banden der kleinburgerlijke en puriteinsche konventie heeft bevrijd’. In zijn woorden over London herkennen we veel van Minne zelf: ‘Een kerel vol tegenstrijdigheden, zeker, maar die ook daarin groot wist te zijn. […] die zijn politieke geloofsartikelen over boord gooide wanneer ze niet meer voldeden. […] De roem, het fortuin, wat heeft dit alles te beduiden? Een groot man geniet niet van zijn renten. Zulk sloefen-ideaal is hem vreemd. Er komt een tijd dat hij zijn strijd gestreden en zijn deel heeft gedaan.

En dan blijft er niet veel anders meer dan een beetje melancholie.’

En uiteindelijk nog minder, zoals Minne het zelf op onvergetelijke wijze verwoordde in ‘Anti-dotum’: ‘Gewonnen roem / bij ’t zingen van een lied’…

[1999/3]

Annemarie Kets-Vree
‘Leelyke Klikspaan, gy hebt duchtig uit de school geklapt’
Onbekende brieven aan Kneppelhout over zijn Studentenschetsen+

‘Ik heb uwe typen onlangs by Hazenberg Breedestraat te Leyden in een deel gebonden met toepasselyke voorafspraak en opdragt gezien,’ schreef Frederik Cornelis van der Meer van Kuffeler begin juli 1841 aan zijn vroegere studievriend Johannes Kneppelhout. En hij vervolgde: ‘Ik had ze wel kunnen koopen, het spyt my [dat] ik het niet gedaan heb, want nu b.v. zou ik ze gaarne eens hebben, om het myriorama onzer studenten dwaasheden eens au coin de ma fenêtre te laten voorbytrekken (daar toch was men het meest gelukkig, waar men het meest geleefd heeft).’

Van Kuffeler (1814-1868) doelde op de bundel Studenten-Typen1, die Kneppelhout (1814-1885) – of Klikspaan, zoals zijn nom de plume luidde – twee maanden daarvoor had voltooid. In twaalf afleveringen, verschenen vanaf december 1839, gaf Kneppelhout een beeld van de Leidse studentenbevolking in de jaren dertig van de vorige eeuw. Zijn lezers konden kennismaken met een bonte stoet studenten, onder wie de arrogante Diplomaat, de pedante Student-auteur, de nachtbrakende Aflegger en de kruiperige Hoveling. Het woord ‘myriorama’ – een soort caleidoscoop die steeds wisselende beelden van landschappen liet zien – is daarbij goed gekozen. Met zijn verwijzing naar een van de vele voorlopers van de fotografie plaatste Van Kuffeler Klikspaans Studentenschetsen binnen de context van het negentiende-eeuwse realisme, dat de werkelijkheid in beeld én woord zo exact mogelijk wilde weergeven. De hoofdrolspelers in de Schetsen zijn weliswaar karikaturen, maar het decor waarbinnen zij zich bewegen en de figuranten die hen omringen, gaan direct op de werkelijkheid terug. In ‘Flanor’ (aflevering xi) bijvoorbeeld komen verschillende bekende logementen en koffiehuizen voor, zoals De Pauw aan de Nieuwe Rijn, waar studenten na het middagmaal hun koffie en likeurtjes dronken, en De Witte Zwaan te Lisse, bekend adres voor promotiepartij en, waar de populaire Gerrit Veldhorst de scepter zwaaide. Binnen deze realistische setting zinspeelde Klikspaan voortdurend op allerlei kwesties die binnen het toenmalige studentenwereldje de aandacht hadden getrokken, variërend van de omstreden propedeuseregeling tot een relletje in de Leidse schouwburg. Of het nu gaat om het hoger onderwijs, het

studentenleven, academische instellingen, de politie, de plaatselijke en landelijke politiek, om muziek, literatuur of toneel – steeds weer blijken Klikspaans referenties een pendant in de werkelijkheid te hebben. Veel daarvan is nu nog in archieven en bibliotheken te achterhalen, maar het is een illusie te menen dat we ooit alle toespelingen zullen kunnen thuisbrengen of zelfs maar opmerken. Kneppelhouts studiegenoten hebben op dit punt een voorsprong die niet meer in te halen is. Het Leidse wereldje was maar klein: rond de vijfhonderd studenten en zo’n dertig hoogleraren. Zij kwamen elkaar voortdurend tegen, op colleges, tijdens de professorale thees en op sociëteit Minerva. Iedereen wist via de academische tamtam wat er speelde. Kneppelhout kon daarom gevoelige kwesties die niet voor de openbaarheid bestemd waren – zoals anekdotes over minder populaire hoogleraren -, met een gerust hart in zijn Schetsen verwerken: zijn directe lezerspubliek had aan een half woord genoeg. De enige mogelijkheid voor ons als buitenstaanders om nog iets van die achterstand in te lopen, is te vinden in egodocumenten uit de kring rond de auteur. Helaas vallen de bekende correspondenties en dagboeken wat dit betreff tegen. Op een enkele uitzondering na bevatten ze geen gegevens over de feitelijke achtergronden van de Studentenschetsen en ‘onthullingen’ zijn er al helemaal niet in te vinden. Blijkbaar handhaafde men de openbaar betoonde discretie ook in de particuliere contacten, althans voorzover die op papier zijn overgeleverd. De recente vondst van een pakket brieven van Van der Meer van Kuffeler aan Kneppelhout vormt dan ook een welkome uitbreiding van de beschikbare gegevens. Ze verschaffen ons meer inzicht in de werkwijze van de auteur – waar had hij zijn stof vandaan en hoe verwerkte hij die? – en in de manier waarop medestudenten zíjn verbeelding van hún werkelijkheid gelezen hebben.

 

Van Kuffeler- of ‘Kuf’, zoals zijn vrienden hem noemden – studeerde van 1832 tot 1838 theologie in Leiden. Kneppelhout had zich in 1831 ingeschreven als student

rechten, maar zou zijn studie niet afmaken. Beiden maakten deel uit van een select groepje zogeheten student-auteurs, waartoe ook de latere letterkundigen Nicolaas Beets en Johannes Petrus Hasebroek behoorden. De vrienden vonden elkaar in hun bewondering voor de moderne romantische school en dweepten met het werk van Bilderdijk, Byron en Victor Hugo. Samen met anderen vormden zij de Rederijkerskamer voor Uiterlijke Welsprekendheid – door buitenstaanders smalend de ‘Romantische Club’ genoemd -, waar zij zich toelegden op de voordracht uit het werk van hun favoriete auteurs. Te midden van deze culturele voorhoede viel Van Kuffeler op vanwege ‘zijne rijke geestesgaven en luimige invallen’.2 Hoe geestig hij kon zijn, blijkt wel uit zijn bijdrage aan het vervolg op de Studenten-Typen, Studentenleven. In de vijfde aflevering, ‘Minerva’ geheten, beschreef Kneppelhout een kroegavond op de studentensociëteit. De ene na de andere toast wordt ingesteld, allemaal aanleidingen tot een steeds verdergaande dronkenschap. Hoogtepunt is de feestdronk op de president-curator van de Leidse universiteit door Van der Meer van Kuffeler, in ‘Minerva’ omgedoopt tot Van der Merk.3 Het is een kolderieke toespraak, vol

woordspelingen en associaties, waarin zin en onzin elkaar in rap tempo afwisselen.

Als zijn correspondentie met Kneppelhout een aanvang neemt, zijn Kufs zorgeloze studiejaren voorbij. Zijn Leidse ‘kast’ had hij ingeruild voor het ouderlijk huis in Gouda om zich op zijn doctoraal examen voor te bereiden. Intussen was hij druk doende zijn Leidse schulden af te lossen, getuige het volgende, deels berijmde verzoek aan de gefortuneerde Kneppelhout (10 november 1839):

En wat zou dan de dichter wel doen, is welligt de vraag die by U opryst, zoo ik hem niet helpen kon? Want gy wilt zulks altyd; zie hy zoude als eens Hollands grooten bard in zwartgallige Elegien losbarsten [?]; hy zoude spreken van balling, van uitgedorde knoken, van zemelbrood, van verschrompeld lyf, en uitgedoofde blikken; hy zou verzen maken dat ge er by toevallige lezing het kippenvel van kreeg. Om nu zoodanige paroxismen voor te komen wend ik my andermaal en zeker voor het laatst tot U, om U nederig en onderdanig te verzoeken voor den tyd van zes of zeven weken of daaromtrent my Uw geld toe te vertrouwen. Dag en uur van wedergave bepaald zynde, zal ik eerlyk het restitueeren. De reden eigentlyk en zonder badinage gesproken waarom ik het noodig heb is dat ik ongaarne Leyden verliet zonder nog een paar zaken te hebben afgedaan.

De Studenten-Typen komen voor de eerste maal ter sprake in een brief van 24 januari 1841. Kneppelhout had zijn vriend het eerste deel van de aflevering ‘Flanor’ toegestuurd, dat hij kort daarvoor had voltooid en gepubliceerd.4 Flanor is het prototype van de ideale student, in de woorden van Klikspaan ‘een goede vent’ en ‘een Bram en een Piet’ (een fuifnummer en een knappe kop) tegelijk. Hij ontvangt zijn vrienden bij zich thuis voor een ‘punch-brûléfeest’ – punch brûlé was een populair drankje, gemaakt van (brande)wijn, suiker, citroensap en water. Onder een gestaag toenemende dronkenschap wordt er gezongen en gedold. Op zeker moment pakt Flanor zijn feestalbum uit de kast, waarin hij zijn zogeheten ‘handschriften van dronkenheden’ verzamelt, versjes van zijn inmiddels laveloze gasten, die nauwelijks meer een pen kunnen vasthouden. Een van hen schrijft dan het volgende vers:

Van Kuffelers brief verschaft ons een interessant kijkje achter de schermen van Klikspaans verhaal. Het punch-brûléfeest is kennelijk niet aan de fantasie van de auteur ontsproten, maar gaat terug op een feest dat werkelijk heeft plaatsgevonden. Plaats van handeling was, aldus Van Kuffeler, ‘hôtel Van Hoeken’, een studentikoze benaming voor zijn Leidse adres: weduwe Van Hoeken aan de Turfmarkt. Deze weduwe is te identificeren als Sara van Hoeken-Frankhuyzen (1785-1844). Zij had een stiefdochter uit het eerste huwelijk van haar inmiddels overleden man, Jacqueline Cornelia (1797-1859), door Klikspaan opgevoerd als de meid Koos. Jacqueline, die volgens de burgerlijke stand haar hele leven ongetrouwd is gebleven, had een twijfelachtige reputatie, zo blijkt uit Van Kuffelers insinuerende opmerkingen over haar avontuurtje met een medestudent. Ook Flanors feestalbum komt niet uit de lucht vallen: Van Kuffeler had een soortgelijk cahier, met daarin het hierboven geciteerde versje. Ik laat Van Kuffeler aan het woord:

Daar zal ik myn Sabbath mede vieren, zeide ik, toen ik brief en Studententype N^r. 11 ter zyde lag, en ik met het vrolykst gezicht der wareld den ganschen dag my met myn werk bezig hield en menigmaal het boekske nog eens inkeek om my nog eens te vergasten aan le bon vieux temps. Zie waarde Vriend! het was my te moede alsof Kater Murr gelegen had, als hy zyne eerste Bürschenschaft bywoonde.6 De natuurlyke voorstelling van het hôtel Van Hoeken met deszelfs eigenaardige orgien, dat beruchte punch brûlé feest, die Koos, die album, dat hic, haec, hoc. Eere zy den schryver, die het verledene zoo wist op te rakelen, en den suffenden vriend oogenblikken bezorgde van zyne vrolykste en daarom ook gelukkigste souvenirs. Waarlyk het was my in myne thebaïde eene welkome

verschyning, en ik dank U dat gy my de lectuur daarvan zoo spoedig hebt doen toekomen, ofschoon ik het gansch niet ongepast vinde U eens even te vragen, wie U het copyregt uit myn manuscript van dronkenheden toestond? Het zy U nu gegund omdat de kogel nu eenmaal door de kerk is, doch voortaan zoo het U weer lust de heymelyckheyd der heymelyckheden te ontdekken, waarschuw my dan, ik kan U dan nog menig belangryke bydrage leveren als daar zyn: van Dirk C. wel bekend:



hetgeen eigentlyk Runisch spykerschrift beduidt, doch anders hoogst opwekkelyk om te lezen, en stichtelyk bovendien. Of van C. Paauw:

uitmuntend geschikt voor den stille jongen of het echte olograaf van Philip G. in snedige versjens doch met middeleeuwsche letters en arabesken uitgemonsterd. Die verscheidenheid zou (zoo gy by den drukker de vreemde charakters hadt weten op te sporen) wel iets gehad hebben van eene kersversche uitgaaf der Polyglotten, en men had U met de naam van Bernardus Montefalconius7

der negentiende Eeuw betyteld. Doch gy waart met den eenvoudigen tytel van Klikspaan te vreden, en vergun my dat ik op grond myner achting welke ik U diesaangaande toedraag, jure meo het ordelint toezende U van een vlaggedoek gesneden, welke menigmaal myn hoofd en schouderen heeft versierd by de tooneelmatige voorstellingen van Robert, of Masaniello.8 Leelyke Klikspaan, gy hebt duchtig uit de school geklapt, en hoe dat nu en dan my zulks maar matig beviel, zoo moet ik U van een anderen kant verzekeren dat ik myner hartstochtelyke aandoeningen al zeer weinig meester was, toen ik gewaar werd hoe gy myne onvergetelyke Jacquelien anders gezegd Koos, aan de vergetelheid hebt ontrukt. Zoo ziet ge dat alles te regt komt Vriend, en al bleef Koos ongerepte maagd, ongeveer althans, op een klein geval dat ik daarvan uitzonderen moet met Haitsma Mulier, zoo dat haar naam met hare ongereptheid ten grave zou gaan, haar is gerechtigheid geschied in het einde der dagen, en Koosjes naam is die eener classieke maagd geworden. Zy dingt met Robert9 naar den voorrang in het prototype der Leydsche dienstbaarheid. Zoo komt alles teregt.

Verderop in zijn brief sneed Van Kuffeler een kwestie aan die velen na hem ook heeft beziggehouden: wie wás Flanor eigenlijk? Tot dusverre ging men er vanuit dat de latere mediëvist W.J.A. Jonckbloet voor dit personage model had gestaan. Ook de naam van de historicus R.C. Bakhuizen van den Brink is wel genoemd.10 Beiden studeerden in dezelfde periode als Kneppelhout in Leiden en hoorden tot diens uitgebreide kennissenkring. Nu blijkt dat Klikspaan voor zijn creatie in elk

geval ook een aantal trekken aan Van Kuffeler heeft ontleend. Zo gaat Flanors amoureuze wandeling op een zwoele lenteavond met dienstbode Leentje terug op een werkelijke gebeurtenis waar Van Kuffeler bij betrokken was. Kneppelhout voerde het voorval op als een illustratie van het destijds onder Leidse studenten zo populaire ‘banen’ oftewel rondslenteren om seksuele contacten te leggen. De gang van zaken is illustratief voor de manier waarop hij zijn belangrijkste personages schiep: hier geen 1:1-verhouding, zoals bij de figuranten, maar een compositie van brokjes werkelijkheid, ontleend aan verschillende personen uit zijn directe omgeving. Het resultaat van deze patchwork-methode was een ‘type’ en niet, zoals Kneppelhout zelf herhaaldelijk benadrukte, het portret van één bepaald persoon.

Ik zeide U dat het toezenden der type voor my den Sabbathsfeer zou uitmaken, en dit kwam U zeker vry raadselachtig voor, misschien dacht gy wel dat Uw stichtelyk libellule11 my tot breviaire strekken zou, dit [xxx] nu niet, maar weet, Waarde Vriend! dat de zondag [xxx] ellenlang vervelend in deze binnenstad meestal door my wordt gebruikt om myne correspondentie by te houden welke door vele trouw schryvende academiebroeders eene zekere levendigheid geeft en menig zondagsuur my gemoedelyk doet doorbrengen. Nu is het avond, de lamp is aangestoken, het vuur brandt helder, en het lust my lang met U te praten, want anders zal het niet zyn; ik maak pretentie noch op styl, noch op schrift, noch op taal. Ik spreek tot U op ouden welbekenden wys, en schryf dus geen ceremoniebrief. Overigens zou het ook wat moeyelyk vallen daarop met nadruk te letten, daar de jeugdigste van het geslacht KufKuf een bacchanaal vlak onder myne voeten met vier zyner vrienden executeert, en al redelyk ver gevorderd schynt op de via strata der orgien. – Gy vraagt my hoe ik Uw type vind, en vooral datgene wat in directe betrekking tot my staat: is het U welkom een kort en afdoend oordeel te hooren: wel nu ik zeg Fiat op uwe vrolyke studentenscène, en voeg er by dat gy my bewondering hebt afgedwongen voor de voortreffelyke mise en scène, en den natuurlyken gang van het allerplezierigst drama van ons gelukkig leven. – Dat ik overigens Flanor niet ben, gevoel ik ligt, der prysvragen jacht kende ik niet, en met horten en stooten braakte ik eene enkele onbeduidende oppositie in den publieken gehoorzaal op de promotie van Beets uit mynen voor zulk een taak zoo kwalyk gevormden mond.12 Overigens het in de schemering voorgevallene met die Leen (o onzalige gedachtenis) behoort sints lang niet meer op myn rekening gesteld te worden, men zegt immers dat een sedert lang zoek geraakt, je weet wel! na eenige jaren ingetogenheid wederom wordt ingekocht? Ik meen niet ver van die koop meer af te zyn. Het karakter van Flanor ja Jan ik moet het bekennen, daar heb ik nu en dan eene flaauwe schets myner eigene gewaarwordingen in ontdekt, ik doe een pari dat ik nu en dan de eer had by U te poseeren, toen gy uw held samensteldet. Maar ach! beste goede Vriend wat spreek ik van gelykheid en overeenstemming in denken en hande-

lingen

met dien gelukkigen Flanor, ik ongelukkige banneling op een woest en onvruchtbaar Patmos, ongelukkige Muzenzoon evenals vroeger Ovidius onder Scythen,13 […], ellendig surplus, pleonasme illégitime, bylooper eener maatschappy waarin ik met schrik de eerste intrede te gemoet zie; ik in stryd met bespottelyke duègnes14 anders gezegd douairières omdat ik niet verkies hun gerimpeld billenpaar te lekken, een snoepery waarop anders meestal een paar hazenwind honden van mannelyk ras worden getracteerd; ik, die eene vrywillige gevangenis my opleg en geen 14 daag Gods gezuiverde athmosfeer inademen wil omdat de Goudsche Pariah’s die te gelyk met my inzwelgen; ik, die als Gysbrecht van Amstel een ander vaderland ga opzoeken […];15 ik, die een muffert ben geworden, een oude paai met gerimpeld voorhoofd, geelachtige oftewel perkement incarnatie, en wildgroeyende bakkebaarden; ik die, ik die, ja wel! daar is het, die een schaduwe ben van wat ik vroeger was, zonder jeugd, zonder genot, zonder wyn, zonder vrienden.

Aan het slot van zijn brief ging Van Kuffeler nog even in op een eerdere aflevering van de Typen, ‘De student-autheur’.16 Student-auteurs waren volgens Klikspaan ‘geen geliefkoosd ingredient in de academische potage’. Ze werden gezien als pedante buitenbeentjes, die hun academische en literaire activiteiten tot ongenoegen van hoogleraren en medestudenten niet van elkaar wisten te scheiden. Een van de student-auteurs in deze schets, de theologiestudent Verbees, vertoont allerlei overeenkomsten met Nicolaas Beets, die als student al landelijke bekendheid genoot

als auteur van romantische geschriften. De beschrijving van een ander personage, prototype van de gelegenheidspoëet, bevat, zo blijkt nu, een verborgen toespeling op Van Kuffelers literaire activiteiten. Van Kuffeler had een gedicht gepubliceerd dat hij speciaal voor de promotie van een vriend had geschreven.17 Het vers wordt gekenmerkt door een ijzeren regelmaat; het telt negen strofen van elk zes versregels en heeft een strak volgehouden rijmschema en metrum. De beginregel (‘De lentetijd is heen – en de oogsttijd is genaderd’) biedt het stramien voor het vervolg: de onbezorgde jeugd is over, de tijd is gekomen om de vruchten daarvan te plukken en de maatschappij binnen te treden. Het gedicht eindigt met de volgende wens:

In ‘De student-autheur’ voerde Klikspaan een gewichtigdoenerige promotiezanger ten tonele in een context waarin hij zich vrolijk maakte over verzenbakkers en hun producten vol clichés en dichterlijke stoplappen. Van Kuffeler heeft deze steken onder water duidelijk begrepen, getuige zijn wat zuinige reactie:

Nu nog over iets voor dat ik eindig want het papier begint op te schieten. Gy hebt het beter met my gemaakt dan wel eens vroeger toen gy my voor hochet18 uwer autheurs aardigheden hadt gekozen: ik heb er U nooit over gesproken omdat in den aard der zaak het my tamelyk onverschillig was: ik heb nooit eenige aanspraak op de naam van studentautheur gemaakt en wat ik schreef och hemel! het was bladvulling en niets meer. Dus vriend hadt gy mis gezien er my onder te rangschikken, was er my iets van nul en geener waarde dan was het waarlyk die zoogenaamde dichterroem, ik was en bleef een rympjesmaker en daarmede hield het op. Dit is een kort maar duidelijk échantillon19 van myne denkwys dies aangaande, getrouw en uit het hart u medegedeeld.

Na deze brief zou het maanden duren voor Van Kuffeler weer over de Studentenschetsen schreef. De toekomst hield hem meer bezig dan het verleden: in 1838 was hij, net als Beets, geslaagd voor zijn proponentsexamen en sindsdien was hij dus beroepbaar als predikant. Beets’ maatschappelijke loopbaan was voorspoedig verlopen: in 1839 was hij magna cum laude gepromoveerd, het jaar daarop was hij beroepen in Heemstede. Van Kuffelers situatie stak daar schril bij af. Hij had al wel enkele proefpreken mogen houden, maar die hadden alleen maar tot afwijzingen geleid. Inmiddels werkte hij aan een biografie van Franciscus Xaverius, een van de eerste zendelingen in het Verre Oosten, en leerde hij Maleis om zich te kwalificeren als zendingspredikant. Maar op 28 november 1841 bracht hij de Schetsen toch weer ter sprake. Kneppelhout had, naar we moeten aannemen, zijn vriend om een bijdrage voor Studentenleven gevraagd. Hij deed dat, zo weten we, wel meer. Van het begin af aan beschouwde hij zijn Schetsen als een gezamenlijke onderneming, vandaar dat hij hier en daar stukken van zijn zogeheten ‘medewerkers’ inlaste. Ditmaal ging het waarschijnlijk om een bijdrage voor het tweede deel van de aflevering ‘Promotie’, dat hij net onder handen had.20 Hierin wordt het promotiediner afgeschilderd als een wanordelijke schrans- en vooral zwelgpartij, die eindigt in een complete chaos. Kuf kon hem niet aan het gevraagde helpen, maar stuurde wel iets anders mee – waarschijnlijk de tekst van zijn al genoemde feestdronk, die Kneppelhout in de volgende schets, ‘Minerva’, zou verwerken.

Gy hebt van my eene moeyelyke en bezwaarlyke dienst gevergd. Hoe kunt gy verwachten dat ik met doodnuchtere hersens zulke typen van dronken kletspraat leveren zou? Intusschen, opdat ik U eenig bewys mogt geven, hoe gaarne ik voor U iets doe, dat U genoegen welligt geven kon, zende ik U het navolgende waarvoor my nu de tyd tot overschryven ontbreekt. – Neem het aan, doe er mede wat gy wilt: het was my niet wel mogelyk er meer van te maken en dus zal ik het in het minste niet ten kwade duiden, wanneer het een dépôt sacré in uwe letterkundige portefeuille wordt.

Het vervolg van de brief is bij gebrek aan nadere gegevens moeilijk te duiden. Wel valt er een conclusie aan te verbinden die een nieuw licht werpt op Kneppelhouts werkwijze, namelijk dat hij gericht gebruik maakte van informanten én dat hij ongevraagd ideeën kreeg aangereikt. De dissertatie waarvan in het volgende fragment sprake is, staat centraal in het eerste deel van ‘Promotie’. Een anonieme promovendus verdedigt daarin zijn proefschrift met de lange Latijnse titel Specimen anatomico-physiologicum de Systemate uropoietico, quod est radiatorum, articulatorum et molluscorum acephalorum. Insiders wisten dat dit de studie was waarop George Philip Frederik Groshans in 1837 was gepromoveerd. Van Kuffeler wenste daar verder niet over uit de school te klappen. In plaats daarvan deed hij Kneppelhout een idee aan de hand. Zijn toespelingen op de molussen (weekdieren) en het systema uropoieticum (nierstelsel) uit de titel van het proefschrift blijven duister, omdat de auteur zijn suggestie niet uitwerkte.

Wat het eerste aangaat, daar kan ik U niets van mededeelen, daar Groshans eenmaal op dezelfde dissertatie is gepromoveerd, en er toen veel [xxx] is uitgevoerd doch waarvan ik op grond myner oude vriendschap voor hem, de overbrenger niet zyn mag. Het eenige dat er medegedeeld kan worden, en welks in het openbaar verschyning geen kwaad noch schade doen zal is de plat de ménage21 die ik meen toen ter tyd gezien te hebben, waarop de kersversche doctor nog eens op molussen en andere gering bewerktuigde dieren het onderzoek van systema Uropoieticum desnoods kon appliceeren, welligt put uw vruchtbaar brein uit deze eenvoudige mededeeling eene nieuwe stof voor de zoo zeer gewenschte type?

In het voorjaar van 1842 verscheen Van Kuffelers studie over Xaverius. Kneppelhout had het manuscript enkele maanden eerder kritisch doorgenomen op taal en stijl en hoewel veel van zijn suggesties waren overgenomen, was hij toch niet tevreden over het eindresultaat. Kuf, die hierover behoorlijk in zijn wiek was geschoten, verdedigde zich door te wijzen op de verschillende invalshoeken van waaruit beiden

het begrip ‘Historische Waarheid’ beschouwden. Zijn brief is ongedateerd, maar werd in elk geval ná de voltooiing van ‘Minerva’ (1 april 1842) geschreven.

Wel, wel myn goede Jan, heeft myn eenvoudige Xaveer het zoo by U geweten dat gy amper meer een goed woord voor hem overig hebt. Gy raast en tiert tegen den weerloozen alsof hy U al heel veel onaangenaams had berokkend, myn goede Jan meent gy het wel zoo, als gy schryft? Het schynt (want eene korte apologie dient er te volgen, zou toch een vader zich niet ontfermen over zyn kind) dat gy weinig acht gegeven hebt op hetgeen ik eerlyk genoeg, misschien wat al te eerlyk, aan U en anderen heb beleden dat myn styl noodzakelyk lyden moest door de vele verschillende talen waaruit ik de bronnen moest opzoeken; geen wonder dus, dat het nu en dan iets had van Babels torenbouw; hier en daar had ik ook te worstelen met den eentoonigen schryf- en verhaaltrant van myn Held!!? zelven en moest ik nu en dan myne pen geweld aan doen om toch der Historische Waarheid getrouw te blyven, vooral in de hier en daar verstrooide vertalingen. A propos, van historische waarheid gesproken, ik geloof dat wy, hoezeer ook elkander in het vriendschappelyk verkeer volkomen verstaande, nimmer eenig vergelyk zullen kunnen treffen, zoodra wy ieder afzonderlyk, op het zoo zeer verschillende standpunt waarop wy ons bevinden de pen opvatten, om aan de wereld te doen zien dat wy toch tout au plus geen luibakken zyn. Ik ken van myne overtuiging geene studie, die my meer aanlokt, dan de strikt historische! Een eerlyk mensch die de geschiedenis behandelt let minder op fraai getooiden styl, dan wel op degelyke waarheid en klaarheid. Trekt gy nu uit beide bovenstaande phrases uwe conclusie, dan zult gy moeten toestemmen, dat wy ons ten dien opzigte nooit verstaan zullen, want gy zult van uwen kant eischen

aan my kunnen doen, en misschien met regt, die ik by vermoedelyke vervulling nogthans altyd als byzaken zal moeten beschouwen. De Historische Kritiek, hetzy hoogere of lagere, kan by geene mogelykheid zich geheel en al afhankelyk stellen van de wetten in het gebied èn van het schoone èn van wat welluidt en het is misschien een Merle d’Aubigné22 alleen gegeven om zich ten dien opzigte boven het middelmatige te verheffen. […] Wat de taal aangaat, hier en daar zyn er fouten ingeslopen, die ik allen heb opgeteekend, dus bevreemdde het my niets, dat gy die dagelyks met Siegenbeek’s woordenboek der geslachten enz. enz.23 manoeuvreert ze ook al spoedig opgemerkt hebt.

Verderop in zijn brief reageerde Van Kuffeler op de toezending van de aflevering ‘Minerva’.24 In deze schets schilderde Klikspaan de kroegjool die elk jaar werd gehouden ter gelegenheid van de stichting van de Leidse universiteit. Hij Het er, net als zijn vaste illustrator Alexander Ver Huell, geen misverstand over bestaan: aan het eind van het feest waren alle aanwezigen stomdronken. In deze uiterst realistisch beschreven ‘walgelijke hel van wijnzwelgers’ had hij de kolderieke feestdronk vol grappen en grollen van Van der Meer van Kuffeler, alias Van der Merk, een plaats gegeven. De schets eindigde overigens positief: een paar studenten, op weg naar een vroeg ontbijt in een herberg buiten de stad, komen een boerin tegen die huilt om haar man en dochter die aan een besmettelijke ziekte zijn overleden. Diep onder de indruk organiseren de jongens een inzamelingsactie voor het getroffen gezin.

Ik zeg U dank voor de type, ofschoon met het grootste gedeelte reeds voorloopig bekend, zoo voldeed het geheel my ongemeen. Alles leven en beweging, zoo als het hoort op een Kroegavond! Uw styl is on ne puit mieux, en zelfs in de getrokken resultaten zeer matig en zich zelf bezittende. Waarom hebt gy vóór myne toast de naam Van der Merk gezet, dat is te personeel, zou ik denken, want hoe ligt merkt men of gist men dan niet het een of ander, daar ik minder op gesteld zou zyn. Ik zag my ongaarne voor dien nonsens klapper, dat Klankbord25 aangezien, van welks pseudoniem ik echter de ware beteekenis niet vat. Gy hebt eene heerlyke overgang gevonden uit de vuilnis van den bezopen Kroeg, tot de gewenschte resultaten by zulk een voor preutsche ooren gewaagd onderwerp. Dat oude vrouwtje dat om haar dochter weent herinnert my een diergelyk geval […]: wy vielen als baksteenen uit den mallen roes onzer opgewondenheid, en kregen kippenvel – en schreven het in onze memorie op dusdanig eene wyze op, dat wy, telkens als wy elkander ontmoetten, nog eens het sterniaansch26 geval voor den geest haalden, dat ons zulk eene scherpe antithèse voorstelde.

Op 6 juli 1842 zette Van Kuffeler zich aan het schrijven van een brief die uiteindelijk, tien dagen later, zeven bladen zou tellen. Hij bevond zich op een keerpunt in

zijn leven: nog voor het einde van het jaar zou hij als getrouwd man naar Indië vertrekken om zich als predikant op Java te vestigen. In de overgangsjaren in Gouda had hij met de nodige spijt steeds meer afstand genomen van zijn gelukkige studententijd. Nu hij op het punt stond het verleden definitief de rug toe te keren, bezag hij zijn vroegere vrienden met een mengsel van kritiek en afgunst, omdat zij volgens hem dat verleden niet los konden laten. Zijn kritiek richtte zich, behalve op Kneppelhout, vooral op Johannes Hasebroek, ook een van de voormalige studentauteurs. Hasebroek was al enige jaren dominee in Heiloo, maar combineerde dat met een druk literair leven. Verder zal Van Kuffeler zeker ook gedacht hebben aan dominee-dichter Beets, die de pastorie in Heiloo geregeld bezocht.

Gy hebt het plan gevormd van naar Heidelberg te gaan – althans zoo woei de mare tot my over. De onzekerheid of in dat geval myn’ brief wel spoedig genoeg deszelfs bestemming zou bereiken maakte my eenigzins huiverig in het opnemen der pen – niets toch is voor den briefschryver ontmoedigender dan de gedachte – de Hemel weet hoe en wanneer dit schryven door dengene wordt gelezen, aan wien het met hartelykheid was gerigt, en niets zal intusschen meer myn deel zyn in my following live! Deze laatste opmerking was het, die my moed gaf een’ brief aan U te beginnen; hoe en wanneer die eindigen zal, weet ik niet. Ik laat dat liefst aan de luimen, die my beheerschen zullen, over – zulk een onbestemd schryven heeft dàt ten minste tot deszelfs voordeel dat het niet angstig letten moet op het eindigen vóór posttyd, en daardoor onwillekeurig langer worden zal, dan ik my aan U schryvende, anders wel zou hebben voorgesteld. – Gy moogt deze laatste tirade nu aanmerken als eene idée fixe van my – ik heb er vrede

mede, zoo lang gy veelschryver! ten mynen opzigte niet van battery verandert, en my [niet] in plaats van uw onbestemd keuvelen nu en dan op wat meer stevigen en gedegen kost onthaalt – zal ik wake, roepen, en amok, amok schreeuwen – zelfs dan nog als gy mogt meenen, dat wy ons op een te verschillend standpunt bevinden om in onze veeljarige correspondentie den toon te kunnen aanslaan, die behaagt – belang inboezemt – en den vriendschapsband naauwer toehecht, door wederzydsche achting en op prijs stelling van ieders personeele verdiensten! – Het is my tot dus verre altyd een raadsel, hoe de mensch- en zaakkundige beschryver eener wereld, waarin ik my met zoo [wel] vrymoedigheid als gemak bewoog, menigwerf zoo eentoonig, zoo sleepend, zoo flaauw in zyne brieven kan zyn aan dienzelfden wereldburger, dien hy toch zoo in de wandeling zyn’ vriend noemt. Ik ben hier van eene kleine yverzucht niet vry te pleiten – en deze is het, die my de misschien wat te vrypostige vraag aan de hand doet – wat of gy toch meer met uwen vriend Ds. H. uit H. te verhandelen hebt, met wien gy (met uw verlof gezegd) nog wel zoo’n groot disparate uitmaakt. En toch ellenlange brieven vloeyen uit uwe pen – zeg niet dat het kunstenaars affiniteit is, die gy behandelt – ook op dat standpunt hebt gy niets gemeens met elkander! Zie, beste Vriend! ik ben altyd, zoodra namenlyk ik redelyk (en wat meer zegt), zelfstandig was gaan denken een’ doodvyand geweest van bekrompenheid en vooroordeel. En ik waag het bekrompenheid en vooroordeel te noemen, zoodra men zich concentreert om die zonnen d’un jour – die meteoren eener brooze studentenwereld, die als zy in de maatschappy optreden, verblind door hun eigen licht het licht van waarheid en alles wat eenvoudig -goed – en schoon is niet meer vermogen in te zien. Ik word duister, dat voel ik, doch zal strakjes wel meer explicite analitisch redeneren. – Beste Vriend, zyt gy niet een weinig met die kwaal behebt – en is het niet voor U even als voor vele anderen, dat het groote licht dat gy gezien hebt, groote slagschaduwen heeft uitgespreid over de meer verwyderde voorwerpen? Wees toch eerlyk en terwyl gy uw wierook (synoniem: met fraaye woorden) aan die meteoren hebt gewyd, denk toch dat ook by anderen eene progressieve ontwikkeling kan bestaan – die al was het slechts eene nadere kennismaking deze voor het minst’ aangenaam en onderhoudend kon maken. Was ik een vyand van bekrompenheid en vooroordeel, niet minder trad ik te velde tegen dat bewierooken en die kniebuigingen voor die eenzydige, gemanie–

reerde dichterwereld. Waarlyk Jan, de schellen zyn my sints lang van de oogen gevallen, en ik zie van myn’ veeljarigen roes bekomen de wareld met gansch andere oogen aan. De Hosannah’s der wereld zyn my genoeg om voorzigtig en naauwlettend te worden in myn oordeel – te meer wanneer zulke sommiteiten in kunst of wetenschap (meestal myne tydgenooten, die naauwelyks nog le nez à la fenêtre hadden gehad) het ware tydperk nog niet konden bereiken waarop zy zelfstandigheid en misschien ook gevoel van eigenwaarde genoeg zouden bezitten om een groot deel van dien opgetasten hoop lauweren voor oud vuil af te schudden, om dan vry wat helderder te kunnen zien – dan onder dat priëel van laurierbladen en eikenloof! In die kunstwereld hebt gy te lang geleefd – nu terwyl gy nog voor Studenten schryft – zyt gy goedhartig genoeg van te gelooven dat ge waarlyk nog student zyt: hierdoor zit ge als in een magischen kring, op welks rand de croquis27 van het verleden te vinden zyn, waarvan gy uwe oogen niet afwenden kunt. Ik daarentegen heb reeds lang alles vaarwel gezegd – ik ben genoodzaakt geworden de vroeger zoo aangename banden voor het meerendeel te slaken – ik heb (ik wil eerlyk zyn) daardoor misschien veel verloren, maar ik heb evenzeer daardoor eene zedelyke en redelyke vryheid, eene gewenschte onafhankelykheid van denken en handelen leeren kennen met het zoo zaligend bewustzyn dat ik de extra beste Dollond’s28 van myne kunst en wetenschappelyke vrienden niet meer zoo bepaald noodig had. Ik geloof dat zy my dikwerf in plaats van goede telescopen, bontkleurige kaleidoscopen in de handen hebben gestopt: het was ongetwyfeld ter goeder trouw, en wisten zy zelven het niet beten maar men kan het my niet kwalyk nemen – dat, nu ik een eigen observatorium bezit, ik zelden meer het hunne bezoeken wil. Het is ruim zoo gemakkelyk en men verliest er minder tyd mede. Ik heb op dat observatorium sints ik er bezit van nam, wonderbaarlyke constellatien, dubbel-sterren en nevelvlekken ontdekt, en nu en dan tot de overoude hulpmiddelen der astrologie terugkeerende, heb ik even wonderbaarlyke profetiën opgespeurd in dien gestarnden kunsthemel. Hoe ik tot het een en ander gekomen ben – weet ik zelf niet – zeker is het dat het cenobietenleven en de doornen der groote maatschappy my de prikkel tegen de verzenen29 hebben doen slaan, daardoor heb ik de wereld leeren kennen zoo als ze werkelyk is – terwyl de dagelyksche ondervinding het my uitdrukkelyk aanwees – hoe bekrompen het is, en eenzydig tevens in onzen kritischen of liever kritieken tyd de kunstwereld te piedestallizeren30 op het voetstuk dat men de groote Maatschappy noemt.

Van Kuffeler had zijn keuze gemaakt: in zijn nieuwe leven was voor Kneppelhouts myriorama geen plaats meer. De brieven die hij zijn vriend nog zou schrijven, bevestigen dat zijn beslissing definitief was.

Bronnen

De hier beschreven collectie, eigendom van Capt. F. de Blocq van Kuffeler (Saffron Walden, Engeland), omvat 34 brieven van Van der Meer van Kuffeler aan Kneppelhout uit de periode 1839-1866. De transcripties zijn gemaakt naar fotokopieën (Stichting Kneppelhout, Doetinchem) en kunnen derhalve enkele onnauwkeurigheden bevatten. Ter wille van de leesbaarheid zijn enkele kleine ingrepen aangebracht; editeurscommentaar staat tussen teksthaken.

[1999/3]

Annemarie Kets-Vree
‘Leelyke Klikspaan, gy hebt duchtig uit de school geklapt’
Onbekende brieven aan Kneppelhout over zijn Studentenschetsen+

‘Ik heb uwe typen onlangs by Hazenberg Breedestraat te Leyden in een deel gebonden met toepasselyke voorafspraak en opdragt gezien,’ schreef Frederik Cornelis van der Meer van Kuffeler begin juli 1841 aan zijn vroegere studievriend Johannes Kneppelhout. En hij vervolgde: ‘Ik had ze wel kunnen koopen, het spyt my [dat] ik het niet gedaan heb, want nu b.v. zou ik ze gaarne eens hebben, om het myriorama onzer studenten dwaasheden eens au coin de ma fenêtre te laten voorbytrekken (daar toch was men het meest gelukkig, waar men het meest geleefd heeft).’

Van Kuffeler (1814-1868) doelde op de bundel Studenten-Typen1, die Kneppelhout (1814-1885) – of Klikspaan, zoals zijn nom de plume luidde – twee maanden daarvoor had voltooid. In twaalf afleveringen, verschenen vanaf december 1839, gaf Kneppelhout een beeld van de Leidse studentenbevolking in de jaren dertig van de vorige eeuw. Zijn lezers konden kennismaken met een bonte stoet studenten, onder wie de arrogante Diplomaat, de pedante Student-auteur, de nachtbrakende Aflegger en de kruiperige Hoveling. Het woord ‘myriorama’ – een soort caleidoscoop die steeds wisselende beelden van landschappen liet zien – is daarbij goed gekozen. Met zijn verwijzing naar een van de vele voorlopers van de fotografie plaatste Van Kuffeler Klikspaans Studentenschetsen binnen de context van het negentiende-eeuwse realisme, dat de werkelijkheid in beeld én woord zo exact mogelijk wilde weergeven. De hoofdrolspelers in de Schetsen zijn weliswaar karikaturen, maar het decor waarbinnen zij zich bewegen en de figuranten die hen omringen, gaan direct op de werkelijkheid terug. In ‘Flanor’ (aflevering xi) bijvoorbeeld komen verschillende bekende logementen en koffiehuizen voor, zoals De Pauw aan de Nieuwe Rijn, waar studenten na het middagmaal hun koffie en likeurtjes dronken, en De Witte Zwaan te Lisse, bekend adres voor promotiepartij en, waar de populaire Gerrit Veldhorst de scepter zwaaide. Binnen deze realistische setting zinspeelde Klikspaan voortdurend op allerlei kwesties die binnen het toenmalige studentenwereldje de aandacht hadden getrokken, variërend van de omstreden propedeuseregeling tot een relletje in de Leidse schouwburg. Of het nu gaat om het hoger onderwijs, het

studentenleven, academische instellingen, de politie, de plaatselijke en landelijke politiek, om muziek, literatuur of toneel – steeds weer blijken Klikspaans referenties een pendant in de werkelijkheid te hebben. Veel daarvan is nu nog in archieven en bibliotheken te achterhalen, maar het is een illusie te menen dat we ooit alle toespelingen zullen kunnen thuisbrengen of zelfs maar opmerken. Kneppelhouts studiegenoten hebben op dit punt een voorsprong die niet meer in te halen is. Het Leidse wereldje was maar klein: rond de vijfhonderd studenten en zo’n dertig hoogleraren. Zij kwamen elkaar voortdurend tegen, op colleges, tijdens de professorale thees en op sociëteit Minerva. Iedereen wist via de academische tamtam wat er speelde. Kneppelhout kon daarom gevoelige kwesties die niet voor de openbaarheid bestemd waren – zoals anekdotes over minder populaire hoogleraren -, met een gerust hart in zijn Schetsen verwerken: zijn directe lezerspubliek had aan een half woord genoeg. De enige mogelijkheid voor ons als buitenstaanders om nog iets van die achterstand in te lopen, is te vinden in egodocumenten uit de kring rond de auteur. Helaas vallen de bekende correspondenties en dagboeken wat dit betreff tegen. Op een enkele uitzondering na bevatten ze geen gegevens over de feitelijke achtergronden van de Studentenschetsen en ‘onthullingen’ zijn er al helemaal niet in te vinden. Blijkbaar handhaafde men de openbaar betoonde discretie ook in de particuliere contacten, althans voorzover die op papier zijn overgeleverd. De recente vondst van een pakket brieven van Van der Meer van Kuffeler aan Kneppelhout vormt dan ook een welkome uitbreiding van de beschikbare gegevens. Ze verschaffen ons meer inzicht in de werkwijze van de auteur – waar had hij zijn stof vandaan en hoe verwerkte hij die? – en in de manier waarop medestudenten zíjn verbeelding van hún werkelijkheid gelezen hebben.

 

Van Kuffeler- of ‘Kuf’, zoals zijn vrienden hem noemden – studeerde van 1832 tot 1838 theologie in Leiden. Kneppelhout had zich in 1831 ingeschreven als student

rechten, maar zou zijn studie niet afmaken. Beiden maakten deel uit van een select groepje zogeheten student-auteurs, waartoe ook de latere letterkundigen Nicolaas Beets en Johannes Petrus Hasebroek behoorden. De vrienden vonden elkaar in hun bewondering voor de moderne romantische school en dweepten met het werk van Bilderdijk, Byron en Victor Hugo. Samen met anderen vormden zij de Rederijkerskamer voor Uiterlijke Welsprekendheid – door buitenstaanders smalend de ‘Romantische Club’ genoemd -, waar zij zich toelegden op de voordracht uit het werk van hun favoriete auteurs. Te midden van deze culturele voorhoede viel Van Kuffeler op vanwege ‘zijne rijke geestesgaven en luimige invallen’.2 Hoe geestig hij kon zijn, blijkt wel uit zijn bijdrage aan het vervolg op de Studenten-Typen, Studentenleven. In de vijfde aflevering, ‘Minerva’ geheten, beschreef Kneppelhout een kroegavond op de studentensociëteit. De ene na de andere toast wordt ingesteld, allemaal aanleidingen tot een steeds verdergaande dronkenschap. Hoogtepunt is de feestdronk op de president-curator van de Leidse universiteit door Van der Meer van Kuffeler, in ‘Minerva’ omgedoopt tot Van der Merk.3 Het is een kolderieke toespraak, vol

woordspelingen en associaties, waarin zin en onzin elkaar in rap tempo afwisselen.

Als zijn correspondentie met Kneppelhout een aanvang neemt, zijn Kufs zorgeloze studiejaren voorbij. Zijn Leidse ‘kast’ had hij ingeruild voor het ouderlijk huis in Gouda om zich op zijn doctoraal examen voor te bereiden. Intussen was hij druk doende zijn Leidse schulden af te lossen, getuige het volgende, deels berijmde verzoek aan de gefortuneerde Kneppelhout (10 november 1839):

En wat zou dan de dichter wel doen, is welligt de vraag die by U opryst, zoo ik hem niet helpen kon? Want gy wilt zulks altyd; zie hy zoude als eens Hollands grooten bard in zwartgallige Elegien losbarsten [?]; hy zoude spreken van balling, van uitgedorde knoken, van zemelbrood, van verschrompeld lyf, en uitgedoofde blikken; hy zou verzen maken dat ge er by toevallige lezing het kippenvel van kreeg. Om nu zoodanige paroxismen voor te komen wend ik my andermaal en zeker voor het laatst tot U, om U nederig en onderdanig te verzoeken voor den tyd van zes of zeven weken of daaromtrent my Uw geld toe te vertrouwen. Dag en uur van wedergave bepaald zynde, zal ik eerlyk het restitueeren. De reden eigentlyk en zonder badinage gesproken waarom ik het noodig heb is dat ik ongaarne Leyden verliet zonder nog een paar zaken te hebben afgedaan.

De Studenten-Typen komen voor de eerste maal ter sprake in een brief van 24 januari 1841. Kneppelhout had zijn vriend het eerste deel van de aflevering ‘Flanor’ toegestuurd, dat hij kort daarvoor had voltooid en gepubliceerd.4 Flanor is het prototype van de ideale student, in de woorden van Klikspaan ‘een goede vent’ en ‘een Bram en een Piet’ (een fuifnummer en een knappe kop) tegelijk. Hij ontvangt zijn vrienden bij zich thuis voor een ‘punch-brûléfeest’ – punch brûlé was een populair drankje, gemaakt van (brande)wijn, suiker, citroensap en water. Onder een gestaag toenemende dronkenschap wordt er gezongen en gedold. Op zeker moment pakt Flanor zijn feestalbum uit de kast, waarin hij zijn zogeheten ‘handschriften van dronkenheden’ verzamelt, versjes van zijn inmiddels laveloze gasten, die nauwelijks meer een pen kunnen vasthouden. Een van hen schrijft dan het volgende vers:

Van Kuffelers brief verschaft ons een interessant kijkje achter de schermen van Klikspaans verhaal. Het punch-brûléfeest is kennelijk niet aan de fantasie van de auteur ontsproten, maar gaat terug op een feest dat werkelijk heeft plaatsgevonden. Plaats van handeling was, aldus Van Kuffeler, ‘hôtel Van Hoeken’, een studentikoze benaming voor zijn Leidse adres: weduwe Van Hoeken aan de Turfmarkt. Deze weduwe is te identificeren als Sara van Hoeken-Frankhuyzen (1785-1844). Zij had een stiefdochter uit het eerste huwelijk van haar inmiddels overleden man, Jacqueline Cornelia (1797-1859), door Klikspaan opgevoerd als de meid Koos. Jacqueline, die volgens de burgerlijke stand haar hele leven ongetrouwd is gebleven, had een twijfelachtige reputatie, zo blijkt uit Van Kuffelers insinuerende opmerkingen over haar avontuurtje met een medestudent. Ook Flanors feestalbum komt niet uit de lucht vallen: Van Kuffeler had een soortgelijk cahier, met daarin het hierboven geciteerde versje. Ik laat Van Kuffeler aan het woord:

Daar zal ik myn Sabbath mede vieren, zeide ik, toen ik brief en Studententype N^r. 11 ter zyde lag, en ik met het vrolykst gezicht der wareld den ganschen dag my met myn werk bezig hield en menigmaal het boekske nog eens inkeek om my nog eens te vergasten aan le bon vieux temps. Zie waarde Vriend! het was my te moede alsof Kater Murr gelegen had, als hy zyne eerste Bürschenschaft bywoonde.6 De natuurlyke voorstelling van het hôtel Van Hoeken met deszelfs eigenaardige orgien, dat beruchte punch brûlé feest, die Koos, die album, dat hic, haec, hoc. Eere zy den schryver, die het verledene zoo wist op te rakelen, en den suffenden vriend oogenblikken bezorgde van zyne vrolykste en daarom ook gelukkigste souvenirs. Waarlyk het was my in myne thebaïde eene welkome

verschyning, en ik dank U dat gy my de lectuur daarvan zoo spoedig hebt doen toekomen, ofschoon ik het gansch niet ongepast vinde U eens even te vragen, wie U het copyregt uit myn manuscript van dronkenheden toestond? Het zy U nu gegund omdat de kogel nu eenmaal door de kerk is, doch voortaan zoo het U weer lust de heymelyckheyd der heymelyckheden te ontdekken, waarschuw my dan, ik kan U dan nog menig belangryke bydrage leveren als daar zyn: van Dirk C. wel bekend:



hetgeen eigentlyk Runisch spykerschrift beduidt, doch anders hoogst opwekkelyk om te lezen, en stichtelyk bovendien. Of van C. Paauw:

uitmuntend geschikt voor den stille jongen of het echte olograaf van Philip G. in snedige versjens doch met middeleeuwsche letters en arabesken uitgemonsterd. Die verscheidenheid zou (zoo gy by den drukker de vreemde charakters hadt weten op te sporen) wel iets gehad hebben van eene kersversche uitgaaf der Polyglotten, en men had U met de naam van Bernardus Montefalconius7

der negentiende Eeuw betyteld. Doch gy waart met den eenvoudigen tytel van Klikspaan te vreden, en vergun my dat ik op grond myner achting welke ik U diesaangaande toedraag, jure meo het ordelint toezende U van een vlaggedoek gesneden, welke menigmaal myn hoofd en schouderen heeft versierd by de tooneelmatige voorstellingen van Robert, of Masaniello.8 Leelyke Klikspaan, gy hebt duchtig uit de school geklapt, en hoe dat nu en dan my zulks maar matig beviel, zoo moet ik U van een anderen kant verzekeren dat ik myner hartstochtelyke aandoeningen al zeer weinig meester was, toen ik gewaar werd hoe gy myne onvergetelyke Jacquelien anders gezegd Koos, aan de vergetelheid hebt ontrukt. Zoo ziet ge dat alles te regt komt Vriend, en al bleef Koos ongerepte maagd, ongeveer althans, op een klein geval dat ik daarvan uitzonderen moet met Haitsma Mulier, zoo dat haar naam met hare ongereptheid ten grave zou gaan, haar is gerechtigheid geschied in het einde der dagen, en Koosjes naam is die eener classieke maagd geworden. Zy dingt met Robert9 naar den voorrang in het prototype der Leydsche dienstbaarheid. Zoo komt alles teregt.

Verderop in zijn brief sneed Van Kuffeler een kwestie aan die velen na hem ook heeft beziggehouden: wie wás Flanor eigenlijk? Tot dusverre ging men er vanuit dat de latere mediëvist W.J.A. Jonckbloet voor dit personage model had gestaan. Ook de naam van de historicus R.C. Bakhuizen van den Brink is wel genoemd.10 Beiden studeerden in dezelfde periode als Kneppelhout in Leiden en hoorden tot diens uitgebreide kennissenkring. Nu blijkt dat Klikspaan voor zijn creatie in elk

geval ook een aantal trekken aan Van Kuffeler heeft ontleend. Zo gaat Flanors amoureuze wandeling op een zwoele lenteavond met dienstbode Leentje terug op een werkelijke gebeurtenis waar Van Kuffeler bij betrokken was. Kneppelhout voerde het voorval op als een illustratie van het destijds onder Leidse studenten zo populaire ‘banen’ oftewel rondslenteren om seksuele contacten te leggen. De gang van zaken is illustratief voor de manier waarop hij zijn belangrijkste personages schiep: hier geen 1:1-verhouding, zoals bij de figuranten, maar een compositie van brokjes werkelijkheid, ontleend aan verschillende personen uit zijn directe omgeving. Het resultaat van deze patchwork-methode was een ‘type’ en niet, zoals Kneppelhout zelf herhaaldelijk benadrukte, het portret van één bepaald persoon.

Ik zeide U dat het toezenden der type voor my den Sabbathsfeer zou uitmaken, en dit kwam U zeker vry raadselachtig voor, misschien dacht gy wel dat Uw stichtelyk libellule11 my tot breviaire strekken zou, dit [xxx] nu niet, maar weet, Waarde Vriend! dat de zondag [xxx] ellenlang vervelend in deze binnenstad meestal door my wordt gebruikt om myne correspondentie by te houden welke door vele trouw schryvende academiebroeders eene zekere levendigheid geeft en menig zondagsuur my gemoedelyk doet doorbrengen. Nu is het avond, de lamp is aangestoken, het vuur brandt helder, en het lust my lang met U te praten, want anders zal het niet zyn; ik maak pretentie noch op styl, noch op schrift, noch op taal. Ik spreek tot U op ouden welbekenden wys, en schryf dus geen ceremoniebrief. Overigens zou het ook wat moeyelyk vallen daarop met nadruk te letten, daar de jeugdigste van het geslacht KufKuf een bacchanaal vlak onder myne voeten met vier zyner vrienden executeert, en al redelyk ver gevorderd schynt op de via strata der orgien. – Gy vraagt my hoe ik Uw type vind, en vooral datgene wat in directe betrekking tot my staat: is het U welkom een kort en afdoend oordeel te hooren: wel nu ik zeg Fiat op uwe vrolyke studentenscène, en voeg er by dat gy my bewondering hebt afgedwongen voor de voortreffelyke mise en scène, en den natuurlyken gang van het allerplezierigst drama van ons gelukkig leven. – Dat ik overigens Flanor niet ben, gevoel ik ligt, der prysvragen jacht kende ik niet, en met horten en stooten braakte ik eene enkele onbeduidende oppositie in den publieken gehoorzaal op de promotie van Beets uit mynen voor zulk een taak zoo kwalyk gevormden mond.12 Overigens het in de schemering voorgevallene met die Leen (o onzalige gedachtenis) behoort sints lang niet meer op myn rekening gesteld te worden, men zegt immers dat een sedert lang zoek geraakt, je weet wel! na eenige jaren ingetogenheid wederom wordt ingekocht? Ik meen niet ver van die koop meer af te zyn. Het karakter van Flanor ja Jan ik moet het bekennen, daar heb ik nu en dan eene flaauwe schets myner eigene gewaarwordingen in ontdekt, ik doe een pari dat ik nu en dan de eer had by U te poseeren, toen gy uw held samensteldet. Maar ach! beste goede Vriend wat spreek ik van gelykheid en overeenstemming in denken en hande-

lingen

met dien gelukkigen Flanor, ik ongelukkige banneling op een woest en onvruchtbaar Patmos, ongelukkige Muzenzoon evenals vroeger Ovidius onder Scythen,13 […], ellendig surplus, pleonasme illégitime, bylooper eener maatschappy waarin ik met schrik de eerste intrede te gemoet zie; ik in stryd met bespottelyke duègnes14 anders gezegd douairières omdat ik niet verkies hun gerimpeld billenpaar te lekken, een snoepery waarop anders meestal een paar hazenwind honden van mannelyk ras worden getracteerd; ik, die eene vrywillige gevangenis my opleg en geen 14 daag Gods gezuiverde athmosfeer inademen wil omdat de Goudsche Pariah’s die te gelyk met my inzwelgen; ik, die als Gysbrecht van Amstel een ander vaderland ga opzoeken […];15 ik, die een muffert ben geworden, een oude paai met gerimpeld voorhoofd, geelachtige oftewel perkement incarnatie, en wildgroeyende bakkebaarden; ik die, ik die, ja wel! daar is het, die een schaduwe ben van wat ik vroeger was, zonder jeugd, zonder genot, zonder wyn, zonder vrienden.

Aan het slot van zijn brief ging Van Kuffeler nog even in op een eerdere aflevering van de Typen, ‘De student-autheur’.16 Student-auteurs waren volgens Klikspaan ‘geen geliefkoosd ingredient in de academische potage’. Ze werden gezien als pedante buitenbeentjes, die hun academische en literaire activiteiten tot ongenoegen van hoogleraren en medestudenten niet van elkaar wisten te scheiden. Een van de student-auteurs in deze schets, de theologiestudent Verbees, vertoont allerlei overeenkomsten met Nicolaas Beets, die als student al landelijke bekendheid genoot

als auteur van romantische geschriften. De beschrijving van een ander personage, prototype van de gelegenheidspoëet, bevat, zo blijkt nu, een verborgen toespeling op Van Kuffelers literaire activiteiten. Van Kuffeler had een gedicht gepubliceerd dat hij speciaal voor de promotie van een vriend had geschreven.17 Het vers wordt gekenmerkt door een ijzeren regelmaat; het telt negen strofen van elk zes versregels en heeft een strak volgehouden rijmschema en metrum. De beginregel (‘De lentetijd is heen – en de oogsttijd is genaderd’) biedt het stramien voor het vervolg: de onbezorgde jeugd is over, de tijd is gekomen om de vruchten daarvan te plukken en de maatschappij binnen te treden. Het gedicht eindigt met de volgende wens:

In ‘De student-autheur’ voerde Klikspaan een gewichtigdoenerige promotiezanger ten tonele in een context waarin hij zich vrolijk maakte over verzenbakkers en hun producten vol clichés en dichterlijke stoplappen. Van Kuffeler heeft deze steken onder water duidelijk begrepen, getuige zijn wat zuinige reactie:

Nu nog over iets voor dat ik eindig want het papier begint op te schieten. Gy hebt het beter met my gemaakt dan wel eens vroeger toen gy my voor hochet18 uwer autheurs aardigheden hadt gekozen: ik heb er U nooit over gesproken omdat in den aard der zaak het my tamelyk onverschillig was: ik heb nooit eenige aanspraak op de naam van studentautheur gemaakt en wat ik schreef och hemel! het was bladvulling en niets meer. Dus vriend hadt gy mis gezien er my onder te rangschikken, was er my iets van nul en geener waarde dan was het waarlyk die zoogenaamde dichterroem, ik was en bleef een rympjesmaker en daarmede hield het op. Dit is een kort maar duidelijk échantillon19 van myne denkwys dies aangaande, getrouw en uit het hart u medegedeeld.

Na deze brief zou het maanden duren voor Van Kuffeler weer over de Studentenschetsen schreef. De toekomst hield hem meer bezig dan het verleden: in 1838 was hij, net als Beets, geslaagd voor zijn proponentsexamen en sindsdien was hij dus beroepbaar als predikant. Beets’ maatschappelijke loopbaan was voorspoedig verlopen: in 1839 was hij magna cum laude gepromoveerd, het jaar daarop was hij beroepen in Heemstede. Van Kuffelers situatie stak daar schril bij af. Hij had al wel enkele proefpreken mogen houden, maar die hadden alleen maar tot afwijzingen geleid. Inmiddels werkte hij aan een biografie van Franciscus Xaverius, een van de eerste zendelingen in het Verre Oosten, en leerde hij Maleis om zich te kwalificeren als zendingspredikant. Maar op 28 november 1841 bracht hij de Schetsen toch weer ter sprake. Kneppelhout had, naar we moeten aannemen, zijn vriend om een bijdrage voor Studentenleven gevraagd. Hij deed dat, zo weten we, wel meer. Van het begin af aan beschouwde hij zijn Schetsen als een gezamenlijke onderneming, vandaar dat hij hier en daar stukken van zijn zogeheten ‘medewerkers’ inlaste. Ditmaal ging het waarschijnlijk om een bijdrage voor het tweede deel van de aflevering ‘Promotie’, dat hij net onder handen had.20 Hierin wordt het promotiediner afgeschilderd als een wanordelijke schrans- en vooral zwelgpartij, die eindigt in een complete chaos. Kuf kon hem niet aan het gevraagde helpen, maar stuurde wel iets anders mee – waarschijnlijk de tekst van zijn al genoemde feestdronk, die Kneppelhout in de volgende schets, ‘Minerva’, zou verwerken.

Gy hebt van my eene moeyelyke en bezwaarlyke dienst gevergd. Hoe kunt gy verwachten dat ik met doodnuchtere hersens zulke typen van dronken kletspraat leveren zou? Intusschen, opdat ik U eenig bewys mogt geven, hoe gaarne ik voor U iets doe, dat U genoegen welligt geven kon, zende ik U het navolgende waarvoor my nu de tyd tot overschryven ontbreekt. – Neem het aan, doe er mede wat gy wilt: het was my niet wel mogelyk er meer van te maken en dus zal ik het in het minste niet ten kwade duiden, wanneer het een dépôt sacré in uwe letterkundige portefeuille wordt.

Het vervolg van de brief is bij gebrek aan nadere gegevens moeilijk te duiden. Wel valt er een conclusie aan te verbinden die een nieuw licht werpt op Kneppelhouts werkwijze, namelijk dat hij gericht gebruik maakte van informanten én dat hij ongevraagd ideeën kreeg aangereikt. De dissertatie waarvan in het volgende fragment sprake is, staat centraal in het eerste deel van ‘Promotie’. Een anonieme promovendus verdedigt daarin zijn proefschrift met de lange Latijnse titel Specimen anatomico-physiologicum de Systemate uropoietico, quod est radiatorum, articulatorum et molluscorum acephalorum. Insiders wisten dat dit de studie was waarop George Philip Frederik Groshans in 1837 was gepromoveerd. Van Kuffeler wenste daar verder niet over uit de school te klappen. In plaats daarvan deed hij Kneppelhout een idee aan de hand. Zijn toespelingen op de molussen (weekdieren) en het systema uropoieticum (nierstelsel) uit de titel van het proefschrift blijven duister, omdat de auteur zijn suggestie niet uitwerkte.

Wat het eerste aangaat, daar kan ik U niets van mededeelen, daar Groshans eenmaal op dezelfde dissertatie is gepromoveerd, en er toen veel [xxx] is uitgevoerd doch waarvan ik op grond myner oude vriendschap voor hem, de overbrenger niet zyn mag. Het eenige dat er medegedeeld kan worden, en welks in het openbaar verschyning geen kwaad noch schade doen zal is de plat de ménage21 die ik meen toen ter tyd gezien te hebben, waarop de kersversche doctor nog eens op molussen en andere gering bewerktuigde dieren het onderzoek van systema Uropoieticum desnoods kon appliceeren, welligt put uw vruchtbaar brein uit deze eenvoudige mededeeling eene nieuwe stof voor de zoo zeer gewenschte type?

In het voorjaar van 1842 verscheen Van Kuffelers studie over Xaverius. Kneppelhout had het manuscript enkele maanden eerder kritisch doorgenomen op taal en stijl en hoewel veel van zijn suggesties waren overgenomen, was hij toch niet tevreden over het eindresultaat. Kuf, die hierover behoorlijk in zijn wiek was geschoten, verdedigde zich door te wijzen op de verschillende invalshoeken van waaruit beiden

het begrip ‘Historische Waarheid’ beschouwden. Zijn brief is ongedateerd, maar werd in elk geval ná de voltooiing van ‘Minerva’ (1 april 1842) geschreven.

Wel, wel myn goede Jan, heeft myn eenvoudige Xaveer het zoo by U geweten dat gy amper meer een goed woord voor hem overig hebt. Gy raast en tiert tegen den weerloozen alsof hy U al heel veel onaangenaams had berokkend, myn goede Jan meent gy het wel zoo, als gy schryft? Het schynt (want eene korte apologie dient er te volgen, zou toch een vader zich niet ontfermen over zyn kind) dat gy weinig acht gegeven hebt op hetgeen ik eerlyk genoeg, misschien wat al te eerlyk, aan U en anderen heb beleden dat myn styl noodzakelyk lyden moest door de vele verschillende talen waaruit ik de bronnen moest opzoeken; geen wonder dus, dat het nu en dan iets had van Babels torenbouw; hier en daar had ik ook te worstelen met den eentoonigen schryf- en verhaaltrant van myn Held!!? zelven en moest ik nu en dan myne pen geweld aan doen om toch der Historische Waarheid getrouw te blyven, vooral in de hier en daar verstrooide vertalingen. A propos, van historische waarheid gesproken, ik geloof dat wy, hoezeer ook elkander in het vriendschappelyk verkeer volkomen verstaande, nimmer eenig vergelyk zullen kunnen treffen, zoodra wy ieder afzonderlyk, op het zoo zeer verschillende standpunt waarop wy ons bevinden de pen opvatten, om aan de wereld te doen zien dat wy toch tout au plus geen luibakken zyn. Ik ken van myne overtuiging geene studie, die my meer aanlokt, dan de strikt historische! Een eerlyk mensch die de geschiedenis behandelt let minder op fraai getooiden styl, dan wel op degelyke waarheid en klaarheid. Trekt gy nu uit beide bovenstaande phrases uwe conclusie, dan zult gy moeten toestemmen, dat wy ons ten dien opzigte nooit verstaan zullen, want gy zult van uwen kant eischen

aan my kunnen doen, en misschien met regt, die ik by vermoedelyke vervulling nogthans altyd als byzaken zal moeten beschouwen. De Historische Kritiek, hetzy hoogere of lagere, kan by geene mogelykheid zich geheel en al afhankelyk stellen van de wetten in het gebied èn van het schoone èn van wat welluidt en het is misschien een Merle d’Aubigné22 alleen gegeven om zich ten dien opzigte boven het middelmatige te verheffen. […] Wat de taal aangaat, hier en daar zyn er fouten ingeslopen, die ik allen heb opgeteekend, dus bevreemdde het my niets, dat gy die dagelyks met Siegenbeek’s woordenboek der geslachten enz. enz.23 manoeuvreert ze ook al spoedig opgemerkt hebt.

Verderop in zijn brief reageerde Van Kuffeler op de toezending van de aflevering ‘Minerva’.24 In deze schets schilderde Klikspaan de kroegjool die elk jaar werd gehouden ter gelegenheid van de stichting van de Leidse universiteit. Hij Het er, net als zijn vaste illustrator Alexander Ver Huell, geen misverstand over bestaan: aan het eind van het feest waren alle aanwezigen stomdronken. In deze uiterst realistisch beschreven ‘walgelijke hel van wijnzwelgers’ had hij de kolderieke feestdronk vol grappen en grollen van Van der Meer van Kuffeler, alias Van der Merk, een plaats gegeven. De schets eindigde overigens positief: een paar studenten, op weg naar een vroeg ontbijt in een herberg buiten de stad, komen een boerin tegen die huilt om haar man en dochter die aan een besmettelijke ziekte zijn overleden. Diep onder de indruk organiseren de jongens een inzamelingsactie voor het getroffen gezin.

Ik zeg U dank voor de type, ofschoon met het grootste gedeelte reeds voorloopig bekend, zoo voldeed het geheel my ongemeen. Alles leven en beweging, zoo als het hoort op een Kroegavond! Uw styl is on ne puit mieux, en zelfs in de getrokken resultaten zeer matig en zich zelf bezittende. Waarom hebt gy vóór myne toast de naam Van der Merk gezet, dat is te personeel, zou ik denken, want hoe ligt merkt men of gist men dan niet het een of ander, daar ik minder op gesteld zou zyn. Ik zag my ongaarne voor dien nonsens klapper, dat Klankbord25 aangezien, van welks pseudoniem ik echter de ware beteekenis niet vat. Gy hebt eene heerlyke overgang gevonden uit de vuilnis van den bezopen Kroeg, tot de gewenschte resultaten by zulk een voor preutsche ooren gewaagd onderwerp. Dat oude vrouwtje dat om haar dochter weent herinnert my een diergelyk geval […]: wy vielen als baksteenen uit den mallen roes onzer opgewondenheid, en kregen kippenvel – en schreven het in onze memorie op dusdanig eene wyze op, dat wy, telkens als wy elkander ontmoetten, nog eens het sterniaansch26 geval voor den geest haalden, dat ons zulk eene scherpe antithèse voorstelde.

Op 6 juli 1842 zette Van Kuffeler zich aan het schrijven van een brief die uiteindelijk, tien dagen later, zeven bladen zou tellen. Hij bevond zich op een keerpunt in

zijn leven: nog voor het einde van het jaar zou hij als getrouwd man naar Indië vertrekken om zich als predikant op Java te vestigen. In de overgangsjaren in Gouda had hij met de nodige spijt steeds meer afstand genomen van zijn gelukkige studententijd. Nu hij op het punt stond het verleden definitief de rug toe te keren, bezag hij zijn vroegere vrienden met een mengsel van kritiek en afgunst, omdat zij volgens hem dat verleden niet los konden laten. Zijn kritiek richtte zich, behalve op Kneppelhout, vooral op Johannes Hasebroek, ook een van de voormalige studentauteurs. Hasebroek was al enige jaren dominee in Heiloo, maar combineerde dat met een druk literair leven. Verder zal Van Kuffeler zeker ook gedacht hebben aan dominee-dichter Beets, die de pastorie in Heiloo geregeld bezocht.

Gy hebt het plan gevormd van naar Heidelberg te gaan – althans zoo woei de mare tot my over. De onzekerheid of in dat geval myn’ brief wel spoedig genoeg deszelfs bestemming zou bereiken maakte my eenigzins huiverig in het opnemen der pen – niets toch is voor den briefschryver ontmoedigender dan de gedachte – de Hemel weet hoe en wanneer dit schryven door dengene wordt gelezen, aan wien het met hartelykheid was gerigt, en niets zal intusschen meer myn deel zyn in my following live! Deze laatste opmerking was het, die my moed gaf een’ brief aan U te beginnen; hoe en wanneer die eindigen zal, weet ik niet. Ik laat dat liefst aan de luimen, die my beheerschen zullen, over – zulk een onbestemd schryven heeft dàt ten minste tot deszelfs voordeel dat het niet angstig letten moet op het eindigen vóór posttyd, en daardoor onwillekeurig langer worden zal, dan ik my aan U schryvende, anders wel zou hebben voorgesteld. – Gy moogt deze laatste tirade nu aanmerken als eene idée fixe van my – ik heb er vrede

mede, zoo lang gy veelschryver! ten mynen opzigte niet van battery verandert, en my [niet] in plaats van uw onbestemd keuvelen nu en dan op wat meer stevigen en gedegen kost onthaalt – zal ik wake, roepen, en amok, amok schreeuwen – zelfs dan nog als gy mogt meenen, dat wy ons op een te verschillend standpunt bevinden om in onze veeljarige correspondentie den toon te kunnen aanslaan, die behaagt – belang inboezemt – en den vriendschapsband naauwer toehecht, door wederzydsche achting en op prijs stelling van ieders personeele verdiensten! – Het is my tot dus verre altyd een raadsel, hoe de mensch- en zaakkundige beschryver eener wereld, waarin ik my met zoo [wel] vrymoedigheid als gemak bewoog, menigwerf zoo eentoonig, zoo sleepend, zoo flaauw in zyne brieven kan zyn aan dienzelfden wereldburger, dien hy toch zoo in de wandeling zyn’ vriend noemt. Ik ben hier van eene kleine yverzucht niet vry te pleiten – en deze is het, die my de misschien wat te vrypostige vraag aan de hand doet – wat of gy toch meer met uwen vriend Ds. H. uit H. te verhandelen hebt, met wien gy (met uw verlof gezegd) nog wel zoo’n groot disparate uitmaakt. En toch ellenlange brieven vloeyen uit uwe pen – zeg niet dat het kunstenaars affiniteit is, die gy behandelt – ook op dat standpunt hebt gy niets gemeens met elkander! Zie, beste Vriend! ik ben altyd, zoodra namenlyk ik redelyk (en wat meer zegt), zelfstandig was gaan denken een’ doodvyand geweest van bekrompenheid en vooroordeel. En ik waag het bekrompenheid en vooroordeel te noemen, zoodra men zich concentreert om die zonnen d’un jour – die meteoren eener brooze studentenwereld, die als zy in de maatschappy optreden, verblind door hun eigen licht het licht van waarheid en alles wat eenvoudig -goed – en schoon is niet meer vermogen in te zien. Ik word duister, dat voel ik, doch zal strakjes wel meer explicite analitisch redeneren. – Beste Vriend, zyt gy niet een weinig met die kwaal behebt – en is het niet voor U even als voor vele anderen, dat het groote licht dat gy gezien hebt, groote slagschaduwen heeft uitgespreid over de meer verwyderde voorwerpen? Wees toch eerlyk en terwyl gy uw wierook (synoniem: met fraaye woorden) aan die meteoren hebt gewyd, denk toch dat ook by anderen eene progressieve ontwikkeling kan bestaan – die al was het slechts eene nadere kennismaking deze voor het minst’ aangenaam en onderhoudend kon maken. Was ik een vyand van bekrompenheid en vooroordeel, niet minder trad ik te velde tegen dat bewierooken en die kniebuigingen voor die eenzydige, gemanie–

reerde dichterwereld. Waarlyk Jan, de schellen zyn my sints lang van de oogen gevallen, en ik zie van myn’ veeljarigen roes bekomen de wareld met gansch andere oogen aan. De Hosannah’s der wereld zyn my genoeg om voorzigtig en naauwlettend te worden in myn oordeel – te meer wanneer zulke sommiteiten in kunst of wetenschap (meestal myne tydgenooten, die naauwelyks nog le nez à la fenêtre hadden gehad) het ware tydperk nog niet konden bereiken waarop zy zelfstandigheid en misschien ook gevoel van eigenwaarde genoeg zouden bezitten om een groot deel van dien opgetasten hoop lauweren voor oud vuil af te schudden, om dan vry wat helderder te kunnen zien – dan onder dat priëel van laurierbladen en eikenloof! In die kunstwereld hebt gy te lang geleefd – nu terwyl gy nog voor Studenten schryft – zyt gy goedhartig genoeg van te gelooven dat ge waarlyk nog student zyt: hierdoor zit ge als in een magischen kring, op welks rand de croquis27 van het verleden te vinden zyn, waarvan gy uwe oogen niet afwenden kunt. Ik daarentegen heb reeds lang alles vaarwel gezegd – ik ben genoodzaakt geworden de vroeger zoo aangename banden voor het meerendeel te slaken – ik heb (ik wil eerlyk zyn) daardoor misschien veel verloren, maar ik heb evenzeer daardoor eene zedelyke en redelyke vryheid, eene gewenschte onafhankelykheid van denken en handelen leeren kennen met het zoo zaligend bewustzyn dat ik de extra beste Dollond’s28 van myne kunst en wetenschappelyke vrienden niet meer zoo bepaald noodig had. Ik geloof dat zy my dikwerf in plaats van goede telescopen, bontkleurige kaleidoscopen in de handen hebben gestopt: het was ongetwyfeld ter goeder trouw, en wisten zy zelven het niet beten maar men kan het my niet kwalyk nemen – dat, nu ik een eigen observatorium bezit, ik zelden meer het hunne bezoeken wil. Het is ruim zoo gemakkelyk en men verliest er minder tyd mede. Ik heb op dat observatorium sints ik er bezit van nam, wonderbaarlyke constellatien, dubbel-sterren en nevelvlekken ontdekt, en nu en dan tot de overoude hulpmiddelen der astrologie terugkeerende, heb ik even wonderbaarlyke profetiën opgespeurd in dien gestarnden kunsthemel. Hoe ik tot het een en ander gekomen ben – weet ik zelf niet – zeker is het dat het cenobietenleven en de doornen der groote maatschappy my de prikkel tegen de verzenen29 hebben doen slaan, daardoor heb ik de wereld leeren kennen zoo als ze werkelyk is – terwyl de dagelyksche ondervinding het my uitdrukkelyk aanwees – hoe bekrompen het is, en eenzydig tevens in onzen kritischen of liever kritieken tyd de kunstwereld te piedestallizeren30 op het voetstuk dat men de groote Maatschappy noemt.

Van Kuffeler had zijn keuze gemaakt: in zijn nieuwe leven was voor Kneppelhouts myriorama geen plaats meer. De brieven die hij zijn vriend nog zou schrijven, bevestigen dat zijn beslissing definitief was.

Bronnen

De hier beschreven collectie, eigendom van Capt. F. de Blocq van Kuffeler (Saffron Walden, Engeland), omvat 34 brieven van Van der Meer van Kuffeler aan Kneppelhout uit de periode 1839-1866. De transcripties zijn gemaakt naar fotokopieën (Stichting Kneppelhout, Doetinchem) en kunnen derhalve enkele onnauwkeurigheden bevatten. Ter wille van de leesbaarheid zijn enkele kleine ingrepen aangebracht; editeurscommentaar staat tussen teksthaken.

Maurits Verhoeff
W.E.G. met Elsschot

Met paginagrote advertenties in De Standaard en De Morgen is afgelopen mei, onder de kop ‘Waar een wil is, is een W.E.G.’, de oprichting wereldkundig gemaakt van het Willem Elsschot Genootschap. Doel van het genootschap is, aldus de initiatiefnemers, ‘de studie van de persoon Alfons de Ridder en het werk van de auteur Willem Elsschot, het ontsluiten van het literair en zakelijk archief en de bekendmaking van zijn werk’. Zo zal het genootschap nauw betrokken worden bij het verschijnen, vanaf volgend jaar, van Elsschots Volledig Werk.

Het had trouwens maar weinig gescheeld of die ontsluiting van Elsschots archief was onlangs op minder aangename wijze verlopen. Drie kleinzonen van Willem Elsschot wilden begin dit jaar manuscripten en drukproeven van hun grootvader laten veilen. Zij hadden echter buiten hun tante Ida de Ridder gerekend, die onvervaard naar de rechter stapte met een brief van haar vader waarin hij schreef dat zijn nalatenschap ondergebracht diende te worden bij het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven te Antwerpen. Hoewel de brief niet als juridisch geldig kon worden beschouwd, gaf de rechter haar gelijk. Wanneer het archief overgedragen zal worden, is nog niet bekend, maar het nieuwe genootschap zal zeker de vinger aan de pols houden.

Het Willem Elsschot Genootschap is overigens niet het eerste met deze naam. Van 1982 tot 1991 was onder dezelfde naam een gezelschap actief dat zich concentreerde op de zakelijke arbeid van Alfons de Ridder. Zo kwam dit genootschap op het spoor van




Vincent van Dieren, de drukker van onder meer Juweelenstoet, een van de uitgaven van reclameman De Ridder. Zes jaar na de opheffing werd het archief van deze club te koop aangeboden door een Antwerps antiquariaat.

Het bestuur van het nieuwe Willem Elsschot Genootschap bestaat uit Cyriel van Tilborgh (voorzitter), Vic van de Reijt (vicevoorzitter), Wieneke ’t Hoen, Walter Mees en, namens de familie, kleinzoon Jan Maniewski, beter bekend als Tsjip.

Komend najaar zal onder auspiciën van het genootschap de onlangs tetuggevonden briefwisseling tussen Elsschot en zijn Nederlandse bewonderaar Jan C. Villerius verschijnen. Bij dit boek hoort een cd met opnamen van Elsschot die in 1957 voordraagt in De Bijenkorf te Rotterdam.

Naast deze uitgave ontvangen leden van het genootschap de Brieven van Elsschot met een speciale, door Wilfried Pas ontworpen stofomslag, en Ida de Ridders Willem Elsschot, mijn vader, eveneens met een omslag van Wilfried Pas.

Inlichtingen zijn te verkrijgen op telefoonnummer +32(0)3 491.94.18. Op Internet: www.weg.be; e-mail: info@weg.be.

Laagwater

Marco Daane
Broodje Gorilla

Op 18 januari jl. waren in de Dode dichters almanak van de vpro-televisie unieke beelden te zien van de Vlaamse dichter Richard Minne, afkomstig uit een aflevering van de brt-interviewserie Ten huize van… Veel gesprekken uit die reeks, ook dat met Minne, zijn indertijd in boekvorm gepubliceerd.1 Tijdens het interview las Minne enkele gedienten voor, die ook in het boek werden afgedrukt. Merkwaardig genoeg gebeurde dat niet met het fragment dat de vpro uitzond, de prozaschets ‘De gorilla’. En dat is jammer, want die tekst is verder slechts in een moeilijk vindbaar jaarboek verschenen. Hij vertelt een merkwaardige geschiedenis uit het leven van de dichter.

In 1926 en 1927 liet een massamoordenaar in de vs en Canada een spoor van slacht-offers na. In totaal tweeëntwintig vrouwen, allen pensionhoudsters, lieten het leven onder zijn wurgershanden. Hij begon in San Francisco, trok dwars door de vs tot in New York toe, en stak in juni 1927 de Canadese grens over. Binnen enkele dagen vonden er twee moorden in Winnipeg plaats. Het signalement van de moordenaar raakte echter bekend en na te zijn herkend door een winkelier werd hij gearresteerd. Het bleek te gaan om een zekere Earle Leonard Nelson. De reconstructie van zijn moorddadig parcours en de details die daarbij boven water kwamen, kregen veel aandacht in de pers. De Telegraaf van woensdag 29 juni 1927 sprak onder de kop ‘Een gorillamensch. De misdaden van Earle Nelson’ van een man die ‘ondanks zijn ongewoon dikke lippen en zijn onverzorgd haar […] bij zijn bezoeken meestal een goeden indruk [maakte]’. Na een kamer te hebben gehuurd, knoopte hij

een gesprek met de hospita aan. Doorgaans voerde hij daarbij een godsdienstig onderwerp op, rijkelijkgestoffeerd met bijbelcitaten. De kennismaking was echter steeds van korte duur en eindigde met wurgmoord. Nelson verstopte het lijk daarna onder zijn bed, alvorens zich daarop te slapen te leggen.

De aanduiding ‘gorillamensch’ had Nelson langzamerhand verdiend. Toen het aantal wurgmoorden eind 1926 toenam, begon onder de Amerikaanse bevolking het idee post te vatten dat er een soort gorilla in mensengedaante rondwaarde. Achteraf bleek Nelson over enorme handen te beschikken. Zijn bijnaam ‘Gorilla Man’, of ‘de gorillamoordenaar’, inspireerde de Telegraaf-scribent tot een portret dat eerder aan een dierentuinkooi dan aan een rechtszaal doet denken: ‘Bij het verhoor voor den rechtercommissaris toonde hij volkomen onverschilligheid. Droomerig staarde hij in de verte van onder zijn dichte wenkbrauwen, zijn vingers om de knieën ineengestrengeld. Onwillekeurig liep den toeschouwer een koude rilling over den rug bij het zien dezer krachtige vingers, onder welker dierlijken druk zooveel menschenlevens hun laatsten, grootsten strijd gestreden hadden. Van tijd tot tijd geeuwde hij of hij likte zijn dikke, sensueele lippen.’ Nelsons verdediger stuurde aan op krankzinnigheid, onder verwijzing naar een ongeluk in zijn jeugd waarbij zijn hoofd geraakt was. De rechter vroeg zich echter hardop af of iemand die steeds van kleding en van naam veranderd was, ‘gek’ genoemd kon worden. De jury was het met hem eens en op 14 november werd Nelson ter dood veroordeeld en vervolgens, op 13 januari 1928, in Winnipeg opgehangen. Met de strop al om zijn nek sprak hij tot de omstanders: ‘Ik sta hier als een onschuldige tegenover God en mens. Ik schenk vergiffenis aan degenen die mij onrecht aangedaan hebben en ik vraag vergiffenis van degenen die ik gekrenkt heb. Moge God genade hebben!’2

Ook in Nederland en België trok de zaak van de gorillaman dus de aandacht van de pers. Op 11 november 1927 bracht het (Franstalige) Brusselse satirisch weekblad Pourquoi Pas? een merkwaardig bericht onder de kop ‘Le poète et le gorille’: ‘Het socialistische dagblad van Antwerpen, Volkgazet [sic], publiceerde dezer dagen een artikel over een Vlaamse dichter, Richard Minne, en, in hetzelfde nummer, een artikel over het proces tegen de gorillaman. De illustraties bij deze twee artikelen werden getroffen door een noodlottige verwisseling van de clichés. Onder het portret van Richard Minne, dichter, verscheen het volgende onderschrift: “Carl Welson [sic], de gorillaman, die 22 vrouwen vermoordde”. En onder het portret van de gorillaman: “Richard Minne, de jonge Vlaamse dichter, wiens bundel In den zoeten inval zeer opgemerkt werd”. De waarheid verplicht ons te zeggen dat van deze twee de gorillaman het meest het voorkomen van een dichter heeft, met zijn grote en ongedwongen voorhoofd…’ [Eigen vertaling, md]

De verwisselingsgeschiedenis, die al snel rondzong in de kleine wereld die literair Vlaanderen toen was, kwam ook Richard Minne zelf ter ore. Op 15 december informeerde de dichter ernaar bij zijn vriend Raymond Herreman, die als Brussels journalist dichter bij het vuur zat: ‘Is ’t waar: stond Earl Nelson-Minne in Pourquoi Pas?’3 Minne moet er ongemene pret om gehad hebben. Zijn literaire werk is doordrenkt van humor, ironie en soms ongebreidelde spot, niet in de laatste plaats zelfspot. Vaak was de literatuur het object van zijn pijlen. Hoewel gezegend

met een opmerkelijk lyrisch en verbaal talent, had Minne een uitgesproken hekel aan ‘de zwaartillende, ernstige lui met de langen baarden’4 – oftewel literatuur en schrijvers met een pretentieus karakter. Zijn eigen gedichten zetten de lezer nogal eens op het verkeerde been, combineren intellectuele met volkse elementen en worden abrupt onderbroken door opvallende dissonanten. Uit zijn brieven, cursiefjes en beschouwingen blijkt deze benaderingswijze nog duidelijker. Het deed hem dan ook oprecht plezier, dat een dichter – hijzelf nog wel – met een massamoordenaar werd verward. Spot en zelfspot vonden elkaar bij deze gelegenheid. Ook zijn omgeving vond de affaire hoogst vermakelijk. Men liet niet na Minne een plezier te doen met verwijzingen ernaar. Twee dagen na de executie van Earle Nelson opende een kennis, W. Mackford-Rousseau, een brief aan Minne met ‘Waarde Gorilla-man’ en sloot hem af met ‘Met eerbiedige groeten aan Mev. Gorille’.5

De geschiedenis bleef Minne ook nadrukkelijk bij. Toen de redactie van Het boek in Vlaanderen hem voor de jaargang 1931 een bijdrage vroeg rond het motto ‘Wat allemaal aan schrijvers overkomt’, gebruikte hij het curieuze verhaal dat Pourquoi Pas? opdiepte als grondstof. Dat leverde ‘De gorilla’ op, een amusante karikatuur van het dichterschap: ‘In 1927 gaf De Volksgazet, bij gebrek aan iets beters waarschijnlijk, mijn portret. In hetzelfde nummer verscheen ook dit van den Kanadees Earl Nelson, een liefhebber van speciale emoties in den aard van Peter Kuerten (22 verwurgde vrouwen op zijn aktief). Een kerel dus van wereldvermaardheid. Niets bijzonders, zult ge zeggen. Inderdaad. Dichters verschijnen gewoonlijk in de krant tusschen moorden, brandstichtingen, velodieven en annonces over baarmoederziekten. Dat is normaal. En juist. Maar een oolijkerd uit de redaktie had de onderschriften der beide portretten verwisseld. En dat was weerom juist. Tegenwoordig kent men de dichters niet meer op hun facies. Earl Nelson kon heel gemakkelijk voor zulk een individu doorgaan. Misschien was hij het zelfs. Wie 22 vrouwen weet te verwurgen moet in elk geval over een fantasie beschikken waarbij de mijne tekort schiet. Zoodat ik per slot van rekening bij de verwisseling gewonnen heb.’6

Twintig jaar later herinnerde Minne zich de geschiedenis nog steeds, toen die zich min of meer herhaalde. In de ochtendeditie van De Volkgazet van 20 maart 1947 verscheen een bespreking door Karel Jonckheere van een bundel cursiefjes van Minne, met foto. Daaronder stond echter de naam van de houtsnedekunstenaar Joris Minne. Een week later plaatste de krant een rectificatie en voegde er het commentaar van de dichter bij : ‘De schrijver zelf duidt het ons niet ten kwade: “Altijd minder erg, dan toen de eerste maal mijn portret in De Volksgazet verscheen,” zei hij. “Toen had men mijn naam met dien van een moordenaar verward, waarover in het zelfde nummer sprake was!”’

Weer vier jaar later verscheen ter gelegenheid van Minnes zestigste verjaardag een fraai liber amicorum. Een uitgelezen gelegenheid om de affaire opnieuw aan te halen. Twee contribuanten deden dat met smaak, de romanciers Hubert Lampo en Piet Van Aken. Van Aken meende als jongeman te hebben gelezen over de verwisseling die in het dagblad Vooruit plaatsvond. Hij had het aanvankelijk ‘een goede journalistieke grap’ gevonden. Na zijn latere kennismaking met Minnes werk had hij zich echter

niet aan de indruk kunnen onttrekken ‘dat die bewuste persoonsverwisseling met de goedkeuring van Minne was geschied. […] Ik kan hem mij goed voorstellen, van korvee zijnde voor de opmaak, op de vergissing vallende en met een zure grijns de cliché weer op zijn (verkeerde) plaats schuivend. Hij is er de man naar. Een massamoordenaar in potentie. Maar een littéraire dan.’7

Van Akens voorstelling van zaken is een onmogelijke: hij hield De Volksgazet abusievelijk voor die andere socialistische krant, Vooruit, waar Minne lang voor gewerkt heeft. Maar zijn verbeelding haalt wel de werkelijkheid in. Van Akens beeld van Minne die de verwisseling stiekem goedkeurde, is zo gek nog niet. Zeker niet na een blik in De Volksgazet van 5/6 november 1927. Daarin prijkt op pagina 1 een foto van ‘Earl Nelson, de Golilaman [sic], die 22 vrouwen wurgde’; en op pagina 4 het zelfportret van ‘Richard Minne, de jonge Vlaamsche dichter wiens bundel In den Zoeten Inval zeer werd opgemerkt’. Verwisseling van onderschriften is in geen velden of wegen te bekennen.

Wat er in november 1927 precies is gebeurd, zal waarschijnlijk nooit meer achterhaald kunnen worden. Het artikel in Pourquoi Pas? kan heel goed een – geslaagde – poging tot satire geweest zijn, maar het is ook mogelijk dat een onzorgvuldige redacteur een vergissing begaan heeft (gezien ook de foute schrijfwijzen van de namen Volksgazet en Earle Nelson in het artikel). De Volksgazet had toentertijd nog maar één editie, dus daarover kan geen misverstand bestaan. Het is ook niet zo belangrijk. Veel aardiger is wat er met het gegeven gebeurd is en wat Minne ermee gedaan heeft. Wellicht heeft hij het verhaal uit Pourquoi Pas? niet nagetrokken. In 1927 woonde hij nog als boer in het afgelegen Waarschoot, waar hij weinig gelegenheid had de bladen goed te volgen. Het voorval ging vervolgens een eigen leven leiden. Minnes eigen stukje uit 1931 schiep de mythe definitief.

Natuurlijk was dat geen opzettelijke mythevorming. Zo onwaarschijnlijk was het verhaal immers niet. De eerdere en latere persoonsverwisselingen die Minne troffen, bewijzen dat. De geschiedenis kwam hem in 1931 uitstekend van pas als luchtig vehikel voor zijn ideeën over schrijvers en dichters. Wie de geschiedenis overziet, kan zich echter niet aan de indruk onttrekken dat Minne wél met de gebeurtenis pronkte. Minne, wie ijdelheid niet vreemd was, moet het predikaat dat Piet Van Aken hem verleende als een soort geuzennaam beschouwd hebben. In 1962 nam hij de gelegenheid van de televisieuitzending te baat om die status, zijn gedachten over het dichterschap en zijn daaraan gewijde onbekende tekst opnieuw te openbaren. Massamoordenaar van de literatuur: het was een metafoor die zijn schrijverschap mooi samenvatte.

Laagwater

Marco Daane
Broodje Gorilla

Op 18 januari jl. waren in de Dode dichters almanak van de vpro-televisie unieke beelden te zien van de Vlaamse dichter Richard Minne, afkomstig uit een aflevering van de brt-interviewserie Ten huize van… Veel gesprekken uit die reeks, ook dat met Minne, zijn indertijd in boekvorm gepubliceerd.1 Tijdens het interview las Minne enkele gedienten voor, die ook in het boek werden afgedrukt. Merkwaardig genoeg gebeurde dat niet met het fragment dat de vpro uitzond, de prozaschets ‘De gorilla’. En dat is jammer, want die tekst is verder slechts in een moeilijk vindbaar jaarboek verschenen. Hij vertelt een merkwaardige geschiedenis uit het leven van de dichter.

In 1926 en 1927 liet een massamoordenaar in de vs en Canada een spoor van slacht-offers na. In totaal tweeëntwintig vrouwen, allen pensionhoudsters, lieten het leven onder zijn wurgershanden. Hij begon in San Francisco, trok dwars door de vs tot in New York toe, en stak in juni 1927 de Canadese grens over. Binnen enkele dagen vonden er twee moorden in Winnipeg plaats. Het signalement van de moordenaar raakte echter bekend en na te zijn herkend door een winkelier werd hij gearresteerd. Het bleek te gaan om een zekere Earle Leonard Nelson. De reconstructie van zijn moorddadig parcours en de details die daarbij boven water kwamen, kregen veel aandacht in de pers. De Telegraaf van woensdag 29 juni 1927 sprak onder de kop ‘Een gorillamensch. De misdaden van Earle Nelson’ van een man die ‘ondanks zijn ongewoon dikke lippen en zijn onverzorgd haar […] bij zijn bezoeken meestal een goeden indruk [maakte]’. Na een kamer te hebben gehuurd, knoopte hij

een gesprek met de hospita aan. Doorgaans voerde hij daarbij een godsdienstig onderwerp op, rijkelijkgestoffeerd met bijbelcitaten. De kennismaking was echter steeds van korte duur en eindigde met wurgmoord. Nelson verstopte het lijk daarna onder zijn bed, alvorens zich daarop te slapen te leggen.

De aanduiding ‘gorillamensch’ had Nelson langzamerhand verdiend. Toen het aantal wurgmoorden eind 1926 toenam, begon onder de Amerikaanse bevolking het idee post te vatten dat er een soort gorilla in mensengedaante rondwaarde. Achteraf bleek Nelson over enorme handen te beschikken. Zijn bijnaam ‘Gorilla Man’, of ‘de gorillamoordenaar’, inspireerde de Telegraaf-scribent tot een portret dat eerder aan een dierentuinkooi dan aan een rechtszaal doet denken: ‘Bij het verhoor voor den rechtercommissaris toonde hij volkomen onverschilligheid. Droomerig staarde hij in de verte van onder zijn dichte wenkbrauwen, zijn vingers om de knieën ineengestrengeld. Onwillekeurig liep den toeschouwer een koude rilling over den rug bij het zien dezer krachtige vingers, onder welker dierlijken druk zooveel menschenlevens hun laatsten, grootsten strijd gestreden hadden. Van tijd tot tijd geeuwde hij of hij likte zijn dikke, sensueele lippen.’ Nelsons verdediger stuurde aan op krankzinnigheid, onder verwijzing naar een ongeluk in zijn jeugd waarbij zijn hoofd geraakt was. De rechter vroeg zich echter hardop af of iemand die steeds van kleding en van naam veranderd was, ‘gek’ genoemd kon worden. De jury was het met hem eens en op 14 november werd Nelson ter dood veroordeeld en vervolgens, op 13 januari 1928, in Winnipeg opgehangen. Met de strop al om zijn nek sprak hij tot de omstanders: ‘Ik sta hier als een onschuldige tegenover God en mens. Ik schenk vergiffenis aan degenen die mij onrecht aangedaan hebben en ik vraag vergiffenis van degenen die ik gekrenkt heb. Moge God genade hebben!’2

Ook in Nederland en België trok de zaak van de gorillaman dus de aandacht van de pers. Op 11 november 1927 bracht het (Franstalige) Brusselse satirisch weekblad Pourquoi Pas? een merkwaardig bericht onder de kop ‘Le poète et le gorille’: ‘Het socialistische dagblad van Antwerpen, Volkgazet [sic], publiceerde dezer dagen een artikel over een Vlaamse dichter, Richard Minne, en, in hetzelfde nummer, een artikel over het proces tegen de gorillaman. De illustraties bij deze twee artikelen werden getroffen door een noodlottige verwisseling van de clichés. Onder het portret van Richard Minne, dichter, verscheen het volgende onderschrift: “Carl Welson [sic], de gorillaman, die 22 vrouwen vermoordde”. En onder het portret van de gorillaman: “Richard Minne, de jonge Vlaamse dichter, wiens bundel In den zoeten inval zeer opgemerkt werd”. De waarheid verplicht ons te zeggen dat van deze twee de gorillaman het meest het voorkomen van een dichter heeft, met zijn grote en ongedwongen voorhoofd…’ [Eigen vertaling, md]

De verwisselingsgeschiedenis, die al snel rondzong in de kleine wereld die literair Vlaanderen toen was, kwam ook Richard Minne zelf ter ore. Op 15 december informeerde de dichter ernaar bij zijn vriend Raymond Herreman, die als Brussels journalist dichter bij het vuur zat: ‘Is ’t waar: stond Earl Nelson-Minne in Pourquoi Pas?’3 Minne moet er ongemene pret om gehad hebben. Zijn literaire werk is doordrenkt van humor, ironie en soms ongebreidelde spot, niet in de laatste plaats zelfspot. Vaak was de literatuur het object van zijn pijlen. Hoewel gezegend

met een opmerkelijk lyrisch en verbaal talent, had Minne een uitgesproken hekel aan ‘de zwaartillende, ernstige lui met de langen baarden’4 – oftewel literatuur en schrijvers met een pretentieus karakter. Zijn eigen gedichten zetten de lezer nogal eens op het verkeerde been, combineren intellectuele met volkse elementen en worden abrupt onderbroken door opvallende dissonanten. Uit zijn brieven, cursiefjes en beschouwingen blijkt deze benaderingswijze nog duidelijker. Het deed hem dan ook oprecht plezier, dat een dichter – hijzelf nog wel – met een massamoordenaar werd verward. Spot en zelfspot vonden elkaar bij deze gelegenheid. Ook zijn omgeving vond de affaire hoogst vermakelijk. Men liet niet na Minne een plezier te doen met verwijzingen ernaar. Twee dagen na de executie van Earle Nelson opende een kennis, W. Mackford-Rousseau, een brief aan Minne met ‘Waarde Gorilla-man’ en sloot hem af met ‘Met eerbiedige groeten aan Mev. Gorille’.5

De geschiedenis bleef Minne ook nadrukkelijk bij. Toen de redactie van Het boek in Vlaanderen hem voor de jaargang 1931 een bijdrage vroeg rond het motto ‘Wat allemaal aan schrijvers overkomt’, gebruikte hij het curieuze verhaal dat Pourquoi Pas? opdiepte als grondstof. Dat leverde ‘De gorilla’ op, een amusante karikatuur van het dichterschap: ‘In 1927 gaf De Volksgazet, bij gebrek aan iets beters waarschijnlijk, mijn portret. In hetzelfde nummer verscheen ook dit van den Kanadees Earl Nelson, een liefhebber van speciale emoties in den aard van Peter Kuerten (22 verwurgde vrouwen op zijn aktief). Een kerel dus van wereldvermaardheid. Niets bijzonders, zult ge zeggen. Inderdaad. Dichters verschijnen gewoonlijk in de krant tusschen moorden, brandstichtingen, velodieven en annonces over baarmoederziekten. Dat is normaal. En juist. Maar een oolijkerd uit de redaktie had de onderschriften der beide portretten verwisseld. En dat was weerom juist. Tegenwoordig kent men de dichters niet meer op hun facies. Earl Nelson kon heel gemakkelijk voor zulk een individu doorgaan. Misschien was hij het zelfs. Wie 22 vrouwen weet te verwurgen moet in elk geval over een fantasie beschikken waarbij de mijne tekort schiet. Zoodat ik per slot van rekening bij de verwisseling gewonnen heb.’6

Twintig jaar later herinnerde Minne zich de geschiedenis nog steeds, toen die zich min of meer herhaalde. In de ochtendeditie van De Volkgazet van 20 maart 1947 verscheen een bespreking door Karel Jonckheere van een bundel cursiefjes van Minne, met foto. Daaronder stond echter de naam van de houtsnedekunstenaar Joris Minne. Een week later plaatste de krant een rectificatie en voegde er het commentaar van de dichter bij : ‘De schrijver zelf duidt het ons niet ten kwade: “Altijd minder erg, dan toen de eerste maal mijn portret in De Volksgazet verscheen,” zei hij. “Toen had men mijn naam met dien van een moordenaar verward, waarover in het zelfde nummer sprake was!”’

Weer vier jaar later verscheen ter gelegenheid van Minnes zestigste verjaardag een fraai liber amicorum. Een uitgelezen gelegenheid om de affaire opnieuw aan te halen. Twee contribuanten deden dat met smaak, de romanciers Hubert Lampo en Piet Van Aken. Van Aken meende als jongeman te hebben gelezen over de verwisseling die in het dagblad Vooruit plaatsvond. Hij had het aanvankelijk ‘een goede journalistieke grap’ gevonden. Na zijn latere kennismaking met Minnes werk had hij zich echter

niet aan de indruk kunnen onttrekken ‘dat die bewuste persoonsverwisseling met de goedkeuring van Minne was geschied. […] Ik kan hem mij goed voorstellen, van korvee zijnde voor de opmaak, op de vergissing vallende en met een zure grijns de cliché weer op zijn (verkeerde) plaats schuivend. Hij is er de man naar. Een massamoordenaar in potentie. Maar een littéraire dan.’7

Van Akens voorstelling van zaken is een onmogelijke: hij hield De Volksgazet abusievelijk voor die andere socialistische krant, Vooruit, waar Minne lang voor gewerkt heeft. Maar zijn verbeelding haalt wel de werkelijkheid in. Van Akens beeld van Minne die de verwisseling stiekem goedkeurde, is zo gek nog niet. Zeker niet na een blik in De Volksgazet van 5/6 november 1927. Daarin prijkt op pagina 1 een foto van ‘Earl Nelson, de Golilaman [sic], die 22 vrouwen wurgde’; en op pagina 4 het zelfportret van ‘Richard Minne, de jonge Vlaamsche dichter wiens bundel In den Zoeten Inval zeer werd opgemerkt’. Verwisseling van onderschriften is in geen velden of wegen te bekennen.

Wat er in november 1927 precies is gebeurd, zal waarschijnlijk nooit meer achterhaald kunnen worden. Het artikel in Pourquoi Pas? kan heel goed een – geslaagde – poging tot satire geweest zijn, maar het is ook mogelijk dat een onzorgvuldige redacteur een vergissing begaan heeft (gezien ook de foute schrijfwijzen van de namen Volksgazet en Earle Nelson in het artikel). De Volksgazet had toentertijd nog maar één editie, dus daarover kan geen misverstand bestaan. Het is ook niet zo belangrijk. Veel aardiger is wat er met het gegeven gebeurd is en wat Minne ermee gedaan heeft. Wellicht heeft hij het verhaal uit Pourquoi Pas? niet nagetrokken. In 1927 woonde hij nog als boer in het afgelegen Waarschoot, waar hij weinig gelegenheid had de bladen goed te volgen. Het voorval ging vervolgens een eigen leven leiden. Minnes eigen stukje uit 1931 schiep de mythe definitief.

Natuurlijk was dat geen opzettelijke mythevorming. Zo onwaarschijnlijk was het verhaal immers niet. De eerdere en latere persoonsverwisselingen die Minne troffen, bewijzen dat. De geschiedenis kwam hem in 1931 uitstekend van pas als luchtig vehikel voor zijn ideeën over schrijvers en dichters. Wie de geschiedenis overziet, kan zich echter niet aan de indruk onttrekken dat Minne wél met de gebeurtenis pronkte. Minne, wie ijdelheid niet vreemd was, moet het predikaat dat Piet Van Aken hem verleende als een soort geuzennaam beschouwd hebben. In 1962 nam hij de gelegenheid van de televisieuitzending te baat om die status, zijn gedachten over het dichterschap en zijn daaraan gewijde onbekende tekst opnieuw te openbaren. Massamoordenaar van de literatuur: het was een metafoor die zijn schrijverschap mooi samenvatte.

Marcel Harlaar
Het penseel in de inkt gedoopt
Jac. van Looy – schilder en schrijver+

De schilder Jacobus van Looy (1855-1930) meldde zich op 22 mei 1884 aan voor het concours om de Prix de Rome, een aanmoedigingsprijs voor jonge beeldend kunstenaars. In oktober van dat jaar mocht hij de prijs in ontvangst nemen. Daarop vertrok Van Looy op 6 februari 1885 met zijn schilderspullen naar Italië en Spanje, waar hij twee jaar zou rondreizen. Ook bezocht hij nog Marokko, al viel dat buiten het verplichte programma.

Conform de reglementen moest Van Looy, als pensionaire van de Nederlandse regering, tijdens zijn buitenlands verblijf kopieën vervaardigen naar grote meesters, studies maken voor de academie en om de twee maanden verslag uitbrengen aan de Commissie van Toezicht. Hij moest een voorgeschreven route afleggen die hem langs de belangrijkste cultuursteden voerde. De duur van het verblijf aldaar was eveneens in de bepalingen vastgelegd. Tegenover deze verplichtingen stond een onkostenvergoeding van twaalfhonderd gulden per jaar.

Tijdens deze reis zou Van Looy tot de ontdekking komen dat hij zich bij tijd en wijle vaardiger met de pen dan met het penseel wist uit te drukken. Aan het einde van zijn reis schreef hij aan Willem Kloos op 9 januari 1887: ‘De vele indrukken maken een schrijver van me.’ In 1885 vertrok Jac. van Looy als schilder, twee jaar later keerde hij in Nederland terug als schrijver.

 

Direct na aankomst in Italië deed Van Looy – in een brief aan Jan Piet Veth vanuit Milaan – verslag van zijn reis tot dan toe. Met deze brief begon een uitgebreide correspondentie, die de periode 1885-1887 omvat. Jac. van Looy correspondeerde niet alleen met Veth, maar ook met familieleden en met zijn vrienden Willem Witsen, Charles van Deventer, Albert Verwey en Willem Kloos. Aan August Allebé, die als directeur van de Rijks Academie de contactpersoon voor het officiële deel van de reis was, schreef Van Looy gaandeweg ook persoonlijker.

Hij beschouwde zijn brieven, waarvan er bijna vierhonderd bewaard zijn ge-

bleven1,




als een reisdagboek. Ergernis over de verplichte bezigheden wordt daarin afgewisseld met beschrijvingen van indrukken en dagelijkse beslommeringen. Van deze brieven is nu nog maar een klein deel uitgegeven, ofschoon ze literair-historisch van eminent belang zijn: een verantwoorde, kritische editie ervan zou meer inzicht geven in Van Looys rol in het toenmalige culturele leven en daarmee in zijn metamorfose van schilder tot schrijver.

Flanor

Van Looy begon met het schrijven van gedichten – een wat onderbelicht onderdeel van zijn letterkundig werk – nadat hij in 1882 de poëzie van Jacques Perk gelezen had, in een bundel die hij ten geschenke had ontvangen van zijn vriend Veth. Net als veel andere schilders raakte Van Looy onder de indruk van het nieuwe elan dat uit de poëzie van Perk sprak. De inleiding op deze bundel, waarin Willem Kloos de boodschap van een nieuw soort poëzie verkondigde – zelfbewust, krachtig en tegen de traditie -, inspireerde hem in het bijzonder tot het schrijven van verzen.

De literaire wereld had Van Looy, die veel las, altijd al aangetrokken. Hij was niet alleen lid van het kunstgenootschap Sint Lucas, waarvan hij een van de oprichters was, maar ook van het literaire genootschap Flanor. Mogelijk heeft Van Looy op een bijeenkomst van deze vereniging Kloos voor het eerst ontmoet. Vanaf de kennismaking ontving hij van Kloos advies over en inspiratie voor zijn gedichten, zoals de sonnetten ‘Herfst’, ‘Mijmering’, ‘Aan Eenzaamheid’ en ‘De Tijd’, dat opgedragen is aan Witsen. Ook schreef Van Looy in die tijd drie sprookjes – ‘Een kerkhof’, ‘De albasten knikker, het meisje en de inktkoker’ en ‘Een opschudding in de kunstbroeierij’ – waarvan hij er twee bij Flanor heeft voorgelezen.

Later zou Van Looy in aanraking komen met de naturalistische literatuur van Emile Zola. Het sonnet ‘Na het lezen van Zola’ is geïnspireerd op diens Page d’amour en ook het sinistere gedicht ‘Fabrieksrook’ gaat vermoedelijk op de grote Franse schrijver terug.

Geen aangenaam schilderij

In het opstel ‘iets over de Hollandsche Schilderkunst der 16de en 17de eeuw’, dat hij schreef voor het examen voor de Prix de Rome, hield hij een pleidooi voor de oorspronkelijkheid van grote kunstenaars als Rem-

brandt en Frans Hals, die als geen ander de natuur hadden weten weer te geven zoals zij die zelf hadden aanschouwd, ‘ieder voelende met een anders georganiseerde ziel’.

Deze schilders zouden, aldus Van Looy, er nooit naar hebben gestreefd te behagen en zouden zich nooit hebben laten leiden door een algemeen heersende smaak. Zijn waardering voor deze houding spreekt ook uit een (nooit verzonden) brief die hij op 10 oktober 1884 aan zijn leermeester August Allebé schreef ‘Dit heb ik begrepen, dat ik nooit leren zal een aangenaam schilderij te maken, ik ben te laat begonnen en daardoor te weinig buigzaam, helaas, vast ook te grof van natuur om ooit het echte lieve der natuur dat ik weleens denk te zien, na te leren doen en te koppig en bepaald onwillig om een jas aan te trekken die gewatteerd is en door het vele dragen blijken zal versleten te zijn.’

Aanleiding voor deze brief is waarschijnlijk een ingezonden stuk in De Amsterdammer, waarin de staf gebroken werd over de jury van de Prix de Rome, die geen onderscheid had weten te maken tussen het conventionele werk van Jan Dunselman en de geniale oorspronkelijkheid van Van Looy. Beide deelnemers aan de eindstrijd waren immers door de jury voor de eerste prijs voorgedragen, waarna Van Looy slechts door loting als winnaar uit de bus was gekomen. De gelauwerde was daar zelf ook nogal ontstemd over, aangezien hij liever een afgewogen oordeel van de jury had gehoord. Hij vermoedde echter dat achter de schrijver van de ingezonden brief een van zijn vrienden schuilging, en dat zinde hem evenmin. In dezelfde brief aan Allebé, van 10 oktober, spreekt hij afkeurend van de ‘partijzucht’ van de kant van zijn vrienden.

Toen Van Looy naar aanleiding van deze verwikkelingen overwoog de prijs te weigeren, brachten diezelfde vrienden hem op andere gedachten: uiteindelijk accepteerde hij de Prix de Rome.

Wonderland

In een brief aan Allebé, vanuit Rome in februari 1885, liet de pensionaire weten alles te willen noteren wat hem ‘frappeert’. Naast zijn werkzaamheden in de Sixtijnse Kapel, waar hij de ‘Sybille Delphica’ van Michelangelo kopieerde, zocht Van Looy in de straten van Rome naar geschikte onderwerpen voor zijn schilderstudies. De indrukken die hij opdeed aan de oevers van de Tiber zou hij niet alleen verwerken in een olieverfschilderij, maar ook in een sonnet met de titel ‘Aan de Tiber’. Een avondwandeling inspireerde hem tot het gedicht ‘Avond op het Forum Romanum’.

De brief waarin de ruwe versie van beide sonnetten is opgenomen, dd. 9 maart 1885, was gericht aan Veth, die hem echter ook liet lezen aan de wederzijdse vrienden, onder wie Albert Verwey en Frederik van Eeden. Klaarblijkelijk was de schilder zeer ingenomen met deze verzen, want kort daarop ontvingen Allebé en Witsen ook een afschrift. Laatstgenoemde liet aan Van Looy, in een brief geschreven voor 17 maart 1885, weten: ‘M’n oordeel heeft natuurlijk geen waarde: toch wil ‘k je

zeggen dat ‘k je Tibersonnet mooi vind, heerlijke regels erin. – Wat ’n genot, wat ’n genot toch.’ In de genoemde brief is het andere vers, met de titel ‘Avond op het Foro Trajano’2, nog onvoltooid. Van Looy schreef eronder: ‘Je hebt gelijk sentiment te willen. Alles wat mooi is en blijft is het door dat. Men zegt het echter makkelijker dan het te schilderen.’

In publicaties over Van Looys Prix de Rome-reis ligt steevast de nadruk op de serieuze kant van zijn poëtische aspiraties. Minder bekend is echter dat hij zijn brieven dikwijls verluchtigde met vrolijke versjes, die een goed humeur, de ergernis over de verplichtingen ten spijt, verraadden. Zoals in de brief aan Veth van 9 maart 1885:

Begin april 1885 ontving Van Looy een aanmoedigende reactie van Verwey: ‘En jij, poëet? Uit je vorige brieven en aan Veth – heb ik een paar sonnetten gelezen – in een daarvan weet ik zeker dat ik mooie verzen las – ’t andere ben ik vergeten en ’t is zoo lang geleden, sinds ik je gezien heb. Heb je al meer gemaakt – stuur je mij ook eens wat? Ik maak zelf niets en verlang daarom te meer naar wat goede van anderen.’

Verwijten

Zijn literaire exercities liet Van Looy slechts met de grootste voorzichtigheid lezen aan de directeur van de academie. Als hij een afschrift van het gedicht ‘Avond op het Foro Romano’ bijvoegt in een brief van 4 mei 1885, vraagt hij hem om verontschuldiging, omdat het om een ‘zeer diepgevoelde indruk’ gaat die niet te schilderen is.

Van Looys behoedzaamheid tegenover August Allebé is wel te begrijpen. Die zou bij het lezen van de gedichten wel eens kunnen denken dat zijn pupil zijn tijd verdeed op kosten van de regering. Maakte Jacobus zichzelf niet eens het verwijt zo veel literaire belangstelling te hebben? Met de uitspraak in diezelfde brief dat er niets boven schilderen gaat, probeerde hij zijn leermeester gerust te stellen.

Als gevolg van een algehele malaise was Van Looy enige tijd niet in de stemming om verzen te schrijven. Hij concentreerde zich op het kopiëren en probeerde studies te maken, maar was telkens ontevreden met het resultaat. Hij kreeg daarbij last van zijn ogen en beklaagde zich over het ontbreken van tijd en een geschikt atelier in Rome. Om zijn hoofd weer helder te krijgen, maakte hij uitstapjes in de omgeving.

Het eerste versje dat Van Looy na lange tijd maakte, noteerde hij in het gastenboek van een herberg. Een afschrift van dit gedicht nam hij op in een brief aan Witsen, van 19 september 1885. Het gedicht, ‘Impressie’, lijkt te zijn geïnspireerd op zijn indrukken van Napels en Pompeï, waar hij kort daarvoor geweest was. Een van de strofen luidt:

Boven het afschrift krabbelde Van Looy de opmerking dat de titel een leugen is aangezien hij het vers driemaal heeft overgeschreven voordat het in het gastenboek belandde. Ook zou het vers slordig geschreven zijn en vol herhalingen zitten. Onder de laatste strofe noteerde hij dat de slotregel – Hoerah, hij zal me die kool niet meer stoven – bepaald geniaal is en als een bliksemslag in een sentimenteel gezelschap valt.

Van Looy, inmiddels in Florence, vernam uit brieven van zijn vrienden dat men in Nederland druk bezig was met het opzetten van een nieuw literair tijdschrift. Aan Witsen vroeg hij: ‘Staan mijn verzen in de Nieuwe Gids, ik hoop het niet? Want daar heb ik andere plannen mee.’ Welke plannen, dat is niet duidelijk.

Op 26 oktober 1885 berichtte Allebé zijn pupil, op dat moment in Venetië, dat het eerste nummer van De Nieuwe Gids was verschenen. In reactie daarop schreef Van Looy hem twee dagen later enthousiast: ‘In de literatuur geloof ik, gaan we in Holland, een minder dommelig tijdperk tegemoet, ’t is maar jammer dat een schilderij zich ook niet alleen met pen en inkt maken laat.’

Van Looy beschouwde zijn verblijf in Venetië als vakantie, daar hij inmiddels aan zijn schilderkunstige verplichtingen voldaan had. Hij vermaakte zich met het lezen van het jonge tijdschrift, waaruit vooral het artikel van Albert Verwey, ‘Het sonnet en de sonnetten van Shakespeare’, hem danig bezighield. In dit stuk houdt Verwey een pleidooi voor de sonnetvorm, die, hoewel op dat moment bij de meeste dichters en critici laag aangeschreven, volgens hem het beste in staat is het gevoel dat de dichter inspireerde (‘de stemming’) over te dragen op de lezer. Een dergelijke verdediging van het sonnet zal bij Van Looy in goede aarde zijn gevallen en heeft mogelijk bijgedragen aan zijn beheersing van de dichterlijke vormentaal.

Op 14 november 1885 ontving Van Looy van Verwey een poëziebundel – vermoedelijk het kort daarvoor verschenen Persephone en andere gedichten. Hierdoor geinspireerd noteerde hij in de aanhef van zijn antwoordbrief een vers dat begint met de woorden: ‘Een droom is een droom, en een daad is een daad. Wien ’t leven in vluchtige droomen vergaat is als een slaper die droomende praat.’ In dezelfde brief verzuchtte Van Looy dat zijn vrienden dood zijn en dat hij dood is voor zijn vrienden. Woorden van gelijke strekking, geuit tegenover Allebé, slaan op de stilte die hem van de kant van zijn schildervrienden ten deel viel. Hij had het vermoeden dat men hem voor de schilderkunst verloren waande, nu hij al zo lang niets meer van hen had gehoord. Aangedaan door deze woorden bereidden de literaire vrienden hem een verrassing.

Literair debuut

Buiten zijn medeweten debuteerde Van Looy in de tweede aflevering (december 1885) van De Nieuwe Gids. Onder het pseudoniem A. Brouwer werd zijn sonnet ‘Herfst’ geplaatst; een oud sonnet, dat hij al voor zijn vertrek uit Nederland aan Kloos had gegeven. Hiermee was zijn literaire debuut een feit, want het was de eerste keer dat er iets van hem in een tijdschrift werd gepubliceerd.

Het gedicht verraste Witsen, nota bene een schildervriend, die meende dat het goed was dat het vers onder pseudoniem was verschenen. Van Looy vertegenwoordigde nu, aldus een brief van Witsen van 30 november 1885, ‘twee persoonlijkheden met één temperament’. En daarmee was Van Looy ‘een belangrijk sujet voor de naturalistische kritiek van de achterkleinkinderen van Frans Netscher’ geworden. Van Looy, evenzeer verrast, reageerde op 4 december als volgt: ‘Als men soms wat critiseren gaat aan de arme Herfst, schrijft me dat dan eens, ik ben daar erg nieuwsgierig naar. Die aap van een Kloos, die nooit iets van zich hooren laat, speelt erg de baas over m’n meesterstukken.’

Intussen besteedde Van Looy zijn vrije tijd in Venetië aan het schrijven van een opstel, dat hij vervolgens naar Kloos opstuurde, met de voorwaarde dat het ditmaal onder zijn eigen naam zou worden geplaatst. Op 12 december 1885 stelde Van Looy Allebé hiervan op de hoogte: ‘Als alles goed gaat, komt er in de volgende aflevering der Nieuwe Gids een Zolaïstische beschrijving van dat buitenkansje hier.’ Hij veronderstelde dat Kloos veel werk aan de correctie van het stuk zou hebben. Het

plaatsen van punten en komma’s kostte hem kennelijk moeite, gezien het verzoek aan Kloos, in een brief van 16 december, of hij dat voor hem wilde doen.

Als een zeer nauwgezet schilder lijkt Van Looy bezig met het schrijven. Als hij daags na het versturen van de prozaschets het klad overleest, zendt hij Kloos onmiddellijk, op 22 december 1885, enige suggesties ter verandering: ‘bijv. als een wollen lap waar de sneeuw als wollige vlokken op afstak, geelgrijs op blauwgrijs, is niet juist (misschien is ’t heelemaal wat kleinlich of moest het omschreven zijn, beter is om weg te laten). Grauwgrijs of geelgrijs is beter en dat het ook min of meer de tegenstelling in de donkerte teruggeeft. Verder: Sneeuw, witte sneeuw overal (daar moet volgens het klad op volgen) het witst waar de vlokken zich opstapelden met bleekgrijze. Misschien is dat ook niet noodig, maar op blauwgrijs geelgrijs is onjuist onduidelijk.’

Kennelijk werd Van Looy erg geïnspireerd door zijn eerste publicatie, want hij bleef Kloos bestoken met verzen. Op 3 januari stuurde hij hem op een briefkaart een vers waarvan de slotregels luiden:

Maar Kloos liet niets van zich horen. Pas in januari, toen Van Looy naar het opstel informeerde omdat hij benieuwd was naar de verbeteringen4, voelde Kloos zich verplicht het zwijgen te doorbreken. Op een summier briefkaartje, dd. 20 januari 1886, meldde hij het vreselijk druk te hebben en te vrezen dat het opstel niet in de derde aflevering van De Nieuwe Gids kon worden geplaatst. Kloos onthield zich echter van een oordeel of uitleg, wellicht omdat de leerling was uitgegroeid tot meester.

Vanuit Genua stuurde Van Looy aan Kloos nog eens twee verzen, die waarschijnlijk in Venetië zijn ontstaan. Hij beschreefze als ‘de hoogst aangename geschiedenis van twee dagen’. Het betreft allereerst een sonnet dat begint met de woorden: ‘Ik laat haar achter in het huis…’ waarin hij vermoedelijk een medebewoonster van zijn huis in Venetië bezingt. En daarnaast een poëtische bespiegeling:

Deze gedichten mogen van Van Looy in De Nieuwe Gids, maar niet onder zijn eigen naam. Hij schrijft Kloos dat het hem niets kan schelen onder welk pseudoniem ze deze keer worden geplaatst, maar dat er verder niemand iets met zijn – persoonlijke – zaken te maken heeft.

In die periode werd Van Looy geteisterd door een tijdens het schilderen opgelopen loodkoliek, waarvoor hij in Genua in een ziekenhuis moest worden verpleegd. Op zijn ziekbed schreef hij het gedicht ‘Storm bij nacht’6, waarvan de eerste strofe als volgt luidt:

Vanaf zijn ziekbed bleef Van Looy zijn vrienden bestoken met gedichten. Hij stuurde Kloos, op een briefkaart van 8 maart 1886, een gedicht dat hij bestempelde als een humoristische bijdrage voor De Nieuwe Gids:

Uit een brief aan Allebé, gedateerd 15 maart 1886, blijkt dat de zieke met het vers wel degelijk ernstige bedoelingen heeft gehad.

Op 1 april 1886 meldde Van Deventer dat Van Looy, die na zijn herstel naar Spanje

was afgereisd, veel lol zou beleven aan de vierde aflevering (april 1886) van De Nieuwe Gids. Het ‘sneeuwopstel’ was geplaatst, onder de titel ‘Een dag met sneeuw’. De chemicus had het stuk echter nog niet aandachtig gelezen, maar liet wel weten onder de indruk te zijn van Van Looys ‘Herinnering’, een oud sonnet dat eveneens – net als ‘Herfst’, buiten medeweten van de auteur – was geplaatst.

In de correspondentie met Van Deventer toonde Van Looy zich overigens veelal van zijn vrolijke kant, getuige enige spotverzen die bol staan van de spitsvondigheden. Een typisch voorbeeld daarvan is het vraag- en antwoordspelletje dat zij via briefkaarten speelden. Van Deventer vroeg op 14 mei 1886 aan Van Looy: ‘Wat zijn de mooiste billen?’ en een week later gaf hij zelf de oplossing: ‘Sybillen!’ Drie dagen daarna reageerde Van Looy met een briefkaart op rijm:

De laatste regel werpt zijn schaduw vooruit. In zijn latere brieven zou Van Looy zich veelvuldig uitlaten over de clubgeest van zijn schildervrienden.

Geen navolging zonder overweging

Tijdens het langdurige verblijf in het buitenland was de briefwisseling met zijn vrienden het belangrijkste intellectuele contact dat Van Looy onderhield. Voor hem was de betekenis van waarderende of afkeurende reacties uit Nederland zeer groot. De brieven van zijn vrienden hebben een grote – tot nog toe onderschatte – invloed gehad op de artistieke oriëntatie van Looy: schilderen of schrijven?

Uit de briefwisseling wordt duidelijk dat de schildervrienden hem allengs minder sympathiek werden dan zijn schrijvende vrienden. Ten eerste omdat de schilders niets van zich lieten horen, en ten tweede omdat zij in hun schaarse brieven commentaar gaven op zijn in Italië vervaardigde werk, dat nog tijdens zijn reis op de Academie werd geëxposeerd. Een van zijn vrienden, vermoedelijk Witsen7, meende zelfs dat hij met de kwantiteit de geringe kwaliteit van zijn studies en schetsen had willen verbloemen. Van Looy, die weliswaar zelf ook niet tevreden was met zijn werk, vond deze woorden niet getuigen van oorspronkelijkheid en was van mening dat de briefschrijver er een modieuze kunstopvatting op nahield.

Op 29 april 1886 liet hij Allebé vanuit Madrid weten dat hij bezig was zijn in-

drukken van het stierenvechten aan het papier toe te vertrouwen. Veelzeggend voegde hij eraan toe: ‘Wel zal ik daardoor wat minder schilderen, maar een stukje van mezelf komt dan ook weer eens in gezelschap dat me wat sympathieker is en van luitjes die er niet aan denken tegen me op te werken.’ Van Looy zocht liever het gezelschap van schrijvers, die over het algemeen zeer enthousiast waren over zijn beeldend werk. Zij leverden nauwelijks kritiek, en als zij dat al deden, verpakten ze die in zulke fraaie bewoordingen dat hij erom moest glimlachen. Van een kritische houding ten aanzien van zijn literaire werk was in dit gezelschap al evenmin openlijk sprake: de literaire vrienden reageren in hun brieven na het lezen van zijn opstellen telkens positief.

Zijn leermeester Allebé, voorzichtiger, volhardde in de opvatting dat Van Looy in de eerste plaats als schilder een taak had te volbrengen. Meermalen sprak hij met verontrusting over de literaire belangstelling van zijn leerling. Weliswaar vond hij diens ‘Een dag met sneeuw’ eigenlijk té mooi en ‘vooral fijner van tinten dan waar menigeen der letterbazen zelf toe in staat is’. Maar toch stak hij op 7 mei 1886 een waarschuwende vinger naar Van Looy op: ‘Juist zó, namelijk nu het geen amateurswerk meer is, boezemt het mij enige bezorgdheid in. Ook Delacroix, Regnault, Géricault, Leopold Robert en tutti quanti schreven goed à leurs heures. Maar laat s.v.p. het schrijven eerst op uw oude dag overwegend worden zoals Fromentin dat deed.’

Van Looy zou in het vervolg van zijn reis zijn dagen als volgt indelen: overdag werkte hij aan een kopie naar Velasquez en in de avonduren schreef hij zijn frustraties over het moeizame schilderwerk van zich af en vertrouwde hij zijn indrukken van Spanje aan het papier toe. Verwey, die hem trouw bleef schrijven, stak hem op 13 mei nog een hart onder de riem: ‘Een poosje geleden heb je ons, Kloos en mij, een mooie verbazing aangedaan door het sturen van je mooien Sneeuwdag. Maak je zoo nog eens wat?’ Dat deed Van Looy inderdaad. Hij sloeg de goedbedoelde adviezen van zijn directeur in de wind en schreef, gesterkt door Verweys lovende woorden, het opstel ‘Een mislukte dag’, dat in de zesde aflevering van De Nieuwe Gids (augustus 1886) zou worden geplaatst. Hoewel Van Looy in zijn opstellen steeds vaker een wat meer literaire toon hanteert, verliest zijn correspondentie geenszins het spontane, kleurvolle karakter van de epistels uit Italië. Hij zou zijn brieven blijven larderen met verzen, spitsvondigheden, jammerklachten, gemurmel, toekomstverwachtingen en onverwachte herinneringen.

Jac. van Looy was als schilder academisch geschoold, als schrijver was hij autodidact. Met het schrijven van brieven tijdens de Prix de Rome-reis scherpte hij zijn pen en ontwikkelde hij zijn schrijverstalent. Aanvankelijk maakte hij sonnetten in de traditie van Perk en Kloos, maar gaandeweg stond hij zich een minder strenge versvorm toe en permitteerde hij zich vaker een kwinkslag om de ernst van zijn poëzie te relativeren. Zijn reisbeschrijvingen in brieven – kleurrijk en uit de vrije hand – evolueerden tot volwaardige prozaschetsen, waarin de schrijver uiteindelijk zijn onbetwiste meestervorm gevonden heeft. De brieven van Van Looy verdienen een grotere bekendheid.

Bronnen

M. Harlaar, ‘Brieven van vrienden’, in: Geen navolging zonder overweging. Jacobus van Looy en de Prix de Rome (doctoraalscriptie Vrije Universireit, 1997).

Jac. van Looy, Een epos in Ist, samengesteld en toegelicht door Chris Will en Perer Winkels (1985).

Jac. van Looy, Een feestdroom. Een keuze uit ongebundeld en ongepubliceerd werk, samengesteld en van aantekeningen voorzien door P.J.A. Winkels en C. Will (1982).

Jac. van Looy, Wie drank toen water! Bloemlezing uit de briefwisseling met August Allebé gedutende zijn Prix de Rome-reis, verzorgd door F.P. Huygens (1975).

E. Scheepers, C. Will, Looy met den noorderzon, weg!! De reizen van Jacobus van Looy (1998).

M.H. Schenkeveld, R. van der Wiel, Albert Verwey. Briefwisseling. 1 juli 1885 tot 15 december 1888 (1995).

J. van der Smit-Meijer, ‘Jacobus van Looy over kunst en kunstenaars’, in: C. Will, J. van der Smit- Meijer, [tent, cat.], Jacobus van Looy. Niets is zoo mooi als zien… (1998), p. 11-20.

C. Will, P.J.A. Winkels, De dubbelbegaafdheid van Jacobus van Looy (1988).

C. Will, P.J.A. Winkels, Jacobus van Looy. Schilder van huis uit, schrijver door toevallige omstandigheden (1982).

Anke van den Bremt
‘Dan maar niet bekend’
Waarom Nescio zijn roman nooit schreef+

Op 13 oktober 1918 schrijft Nescio in het fragment ‘De Prorundis’:

Ik heb U een dikken roman beloofd, of heb ik u dat nog niet gezegd? Ik ben weer eens van plan het dikke boek te schrijven, dat ik nooit schrijven zal en dat iemand toch geschreven moet hebben, om beroemd te worden, naar ze zeggen. Een dikken roman van gewapend, beton, als ’t kan in twee delen en erg episch. Want U weet dat ’t epische ’t hoogste genre is in de litteratuur. Ook dat heb ik ergens gelezen. Ze schrijven maar wat. Ze maken litteratuur, dooie litteratuur en andere kunstwerken, eindeloos en ze sterven er niet aan. (p. 550)1

Erg veel vertrouwen spreekt er niet uit deze grimmige woorden, die teruggrijpen op een opmerking uit 1915 van uitgever L. Simons. Die wilde Nescio’s verhalen pas gebundeld publiceren wanneer hij ‘een bekende schrijver’ geworden was en ‘een grooten roman geschreven’2 had. Een bron van frustratie voor Nescio, die zichzelf door een dosis sarcasme al bij voorbaat leek te willen veiligstellen voor wanneer zijn plan mislukte. Het ‘weer eens’ uit de tweede zin suggereert bovendien dat het niet om de eerste vergeefse romanpoging gaat. En hij krijgt gelijk: ‘De Profundis’ zou vastlopen in het tweede hoofdstuk, net op het moment dat het eigenlijke verhaal moest gaan beginnen.

Zo’n twee maanden later probeerde hij het opnieuw. In de inleiding van Boven het dal wordt een notitie van 30 december 1918 aangehaald, die zo begint: ‘Ze zeggen dat ik er nooit kom als ik niet een roman schrijf. Geen schetsen, maar een roman. Allo dan maar. Ik heb nu iets in m’n kop, dat me wel lijkt.’ (p. 154) In het verzameld werk vinden we het romanontwerp terug dat hierop volgt (‘Ontwerp’, p. 626-629). Een deel ervan wordt ook werkelijk gerealiseerd, maar al gauw blijft de auteur steken en vormt de voltooide hoofdstukken later om tot twee afzonderlijke verhalen: ‘Een lange dag’ en ‘Verliefdheid’.

Een brief van 10 april 1919 aan de schrijfster Agnes Maas-Van der Moer, met wie Nescio jarenlang heeft gecorrespondeerd, getuigt van de zoveelste mislukte

romanpoging én het besluit er maar mee op te houden:

Vorige maand ben ik aan een roman begonnen, hajewiet! ‘Ze’ hadden gezegd dat moest ik doen, zonder roman wordt je niet bekend en de uitgever dacht datti d’r vast wel in zou gaan. Nou, ik aan ’t romanschrijven, in een paar dagen had ik wel vijftig zijdjes en de rest stond, in hoofdstukken verdeeld, in mijn kop. Maar ik heb er mee opgehouden, ‘k geloof niet dat ’t wat voor mij is, ik heb nog maar weinig romans ontmoet die niet veel beter veel korter hadden gekund. Voortaan schrijf ik weer alleen wanneer ik zelf wil en wat ik zelf wil, ik kan me dat gelukkig nog veroorloven. Dan maar niet bekend.3

Een jaar later, op 19 april 1920, schrijft Nescio: ‘’t Is net zoo gegaan als ik dacht, ik heb mijn dikken roman niet geschreven.’ (p. 552) Ondanks zijn eerdere relativering van het romangenre blijkt uit de verbitterde toon dat hij er toch wel onder lijdt niet in zijn opzet te zijn geslaagd. Hij grijpt terug op wat hij in het eerste deel van ‘De Profundis’ beweerde over zijn schrijverschap, daar voorgesteld als het bouwen aan een schitterende kathedraal, om te constateren: ‘Mijn cathedraal werd een tuintje voor een oggenebisch villaatje, heelemaal niet op een berg, een tuintje met twee kiezelpaadjes en een perkje witte margarieten die ik zieligjes tevreden begiet.’ (p. 552) Vervuld van minderwaardigheidsgevoelens vraagt hij zich bovendien ‘werkelijk deemoedig af waarom ik mijzelf niet zou vernederen en worden als alle andere menschen. Welk recht heb ik om meer te zijn?’ (p. 553)

Nescio’s frustraties over de bescheiden omvang van zijn proza – hij noemt zichzelf kleinerend ‘een exporteurtje dat verhaaltjes schrijft’ (p. 552-553) – vinden we overigens ook weerspiegeld in de verhalen zelf Reeds in ‘De uitvreter’, nochtans geschreven voor de fameuze opmerking uit 1915, staat er iets van die aard, wanneer de figuur Van Houten met een lichte spot beschreven wordt als ‘een kantoorbediende die dacht datti schrijven kon. Hij had indertijd een dikken roman gepubliceerd, waar de uitgever heel wat aan te kort gekomen was.’ (p. 26-27) In het stukje ‘Flip’, ergens tussen 1914 en 1917 geschreven, lezen we: ‘“Meneer,” had een derde tegen ‘m gezegd, “meneer, wij uitgevers moeten ’t hier in Nederland hebben van de leesportefeuilles.” En ze hadden ‘m een lorrigen roman laten zien, dameswerk.’ (p. 159) Maar vooral veelzeggend is de houding van de figuur Janus, duidelijk een alter ego van Nescio, in het verhaal ‘Najaar’ uit 1922. Janus is een kantoorbediende die dolgraag een boek had willen schrijven, maar bij het vallen van een blad voor het raam denkt: ‘Ik kijk er naar en doe niets. Anderen schrijven romans van gewapend beton, ik doe

niets.’ (p. 174) Voor Querido, in die tijd een succesvol auteur, voelt hij verachting ‘omdat die zulke dikke boeken had geschreven, wat geen afdoende reden is’, (p. 178)

In 1942 zag Nescio definitief in dat het schrijven van een roman niet aan hem was besteed, en leek hij daar ook vrede mee te hebben. In de inleiding van Boven het dal lezen we: ‘Ik had me toen [1918-’19, AvdB] in mijn hoofd gehaald dat ik een roman moest schrijven. Zelfkennis is zeldzaam en ook bij mij wel eens afwezig.’ (p. 154) Over de schets ‘Verliefdheid’, oorspronkelijk bedoeld als deel van de bewuste roman, schreef hij: ‘Toen ik het “fragment” dezer dagen weer in handen kreeg, merkte ik eenigszins tot mijn verbazing (na zooveel jaar), dat het in zich zelf compleet en af was. Wonder dat ik destijds niet verder kon.’ (p. 154) Nescio keek in die tijd in het algemeen met tevredenheid naar zijn eigen werk. Zijn vroegere schroom om met oude fragmenten naar buiten te komen leek verdwenen; aan het eind van de jaren veertig stelde hij zelfs herhaaldelijk de vraag of men zijn werk niet wilde vertalen (wat voorlopig niet gebeurde).

Hoe komt het echter dat een schrijver als Nescio, die over zo’n vlotte pen lijkt te beschikken, er niet in is geslaagd de roman te schrijven die hem zo lang heeft geobsedeerd? Waarom bleef hij zo vaak steken, ook waar het om minder ambitieuze projecten ging?

De zin van de kunst

Nescio benijdde de ‘anderen’ die slagen in wat hem niet lukte, al bereikten zij uiteindelijk toch ook niet wat hem voor ogen stond. Voor hun schrijverschap voelde hij louter minachting, net als Janus in ‘Najaar’:

Een boek had hij willen schrijven. Anderen hadden boeken geschreven, oggenebbish. Een boek zouden ze schrijven, de zon zou opgaan, iets anders zou beginnen. Maar alles ging gewoon door. En dan schreven ze verder, romans van gewapend beton schreven ze, ze werden schrijvers, zooals een ander trouwt en ook niet beter weet en ze stierven er niet aan. En hun portretten kwamen in ‘De Prins’ en ‘Het Leven’ en lagen in Winschoten en Zevenaar en Sluis op den rand van het biljart en enkele exemplaren van hun hoeken werden zelfs gekocht door menschen in Roermond en Heerlen, waar de Nederlandsche litteratuur eigenlijk verboden is. Dat de zon zou opgaan dachten ze niet meer, ze schreven maar en dachten aan zich zelf en hun portretten. (p. 178-179)

Het ‘opgaan van de zon’ bleef voor Nescio belangrijker dan de eigen roem. Roem lijkt de kunstenaar slechts te verwijderen van het wezen van de kunst. De meeste schrijvers misprees hij om hun gebrek aan levensechtheid, zozeer dat de woorden ‘literatuur’ en ‘schrijver’ voor hem een betekenis hadden waarmee hij zich niet wenste te associëren. Andere auteurs werkten met gewapend beton, terwijl Nescio zijn stof uit zijn ‘lijfelijke zelf’ (‘De Profundis’, p. 548) putte. Sommige critici zien daarin de oorzaak dat zijn roman niet lukt, en dat hij zo weinig schrijft. Zoals C. Bittremieux: ‘Anderen, de typische romanciers bij voorbeeld, scheppen zelf een wereld, uit en naar hun verbeelding. Nescio behoort tot degenen die persoonlijke ervaring

herscheppen. Op zijn minst is alles wat hij schrijft op die ervaring betrokken. Het is dan ook niet verwonderlijk, dat hij nooit tot een roman gekomen is.’4 Of Rob Bindels: ‘Hij was zo’n schrijver die zijn schetsen en verhalen schreef met zijn eigen bloed – om het eens pathetisch te zeggen. En wie met zijn bloed schrijft, schrijft niet zoveel, want zoveel bloed kan een mens niet missen.’5

Nescio heeft zijn literatuuropvattingen nooit systematisch op een rijtje gezet, maar we kunnen behoorlijk wat afleiden uit zijn verhalen, en uit de zeldzame keren dat hij daar wat begeleidende tekst bij heeft geschreven. Kijken we naar ‘De uitvreter’ en ‘Titaantjes’, dan lijkt het doel van de kunst in de eerste plaats de weergave te zijn van de eigen, intense (natuur)waarneming. Het personage van de schilder Bavink lijdt er ontzettend onder dat hem dat niet lukt: ‘Als de menschen wisten hoe i de dingen zag, hoe ze hem aanpakten, ze zouden lachen om zijn prutswerk.’ (‘De uitvreter’, p. 14) De ‘uitvreter’ Japi vindt schilderen maar zinloos: ‘Je kon toch de dingen niet zoo weergeven als je ze onderging.’ (p. 12) Ook het schrijven laat hij maar varen: ‘Wat gaat ’t die kaffers aan, wat ik zie.’ (p. 26) In overeenstemming hiermee beweerde W.F. Hermans dat er ‘in Nescio’s wereld […] geen andere kunst [bestaat] dan het impressionisme. Kunst kan geen andere doel hebben dan in woord of verf de werkelijkheid van het landschap te vatten. […] Geen dramatiek, geen fantasie.’6 En vandaar dus géén roman?

Mij komt die visie – zonder de natuurimpressies een belangrijke plaats in het werk van Nescio te ontzeggen – toch wat eenzijdig voor. In de verhalen is een complexere thematiek te onderscheiden, zij het nauw met de beleving van de natuur verbonden. Zoals hij aan het begin van het onvoltooide verhaal ‘Een goeie jongen’ weergaf, was het er Nescio ook om te doen ‘even [te] zeggen waar ’t op staat’, (p. 392) Hij wil niet uitsluitend op papier zetten wat hij ziet, maar evenzeer wat hij voelt en denkt. ‘De koopers willen een geschiedenis en ik wil van alles zeggen, dat in me ronddraait.’ (Boven het dal, ‘Inleiding’, p. 154) Of zoals Dora het in ‘Dichtertje’ wat kinderlijk verwoordde: ‘Hè, schrijven watje denkt is zoo fijn.’ (p. 102)

De voornaamste bekommernis van de schrijver Nescio lijkt zich echter te tonen in zijn bijna fanatieke drang dierbare ogenblikken voor de eeuwigheid te bewaren. Sommige van zijn personages – Koekebakker in ‘Titaantjes’, Flip in ‘Insula Dei’ – proberen de vergankelijkheid te ontvluchten door zich terug te trekken in een innerlijke wereld, hoofdzakelijk opgebouwd uit kostbare herinneringen. Maar omdat zo’n ‘eiland Gods’ samen mét de mens gedoemd is te sterven, kan dit geen bevredigend eindpunt zijn. Slechts één oplossing schenkt voldoening, en dat is het herscheppen van deze innerlijke wereld in de kunst.

Nescio’s verlangen naar eeuwigheid wordt krachtig verwoord in de inleiding tot Boven het dal Eerst lijkt de schrijver te berusten in het feit dat hij zo weinig productief is, maar dan gaat hij verder met een typisch nesciaanse ‘En toch, en toch…’ (p. 155) Een lyrische opsomming van natuurwaarnemingen (‘Ziet, de zwarte kale boomen rijzen op uit het gras, kijk langs de stammen naar boven’, p. 155) mondt

uit in de conclusie: ‘Ik zou willen […] dat dit vergankelijkste leefde zoo lang als de gedachte kan reiken, dat al dit teere, dat ik zelf zou leven zoolang als men Hollandsch kan lezen, zoo’n eenvoudig mannetje als ik ben, dat zou ik willen. Of misschien zou men het vertalen in een taal die langer zal gelezen worden en zoo verder, zoo ver als ik denken kan.’ (p. 155-156)

Ook Nescio blijkt dus niet vrij van literaire ambities, maar in tegenstelling tot de in ‘Najaar’ beschreven collega-schrijvers is het hem minder te doen om persoonlijke roem (‘het beetje weerklank dat men verneemt is aardig, maar onbelangrijk’, p. 155) dan om het laten voortleven van zijn eigen, kostbare ervaringen. Het gaat daarbij in de eerste plaats om natuurwaarnemingen. In de inleiding tot Boven het dal geeft hij toe dat het hem te doen is om ‘zoo en passant wat wolken en zoo voor eenige eeuwen te fixeeren’ (p. 156). In dezelfde lijn mijmert de ontgoochelde Janus in ‘Najaar’: ‘Je dacht nog wel eens dat je wat kon, dat je zoo’n vallend blaadje kon laten leven tot lang na 1972.’ (p. 174) Verder wil Nescio niet zo maar afstand nemen van zijn jeugdjaren, de tijd van de grote dromen, die in zijn verhalen telkens weer opduikt. Bij het werken aan ‘Titaantjes’ noteerde hij op een los blad: ‘Nu ik hier zit en tracht te schrijven heb ik nog maar één wensch: te vertellen hoe het geweest is, dat alles nog eens te doorleven, het verhaal er van na te laten.’ (p. 818)

Nescio’s fascinatie voor het vermogen van de kunst de vergankelijkheid te overwinnen, blijkt uit tal van passages. Om duidelijk te maken waarom hij ‘wel weer graag [zou] willen schrijven’ (p. 156), gebruikt hij in de inleiding tot Boven het dal het beeld van het kijken naar een oud schilderij:

Zoo zie ik een vrouw leven en haar oogen, ze is al vijfhonderd jaar dood misschien, maar ik sta voor de schilderij en haar glimlach leeft. En ’t gras leeft en de blaadjes aan de wilgen en ’t riviertje dat stroomt en de beuken op ’t gras voor het witte huis en de wolken leven en ik sta bij ’t zelfde water dat daar toevallig stroomde met zonnereflexen, zooals de schilder daar stond, in Engeland, laten we zeggen in Juni 1750 en ik ben die schilder. (p. 156)

En in het stukje ‘C’est plus fort que vous, madame’ verwoordde hij zijn hoopvolle verwachtingen aan de hand van een onsterfelijk muziekstuk:

Wacht maar. Hoor, het largo van Händel. Bijna tweehonderd jaar geleden is het licht voor hem uitgegaan en zijn de wereld en alles voor hem verdwenen. Uit een nacht van 200 jaar komt het largo tot mij, die nog leeft, nog even. (p. 589)

In ‘Insula Dei’ ziet de door de sneeuw wandelende Dikschei opeens ‘iets dat er niet is: het blauwe meer en het onafzienbare veld er bij met gele narcissen, ’t water en de narcissen golvend in de wind: “The daffodils”, van Wordsworth.’ (p. 197) Veelbetekenend is verder het slot van ‘Najaar’. Janus kijkt naar een plas en denkt aan zijn kinderjaren, waar niets van over is. En dan, op dezelfde manier als in de al zo vaak aangehaalde ‘Inleiding’, krijgt het verhaal plots een heel andere, licht triomfantelijke toon. Een passage die het waard is in zijn geheel te worden geciteerd:

‘[…]
En toch. Nog leven de lammeren die Ichnaton op hun pootjes zag springen in het voorjaar. De zon schitterde op de zee en de schepen zeilden naar de zon. Nog leeft die dag daar in Egypte hier in Amsterdam in mijn hoofd na zooveel duizend jaar.’
Een glimlach trekt over de gruwelijke oneindigheid en eeuwigheid Gods. Het kind speelt.
Het is eind Augustus 1937. In den tuin van Sichem hangen de rooie appeltjes aan de boomen in den lichten ochtendnevel. De tuin met het schaap, met de witte besjes aan de struiken. Een ladder staat tegen een appelboom, een appel valt met een plof in het gras in de stilte.
In de kerk van Sichem staat Augustinus, levensgroot. Hij is van steen en houdt een steenen boek, opengeslagen, in de hoogte.
Mijn vele dagen willen niet zoo maar vergaan.
Vierduizend jaar later. Mijn appel valt met een plof op het gras in de stilte. (p. 180)

Om zijn ‘vele dagen’ voor de eeuwigheid te bewaren, gebruikte Nescio ze als bouwstof voor zijn oeuvre, in ‘De Profundis’ beschreven als een kathedraal, die ‘blinkt in de zon met haar beide torens, onvoltooid om steeds hooger te rijzen’ (p. 548), nog vreugdevol schitterend ‘als al die heeren al lang in hun dure familiegraf zullen liggen’ (p. 550). Deze woorden herinneren aan het dichtertje, ‘die zichzelf een toren wou oprichten tot de blauwe lucht, om te staan in eeuwigheid’ (‘Dichtertje’, p. 97).

Maar waarom een kathedraal die gedoemd is onvoltooid te blijven? Mogelijk doelde Nescio hier weer eens op de roman, die maar niet geschreven raakte en slechts een weelde aan fragmenten opleverde. Inmiddels is wel duidelijk geworden dat het onvermogen om tot een roman te komen, veel te maken heeft met de functie die Nescio aan de kunst toekende. Het vereeuwigen van persoonlijke ervaringen en natuurwaarnemingen, het neerschrijven van gedachten die in hem ronddraaien

(met de nadruk op ‘draaien’, want Nescio’s beschouwingen leidden zelden tot een besluit), dat alles heeft erg weinig van doen met het traditionele romangenre, dat altijd op een zekere vorm van ontwikkeling is gebaseerd. Kees Fens heeft beweerd: ‘Nescio’s verhalen verlopen niet van diepte- naar hoogtepunt of omgekeerd, het zijn rechte lijnen’.7 Al gaat dit niet zonder meer op voor alle verhalen: zo wordt er in ‘Dichtertje’ wél naar een zekere climax toegewerkt.

Het onbereikbare volume

Het moeizame van Nescio’s schrijverschap heeft veel minder te maken met het vinden van de juiste woorden – zijn stilistisch vermogen heeft menig auteur jaloers gemaakt – dan met het vinden van een geschikte vorm.

Maar men kan zoo niet blijven schrijven. Men kan kleine gedichtjes maken, met niet veel woorden heeft men dan ten klein boekje vol […]. Maar als men ’t zoo maar eenvoudig weg en duidelijk in proza schrijft, dat is niet te lezen, onsamenhangend en telkens ’t zelfde en veel te weinig. In ’t proza komt men er niet zonder volume en dus is de zaak toch weer hopeloos. (Boven het dal, ‘Inleiding’, p. 156)

Deze fixatie op het onbereikbare volume moet Nescio meer dan eens hebben ontmoedigd – en geremd. Meesterlijke stukken proza zijn uit zijn pen gevloeid, maar bleven tientallen jaren in zijn la liggen doordat hij er niet in slaagde ze tot een afgerond geheel aaneen te smeden.

Veel verhalen en fragmenten uit Nescio’s nalatenschap – en ook reeds uit Mene Tekel en Boven het dal – vertonen een directe verwantschap, die het gevolg is van de manier waarop hij bij het schrijven te werk ging. Bij het bestuderen van de genese van ‘De uitvreter’ kwam Lieneke Frerichs tot de vaststelling dat die werkwijze vooral heeft bestaan uit het herschikken van de stof, en niet zozeer uit het verbeteren van zinsbouw en woordkeus. Hoewel Nescio zijn personage Dora in ‘Dichtertje’ de volgende woorden in de mond legt: ‘Hè, schrijven wat je denkt is zoo fijn, zoo roef, roef, je weet zelf niet hoe je ’t doet. ’t Staat er ineens precies zooals ’t er staan moet.’ (p. 102), blijken zijn eigen verhalen haast nooit in één ruk tot stand te zijn gekomen. Op ‘Dichtertje’ en ‘Insula Dei’ na, die respectievelijk binnen één maand en binnen één week geschreven zijn, kent het merendeel een lange en gecompliceerde ontstaansgeschiedenis, die zich vaak over meerdere jaren uitstrekt.

Waarom heeft Nescio dan zelf de indruk willen wekken alsof al wat hij heeft geschreven volkomen spontaan is opgeweld? ‘Ik wist helemaal niet dat ik schreef’ zou hij bijvoorbeeld tegen W.L.M.E. van Leeuwen hebben gezegd, terugblikkend op de jaren rond 1900.8 En in een brief van 18 juli 1919 aan Agnes Maas-Van der Moer typeerde hij zijn schrijven als ‘een levensverschijnsel’: ‘Zonder dat ik ’t weet groeit eens in de honderd jaar zou ik haast zeggen de bloem uit mijn misère.’9 Anders dan Rob Bindels, die deze argeloosheid ‘ten dele als schijn, als pose misschien’10 ontmas-

kerde, lijkt het mij beter een onderscheid te maken tussen verschillende stadia in Nescio’s schrijfproces.

Uitspraken als hierboven hebben dan betrekking op het eerste stadium, waarin hij zonder vooropgezet plan of schema begint, ‘zoo roef, roef’. Soms ontstaat er op die manier een verhaal, maar veel vaker moet hij op een bepaald punt hebben ingezien dat hij niet verder kon, bij gebrek aan een intrige. De onafgemaakte tekst blijft liggen, maar is te ‘lekker geschreven’ (‘Ik laat hier nog een paar stukjes volgen’, p. 209) om ongelezen te blijven. Nescio probeert dan de geslaagde ‘brokstukken’ om te vormen tot een groter, afgerond geheel, met een ‘verhaaltje’ erin, ‘om lezers te vangen’ (Boven het dal, ‘Inleiding’, p. 157). Vanaf dat moment is het gedaan met de spontaniteit. Soms wordt alsnog een bevredigend eindresultaat bereikt – onder meer ‘Najaar’ is op zo’n manier ontstaan -, maar dikwijls blijft het bij fragmenten. Nescio’s scherpe zelfkritiek had bovendien tot gevolg dat hij, wanneer er wél meteen een verhaal uit zijn pen was gevloeid, zelden tevreden was met de eerste versie, en deze met veel gepuzzel en geknip begon te bewerken, zoals geschiedde met ‘De uitvreter’ en ‘Titaantjes’. Tegen Agnes Maas-Van der Moer gaf Nescio toe: ‘’t is me niet te doen om iets te maken (behalve als ik een roman wil schrijven).’11 Momenten waarop hij besloten had voortaan nog ‘alleen wanneer ik zelf wil en wat ik zelf wil’12 te schrijven, wisselden af met vlagen waarin hij wilde voldoen aan de eisen van uitgevers en publiek, niet zozeer omwille van de roem, maar omdat hij wat te zeggen had dat het verdiende gelezen te worden (‘Maar ik heb iets te zeggen dat je niet van iedereen hoort en dat noodzakelik nog eens gezegd moet worden’, ‘Een goeie jongen’, p. 392). Daarom ook zette hij af en toe resoluut een ontwerp op papier, een schema voor een echte verhaalintrige. Een romanontwerp als dat uit 1918 laat zien dat hij van plan was heel wat reeds geschreven materiaal op te nemen, dat wordt aangeduid met ‘all ready made’ (‘Ontwerp’, p. 626-627). Maar geen van de teruggevonden ontwerpen werd volledig uitgewerkt. Zodat Nescio concludeert: ‘Ik kan geen maakwerk fabriceren.’13

Dat Nescio niet tot een roman kwam, houdt dus zeker ook verband met zijn manier van werken. Nescio kon niet goed schrijven wanneer hij zich moest houden aan een vooropgezet plan. Liever begon hij spontaan en zag later wel wat er met het resultaat kon worden gedaan. Het drukkende besef niet te voldoen aan de verwachtingen van uitgevers en publiek zal hem echter meer dan eens bij het schrijven hebben gehinderd. In de jaren veertig legde hij zich erbij neer dat het schrijven van een roman niet voor hem is weggelegd. Mogelijk bestaat er een verband tussen het wegvallen van wat als een vervelende verplichting werd ervaren, en het wel erg vlotte ontstaan van ‘Insula Dei’, dat Nescio zonder grootse voornemens heeft geschreven.

Geen breedte maar diepte

W.A.M, de Moor, die Nescio in verband brengt met Terborgh, Van Oudshoorn en Alberts, verklaarde de geringe omvang van het oeuvre van deze schrijvers als volgt: ‘hun thematiek blijft steeds dezelfde en de uitwerking vraagt niet zoveel ruimte, omdat zij hun heil nooit zoeken in breed uitgesponnen maatschappelijke toestanden, maar alleen voor eigen rekening werken.’14 Inderdaad draait veel van Nescio’s proza rond dezelfde kern van motieven, anekdotes en ideeën. Zelfs zijn personages hebben veel met elkaar gemeen. W.F. Hermans zag hierin een reden de publicatie van Nescio’s nagelaten werk een ‘hele nare fout’ te noemen, aangezien het ‘één jammerklacht om zijn eigen onmacht om iets nieuws te verzinnen’15 zou zijn.

Nescio gaf zelf toe dat hij in herhalingen viel. Dat lijkt mij echter beslist geen reden hem een gebrek aan inspiratie of bevlogenheid te verwijten. Hij heeft het weliswaar dikwijls over hetzelfde, maar daar staat tegenover dat ieder woord regelrecht uit zijn hart komt, of, zoals hij het zelf zegt, uit zijn ‘lijfelijke zelf’. ‘En je kan d’r niks meer uitkrijgen, als ’t niet van binnenuit komt.’16 Iets verzinnen dat geheel buiten zijn eigen ervaring ligt, doet hij niet. En Nescio heeft nu eenmaal een erg sober bestaan geleid. Maar net zo rijk aan diepe gevoelens en impressies als dit eenvoudige leven is geweest – de neerslag daarvan kunnen we lezen in het Natuurdagboek -, net zo diep gaat de thematiek van het in omvang zo kleine oeuvre.

Hermans schijnt zich blind te hebben gestaard op wat terugkeert in Nescio’s oeuvre, en over het hoofd te hebben gezien hoe de verschillende verhalen en fragmenten elkaar aanvullen en verrijken. Nescio’s thematiek is gebaseerd op tegenstellingen: de botsing tussen vroeger en later, droom en daad, kunstenaar en zakenman,

natuurbeleving en burgerleven, vergankelijkheid en eeuwigheid… Conflicten die Nescio’s eigen leven beheersten, en waarvoor hij al schrijvend een oplossing probeerde te vinden. Het is die zoektocht die we kunnen meevolgen in de opeenvolgende verhalen. Het moeizame karakter ervan vinden we weerspiegeld in de fragmentarische vorm. Toch kunnen we over de verbrokkeling heen een samenhangend geheel ontwaren. Johan de Meester merkte meteen al in 1918 op dat de tot dan toe gepubliceerde verhalen ‘een eenheid vormen, welke eenheid Nescio heet’.17 Het niet weten, het voortdurende zoeken en blijven twijfelen dat vervat zit in de auteursnaam ‘Nescio’, maakt inderdaad de kern uit van dit oeuvre dat, omdat het altijd rond dezelfde vragen cirkelt, veel meer een eenheid vormt dan dat van andere auteurs. Bittremieux zei in 1961 over de bundel Boven het dal: ‘Als men dit zo amechtig uitziende boek aandachtiger gaat bekijken, dan onthult zich langzamerhand een onverbrekelijke, organische eenheid, waarin elke regel, over het fragmentaire heen, als het ware door een lyrisch principe met de andere en met Nescio’s eerste bundel verbonden is.’18 De uitgave van het nagelaten werk vult deze eenheid nog verder aan: het zijn allemaal delen van een en dezelfde ‘onvoltooide kathedraal’. Zodat met C.J.E. Dinaux kan worden geconcludeerd: ‘Nescio is de roman, de “dikke roman” die hij nooit zou schrijven en tóch schreef, in fragmenten die niet fragmentarisch, maar in zichzelf volledig, in zichzelf Nescio en dus uniek zijn’.19