Archief: DBNL

Hora est Schrijvers en proefschriften (4)

Frans Oerlemans en Peter Janzen Willem Anthony Paap+

In februari 1879 betrok de ambitieuze Winschoter onderwijzer Willem Anthony Paap (1856-1923) –




schrijver van dat ene boek over de Tachtigers en van een proefschrift over artikel 1650 van het Burgerlijk Wetboek- ‘een behangsel-papieren kamer in de recht-stratige’ Amsterdamse Pijp. Als student in de letteren vond hij spoedig aaansluiting bij Jacques Perk en Willem Kloos en verschenen zijn eerste artikelen in de kolommen van De Amsterdammer en De Nederlandsche Spectator. Toen hij in de zomer van 1881 over de oprichting van de literaire club Flanor hoorde, schreef hij aan Frank van der Goes: ‘Je hebt mij gezegd dat jullie in de loop van de week nog eens bijeen zoudt komen om over de topic of the day te spreken. Zou ik misschien van de party kunnen zijn?’ Samen met Kloos zwierf hij rond het ouderlijk huis van de doodzieke Perk aan de Reguliersgracht en hield hij de Haagse Vosmaer nauwgezet op de hoogte van het verloop van Perks ziekte. Als Kloos bezig is met de de samenstelling van Perks Mathilderydus, is het Willem Paap, zo krijgt Vosmaer de verzekering, bij wie Kloos te rade gaat.

Toch werd de schrijver van de satirische sleutelroman Vincent Haman (1898) door Kloos getypeerd als iemand met weinig psychische diepte en esthetische verfijning. Willem Paap – een jaargang lang mederedacteur van De Nieuwe Gids – was in de ogen van Kloos een onliteraire dilettant, die het ondanks zijn sterke ambitie zelden tot iets meer had gebracht dan wat parodistische schrijfsels, maar die er wel in was

geslaagd dankzij zijn advocatenpraktijk een welgesteld burger te worden. Kloos’ oordeel is Paap, die een financieel aantrekkelijke partij trouwde en zich vanaf 1901 geheel aan de literatuur wijdde, nooit ter ore gekomen. Hij sloot de deuren van zijn advocatenpraktijk aan de Keizersgracht en vertrok naar Duitsland. Zijn laatste jaren bracht hij al rentenierend door te Zeist. Maar voor het zover was, manifesteerde Paap zich in de roerige jaren tachtig van de vorige eeuw, vooral op het politieke toneel. Korte tijd was hij een van de drijvende krachten achter de ‘radicale beweging’. In de zomer van 1882 – zijn studie in de letteren is dan hopeloos mislukt – maakte Willem Paap op instigatie van zijn ‘leermeester’ Douwes Dekker – die hem had laten weten: ‘Juist de studie van “de Rechten”, een voornaam hoofdstuk uit de geschiedenis der menschheid, en dus tot heden toe vol apenkool en zotterny, zal u bouwstoffen leveren om – met de gegevens die de natuur u schonk – ’n uitstekend litterator te worden.’ – de overstap van de studie letteren naar de studie rechten en meldde hij zich aan bij het Amsterdams Studenten Corps.

Van Eeden

Tussen vier uur en half vijf werd op donderdag 26 oktober 1882 door Frederik van Eeden en zijn kornuiten beslist over Willem Paaps toetreding tot het Amsterdams Studenten Corps. Uit een briefje van 11 oktober blijkt hoezeer Paap dat lidmaatschap ambieerde: ‘Ruim een week geleden heb ik mij per brief bij u aangemeld om als lid van het corps te worden aangenomen. Nu zegt mij een corpslid, dat mijn naam nog niet voorhangt. Mocht dit zoo zijn, dan moet er natuurlijk eene vergissing hebben plaats gehad.’ Paap, op grond van artikel 7 van de corpswet vrijgesteld van het novitiaat, wachtte nog wel een ballotage. Als de uitslag van die stemming niet ongunstig was, werd hij, om als lid geïnstalleerd te worden, om half vijf in Maison Stroucken aan de Leidsekade verwacht. Die avond bevond zich onder de studenten die de pas benoemde rector van de Illustrissimus Senatus Studiosorum Amstelaedamensium, Frederik van Eeden, hartstochtelijk toejuichten, ook de 26-jarige student in de rechten Willem Paap. De jongelui reageerden uitzinnig – ‘Rector zijn is zeer strelend voor ijdelheden,’ noteerde Van Eeden op 23 december in zijn dagboek – toen de rector hen wel een half uur lang in rijmloze vijfvoetige jamben toesprak. Na de installatie van de novitii gingen de heren studenten in optocht met fakkels en muziek van de Leidsekade naar sociëteit Nos Jungit Amicitia aan het Rokin en weer terug om in Maison Stroucken de avond met een diner af te sluiten.

Was Paap, zoals gezegd, in de letteren hopeloos mislukt, zijn rechtenstudie pakte hij heel wat voortvarender aan. Al op 4 november 1882 behaalde hij zijn propedeuse en een jaar later legde hij zijn kandidaatsexamen af. Dan hapert Paaps machine even. Zijn examen in het burgerlijk recht is onvoldoende. Uit de notulen van de vergadering van de Faculteit Rechtsgeleerdheid blijkt dat hij op 25 juni, na een langdurig overleg tussen de professoren, voor het eerste deel van het doctoraalexamen is afgewezen. Hij moet na de zomervakantie nog maar eens terug-

komen. Bij Mulder in de Nes verdrinkt Paap zijn verdriet en troost hij zich ‘door 29 het bekijken van hybridische vrouwpersonen’. Het is inmiddels juni 1886.

Café Londres

Toen zijn redacteurschap van De Nieuwe Gids slechts van korte duur bleek, de literaire club Flanor op sterven na dood was en de rechtenstudie zich tijdelijk op dood spoor bevond, had Paap alle tijd zich politiek te roeren. Hij sloeg aan het ‘netwerken’.

In de loop van 1887 ontstond in café Londres, in de Amsterdamse Amstelstraat, uit een kring van politiek geïnteresseerden, onder wie Willem Paap, een meer geformaliseerde debatingclub, een soort politiek Flanor. In een bovenzaaltje van Londres kwamen de radicalen regelmatig bijeen. Aan een grote tafel – aldus Joan Nieuwenhuis, tijdgenoot en journalist van het Groninger Weekblad – zaten onder anderen De Koo van De Amsterdammer, Treub en Biederlack, beiden advocaten, de rentenierende graanhandelaar Gerritsen en Tak, Paaps opvolger bij De Nieuwe Gids en later oprichter van De Kroniek. Aan kleine tafeltjes langs de kant bediscussieerden Paap en Van der Goes op luide toon de gebeurtenissen van de dag. Als mr. Biederlack ging spreken, werd er gekscherend geroepen: ‘aandacht voor onze ministers van justitie’.

Onder voorzitterschap van Willem Paap werd uit dit cafécircuit op zaterdag 12 november 1887 de Radicale Kas opgericht. Deze vereniging beoogde langs democratische weg maatschappelijke hervormingen – met als ‘speerpunt’ het algemeen kiesrecht – te realiseren. Door de grondwetswijziging van 1887 had de strijd voor algemeen kiesrecht nieuwe impulsen gekregen. Ook in de Kiesvereniging Amsterdam – tégen het districtenstelsel en voor algemeen kiesrecht – speelde Paap een prominente rol. Verder was hij lid van De Unie, de vrijdenkersvereniging De Dageraad en de Vereniging Multatuli; clubs die net als de Radicale Kas poogden de burgers politiek bewust te maken. Zo’n honderd man van vrijzinnige richting en met een verlichte denkwijze vormde de kern van al die ‘actiegroepen’. Deze heren, die door Frank van der Goes in De Nieuwe Gids van februari 1888 gebombardeerd waren tot Jong Amsterdam – Jong Amsterdam, dat de toekomst zal beheersen zowel in de literatuur, de beeldende kunst als de politiek – kwamen elkaar avond aan avond in al die verenigingen steeds maar weer tegen. Een actie kon niet uitblijven en een affaire, met martelaar, was snel gevonden.

Zo groeide het ontslag van een progressieve Apeldoornse leraar natuurkunde uit tot ‘de zaak-Smit’. Opgeroepen door de Vereeniging Algemeen Kies- en Stemrecht verzamelden zich in Frascati in de Amsterdamse Nes vijftienhonderd verontwaardigde lieden. De spreker Willem Paap, die volgens het Groninger Weekblad zijn denkbeelden helder als glas over het voetlicht bracht, stelde zich, door het succes aangemoedigd, in het district Amsterdam verkiesbaar voor de Tweede Kamer. Op 2 maart 1888 sprak hij, samen met Van der Goes en Domela Nieuwenhuis, in het Paleis voor Volksvlijt een gehoor van bijna zevenduizend mensen toe.

Maar helaas, met nog geen zeshonderd op hem uitgebrachte stemmen ver-

dwijnt Willem Paap uit het politieke bedrijf. Zijn liaison met de radicale beweging zou echter wel




zijn weerslag vinden in zijn proefschrift.

Promotie

Willem Paap, politiek actief, vanaf februari 1887 betrokken bij de afwikkeling van Douwes Dekkers nalatenschap, rondde die zomer, het was een hectische tijd, ook nog eens zijn studie rechten af. Na de mislukking van juni 1886 behaalde hij begin april 1887 met succes het laatste deel van het doctoraalexamen. Drie maanden later promoveerde hij op Artikel 1650 Burg. Wetb. De titelpagina van zijn dissertatie luidt: ‘Academisch proefschrift ter verkrijging van den graad van Doctor in de Rechtswetenschap aan de Universiteit van Amsterdam, op gezag van den Rector Magnificus Dr. T. Place, Hoogleeraar in de Faculteit der Geneeskunde, in het openbaar te verdedigen op Vrijdag 8 juli 1887, des namiddags te 2 ure, in het Universiteitsgebouw, door Willem Anthony Paap, Geboren te Winschoten.’

Het 93 pagina’s tellende boekje is opgedragen ‘Aan mijn moeder’. Dat het proefschrift naar de maatstaven van nu de omvang van een scriptie heeft, was voor het jaar 1887 binnen de faculteit der rechtsgeleerdheid niet ongewoon. Wilde men zich vestigen als advocaat, dan diende er gepromoveerd te worden. Dat er geen dankwoord gericht wordt tot bijvoorbeeld de promotor, is ook de norm in die jaren. Een promotor die het schrijven van het proefstuk begeleidde, had men niet. De promovendus schreef zijn dissertatie alleen, zonder hooggeleerde juridische hulp. En de verdediging van het uiteindelijke resultaat hoefde ook niet erg lang te duren: men had (en heeft) een uur. In het geval van Paap was er voor meer ook helemaal geen tijd, want na hem promoveerde diezelfde dag nog een andere jurist tot ‘Doctor in de Rechtwetenschap’. Diens 91 pagina’s tellende dissertatie, De lading eigendom der reederij, zou hij ‘des namiddags ten 3 1/2 ure, in het Universiteitsgebouw’ in het openbaar verdedigen.

Paaps dissertatie, verdeeld in vijf hoofdstukken en gevolgd door veertien stellingen, waarvan stelling ix: ‘Beleediging – van autoriteiten zoowel als van bijzondere personen – moest niet strafbaar zijn’, direct verwijst naar de commotie rondom de majesteitsschennis van Domela Nieuwenhuis, behandelt in vogelvlucht artikel 1650 van het Burgerlijk Wetboek. Het wordt geopend met een korte geschiedenis van het artikel en een verdediging van zijn keuze. Artikel 1650 – waarvan de tekst luidt: ‘Metselaars, timmerlieden, smids en andere ambachtslieden, welke tot het zetten van een gebouw of het maken van eenig ander aangenomen werk gebezigd zijn, hebben geene rechtsvordering tegen dengenen te wiens behoeve de werken gemaakt zijn, dan ten beloope van hetgeen deze aan den aannemer schuldig is op

het oogenblik waarop zij hunne rechtsvordering aanleggen.’ – blijkt een letterlijke vertaling te zijn van artikel 1798 uit de Code Civil en is, aldus Paap, een van de weinige artikelen met een heel licht rood tintje.

Vervolgens inventariseert hij met betrekking tot de rechtsvordering de verschillende meningen: ‘Zooveel hoofden, zooveel zinnen, zooveel juristen, zooveel opinies. En waarlijk geen wonder. Wat toch heeft de wet hier gedaan? Zij heeft een economische gedachte uitgesproken; een juridische qualificatie evenwel heeft zij niet gegeven. Nu moge onder welwillende en eerlijke menschen een economische gedachte dikwijls tot overeenstemming omtrent de gevolgen kùnnen leiden, in de jurisprudentie, waar tegenstrijdige belangen tegenover elkaar staan, zal zij onophoudelijk aanleiding geven tot chicane.’ Naar Paaps stellige en terechte opvatting bleven juristen met de strekking van art. 1650 worstelen en stelt hij: ‘Ten eenenmale toch laat het artikel onbeslist, wat de juridische aard der bepaling is, en niet zoodra heeft men het bezien, of in een lange rij naderen de moeilijk te beantwoorden vragen.’ Daarop bekijkt hij met betrekking tot de actie van het desbetreffende artikel (rechtsvordering) zowel de Nederlandse als de Franse literatuur. Zijn wetenschappelijk discours lardeert Paap met opmerkingen als: ‘Inderdaad zijn èn de Code Civil èn ons Burgerlijk Wetboek – de opmerking is waarlijk niet nieuw – slecht gestileerd. Niet alleen de wetgevers van het begin dezer eeuw, bijna alle schrijvers van dien tijd evenzeer, begrepen niet dat nauwkeurigheid van uitdrukking het allereerste vereischte is van een goeden stijl.’

Voor de promovendus met een aangepast artikel 1650 van het B.W. komt, vat hij het voorafgaande samen: ‘Resumeeren wij thans onzen gedachtengang en vergelijken wij haar met dien der andere schrijvers over ons artikel, dan zien wij dit. Terwijl andere auteurs een juridische qualificatie fingeerden en uit hun fictie de rechtsgevolgen der actie deduceerden, zijn wij uitgegaan van een economischen grond.’ Dat is nieuw. Aan de hand van de jurisprudentie komt hij ten slotte met de stelling dat artikel 1650 een element van wellievendheid kent. Het beschermt immers de zwakkere partij. Hij besluit zijn dissertatie met ‘Het Jus Constituendum’: ‘Nu kan de toekomstige wetgever op tweeërlei wijze een artikel als het onze veranderen. Hij kan het vast te stellen juridische begrip – de actie van art. 1650 – omschrijven door te zeggen wat de rechtsgevolgen dier actie in verschillende omstandigheden zullen zijn, òf hij kan trachten die rechtsgevallen door een enkelen juridischen term, door een juridische qualificatie, te dekken.’ Artikel 1650 van het B.W. moet naar Paaps opvatting luiden: ‘Metselaars, timmerlieden, smeden en andere ambachtslieden, schrijvers, teekenaars, opzichters en onder-aannemers hebben, tot zekerheid hunner vordering tegen den aannemer, een pandrecht op hetgeen de aanbesteder, op het oogenblik waarop zij hun pandrecht trachten te verwezenlijken, schuldig is wegens het door hunnen arbeid en hunne daarbij gedane leverantiën tot stand gebrachte werk.’

Maar een dergelijk artikel kwam er niet. Uit het nog ongewijzigde deel van het

Burgerlijk Wetboek (boek 7a) blijkt dat het artikel 1650 uit 1838 nog steeds van kracht is.

Max Conrat

Als voorzitter van de promotiecommissie zette mr. P.J. Moltzer, hoogleraar in het burgerlijk recht, zijn handtekening in het promotieboek van de Universiteit van Amsterdam. In het zaaltje van de Oudemanhuispoort tekende als secretaris van deze commissie prof. mr. A. Beaujon. Verder werd als bijzonderheid vermeld dat zowel professor Quack als professor Conrat afwezig was. Een uurtje later




zat Conrat – bij de al eerder gememoreerde promotie – wél te midden van zijn confrères. Zijn afwezigheid bij Paap was een welbewuste actie. Paap had hem immers publiekelijk beledigd. Hoe zat dat?

Conrat – berucht om zijn vreemdsoortig Nederlands, zijn gebroken taaltje en zijn eigenaardige hoge stem, die oversloeg tot gegil en gegalm als hij zich opwond – figureerde in Paaps Bombono’s, een satire (1884) als prof mr. Jeroen Loki. Voor de ingevoerde lezer – het universitaire wereldje telde niet meer dan vijfhonderd studenten en tachtig professoren – was het niet moeilijk in Loki Paaps leermeester in het Romeinse recht, de in Breslau geboren professor Max Josef Adolph Conrat, te herkennen. Op Flanor, waar de heren zich tot na middernacht vrolijk maakten over Willem Paaps satire, was het oordeel over Bombono’s niet onverdeeld lovend, zoals blijkt uit de notulen van 19 februari: ‘De bezwaren, die tegen het geschrift van den Heer Paap worden in het midden gebracht zijn in hoofdzaak: de bijgevoegde en ingelaschte redeneeringen, die de belangrijkheden der artistieken indruk verzwakken; de gerektheid van sommige deelen en de al te duidelijke persoonlijke aanvallen, die wel doen uitkomen, wat de Heer Paap afkeurt, maar niet dat te beschreven figuren werkelijk berispelijk en belachelijke karakters zijn. Overigens wordt de geest en het satirische talent van den lezer groot lof toegebracht.’

In de satire dingt prof. mr. Jeroen Loki, ‘professor in het Romeinsche Recht en byzonder knap in ’t interdictum utrubi’, naar de hand van Bombono’s dochter Amalia. ‘Nu wilde het toeval, dat er te dien tyde een werk verscheen van Prof. Loki, geen bellettrie, maar een echt wetenschappelijk, geschiedkundig, rechtsgeleerd werk, getiteld: “Over de Juridische Beteekenis van het Soldeeren in de Eeuw van Justinianus”. Prof Loki had diep geput uit de bronnen, en zyn werk was zoo grondig, zoo grondsoppig, dat de reuk er van voldoende was om studenten een moeraskoorts te bezorgen. ’t Was dan ook geen wonder, dat ze op de examens zaten te

ylen, als er gesproken werd van het Romeinsch Recht. Wie schitterend ylde, kreeg cum laude. […] Deze Hoogleeraar was geboren in het Vogelsgebergte, en kwam dus uit Duitschland.’ Een gemakkelijke prooi, kortom – ‘Cheen Professor! Wech met dat Professor! Familiaar maar Loki!’ – die ook nog eens de pech had zich vast te bijten in het door Paap versmade Romeinse recht.

Tot slot

In de Almanak voor het jaar 1885 van het Amsterdams Studenten Corps, waarvan hij toen praeses was, had Paap al eerder uitgehaald naar het Romeinse recht en de Bombono’s. Iedere cultuur, zo betoogde hij in een tweedelig artikel in De Nieuwe Gids (dec. 1885 en febr. 1886), moet voor zichzelf bepalen wat gerechtigheid is. Het Romeinse recht zou derhalve binnen de Nederlandse rechtswetenschap een veel minder prominente plaats moeten innemen. Het klinkt allemaal heel plausibel. Jammer alleen van de fouten die erin staan. Zijn studievriend Frans Erens, die een jaar later zou promoveren op het 64 pagina’s tellende ‘meesterwerk’ Strafbare bevoordeeling van schuldeischers bij faillissement, dat hij opdraagt aan zijn moeder, telt in commissie met de jurist Treub er maar liefst twaalf. Het was overigens Paaps enige artikel waarvan zijn mederedacteuren meenden dat het plaatsbaar was: ‘soo’n chunstig artikel,’ om met Loki te spreken.

Bronnen

M. Boll, ‘Waarom Willem Paap geen Tachtiger was’, in Bzzlletin 129 (okt. 1985), p. 71-82

F. van Eeden, Mijn dagboek (z.j.)

F. Erens, Vervlogen jaren (1958)

Mr. Barend de Goede, Willem Paap, het paard van Troje (z.j.)

A. Jongstra, De Multatulianen, 125 jaar Multatuli-verering en Multatuli-hulde (1985)

Willem Kloos, Zelfportret (1986)

J. Meijer, Het levensverhaal van een vergetene: Willem Anthony Paap, 1856-1923, Zeventiger onder de Tachtigers (1959)

M.B. Mendes da Costa, ‘Flanor Herinneringen’, in De Nieuwe Gids, 1925 1, p. 501-534

Joan A. Nieuwenhuis, Uit den tijd der voortrekkers (1927)

W.A. Paap, Artikel 1650, Burg. Wetb., Academisch Proefschrift (1887)

W.A. Paap, Bombono’s, een satire (1884)

W.A. Paap, Vincent Haman (1898)

H.P.G. Quack, Herinneringen (1977)

E. Reeser, Alphons Diepenbrock, brieven en documenten, deel 1 (1962)

H.J. Scheffer, Henry Tindal, een ongewoon heer met ongewone besognes (1976)

G. Taal, Liberalen en Radicalen in Nederland, 1872-1901 (1980)

Agnietenkapel, Amsterdam: • archief van de Universiteit van Amsterdam • verschillende almanakken

Bureau van de pedel: • promotieboeken

Gemeentearchief Amsterdam: • archieven m.b.t. verkiezingen en verkiezingsstrijd • archief van het Amsterdams Studenten Corps

Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam: • archief A.H. Gerhard • archief F. van der Goes • archief J. de Koo

Juridische Faculteit: • notulenboeken

Universiteitsbibliotheek Amsterdam: • Flanor-archief

Hora est Schrijvers en proefschriften (4)

Frans Oerlemans en Peter Janzen Willem Anthony Paap+

In februari 1879 betrok de ambitieuze Winschoter onderwijzer Willem Anthony Paap (1856-1923) –




schrijver van dat ene boek over de Tachtigers en van een proefschrift over artikel 1650 van het Burgerlijk Wetboek- ‘een behangsel-papieren kamer in de recht-stratige’ Amsterdamse Pijp. Als student in de letteren vond hij spoedig aaansluiting bij Jacques Perk en Willem Kloos en verschenen zijn eerste artikelen in de kolommen van De Amsterdammer en De Nederlandsche Spectator. Toen hij in de zomer van 1881 over de oprichting van de literaire club Flanor hoorde, schreef hij aan Frank van der Goes: ‘Je hebt mij gezegd dat jullie in de loop van de week nog eens bijeen zoudt komen om over de topic of the day te spreken. Zou ik misschien van de party kunnen zijn?’ Samen met Kloos zwierf hij rond het ouderlijk huis van de doodzieke Perk aan de Reguliersgracht en hield hij de Haagse Vosmaer nauwgezet op de hoogte van het verloop van Perks ziekte. Als Kloos bezig is met de de samenstelling van Perks Mathilderydus, is het Willem Paap, zo krijgt Vosmaer de verzekering, bij wie Kloos te rade gaat.

Toch werd de schrijver van de satirische sleutelroman Vincent Haman (1898) door Kloos getypeerd als iemand met weinig psychische diepte en esthetische verfijning. Willem Paap – een jaargang lang mederedacteur van De Nieuwe Gids – was in de ogen van Kloos een onliteraire dilettant, die het ondanks zijn sterke ambitie zelden tot iets meer had gebracht dan wat parodistische schrijfsels, maar die er wel in was

geslaagd dankzij zijn advocatenpraktijk een welgesteld burger te worden. Kloos’ oordeel is Paap, die een financieel aantrekkelijke partij trouwde en zich vanaf 1901 geheel aan de literatuur wijdde, nooit ter ore gekomen. Hij sloot de deuren van zijn advocatenpraktijk aan de Keizersgracht en vertrok naar Duitsland. Zijn laatste jaren bracht hij al rentenierend door te Zeist. Maar voor het zover was, manifesteerde Paap zich in de roerige jaren tachtig van de vorige eeuw, vooral op het politieke toneel. Korte tijd was hij een van de drijvende krachten achter de ‘radicale beweging’. In de zomer van 1882 – zijn studie in de letteren is dan hopeloos mislukt – maakte Willem Paap op instigatie van zijn ‘leermeester’ Douwes Dekker – die hem had laten weten: ‘Juist de studie van “de Rechten”, een voornaam hoofdstuk uit de geschiedenis der menschheid, en dus tot heden toe vol apenkool en zotterny, zal u bouwstoffen leveren om – met de gegevens die de natuur u schonk – ’n uitstekend litterator te worden.’ – de overstap van de studie letteren naar de studie rechten en meldde hij zich aan bij het Amsterdams Studenten Corps.

Van Eeden

Tussen vier uur en half vijf werd op donderdag 26 oktober 1882 door Frederik van Eeden en zijn kornuiten beslist over Willem Paaps toetreding tot het Amsterdams Studenten Corps. Uit een briefje van 11 oktober blijkt hoezeer Paap dat lidmaatschap ambieerde: ‘Ruim een week geleden heb ik mij per brief bij u aangemeld om als lid van het corps te worden aangenomen. Nu zegt mij een corpslid, dat mijn naam nog niet voorhangt. Mocht dit zoo zijn, dan moet er natuurlijk eene vergissing hebben plaats gehad.’ Paap, op grond van artikel 7 van de corpswet vrijgesteld van het novitiaat, wachtte nog wel een ballotage. Als de uitslag van die stemming niet ongunstig was, werd hij, om als lid geïnstalleerd te worden, om half vijf in Maison Stroucken aan de Leidsekade verwacht. Die avond bevond zich onder de studenten die de pas benoemde rector van de Illustrissimus Senatus Studiosorum Amstelaedamensium, Frederik van Eeden, hartstochtelijk toejuichten, ook de 26-jarige student in de rechten Willem Paap. De jongelui reageerden uitzinnig – ‘Rector zijn is zeer strelend voor ijdelheden,’ noteerde Van Eeden op 23 december in zijn dagboek – toen de rector hen wel een half uur lang in rijmloze vijfvoetige jamben toesprak. Na de installatie van de novitii gingen de heren studenten in optocht met fakkels en muziek van de Leidsekade naar sociëteit Nos Jungit Amicitia aan het Rokin en weer terug om in Maison Stroucken de avond met een diner af te sluiten.

Was Paap, zoals gezegd, in de letteren hopeloos mislukt, zijn rechtenstudie pakte hij heel wat voortvarender aan. Al op 4 november 1882 behaalde hij zijn propedeuse en een jaar later legde hij zijn kandidaatsexamen af. Dan hapert Paaps machine even. Zijn examen in het burgerlijk recht is onvoldoende. Uit de notulen van de vergadering van de Faculteit Rechtsgeleerdheid blijkt dat hij op 25 juni, na een langdurig overleg tussen de professoren, voor het eerste deel van het doctoraalexamen is afgewezen. Hij moet na de zomervakantie nog maar eens terug-

komen. Bij Mulder in de Nes verdrinkt Paap zijn verdriet en troost hij zich ‘door 29 het bekijken van hybridische vrouwpersonen’. Het is inmiddels juni 1886.

Café Londres

Toen zijn redacteurschap van De Nieuwe Gids slechts van korte duur bleek, de literaire club Flanor op sterven na dood was en de rechtenstudie zich tijdelijk op dood spoor bevond, had Paap alle tijd zich politiek te roeren. Hij sloeg aan het ‘netwerken’.

In de loop van 1887 ontstond in café Londres, in de Amsterdamse Amstelstraat, uit een kring van politiek geïnteresseerden, onder wie Willem Paap, een meer geformaliseerde debatingclub, een soort politiek Flanor. In een bovenzaaltje van Londres kwamen de radicalen regelmatig bijeen. Aan een grote tafel – aldus Joan Nieuwenhuis, tijdgenoot en journalist van het Groninger Weekblad – zaten onder anderen De Koo van De Amsterdammer, Treub en Biederlack, beiden advocaten, de rentenierende graanhandelaar Gerritsen en Tak, Paaps opvolger bij De Nieuwe Gids en later oprichter van De Kroniek. Aan kleine tafeltjes langs de kant bediscussieerden Paap en Van der Goes op luide toon de gebeurtenissen van de dag. Als mr. Biederlack ging spreken, werd er gekscherend geroepen: ‘aandacht voor onze ministers van justitie’.

Onder voorzitterschap van Willem Paap werd uit dit cafécircuit op zaterdag 12 november 1887 de Radicale Kas opgericht. Deze vereniging beoogde langs democratische weg maatschappelijke hervormingen – met als ‘speerpunt’ het algemeen kiesrecht – te realiseren. Door de grondwetswijziging van 1887 had de strijd voor algemeen kiesrecht nieuwe impulsen gekregen. Ook in de Kiesvereniging Amsterdam – tégen het districtenstelsel en voor algemeen kiesrecht – speelde Paap een prominente rol. Verder was hij lid van De Unie, de vrijdenkersvereniging De Dageraad en de Vereniging Multatuli; clubs die net als de Radicale Kas poogden de burgers politiek bewust te maken. Zo’n honderd man van vrijzinnige richting en met een verlichte denkwijze vormde de kern van al die ‘actiegroepen’. Deze heren, die door Frank van der Goes in De Nieuwe Gids van februari 1888 gebombardeerd waren tot Jong Amsterdam – Jong Amsterdam, dat de toekomst zal beheersen zowel in de literatuur, de beeldende kunst als de politiek – kwamen elkaar avond aan avond in al die verenigingen steeds maar weer tegen. Een actie kon niet uitblijven en een affaire, met martelaar, was snel gevonden.

Zo groeide het ontslag van een progressieve Apeldoornse leraar natuurkunde uit tot ‘de zaak-Smit’. Opgeroepen door de Vereeniging Algemeen Kies- en Stemrecht verzamelden zich in Frascati in de Amsterdamse Nes vijftienhonderd verontwaardigde lieden. De spreker Willem Paap, die volgens het Groninger Weekblad zijn denkbeelden helder als glas over het voetlicht bracht, stelde zich, door het succes aangemoedigd, in het district Amsterdam verkiesbaar voor de Tweede Kamer. Op 2 maart 1888 sprak hij, samen met Van der Goes en Domela Nieuwenhuis, in het Paleis voor Volksvlijt een gehoor van bijna zevenduizend mensen toe.

Maar helaas, met nog geen zeshonderd op hem uitgebrachte stemmen ver-

dwijnt Willem Paap uit het politieke bedrijf. Zijn liaison met de radicale beweging zou echter wel




zijn weerslag vinden in zijn proefschrift.

Promotie

Willem Paap, politiek actief, vanaf februari 1887 betrokken bij de afwikkeling van Douwes Dekkers nalatenschap, rondde die zomer, het was een hectische tijd, ook nog eens zijn studie rechten af. Na de mislukking van juni 1886 behaalde hij begin april 1887 met succes het laatste deel van het doctoraalexamen. Drie maanden later promoveerde hij op Artikel 1650 Burg. Wetb. De titelpagina van zijn dissertatie luidt: ‘Academisch proefschrift ter verkrijging van den graad van Doctor in de Rechtswetenschap aan de Universiteit van Amsterdam, op gezag van den Rector Magnificus Dr. T. Place, Hoogleeraar in de Faculteit der Geneeskunde, in het openbaar te verdedigen op Vrijdag 8 juli 1887, des namiddags te 2 ure, in het Universiteitsgebouw, door Willem Anthony Paap, Geboren te Winschoten.’

Het 93 pagina’s tellende boekje is opgedragen ‘Aan mijn moeder’. Dat het proefschrift naar de maatstaven van nu de omvang van een scriptie heeft, was voor het jaar 1887 binnen de faculteit der rechtsgeleerdheid niet ongewoon. Wilde men zich vestigen als advocaat, dan diende er gepromoveerd te worden. Dat er geen dankwoord gericht wordt tot bijvoorbeeld de promotor, is ook de norm in die jaren. Een promotor die het schrijven van het proefstuk begeleidde, had men niet. De promovendus schreef zijn dissertatie alleen, zonder hooggeleerde juridische hulp. En de verdediging van het uiteindelijke resultaat hoefde ook niet erg lang te duren: men had (en heeft) een uur. In het geval van Paap was er voor meer ook helemaal geen tijd, want na hem promoveerde diezelfde dag nog een andere jurist tot ‘Doctor in de Rechtwetenschap’. Diens 91 pagina’s tellende dissertatie, De lading eigendom der reederij, zou hij ‘des namiddags ten 3 1/2 ure, in het Universiteitsgebouw’ in het openbaar verdedigen.

Paaps dissertatie, verdeeld in vijf hoofdstukken en gevolgd door veertien stellingen, waarvan stelling ix: ‘Beleediging – van autoriteiten zoowel als van bijzondere personen – moest niet strafbaar zijn’, direct verwijst naar de commotie rondom de majesteitsschennis van Domela Nieuwenhuis, behandelt in vogelvlucht artikel 1650 van het Burgerlijk Wetboek. Het wordt geopend met een korte geschiedenis van het artikel en een verdediging van zijn keuze. Artikel 1650 – waarvan de tekst luidt: ‘Metselaars, timmerlieden, smids en andere ambachtslieden, welke tot het zetten van een gebouw of het maken van eenig ander aangenomen werk gebezigd zijn, hebben geene rechtsvordering tegen dengenen te wiens behoeve de werken gemaakt zijn, dan ten beloope van hetgeen deze aan den aannemer schuldig is op

het oogenblik waarop zij hunne rechtsvordering aanleggen.’ – blijkt een letterlijke vertaling te zijn van artikel 1798 uit de Code Civil en is, aldus Paap, een van de weinige artikelen met een heel licht rood tintje.

Vervolgens inventariseert hij met betrekking tot de rechtsvordering de verschillende meningen: ‘Zooveel hoofden, zooveel zinnen, zooveel juristen, zooveel opinies. En waarlijk geen wonder. Wat toch heeft de wet hier gedaan? Zij heeft een economische gedachte uitgesproken; een juridische qualificatie evenwel heeft zij niet gegeven. Nu moge onder welwillende en eerlijke menschen een economische gedachte dikwijls tot overeenstemming omtrent de gevolgen kùnnen leiden, in de jurisprudentie, waar tegenstrijdige belangen tegenover elkaar staan, zal zij onophoudelijk aanleiding geven tot chicane.’ Naar Paaps stellige en terechte opvatting bleven juristen met de strekking van art. 1650 worstelen en stelt hij: ‘Ten eenenmale toch laat het artikel onbeslist, wat de juridische aard der bepaling is, en niet zoodra heeft men het bezien, of in een lange rij naderen de moeilijk te beantwoorden vragen.’ Daarop bekijkt hij met betrekking tot de actie van het desbetreffende artikel (rechtsvordering) zowel de Nederlandse als de Franse literatuur. Zijn wetenschappelijk discours lardeert Paap met opmerkingen als: ‘Inderdaad zijn èn de Code Civil èn ons Burgerlijk Wetboek – de opmerking is waarlijk niet nieuw – slecht gestileerd. Niet alleen de wetgevers van het begin dezer eeuw, bijna alle schrijvers van dien tijd evenzeer, begrepen niet dat nauwkeurigheid van uitdrukking het allereerste vereischte is van een goeden stijl.’

Voor de promovendus met een aangepast artikel 1650 van het B.W. komt, vat hij het voorafgaande samen: ‘Resumeeren wij thans onzen gedachtengang en vergelijken wij haar met dien der andere schrijvers over ons artikel, dan zien wij dit. Terwijl andere auteurs een juridische qualificatie fingeerden en uit hun fictie de rechtsgevolgen der actie deduceerden, zijn wij uitgegaan van een economischen grond.’ Dat is nieuw. Aan de hand van de jurisprudentie komt hij ten slotte met de stelling dat artikel 1650 een element van wellievendheid kent. Het beschermt immers de zwakkere partij. Hij besluit zijn dissertatie met ‘Het Jus Constituendum’: ‘Nu kan de toekomstige wetgever op tweeërlei wijze een artikel als het onze veranderen. Hij kan het vast te stellen juridische begrip – de actie van art. 1650 – omschrijven door te zeggen wat de rechtsgevolgen dier actie in verschillende omstandigheden zullen zijn, òf hij kan trachten die rechtsgevallen door een enkelen juridischen term, door een juridische qualificatie, te dekken.’ Artikel 1650 van het B.W. moet naar Paaps opvatting luiden: ‘Metselaars, timmerlieden, smeden en andere ambachtslieden, schrijvers, teekenaars, opzichters en onder-aannemers hebben, tot zekerheid hunner vordering tegen den aannemer, een pandrecht op hetgeen de aanbesteder, op het oogenblik waarop zij hun pandrecht trachten te verwezenlijken, schuldig is wegens het door hunnen arbeid en hunne daarbij gedane leverantiën tot stand gebrachte werk.’

Maar een dergelijk artikel kwam er niet. Uit het nog ongewijzigde deel van het

Burgerlijk Wetboek (boek 7a) blijkt dat het artikel 1650 uit 1838 nog steeds van kracht is.

Max Conrat

Als voorzitter van de promotiecommissie zette mr. P.J. Moltzer, hoogleraar in het burgerlijk recht, zijn handtekening in het promotieboek van de Universiteit van Amsterdam. In het zaaltje van de Oudemanhuispoort tekende als secretaris van deze commissie prof. mr. A. Beaujon. Verder werd als bijzonderheid vermeld dat zowel professor Quack als professor Conrat afwezig was. Een uurtje later




zat Conrat – bij de al eerder gememoreerde promotie – wél te midden van zijn confrères. Zijn afwezigheid bij Paap was een welbewuste actie. Paap had hem immers publiekelijk beledigd. Hoe zat dat?

Conrat – berucht om zijn vreemdsoortig Nederlands, zijn gebroken taaltje en zijn eigenaardige hoge stem, die oversloeg tot gegil en gegalm als hij zich opwond – figureerde in Paaps Bombono’s, een satire (1884) als prof mr. Jeroen Loki. Voor de ingevoerde lezer – het universitaire wereldje telde niet meer dan vijfhonderd studenten en tachtig professoren – was het niet moeilijk in Loki Paaps leermeester in het Romeinse recht, de in Breslau geboren professor Max Josef Adolph Conrat, te herkennen. Op Flanor, waar de heren zich tot na middernacht vrolijk maakten over Willem Paaps satire, was het oordeel over Bombono’s niet onverdeeld lovend, zoals blijkt uit de notulen van 19 februari: ‘De bezwaren, die tegen het geschrift van den Heer Paap worden in het midden gebracht zijn in hoofdzaak: de bijgevoegde en ingelaschte redeneeringen, die de belangrijkheden der artistieken indruk verzwakken; de gerektheid van sommige deelen en de al te duidelijke persoonlijke aanvallen, die wel doen uitkomen, wat de Heer Paap afkeurt, maar niet dat te beschreven figuren werkelijk berispelijk en belachelijke karakters zijn. Overigens wordt de geest en het satirische talent van den lezer groot lof toegebracht.’

In de satire dingt prof. mr. Jeroen Loki, ‘professor in het Romeinsche Recht en byzonder knap in ’t interdictum utrubi’, naar de hand van Bombono’s dochter Amalia. ‘Nu wilde het toeval, dat er te dien tyde een werk verscheen van Prof. Loki, geen bellettrie, maar een echt wetenschappelijk, geschiedkundig, rechtsgeleerd werk, getiteld: “Over de Juridische Beteekenis van het Soldeeren in de Eeuw van Justinianus”. Prof Loki had diep geput uit de bronnen, en zyn werk was zoo grondig, zoo grondsoppig, dat de reuk er van voldoende was om studenten een moeraskoorts te bezorgen. ’t Was dan ook geen wonder, dat ze op de examens zaten te

ylen, als er gesproken werd van het Romeinsch Recht. Wie schitterend ylde, kreeg cum laude. […] Deze Hoogleeraar was geboren in het Vogelsgebergte, en kwam dus uit Duitschland.’ Een gemakkelijke prooi, kortom – ‘Cheen Professor! Wech met dat Professor! Familiaar maar Loki!’ – die ook nog eens de pech had zich vast te bijten in het door Paap versmade Romeinse recht.

Tot slot

In de Almanak voor het jaar 1885 van het Amsterdams Studenten Corps, waarvan hij toen praeses was, had Paap al eerder uitgehaald naar het Romeinse recht en de Bombono’s. Iedere cultuur, zo betoogde hij in een tweedelig artikel in De Nieuwe Gids (dec. 1885 en febr. 1886), moet voor zichzelf bepalen wat gerechtigheid is. Het Romeinse recht zou derhalve binnen de Nederlandse rechtswetenschap een veel minder prominente plaats moeten innemen. Het klinkt allemaal heel plausibel. Jammer alleen van de fouten die erin staan. Zijn studievriend Frans Erens, die een jaar later zou promoveren op het 64 pagina’s tellende ‘meesterwerk’ Strafbare bevoordeeling van schuldeischers bij faillissement, dat hij opdraagt aan zijn moeder, telt in commissie met de jurist Treub er maar liefst twaalf. Het was overigens Paaps enige artikel waarvan zijn mederedacteuren meenden dat het plaatsbaar was: ‘soo’n chunstig artikel,’ om met Loki te spreken.

Bronnen

M. Boll, ‘Waarom Willem Paap geen Tachtiger was’, in Bzzlletin 129 (okt. 1985), p. 71-82

F. van Eeden, Mijn dagboek (z.j.)

F. Erens, Vervlogen jaren (1958)

Mr. Barend de Goede, Willem Paap, het paard van Troje (z.j.)

A. Jongstra, De Multatulianen, 125 jaar Multatuli-verering en Multatuli-hulde (1985)

Willem Kloos, Zelfportret (1986)

J. Meijer, Het levensverhaal van een vergetene: Willem Anthony Paap, 1856-1923, Zeventiger onder de Tachtigers (1959)

M.B. Mendes da Costa, ‘Flanor Herinneringen’, in De Nieuwe Gids, 1925 1, p. 501-534

Joan A. Nieuwenhuis, Uit den tijd der voortrekkers (1927)

W.A. Paap, Artikel 1650, Burg. Wetb., Academisch Proefschrift (1887)

W.A. Paap, Bombono’s, een satire (1884)

W.A. Paap, Vincent Haman (1898)

H.P.G. Quack, Herinneringen (1977)

E. Reeser, Alphons Diepenbrock, brieven en documenten, deel 1 (1962)

H.J. Scheffer, Henry Tindal, een ongewoon heer met ongewone besognes (1976)

G. Taal, Liberalen en Radicalen in Nederland, 1872-1901 (1980)

Agnietenkapel, Amsterdam: • archief van de Universiteit van Amsterdam • verschillende almanakken

Bureau van de pedel: • promotieboeken

Gemeentearchief Amsterdam: • archieven m.b.t. verkiezingen en verkiezingsstrijd • archief van het Amsterdams Studenten Corps

Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam: • archief A.H. Gerhard • archief F. van der Goes • archief J. de Koo

Juridische Faculteit: • notulenboeken

Universiteitsbibliotheek Amsterdam: • Flanor-archief

Gert-Jan Johannes
Het vuur dat verzoent
Fuga op het thema van een eeuw+

Een fuga voor vuur. Het vuur dat verzoent.
De eindvariatie, veelstemmig, op het thema van een huis, van een mens, van een eeuw.
(F. Bordewijk, Rood Paleis)1

¶ Zijn de totalitaire regimes van de twintigste eeuw een erfenis van de Romantiek of van de Verlichting? Waar ligt de essentie? Bloed en bodem, de natie en het volk, eergevoel en titanenstrijd, enthousiasme en intuïtief inzicht? Of wetenschap en techniek, planning en organisatie, het geloof in een maakbare toekomst, nauwkeurige statistiek van schedelmeting en rasverbetering? De as van het vuur waaruit de nieuwe wereld als een Phoenix zal herrijzen, of de as van de wielen en tandraderen die naar een nieuwe, technisch beheersbare samenleving voeren? Of kunnen die twee niet zonder elkaar? De droom van de techniek en de techniek van het dromen.

Albert Speer, Hitlers efficiënte bouwmeester en organisator van de Duitse oorlogsmachinerie, beschrijft ergens de reactie van zijn Führer op een film over het bombardement van Warschau: ‘Rookwolken verduisterden de hemel, bommenwerpers doken op hun doel; door een geraffineerde opnametechniek werd men opgenomen in een climax: de vlucht van de geloste bommen, het optrekken van de machines en het zwellen van de reusachtige explosiewolk. Het fascineerde Hitler. De film eindigde met een montage; een vliegtuig stortte zich op een model van de Britse eilanden; een vuurexplosie, en het eiland vloog aan flarden de lucht in. “Zo zal het ze vergaan,” riep hij opgetogen uit, “zo zullen we ze vernietigen.”’2 Dat emotionele enthousiasme was niets voor de koele technocraat Speer. Maar hij kon niet zonder Hitler, zoals Hitler eigenlijk ook niet zonder hem kon.

 

¶ In de loop van 1942 werd de toestand in het getto van Warschau van dag tot dag ellendiger. Honger, tyfus en willekeurige executies op straat dunden de opgesloten joodse bevolking uit. Janus Korczak, zelf al oud en doodziek, zag dagelijks om zich heen mensen sterven en besefte dat het niet lang meer zou duren. Als arts, pedagoog, radiospreker en auteur van wetenschappelijk werk en kinderboeken, genoot

hij nationale en internationale bekendheid.3 Vrienden en medestanders genoeg, buiten het getto. Ze deden een laatste poging hem te laten ontsnappen. Alles was geregeld, maar Korczak weigerde. De ‘oude dokter’ voelde zich verantwoordelijk voor de meer dan tweehonderd kinderen in zijn kindertehuis en voor zijn stafleden.

Op 5 augustus 1942 was het zover. In rijen van vier marcheerde de kolonne kinderen en stafleden, met Korczak aan het hoofd, naar de Umschlagplatz, waar de gedesinfecteerde goederenwagons al klaar stonden voor de rit naar Treblinka. De treurige optocht voerde de groen met gouden vlag van het kindertehuis mee. De vlag van Koning Mathijsje uit Korczaks kinderboeken. De vlag van de hoop.

 

¶ Tot het laatste moment was Korczak aantekeningen blijven maken in zijn dagboek. Kort voor zijn dood noteerde hij – ongetwijfeld tegen beter weten in – nog plannen voor een serie levensbeschrijvingen van beroemde mensen.4 Hij had al een

biografie van Louis Pasteur geschreven voor kinderen. Nu dacht hij na over nieuwe deeltjes. Naast de namen van enkele Polen, die ons weinig zeggen, noemt hij die van Pestalozzi, Leonardo da Vinci, Kropotkin, Mendel, Fabre en Multatuli.

Wat trok Korczak zo aan in Multatuli? Natuurlijk zal het diens gevoel voor rechtvaardigheid zijn geweest. De houding van Multatuli tegenover de Indiër lijkt veel op die van Korczak tegenover de kinderen, het ‘proletariaat op kleine voeten’. Het rijk van Insulinde heeft veel weg van de kinderrepubliek die Korczak voor ogen stond. Beiden zagen, bij de bevrijdingsstrijd die ze propageerden, uiteindelijk toch zichzelf aan het hoofd: vaderlijk, streng doch rechtvaardig.

De romantiek van het opkomen voor zwakkere medeschepselen. Multatuli, die bij de Hogesluis het petje van een joods jongetje uit het water haalt. Korczak, die op de deur van zijn eigen studeerkamer aanklopt voordat hij naar binnen gaat, om de mussen in de vensterbank niet te veel te laten schrikken. De helden van Korczaks kinderboeken tonen vaak enige verwantschap met Woutertje Pieterse. En ook: de meeste pedagogische werken van Korczak zijn opgebouwd uit losse overpeinzingen en observaties. Ze lijken op Multatuli’s Ideën. Eerder ‘de Times van mijn ziel’ dan afgeronde composities.

Dit is de ene kant. De andere kant is het gemeenschappelijk geloof in rationaliteit en wetenschap, in statistieken en tabellen. De lijstjes met lengte en gewicht van kinderen, de schema’s van voeding en nachtrust, bij Korczak. Bij Multatuli het blinde vertrouwen in kansberekening en statistiek, en de tot vervelens toe herhaalde gedachte dat het onverklaarbare uiteindelijk wetenschappelijk te herleiden is tot een ‘twee maal twee is vier’.

 

¶ Een van de bekendste passages uit de Nederlandse literatuur is de scène waarin de pedante Stoffel, oudere broer van Multatuli’s Woutertje Pieterse, zijn kennis van de evolutie samenvat in de woorden: ‘Juffrouw Laps, je bent ’n zoogdier!’5 Deze passage wordt gewoonlijk beschouwd als reactie op het darwinisme.6 Er is wel een probleem: het verhaal is nogal vaag in de tijd gesitueerd, maar het moet zich toch in elk geval afspelen ruim vóór de publicatie van Darwins hoofdwerk On the origin of species. Dit boek verscheen immers in 1859, net als de Max Havelaar. Zo bezien, zou Multatuli de wijsheid van Stoffel hebben bedoeld als een knipoog naar de lezer: die Stoffel weet al van Darwin, lang voor zijn tijd. Dat zou kunnen. Maar wat Stoffel zegt, is eigenlijk helemaal niet ‘darwinistisch’.7 De evolutiegedachte op zichzelfbestond al lang voor Darwin. In Nederland publiceerde J.E. Doornick al in 1808 zijn Wijsgeerig natuurkundig onderzoek aangaande de oorsprong lijken mensch. Voornaamste these: ‘Ik aarzel daarom niet, om te stellen, dat de oorspronglijke mensch tot de familie van den ourang-outang behoort.’8 Bilderdijk en Da Costa konden zich dan ook al opwinden over de goddeloze ‘apenafkomstleer’.

Multatuli ging wat minder ver terug. Hij herinnerde zich nog maar al te goed de tijd waarin hij zelf zo oud was als Woutertje. De tijdens zijn leven enorm popu-

laire dichter H.A. Spandaw schreef in 1833 het gedicht ‘Lof der eigenliefde’. Hierin krijgen ook de onderwijzers een veeg uit de pan. Die stoffels (‘schoolmonarchen’ en ‘halfgeleerden’) bederven de jeugd met hun kennis. Zelfs de kleinste knaapjes tergen hun ouders met wereldwijze uitspraken. Dan volgen de regels: ‘De moeder schenkt uit volle wellen / Haar’ teedren zuigling lafenis: / En ’t wijze zoontje gaat vertellen, / Dat moeder ook een zoogdier is.’9

Multatuli kende, net als elke Nederlander destijds, het werk van Spandaw ongetwijfeld op zijn duimpje. Maar hij heeft de scène omgevormd. De hulponderwijzer Stoffel, hoe wijsneuzig en schoolmeesterachtig ook, is niet het echte mikpunt van de geërgerde spot. Dat is juffrouw Laps, vrouwelijk symbool van domheid, bijgelovigheid en gebrek aan acceptatie van wetenschappelijke vooruitgang. Zij beseft nog niet dat twee maal twee vier is.

 

¶ Onder de laatste aantekeningen in Korczaks dagboek vinden we een lijstje met onderwerpen voor lezingen. Vrouwenemancipatie staat bovenaan. Maar direct daarop volgt: ‘erfelijkheid’. En op het programma staat ook nu weer: ‘Mendel’. Korczak was geobsedeerd door de erfelijkheidsleer. In zijn dagelijks werk als kinderopvoeder liep hij, romantisch dromer en verlichtingsoptimist tegelijk, telkens weer stuk op de harde realiteit. Sommige kinderen bleken eigenlijk van meet af aan ‘onverbeterlijk’. Opvliegend als hij kon zijn – ook hierin lijkt hij veel op Multatuli – riep Korczak op kwade momenten om de doodstraf. In rustiger ogenblikken zocht hij de oplossing in wetenschappelijk onderbouwde rasverbetering.

In het voorwoord bij zijn boek over internaatsopvoeding zegt hij: ‘Misschien kunnen mensen bovenal in soorten worden ingedeeld: homo rapax, homo vulgaris en slechts een gering percentage homo sapiens. Het zal de taak van de eugenetica zijn, de positieve eigenschappen te selecteren en de toename van sociaal minderwaardige individuen te beperken. Hebben de wetten van Mendel al weerklank gevonden in de pedologie?’ Dominant en recessief, twee maal twee is vier. In hetzelfde boek merkt hij op dat de beginzin van Rousseau’s Emile – ‘Alles is goed zoals het uit de handen van de Schepper komt, alles verwordt in handen van de mens’ – wordt weersproken ‘door de hele moderne erfelijkheidsleer’. En in Korczaks hoofdwerk Hoe houd je van een kind heet het: ‘Tegenwoordig beschouw ik het zonder nadenken voortbrengen van kinderen als fout en lichtzinnig gedrag. Waarschijnlijk staan wij aan de vooravond van een nieuwe wereld, waar eugenetica en bevolkingspolitiek de wet zullen voorschrijven.’ De Verlichting zou zegevieren.

In zekere zin kreeg hij gelijk, en dat is de tragiek van zijn levensloop. Zijn eigen einde in het vernietigingskamp markeert het hoogtepunt van een nieuwe wereld, waarin ‘bevolkingspolitiek’ de wet voorschreef

 

¶ Een artikel over Bordewijks Bint wijdt onder meer een beschouwing aan de naam van de titelfiguur.10 Hulpmiddel daarbij is het woordenboek. Sluit de betekenis

van ‘bint’ als ‘balk’ niet voortreffelijk aan bij het




hoekige karakter van de rector?

Maar even voorbij ‘Bint’ staat in het woordenboek het trefwoord ‘Bintje’. Al in 1905 gaf de Friese hoofdonderwijzer K.L. de Vries de naam bintje aan een door hem gekweekte aardappelsoort. In zijn nevenfunctie als aardappelkweker voor de Friesche Maatschappij van Landbouw had De Vries, in en rond zijn school, al menige nieuwe aardappelsoort gecreëerd. Daaronder ook een die hij noemde naar de naturalistische schrijver Zola. Maar deze ‘was er een waarvan hij al jaren had gedroomd. Groot van stuk, goed van smaak, gemakkelijk te koken en… hij kruimelde niet’.11 In 1910 kwam het bintje, genoemd naar De Vries’ beste leerlinge Bintje Jansma, op de markt. Een nieuw ras. Zo werd de school tot kweekschool voor rasverbetering: ‘Onderwijs en aardappelkweek lieten zich heel goed met elkaar verbinden. In de vensterbanken van de klas bloeiden aardappelplanten in plaats van geraniums en fuchsia’s. De schooltuin was proefveld geworden.’

De grote Bint uit Bordewijks roman is eveneens hoofd van een school. Hij ziet zijn leerlingen als planten en droomt van een nieuw ras. Zijn volgeling De Bree deelt die zienswijze: ‘Tien minuten, niet langer, botaniseerde hij op zijn podium. Toen kende hij alle planten, naar hun naam, vanaf de index, naar hun eigenschappen vanuit zijn inzicht. […] De hovenier liep tussen de kweekbedden, hij overschouwde de gebogen bloemhoofden.’

In de realiteit schiep de onderwijzer een nieuwe aardappel, het bintje. In de roman van Bordewijk is de aardappel vlees geworden: Bint, de man die mensen beschouwt als een soort aardappels. ‘Ik wil een kweek van reuzen kweken.’12 Ironie of bittere ernst? De vraag of Bint een pleidooi voor het totalitarisme en de ‘bevolkingspolitiek’ is, of juist een aanval daarop, blijft onoplosbaar.13

 

¶ De as waaromheen de geschiedenis van Woutertje Pieterse draait, is het moment waarop Wouter het meisje Femke ontmoet. In haar meent Wouter zijn Fancy te zien. De ontmoeting vindt plaats buiten de Aspoort: ‘Wouter ging naar de Aspoort, zocht het brugje, en begon daar bitter te schreien. “Ga eens kyken wat dat jongetje scheelt,” hoorde hy ’n vrouw zeggen tot een meisje van veertien, zestien jaren, “’t kind heeft zeker iets verloren.” “Heb je wat verloren, jonge-heer?” wouter zag op, en schrikte. Want het was hem of-i dat gelaat herkende. ’t Deed hem denken aan fancy. “O, nu is alles goed… nu gy daar zyt! Ik heb zo naar u verlangd…”.’14

De centrale asberg was aanvankelijk een symbool van het verbeteringsstreven. Opgeruimd staat netjes, niet alles onhygiënisch in de eigen tuin of in sloten en

grachten gekieperd.15 Maar dat niet alleen. Kon de as niet ook nuttig gebruikt worden? De nieuw opgerichte Maatschappy ter bevordering van den Landbouw, verlichtingsgenootschap bij uitstek, schreef in 1776 een prijsvraag uit: ‘Zoude men zich, tot verbetering der Bouw- en Weilanden, in onze Provincien, van de Hout- en Turfasch met nut kunnen bedienen?’ Het eerste deel van de Verhandelingen van het genootschap is gevuld met de antwoorden. Een van de auteurs constateert met recht ‘dat de assche het lot ondergaat van veele andere dingen in de wereld. Zy word van dezen geprezen, van genen gelaakt’.16 Maar de algemene indruk is toch positief. As is een zuivere stof, die de aarde vruchtbaar kan maken: ‘De Aardappels beminnen de hout- en turfassche by uitstek. By herhaalde bevinding weet ik, dat het de beste wyze zy daar omtrent dus te handelen. Men ploegt of spit eerst den grond, voor de aardappels geschikt ter bekende diepte om, dan brengt men de assche, eenigzints dik over dien grond, en ploegt denzelven zeer lugtig over, of men egt die assche onder, door eene egge met yzere pennen, en bepoot dan den grond zo ras mogelyk met aardappelen.’17 Zo zou de dode as, dankzij de voortschrijdende Verlichting, een symbool van nieuwe vruchtbaarheid en van welvaart kunnen worden.

Maar in de tijd van Woutertje Pieterse was de as toch meer een symbool van armoede: ‘Niet ver van daar lag de zogenaamde Asbelt, waar al de haardas, die Amsterdam opleverde, werd uitgestort. Dit was in Wouter’s tyd en nog lang daarna, een hele heuvel waarop de straatjeugd zich altyd vermaakte, en “fatsoenlyke” kinderen nu-en-dan, zo vaak ze namelyk zonder opzicht werden gelaten.’18 De asbelt vertegenwoordigt de beperkte wereld, zoals het ‘kolengruisplein’ in Bint. De kinderen die de heuvel beklimmen, verheffen zich een klein beetje boven de aarde: ‘De zucht om te klauteren is in laaglanders iets zeer karakteristieks.’19 Maar het blijft een bedroevend laag uitzichtpunt.

‘Even voorbij de Aspoort’ begint een andere wereld. Daar leest Wouter, telkens als hij de kans krijgt, ongestoord op het bruggetje in Orlando glorioso. Daar droomt hij van macht en heldendaden. Daar ontmoet hij Femke, waarna hij herrijst als een Phoenix: ‘En – zonderling! – ook scheen er verband tussen dit alles, en zyne dromen van macht en heerlykheid.’ Maar ook op het bruggetje ruikt Wouter nog de aslucht. Is Femke wel echt Fancy?

 

¶ Multatuli eindigde in de verbrandingsoven. Vrijwillig. Hij was een vurig voorstander van lijkverbranding. Opgeruimd staat hygiënisch, twee maal twee is vier, geen sentimenteel of bijgelovig geweeklaag boven grafzerken. In een voetnoot van 1875 meldt hij dat hij de beweging voor lijkverbranding ‘met vreugde begroet’ heeft: ‘Jammer dat de voorstanders van die verbetering met zoveel moeielykheden te kampen hebben. Maar vreemd is ’t niet. Sedert eeuwen vonden de vromen in de akeligheden en spokeryen hunner kerkhoven, de trouwste bondgenoten voor hun bygeloof. Maar des te gebiedender eist het plichtbesef van weimenenden en ontwikkelden, dat ze de vyand dat wapen uit de hand slaan, en dus op ’t invoeren – of

althans op ’t fakultatief veroorloven – van crematie blyven aandringen. De zaak is van hygiënische aard, o zéker! Maar ze is dit niet minder voor ’t denkvermogen van de levenden, dan voor hun lichamen. Dat er uit de kerkhoven verpestende dampen opstygen, is ook als beeldspraak de volle waarheid.’20

‘Plichtbesef’, ‘welmenenden’, ‘ontwikkelden’; in het moderne pleidooi voor lijkverbranding weerklinken de aloude toverwoorden van het verlichtingsdenken. De strijdleuzen van het gevecht tegen ‘verpestende dampen’ die lichaam en geest bedreigen. Het is telkens weer opmerkelijk om te zien hoezeer Multatuli, dikwijls geportretteerd als de romantische schrijver bij uitstek in Nederland, hecht aan de denkwereld van zijn jeugd.21 De denkwereld van de Vaderlandsche Letteroefeningen en de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, waar hij vaak zo spottend over spreekt.

Of men de crematie nu wilde ‘invoeren’ dan wel ‘fakultatief veroorloven’, de dichter Beets had het niet zo op activisten die de doden beschouwen als ziekteverwekkend afval. Zijn versje ‘Hygiëensche verbrandingsijver’ luidt: ‘Dat menschen sterven, werd weleer den Dood verweten; / Nu zijn de dooden schuld; de Dood wordt glad vergeten.’ En in zijn ‘Lied voor lijkverbranders’ heet het: ‘De lijken, de lijken, / Ontvolkten veel te lang het land – / ’t Is zonde en schand – / Dat zal statistisch blijken, Zoodra men ze verbrandt.’22

Multatuli, gezworen vijand van christelijke dichters als Beets, werd de eerste Nederlander die de zegeningen van de moderne crematie mocht ondergaan. Maar dan wel in Duitsland, waar men op dit gebied ook toen al een voorsprong had.23 Zijn as werd verzameld in een urn. In de jaren zeventig ontstond een flinke rel, toen W.F. Hermans suggereerde dat de urn in het Multatuli-museum de sigarenas van de conservator bevatte. Later werd dit tegengesproken.24

 

¶ Zoals zovele propagandisten van lijkverbranding zag ook Multatuli zijn streven als een rationeel protest tegen religieus bijgeloof en romantisch mysticisme. De ziel leeft niet voort in de as. Bordewijk stelt het probleem in Bint op een heel andere manier. Het specifiek menselijke, de geest of de ziel, is ‘een as’: ‘Opeens kwam er iets anders. Het was geen gedachte. Het was misschien een ingeving. Het kwam niet uit de as. Het kwam niet langs de spaken. Het kwam van heel ergens elders uit het wijde buiten.’ De ‘as’, in deze zin opgevat, verenigt het technische en het bezielde. ‘Als De Bree diep in zijn hart keek was hij fantastisch en romantisch.’ Bint besluit dan ook met een geheimzinnige, religieus getinte passage, waarin een innerlijke vrede definitief het einde van de oorlog op school markeert: ‘In de stille stroeve hal keek De Bree even rond, maar hij zag naar niets. Hij was zich bewust, dat er iets rustte ergens hier, dat er hier ook iets leefde. Een as, een ziel. Toen kwam het over hem, eenvoudigweg, het hoofd te ontbloten en zacht ging hij de trap naar boven.’ De roman zelf vormt een as, een verbinding tussen de wereld van het sentiment uit de slotregels en die van het rationele denken uit de openingszin: ‘De Bree zijn denken was hoekig en nors.’

¶ Harry Mulisch’ roman De aanslag had eerst As zullen heten.25 Het boek eindigt met de woorden: ‘… met een korte beweging gooit hij zijn sluike grijze haar naar achteren, zijn schoenen sloffen en het is of zij wolkjes as opwerpen, ofschoon nergens as te zien is’.26 Alles in het literaire universum van Mulisch heeft een betekenis.27 Dat zegt hijzelf en dat zeggen zijn aanhangers. Dus ook de initialen van de hoofdpersoon, Anton Steenbeek, hebben betekenis. Ze vormen het woord as (net als de initialen van Archibald Strohalm uit Mulisch’ vroege roman, en net als die van Albert Speer, die na zijn come-back nog door Mulisch werd geïnterviewd).28 De initialen van Antons vrouw en dochter, Saskia Steenbeek en Sandra Steenbeek, zijn ss: een mogelijke verwijzing naar de beruchtste organisatie van de Duitse bezetter. Natuurlijk verwijst ook as naar de oorlog. De as van de bombardementen, bijvoorbeeld dat van Dresden in Het stenen bruidsbed. De as van Anton Steenbeeks ouderlijk huis, door de Duitsers verbrand als represaille. En ook de ‘as’ van de Asmogendheden, zoals de fascistische alliantie wel werd aangeduid.

Maar het universum van Mulisch is vol van tegenstellingen en omkeringen. Zo komt in Archibald Strohalm een figuur voor die achteruitloopt en Frets heet: ‘Sterf’. En een boek over De aanslag wijst erop dat in deze roman blauwe rozen worden gelegd op het graf van het meisje met het rode haar. Dus geen ‘red roses for a blue lady’, zoals in het liedje, maar ‘blue roses for a red lady’.29 Volgens dit principe kunnen we ook de initialen van Anton Steenbeek in omgekeerde volgorde lezen: sa, die andere beruchte organisatie van de bezetter. Een mogelijke interpretatie van de slotregels is dan de volgende. Wat overblijft, al is het nu nog onzichtbaar, is as. De ‘as’ van de As-mogendheden, de as van het vernietigend vuur of de omgekeerde as van de sa. Het fascisme zal zegevieren op alle fronten. Is die interpretatie juist? Ook deze vraag is niet te beantwoorden.

 

¶ Janus Korczak zei ooit tegen zijn trouwe medewerkster Stefania Wilczynska: ‘Ik ben de zoon van een krankzinnige… maar ik wil de Karl Marx van de kinderen worden.’ Wetenschappelijk onderzoek zou de bevrijding brengen. De nieuwe mens. Daarom moest die wetenschap zich ook uitstrekken tot de ziel. Tijdens een demonstratiecollege plaatste hij een kind achter een röntgenscherm en wees zijn toehoorders op het kloppend hartje.30 Bij hun werk moesten ze altijd bedenken dat de mens niet alleen fysieke aandoeningen heeft, maar ook emoties.

Hoe is het afgelopen met dat kind? Zou het gestorven zijn aan de gevolgen van een overdosis röntgenstraling? Onderging het een zelfde lot als Korczak? Of leeft het nog? Droomt het van de ondergang of van de nieuwe mens?

 

‘Zou ik dat zo laten staan, dacht De Bree, klinkt het niet sentimenteel?’31

[1999/4]

Gerard Groeneveld
Het boek is nooit thuis
Adolf Hitlers Mein Kampf in Nederland+

‘Als ik in 1924 had vermoed dat ik Rijkskanselier zou worden, had ik dat boek nooit geschreven,’ zei Adolf Hitler in een vertrouwelijke bui aan partij-jurist Hans Frank. Hitler meende namelijk dat hij zich met zijn openhartige opmerkingen in Mein Kampf nogal in de kaart had laten kijken.1 Na zijn machtsovername won Mein Kampf dan ook snel aan politieke betekenis. De Britse Foreign Office spelde het boek en zond uittreksels naar verschillende regeringsleden. De Britten kregen op die manier een goed inzicht in Hitlers doelstellingen en zijn wereldbeschouwing, al werd er in de praktijk toch te weinig en te laat acht geslagen op de planmatige aard van het boek. Dat kon van de Russen niet gezegd worden. Zowel Stalin zelf als verschillende van zijn prominente politici hadden de Russische vertaling van het boek grondig bestudeerd. Maar ook hun kennis van Mein Kampf kon de uiteindelijke catastrofe niet keren. Stalin had immers zo zijn eigen politieke machtsagenda en hij verwachtte bovendien niet dat een Duitse aanval in de vorm van een militair offensief zou komen.2

Het eerste deel van Hitlers boek – dat aanvankelijk de titel droeg Vierenhalf jaar strijd tegen leugens, domheid en lafheid, maar door Max Amann, die aan het hoofd stond van de partij-uitgeverij Zentralverlag der nsdap Franz Eher, werd omgedoopt tot Mein Kampf – verscheen op 18 juli 1925. Het bevatte veel autobiografische gegevens met hele en halve waarheden, die sterk bijdroegen aan de Führermythe die in de loop der jaren zou ontstaan. Op 11 december 1926 volgde deel twee, waarin Hitler zijn politieke principes en zijn wereldbeeld ontvouwde. De verkoop viel nogal tegen. Van het eerste deel waren aan het eind van de jaren twintig 23 000 exemplaren verkocht, van deel twee slechts 13 000.3 In 1930 verschenen beide delen op een relatief groot formaat en voor de forse prijs van 12 Reichsmark – twee keer de

gemiddelde boekenprijs. Daarna werden beide delen gebundeld en op dundrukpapier in donkerblauwe kaft uitgegeven, terwijl de prijs werd teruggebracht tot rm 8,-. De opvallende gelijkenis met een bijbeluitgave zal zeker geen toeval zijn geweest. Nadat Hitler tot Rijkskanselier was benoemd, schoten de verkoopcijfers omhoog. Alleen al in 1933 werden er anderhalf miljoen exemplaren verkocht. Tien jaar later zou de bruine bijbel een oplage bereiken van 9 840 000 stuks. De versprei-

ding van Mein Kampf had dan ook hoge prioriteit binnen de nsdap. In een rondschrijven van de Partijkanselarij van 13 februari 1939 stond nadrukkelijk: ‘Er moet naar gestreefd worden dat op een dag iedere Duitse familie, ook de armste, het boek van de Führer bezit.’4 Sinds 1936 konden blinde nazi’s een bijzondere uitgave in braille raadplegen, uitgegeven door de Hogeschoolbibliotheek voor blinden in Marburg. Speciaal voor de Wehrmacht werd in 1942 een handzame, compacte dundrukeditie vervaardigd. Het was ook vanaf dat jaar dat de ambtenaren van de burgerlijke stand geadviseerd werd, elk bruidspaar een exemplaar cadeau te doen. Hitlers boek mocht overigens absoluut niet antiquarisch verhandeld worden.

De verkoop van zijn boek maakte Hitler rijk. In 1933 gaf hij aan de fiscus een inkomen op van 1,2 miljoen Reichsmark. Ook verdiende hij ruimschoots aan de vele vertalingen die al snel volgden. Twee Engelstalige edities – My Battle van Houghton, Mifflin & Co, in de Verenigde Staten, en My Struggle bij de Britse uitgever Hurst & Blakett – waren al in 1933 verkrijgbaar. Binnen vijf jaar volgden een Italiaanse, Spaanse, Deense, Zweedse, Noorse, Franse, Bulgaarse, Hongaarse, Russische, Portugese, Chinese, Japanse en Arabische versie.

En hoe reageerde Nederland op Mein Kampf? Zoals elders, trok het boek ook bij ons de aandacht. Buiten fascistische en nationaal-socialistische kringen werd al snel door de dagbladpers het programmatische karakter van Hitlers boek onderkend. Vooral de Nieuwe Rotterdamsche Courant wist al in 1933 de relatie te leggen tussen de antisemitische maatregelen in Duitsland en de opvattingen van Hitler in Mein Kampf.5 Ook de protestantse krant De Standaard wees herhaaldelijk op het steeds verdergaande isolement waarin de joden dreigden te geraken, zoals de Führer dat in zijn boek had aangegeven. Een buitenlandcommentator van het socialistische blad Het Volk voorspelde in 1933 onder verwijzing naar Mein Kampf dat geen eed van dit ‘nieuwe Rijk der Duisternis’ van waarde zou blijken.6 Vanaf 1933 citeerde Het Volk meer dan eens uit het bruine evangelie en andere nazi-propagandageschriften en leverde hier commentaar op. Mem Kampf was geen bluf, zo waarschuwde de krant. Ook De Maasbode kwam er in 1937 achter dat Hitler de plannen uit zijn boek aan het uitvoeren was.7 Toch vond de correspondent van deze katholieke krant dat er ‘prachtige dingen’ in Mein Kampf stonden en in 1936 zag hij het Derde Rijk nog als een ‘fascinerende proefneming’.8 Ook het Nieuwsblad voor den boekhandel hield nauwlettend de ontwikkelingen rond het boek in de gaten. Vanaf 1933 berichtte het vakorgaan regelmatig over oplagecijfers, vertalingen en andere wederwaardigheden rond Mein Kampf.

In het Bruinboek van de Hitler-terreur, dat al in 1933 verscheen en door een lange lijst van Nederlandse kunstenaars en intellectuelen werd ondersteund, werd eveneens gewezen op de antisemitische strekking van Hitlers boek.9 Vanuit Engeland gaf The Netherland Publishing Company voor ‘alle vrije Nederlanders’ in 1941 het boekje Mein Kampf van R.C.K. Ensor uit, waarin het boek kritisch tegen het licht werd gehouden. Twee jaar later werd vanuit New York de brochure Mein Kampf in

Holland verspreid door The Netherlands Information Bureau. Maar in plaats van in te gaan op de bestseller van de Führer, citeerde het geschrift in het Engels uit allerlei nationaal-socialistische persbladen en trachtte het een beeld te geven van hoe het met de Nieuwe Orde in Nederland gesteld was.10

De eerste gelegenheid die zich in Nederland voordeed het boek uit te geven, was in 1934. Johannes Göbel, leider van het Niederländisches Pressebüro in Berlijn, had in juli van dat jaar een gesprek met Fiedler, die verantwoordelijk was voor de contacten met het buitenland van het Zentralverlag der nsdap. Deze vroeg hem of hij een geschikte uitgever wist voor een Nederlandse vertaling van Mein Kampf en van Goebbels’ boek Vom Kaiserhof zum Reichskanzlei. Daarop benaderde Göbel George Kettmann Jr., die al in 1932 als eerste in Nederland een nationaal-socialistische uitgeverij, De Amsterdamsche Keurkamer, had opgezet met het doel ‘het nationaal-socialisme als cultuurstrooming mede op te vangen en te verbreiden, zoowel in uitgaven van uitgesproken fascistische strekking als werk van letterkundige waarde’.11 Kettmann schoot onmiddellijk toe op het aanbod, maar miste uiteindelijk het financiële fundament voor een dusdanig omvangrijk project. Gewillige geldschieters bleken toen evenmin voor handen. Zelfs nsb-leider Anton Mussert zag geen mogelijkheden voor het boek van de Führer en wees een verzoek om financiering af.12

Vier jaar later probeerde Kettmann het opnieuw. In een brief aan Göbel schreef hij: ‘Het ligt in ons voornemen, dit najaar het werk van Adolf Hitler “Mein Kampf” in Nederlandsche vertaling uit te geven. […] Zoudt U de moeite willen nemen, daarnaar eens te willen informeeren en mij te berichten, op welke wijze ik mij spoedig en liefst zonder dadelijke betaling van deze rechten zal kunnen verzekeren.’13 Göbel beloofde zijn medewerking en speelde Kettmanns verzoek door aan het Zentral-

verlag. Dat gaf na enkele weken antwoord: ‘Auch wir würden es begrüssen, wenn es möglich wäre, in Holland eine Übersetzung des Werkes “Mein Kampf” herauszubringen.’14 Enige tijd later volgde de definitieve toestemming en kon Kettmann aan het werk. Hij dacht geluk te hebben. nsb‘er Bob Zijfers, eigenaar van de nationaal-socialistische Driehoek-boekenwinkels, met onder meer een vestiging in de Amsterdamse Kalverstraat, wilde helpen met de financiering. De aanmaakkosten voor het drukken, het papier en het bindwerk werden geraamd op f 3500,-. Zijfers betaalde van dit bedrag f 1800,-, dat hij zou verrekenen met een afname van duizend exemplaren die hij met een korting van vijftig procent geleverd zou krijgen.15 Voor de vertaling kwam Kettmann terecht bij de ex-militair L. Timmer. Deze nsb-kameraad had uit enthousiasme voor de bruine revolutie Hitlers boek vertaald en bood het resultaat nu aan Kettmann aan. Voor De Keurkamer kon het niet mooier: de financiering rond en de vertaling al klaar. Maar: ‘Daar wij er alles op hadden gezet, nog in het najaar van 1938 te kunnen uitkomen, is de vertaling van oudkapitein Timmer slechts met steekproeven door ons bezien; het handschrift zag er als geheel zeer goed uit.’16 In zijn haast het boek uit te geven, had Kettman de tekst alvast laten zetten bij de nv Flakkeesche Boek- en Handelsdrukkerij in Middelharnis, die al eerder werk voor Kettmanns onderneming had geleverd. In september 1938 raakte het nieuws van een Nederlandse vertaling bekend, toen het Nieuwsblad voor den boekhandel meldde dat de directeur van het Zentralverlag der nsdap, Wilhelm Bauer, in een radiorede de voorbereiding had aangekondigd van een Nederlandse vertaling van Mein Kampf.17 Maar meer dan voorbereiding werd het niet, want Timmers vertaling werd als ondeugdelijk door het Zentralverlag teruggestuurd. Hele pagina’s waren eenvoudig weggelaten.18 ‘Wij behoeven U wel niet te zeggen, hoe wij deze mededeeling moeten opnemen, nu daarmede de kans, om nog intijds met den zoozeer bespoedigden druk het boek vóór den winterverkoop uit te geven, geheel in rook opgaat,’ schreef Kettmann aan kameraad Timmer. ‘Onze goede trouw heeft ons nu deze dikke strop bezorgd, terwijl het geheele werk gezet staat; wij zullen ons thans tot een andere vertaler wenden.’19 Hij hoefde niet ver te zoeken. Kettmann was enige tijd daarvoor gecharmeerd geraakt van de veelbelovende fascistische dichter Steven Barends, die bij De Keurkamer de novelle Bruine rebellen in Oostenrijk en de dichtbundel Viva la muerte! gepubliceerd had. Hij vond Barends een ‘wildeman, die nu en dan weleens naar mij wilde luisteren, half student, half zwerver, die er maar op los leefde en toch uit die eigenzinnigheid-van-Groninger een man was voor een ferme handdruk’. Een tijdlang vond Barends onderdak bij de familie Kettmann: ‘Tot in de nacht kon hij gedichten zeggen, zijn gezicht weggetrokken van emotie, prachtig zijn dictie.’20 Barends vertrok kort daarop met zijn hoofd vol fascistische poëzie naar Spanje om de daad bij het woord te voegen en zich aan te sluiten bij Franco’s troepen. Tot zijn grote teleurstelling werd hij echter aan de grens tegengehouden, waarna hij onverrichterzake moest terugkeren. Zijn betrokkenheid bij deze prelude op de komende wereldoorlog leverde wel enige

vurige verzen op: ‘Sta recht tegen den muur, fascist, want vóor hij raakt / dan zullen tusschen woord en salvo juist je ooren / de nadering van Franco’s trommels kunnen hooren, / die opmarcheert, want Spanje is ontwaakt.’21 Kettmann stelde hem voor het werk van de Führer te vertalen. Barends, ‘nationaal- socialist zolang hij denken kon’, aanvaardde het aanbod met beide handen en stortte zich vol ijver op de opdracht. Binnen vijf maanden had hij het 850 pagina’s tellende werk vertaald, dat als titel Mijn Kamp meekreeg.22 Even had Kettmann nog Mijn Strijd overwogen, maar toch uiteindelijk voor ‘kamp’ gekozen, omdat deze klank bij voorbaat elke twijfel uitsloot of men wel met hét boek van Hitler te doen had.23 Opnieuw verzocht Kettmann het Zentralverlag om toestemming. Het duurde even, maar uiteindelijk werd de vertaling door de nsdap-uitgeverij gesanctioneerd.

De kosten waren inmiddels zo hoog opgelopen, dat Kettmann naar een tweede geldschieter moest omzien. Via een van zijn auteurs, Jan Hollander, kwam hij terecht bij W.O.A. Koster, voormalig ar-Kamerlid, vrijmetselaar en inmiddels hoofd

van de afdeling Sociale Zaken bij de nsb. Samen met twee andere nsb-kameraden, Dekker en Paes, wilde hij Kettmann inzake Mijn Kamp financieel wel bijstaan. Onder toezicht van nsb-jurist R. van Genechten werd een contract opgemaakt, waarbij Koster Kettmann het mes op de keel zette. De winst van de eerste druk werd weliswaar op fifty-fifty basis gedeeld, maar ook als voor herdrukken geen financiering nodig mocht zijn, zou Koster toch aanspraak kunnen maken op een derde van de winst, na aftrek van de aanmaakkosten. ‘In de practijk moesten wij dus van ònze 5opct winst de gehele exploitatie dragen (reiskosten en aanbiedingskosten, kantoorkosten, porti, reclame, enz.). Het zag er somber genoeg uit, maar we mochten niet de kans lopen, dat de uitgave om een of andere reden afsprong.’24 Kettmann zette door.

De Flakkeesche Boek- en Handelsdrukkerij zette Mijn Kamp in de perpetualetter en drukte de tekst op Bijbeldruk Ecclesia-papier, geleverd door de firma Proost. Het bindwerk werd uitbesteed aan Boekbinderij Gebr. Kusters te Duivendrecht. Omvang en uiterlijk werden identiek gemaakt aan de Duitse uitgave.25 De winkelprijs werd vastgesteld op f 4,50. Van dit bedrag moest tien procent aan rechten worden betaald aan het Zentralverlag der nsdap, zodat van elk verkocht exemplaar dus f 0,45 op Hitlers rekening terecht zou komen. Op 6 december 1939 lag het werk van de ‘Führer aller Germanen’ in de boekhandels: het sloeg in als een bom. Op de dag van verschijnen was de eerste druk met een oplage van drieduizend exemplaren uitverkocht. Kettmann maakte van dit succes gebruik door in het Nieuwsblad voor den boekhandel direct te adverteren met een tweede druk, die eveneens in december van de pers kwam, dit keer in een oplage van zevenduizend stuks. Ook in eigen kring werd druk reclame gemaakt voor het boek, zoals in Volk en Vaderland. Voor mei 1940 was De Amsterdamsche Keurkamer ook door de tweede druk heen.

In de pers bleef het opmerkelijk stil rond de Nederlandse vertaling van Hitlers geruchtmakende boek. Het katholieke dagblad De Tijd zag het werk niet over het hoofd. In een recensie van 13 december 1939 noemde Jop Pollmann Barends’ vertaling onbetrouwbaar: ‘Deze vertaling echter suggereert wat er niet staat en laat wat er wel staat weg,’ concludeerde hij. ‘Zij doet ’t, meen ik, toch niet geheel en al naar willekeur: de veranderingen schijnen bijna zonder uitzondering in één bepaalde richting te wijzen. De vertaler is geen domme jongen: uit vele, groote taalkundige moeilijkheden weet hij zich telkens weer te redden; maar juist daarom, zijn we er niet gerust op. Mijn critiek op de vertaling betrof slechts enkel passages; maar vrijwel geen enkele belangrijke pagina, die ik controleerde, kon de toets van een grondige critiek doorstaan. […] Iedere Nederlander dient dit product te verwerpen; een auteur mag zijn eigen schriftuur wijzigen: den vertaler ontzeggen wij dit recht, vooral met dit boek in dezen tijd.’ Opmerkelijk was hier dat Pollmann de vertaling afkeurde, maar verder niets over de inhoud meedeelde. Hij achtte Mijn Kamp belangrijk genoeg om te worden uitgegeven.

Het oordeel van Pollmann had voor Kettmann belangrijke gevolgen. De criticus

stond in nauw contact met de idil (Informatie Dienst Inzake Lectuur), die adviezen verstrekte aan vele katholieke boekhandelaren en bibliotheken. De idil gaf Mijn Kamp de kwalificatie D, dat wil zeggen dat het boek voor katholieken ongeschikt werd geacht. Kettmann reageerde furieus. Hij verweet de organisatie ‘politiek katholicisme’ en vond dat Pollmann met zijn kritiek spijkers op laag water had gezocht.26 Kettmann vreesde, niet geheel ten onrechte, voor veel minder debiet bij het katholieke volksdeel als een invloedrijke instantie als de idil of een persoon als Pollmann een negatief oordeel over een door hem uitgegeven boek zou uitspreken. Hierin kreeg hij enigszins gelijk, want sommige katholieke boekhandelaren in Brabant zonden hun bestelde exemplaren terug na Pollmanns recensie.27 Later werd de kwalificatie gewijzigd in C, zodat het boek wel in bibliotheken aanwezig mocht zijn en aan katholieke boekhandelaren mocht worden verkocht.

Het vrij-socialistische weekblad De Arbeider ging meer in op de inhoud en betekenis van het boek: ‘Hitler is nu hoofd van een bevriende staat en als ik nu zou schrijven en mijn tegenstanders zou noemen zoals in het boek Hitler gedaan heeft, dan zou ik hier aan de justitie worden overgeleverd. […] Is Hitler een diepe denker, een filosoof, een schepper van nieuwe gedachten? Neen, een realist, een man van het ogenblik. […] En brengt Hitler iets nieuws? Hij zegt: “een nieuwe wereldbeschouwing”. Het “ras”, de wil van het natuurlijke ras, waarvoor de voorzienigheid de Duitser heeft uitverkoren om dit over heel de wereld in orde te maken. En ze zijn in Duitsland werkelijk op hun manier aan ’t “raszuiveren” gegaan, maar wie de geschiedenis kent, weet dat het ras zeer onzuiver is.’28

Natuurlijk klonk uit de kolommen van Volk en Vaderland een heel ander geluid.

De grootste verdienste van de vertaling, aldus het nsb-weekblad, was dat de Nederlandse arbeider nu met het boek in de hand waarheid van leugen kon onderscheiden.29 De Keurkamer zou regelmatig in Vova adverteren voor het boek met als belangrijkste doelgroep de arbeiders. ‘Het is noodzakelijk, dat elke Nederlandsche arbeider kennis neemt van Mijn Kamp, het werk van den grooten arbeider Adolf Hitler,’ luidde een advertentie in Vova uit 1941. Met Mijn Kamp moesten de Nederlandse arbeiders tot het inzicht komen dat zij jarenlang door ‘baatzuchtige partijpolitici’ waren misleid en ‘mocht men intusschen het geld niet kunnen missen, dan zijn er overal leesbibliotheken, die Mijn Kamp voor luttele centen uitleenen. Al houden wij niet van deze methode, toch is het beter, het boek dan maar in huur te lezen of van een vriend te lezen, dan er aan voorbij te gaan, alsof de historische roeping van het nationaal-socialisme zich niet van dag tot dag duidelijker afteekent.’30

Keurkamer-vertegenwoordiger C. Fastré uit Zwolle noteerde enkele reacties van boekhandelaren in het oosten van Nederland. In Heerde kreeg hij te horen: ‘Mijn Kamp? Ja, dat heb ik in de bibliotheek. Voor verkoop? Op de toonbank leggen? In de etalage? Man, je bent niet wijs. De boeren hier zouden me tot pap slaan.’ Maar in Raalte zei een leesbibliotheekhouder: ‘Ha, Mijn Kamp. Moet ik juist hebben. Er is vraag naar in mijn bibliotheek. Tja, je moet wat voor je menschen over hebben.’ Twee reacties uit Apeldoorn. ‘Natuurlijk, nieuwe uitgaven moeten we voorhanden hebben. Maar ’t is zoo stil dat ik deze toch maar liever tot ’t najaar wacht. En

dan, daarbij, met die lectuur moet ik hoogst voorzichtig zijn, wil ik onaangenaamheden met mijn klanten voorkomen,’ luidde de eerste. De tweede was wat toeschietelijker: ‘Mijn Kamp heb ik in de bibliotheek. ’t Boek is nooit thuis. Of ik het boek voor de verkoop kan hebben? Zeker wel, jullie uitgaven heel goed zelfs. Er is vraag naar. Maar… ik ben geen erkend boekverkooper.’ Een vakgenoot uit Deventer nam weliswaar enkele exemplaren af, maar ‘het publiek mocht verder niet merken dat hij dergelijke lectuur naar voren schoof’. Een collega uit dezelfde stad liet echter vrijmoedig weten: ‘Straks als onze regeering weer terug is en de moffen weer weg, dan zullen jullie hangen.’ En uit Kampen klonk het kort en krachtig: ‘Neen, nu niet en nooit.’31

Ook in Vlaanderen werd al snel via de Antwerpse vestiging van Van Ditmar’s Boekenimport propaganda gemaakt voor Hitlers boek. In december 1939 bestelde de firma al honderd stuks en latere bestellingen gingen met duizend exemplaren tegelijk, waartegenover De Keurkamer een uitzonderlijk hoge korting van zestig procent stelde.32 In mei 1941 wilde Volk en Staat, het nationaal-socialistische dagblad in Vlaanderen, Mijn Kamp als feuilleton brengen en verzocht Kettmanns uitgeverij om toestemming. Die vond dit een aangelegenheid van het Zentralverlag, maar polste tevens Van Ditmar in Antwerpen. Em. De Ceulener, van de Antwerpse vestiging, zag niets in een dergelijk plan, aangezien het niet bevorderlijk zou zijn voor de verkoop. Het boek moest gelezen en herlezen worden en niet verwerkt als ‘dagelijksche vervolgde dagbladkost’.33 Van Ditmar ging in Vlaanderen zelfs zo ver dat hij afspraken maakte met boekhandelaren over betaling door klanten in drie termijnen, ‘zoodat nagenoeg iedereen in staat is het werk aan te schaffen, vooropgesteld dat er enige belangstelling voor het werk aanwezig is’.

Die was er, want de vraag naar het boek bleef stijgen. Kettmann had de Flakkeesche Boek- en Handelsdrukkerij al begin 1940 opdracht gegeven voor een derde druk, nu met een oplage van 15 000 exemplaren. Maar in oktober was er nog geen pagina gedrukt. Uiteindelijk kwam Kettmann met de Flakkeesche tot een overeenkomst: de derde en latere drukken verschenen voortaan bij drukkerij Thieme en het zetsel werd vanuit Middelharnis in een vrachtwagen naar Nijmegen overgebracht.34

Twee zaken overschaduwden het succes dat De Amsterdamsche Keurkamer met Hitlers boek behaalde. In de eerste plaats reclameerde geldschieter Koster de winst waarop hij volgens afspraak recht had. Kettmann was bereid hieraan voor de eerste druk te voldoen, maar voor de daaropvolgende drukken kon Koster volgens hem geen aanspraak maken op de winst. De nsb-topman nam daar echter geen genoegen mee en de zaak sleepte zich voort tot 1942, toen de Sicherheitsdienst zich voor de zaak begon te interesseren. In een rapport bracht Kettmann fijntjes naar voren dat Koster vrijmetselaar was en woekerde met de financiën rond de Nederlandse vertaling van Mein Kampf.35 Een dergelijke ‘Kapitalistenschwindel’ met het boek van de Führer was ontoelaatbaar, vond de sd.36 Vermoedelijk koos Koster toen

eieren voor zijn geld, want hij kwam nooit meer op de kwestie terug. De andere affaire had met de vertaler te maken. Barends was zijn vertaling destijds begonnen op basis van een ‘gentlemen’s agreement’. Dat hij een honorarium zou krijgen als de uitgave eenmaal werd verkocht, stond vast. Beide bevriende auteurs vonden het niet nodig de overeenkomst schriftelijk vast te leggen. Kettmann: ‘Dat wij met deze uitgave – ook bij den boekhandel – vijanden zouden maken, was te voorzien; daarom op zich zelf al was het moeilijk vooruit te zeggen hoeveel geld wij voor de vertaling zouden kunnen uitkeeren.’37 Barends kwam hier later echter van terug. Hij wilde alsnog een contract. In mei 1939 had hij namelijk de antiquaarsdochter Truus Pfann leren kennen en met haar wilde hij trouwen. Om dat te kunnen doen moest hij zijn schoonvader, van wie hij het antiquariaat ‘In dat Boec van Merlijn’ aan de Amsterdamse Grimburgwal zou overnemen, ervan overtuigen dat hij in staat was de kost te verdienen. Daarvoor had hij een contract nodig. Bovendien wilde hij van zijn eigen vader, met wie hij sinds zijn lidmaatschap van Zwart Front overhoop lag, geld lenen om de boekhandel van Pfann over te nemen. Met een vertalerscontract op zak kon hij tegenover zijn vader bewijzen dat hij geen nietsnut was en dat hij in de toekomst wel degelijk in zijn onderhoud kon voorzien. Kettmann wees Barends erop dat het nogal ongebruikelijk was een tantièmeregeling met vertalers te treffen. Maar Barends schoof die bezwaren terzijde met de mededeling dat het contract slechts voor intern gebruik was. Uiteindelijk stemde Kettmann toe. Uitgever en vertaler kwamen overeen dat Barends voor de eerste druk f 0,135 Per verkocht exemplaar zou ontvangen en voor verdere drukken f 0,315.38 Het contract had voor Barends de beoogde uitwerking. In oktober 1939 trad hij in het huwelijk met Truus Pfann.39 Barends verklaarde later het ‘interne’ contract rechtsgeldig. Kettmann voelde niets voor een levenslange betalingsregeling en wilde met een eenmalig bedrag de vertaalrechten afkopen. Er volgde een langdurig financieel touwtrekken, dat uiteindelijk in november 1943 door het Rijkscommissariaat werd beslecht. Kettmann moest het voor een vertaler in die dagen enorme bedrag van f 3600,- betalen. In een brief aan De Amsterdamsche Keurkamer schreef Barends: ‘Hiermee is dan verder de aangelegenheid der vertaling van “Mein Kampf” definitief afgehandeld, wat mijn zijde ervan betreft. Na betaling van dit bedrag heb ik geen verdere aanspraken meer.’40 Daarmee kwam aan een langslepende kwestie een einde.

De Nederlandse uitgave van Hitlers boek zou in totaal zes drukken beleven, met een gezamenlijke oplage van 110 000 exemplaren.41 Daarnaast verscheen er speciaal voor de Vlaamse markt een ‘Sonderausgabe’ van tienduizend stuks en een Volksuitgave van dertigduizend exemplaren. Mijn Kamp bleek een regelrechte bestseller en voor De Amsterdamsche Keurkamer een kurk waarop de uitgeverij kon blijven drijven. Kettmann: ‘Jarenlang had “De Amsterdamsche Keurkamer” met financiële moeilijkheden te kampen, onvermijdelijk omdat ze zelfs met algemene uitgaven in de politieke hoek werd gedrukt, waarvoor aanvankelijk een zeer be-

perkt, later wel toenemend maar toch altijd eenzijdig debiet bestond. Veelal moest met bepaalde niet-politieke “kasstukken” het risico van strikt politieke geschriften worden gedekt.42 Deze enkele cijfers geven er al enig denkbeeld van, dat “den nieuwe tijd” breder en dieper en heviger de lage landen doorstroomde dan dat deze in een angstvallig staatsnationale bedding begrensd kon worden gehouden, zoals de nsb dat – gezien bv. de geschriften van Dr. Carp – tot het laatst toe heeft willen doen.’43

Waar kwamen al die exemplaren van Mijn Kamp uiteindelijk terecht? Daar valt moeilijk een nauwkeurig beeld van te geven, maar uit bewaarde rekeningoverzichten kan wel worden vastgesteld dat weinig boekhandelaren de uitgave negeerden. De Keurkamer maakte voor bestellingen gebruik van vertegenwoordigers die tegen een provisie van vijftien procent stad en land afreisden om orders binnen te slepen. Die bleven niet uit. Voor de hand lag dat de nationaal-socialistische boekhandels het werk van de Führer in royale hoeveelheden zouden afnemen. Zo plaatste De Boekenschouw in Den Haag in 1942 een bestelling van drieduizend stuks. Grote orders kwamen rechtstreeks van de nsb-materiaaldienst, vaak met duizend exemplaren tegelijk, zoals in september 1942 en de maand daarop. Van Ditmar’s Boekenimport bestelde in april 1942 drieduizend stuks en in september nog eens vijfendertighonderd exemplaren. Maar ook uitgeverij Westland bleek een flinke afnemer.44 Forse orders volgden tijdens de bezetting ook van nationaal- socialistische instanties, zoals het Referat Schrifttum van de Hauptabteilung für Volksaufklärung und Propaganda, dat in september 1941 tweeduizend exemplaren bestelde. Bovendien werd het boek aan het buitenland geleverd, zoals bleek toen begin 1940 nog net zestig exemplaren naar Nederlandsch-Indië konden worden verscheept. In 1944 ontving de Berlijnse boekhandel Gsellius tweehonderd stuks, die met Kerstmis door een ‘höhere Dienststelle’ zouden worden uitgedeeld.45 In elke bibliotheek die door de nationaal-socialistische organisaties werd opgezet, waren een of meer exemplaren van Mijn Kamp te vinden, en ook in die van de gelijkgeschakelde Nederlandsche Omroep ontbrak het boek niet.

Daarnaast plaatsten tientallen niet-nationaal-socialistische boekhandels in Nederland kennelijk probleemloos bestellingen voor Mijn Kamp. In september 1942 werden bijvoorbeeld driehonderd exemplaren verpakt en naar de Algemeene Spoorwegboekhandel vervoerd. Die wist er wel raad mee, want in 1943 vlogen honderden van Hitlers boeken weg via de vaste verkooppunten op de Nederlandse stations. Magazijn De Bijenkorf kon in april 1942 vijfenzeventig stuks gebruiken, evenals het Centraal Boekhuis.46 Van dwang of protest van de boekhandel was bij al die bestellingen weinig te merken.

Betekenden al die bestellingen ook dat het boek werd gelezen? Regelmatig doken citaten eruit op in de media of in de nationaal-socialistische lectuur. In ieder geval werd het veelvuldig gebruikt bij nationaal-socialistische vormingsbijeenkomsten, zoals van de Nederlandsche ss. In een circulaire van 19 november 1940 – kort na de oprichting – schreef Feldmeijer al: ‘De plaatselijke leiders moeten zich intensief

bezighouden met het program der N.S.B., de Bronnen van het Nationaal-Socialisme en met het boek: “Mijn Kamp” van Adolf Hitler, dat eerstdaags iederen plaatselijken leider wordt toegezonden. Het boek is in het Nederlandsch vertaald en daardoor voor iedereen bevattelijk. Ik verwacht dat, ieder zich met dit Nationaal-Socialistische gedachtengoed zóó vertrouwd maakt en het zóó bestudeert, dat het voor iedereen wapentuig is in den zwaren politieken strijd, waarin wij op het oogenblik staan.’47









Zelfs in de cursus ‘Duitsch voor gevorderden’ die in samenwerking met de Nederlandsche Omroep in oktober 1941 van start ging, dienden Hitlers woorden als spreuk van de week. Bekend is ook dat sommige lichtingen Nederlandse vrijwilligers die naar het Oostfront vertrokken, een exemplaar als stichtelijke lectuur voor onderweg meekregen.

Verder werd Mijn Kamp als prijs uitgeloofd bij sportwedstrijden of als bonus gegeven wanneer men abonnees wist te werven voor bladen als Volk en Vaderland of het antisemitische weekblad De Misthoom. Er werd alles aan gedaan om de aandacht voor het boek vast te houden. De houding van de meeste Nederlanders zal waarschijnlijk die zijn geweest als beschreven in De Misthoorn van 30 augustus 1941, in het stukje ‘De meneer en het boek’. In de tram zorgt een lezende man voor een nerveuze, gespannen sfeer: ‘Bij de volgende halte moest de meneer er uit! Gelukkig! Hij had zijn boek dichtgeklapt, maar nòg stond zijn eerste voet niet op de keien of in de tramkooi kwetterden de vijf die achterbleven als nijdige groene parkieten… giftten ze… om de lectuur-die-verboden-moest-zijn… om het boek waarvan ze alleen maar de titel kenden… om “Mein Kampf”… van Adolf Hitler.’ Overigens liep niet iedere doorgewinterde nationaal-socialist met Hitlers evangelie weg. nsb-leider Anton Mussert bijvoorbeeld, kreeg weliswaar het boek in luxe-uitvoering van Seyss-Inquart cadeau, maar ging er jarenlang prat op dat hij het nooit had gelezen.48

Hitlers dood en de afloop van de Tweede Wereldoorlog betekenden geenszins het einde van Mein Kampf. Na de oorlog kwam het boek in Nederland op de index van verboden werken te staan. In 1974 durfde voor het eerst een uitgever het aan een fotografische herdruk van Mijn Kamp op de markt te brengen. De firma Ridderhof liet drieduizend exemplaren drukken, waarvan er tweeduizend door België werden afgenomen. De publieke verontwaardiging was groot en de Nederlandse justitie reageerde vrijwel onmiddellijk door het restant van zo’n achthonderd stuks in beslag te nemen. Een jaar later werd uitgeverij Ridderhof veroordeeld tot een boete

van tweeduizend gulden wegens inbreuk op het auteursrecht. In dit geval beriep de Staat der Nederlanden zich op het geestelijk eigendom van de Nederlandse vertaling van Mein Kampf, maar het is nog maar de vraag of zij daarmee het recht aan haar zijde had. Sindsdien bleef het boek een steen des aanstoots. In 1982 was het opnieuw raak toen in België een herdruk te koop bleek, gemaakt van de uitgave van Ridderhof, maar nu voorzien van het signatuur ‘Europaboek’ op de titelpagina. Telkens wanneer er een exemplaar in een antiquariaat of op een boekenveiling wordt ‘ontdekt’, laait de discussie over het boek weer onverminderd op. Jarenlang werd het boek op die manier juist aantrekkelijk gemaakt en nam de mythevorming alleen maar toe. Nu er sinds jaren een goede en wetenschappelijk verantwoorde Engelse versie voorhanden is, de tekst in het Hebreeuws vertaald is en bovendien integraal op Internetsites te lezen staat, lijkt een verder verbod op de Nederlandse vertaling onzinnig. Het gevaar van het boek is geweken, de tekst is verworden tot een historisch document dat voor een ieder die de geschiedenis van het nationaalsocialisme wil bestuderen, open en bloot ter beschikking moet staan.

Foto’s, tenzij anders aangegeven, zijn afkomstig uit collectie-Gerard Groeneveld.

[1999/4]

Gerard Groeneveld
Het boek is nooit thuis
Adolf Hitlers Mein Kampf in Nederland+

‘Als ik in 1924 had vermoed dat ik Rijkskanselier zou worden, had ik dat boek nooit geschreven,’ zei Adolf Hitler in een vertrouwelijke bui aan partij-jurist Hans Frank. Hitler meende namelijk dat hij zich met zijn openhartige opmerkingen in Mein Kampf nogal in de kaart had laten kijken.1 Na zijn machtsovername won Mein Kampf dan ook snel aan politieke betekenis. De Britse Foreign Office spelde het boek en zond uittreksels naar verschillende regeringsleden. De Britten kregen op die manier een goed inzicht in Hitlers doelstellingen en zijn wereldbeschouwing, al werd er in de praktijk toch te weinig en te laat acht geslagen op de planmatige aard van het boek. Dat kon van de Russen niet gezegd worden. Zowel Stalin zelf als verschillende van zijn prominente politici hadden de Russische vertaling van het boek grondig bestudeerd. Maar ook hun kennis van Mein Kampf kon de uiteindelijke catastrofe niet keren. Stalin had immers zo zijn eigen politieke machtsagenda en hij verwachtte bovendien niet dat een Duitse aanval in de vorm van een militair offensief zou komen.2

Het eerste deel van Hitlers boek – dat aanvankelijk de titel droeg Vierenhalf jaar strijd tegen leugens, domheid en lafheid, maar door Max Amann, die aan het hoofd stond van de partij-uitgeverij Zentralverlag der nsdap Franz Eher, werd omgedoopt tot Mein Kampf – verscheen op 18 juli 1925. Het bevatte veel autobiografische gegevens met hele en halve waarheden, die sterk bijdroegen aan de Führermythe die in de loop der jaren zou ontstaan. Op 11 december 1926 volgde deel twee, waarin Hitler zijn politieke principes en zijn wereldbeeld ontvouwde. De verkoop viel nogal tegen. Van het eerste deel waren aan het eind van de jaren twintig 23 000 exemplaren verkocht, van deel twee slechts 13 000.3 In 1930 verschenen beide delen op een relatief groot formaat en voor de forse prijs van 12 Reichsmark – twee keer de

gemiddelde boekenprijs. Daarna werden beide delen gebundeld en op dundrukpapier in donkerblauwe kaft uitgegeven, terwijl de prijs werd teruggebracht tot rm 8,-. De opvallende gelijkenis met een bijbeluitgave zal zeker geen toeval zijn geweest. Nadat Hitler tot Rijkskanselier was benoemd, schoten de verkoopcijfers omhoog. Alleen al in 1933 werden er anderhalf miljoen exemplaren verkocht. Tien jaar later zou de bruine bijbel een oplage bereiken van 9 840 000 stuks. De versprei-

ding van Mein Kampf had dan ook hoge prioriteit binnen de nsdap. In een rondschrijven van de Partijkanselarij van 13 februari 1939 stond nadrukkelijk: ‘Er moet naar gestreefd worden dat op een dag iedere Duitse familie, ook de armste, het boek van de Führer bezit.’4 Sinds 1936 konden blinde nazi’s een bijzondere uitgave in braille raadplegen, uitgegeven door de Hogeschoolbibliotheek voor blinden in Marburg. Speciaal voor de Wehrmacht werd in 1942 een handzame, compacte dundrukeditie vervaardigd. Het was ook vanaf dat jaar dat de ambtenaren van de burgerlijke stand geadviseerd werd, elk bruidspaar een exemplaar cadeau te doen. Hitlers boek mocht overigens absoluut niet antiquarisch verhandeld worden.

De verkoop van zijn boek maakte Hitler rijk. In 1933 gaf hij aan de fiscus een inkomen op van 1,2 miljoen Reichsmark. Ook verdiende hij ruimschoots aan de vele vertalingen die al snel volgden. Twee Engelstalige edities – My Battle van Houghton, Mifflin & Co, in de Verenigde Staten, en My Struggle bij de Britse uitgever Hurst & Blakett – waren al in 1933 verkrijgbaar. Binnen vijf jaar volgden een Italiaanse, Spaanse, Deense, Zweedse, Noorse, Franse, Bulgaarse, Hongaarse, Russische, Portugese, Chinese, Japanse en Arabische versie.

En hoe reageerde Nederland op Mein Kampf? Zoals elders, trok het boek ook bij ons de aandacht. Buiten fascistische en nationaal-socialistische kringen werd al snel door de dagbladpers het programmatische karakter van Hitlers boek onderkend. Vooral de Nieuwe Rotterdamsche Courant wist al in 1933 de relatie te leggen tussen de antisemitische maatregelen in Duitsland en de opvattingen van Hitler in Mein Kampf.5 Ook de protestantse krant De Standaard wees herhaaldelijk op het steeds verdergaande isolement waarin de joden dreigden te geraken, zoals de Führer dat in zijn boek had aangegeven. Een buitenlandcommentator van het socialistische blad Het Volk voorspelde in 1933 onder verwijzing naar Mein Kampf dat geen eed van dit ‘nieuwe Rijk der Duisternis’ van waarde zou blijken.6 Vanaf 1933 citeerde Het Volk meer dan eens uit het bruine evangelie en andere nazi-propagandageschriften en leverde hier commentaar op. Mem Kampf was geen bluf, zo waarschuwde de krant. Ook De Maasbode kwam er in 1937 achter dat Hitler de plannen uit zijn boek aan het uitvoeren was.7 Toch vond de correspondent van deze katholieke krant dat er ‘prachtige dingen’ in Mein Kampf stonden en in 1936 zag hij het Derde Rijk nog als een ‘fascinerende proefneming’.8 Ook het Nieuwsblad voor den boekhandel hield nauwlettend de ontwikkelingen rond het boek in de gaten. Vanaf 1933 berichtte het vakorgaan regelmatig over oplagecijfers, vertalingen en andere wederwaardigheden rond Mein Kampf.

In het Bruinboek van de Hitler-terreur, dat al in 1933 verscheen en door een lange lijst van Nederlandse kunstenaars en intellectuelen werd ondersteund, werd eveneens gewezen op de antisemitische strekking van Hitlers boek.9 Vanuit Engeland gaf The Netherland Publishing Company voor ‘alle vrije Nederlanders’ in 1941 het boekje Mein Kampf van R.C.K. Ensor uit, waarin het boek kritisch tegen het licht werd gehouden. Twee jaar later werd vanuit New York de brochure Mein Kampf in

Holland verspreid door The Netherlands Information Bureau. Maar in plaats van in te gaan op de bestseller van de Führer, citeerde het geschrift in het Engels uit allerlei nationaal-socialistische persbladen en trachtte het een beeld te geven van hoe het met de Nieuwe Orde in Nederland gesteld was.10

De eerste gelegenheid die zich in Nederland voordeed het boek uit te geven, was in 1934. Johannes Göbel, leider van het Niederländisches Pressebüro in Berlijn, had in juli van dat jaar een gesprek met Fiedler, die verantwoordelijk was voor de contacten met het buitenland van het Zentralverlag der nsdap. Deze vroeg hem of hij een geschikte uitgever wist voor een Nederlandse vertaling van Mein Kampf en van Goebbels’ boek Vom Kaiserhof zum Reichskanzlei. Daarop benaderde Göbel George Kettmann Jr., die al in 1932 als eerste in Nederland een nationaal-socialistische uitgeverij, De Amsterdamsche Keurkamer, had opgezet met het doel ‘het nationaal-socialisme als cultuurstrooming mede op te vangen en te verbreiden, zoowel in uitgaven van uitgesproken fascistische strekking als werk van letterkundige waarde’.11 Kettmann schoot onmiddellijk toe op het aanbod, maar miste uiteindelijk het financiële fundament voor een dusdanig omvangrijk project. Gewillige geldschieters bleken toen evenmin voor handen. Zelfs nsb-leider Anton Mussert zag geen mogelijkheden voor het boek van de Führer en wees een verzoek om financiering af.12

Vier jaar later probeerde Kettmann het opnieuw. In een brief aan Göbel schreef hij: ‘Het ligt in ons voornemen, dit najaar het werk van Adolf Hitler “Mein Kampf” in Nederlandsche vertaling uit te geven. […] Zoudt U de moeite willen nemen, daarnaar eens te willen informeeren en mij te berichten, op welke wijze ik mij spoedig en liefst zonder dadelijke betaling van deze rechten zal kunnen verzekeren.’13 Göbel beloofde zijn medewerking en speelde Kettmanns verzoek door aan het Zentral-

verlag. Dat gaf na enkele weken antwoord: ‘Auch wir würden es begrüssen, wenn es möglich wäre, in Holland eine Übersetzung des Werkes “Mein Kampf” herauszubringen.’14 Enige tijd later volgde de definitieve toestemming en kon Kettmann aan het werk. Hij dacht geluk te hebben. nsb‘er Bob Zijfers, eigenaar van de nationaal-socialistische Driehoek-boekenwinkels, met onder meer een vestiging in de Amsterdamse Kalverstraat, wilde helpen met de financiering. De aanmaakkosten voor het drukken, het papier en het bindwerk werden geraamd op f 3500,-. Zijfers betaalde van dit bedrag f 1800,-, dat hij zou verrekenen met een afname van duizend exemplaren die hij met een korting van vijftig procent geleverd zou krijgen.15 Voor de vertaling kwam Kettmann terecht bij de ex-militair L. Timmer. Deze nsb-kameraad had uit enthousiasme voor de bruine revolutie Hitlers boek vertaald en bood het resultaat nu aan Kettmann aan. Voor De Keurkamer kon het niet mooier: de financiering rond en de vertaling al klaar. Maar: ‘Daar wij er alles op hadden gezet, nog in het najaar van 1938 te kunnen uitkomen, is de vertaling van oudkapitein Timmer slechts met steekproeven door ons bezien; het handschrift zag er als geheel zeer goed uit.’16 In zijn haast het boek uit te geven, had Kettman de tekst alvast laten zetten bij de nv Flakkeesche Boek- en Handelsdrukkerij in Middelharnis, die al eerder werk voor Kettmanns onderneming had geleverd. In september 1938 raakte het nieuws van een Nederlandse vertaling bekend, toen het Nieuwsblad voor den boekhandel meldde dat de directeur van het Zentralverlag der nsdap, Wilhelm Bauer, in een radiorede de voorbereiding had aangekondigd van een Nederlandse vertaling van Mein Kampf.17 Maar meer dan voorbereiding werd het niet, want Timmers vertaling werd als ondeugdelijk door het Zentralverlag teruggestuurd. Hele pagina’s waren eenvoudig weggelaten.18 ‘Wij behoeven U wel niet te zeggen, hoe wij deze mededeeling moeten opnemen, nu daarmede de kans, om nog intijds met den zoozeer bespoedigden druk het boek vóór den winterverkoop uit te geven, geheel in rook opgaat,’ schreef Kettmann aan kameraad Timmer. ‘Onze goede trouw heeft ons nu deze dikke strop bezorgd, terwijl het geheele werk gezet staat; wij zullen ons thans tot een andere vertaler wenden.’19 Hij hoefde niet ver te zoeken. Kettmann was enige tijd daarvoor gecharmeerd geraakt van de veelbelovende fascistische dichter Steven Barends, die bij De Keurkamer de novelle Bruine rebellen in Oostenrijk en de dichtbundel Viva la muerte! gepubliceerd had. Hij vond Barends een ‘wildeman, die nu en dan weleens naar mij wilde luisteren, half student, half zwerver, die er maar op los leefde en toch uit die eigenzinnigheid-van-Groninger een man was voor een ferme handdruk’. Een tijdlang vond Barends onderdak bij de familie Kettmann: ‘Tot in de nacht kon hij gedichten zeggen, zijn gezicht weggetrokken van emotie, prachtig zijn dictie.’20 Barends vertrok kort daarop met zijn hoofd vol fascistische poëzie naar Spanje om de daad bij het woord te voegen en zich aan te sluiten bij Franco’s troepen. Tot zijn grote teleurstelling werd hij echter aan de grens tegengehouden, waarna hij onverrichterzake moest terugkeren. Zijn betrokkenheid bij deze prelude op de komende wereldoorlog leverde wel enige

vurige verzen op: ‘Sta recht tegen den muur, fascist, want vóor hij raakt / dan zullen tusschen woord en salvo juist je ooren / de nadering van Franco’s trommels kunnen hooren, / die opmarcheert, want Spanje is ontwaakt.’21 Kettmann stelde hem voor het werk van de Führer te vertalen. Barends, ‘nationaal- socialist zolang hij denken kon’, aanvaardde het aanbod met beide handen en stortte zich vol ijver op de opdracht. Binnen vijf maanden had hij het 850 pagina’s tellende werk vertaald, dat als titel Mijn Kamp meekreeg.22 Even had Kettmann nog Mijn Strijd overwogen, maar toch uiteindelijk voor ‘kamp’ gekozen, omdat deze klank bij voorbaat elke twijfel uitsloot of men wel met hét boek van Hitler te doen had.23 Opnieuw verzocht Kettmann het Zentralverlag om toestemming. Het duurde even, maar uiteindelijk werd de vertaling door de nsdap-uitgeverij gesanctioneerd.

De kosten waren inmiddels zo hoog opgelopen, dat Kettmann naar een tweede geldschieter moest omzien. Via een van zijn auteurs, Jan Hollander, kwam hij terecht bij W.O.A. Koster, voormalig ar-Kamerlid, vrijmetselaar en inmiddels hoofd

van de afdeling Sociale Zaken bij de nsb. Samen met twee andere nsb-kameraden, Dekker en Paes, wilde hij Kettmann inzake Mijn Kamp financieel wel bijstaan. Onder toezicht van nsb-jurist R. van Genechten werd een contract opgemaakt, waarbij Koster Kettmann het mes op de keel zette. De winst van de eerste druk werd weliswaar op fifty-fifty basis gedeeld, maar ook als voor herdrukken geen financiering nodig mocht zijn, zou Koster toch aanspraak kunnen maken op een derde van de winst, na aftrek van de aanmaakkosten. ‘In de practijk moesten wij dus van ònze 5opct winst de gehele exploitatie dragen (reiskosten en aanbiedingskosten, kantoorkosten, porti, reclame, enz.). Het zag er somber genoeg uit, maar we mochten niet de kans lopen, dat de uitgave om een of andere reden afsprong.’24 Kettmann zette door.

De Flakkeesche Boek- en Handelsdrukkerij zette Mijn Kamp in de perpetualetter en drukte de tekst op Bijbeldruk Ecclesia-papier, geleverd door de firma Proost. Het bindwerk werd uitbesteed aan Boekbinderij Gebr. Kusters te Duivendrecht. Omvang en uiterlijk werden identiek gemaakt aan de Duitse uitgave.25 De winkelprijs werd vastgesteld op f 4,50. Van dit bedrag moest tien procent aan rechten worden betaald aan het Zentralverlag der nsdap, zodat van elk verkocht exemplaar dus f 0,45 op Hitlers rekening terecht zou komen. Op 6 december 1939 lag het werk van de ‘Führer aller Germanen’ in de boekhandels: het sloeg in als een bom. Op de dag van verschijnen was de eerste druk met een oplage van drieduizend exemplaren uitverkocht. Kettmann maakte van dit succes gebruik door in het Nieuwsblad voor den boekhandel direct te adverteren met een tweede druk, die eveneens in december van de pers kwam, dit keer in een oplage van zevenduizend stuks. Ook in eigen kring werd druk reclame gemaakt voor het boek, zoals in Volk en Vaderland. Voor mei 1940 was De Amsterdamsche Keurkamer ook door de tweede druk heen.

In de pers bleef het opmerkelijk stil rond de Nederlandse vertaling van Hitlers geruchtmakende boek. Het katholieke dagblad De Tijd zag het werk niet over het hoofd. In een recensie van 13 december 1939 noemde Jop Pollmann Barends’ vertaling onbetrouwbaar: ‘Deze vertaling echter suggereert wat er niet staat en laat wat er wel staat weg,’ concludeerde hij. ‘Zij doet ’t, meen ik, toch niet geheel en al naar willekeur: de veranderingen schijnen bijna zonder uitzondering in één bepaalde richting te wijzen. De vertaler is geen domme jongen: uit vele, groote taalkundige moeilijkheden weet hij zich telkens weer te redden; maar juist daarom, zijn we er niet gerust op. Mijn critiek op de vertaling betrof slechts enkel passages; maar vrijwel geen enkele belangrijke pagina, die ik controleerde, kon de toets van een grondige critiek doorstaan. […] Iedere Nederlander dient dit product te verwerpen; een auteur mag zijn eigen schriftuur wijzigen: den vertaler ontzeggen wij dit recht, vooral met dit boek in dezen tijd.’ Opmerkelijk was hier dat Pollmann de vertaling afkeurde, maar verder niets over de inhoud meedeelde. Hij achtte Mijn Kamp belangrijk genoeg om te worden uitgegeven.

Het oordeel van Pollmann had voor Kettmann belangrijke gevolgen. De criticus

stond in nauw contact met de idil (Informatie Dienst Inzake Lectuur), die adviezen verstrekte aan vele katholieke boekhandelaren en bibliotheken. De idil gaf Mijn Kamp de kwalificatie D, dat wil zeggen dat het boek voor katholieken ongeschikt werd geacht. Kettmann reageerde furieus. Hij verweet de organisatie ‘politiek katholicisme’ en vond dat Pollmann met zijn kritiek spijkers op laag water had gezocht.26 Kettmann vreesde, niet geheel ten onrechte, voor veel minder debiet bij het katholieke volksdeel als een invloedrijke instantie als de idil of een persoon als Pollmann een negatief oordeel over een door hem uitgegeven boek zou uitspreken. Hierin kreeg hij enigszins gelijk, want sommige katholieke boekhandelaren in Brabant zonden hun bestelde exemplaren terug na Pollmanns recensie.27 Later werd de kwalificatie gewijzigd in C, zodat het boek wel in bibliotheken aanwezig mocht zijn en aan katholieke boekhandelaren mocht worden verkocht.

Het vrij-socialistische weekblad De Arbeider ging meer in op de inhoud en betekenis van het boek: ‘Hitler is nu hoofd van een bevriende staat en als ik nu zou schrijven en mijn tegenstanders zou noemen zoals in het boek Hitler gedaan heeft, dan zou ik hier aan de justitie worden overgeleverd. […] Is Hitler een diepe denker, een filosoof, een schepper van nieuwe gedachten? Neen, een realist, een man van het ogenblik. […] En brengt Hitler iets nieuws? Hij zegt: “een nieuwe wereldbeschouwing”. Het “ras”, de wil van het natuurlijke ras, waarvoor de voorzienigheid de Duitser heeft uitverkoren om dit over heel de wereld in orde te maken. En ze zijn in Duitsland werkelijk op hun manier aan ’t “raszuiveren” gegaan, maar wie de geschiedenis kent, weet dat het ras zeer onzuiver is.’28

Natuurlijk klonk uit de kolommen van Volk en Vaderland een heel ander geluid.

De grootste verdienste van de vertaling, aldus het nsb-weekblad, was dat de Nederlandse arbeider nu met het boek in de hand waarheid van leugen kon onderscheiden.29 De Keurkamer zou regelmatig in Vova adverteren voor het boek met als belangrijkste doelgroep de arbeiders. ‘Het is noodzakelijk, dat elke Nederlandsche arbeider kennis neemt van Mijn Kamp, het werk van den grooten arbeider Adolf Hitler,’ luidde een advertentie in Vova uit 1941. Met Mijn Kamp moesten de Nederlandse arbeiders tot het inzicht komen dat zij jarenlang door ‘baatzuchtige partijpolitici’ waren misleid en ‘mocht men intusschen het geld niet kunnen missen, dan zijn er overal leesbibliotheken, die Mijn Kamp voor luttele centen uitleenen. Al houden wij niet van deze methode, toch is het beter, het boek dan maar in huur te lezen of van een vriend te lezen, dan er aan voorbij te gaan, alsof de historische roeping van het nationaal-socialisme zich niet van dag tot dag duidelijker afteekent.’30

Keurkamer-vertegenwoordiger C. Fastré uit Zwolle noteerde enkele reacties van boekhandelaren in het oosten van Nederland. In Heerde kreeg hij te horen: ‘Mijn Kamp? Ja, dat heb ik in de bibliotheek. Voor verkoop? Op de toonbank leggen? In de etalage? Man, je bent niet wijs. De boeren hier zouden me tot pap slaan.’ Maar in Raalte zei een leesbibliotheekhouder: ‘Ha, Mijn Kamp. Moet ik juist hebben. Er is vraag naar in mijn bibliotheek. Tja, je moet wat voor je menschen over hebben.’ Twee reacties uit Apeldoorn. ‘Natuurlijk, nieuwe uitgaven moeten we voorhanden hebben. Maar ’t is zoo stil dat ik deze toch maar liever tot ’t najaar wacht. En

dan, daarbij, met die lectuur moet ik hoogst voorzichtig zijn, wil ik onaangenaamheden met mijn klanten voorkomen,’ luidde de eerste. De tweede was wat toeschietelijker: ‘Mijn Kamp heb ik in de bibliotheek. ’t Boek is nooit thuis. Of ik het boek voor de verkoop kan hebben? Zeker wel, jullie uitgaven heel goed zelfs. Er is vraag naar. Maar… ik ben geen erkend boekverkooper.’ Een vakgenoot uit Deventer nam weliswaar enkele exemplaren af, maar ‘het publiek mocht verder niet merken dat hij dergelijke lectuur naar voren schoof’. Een collega uit dezelfde stad liet echter vrijmoedig weten: ‘Straks als onze regeering weer terug is en de moffen weer weg, dan zullen jullie hangen.’ En uit Kampen klonk het kort en krachtig: ‘Neen, nu niet en nooit.’31

Ook in Vlaanderen werd al snel via de Antwerpse vestiging van Van Ditmar’s Boekenimport propaganda gemaakt voor Hitlers boek. In december 1939 bestelde de firma al honderd stuks en latere bestellingen gingen met duizend exemplaren tegelijk, waartegenover De Keurkamer een uitzonderlijk hoge korting van zestig procent stelde.32 In mei 1941 wilde Volk en Staat, het nationaal-socialistische dagblad in Vlaanderen, Mijn Kamp als feuilleton brengen en verzocht Kettmanns uitgeverij om toestemming. Die vond dit een aangelegenheid van het Zentralverlag, maar polste tevens Van Ditmar in Antwerpen. Em. De Ceulener, van de Antwerpse vestiging, zag niets in een dergelijk plan, aangezien het niet bevorderlijk zou zijn voor de verkoop. Het boek moest gelezen en herlezen worden en niet verwerkt als ‘dagelijksche vervolgde dagbladkost’.33 Van Ditmar ging in Vlaanderen zelfs zo ver dat hij afspraken maakte met boekhandelaren over betaling door klanten in drie termijnen, ‘zoodat nagenoeg iedereen in staat is het werk aan te schaffen, vooropgesteld dat er enige belangstelling voor het werk aanwezig is’.

Die was er, want de vraag naar het boek bleef stijgen. Kettmann had de Flakkeesche Boek- en Handelsdrukkerij al begin 1940 opdracht gegeven voor een derde druk, nu met een oplage van 15 000 exemplaren. Maar in oktober was er nog geen pagina gedrukt. Uiteindelijk kwam Kettmann met de Flakkeesche tot een overeenkomst: de derde en latere drukken verschenen voortaan bij drukkerij Thieme en het zetsel werd vanuit Middelharnis in een vrachtwagen naar Nijmegen overgebracht.34

Twee zaken overschaduwden het succes dat De Amsterdamsche Keurkamer met Hitlers boek behaalde. In de eerste plaats reclameerde geldschieter Koster de winst waarop hij volgens afspraak recht had. Kettmann was bereid hieraan voor de eerste druk te voldoen, maar voor de daaropvolgende drukken kon Koster volgens hem geen aanspraak maken op de winst. De nsb-topman nam daar echter geen genoegen mee en de zaak sleepte zich voort tot 1942, toen de Sicherheitsdienst zich voor de zaak begon te interesseren. In een rapport bracht Kettmann fijntjes naar voren dat Koster vrijmetselaar was en woekerde met de financiën rond de Nederlandse vertaling van Mein Kampf.35 Een dergelijke ‘Kapitalistenschwindel’ met het boek van de Führer was ontoelaatbaar, vond de sd.36 Vermoedelijk koos Koster toen

eieren voor zijn geld, want hij kwam nooit meer op de kwestie terug. De andere affaire had met de vertaler te maken. Barends was zijn vertaling destijds begonnen op basis van een ‘gentlemen’s agreement’. Dat hij een honorarium zou krijgen als de uitgave eenmaal werd verkocht, stond vast. Beide bevriende auteurs vonden het niet nodig de overeenkomst schriftelijk vast te leggen. Kettmann: ‘Dat wij met deze uitgave – ook bij den boekhandel – vijanden zouden maken, was te voorzien; daarom op zich zelf al was het moeilijk vooruit te zeggen hoeveel geld wij voor de vertaling zouden kunnen uitkeeren.’37 Barends kwam hier later echter van terug. Hij wilde alsnog een contract. In mei 1939 had hij namelijk de antiquaarsdochter Truus Pfann leren kennen en met haar wilde hij trouwen. Om dat te kunnen doen moest hij zijn schoonvader, van wie hij het antiquariaat ‘In dat Boec van Merlijn’ aan de Amsterdamse Grimburgwal zou overnemen, ervan overtuigen dat hij in staat was de kost te verdienen. Daarvoor had hij een contract nodig. Bovendien wilde hij van zijn eigen vader, met wie hij sinds zijn lidmaatschap van Zwart Front overhoop lag, geld lenen om de boekhandel van Pfann over te nemen. Met een vertalerscontract op zak kon hij tegenover zijn vader bewijzen dat hij geen nietsnut was en dat hij in de toekomst wel degelijk in zijn onderhoud kon voorzien. Kettmann wees Barends erop dat het nogal ongebruikelijk was een tantièmeregeling met vertalers te treffen. Maar Barends schoof die bezwaren terzijde met de mededeling dat het contract slechts voor intern gebruik was. Uiteindelijk stemde Kettmann toe. Uitgever en vertaler kwamen overeen dat Barends voor de eerste druk f 0,135 Per verkocht exemplaar zou ontvangen en voor verdere drukken f 0,315.38 Het contract had voor Barends de beoogde uitwerking. In oktober 1939 trad hij in het huwelijk met Truus Pfann.39 Barends verklaarde later het ‘interne’ contract rechtsgeldig. Kettmann voelde niets voor een levenslange betalingsregeling en wilde met een eenmalig bedrag de vertaalrechten afkopen. Er volgde een langdurig financieel touwtrekken, dat uiteindelijk in november 1943 door het Rijkscommissariaat werd beslecht. Kettmann moest het voor een vertaler in die dagen enorme bedrag van f 3600,- betalen. In een brief aan De Amsterdamsche Keurkamer schreef Barends: ‘Hiermee is dan verder de aangelegenheid der vertaling van “Mein Kampf” definitief afgehandeld, wat mijn zijde ervan betreft. Na betaling van dit bedrag heb ik geen verdere aanspraken meer.’40 Daarmee kwam aan een langslepende kwestie een einde.

De Nederlandse uitgave van Hitlers boek zou in totaal zes drukken beleven, met een gezamenlijke oplage van 110 000 exemplaren.41 Daarnaast verscheen er speciaal voor de Vlaamse markt een ‘Sonderausgabe’ van tienduizend stuks en een Volksuitgave van dertigduizend exemplaren. Mijn Kamp bleek een regelrechte bestseller en voor De Amsterdamsche Keurkamer een kurk waarop de uitgeverij kon blijven drijven. Kettmann: ‘Jarenlang had “De Amsterdamsche Keurkamer” met financiële moeilijkheden te kampen, onvermijdelijk omdat ze zelfs met algemene uitgaven in de politieke hoek werd gedrukt, waarvoor aanvankelijk een zeer be-

perkt, later wel toenemend maar toch altijd eenzijdig debiet bestond. Veelal moest met bepaalde niet-politieke “kasstukken” het risico van strikt politieke geschriften worden gedekt.42 Deze enkele cijfers geven er al enig denkbeeld van, dat “den nieuwe tijd” breder en dieper en heviger de lage landen doorstroomde dan dat deze in een angstvallig staatsnationale bedding begrensd kon worden gehouden, zoals de nsb dat – gezien bv. de geschriften van Dr. Carp – tot het laatst toe heeft willen doen.’43

Waar kwamen al die exemplaren van Mijn Kamp uiteindelijk terecht? Daar valt moeilijk een nauwkeurig beeld van te geven, maar uit bewaarde rekeningoverzichten kan wel worden vastgesteld dat weinig boekhandelaren de uitgave negeerden. De Keurkamer maakte voor bestellingen gebruik van vertegenwoordigers die tegen een provisie van vijftien procent stad en land afreisden om orders binnen te slepen. Die bleven niet uit. Voor de hand lag dat de nationaal-socialistische boekhandels het werk van de Führer in royale hoeveelheden zouden afnemen. Zo plaatste De Boekenschouw in Den Haag in 1942 een bestelling van drieduizend stuks. Grote orders kwamen rechtstreeks van de nsb-materiaaldienst, vaak met duizend exemplaren tegelijk, zoals in september 1942 en de maand daarop. Van Ditmar’s Boekenimport bestelde in april 1942 drieduizend stuks en in september nog eens vijfendertighonderd exemplaren. Maar ook uitgeverij Westland bleek een flinke afnemer.44 Forse orders volgden tijdens de bezetting ook van nationaal- socialistische instanties, zoals het Referat Schrifttum van de Hauptabteilung für Volksaufklärung und Propaganda, dat in september 1941 tweeduizend exemplaren bestelde. Bovendien werd het boek aan het buitenland geleverd, zoals bleek toen begin 1940 nog net zestig exemplaren naar Nederlandsch-Indië konden worden verscheept. In 1944 ontving de Berlijnse boekhandel Gsellius tweehonderd stuks, die met Kerstmis door een ‘höhere Dienststelle’ zouden worden uitgedeeld.45 In elke bibliotheek die door de nationaal-socialistische organisaties werd opgezet, waren een of meer exemplaren van Mijn Kamp te vinden, en ook in die van de gelijkgeschakelde Nederlandsche Omroep ontbrak het boek niet.

Daarnaast plaatsten tientallen niet-nationaal-socialistische boekhandels in Nederland kennelijk probleemloos bestellingen voor Mijn Kamp. In september 1942 werden bijvoorbeeld driehonderd exemplaren verpakt en naar de Algemeene Spoorwegboekhandel vervoerd. Die wist er wel raad mee, want in 1943 vlogen honderden van Hitlers boeken weg via de vaste verkooppunten op de Nederlandse stations. Magazijn De Bijenkorf kon in april 1942 vijfenzeventig stuks gebruiken, evenals het Centraal Boekhuis.46 Van dwang of protest van de boekhandel was bij al die bestellingen weinig te merken.

Betekenden al die bestellingen ook dat het boek werd gelezen? Regelmatig doken citaten eruit op in de media of in de nationaal-socialistische lectuur. In ieder geval werd het veelvuldig gebruikt bij nationaal-socialistische vormingsbijeenkomsten, zoals van de Nederlandsche ss. In een circulaire van 19 november 1940 – kort na de oprichting – schreef Feldmeijer al: ‘De plaatselijke leiders moeten zich intensief

bezighouden met het program der N.S.B., de Bronnen van het Nationaal-Socialisme en met het boek: “Mijn Kamp” van Adolf Hitler, dat eerstdaags iederen plaatselijken leider wordt toegezonden. Het boek is in het Nederlandsch vertaald en daardoor voor iedereen bevattelijk. Ik verwacht dat, ieder zich met dit Nationaal-Socialistische gedachtengoed zóó vertrouwd maakt en het zóó bestudeert, dat het voor iedereen wapentuig is in den zwaren politieken strijd, waarin wij op het oogenblik staan.’47









Zelfs in de cursus ‘Duitsch voor gevorderden’ die in samenwerking met de Nederlandsche Omroep in oktober 1941 van start ging, dienden Hitlers woorden als spreuk van de week. Bekend is ook dat sommige lichtingen Nederlandse vrijwilligers die naar het Oostfront vertrokken, een exemplaar als stichtelijke lectuur voor onderweg meekregen.

Verder werd Mijn Kamp als prijs uitgeloofd bij sportwedstrijden of als bonus gegeven wanneer men abonnees wist te werven voor bladen als Volk en Vaderland of het antisemitische weekblad De Misthoom. Er werd alles aan gedaan om de aandacht voor het boek vast te houden. De houding van de meeste Nederlanders zal waarschijnlijk die zijn geweest als beschreven in De Misthoorn van 30 augustus 1941, in het stukje ‘De meneer en het boek’. In de tram zorgt een lezende man voor een nerveuze, gespannen sfeer: ‘Bij de volgende halte moest de meneer er uit! Gelukkig! Hij had zijn boek dichtgeklapt, maar nòg stond zijn eerste voet niet op de keien of in de tramkooi kwetterden de vijf die achterbleven als nijdige groene parkieten… giftten ze… om de lectuur-die-verboden-moest-zijn… om het boek waarvan ze alleen maar de titel kenden… om “Mein Kampf”… van Adolf Hitler.’ Overigens liep niet iedere doorgewinterde nationaal-socialist met Hitlers evangelie weg. nsb-leider Anton Mussert bijvoorbeeld, kreeg weliswaar het boek in luxe-uitvoering van Seyss-Inquart cadeau, maar ging er jarenlang prat op dat hij het nooit had gelezen.48

Hitlers dood en de afloop van de Tweede Wereldoorlog betekenden geenszins het einde van Mein Kampf. Na de oorlog kwam het boek in Nederland op de index van verboden werken te staan. In 1974 durfde voor het eerst een uitgever het aan een fotografische herdruk van Mijn Kamp op de markt te brengen. De firma Ridderhof liet drieduizend exemplaren drukken, waarvan er tweeduizend door België werden afgenomen. De publieke verontwaardiging was groot en de Nederlandse justitie reageerde vrijwel onmiddellijk door het restant van zo’n achthonderd stuks in beslag te nemen. Een jaar later werd uitgeverij Ridderhof veroordeeld tot een boete

van tweeduizend gulden wegens inbreuk op het auteursrecht. In dit geval beriep de Staat der Nederlanden zich op het geestelijk eigendom van de Nederlandse vertaling van Mein Kampf, maar het is nog maar de vraag of zij daarmee het recht aan haar zijde had. Sindsdien bleef het boek een steen des aanstoots. In 1982 was het opnieuw raak toen in België een herdruk te koop bleek, gemaakt van de uitgave van Ridderhof, maar nu voorzien van het signatuur ‘Europaboek’ op de titelpagina. Telkens wanneer er een exemplaar in een antiquariaat of op een boekenveiling wordt ‘ontdekt’, laait de discussie over het boek weer onverminderd op. Jarenlang werd het boek op die manier juist aantrekkelijk gemaakt en nam de mythevorming alleen maar toe. Nu er sinds jaren een goede en wetenschappelijk verantwoorde Engelse versie voorhanden is, de tekst in het Hebreeuws vertaald is en bovendien integraal op Internetsites te lezen staat, lijkt een verder verbod op de Nederlandse vertaling onzinnig. Het gevaar van het boek is geweken, de tekst is verworden tot een historisch document dat voor een ieder die de geschiedenis van het nationaalsocialisme wil bestuderen, open en bloot ter beschikking moet staan.

Foto’s, tenzij anders aangegeven, zijn afkomstig uit collectie-Gerard Groeneveld.

Peter-Paul de Baar
Theo Thijssen en het Esperanto

Schrijver, schoolmeester en socialist Theo Thijssen koesterde een warme belangstelling voor het Esperanto. Aan deze ‘internationale hulptaal’, die de volkeren nader tot elkaar moest brengen, en aan de idealistische beweging die het Esperanto tot op de dag van vandaag propageert, wijdt het Theo Thijssen Museum een bescheiden maar charmante tentoonstelling. Naar aanleiding van deze expositie is bovendien het initiatief genomen om Thijssens beroemdste roman, Kees de jongen, gedeeltelijk in het Esperanto te vertalen. Een eerste fragment hieruit – de befaamde passage over de zwembadpas – zal bij de opening van de expositie worden gepresenteerd.

Theo Thijssen was voor de Tweede Wereldoorlog bepaald niet de enige Nederlander die veel verwachtte van het Esperanto. Als deze makkelijk te leren kunsttaal maar eenmaal voldoende verbreiding kreeg, zouden mensen uit verschillende landen elkaar beter gaan begrijpen en stond niets de wereldvrede meer in de weg, zo was de overtuiging. Het internationale broederschapsideaal van de esperantisten viel vooral bij socialisten in goede aarde, zoals bij Nederlandse kopstukken als Willem Drees en Henri Polak. Thijssen was aan het nut van Esperanto gaan geloven door zijn ervaringen op internationale onderwijzerscongressen, die hij vanaf de jaren twintig bezocht. Met al dat getolk ging immers onnodig veel tijd verloren.

Als sociaal-democratisch gemeenteraadslid in Amsterdam stelde Thijssen in maart 1940 voor een straat te vernoemen naar L.L. Zamenhof, de Poolse oogarts die in 1887 het Esperanto bedacht. Die straatnaam zou er na de oorlog inderdaad komen, net als trouwens, in 1947, een vertaling in het Esperanto van een van Theo Thijssens romans: Het taaie ongerief (La nevenkebla gêno).

Na de oorlog werd het Engels – de taal van de Amerikaanse en Canadese bevrijders – als vanzelf de wereldtaal bij uitstek. En zo begon er de klad te komen in het ideaal van de esperantisten, die er bovendien steeds minder van overtuigd raakten dat het beter verstaan van elkaar ook zou leiden tot meer begrip en minder oorlog. Niettemin telt Nederland nog altijd een paar duizend enthousiaste esperantisten. Voor hen – maar niet alleen voor hen – is de tentoonstelling een absolute must.

De expositie wordt geopend op 2 oktober 1999 en is nog te zien tot 1 mei 2000 in het Theo Thijssen Museum, Eerste Leliedwarsstraat 16 in Amsterdam (tel. 020-4207119), wekelijks geopend op donderdag tot en met zondag van 12 tot 17 uur. De toegang bedraagt f 2,50.

Eugenie Boer
Couperus voor het voetlicht

In december 1904 legde Louis Couperus in Nice de laatste hand aan Van oude menschen, de dingen, die voorbij gaan… L.J. Veen, Couperus’ ruimhartige uitgever, bracht het boek in juni 1906 uit in een oplage van 2500 exemplaren, waarvan enkele honderden gestoken waren in de bekende gele band van Chris Lebeau, de zogeheten ‘wielenband’. De verkoop ervan stelde aanvankelijk teleur. Toch zou deze laatste ‘Haagse’ roman van Couperus geleidelijk aan steeds meer lezers en meer waardering krijgen. Tegenwoordig wordt Van oude menschen, de dingen, die voorbij gaan… zelfs beschouwd als een hoogtepunt in de Nederlandse literatuur.

Inderdaad blijkt de tragische geschiedenis van drie oude mensen – mevrouw Dercksx, mijnheer Takma en dokter Roelofsz – die niet los kunnen komen van de moord die twee van hen zestig jaar eerder gepleegd hebben, nog steeds te fascineren. De sterke plot leent zich bovendien uitstekend voor bewerking, zoals de prachtige televisieserie uit 1975 onder regie van Waker van der Kamp ruimschoots bewezen heeft. Dit jaar is het de beurt aan het toneel. Op 18 september j.l. vond in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag de première plaats van de toneelvoorstelling Oude Mensen. Regisseur Ger Thijs en Het Nationale Toneel brengen, aangemoedigd door het enorme succes van hun voorstelling Kleine Zielen van een paar jaar terug, opnieuw met veel verve een beroemd boek van Couperus tot leven. Daartoe werd de romantekst op vernuftige wijze voor toneel geschikt gemaakt door de dichter en toneelschrijver Willem Jan Otten. De voorstelling









zal de komende maanden in schouwburgen in het hele land te zien zijn.

Maar hoe komt zo’n toneel- of filmbewerking nu eigenlijk precies tot stand?

Welke problemen doen zich voor wanneer een omvangrijke roman als die van Couperus omgesmeed moet worden tot louter dialoog tegen een toneeldecor? En hoe gedragen figuren zich die ontsproten zijn aan Couperus’ rijke fantasie? Deze vragen komen aan de orde op een boeiende tentoonstelling die

een dag na de toneelpremière, op 19 september dus, van start ging in het Louis Couperus Museum in Den Haag, onder de titel Van boek naar stuk. Van oude menschen op het toneel. Daar wordt de bezoeker door middel van schetsen, kostuumontwerpen, toneelmaquettes, boeken en foto’s een unieke blik achter de schermen van een gecompliceerde toneelbewerking gegund.

De tentoonstelling is nog te zien tot en met 16 januari 2000 in het Louis Couperus Museum, Javastraat 17 in Den Haag (tel. 070-3640653), op donderdag tot en met zondag van 12 tot 17 uur.

Laagwater

Marco Entrop
De jeugdzonde van I.K. Bonset

Deze zomer verwierf het Letterkundig Museum veertien onbekende liefdesgedichten van Theo van Doesburg (1883-1931), geschreven in 1915 en 1916 en opgedragen aan zijn minnares en muze Helena Milius. Ze zullen worden afgedrukt in het eerstkomende Jaarboek van het Museum en daarna een plaats krijgen in de oeuvrecatalogus die volgend jaar maart verschijnt bij de aan Van Doesburg gewijde dubbelexpositie in Utrecht en Otterlo.

Postuum is er nu al meer poëzie van Van Doesburg gepubliceerd dan tijdens zijn leven zelf. Sinds in 1981 zijn kunstenaarsarchief werd ontsloten, kwamen er verschillende – veelal bibliofiele – publicaties tot stand van nog onuitgegeven literair werk, waaronder ook enkele gedichten. In 1975 was al Nieuwe Woordbeeldingen verschenen, de door K. Schippers bezorgde uitgave met gedichten van Van Doesburg. Een bundel met deze titel was ooit door Van Doesburg zelf in de planning genomen, maar in zijn opzet blijven steken.

Begin 1920 ontketende Van Doesburg in zijn eigen tijdschrift De Stijl een literair offensief In april verscheen een literatuurmanifest, mede ondertekend door Mondriaan en Antony Kok, en in het nummer van mei het gedicht ‘X-beelden’ door I.K. Bonset. Onder dit – door hem zorgvuldig geheimgehouden – pseudoniem zou Van Doesburg voortaan als dichter naar buiten treden.

Binnen Van Doesburgs strategie paste ook het uitbrengen van een dichtbundel. Eerdere pogingen zijn poëzie uitgegeven te krijgen, waren telkens op een mislukking uitgelopen. In het najaar van 1920 stelde hij een bundel samen waarin de in vroeger jaren geschreven gedichten in de context werden geplaatst van het nieuwe, in De Stijl gepubliceerde werk. De bundel moest zo de poëtische ontwikkeling weergeven die Bonset tot dan toe had doorgemaakt. Het manuscript gaf hij de titel Nieuwe Woordbeeldingen mee, en als ondertitel: ‘Kubistische en expressionistische verzen door I.K. Bonset (1913-1920)’. Tot een uitgave is het dus niet gekomen. Wel presenteerde Van Doesburg in De Stijl van november 1921 een bloemlezing uit het manuscript, waarvoor hij zijn oude werk eerst stevig onder handen nam, in elk geval typografisch, om de indruk te wekken dat Bonset als dichter steeds zijn tijd vooruit was geweest. Door een heel nummer aan zijn poëzie te wijden, op het omslag de titel ‘Anthologie-Bonset’ te drukken en er een keer voor in zijn blad te adverteren, bereikte Van

Doesburg in zekere zin toch zijn doel: een eigen, zij het bescheiden, bundel.

De aan Milius opgedragen liefdeslyriek maakte geen deel uit van Nieuwe Woordbeeldingen. Er bestaan echter nog meer gedichten die Van Doesburg buiten het corpus teksten heeft gehouden. ‘X-beelden’ was weliswaar het eerste gedicht van hem in De Stijl, maar niet het allereerste dat hij publiceerde. Op 22 januari 1916 was, onder zijn eigen naam, in het weekblad Eenheid het gedicht ‘De priesterkunstenaar’ verschenen. Naar vorm en inhoud is het een tamelijk conventioneel gedicht, waarin extatisch de lof wordt gezongen van de Utrechtse schilder Janus de Winter, ‘de Priester, aan wien / Wij het nieuwe leven danken’. Voor de kunst van De Winter had Van Doesburg zich destijds sterk gemaakt, maar anno 1920 dacht hij daar inmiddels heel anders over en wilde hij waarschijnlijk niet meer aan deze dichterlijke faux pas herinnerd worden. Bovendien kon het ook niet in Nieuwe Woordbeeldingen worden ondergebracht, omdat anders de kans bestond dat het pseudoniem I.K. Bonset zou worden onthuld.

Schippers beweert in het nawoord van Nieuwe Woordbeeldingen dat ‘De priester-kunstenaar’ het eerste gedicht is geweest dat Van Doesburg publiceerde. Maar is dar wel zo? In het Van Doesburg-archief bevindt zich een knipsel uit ‘Het Volksblad’ van zijn gedicht ‘Het varken’. Schippers heeft dit kennelijk over het hoofd gezien. Onder de tekst zijn de plaats, het jaar en de maand van ontstaan vermeld: ‘Alphen (N.B.) 1914. December.’ Gedurende het tweede halfjaar van 1914, ten tijde van de mobilisatie, was Van Doesburg hier als dienstplichtig militair gelegerd. Als 1914 tevens het jaar was van publicatie, moet dit gedicht het werkelijke poëziedebuut van Van Doesburg zijn geweest.

Een poëtisch experiment is ‘Het varken’ beslist niet. In elf kwatrijnen, gedrongen in een traditioneel rijmschema en uitgevoerd in de al even traditionele jambische versmaat, beschrijft de dichter het bloedig doden van een willoos varken door een zelfvoldane slachter. De nogal bleke symboliek van het

gedicht – de slachter staat natuurlijk voor de agressor die in de oorlog onschuldig bloed vergiet – krijgt in het slotkwatrijn nog een schijnheilige component. De slachter blijkt een gelovig man, een goed christen.

‘Het varken’ heeft in de literatuur over Van Doesburg voor enige onduidelijkheid gezorgd. Tot nu toe heeft niemand het gedicht de juiste plaats in zijn oeuvre kunnen geven. Ook Van Doesburg zelf niet, doordat hij bij het archiveren van het knipsel weinig zorgvuldig te werk is gegaan. Ten eerste ontbreekt een exacte datering, ten tweede is de bron dubieus.

Zowel bij Joost Baljeu, in zijn monografie Theo van Doesburg (Londen 1974), als bij Sergio Polano, in de door hem geredigeerde studie Theo van Doesburg. Scritti di arte e di architettura (Rome 1979), is ‘Het varken’ opgenomen in de bibliografie. Kennelijk zijn Baljeu en Polano er niet in geslaagd de oorspronkelijke bron te achterhalen, want allebei volstaan ze met het summiere ‘Het Volksblad 1914’. Baljeu voegt daar nog aan toe: ‘issue not known’. Heeft Van Doesburg met opzet zijn bibliografen op een dwaalspoor willen brengen, wellicht omdat hij ook aan dit vroege vers liever niet herinnerd wilde worden, zoals aan ‘De priester-kunstenaar’? Of heeft hij zich gewoon vergist? De zoektocht naar het gedicht is er in elk geval een vol hindernissen.

Want als ‘Het varken’ daadwerkelijk in december 1914, of kort daarna, in de krant werd afgedrukt, valt Het Volksblad als bron af. Dit dagblad begon immers pas vanaf 17 mei 1915 te verschijnen. Het gedicht laat zich in zijn kolommen dan ook niet vinden.

Van Doesburg heeft een paar keer meegewerkt aan ‘Het Volksblad’. Tussen zijn nagelaten papieren bevinden zich nog twee artikelen van zijn hand, die in deze krant gepubliceerd zouden zijn: het sprookje ‘De vijand’ en het opstel ‘Egoïsme, individualisme, anarchisme’. Ook deze knipsels zijn onvolledig gedateerd. Maar hun lay-out en het gebruikte lettertype maken één ding duidelijk: ze zijn onmiskenbaar uit hetzelfde blad afkomstig als ‘Het varken’.

De datering van ‘De vijand’ levert verder geen aanknopingspunten op, alleen maar verwarring. Onder de tekst is de tijd van ontstaan gedrukt: ‘Oorlogsjaar 2’. Daar weer onder is, maar nu met de hand, ‘1916’ geschreven. Het jaartal moet een toevoeging van later datum zijn geweest, wat de vergissing min of meer verklaart. Het tweede oorlogsjaar was natuurlijk 1915. Het artikel ‘Egoïsme, individualisme, anarchisme’ bevat daarentegen een niet onbelangrijke vingerwijzing. Een redactionele noot bij de tweede aflevering verwijst naar de eerste en geeft de bron prijs: Zondagsblad. Een zondagseditie van Het Volksblad is inderdaad verschenen, wekelijks van 22 mei 1915 tot 15 april 1916. Helaas blijft onderzoek hiernaar vruchteloos, simpelweg doordat er nagenoeg geen exemplaar van bewaard is gebleven.

De studie Het Volksdagblad. Arbeidersbeweging en dagbladpers (Den Haag 1981) van H.J. Scheffer ontrafelt dit krantenmysterie. Het Volksblad was de opvolger van het Volksdagblad, dat op 30 november 1914 voor het eerst was verschenen en de voortzetting beoogde te zijn van de vroegere arbeiderskrant Het Volksdagblad (1895-1908). Het Volksdagblad werd niet onder een gelukkig gesternte geboren, want leidde al vanaf de oprichting een moeizaam bestaan, vooral financieel. Medio mei 1915 werd de uitgave overgenomen door de Nederlandsche Persvereeniging, die de naam veranderde in Het

Volksblad. Na elf maanden sukkelen redde ook deze krant het niet en werd zij opgeheven.

Met ingang van 12 december 1914 verscheen iedere zaterdag, als bijlage, het Zondagsblad van het Volksdagblad. Dit acht pagina’s tellende, geïllustreerde bijvoegsel moest voor het – verantwoorde – divertissement van zijn lezers zorgen, ter lering en vermaak van de arbeider. Hierin blijkt dus Van Doesburg zijn artikel ‘Egoïsme, individualisme, anarchisme’ te hebben gepubliceerd. Het is verdeeld over de afleveringen van 20 februari, 13 maart, 3 april en (waarschijnlijk) 17 april 1915. Dat laatste is onzeker, doordat van dit nummer in openbare collecties geen exemplaar is overgeleverd.

‘De vijand’ is niet in het Zondagsblad van het Volksdagblad terug te vinden. Maar ook dat is te verklaren. Het Volksdagblad wijzigde in mei 1915 weliswaar zijn titel, maar in druk en typografie week de nieuwe krant niet af van haar voorganger. Uiterlijk zag Het Volksblad er precies zo uit als het Volksdagblad, omdat dezelfde drukker was aangehouden. De wekelijkse bijlage, voortgezet onder de naam Zondagsblad van Het Volksblad, bleef er ook uitzien zoals zij er altijd had uitgezien. Eerst begin november 1915, nadat een nieuwe drukkerij de technische verzorging van de krant had overgenomen, onderging zowel het dagblad als het bijvoegsel een facelift. Het is vrijwel zeker dat ‘De vijand’ in het Zondagsblad van Het Volksblad heeft gestaan. Dat moet dan geweest zijn ergens tussen augustus (het begin van ‘Oorlogsjaar 2’) en november 1915. ‘Volksblad’ of ‘Volksdagblad’ – de ontstane verwarring is Van Doesburg niet eens kwalijk te nemen. Waarschijnlijk heeft hij pas later zijn bijdragen aan deze krant van een bronvermelding voorzien en is daarbij verstrikt geraakt in de opeenvolgende naamsveranderingen.

Terug naar ‘Het varken’. Om dit gedicht is het tenslotte te doen. Het verscheen op 24 december 1914 in het kerstnummer van het Zondagsblad van het Volksdagblad, op de achterpagina, tussen het wekelijkse feuilleton en een reinigingstip voor lancaster gordijnen – niet echt de ideale plek voor een dichter om te debuteren.

Dat Van Doesburg ‘Het varken’ buiten Nieuwe Woordbeeldingen heeft gehouden, is begrijpelijk en zelfs te rechtvaardigen. Evenals ‘De priester-kunstenaar’ was dit gedicht immers onder zijn eigen naam gepubliceerd en getuigde het niet bepaald van enige poëtische experimenteerdrift. Binnen het oeuvre van Bonset zou het te zeer detoneren en dichter bij de door Van Doesburg zo verafschuwde en vaak bespotte ‘Kalanderpoësie’ van de Tachtigers en na-Tachtigers blijken te staan dan hem lief was. In dit licht kon ‘Het varken’ als dichterlijke jeugdzonde misschien maar het beste vergeten worden, wat het ook werd.

Bronnen

Archief Theo van Doesburg (Schenking Van Moorsel), Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag.

Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam:

•	Zondagsblad van het Volksdagblad / 1914 (zf 17539)
•	Het Volksblad / 1915 (zf 17526)
•	Zondagsblad van Het Volksblad / 1915 (zf 62390)

Laagwater

Marco Entrop
De jeugdzonde van I.K. Bonset

Deze zomer verwierf het Letterkundig Museum veertien onbekende liefdesgedichten van Theo van Doesburg (1883-1931), geschreven in 1915 en 1916 en opgedragen aan zijn minnares en muze Helena Milius. Ze zullen worden afgedrukt in het eerstkomende Jaarboek van het Museum en daarna een plaats krijgen in de oeuvrecatalogus die volgend jaar maart verschijnt bij de aan Van Doesburg gewijde dubbelexpositie in Utrecht en Otterlo.

Postuum is er nu al meer poëzie van Van Doesburg gepubliceerd dan tijdens zijn leven zelf. Sinds in 1981 zijn kunstenaarsarchief werd ontsloten, kwamen er verschillende – veelal bibliofiele – publicaties tot stand van nog onuitgegeven literair werk, waaronder ook enkele gedichten. In 1975 was al Nieuwe Woordbeeldingen verschenen, de door K. Schippers bezorgde uitgave met gedichten van Van Doesburg. Een bundel met deze titel was ooit door Van Doesburg zelf in de planning genomen, maar in zijn opzet blijven steken.

Begin 1920 ontketende Van Doesburg in zijn eigen tijdschrift De Stijl een literair offensief In april verscheen een literatuurmanifest, mede ondertekend door Mondriaan en Antony Kok, en in het nummer van mei het gedicht ‘X-beelden’ door I.K. Bonset. Onder dit – door hem zorgvuldig geheimgehouden – pseudoniem zou Van Doesburg voortaan als dichter naar buiten treden.

Binnen Van Doesburgs strategie paste ook het uitbrengen van een dichtbundel. Eerdere pogingen zijn poëzie uitgegeven te krijgen, waren telkens op een mislukking uitgelopen. In het najaar van 1920 stelde hij een bundel samen waarin de in vroeger jaren geschreven gedichten in de context werden geplaatst van het nieuwe, in De Stijl gepubliceerde werk. De bundel moest zo de poëtische ontwikkeling weergeven die Bonset tot dan toe had doorgemaakt. Het manuscript gaf hij de titel Nieuwe Woordbeeldingen mee, en als ondertitel: ‘Kubistische en expressionistische verzen door I.K. Bonset (1913-1920)’. Tot een uitgave is het dus niet gekomen. Wel presenteerde Van Doesburg in De Stijl van november 1921 een bloemlezing uit het manuscript, waarvoor hij zijn oude werk eerst stevig onder handen nam, in elk geval typografisch, om de indruk te wekken dat Bonset als dichter steeds zijn tijd vooruit was geweest. Door een heel nummer aan zijn poëzie te wijden, op het omslag de titel ‘Anthologie-Bonset’ te drukken en er een keer voor in zijn blad te adverteren, bereikte Van

Doesburg in zekere zin toch zijn doel: een eigen, zij het bescheiden, bundel.

De aan Milius opgedragen liefdeslyriek maakte geen deel uit van Nieuwe Woordbeeldingen. Er bestaan echter nog meer gedichten die Van Doesburg buiten het corpus teksten heeft gehouden. ‘X-beelden’ was weliswaar het eerste gedicht van hem in De Stijl, maar niet het allereerste dat hij publiceerde. Op 22 januari 1916 was, onder zijn eigen naam, in het weekblad Eenheid het gedicht ‘De priesterkunstenaar’ verschenen. Naar vorm en inhoud is het een tamelijk conventioneel gedicht, waarin extatisch de lof wordt gezongen van de Utrechtse schilder Janus de Winter, ‘de Priester, aan wien / Wij het nieuwe leven danken’. Voor de kunst van De Winter had Van Doesburg zich destijds sterk gemaakt, maar anno 1920 dacht hij daar inmiddels heel anders over en wilde hij waarschijnlijk niet meer aan deze dichterlijke faux pas herinnerd worden. Bovendien kon het ook niet in Nieuwe Woordbeeldingen worden ondergebracht, omdat anders de kans bestond dat het pseudoniem I.K. Bonset zou worden onthuld.

Schippers beweert in het nawoord van Nieuwe Woordbeeldingen dat ‘De priester-kunstenaar’ het eerste gedicht is geweest dat Van Doesburg publiceerde. Maar is dar wel zo? In het Van Doesburg-archief bevindt zich een knipsel uit ‘Het Volksblad’ van zijn gedicht ‘Het varken’. Schippers heeft dit kennelijk over het hoofd gezien. Onder de tekst zijn de plaats, het jaar en de maand van ontstaan vermeld: ‘Alphen (N.B.) 1914. December.’ Gedurende het tweede halfjaar van 1914, ten tijde van de mobilisatie, was Van Doesburg hier als dienstplichtig militair gelegerd. Als 1914 tevens het jaar was van publicatie, moet dit gedicht het werkelijke poëziedebuut van Van Doesburg zijn geweest.

Een poëtisch experiment is ‘Het varken’ beslist niet. In elf kwatrijnen, gedrongen in een traditioneel rijmschema en uitgevoerd in de al even traditionele jambische versmaat, beschrijft de dichter het bloedig doden van een willoos varken door een zelfvoldane slachter. De nogal bleke symboliek van het

gedicht – de slachter staat natuurlijk voor de agressor die in de oorlog onschuldig bloed vergiet – krijgt in het slotkwatrijn nog een schijnheilige component. De slachter blijkt een gelovig man, een goed christen.

‘Het varken’ heeft in de literatuur over Van Doesburg voor enige onduidelijkheid gezorgd. Tot nu toe heeft niemand het gedicht de juiste plaats in zijn oeuvre kunnen geven. Ook Van Doesburg zelf niet, doordat hij bij het archiveren van het knipsel weinig zorgvuldig te werk is gegaan. Ten eerste ontbreekt een exacte datering, ten tweede is de bron dubieus.

Zowel bij Joost Baljeu, in zijn monografie Theo van Doesburg (Londen 1974), als bij Sergio Polano, in de door hem geredigeerde studie Theo van Doesburg. Scritti di arte e di architettura (Rome 1979), is ‘Het varken’ opgenomen in de bibliografie. Kennelijk zijn Baljeu en Polano er niet in geslaagd de oorspronkelijke bron te achterhalen, want allebei volstaan ze met het summiere ‘Het Volksblad 1914’. Baljeu voegt daar nog aan toe: ‘issue not known’. Heeft Van Doesburg met opzet zijn bibliografen op een dwaalspoor willen brengen, wellicht omdat hij ook aan dit vroege vers liever niet herinnerd wilde worden, zoals aan ‘De priester-kunstenaar’? Of heeft hij zich gewoon vergist? De zoektocht naar het gedicht is er in elk geval een vol hindernissen.

Want als ‘Het varken’ daadwerkelijk in december 1914, of kort daarna, in de krant werd afgedrukt, valt Het Volksblad als bron af. Dit dagblad begon immers pas vanaf 17 mei 1915 te verschijnen. Het gedicht laat zich in zijn kolommen dan ook niet vinden.

Van Doesburg heeft een paar keer meegewerkt aan ‘Het Volksblad’. Tussen zijn nagelaten papieren bevinden zich nog twee artikelen van zijn hand, die in deze krant gepubliceerd zouden zijn: het sprookje ‘De vijand’ en het opstel ‘Egoïsme, individualisme, anarchisme’. Ook deze knipsels zijn onvolledig gedateerd. Maar hun lay-out en het gebruikte lettertype maken één ding duidelijk: ze zijn onmiskenbaar uit hetzelfde blad afkomstig als ‘Het varken’.

De datering van ‘De vijand’ levert verder geen aanknopingspunten op, alleen maar verwarring. Onder de tekst is de tijd van ontstaan gedrukt: ‘Oorlogsjaar 2’. Daar weer onder is, maar nu met de hand, ‘1916’ geschreven. Het jaartal moet een toevoeging van later datum zijn geweest, wat de vergissing min of meer verklaart. Het tweede oorlogsjaar was natuurlijk 1915. Het artikel ‘Egoïsme, individualisme, anarchisme’ bevat daarentegen een niet onbelangrijke vingerwijzing. Een redactionele noot bij de tweede aflevering verwijst naar de eerste en geeft de bron prijs: Zondagsblad. Een zondagseditie van Het Volksblad is inderdaad verschenen, wekelijks van 22 mei 1915 tot 15 april 1916. Helaas blijft onderzoek hiernaar vruchteloos, simpelweg doordat er nagenoeg geen exemplaar van bewaard is gebleven.

De studie Het Volksdagblad. Arbeidersbeweging en dagbladpers (Den Haag 1981) van H.J. Scheffer ontrafelt dit krantenmysterie. Het Volksblad was de opvolger van het Volksdagblad, dat op 30 november 1914 voor het eerst was verschenen en de voortzetting beoogde te zijn van de vroegere arbeiderskrant Het Volksdagblad (1895-1908). Het Volksdagblad werd niet onder een gelukkig gesternte geboren, want leidde al vanaf de oprichting een moeizaam bestaan, vooral financieel. Medio mei 1915 werd de uitgave overgenomen door de Nederlandsche Persvereeniging, die de naam veranderde in Het

Volksblad. Na elf maanden sukkelen redde ook deze krant het niet en werd zij opgeheven.

Met ingang van 12 december 1914 verscheen iedere zaterdag, als bijlage, het Zondagsblad van het Volksdagblad. Dit acht pagina’s tellende, geïllustreerde bijvoegsel moest voor het – verantwoorde – divertissement van zijn lezers zorgen, ter lering en vermaak van de arbeider. Hierin blijkt dus Van Doesburg zijn artikel ‘Egoïsme, individualisme, anarchisme’ te hebben gepubliceerd. Het is verdeeld over de afleveringen van 20 februari, 13 maart, 3 april en (waarschijnlijk) 17 april 1915. Dat laatste is onzeker, doordat van dit nummer in openbare collecties geen exemplaar is overgeleverd.

‘De vijand’ is niet in het Zondagsblad van het Volksdagblad terug te vinden. Maar ook dat is te verklaren. Het Volksdagblad wijzigde in mei 1915 weliswaar zijn titel, maar in druk en typografie week de nieuwe krant niet af van haar voorganger. Uiterlijk zag Het Volksblad er precies zo uit als het Volksdagblad, omdat dezelfde drukker was aangehouden. De wekelijkse bijlage, voortgezet onder de naam Zondagsblad van Het Volksblad, bleef er ook uitzien zoals zij er altijd had uitgezien. Eerst begin november 1915, nadat een nieuwe drukkerij de technische verzorging van de krant had overgenomen, onderging zowel het dagblad als het bijvoegsel een facelift. Het is vrijwel zeker dat ‘De vijand’ in het Zondagsblad van Het Volksblad heeft gestaan. Dat moet dan geweest zijn ergens tussen augustus (het begin van ‘Oorlogsjaar 2’) en november 1915. ‘Volksblad’ of ‘Volksdagblad’ – de ontstane verwarring is Van Doesburg niet eens kwalijk te nemen. Waarschijnlijk heeft hij pas later zijn bijdragen aan deze krant van een bronvermelding voorzien en is daarbij verstrikt geraakt in de opeenvolgende naamsveranderingen.

Terug naar ‘Het varken’. Om dit gedicht is het tenslotte te doen. Het verscheen op 24 december 1914 in het kerstnummer van het Zondagsblad van het Volksdagblad, op de achterpagina, tussen het wekelijkse feuilleton en een reinigingstip voor lancaster gordijnen – niet echt de ideale plek voor een dichter om te debuteren.

Dat Van Doesburg ‘Het varken’ buiten Nieuwe Woordbeeldingen heeft gehouden, is begrijpelijk en zelfs te rechtvaardigen. Evenals ‘De priester-kunstenaar’ was dit gedicht immers onder zijn eigen naam gepubliceerd en getuigde het niet bepaald van enige poëtische experimenteerdrift. Binnen het oeuvre van Bonset zou het te zeer detoneren en dichter bij de door Van Doesburg zo verafschuwde en vaak bespotte ‘Kalanderpoësie’ van de Tachtigers en na-Tachtigers blijken te staan dan hem lief was. In dit licht kon ‘Het varken’ als dichterlijke jeugdzonde misschien maar het beste vergeten worden, wat het ook werd.

Bronnen

Archief Theo van Doesburg (Schenking Van Moorsel), Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag.

Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam:

•	Zondagsblad van het Volksdagblad / 1914 (zf 17539)
•	Het Volksblad / 1915 (zf 17526)
•	Zondagsblad van Het Volksblad / 1915 (zf 62390)