Archief: DBNL

Hora est Schrijvers en proefschriften (5)

Koos van Weringh Willem Hendrik Nagel (J.B. Charles)+

Een terugkerend onderwerp in de Nederlandse – en regelmatig ook in de buitenlandse – pers in de jaren dertig was de criminaliteit in de Brabantse gemeente Oss. Inbraken, roofovervallen, brandstichting, moord en doodslag waren een aantal jaren achtereen aan de orde van de dag. En daarbij werd er vaak aan herinnerd dat ook vroeger Oss al was opgevallen door allerhande vormen van gewelddadigheid. Een spectaculair geval vormde de moord op de wachtmeester van de marechaussee G.A. Hoekman in 1893, een gebeurtenis die de gemoederen nog jaren heeft beziggehouden.

In 1935 was voor de autoriteiten de maat vol. De politie en de marechaussee werden versterkt en in een speciale zuiveringsactie (‘round up’) werd een groot aantal verdachten opgepakt. Omstreeks driehonderd misdrijven werden hierbij tot opheldering gebracht. In de daarop volgende processen, voor rechtbank en gerechtshof, werden bijna tachtig Ossenaren berecht en veroordeeld tot lange gevangenisstraffen.

De Groningse hoogleraar in het strafrecht M.P. Vrij bleek voor de gebeurtenissen in Oss grote belangstelling te hebben. Hij behoorde tot de juristen die oog hadden voor de criminologische aspecten van strafbaar gesteld gedrag, wat in die jaren niet vanzelfsprekend was. Met een groep van zijn studenten besprak hij de criminele

voorvallen in het Brabantse en besloten werd daarnaar onderzoek te doen. Vrij stelde vooral belang in de vraag wat deze ‘deuk in de rechtsorde’ betekende voor de locale gemeenschap. Oss leek voor een exploratief onderzoek de aangewezen plaats.

Een van Vrij’s studenten was Willem Hendrik Nagel (geboren in 1910 in Zwolle, maar op jonge leeftijd met zijn ouders naar Groningen verhuisd, waar zijn vader een koffie- en theehandel had). Nagel reisde naar Oss en verbleef daar enige maanden. Hij sprak met tal van betrokkenen en begon de dossiers te bestuderen, die hem welwillend ter beschikking werden gesteld door de procureur-generaal bij het gerechtshof in Den Bosch. Met Vrij was afgesproken dat hij op de te verrichten studie zou gaan promoveren.

De studie vorderde langzaam, ook doordat enkele processen zich voortsleepten en nog niet alle dossiers voor de studie gebruikt konden worden. Bovendien moest een andere student die ook bij het onderzoek betrokken was – Tj. de Vrieze – zich terugtrekken, zodat Nagel er alleen voor stond. En ook de tijdsomstandigheden werkten niet mee: de dreiging van een oorlog in Europa werd met de dag groter. Pas toen de oorlog al een jaar aan de gang was, vond Nagel gelegenheid zich aan de studie van de dossiers te wijden. In 1944 confisqueerde de Sicherheitsdienst zijn huis en inboedel in Groningen, waarbij ook een deel van het reeds uitgewerkte materiaal verdween. De dossiers had hij elders opgeborgen. Door de gevolgen van oorlog en bezetting kon aan de oorspronkelijke opzet van het onderzoek – welke schade berokkent een golf van criminaliteit aan het rechtsbewustzijn van een plaatselijke bevolking? – niet worden vastgehouden. Noodgedwongen moest hij zich nu beperken tot de gepleegde misdadigheid zelf, de omstandigheden die er de aanleiding toe waren en de reacties erop van het politiële en justitiële apparaat.

Op 29 juni 1949 promoveerde Nagel cum laude aan de Rijksuniversiteit te Groningen op De criminaliteit van Oss, een studie van 427 bladzijden, met een fotobijlage en negen stellingen, verschenen bij D.A. Daamen’s Uitgeversmaatschappij N.V. te ‘s-Gravenhage. Het boek is opgedragen aan de nagedachtenis van zijn moeder en aan zijn vader. In een kort woord vooraf wendt hij zich eerst tot de hooggeleerde Vrij, ‘die mij hebt opgeleid, maar die mijn promotor niet meer kunt zijn’. Vrij heeft hem dertien jaar daarvoor een spoor gewezen en hem sindsdien met raad en daad ondersteund. ‘Het is Uw onderwijs, en zeker niet slechts dat van de collegeuren, geweest dat mij in wetenschappelijk onderzoek verdere perspectieven leerde zien, dan de voor de hand liggende.’ Nagel heeft mij naderhand, als wij het over onze academische leermeesters hadden, meer dan eens verzekerd hoeveel hij aan Vrij te danken had. De strafrechthoogleraar was inmiddels naar de Hoge Raad vertrokken. Als feitelijke promotor van Nagel is prof. mr. B.V.A. Röling opgetreden.

Nagel begint zijn boek met een uitvoerige beschrijving van de historische en sociografische achtergronden van Oss. Van een agrarische gemeenschap veranderde de plaats in de loop van de negentiende eeuw in een industriële. Na de textielindustrie was het vooral de margarine (kunstboter) die de plaats bekend maakte.

De namen Jurgens en Van den Bergh horen daarbij. Interessant is te vernemen dat het Nederlanders waren die als eersten het belang van de (Franse) uitvinding van de kunstboter begrepen en zich onmiddellijk op de handel daarin toelegden (en wie zou dat van deze natie van kooplieden ook niet hebben gedacht?) De industrialisatie bracht een tweedeling in de gemeenschap teweeg. Aan de ene kant de industriëlen, van wie een deel van joodsen huize was, aan de andere kant de arbeiders. De laatsten pasten zich niet of zeer langzaam aan de zich wijzigende omstandigheden aan. Zij waren afkomstig van het omringende platteland (‘van de heide’) en hadden hun eigen mechanismen van sociale omgang. De meesten van hen waren armoedzaaiers die nooit regelmatig gewerkt hadden en een groot deel van hun tijd in een van de vele kroegen doorbrachten. De schrijver vraagt zich af of de traagheid in de aanpassing wellicht te maken zou kunnen hebben met de rooms-katholieke godsdienst, die in die streken de boventoon voerde. In de criminologie van die dagen was het verband tussen crimineel gedrag en kerkgenootschap een veelbesproken thema. De Utrechtse criminoloog G.Th. Kempe wijdde er in 1938 zijn proefschrift aan, waarin betoogd wordt dat rooms-katholieken ‘vatbaarder’ zijn voor bepaalde vormen van criminaliteit. Maar Nagel acht toepassing van Kempes these op de Osse toestanden niet mogelijk, doordat een vergelijkingsgroep, bijvoorbeeld die van de calvinisten, ontbreekt.

In een hoofdstuk van bijna honderd bladzijden worden tachtig verschillende misdrijven in en rond Oss nader geanalyseerd. Wie zijn de daders, wie het slachtoffer, hoe verloopt de opsporing, wat is het resultaat van de berechting, in eerste en eventueel in tweede instantie? Het ene verhaal is uitvoeriger dan het andere, maar

in het algemeen krijgt de lezer een goed inzicht in wat zich in die gemeenschap afspeelde en hoe de verhoudingen lagen. Ik geef een voorbeeld en wel wat zich in de nacht van 20 op 21 juli 1929 voordeed: een kippendiefstal – in die tijd een zeer veel voorkomend verschijnsel. Drie mannen worden opgepakt, twee dieven en een heler, maar zij ontkennen, zoals bijna altijd het geval is. De politie heeft ondubbelzinnige sporen ontdekt: ‘Al deze feiten vermogen de drie aangehouden verdachten niet in het minst uit hun evenwicht te brengen: zij zijn onschuldig. Het onderzoek van de politie geeft blijk van grote voortvarendheid en intelligentie. Zo wordt er nog gecontroleerd, hoeveel jonge kippen in dit seizoen door Ummels [de van heling verdachte man] en zijn vrouw zijn verkocht, dat is 349 stuks. Het echtpaar houdt echter vol dat dit de meer dan overvloedige productie is van hun eigen bedrijf. Als dat waar is heeft elk der ouderejaars-hennen van de familie deze keer 20 kuikens uitgebroed, met welk resultaat zij zich rijk gezegend mogen achten. Maar er is meer bijzonders. Van deze 349 kippen zijn er slechts 37 van het mannelijk geslacht, een ver buiten het normale vallende verhouding, die 1:1 is. Nu zouden Ummels en zijn gezin de andere haantjes hebben opgegeten (d.i. een 250 stuks in enkele maanden) wat eensdeels de buitensporige productie nog weer groter maakt en overigens doet vragen naar de plaats, waar die 500 poten en die 250 koppen dan wel gebleven zijn. Door de honden opgevreten? Goed, maar dan de veren?’ (blz. 59) Uit die verhalen blijkt dat het beschikbaar zijn van schietwapens vanzelfsprekend is, om van messen en andere steekwapens te zwijgen.

In een volgend hoofdstuk, van ruim honderd bladzijden, gaat Nagel in op de daders, eenenzeventig in getal, en hun achtergronden. Naar mijn idee gaat het hier om het belangwekkendste gedeelte van de studie. Wij komen veel te weten over de sociale verhoudingen in de Osse gemeenschap. De gezinnen zijn groot: tien kinderen zijn geen uitzondering, het opleidingsniveau is laag, werk is lang niet altijd voorhanden, het caféwezen bloeit en daarmee het drankgebruik, echtelijke trouw blijkt niet een van de grootste deugden te zijn, prostitutie komt in sluikende vorm voor. Er bestaat een besef tot de onderste laag van de samenleving te behoren,

wat een gevoel van loyaliteit onder elkaar met zich meebrengt, met name tegenover ‘de overheid’, waarbij een meineed meer of minder er niet op aankomt. Bijna amusant is het te lezen wat sommigen van de politie denken. Een van hen, nr. 45, merkt het volgende op: ‘Ik ben ervan overtuigd, dat in een grote stad onze practijken nooit de vlucht hadden kunnen nemen van toen in Oss. De politie zou ons allicht de eerste, wellicht de tweede keer opgesnord hebben en dan was het uit geweest. Aan de stommiteit van de dorpspolitie is het te danken dat alles zo lang heeft kunnen duren. Ik heb me dikwijls over hun domheid vrolijk gemaakt.’ (blz. 220) Uit andere getuigenissen, tijdens de rechtszitting of in persoonlijke gesprekken met de onderzoeker, blijkt dat politiemannen soms provocerend optraden en probeerden verdachten tot bekentenissen te dwingen, op bepaald niet zachtzinnige manier. De veroordeelden hadden een lage dunk van de politie en de justitie.

Later in zijn studie vermeldt Nagel dat van de eenenzeventig delinquenten slechts twee voor de nationaal-socialisten gekozen hebben, waarop hij laat volgen: ‘Het is voor de vroegere delinquenten ongetwijfeld een zie-je-wel-Erlebnis geweest, toen zij vernamen hoe velen van de politie zich zonder verzet, met een dienstijver als van ouds, door de vijand lieten gebruiken en joden ophaalden, “contractbrekers” vervolgden, concentratiekampen bewaakten en toen zij, nog later, hoorden dat een van de rechters die hen veroordeelden wegens landverraderlijke activiteit uit de rechterlijke macht moest worden gezuiverd.’ (blz. 364)

Op grond van zijn bevindingen komt Nagel tot de volgende slotsom over de criminaliteit van Oss: ‘Een bevolkingsgroep met een agressieve aanleg, een laag cultured peil, eeuwenoude ressentimenten tegen het feitelijke gezag en op enkele punten van de algemene moraal afwijkende conduct-norms, werd door zeer snelle industrialisatie, in een tijd zonder sociale wetgeving, getransformeerd van armelijke landbewerkers tot fabrieksarbeiders.’ Het gaat hier om een culturele verandering die zo snel plaatsvond dat conflicten wel moesten ontstaan, te meer daar de overheid de kant koos van de industriëlen, die in de plaatselijke gemeenschap in feite vreemd waren. De criminaliteit droeg een anti-sociaal karakter (blz. 406-407). In dit verband wordt de veronderstelling van de hand gewezen dat misdrijven gepleegd worden uit armoede en nooddruft. Een van de veroordeelden vertrouwt Nagel toe: ‘Je zegt, dat je wel moest stelen, omdat je zo arm was. Maar je gapt met je vrienden een kistje bier en drinkt dat samen op. Daar klopt toch iets niet.’

Eerder in zijn boek heeft de schrijver al gewezen op de rol van de pers, die in de opmaak van de berichten en in de berichten zelf blijk geeft ‘van de meest slechte smaak’ – en daarmee de Osse criminaliteit heeft opgeblazen. Met name noemt hij daar ‘de inmiddels verdwenen kranten De Telegraaf en Het Nieuws van de Dag’ (voor de jongere lezer: deze kranten kregen na de oorlog een verschijningsverbod opgelegd, omdat ze tijdens de bezetting van 1940-’45 met de Duitsers hadden geheuld). Nagel schrijft ook nog: ‘Het talent van de tekenaar Jo Spier werd daarbij veelvuldig misbruikt voor deze smakeloze humbug.’ (blz. 29)

Na de oorlog, niet lang voor de promotie van Nagel, blijkt de toestand grondig veranderd te zijn. De korpscommandant van de politie in Oss schreef Nagel, na twee jaar dienst in de gemeente: ‘Naar mijn mening is Oss een plaats als elke andere, met zeer goede, goede en minder goede elementen. De bevolking heb ik leren kennen als gemoedelijk en meegaand. Geef Oss een voor haar taak berekende politie, behoorlijke woningen, ruim de krotten op, leg plantsoenen en beplantingen aan en het is een der schoonste sieraden van het schone Brabant.’ De promovendus voegt daaraan toe: ‘En dit is het bezig te worden.’ (blz. 411) De politieman en ook de criminoloog zijn hier in de ban van het vooruitgangsgeloof dat zich na de oorlog, in een periode van wederopbouw, breed maakte.

In de Inleiding op zijn proefschrift schrijft Nagel: ‘Ik moet hier melding maken van de teleurstellende uitkomst van een poging om een bijzondere gelegenheid te benutten, de strijdvraag, of milieu dan wel aanleg de voornaamste oorzaak van criminaliteit is, voor Oss een eindweegs op te lossen.’ (blz. 11) Wat is het geval? In 1892 verplaatste de firma Van den Bergh zijn fabriek naar Rotterdam en nam tweehonderdvijftig arbeiders mee, ‘voor ruim een derde deel uit hetzelfde bloed als de achterblijvenden en verwant aan criminele milieuleden van omstreeks 1930. Dat opende het perspectief, naar de criminaliteit van deze immigranten, plotseling naar een grote stad overgebracht en als het ware van de erfstroom afgetapt, een onderzoek in te stellen.’ Deze Ossenaren gedroegen zich in Rotterdam echter als Rotterdammers, waaruit Nagel de conclusie trekt dat Van den Bergh de meest bruikbare krachten heeft meegenomen en de lastige, onbetrouwbare en onwerkwillige heeft achtergelaten. Nagel was, zoals hieruit blijkt, vanaf het begin van zijn criminologische loopbaan geïnteresseerd in de vraag naar de oorzaak van crimineel gedrag: de aanleg of het milieu, er daarbij vanuit gaand dat het de aanleg zou kunnen zijn. In een latere studie, Het voorspellen van crimineel gedrag (1965), houdt hij zich er nog eens uitvoerig mee bezig. Hij was voorstander van het ontwikkelen van een instrument waarmee het ontstaan en verloop van crimineel gedrag kon worden voorspeld, aan de hand van studie van allerlei soorten gegevens, sociale en maatschappelijke, persoonlijkheidskenmerken, maar ook medische en biosociale. Dat laatste klinkt bijna als een godslastering na wat de kwestie-Buikhuisen genoemd wordt. Feit is echter dat W. Buikhuisen in 1978 in Leiden benoemd werd omdat op het Criminologisch Instituut aldaar niet alleen belangstelling bestond voor dit soort onderzoek, maar het er ook al werd uitgevoerd en wel door Nagel zelf. Ik spreek uit ervaring: ik maakte deel uit van de benoemingscommissie. Hoewel ook een andere trend in zijn werk te onderkennen valt – een sociaal-politiek georiënteerde – is Nagel toch de traditioneel-positivistische criminoloog gebleven die zich in zijn proefschrift al aandiende.

 

Kort na de promotie verschijnt er in het Maandblad voor berechting en reclassering (1949, blz. 275) een korte bespreking van het boek. De anonieme recensent is van mening dat de schrijver zich te weinig beperkingen opgelegd en te veel algemene onder-

werpen aangesneden heeft die beter elders gepubliceerd hadden kunnen worden. In het Tijdschift voor Strafrecht (lix, 1950, blz. 294-299), destijds het meest toonaangevende blad op dit gebied, wijdt de al genoemde Kempe vijf bladzijden aan de dissertatie van Nagel. Na een uitvoerig overzicht van de inhoud komt Kempe met enige detailkritiek: ‘Schr. geeft zulk een overvloed van feiten en beschouwingen, dat de compositie der hoofdstukken daar soms toch wel onder lijdt, en men een enkele keer de indruk krijgt, dat het alleen zijn benijdenswaardige literaire flair is, die maakt, dat dit gebrek niet duidelijker in het oog springt.’ Kempe maakt vooral bezwaar tegen Nagels opvattingen over de betekenis van de berechting ten aanzien van de ontwikkeling van intern-psychische processen als schuldgevoel, wroeging en berouw: die wordt door de schrijver overschat. De berechting zoals die thans – in 1950 – plaatsvindt, is niet in staat zich met dergelijke problemen bezig te houden, meent hij. Met grote instemming haalt Kempe een ook in het boek van Nagel voorkomende uitspraak aan van de toenmalige directeur van de Bijzondere Strafgevangenis in Leeuwarden: ‘Wie hier berouw heeft, gaat er dood aan.’ Om eraan toe te voegen: ‘Vernietigender critiek op een verouderd stelsel is mij nimmer onder ogen gekomen.’

Kempe roemt de literaire flair waarmee delen van Nagels boek geschreven zijn. Eerder in zijn bespreking heeft hij het al gehad over de ‘voortreffelijk literaire stijl’ waarmee de schrijver van het overzicht van leven en werk van de eenenzeventig misdadigers iets aantrekkelijks heeft weten te maken. In het boek geeft Nagel er enkele keren blijk van geïnteresseerd te zijn in literatuur. In een beschrijving van het verschijnsel economische criminaliteit heeft hij het over de oplichter: die behoort tot een slag dat na het plegen van zijn coup met de noorderzon pleegt te verdwijnen, ‘behalve wanneer hij van het Boorman-type is en zijn bedrijf zo behoedzaam uitoefent, dat hij het altijd tegen de Justitie durft op te nemen’. In een noot onder aan de bladzijde staat: ‘Lees de onvergetelijke schelmenroman Lijmen van Willem Elsschot.’ (blz. 273) Als de schrijver de wrok van de Ossenaren tegen de justitie beschrijft, waarbij zij zichzelf waargenomen zien als ‘vijandelijke objecten’, haalt hij een passage aan uit ‘de voortreffelijke roman’ Native Son van Richard Wright, de bekende zwarte Amerikaanse schrijver die verslag doet van de berechting van een negerjongen: ‘They were going to kill him anyhow, so why make him go through with this?’ Om te vervolgen met: ‘Zij kennen Nietzsche niet en beschouwen de rechters niet als gesublimeerde beulen.’ (blz. 360) En later komt ook nog De gebroeders Karamazow ter sprake. De negende en laatste stelling bij het proefschrift is aan de literatuur gewijd en luidt: ‘De voornaamste functie van de litteraire vorm is een mnemotechnische.’ Volgens Van Dale is mnemotechniek een methode om met allerlei hulpmiddelen voorstellingen met elkaar in verband te brengen en zo het geheugen te ondersteunen. De vraag of Nagel zelf die methode in zijn literaire werk heeft toegepast, is hier niet aan de orde, maar in zijn gedichten van 1944-’82 – bijeengebracht in De groene zee is mijn vriendin (1987, met een nawoord van Koos van Weringh) – lijkt

het toch dat hij probeert het verloop van zijn leven in zijn herinnering terug te roepen door allerlei voorstellingen met elkaar in verband te brengen. Op nog een andere literaire verwijzing moet ik de aandacht vestigen en wel op het motto van de dissertatie: ‘Where are the monsters who know not crime’: Henry Miller in The soul of Anaesthesia. Ik weet niet of er ooit onderzoek is verricht naar de betekenis van motto’s in boeken (en proefschriften), maar dat van Nagel zegt zeer veel over zijn kijk op de maatschappij, waarin crimineel gedrag een grote rol speelt. Hoe dan ook: uit zijn proefschrift blijkt dat de literatuur hem iets doet. Voor de verschijning daarvan had hij trouwens onder de naam J.B. Charles al twee publicaties met gedichten het licht doen zien, zij het ondergronds: Een suite van de zee en Terzinen van de mei, uitgegeven door zijn Groningse vriend H.N. Werkman, die kort voor de bevrijding van Groningen op 10 april 1945 nog door de Duitsers om het leven is gebracht.

 

In de criminele existentie van de Ossenaren speelde de drank een rol van betekenis. Alcoholisme is ‘de katalysator van de misdadigheid’, staat op bladzijde 306. Bij elke gelegenheid wordt er gedronken, van de geboorte tot de dood. Toch is de schrijver niet overtuigd van een eenvoudig oorzakelijk verband tussen alcohol en criminaliteit. Na tien bladzijden betoog, met veel cijfers, schrijft hij: ‘De conclusie van mijn beschouwing over het alcoholisme moet zijn, dat niet in de eerste plaats het glas, maar voornamelijk de kroeg, van groot belang is in de correlatie van drankmisbruik en misdadigheid.’ Het café, ‘dit kader van het betrokken sociale wrijvingsvlak’, is meer criminogeen dan de borrel zelf. Wat de criminoloog W.H. Nagel hier poneert, wordt later bevestigd door de dichter J.B. Charles in zijn gedicht ‘In de kroeg’, opgenomen in de bundel De warme slager:

Met Willem Nagel heb ik er regelmatig eentje op genomen, in de kroeg – of bij hem of bij mij thuis. Op 29 juli 1983 heeft hij de arena van het menselijk gewoel voorgoed verlaten.

Hora est Schrijvers en proefschriften (5)

Koos van Weringh Willem Hendrik Nagel (J.B. Charles)+

Een terugkerend onderwerp in de Nederlandse – en regelmatig ook in de buitenlandse – pers in de jaren dertig was de criminaliteit in de Brabantse gemeente Oss. Inbraken, roofovervallen, brandstichting, moord en doodslag waren een aantal jaren achtereen aan de orde van de dag. En daarbij werd er vaak aan herinnerd dat ook vroeger Oss al was opgevallen door allerhande vormen van gewelddadigheid. Een spectaculair geval vormde de moord op de wachtmeester van de marechaussee G.A. Hoekman in 1893, een gebeurtenis die de gemoederen nog jaren heeft beziggehouden.

In 1935 was voor de autoriteiten de maat vol. De politie en de marechaussee werden versterkt en in een speciale zuiveringsactie (‘round up’) werd een groot aantal verdachten opgepakt. Omstreeks driehonderd misdrijven werden hierbij tot opheldering gebracht. In de daarop volgende processen, voor rechtbank en gerechtshof, werden bijna tachtig Ossenaren berecht en veroordeeld tot lange gevangenisstraffen.

De Groningse hoogleraar in het strafrecht M.P. Vrij bleek voor de gebeurtenissen in Oss grote belangstelling te hebben. Hij behoorde tot de juristen die oog hadden voor de criminologische aspecten van strafbaar gesteld gedrag, wat in die jaren niet vanzelfsprekend was. Met een groep van zijn studenten besprak hij de criminele

voorvallen in het Brabantse en besloten werd daarnaar onderzoek te doen. Vrij stelde vooral belang in de vraag wat deze ‘deuk in de rechtsorde’ betekende voor de locale gemeenschap. Oss leek voor een exploratief onderzoek de aangewezen plaats.

Een van Vrij’s studenten was Willem Hendrik Nagel (geboren in 1910 in Zwolle, maar op jonge leeftijd met zijn ouders naar Groningen verhuisd, waar zijn vader een koffie- en theehandel had). Nagel reisde naar Oss en verbleef daar enige maanden. Hij sprak met tal van betrokkenen en begon de dossiers te bestuderen, die hem welwillend ter beschikking werden gesteld door de procureur-generaal bij het gerechtshof in Den Bosch. Met Vrij was afgesproken dat hij op de te verrichten studie zou gaan promoveren.

De studie vorderde langzaam, ook doordat enkele processen zich voortsleepten en nog niet alle dossiers voor de studie gebruikt konden worden. Bovendien moest een andere student die ook bij het onderzoek betrokken was – Tj. de Vrieze – zich terugtrekken, zodat Nagel er alleen voor stond. En ook de tijdsomstandigheden werkten niet mee: de dreiging van een oorlog in Europa werd met de dag groter. Pas toen de oorlog al een jaar aan de gang was, vond Nagel gelegenheid zich aan de studie van de dossiers te wijden. In 1944 confisqueerde de Sicherheitsdienst zijn huis en inboedel in Groningen, waarbij ook een deel van het reeds uitgewerkte materiaal verdween. De dossiers had hij elders opgeborgen. Door de gevolgen van oorlog en bezetting kon aan de oorspronkelijke opzet van het onderzoek – welke schade berokkent een golf van criminaliteit aan het rechtsbewustzijn van een plaatselijke bevolking? – niet worden vastgehouden. Noodgedwongen moest hij zich nu beperken tot de gepleegde misdadigheid zelf, de omstandigheden die er de aanleiding toe waren en de reacties erop van het politiële en justitiële apparaat.

Op 29 juni 1949 promoveerde Nagel cum laude aan de Rijksuniversiteit te Groningen op De criminaliteit van Oss, een studie van 427 bladzijden, met een fotobijlage en negen stellingen, verschenen bij D.A. Daamen’s Uitgeversmaatschappij N.V. te ‘s-Gravenhage. Het boek is opgedragen aan de nagedachtenis van zijn moeder en aan zijn vader. In een kort woord vooraf wendt hij zich eerst tot de hooggeleerde Vrij, ‘die mij hebt opgeleid, maar die mijn promotor niet meer kunt zijn’. Vrij heeft hem dertien jaar daarvoor een spoor gewezen en hem sindsdien met raad en daad ondersteund. ‘Het is Uw onderwijs, en zeker niet slechts dat van de collegeuren, geweest dat mij in wetenschappelijk onderzoek verdere perspectieven leerde zien, dan de voor de hand liggende.’ Nagel heeft mij naderhand, als wij het over onze academische leermeesters hadden, meer dan eens verzekerd hoeveel hij aan Vrij te danken had. De strafrechthoogleraar was inmiddels naar de Hoge Raad vertrokken. Als feitelijke promotor van Nagel is prof. mr. B.V.A. Röling opgetreden.

Nagel begint zijn boek met een uitvoerige beschrijving van de historische en sociografische achtergronden van Oss. Van een agrarische gemeenschap veranderde de plaats in de loop van de negentiende eeuw in een industriële. Na de textielindustrie was het vooral de margarine (kunstboter) die de plaats bekend maakte.

De namen Jurgens en Van den Bergh horen daarbij. Interessant is te vernemen dat het Nederlanders waren die als eersten het belang van de (Franse) uitvinding van de kunstboter begrepen en zich onmiddellijk op de handel daarin toelegden (en wie zou dat van deze natie van kooplieden ook niet hebben gedacht?) De industrialisatie bracht een tweedeling in de gemeenschap teweeg. Aan de ene kant de industriëlen, van wie een deel van joodsen huize was, aan de andere kant de arbeiders. De laatsten pasten zich niet of zeer langzaam aan de zich wijzigende omstandigheden aan. Zij waren afkomstig van het omringende platteland (‘van de heide’) en hadden hun eigen mechanismen van sociale omgang. De meesten van hen waren armoedzaaiers die nooit regelmatig gewerkt hadden en een groot deel van hun tijd in een van de vele kroegen doorbrachten. De schrijver vraagt zich af of de traagheid in de aanpassing wellicht te maken zou kunnen hebben met de rooms-katholieke godsdienst, die in die streken de boventoon voerde. In de criminologie van die dagen was het verband tussen crimineel gedrag en kerkgenootschap een veelbesproken thema. De Utrechtse criminoloog G.Th. Kempe wijdde er in 1938 zijn proefschrift aan, waarin betoogd wordt dat rooms-katholieken ‘vatbaarder’ zijn voor bepaalde vormen van criminaliteit. Maar Nagel acht toepassing van Kempes these op de Osse toestanden niet mogelijk, doordat een vergelijkingsgroep, bijvoorbeeld die van de calvinisten, ontbreekt.

In een hoofdstuk van bijna honderd bladzijden worden tachtig verschillende misdrijven in en rond Oss nader geanalyseerd. Wie zijn de daders, wie het slachtoffer, hoe verloopt de opsporing, wat is het resultaat van de berechting, in eerste en eventueel in tweede instantie? Het ene verhaal is uitvoeriger dan het andere, maar

in het algemeen krijgt de lezer een goed inzicht in wat zich in die gemeenschap afspeelde en hoe de verhoudingen lagen. Ik geef een voorbeeld en wel wat zich in de nacht van 20 op 21 juli 1929 voordeed: een kippendiefstal – in die tijd een zeer veel voorkomend verschijnsel. Drie mannen worden opgepakt, twee dieven en een heler, maar zij ontkennen, zoals bijna altijd het geval is. De politie heeft ondubbelzinnige sporen ontdekt: ‘Al deze feiten vermogen de drie aangehouden verdachten niet in het minst uit hun evenwicht te brengen: zij zijn onschuldig. Het onderzoek van de politie geeft blijk van grote voortvarendheid en intelligentie. Zo wordt er nog gecontroleerd, hoeveel jonge kippen in dit seizoen door Ummels [de van heling verdachte man] en zijn vrouw zijn verkocht, dat is 349 stuks. Het echtpaar houdt echter vol dat dit de meer dan overvloedige productie is van hun eigen bedrijf. Als dat waar is heeft elk der ouderejaars-hennen van de familie deze keer 20 kuikens uitgebroed, met welk resultaat zij zich rijk gezegend mogen achten. Maar er is meer bijzonders. Van deze 349 kippen zijn er slechts 37 van het mannelijk geslacht, een ver buiten het normale vallende verhouding, die 1:1 is. Nu zouden Ummels en zijn gezin de andere haantjes hebben opgegeten (d.i. een 250 stuks in enkele maanden) wat eensdeels de buitensporige productie nog weer groter maakt en overigens doet vragen naar de plaats, waar die 500 poten en die 250 koppen dan wel gebleven zijn. Door de honden opgevreten? Goed, maar dan de veren?’ (blz. 59) Uit die verhalen blijkt dat het beschikbaar zijn van schietwapens vanzelfsprekend is, om van messen en andere steekwapens te zwijgen.

In een volgend hoofdstuk, van ruim honderd bladzijden, gaat Nagel in op de daders, eenenzeventig in getal, en hun achtergronden. Naar mijn idee gaat het hier om het belangwekkendste gedeelte van de studie. Wij komen veel te weten over de sociale verhoudingen in de Osse gemeenschap. De gezinnen zijn groot: tien kinderen zijn geen uitzondering, het opleidingsniveau is laag, werk is lang niet altijd voorhanden, het caféwezen bloeit en daarmee het drankgebruik, echtelijke trouw blijkt niet een van de grootste deugden te zijn, prostitutie komt in sluikende vorm voor. Er bestaat een besef tot de onderste laag van de samenleving te behoren,

wat een gevoel van loyaliteit onder elkaar met zich meebrengt, met name tegenover ‘de overheid’, waarbij een meineed meer of minder er niet op aankomt. Bijna amusant is het te lezen wat sommigen van de politie denken. Een van hen, nr. 45, merkt het volgende op: ‘Ik ben ervan overtuigd, dat in een grote stad onze practijken nooit de vlucht hadden kunnen nemen van toen in Oss. De politie zou ons allicht de eerste, wellicht de tweede keer opgesnord hebben en dan was het uit geweest. Aan de stommiteit van de dorpspolitie is het te danken dat alles zo lang heeft kunnen duren. Ik heb me dikwijls over hun domheid vrolijk gemaakt.’ (blz. 220) Uit andere getuigenissen, tijdens de rechtszitting of in persoonlijke gesprekken met de onderzoeker, blijkt dat politiemannen soms provocerend optraden en probeerden verdachten tot bekentenissen te dwingen, op bepaald niet zachtzinnige manier. De veroordeelden hadden een lage dunk van de politie en de justitie.

Later in zijn studie vermeldt Nagel dat van de eenenzeventig delinquenten slechts twee voor de nationaal-socialisten gekozen hebben, waarop hij laat volgen: ‘Het is voor de vroegere delinquenten ongetwijfeld een zie-je-wel-Erlebnis geweest, toen zij vernamen hoe velen van de politie zich zonder verzet, met een dienstijver als van ouds, door de vijand lieten gebruiken en joden ophaalden, “contractbrekers” vervolgden, concentratiekampen bewaakten en toen zij, nog later, hoorden dat een van de rechters die hen veroordeelden wegens landverraderlijke activiteit uit de rechterlijke macht moest worden gezuiverd.’ (blz. 364)

Op grond van zijn bevindingen komt Nagel tot de volgende slotsom over de criminaliteit van Oss: ‘Een bevolkingsgroep met een agressieve aanleg, een laag cultured peil, eeuwenoude ressentimenten tegen het feitelijke gezag en op enkele punten van de algemene moraal afwijkende conduct-norms, werd door zeer snelle industrialisatie, in een tijd zonder sociale wetgeving, getransformeerd van armelijke landbewerkers tot fabrieksarbeiders.’ Het gaat hier om een culturele verandering die zo snel plaatsvond dat conflicten wel moesten ontstaan, te meer daar de overheid de kant koos van de industriëlen, die in de plaatselijke gemeenschap in feite vreemd waren. De criminaliteit droeg een anti-sociaal karakter (blz. 406-407). In dit verband wordt de veronderstelling van de hand gewezen dat misdrijven gepleegd worden uit armoede en nooddruft. Een van de veroordeelden vertrouwt Nagel toe: ‘Je zegt, dat je wel moest stelen, omdat je zo arm was. Maar je gapt met je vrienden een kistje bier en drinkt dat samen op. Daar klopt toch iets niet.’

Eerder in zijn boek heeft de schrijver al gewezen op de rol van de pers, die in de opmaak van de berichten en in de berichten zelf blijk geeft ‘van de meest slechte smaak’ – en daarmee de Osse criminaliteit heeft opgeblazen. Met name noemt hij daar ‘de inmiddels verdwenen kranten De Telegraaf en Het Nieuws van de Dag’ (voor de jongere lezer: deze kranten kregen na de oorlog een verschijningsverbod opgelegd, omdat ze tijdens de bezetting van 1940-’45 met de Duitsers hadden geheuld). Nagel schrijft ook nog: ‘Het talent van de tekenaar Jo Spier werd daarbij veelvuldig misbruikt voor deze smakeloze humbug.’ (blz. 29)

Na de oorlog, niet lang voor de promotie van Nagel, blijkt de toestand grondig veranderd te zijn. De korpscommandant van de politie in Oss schreef Nagel, na twee jaar dienst in de gemeente: ‘Naar mijn mening is Oss een plaats als elke andere, met zeer goede, goede en minder goede elementen. De bevolking heb ik leren kennen als gemoedelijk en meegaand. Geef Oss een voor haar taak berekende politie, behoorlijke woningen, ruim de krotten op, leg plantsoenen en beplantingen aan en het is een der schoonste sieraden van het schone Brabant.’ De promovendus voegt daaraan toe: ‘En dit is het bezig te worden.’ (blz. 411) De politieman en ook de criminoloog zijn hier in de ban van het vooruitgangsgeloof dat zich na de oorlog, in een periode van wederopbouw, breed maakte.

In de Inleiding op zijn proefschrift schrijft Nagel: ‘Ik moet hier melding maken van de teleurstellende uitkomst van een poging om een bijzondere gelegenheid te benutten, de strijdvraag, of milieu dan wel aanleg de voornaamste oorzaak van criminaliteit is, voor Oss een eindweegs op te lossen.’ (blz. 11) Wat is het geval? In 1892 verplaatste de firma Van den Bergh zijn fabriek naar Rotterdam en nam tweehonderdvijftig arbeiders mee, ‘voor ruim een derde deel uit hetzelfde bloed als de achterblijvenden en verwant aan criminele milieuleden van omstreeks 1930. Dat opende het perspectief, naar de criminaliteit van deze immigranten, plotseling naar een grote stad overgebracht en als het ware van de erfstroom afgetapt, een onderzoek in te stellen.’ Deze Ossenaren gedroegen zich in Rotterdam echter als Rotterdammers, waaruit Nagel de conclusie trekt dat Van den Bergh de meest bruikbare krachten heeft meegenomen en de lastige, onbetrouwbare en onwerkwillige heeft achtergelaten. Nagel was, zoals hieruit blijkt, vanaf het begin van zijn criminologische loopbaan geïnteresseerd in de vraag naar de oorzaak van crimineel gedrag: de aanleg of het milieu, er daarbij vanuit gaand dat het de aanleg zou kunnen zijn. In een latere studie, Het voorspellen van crimineel gedrag (1965), houdt hij zich er nog eens uitvoerig mee bezig. Hij was voorstander van het ontwikkelen van een instrument waarmee het ontstaan en verloop van crimineel gedrag kon worden voorspeld, aan de hand van studie van allerlei soorten gegevens, sociale en maatschappelijke, persoonlijkheidskenmerken, maar ook medische en biosociale. Dat laatste klinkt bijna als een godslastering na wat de kwestie-Buikhuisen genoemd wordt. Feit is echter dat W. Buikhuisen in 1978 in Leiden benoemd werd omdat op het Criminologisch Instituut aldaar niet alleen belangstelling bestond voor dit soort onderzoek, maar het er ook al werd uitgevoerd en wel door Nagel zelf. Ik spreek uit ervaring: ik maakte deel uit van de benoemingscommissie. Hoewel ook een andere trend in zijn werk te onderkennen valt – een sociaal-politiek georiënteerde – is Nagel toch de traditioneel-positivistische criminoloog gebleven die zich in zijn proefschrift al aandiende.

 

Kort na de promotie verschijnt er in het Maandblad voor berechting en reclassering (1949, blz. 275) een korte bespreking van het boek. De anonieme recensent is van mening dat de schrijver zich te weinig beperkingen opgelegd en te veel algemene onder-

werpen aangesneden heeft die beter elders gepubliceerd hadden kunnen worden. In het Tijdschift voor Strafrecht (lix, 1950, blz. 294-299), destijds het meest toonaangevende blad op dit gebied, wijdt de al genoemde Kempe vijf bladzijden aan de dissertatie van Nagel. Na een uitvoerig overzicht van de inhoud komt Kempe met enige detailkritiek: ‘Schr. geeft zulk een overvloed van feiten en beschouwingen, dat de compositie der hoofdstukken daar soms toch wel onder lijdt, en men een enkele keer de indruk krijgt, dat het alleen zijn benijdenswaardige literaire flair is, die maakt, dat dit gebrek niet duidelijker in het oog springt.’ Kempe maakt vooral bezwaar tegen Nagels opvattingen over de betekenis van de berechting ten aanzien van de ontwikkeling van intern-psychische processen als schuldgevoel, wroeging en berouw: die wordt door de schrijver overschat. De berechting zoals die thans – in 1950 – plaatsvindt, is niet in staat zich met dergelijke problemen bezig te houden, meent hij. Met grote instemming haalt Kempe een ook in het boek van Nagel voorkomende uitspraak aan van de toenmalige directeur van de Bijzondere Strafgevangenis in Leeuwarden: ‘Wie hier berouw heeft, gaat er dood aan.’ Om eraan toe te voegen: ‘Vernietigender critiek op een verouderd stelsel is mij nimmer onder ogen gekomen.’

Kempe roemt de literaire flair waarmee delen van Nagels boek geschreven zijn. Eerder in zijn bespreking heeft hij het al gehad over de ‘voortreffelijk literaire stijl’ waarmee de schrijver van het overzicht van leven en werk van de eenenzeventig misdadigers iets aantrekkelijks heeft weten te maken. In het boek geeft Nagel er enkele keren blijk van geïnteresseerd te zijn in literatuur. In een beschrijving van het verschijnsel economische criminaliteit heeft hij het over de oplichter: die behoort tot een slag dat na het plegen van zijn coup met de noorderzon pleegt te verdwijnen, ‘behalve wanneer hij van het Boorman-type is en zijn bedrijf zo behoedzaam uitoefent, dat hij het altijd tegen de Justitie durft op te nemen’. In een noot onder aan de bladzijde staat: ‘Lees de onvergetelijke schelmenroman Lijmen van Willem Elsschot.’ (blz. 273) Als de schrijver de wrok van de Ossenaren tegen de justitie beschrijft, waarbij zij zichzelf waargenomen zien als ‘vijandelijke objecten’, haalt hij een passage aan uit ‘de voortreffelijke roman’ Native Son van Richard Wright, de bekende zwarte Amerikaanse schrijver die verslag doet van de berechting van een negerjongen: ‘They were going to kill him anyhow, so why make him go through with this?’ Om te vervolgen met: ‘Zij kennen Nietzsche niet en beschouwen de rechters niet als gesublimeerde beulen.’ (blz. 360) En later komt ook nog De gebroeders Karamazow ter sprake. De negende en laatste stelling bij het proefschrift is aan de literatuur gewijd en luidt: ‘De voornaamste functie van de litteraire vorm is een mnemotechnische.’ Volgens Van Dale is mnemotechniek een methode om met allerlei hulpmiddelen voorstellingen met elkaar in verband te brengen en zo het geheugen te ondersteunen. De vraag of Nagel zelf die methode in zijn literaire werk heeft toegepast, is hier niet aan de orde, maar in zijn gedichten van 1944-’82 – bijeengebracht in De groene zee is mijn vriendin (1987, met een nawoord van Koos van Weringh) – lijkt

het toch dat hij probeert het verloop van zijn leven in zijn herinnering terug te roepen door allerlei voorstellingen met elkaar in verband te brengen. Op nog een andere literaire verwijzing moet ik de aandacht vestigen en wel op het motto van de dissertatie: ‘Where are the monsters who know not crime’: Henry Miller in The soul of Anaesthesia. Ik weet niet of er ooit onderzoek is verricht naar de betekenis van motto’s in boeken (en proefschriften), maar dat van Nagel zegt zeer veel over zijn kijk op de maatschappij, waarin crimineel gedrag een grote rol speelt. Hoe dan ook: uit zijn proefschrift blijkt dat de literatuur hem iets doet. Voor de verschijning daarvan had hij trouwens onder de naam J.B. Charles al twee publicaties met gedichten het licht doen zien, zij het ondergronds: Een suite van de zee en Terzinen van de mei, uitgegeven door zijn Groningse vriend H.N. Werkman, die kort voor de bevrijding van Groningen op 10 april 1945 nog door de Duitsers om het leven is gebracht.

 

In de criminele existentie van de Ossenaren speelde de drank een rol van betekenis. Alcoholisme is ‘de katalysator van de misdadigheid’, staat op bladzijde 306. Bij elke gelegenheid wordt er gedronken, van de geboorte tot de dood. Toch is de schrijver niet overtuigd van een eenvoudig oorzakelijk verband tussen alcohol en criminaliteit. Na tien bladzijden betoog, met veel cijfers, schrijft hij: ‘De conclusie van mijn beschouwing over het alcoholisme moet zijn, dat niet in de eerste plaats het glas, maar voornamelijk de kroeg, van groot belang is in de correlatie van drankmisbruik en misdadigheid.’ Het café, ‘dit kader van het betrokken sociale wrijvingsvlak’, is meer criminogeen dan de borrel zelf. Wat de criminoloog W.H. Nagel hier poneert, wordt later bevestigd door de dichter J.B. Charles in zijn gedicht ‘In de kroeg’, opgenomen in de bundel De warme slager:

Met Willem Nagel heb ik er regelmatig eentje op genomen, in de kroeg – of bij hem of bij mij thuis. Op 29 juli 1983 heeft hij de arena van het menselijk gewoel voorgoed verlaten.

Mathieu Lommen+
Klassiek maar beweeglijk
Over de boektypografie van Brigitte Slangen

Brigitte Slangen (*1958) begint een aardig Stempel te drukken op het Nederlandse literaire boek. Zij koos pas vrij laat, na een universitaire studie Nederlands, voor de typografie en volgde een avondopleiding aan de Hogeschool voor de Kunsten Arnhem (hka). In 1991 behoorde ze tot de opvallendste eindexamenstudenten grafische vormgeving van Nederland. Grafisch ontwerper Reynoud Homan zei toen over haar: ‘Zij ontwerpt op de millimeter, daarin is ze gespecialiseerd. Ik vind niet dat studenten op de academie altijd over grenzen heen moeten, sommige studenten maken in heel kleine stapjes grote sprongen, en Brigitte is zo’n student’.1

Vermoedelijk is het door haar studie letterkunde dat Brigitte Slangen zich tot de klassieke boektypografie aangetrokken voelde, want in Nederland is deze stroming nergens nog zo sterk vertegenwoordigd als in de literaire wereld. Maar schreefletters, uithangende cijfers en aangespatieerde kleinkapitaaltjes, figurerend binnen een klassieke vormgeving, die traditionele benadering lag niet goed op de hka. Toch liet Slangen zich daardoor niet van haar stuk brengen. In 1995 omschreef zij in een interview, bijna ongegeneerd, haar taak als boekverzorger als een bij uitstek dienstbare, waarbij soberheid en zelfs saaiheid te prefereren waren boven ‘ruis tijdens het lezen’.2 Zo’n streng uitgangspunt was lange tijd niet meer uit de mond van een jonge ontwerper opgetekend. Programmatisch sluit zij hier aan bij wat Jan van Krimpen – in navolging van Stanley Morison – vanaf de jaren dertig verkondigde. Inmiddels distantieert Slangen zich enigszins van dit interview: ze zegt nu meer vrijheid te nemen en op zoek te zijn naar nieuwe impulsen voor haar werk.

Na de academie zocht ze contact met Harry N. Sierman, een door vele vakgenoten hooggeschat boektypograaf. Hij introduceerde haar bij zijn opdrachtgever Querido. Deze literaire uitgeverij kent een lange traditie van verzorgde klassieke vormgeving. Het huidige uitgeversvignet is bijvoorbeeld van Jan van Krimpen. Voor Querido maakte Slangen een groot aantal prospectussen en ontwerpt ze sinds 1992 omslagen voor proza en poëzie. Directeur Ary Langbroek, als grafisch ontwerper begonnen, hielp haar met adviezen op weg. Neemt Sierman vooral prestigieuze uitgaven als

verzamelde werken voor zijn rekening, veel andere omslagen worden gemaakt door de huistypografen, die tevens alle binnenwerken verzorgen.3 Hiervoor zijn tegenwoordig Barbara van Dongen Torman (kinderboeken) en Anneke Germers in vaste dienst. Verder ontwerpt Langbroek zelf, onder het pseudoniem J. Tapperwijn, een flink aantal omslagen; die behoren tot de meest gedurfde van dit fonds. Het lettergebruik is gevarieerd, maar vooral recente Nederlandse boekletters als de Trinité (van Bram de Does) en de Fleischmann worden graag gebruikt.

Sinds enkele jaren mag Slangen nagenoeg alle Querido-poëzie doen. Ze maakt er puur typografische omslagen voor die ‘meelopen’ in de vertrouwde huisstijl. Een typisch Querido-boek heeft auteur, titel en uitgeversnaam in een blok, met als enig onderscheid tussen deze drie elementen kleine verschillen in kleur en/of typografie. Slangen varieert regelmatig op dit thema. Met minieme grafische middelen kan ze ook een toespeling op de titel maken – meer dan een titel en een auteursnaam krijgt ze tenslotte niet om mee te werken. Bij het geheel in onderkast gehouden omslag van de dichtbundel ‘zee bestookt’ (1999) van ‘b. zwaal’ worden bijvoorbeeld de golfjes van de cursieve z illustratief. Leonard Nolens’ Voorbijganger, uit hetzelfde jaar, krijgt een extra element door een lijn stippen die voetstappen suggereren. De door Querido gehanteerde werkverdeling bij freelance opdrachten laat wel soms storend zien dat omslag en binnenwerk zonder onderling overleg tot stand komen.

Bij uitgeverij L.J. Veen is Brigitte Slangen de gezichtsbepalende ontwerper, wat zich hier eveneens voornamelijk beperkt tot de omslagen.4 Sinds Het Boek Van Violet

En Dood [1996] is zij bij Veen de vaste ontwerper van Gerard Reve. Mede doordat Reves werk bij verschillende uitgevers is ondergebracht, hebben nogal wat boekverzorgers zich ermee beziggehouden. Sinds zijn debuut in 1947 zijn dat Helmut Salden, Karel Beunis, Leendert Stofbergen, Jacques Janssen, Guus Ros, Stephan Saaltink, Gerrit Noordzij en Rick Vermeulen geweest, om alleen de besten te noemen.5 Bram de Does – de enige ‘meester-drukker’ in Nederland – ontwierp, zette en drukte de mooiste bibliofiele uitgave, Oompje Beer en zijn Vriendjes (1987). Slangen bouwde op verzoek van Veen aanvankelijk voort op de eerdere, door Rick Vermeulen vervaardigde Reve-omslagen in dit fonds, die met hun kaders weer verwijzen naar de omslagen van Jacques Janssen voor Athenaeum.6 Bij het Verzameld werk moet de uitgever begrepen hebben dat het binnenwerk eveneens een vakkundige hand behoefde. Het eerste deel, gedegen en traditioneel door Slangen vormgegeven, werd meteen een van de Best Verzorgde Boeken, en dat terwijl klassieke boektypografie niet zo makkelijk meer wordt bekroond.7

Gerard Reve, met het patroonsdiploma van de grafische school op zak, denkt intensief mee over het uiterlijk van zijn boeken.8 Met de keuze van Brigitte Slangen voor de typografie van zijn ‘geschriften in hun definitieve editie’ (flaptekst) leek hij aanvankelijk niet bijzonder ingenomen. Op zijn voorstel had de uitgever eerst Bram de Does benaderd, maar die hield zich op dat moment met zijn drukletters bezig. ‘Gerard Reve wilde eigenlijk niets anders dan een sober boek in een bescheiden typografie,’ aldus Slangen. ‘De tekst moest het doen. Normaal kom ik met een of twee voorstellen, want uiteindelijk ben ik degene die bepaalt of een

omslag goed is. Nu heb ik wel tien voorstellen gedaan. Voor die harde kleuren heb ik gekozen, omdat ze goed aansluiten bij eerdere Reve-uitgaven. Als alle zes delen in de kast staan, denk ik dat het een fraai beeld oplevert. Maar voor een verzameld werk van W.F. Hermans zou ik die keuze dus nooit maken. Het binnenwerk heb ik in overleg met de uitgever bepaald. De beginwoorden van de hoofdstukken zijn bijvoorbeeld, in overeenstemming met vorige boeken en op Reves verzoek, in kleinkapitaal gezet met aan het begin een echte kapitaal; normaal zou ik die uitsluitend in kleinkapitaal laten zetten.’ Omdat de omvang al door Veen was vastgesteld, staat alles ruim maar geenszins storend ruim op de pagina. De pittige Haarlemmer, een recent door Frank E. Blokland hertekende Van Krimpen-letter, doet het goed op het lichtgetinte dundrukpapier, hetzelfde dat Van Oorschot gebruikt. Hoewel Slangen ook regelmatig het zetwerk verricht, worden deze delen uitgevoerd door een haar vertrouwde dtp‘ er.

Bij de omslagontwerpen voor Veen spelen foto’s of illustraties – niet altijd door haar zelf gekozen – in de regel een belangrijke rol. Dat is bijvoorbeeld het geval bij de kassaboekjes van de sportjournalist Mart Smeets en de cabaretière Marijke Boon. Hieraan weet Slangen toch een zeker cachet te geven. ‘Die boeken moeten de deur uit! Dat wordt ook zo gezegd. Bij het eerste boekje van Smeets dacht ik: zo iets ordinairs, dat doe ik gewoon niet. Maar naderhand ging ik in dit soort opdrachten toch een uitdaging zien, al maak ik natuurlijk liever een prachtige roman als Madame Bovary voor Veen.’ De Flaubert-uitgave verscheen in een reeks met klassieke teksten uit de wereldliteratuur, die Slangen van eigentijds klassieke omslagen voorziet.

Dat ze meer kan dan een pakkend omslag maken, bewijst wel het feit dat uitgeverij Meulenhoff haar veelvuldig vraagt voor het maken van zetinstructies voor binnenwerken van romans, brievenboeken en proefschriften. Hiervoor gebruikt ze naast de al genoemde Trinité en Haarlemmer graag beproefde boekletters als de Janson, de Ehrhardt of de Fournier. Minder in het oog springend dan de omslagen voor de Amsterdamse literaire uitgeverijen zijn de boeken die ze verzorgt voor de Valkhof Pers en het ksgv (Katholiek Studiecentrum voor Geestelijke Volksgezondheid), beide in haar woonplaats Nijmegen gevestigd. Bij dit werk heeft ze veel vrijheid, aangezien commerciële overwegingen bij de vormgeving nauwelijks een rol spelen en er geen concessies gedaan hoeven te worden aan een bestaande huisstijl. Voor de serieuze non-fictie-uitgeverij sun, eveneens in Nijmegen, geeft Slangen de kinderboeken vorm en vaak de wat meer populaire boeken, die zij als het moet snel kan maken. De sobere en moderne huisstijl, nu door Leo de Bruin bepaald, doet ze nooit geweld aan. In een sun-uitgave als Klederdracht en kleedgedrag (1998) paste ze wel eigenzinnig de Trinité toe: een letter die De Bruin als ‘te rond’ nooit heeft gebruikt.

Momenteel ontwerpt ze voor verschillende opdrachtgevers zo’n zestig omslagen per jaar en verzorgt ze van een flink aantal boeken de binnenwerken. Daarbij blijft ze zelfs in haar werk voor Querido en sun, die grafisch zo duidelijk zijn omlijnd, haar eigen opvattingen trouw. Maniertjes of het uitmelken van een concept zijn Brigitte Slangen vreemd. Ze is een klassiek maar beweeglijk ontwerper.

Hans Olink+
Rites de passage
Greshoffs literaire enclave in Brussel

‘Ik was van mijn prille jeugd voor België voorbestemd,’ schreef Jan Greshoff (1888-1971), nadat hij Brussel in 1939 had verlaten. Zoveel jaar eerder was zijn keus, toen hij besloten had zich in het buitenland te vestigen, als vanzelf op de Zuidelijke Nederlanden gevallen. ‘De Brusselse atmosfeer was als het ware voor mij geschapen; ik dartelde er rond als een vis in het water.’ Gedurende twaalf jaren, van 1927 tot 1939, zou hij de literaire en sociale spil zijn van de Nederlandse literaire gemeenschap in Brussel.

‘Ik sleet er genotvolle, leerrijke jaren,’ bekende Greshoff, die als kunstcorrespondent voor Het Vaderland en met beschouwingen voor de Nieuwe Rotterdamsche Courant in zijn onderhoud voorzag. ‘Zij die de Belgische hoofdstad een klein Parijs noemden, bewezen daarmee dat zij Parijs niet kenden en Brussel in het geheel niet. Zo er één stad is, ik spreek van voor de Tweede Wereldoorlog, met een eigen karakter, dan was het zeker Brussel.’ Maar het ware karakter van de stad lag niet aan de oppervlakte, klaar om door toeristen geproefd te worden. Nee, voor het echte Brussel moest je moeite doen. Pas ‘door jaren van zwerven door gezellige en schilderachtige buurten, door een deskundig koffiehuisbezoek, door een innige aanraking met de autochtone bevolking’ leerde men Brussel ‘in zijn diepste wezen kennen en als een natuurlijk gevolg daardoor liefhebben’. De Belgische hoofdstad, aldus Greshoff, ontleende niets aan Frankrijk, niets aan Nederland, het was Waals noch Vlaams. Het was, kortom, onvervalst Brussels. En daarvan ging in de jaren twintig en dertig een grote aantrekkingskracht uit op Nederlanders. Behalve bij vertegenwoordigers van Nederlandse bedrijven was de stad als goedkoopte-eiland bijzonder in trek bij gepensioneerde en gerepatrieerde Indiëgangers, onder wie de ouders van Eddy du Perron, die in Gistoux, onder de rook van Brussel, een kasteel bewoonden.

De Nederlanders ontmoetten elkaar in de in 1906 opgerichte Hollandsche Club, in de Nederlandse hervormde en in de gereformeerde kerk. Twee van de vaste bezoekers van de Hollandsche Club waren Bob Nijkerk – metaalhandelaar en mecenas – en zijn vrouw Henriëtte, die in 1978 haar (ongepubliceerde) herinneringen aan

het papier toevertrouwde: ‘We kwamen iedere Dinsdagavond bij elkaar om te praten, te schaken, te pingpongen en te kletsen.’ Het was een zeer gemengd gezelschap van jonggetrouwde stellen en alleenlopende jongelui, veelal uitgestuurd door Nederlandse bedrijven als Philips, Unilever en de Twentsche Bank. Plaats van samenkomen was een oud kantoorpand aan de Boulevard Adolphe Max, dat om financiële redenen deels was onderverhuurd aan de Vlaamse letterkundige en politieke club. Soms werden de Vlamingen bij de Nederlanders geïnviteerd, en ook wel




omgekeerd. Een doorslaand succes was dat echter nooit. ‘De grootste mislukking was wel,’ volgens Henriëtte Nijkerk, ‘toen de Vlamingen ons op hun Carnavalsfeest uitnodigden. Op het hoogtepunt van de avond trokken de Vlamingen hun pantalons uit en gingen in hun onderbroek dansen!’ Zij registreerde bij deze gelegenheid onder anderen Camille Huysmans, August Vermeylen, Herman Teirlinck, Maurice Roelants, F.V. Toussaint van Boelaere, Theo Bogaerts en Alfred Hegenscheidt. De Nederlanders maakten zich daarop ras uit de voeten, hetgeen Vermeylen de opmerking ontlokte: ‘Jullie Hollanders moesten wat meer leren lachen en wij Vlamingen wat meer leren denken!’

Mazagran

De literaire coterie die ontstond met de komst van Jan Greshoff, zette zich af tegen de bekrompen geest in Nederland – waar het conservatisme nogal manifest was – en moest derhalve niet veel hebben van de Hollandsche Club. Dat neemt niet weg dat Greshoff er een bekende persoonlijkheid was. Als hoofdredacteur van het Hollandsch Weekblad voor België voorzag hij de Nederlandse kolonie van nieuws. Van deze ‘advertentiefuik’, zoals hij het periodiek zelf wel genoemd heeft, wist Greshoff een algemeen weekblad van opmerkelijke kwaliteit te maken. Het werd goeddeels gevuld met culturele en literaire bijdragen van niveau, geleverd door Vlaamse en Nederlandse schrijvers die Greshoff als medewerker aan zich wist te binden. Daarnaast was hij redacteur van de in 1935 door de Nederlandse beeldend kunstenaar L.P.J. Braat opgerichte Kroniek van Kunst en Kultuur. In Het voorlaatste woord, een van de boekjes over zijn leven, memoreert Braat hoe hij Greshoff bezig zag in zijn Brusselse stamcafé over drie stoelzittingen de kopij te verdelen voor Groot-Nederland, het Hollandsch Weekblad en de Kroniek. Redigeren, zo constateert Braat, was voor Greshoff een ‘geheel natuurlijke bezigheid, bijna als ademhalen’.

Angèle Manteau, de latere uitgeefster, werkte in die jaren als kindermeisje bij de Greshoffs en zag daar vele Nederlandse en Belgische literatoren en liefhebbers voorbijkomen. Volgens haar zijn er op de wereld gezegende, tijdelijk begenadigde plekken – en een daarvan was Brussel in de jaren dertig, toen Eddy du Perron en Jan Greshoff er woonden en ‘de hele Nederlandse literatuur defileerde op de August Reyerslaan [waar Greshoff woonde], het Kasteel van Gistoux [Du Perrons woonhuis] en in de Taverne du Passage [het stamcafé]’. Als adolescent observeerde Manteau de

karakters van Greshoffs literaire vrienden, waarnemingen die in grote lijnen overeenkwamen met wat ze later in andere publicaties tegenkwam: ‘Du Perron: het levend geheugen, de globetrotter, de ruziezoeker. Ter Braak: de geëngageerde, de criticus. Slauerhoff: de poëtische, kwaadaardige schim, nog onderweg tussen twee wereldreizen in. De ijzingwekkend-sombere intelligentie, de sfeer van celibaat en onopgemaakte bedden rond Simon Vestdijk. De melancholieke bard en ladykiller Jany Roland Holst.’ Het meest weg was ze van Arthur van Schendel, die als hij in Brussel kwam, rondliep ‘alsof hij de schoonheid van het Toscaanse landschap en de renaissance met zich meebracht’.

Haar eigenlijke taak bestond eruit de familie Greshoff te helpen bij het onder de knie krijgen van de Franse taal. Niet alleen Greshoff zelf, maar ook de literaire vrienden met wie hij zich omringde – Du Perron, Neel Doff – waren uitgesproken francofiel. Vooral in de contacten met vertegenwoordigers van de Belgische Franstalige literatuur, zoals op de drukbezochte ‘vrijdagavondsalon’ van Franz Hellens, was een perfecte beheersing van het Frans een eerste vereiste.

Volgens Manteau zat Jan Greshoff dagelijks, van maandag tot en met vrijdag, vanaf half elf ’s ochtends in de – nog altijd bestaande – Taverne du Passage, in de vermaarde Sint-Hubertusgalerij. Daar had hij een vaste tafel naast de tapkast, helemaal achterin. Het etablissement, een ‘diepe, donkere, sombere tent’, werd bezocht door acteurs en actrices, schouwburgbezoekers en kunst- en toneelrecensenten van Frans-Belgische kranten. Zowel obers als klanten spraken er Frans. Greshoff bestelde steevast ‘un grand maza’, afkorting van mazagran, een verouderde horecabenaming voor koffie, opgediend in een glas. Hij schijnt dat met zoveel aplomb te hebben gedaan dat de obers hem niet durfden te corrigeren.

Greshoffs aanwezigheid in Brussel bleef niet onopgemerkt. Spoedig wisten niet alleen zijn vrienden maar ook correspondenten van Nederlandse kranten en schrijvers op doortocht naar Parijs dat hij iedere ochtend in de Taverne te vinden was. Zijn nieuwshonger dreef hem dikwijls in hun armen. En dan dijde het gezelschap waar hij het middelpunt van was, snel uit, soms wel twee of drie tafels in beslag nemend. Manteau meldt dat er zo luidruchtig in het Nederlands gediscussieerd werd dat de overige cafébezoekers zich op gepaste afstand hidden. Ook de obers ergerden zich af en toe behoorlijk, omdat de Nederlanders een stuk minder consumeerden dan zij converseerden.

Spion

Over de Taverne du Passage verscheen in 1936 een merkwaardig boekje, getiteld Bruselské Toulky [Wandelingen door Brussel]. Het was een bibliofiele uitgave, gedrukt door A.A.M. Stols en gefinancierd door Bob Nijkerk, die beiden bevriend waren met Greshoff. Dit duo nam samen wel vaker literaire uitgaven voor zijn rekening. De uit Maastricht afkomstige drukkerszoon Sander Stols bracht al op jonge leeftijd smaakvolle boeken uit. Om dichter bij zijn afnemers – Vlaamse en Franse bibliofielen – te zijn, vestigde hij zich in 1927 in Brussel.

Hoewel hij na de beurskrach van 1929 vrijwel aan de bedelstaf geraakte, zette hij zijn uitgaven voort. Kort voor zijn dood zei Stols met de nodige ironie over Greshoff: ‘Hij had aardige ideeën, genoeg om een dozijn uitgevers aan een faillissement te helpen.’

De auteur van het in het Tsjechisch verschenen Bruselské Toulky was MiloÅ¡ Slíva, een Praagse schrijver die al jaren in Brussel woonde en een regelmatige bezoeker van de Taverne du Passage was. Hij schreef lyrisch over de schoonheid van Brussel, waarbij vooral het Gare du Nord hem aantrok. Hij bezocht het station vaak en raakte na verloop van tijd bevriend met de stationschef. ‘Ik gaf hem de raad om alle internationale treinen op het zestiende perron te laten stoppen. De passagiers kregen op deze manier de gelegenheid om de benen te strekken na uren te hebben gezeten.’ Slíva’s fascinatie voor de aankomst van buitenlanders zal wel hebben samengehangen met zijn eigen aankomst en verblijf als vreemdeling. Hij was dol op Brussel, niet in de laatste plaats doordat de stad zoveel weghad van Praag.

Bob Nijkerk vermoedde, zo weet zijn zoon Karel, dat Slíva een spion was. Hoewel onbewezen, is het goed mogelijk dat hij sinds de Eerste Wereldoorlog in België vertoefde om voor zijn geboorteland informatie te verzamelen over Duitse troepenbewegingen in het Westen. De Tsjechen, toen nog deel uitmakend van het Habsburgse rijk, hadden alle belang bij een nederlaag van de Hohenzollerns en Habsburgers; terecht, naar zou blijken. Na de wapenstilstand in 1918 werd de republiek Tsjecho-Slowakije uitgeroepen.

Het vriendenboekje, met een oplage van duizend exemplaren, heeft een inleiding in het Frans door Franz Hellens en J.B. Gibet en is van tekeningen voorzien door de schilder-karikaturist Marcel Stobbaerts; allen bezoekers van het gerenommeerde café, waar eens ook Victor Hugo en Charles Baudelaire acte de présence gaven. Slíva schetst de Taverne du Passage als een door Nederlanders gedreven établissement, voorheen ook wel ‘Hulstkamp’ genoemd, naar de Hollandse graanjenever. ‘De naam was absoluut geen hindernis voor schrijvers, schilders en andere kunstenaars met klinkende namen om hier bij elkaar te komen en een kopje koffie of een glaasje graanjenever te nuttigen. Dat is vandaag historie, want een kopje koffie kost tien keer zoveel als vroeger en dan nog zonder het glaasje. Vandaag mag men niet meer de kleine glaasjes verkopen, maar ten minste twee liter tegelijk; ergernis over de nietigheid van het glaasje is er niet meer bij. […] Het is een ontmoetingsplaats voor schilders, schrijvers, beeldhouwers, acteurs en journalisten; u kunt er zeker van zijn ook mij in deze gezellige menigte aan te treffen.’ En over de bezoekers schrijft hij: ‘De Nederlandse dichter Jan Greshoff neemt mij in de maling; of is het de maker van de tekeningen, Marcel Stobbaerts, een jonge Belgische schilder met een zeer klinkende naam? Hij tekent mijn karikatuur en de Vlaamse schrijver Maurice Roelants voegt er heel geestige opmerkingen aan toe; de Waalse humorist J.B. Gibet wil dat ik hem een van mijn verhalen uit mijn wereldwandelingen vertel voor zijn volgende story; de ernstige vragen van de dichter Pierre Bourgeois storen hem niet. Tussendoor komt de diepe stem van de afgevaardigde Louis Pierard; hij kan zo schilderachtig de schoonheid van zijn geboortestreek in het kolengebied beschrijven. Hij is ook zeer geïnteresseerd in mijn uitvinding van de veilige mijnlamp. Aan deze vrolijkheid stoort zich niet in het minst de aar-

dige vriend A.A.M. Stols uit Maastricht,




een jonge en excellente uitgever van de schone druk. Hier smeedt hij met mij het idee van een tentoonstelling van het Tsjechische boek. Die vond plaats in het voorjaar van 1932 in het Paleis voor Schone Kunsten en het grote succes ervan gaf de aanzet tot meer culturele activiteit tussen België en Tsjecho-Slowakije.’

In schaerbeek

Niet alleen het café maar ook het Brusselse huis van de Nijkerks vormde een ontmoetingsplaats voor schrijvers van diverse pluimage. ‘Wij hebben,’ schreef Henriëtte Nijkerk, ‘Elsschot enige keren ontmoet – eerst bij hem thuis in Antwerpen, waar hij ons Tsjip voorlas. Hij vroeg ons opmerkingen te maken als hij woorden of zinnen gebruikt had die de Hollanders niet zouden begrijpen. Als er zich droevige gebeurtenissen in zijn boeken voordeden, raakte hij zó geëmotioneerd dat hij niet verder lezen kon. En dan vroeg hij de Greshoffs, die er ook bij tegenwoordig waren, verder te lezen.’ Zo las Elsschot ten huize van de familie Nijkerk Het Been en bij Greshoff thuis Kaas voor.

Hordes Nederlandse literatoren legden aan op 55, Boulevard Général Wahiz in Schaerbeek. Onder hen was ook de schrijver Frans Coenen – ‘onze bleke broeder’ – een ‘ouderwetse gentleman met bijna overdreven keurige manieren’. Hij was conservator van het Amsterdamse Museum Willet-Holthuysen, ‘volgens hem zelf een zéér drukke baan’. Maar ‘hij deed eenvoudig niets de hele dag – wel hield hij er verscheidene jeugdige vriendinnen op na en dat nam veel tijd in beslag’.

Ook Menno ter Braak en zijn vrouw Ant Faber kwamen geregeld langs. Menno’s zuster Truida is nog een tijdje secretaresse van Greshoff geweest. Ze leerde in Brussel de journalist Victor Varangot kennen, met wie ze later trouwde. Ter Braak en Varangot, die volgens Henriëtte Nijkerk nsb-sympathieën had, konden elkaar niet luchten, wat minstens één keer tot uitbarsting kwam toen Varangot bij het verlaten van de Taverne du Passage een brandende sigaret in Ter Braaks hand uitdrukte. Ter Braak schijnt spierwit te zijn geworden, maar zei geen woord. Het huwelijk tussen Truida en Varangot heeft niet lang geduurd.

Enkele maanden woonden ook Hendrik Marsman en zijn vrouw Rien in Brussel. In die periode catalogiseerde Rien een deel van de bibliotheek van Bob Nijkerk. Om wat bij te verdienen, want nadat Marsman zijn advocatenpraktijk in Utrecht had opgegeven, hadden ze het niet breed.

Simon Vestdijk kwam dikwijls langs met zijn vriendin-huishoudster Ans Koster. Later, toen de Nijkerks in Nederland waren teruggekeerd, zouden ze vele malen een bezoek aan Vestdijk in Doorn brengen.

Jan Campert woonde zelfs een jaar (1925-1926) bij de Nijkerks in huis. ‘Hij kwam geheel onverwacht aanlopen. Hij was een stille, rustige logé – zeer bescheiden. Hij had in Brussel een getrouwde vriendin wonen en hij hoopte steeds haar terug te winnen, hetgeen hem niet gelukt is. Hij schreef veel gedichten bij ons thuis – zijn bundel De Bron heeft hij aan ons opgedragen en het manuscript is in ons bezit. In 1928 kwam hij op huwelijksreis met Joekie Broedelet weer een weekje logeren. Bob kende Jan Campert uit de oorlog 1914-1918, toen Bob bij de Camperts in Westkapelle ingekwartierd was.’

Groen

Arthur van Schendel leefde in het begin van de jaren dertig drie maanden per jaar in het Brusselse Hotel Central. Via Greshoff leerden de Nijkerks hem kennen en er ontstond een hechte vriendschap, die zou duren tot Van Schendels dood in 1947 en de dood van zijn vrouw Annie in 1976. De Van Schendels waren grote kindervrienden ‘en het amuseerde Arthur kostelijk om met onze jongens op zijn buik op de grond in de speelkamer te gaan liggen om met de trein (toen nog niet electrisch) uren lang te spelen. Hij vertelde de kinderen de gekste verhalen over allerlei onwezenlijke mensen en het was voor hen een groot feest als mijnheer Van Schendel kwam spelen. Vanuit Sestri Levante schreef hij de kinderen lange brieven over Turkse of Marokkaanse prinsen die hij “ontmoet” had en die malle boodschappen voor Karel, Fred en Noortje (onze kinderen) mee gegeven hadden. We hebben na de oorlog nog twee brieven teruggevonden.[…] Van Schendel was een man die volgens een vast tijdschema leefde. Om klokke tien uur ’s avonds ging hij zijn pijpen schoonmaken.’ Dan spreidde hij volgens ritueel een krant op tafel. Daarop zette hij een speciale doos die allerlei doekjes en potjes, pijpenschoonmakers, zowel krabbers, pijpdoortrekkers als mesjes bevatte. Als hij hiermee klaar was, trok hij zich terug in zijn kamer om te gaan schrijven, meestal tot diep in de nacht. Op heel kleine blocnotes met een potloodje waaraan hij met een zakmes een vlijmscherpe punt had geslepen. ‘Deze manier van schrijven deed hem op latere leeftijd erg veel pijn, omdat de muis van zijn hand helemaal opzette – hij moest toen van de dokter met dikke potloden schrijven of met timmermanspotloden. Daar hij die potloden in Italië niet krijgen kon, stuurden we ze hem in grote dozen uit Brussel toe.’

Arthur van Schendel had, aldus Henriëtte Nijkerk, een grote afkeer van de kleur groen. Zijn vrouw noch zijn kinderen mochten ooit iets groens dragen. Toen hij de jonge Adriaan van der Veen – schrijver en redacteur van het Hollandsch Weekblad – voor het eerst in Brussel ontmoette, was het meteen mis. Van der Veen droeg een groene loden jas en Van Schendel zei hem dat hij hem nooit meer in die jas wou zien. Een onmogelijke eis, omdat de jonge schrijver geen geld had om een andere jas te betalen.

Zoals vele Nederlanders hield Van Schendel van Brussel, schreef de Vlaamse dichter Jan van Nijlen, ‘niet zozeer om de eigenaardigheden van de stad zelf, die voor de vreemdeling meestal verborgen blijven, dan wel om de speciale atmosfeer, die zozeer van die ener Nederlandse stad verschilt’. Ook hij herinnerde zich Van Schendel als een ordentelijk man die steeds hetzelfde hotel recht tegenover de Beurs nam, om in zijn zonnige kamer te schrijven. De avonden bracht hij door in zijn vaste cafés. Van Nijlen had zich de schrijver van Een zwerver verliefd voorgesteld als een dromer, een romanticus. In werkelijkheid trof hij een man met een zeer realistische kijk op de maatschappij. ‘Hij vreesde helemaal niet de mening te delen van de meest gewone man als hij meende dat die mening gegrond was, zomin als hij vreesde esthetische modes te veroordelen die hij dwaas vond: alle artistieke aanstellerij was hem vreemd.’ Maar de kalmte en rust die Van Schendel tentoonspreidde, maakte in de loop van de jaren dertig plaats voor een zekere onrust. In aanwezigheid van Van Nijlen bekommerde hij zich meer en meer over thema’s waarover hij voorheen nooit sprak, zoals de politieke toestand in het buitenland, de toekomst van de jeugd of sociale en ethische vraagstukken. ‘Het was,’ aldus Van Nijlen, ‘alsof het klimaat van de zwerver en de dromer had plaatsgemaakt voor een sfeer van zorgelijke beschouwing over de zin van het bestaan.’

Onhebbelijk

Een andere dichter uit het Noorden die Brussel meer dan eens aandeed, was Jacques Bloem. Henriëtte Nijkerk herinnerde zich dat ze veel met hem had gelachen. Bijvoorbeeld over zijn merkwaardige gewoonte alle Franse opschriften en namen in het Nederlands te vertalen. ‘Zo noemde hij de Minerva-auto (een Belgisch fabrikaat dat na de oorlog ter ziele gegaan is) – sans-soupapes, met kleploze motor – de minerva zonder onderpausen. Jean de la Fontaine heette Jantje van de Pomp; Jean Racine Jan Wortel; Baudelaire Schoon van de Lucht. Hij eindigde altijd met John Drinkwater: Hij liever dan ik.’ Wanneer Bloem bij Greshoff logeerde en daar veel had gedronken, wilde hij nog wel eens op pad. Als hij dan naar de Nijkerks onderweg was, belde Greshoff hen op om te waarschuwen dat Bloem al het nodige op had. Hij drong er dan op aan slechts één borrel te schenken, aangezien hij een kwade dronk had en grof en onhebbelijk werd als hij te veel ophad.

Zulke bijeenkomsten in Greshoffs huis waren berucht, zo herinnerde de gastheer zelf zich later. ‘Mijn zoons, toen nog knaapjes, hadden wij ingeprent dat zij zich bij zulke gelegenheden muisstil behoorden te houden. Toen zij, om vier uur, uit school thuis kwamen, werden zij op de trap reeds getroffen door een lawaai, ongewoon in een huis waar de stilte werd vereerd. In de zitkamer zagen zij Du Perron en Roelants, op de rugleuning van een sofa gezeten, ouderwets Franse en Engelse liedjes galmende. Terwijl Ter Braak een veel te luide begeleiding op de piano improviseerde. Dit alles vermengd met de aanmoedigingen en het gelach der overige aanwezigen. Mijn jongste zoon zocht zijn moeder op en zei, verontwaardigd, ja met verholen walging: “Is dat nou Forum?”.’

Dat was inderdaad Forum, het literaire verbond dat zich keerde tegen de half-zachtheid waaraan in de ogen van de oprichters een groot deel van de Nederlandse literatuur leed. Of tegen de Hollandse zelfgenoegzaamheid in culturele zaken, ontstaan door een nooit geheel verdwenen geestelijk isolement ten gevolge van materiële welvaart. Daarom wilden Ter Braak en Du Perron Europeanen worden met de Nietzscheaanse polemiek als uitgangspunt. Du Perron had al vroeg kennis-gemaakt met Greshoff. Kort nadat deze was neergestreken in de Belgische hoofdstad, kwam Du Perron al bij hem over de vloer. Ook Jan van Nijlen was in die begintijd – in 1928 – al van de partij. Van Nijlen had toen nog geen letter van Du Perron gelezen. Wel had hij allerlei rare verhalen gehoord over de literaire mystificaties van een zekere Duco Perkens, een tijdlang het pseudoniem van Du Perron, die bekend stond als ‘het rijke jongetje met een kasteel en een auto’. Maar de aversie die Van Nijlen tegen Du Perron had, verdween en hij zou een van zijn beste vrienden worden. Toen Du Perron in 1933 in financiële problemen verkeerde en zijn kasteel in Gistoux wilde verkopen, deed hij een beroep op Van Nijlen: ‘Ik wou je nu vragen in mijn plaats af en toe naar den notaris te gaan. Ik heb maar twee mensen in Brussel, in wie ik volledig vertrouwen stel: Jan [Greshoff] en jij. [Franz] Hellens ook maar die is een even grote peer als ikzelf! Erger nog. Jan is als Hollander en natuurlijk ook in een ogenblik quantité négligeable voor hen. Jij zou mij serieus een dienst kunnen bewijzen. Je bent Belg, je spreekt goed Frans en je bent ambtenaar op het Ministerie van Justitie, en zeg niet dat dit alles niet telt: die schoften kijken alleen naar zoiets, behalve naar het geld.’

Bob en Henriëtte Nijkerk kwamen ook wel eens in Gistoux, maar meestal kwam Du Perron bij hen in Schaerbeek langs. Eindeloze discussieavonden waren het, samen met Menno ter Braak, Hendrik Marsman en Jan en Aty Greshoff. Du Perron kon zich dan zo opwinden over allerlei Hollandse schrijvers dat hij driftig opsprong en schreeuwde: ‘Geef me mijn jas – ik ga onmiddellijk naar Amsterdam om

die vent op zijn smoel te slaan.’ Grootspraak natuurlijk, want een auto had hij niet en hij was zo wereldvreemd dat hij niet eens wist hoe hij een spoorkaartje kopen moest, aldus Henriëtte Nijkerk. Jan Greshoff scheen hem te kalmeren, waarop Du Perron meestal ging zitten en overging tot een voordracht. ‘Hij was zo belezen dat hij uit zijn hoofd talloze Hollandse, Franse en Amerikaanse boeken kon citeren.’ Aan zijn aanwezigheid kwam spoedig een eind toen zijn moeder overleed en hij in financiële moeilijkheden bleek te verkeren. Bob Nijkerk zou hem uiteindelijk, nadat steun van andere vrienden niet had mogen baten, helpen met de verkoop van Gistoux; daarop vertrok Du Perron naar Nederlands-Indië.

Verstikkende jaren

Greshoff trad niet alleen als spil maar ook als animator van de literaire gemeenschap in Brussel op. Zo ontdekte hij Adriaan van der Veen, die als zeventienjarige scholier een artikel naar hem had opgestuurd. Daarover was Greshoff zo enthousiast dat hij het direct in Groot-Nederland plaatste. Volgens Henriëtte Nijkerk was Greshoff ‘altijd op zoek naar jong talent en hij vond het heerlijk om jongelui waar hij wat van verwachtte te pousseren’. Toen Van der Veen zijn school in Schiedam had afgemaakt, werd hij naar Brussel gehaald, waar hij van de Greshoffs een heropvoeding ontving in tafelmanieren en taalgebruik – hij sprak toen nog uitsluitend plat Schiedams. Hij moest samenwerken met een heer Van Rossem, die als secretaris van Greshoff zeer geaffecteerd sprak en overdreven goede manieren had. Tot verbazing van allen nam Adriaan van der Veen al heel gauw die deftige dictie over. De jonge Nederlandse literator Pierre H. Dubois zou op soortgelijke wijze worden ingewijd.

De in Brussel wonende, Nederlandse communistische publicist Nico Rost, wiens huis een toevluchtsoord was voor vele linkse emigranten uit Duitsland, had weinig contact met de literaire coterie. Vooral Du Perron verafschuwde hem en roemde zijn talent als dat van een karrenpaard. Maar met Greshoff was hij goed bevriend. Bij zijn steun aan Duitse en Oostenrijkse emigranten deed Rost regelmatig een beroep op Greshoff, zoals in het geval van Harry Domela. Zelf had Rost nauwelijks te eten en vroeg Greshoff derhalve bij te springen of naar mogelijkheden te zoeken om zo gauw mogelijk iets te verdienen. Een verzoek dat hij herhaalde toen hij de Oostenrijkse schrijver Joseph Roth opving. ‘Hij is momenteel ten einde raad en zo down en wanhopig dat ik werkelijk vrees dat hij een einde aan zijn leven wil maken.’ Hij stelde Greshoff voor hem een boek over de Oostenrijkse schrijver Grillparzer te laten schrijven in ruil voor duizend gulden. ‘Deze ellende van Joseph Roth is toch onze taak. Wij mogen toch niet toelaten dat deze man een eind aan zijn leven maakt, daar dit toch werkelijk behalve een privé-tragedie een groot verlies voor de literatuur zou zijn.’ Of Greshoff daadwerkelijk steun verleende, is niet bekend. Langzamerhand viel de schaduw van de op handen zijnde oorlog over de enclave. Voor Greshoff was de dreiging duidelijk voelbaar.

Dat gold ook voor Arthur van Schendel, zoals Jan van Nijlen zich hem herin-

nert. Wandelend door de straten van Brussel sprak Van Schendel over het groeiend cynisme van de jeugd, dat te wijten zou zijn aan de onzekerheid waarin zij leefde. Van Nijlen voelde dat het geen ijdele woorden waren, want Van Schendel deed volgens hem niet aan ‘politiek dilettantisme’. ‘Hij gaf er zich zeer goed rekenschap van waar het met de wereld naar toe ging en hij zocht zijn troost niet in een bedriegelijk optimisme.’ Hij was een pessimist voor dat moment, voor de toekomst was hij echter optimistisch. ‘Hij geloofde in de vooruitgang van de mensheid, [en] was ervan overtuigd dat uit de chaos van deze tijd een nieuwe wereld zou ontstaan.’

Die laatste jaren in Brussel leken eindeloos in de ogen van Jan Greshoff. Verstikkende jaren. ‘Ik had daarvoor en heb daarna niet meer zulk een nijpende angst, dag en nacht, gekend. Het stond voor mij vast dat een oorlog onvermijdelijk was.’ Daarom verliet Greshoff in 1939 Brussel. Samen met zijn vrouw en twee kinderen vertrok hij naar Zuid-Afrika. Hij zou Europa, en vooral Brussel, enorm missen. Lydia Chagoll, dochter van Hollandsch Weekblad-directeur S. Aldewereld jr., die zich Greshoff nog herinnert als een ‘lieve man’ en een ‘heerlijk verteller’, en zijn vrouw Aty als een aparte vrouw met ‘een gouden kettinkje om haar been’, is ervan overtuigd dat Greshoff op tijd vertrok. Want de Gestapo was ongetwijfeld op de hoogte van zijn afkeer van het nationaal-socialisme.

Volgens Karel Nijkerk heeft Greshoff in 1939 voorvoeld wat het nationaal-socialisme zou gaan aanrichten. ‘Greshoff had,’ aldus Angèle Manteau, ‘als journalist, want dat was hij ook, het besef dat het fout ging.’ Van de ene op de andere dag zou hij zijn meubels en boeken hebben verkocht en zijn vertrokken. Ook zij is van mening dat hij in Brussel gevaar zou hebben gelopen, al was zijn anti-nationaal-socialistische houding nog niet zo oud. ‘In de jaren twintig zat hij nog op de Mussolini-lijn. Toen had hij het nog niet door. Greshoff en zijn vrienden waren toen nog volkomen verliteratuurd.’ Ook Pierre H. Dubois was ervan overtuigd dat Greshoff wanneer hij in Brussel zou zijn gebleven, gearresteerd was: ‘Hij had bruine liedjes geschreven – anti-nazigedichten.’ (‘Kleine sa-man, slaap zacht, / Hitler houdt immers de wacht. / Voor hèm heb je pas in het holst van de nacht / Een zoodje marxistische joden geslacht. / Kleine sa-man, ’t gaat goed, / Geen betere meststof dan bloed.’)

Met het vertrek van Greshoff was de Nederlandse literaire enclave in Brussel definitief uiteengevallen. Een groot verlies, volgens Dubois. ‘Een niet onbelangrijk deel van de Nederlandse literatuur in het interbellum is in Brussel bekokstoofd. Zonder die Brusselse gemeenschap had de Nederlandse literatuur er anders uitgezien.’

Bronnen

P.H. Dubois, Hermetisch en besterd. Literair leven in jaren van onrust. Memoranda (1987)

P.H. Dubois, Over de grens van de tijd (1997)

G.H. ‘s-Gravesande, E. du Perron (Stols-uitgave, 1947)

J. Greshoff, Afscheid van Europa. Leven tegen het leven (1969)

A. Manteau, ‘Het boek als levenswerk. Eerbetoon aan uitgever Alexandre A.M. Stols’, in: Elsevier, 5 september 1992

J. van Nijlen, Herinneringen aan E. du Perron (21981)

J. van Nijlen, ‘Herinneringen aan Arthur van Schendel’, in: De Gids, juni 1956

H. Olink, Nico Rost. De man die van Duitsland hield (1997)

G. Seghers, Het eigenzinnige leven van Angèle Manteau (1992)

MiloÅ¡ Slíva, Bruselské Toulky. Bruxelles, la perle du Brabant.

Inleidingen door Franz Hellens en J.B. Gibet (Stols-uitgave, 1936)

Ongepubliceerde dagboekherinneringen van H.E. Nijkerk-Van den Bergh, ongedateerd [1978]

Interviews met Loe Weeda, Annette Eekman, Lydia Chagoll, Angèle Manteau, Karel Nijkerk, Simone en Pierre H. Dubois, mevrouw M. Stols, Siegfried E. van Praag

 

Met dank aan Karel Nijkerk voor waardevolle suggesties en aan Vera Hennings voor de vertaling van Bruselské Toulky.

[1999/5]

Kester Freriks
Tienduizend dingen zijn onvervuld gebleven
Het allergeheimste dagboek van Maria Dermoût+

Het was een van de best bewaarde geheimen uit de Nederlandse letterkunde: het ‘geheime dagboek’ dat schrijfster Maria Dermoût in de jaren vijftig, tussen november 1954 en 8 april 1958, bijhield. Sinds Hans Warren met zijn reeks Geheim dagboek het woord ‘geheim’ een andere betekenis gaf door openbaar te maken wat in eerste aanzet nooit aan de openheid prijsgegeven had mogen worden – net zoals het woord ‘held’ heden ten dage eerder het tegendeel betekent -, moet ik spreken van het ‘allergeheimste dagboek’ van Maria Dermoût.

Dermoûts ‘allergeheimste dagboek’ kreeg ik acht jaar geleden voor het eerst in handen via Maria Dermoûts kleindochter. Ik had erover gelezen in de monografie die de nu geheel vergeten schrijver Johan van der Woude in 1973 over haar publiceerde, Maria Dermoût, de vrouw en de schrijfster. Van der Woude had slechts inzage gehad in enkele uitgetypte fragmenten die Maria Dermoûts dochter Ettie Kist (Pati, 1908) van het handgeschreven dagboek had gemaakt. Maar het volledige dagboek was hem onthouden. Via Ettie Kist kwam het dagboek terecht bij haar dochter, Maria de Bruyn Ouboter-Kist. Zij heeft het origineel nog steeds in haar bezit; ik mocht beschikken over een fotokopie.

De terughoudende Ettie Kist had zo haar redenen aan Van der Woude maar een beperkt aantal passages af te staan: het dagboek bevat tal van onthullende en ook pijnlijke bladzijden over Maria Dermoûts geheime jeugdliefde – een liefde die ze tot aan het eind van haar leven trouw is gebleven, tussen haar zestiende en vierenzeventigste jaar.

Ook Hans Warren, die in de jaren vijftig goed bevriend was met Maria Dermoût en een intense briefwisseling met haar onderhield, rept in zijn Geheim dagboek van Maria Dermoûts dagboek. In een brief uit het begin van de jaren negentig schreef hij me dat hij het dagboek helaas ‘nooit had ingezien’; vanzelfsprekend wekte dat zijn grote nieuwsgierigheid. Een dagboek dat niemand behalve de dochter mocht

inkijken, krijgt, alleen al door dit bestaan in het verborgene, mythische dimensies.

Heimwee naar het leven

Mijn belangstelling voor Maria Dermoût gaat terug tot de derde klas middelbare school. De lerares Nederlands – ik ben tot mijn spijt haar naam vergeten – wilde aan ons, rusteloze jongens en meisjes opgesloten in het klaslokaal, de schoonheid en betekenis van het verstilde, in zichzelf gekeerde en onvergetelijke boek De tienduizend dingen (1955) openbaren. De hele klas moest de Salamander-pocket kopen. Ik herinner me alles nauwkeurig: het was de zevende druk uit 1966. Op het omslag was een batikkleed te zien met als overheersende kleuren blauw, wit en indigo. Nu nog voel ik aan mijn vingertoppen de wat stugge papiersoort van de Salamander-uitgave; ik zie de kleine letters voor me. Het boek telt 192 bladzijden.

Maria Dermoût werd geboren in 1888 op de suikerfabriek Tirto in Pekalongan, in het midden van Noord-Java. Haar meisjesnaam luidde Ingerman. Tot 1933 verbleef zij, met korte onderbrekingen, in het voormalige Nederlands-Indië. Haar leven is daarginds geworteld, haar werk is de weergave van die sterke verbondenheid met de duizenden kleine en grote eilanden van de archipel. De terugkeer was gedwongen. Haar echtgenoot, de jurist I.J. Dermoût, kampte in het tropische klimaat met zijn gezondheid. Zijn hart kon de klemmende warmte en de vochtigheid niet verdragen. Na haar aankomst in Nederland is Maria Dermoût nooit teruggekeerd in Indië of, later, Indonesië.

Wij, scholieren, konden op geen enkele manier greep krijgen op De tienduizend dingen. De lerares stond op haar kleine podium van het klaslokaal dat uitzicht gaf op het bejaardentehuis De Klokkenbelt. De school was het Pius x College in Almelo. De klas was rumoerig, jolig, onverschillig, opstandig. Wij hadden misschien wel genoeg aan de tekst op het achterplat om erachter te komen dat de wereld van Maria Dermoût oneindig ver verwijderd was van die van Almelo in 1968. Die tekst was onze eerste kennismaking met het boek. Er zou misschien eens onderzoek gedaan moeten worden naar de betekenis van flapteksten; ik ben ervan overtuigd dat duizenden boeken in het geheugen van de lezer vorm hebben gekregen dankzij deze altijd slim en wervend geschreven tekst.

Ik citeer het hele achterplat: ‘De titel is ontleend aan een uitspraak van Ts’ên Shên: “Wanneer de “tienduizend dingen” gezien zijn in hun eenheid, keren wij terug tot het begin en blijven waar we altijd geweest zijn.” Uit zo’n uitspraak her-

kent men onmiddellijk de wereld van een oosterse aandacht voor alle details van natuur en van het leven en tegelijk van een “onverschillige” gelatenheid jegens de tijd. Die wereld vormt ook het thema van dit boek, dat zijn eenheid allereerst dááraan ontleent, evenals zijn waarde die subtiel en lyrisch is.’ Dan volgen er drie lovende citaten uit de kranten, ook altijd te mooi om niet gememoreerd te worden.

Het Leidsch Dagblad schrijft: ‘Haar verfijnde etsende pen heeft zich over een groot vlak bewogen. Een eiland vol mensen en planten, een zee met haar bewoners, de specerijtuin en de vervallen huizen. Wat zij heeft samengebracht, zijn de talloze grote en kleine dingen – de mensen, de gebeurtenissen, de emoties, de sfeer – die te zamen de ziel vormen van dit eiland in de Molukken.

In dit boek klinkt de stem van het heimwee. Niet het heimwee naar een streek of naar een verleden, maar het even diepe als tedere heimwee naar het leven zelf, dat zo heerlijk, zo ellendig en zo tijdelijk is.’

Dertien, veertien jaar waren we, volop bruisend van levenslust, en daar lazen we een boek over ‘het leven zelf […], dat zo ellendig en zo tijdelijk is’. En zongen, in diezelfde jaren, de Rolling Stones niet het vitale ‘I can’t get no satisfaction’ en waren daar niet tientallen andere groepen uit Engeland, Amerika en ook Nederland die het feest bezongen dat de jeugd heet? Ondertussen trapte Jan Cremer zijn Harley Davidson aan om daarmee de Nederlandse letteren binnen te scheuren en typte Jan Wolkers zich alvast warm voor Turks Fruit. Het weekblad De Groene Amsterdammer oordeelde: ‘Haar boek, ofschoon de dramatische momenten geenszins ontbreken, laat de indruk na van een schatkamer van ontelbare oosterse schoonheden, die met grote liefde en nauwgezetheid zijn waargenomen en weergegeven.’ En Het Vaderland berichtte: ‘De lezing van De tienduizend dingen door Maria Dermoût is noodzakelijk voor allen die de Nederlandse letterkunde met liefde en begrip volgen.’ De laatste regel luidt: ‘Vertaald in dertien talen.’

In 1968 was Maria Dermoût zes jaar dood. Haar collega, de schrijver Tjalie Robinson – pseudoniem van J.J.Th. Boon (1911-1974) – schreef in datzelfde jaar aan de biograaf Van der Woude een treffende kenschets: ‘Zij heeft de natuur van een jager, die urenlang geduldig kan wachten, en intussen de hem omgevende natuur “indrinkt”. Ze heeft contact met de “geestelijke gedaante” achter elk tastbaar en meetbaar feit.’ Volgens Robinson kwam zij ‘heel vaak […] tot aarzelende uitspraken die je zou kunnen karakteriseren met de dichtregels van Eliot: “It is not that, it is not that at all.” Zij had een sterke drang naar het mystieke, waarbij een feit nooit door de tijd wordt afgesloten, maar blijft rondwaren.’ Verder: ‘Ze was echt een oude Aziatische dame, ernstig en bedachtzaam, voortdurend bereid alle zaken te zien in groter verband en in de Tijd. Ze had een ingeboren respect voor zulke (in modern Europa theorie geworden) waarden als: eer, “breeding”, moed, opoffering, Godsgezag, hoffelijkheid, goede vormen. Haar verhalen konden net zo goed een eeuw geleden of over een eeuw geschreven zijn. Veel van haar instellingen zijn ook niet zozeer Aziatisch als “oer”.’

Deze Maria Dermoût, die zoveel geduld had en geen haast kende, debuteerde pas rond haar zestigste met Nog pas gisteren uit 1951. In nauwelijks tien jaar, tot aan haar dood in juni 1962 volgend op een langdurig ziekbed, schreef ze haar oeuvre van zo’n zeshonderd bladzijden. Postuum, in 1970, kwam haar Verzameld werk uit, bestaande uit de korte roman Nog pas gisteren, haar meesterwerk De tienduizend dingen, vier verhalenbundels, waaronder De kist (1958) en De sirenen (1963), en twee novellen. Haar werk speelt zich ofwel af in het voormalige Indië of is er, door thematiek en de personages die erin optreden, mee verbonden. Haar proza heeft iets verraderlijks: bij oppervlakkige lezing, zeker van Nog pas gisteren of enkele verhalen, lijkt het weemoedig van toon om dat voorbije Indië. Onder die ogenschijnlijke nostalgie gaat echter een veel diepere thematiek schuil. Al haar personages worden gedreven door een sterk verlangen naar rechtvaardigheid. Het kwaad in de wereld – zoals dood, echtscheiding, verlaten worden – ervaren zij als een inbreuk op de natuurlijke orde.

Hoe lieflijk haar werk ook wordt bevonden, Maria Dermoût heeft een fascinatie voor de boze dingen van het bestaan. Wat zij nastreeft is de bijna onmogelijke verzoening met het kwaad, dat noodzakelijk aanwezig is. In dit opzicht vertoont ze sterke verwantschap met Louis Couperus en Tjalie Robinson, die zich ook Vincent Mahieu noemde. Ook zij hebben van de Indische samenleving het kwaad ontdekt, de wreedheid van de maatschappij. En met de bezeten briefschrijver Willem Walraven verbindt haar het besef dat de Europese mens in het vooroorlogse Indië een buitenstaander is, hoe dan ook.

Van vroeger

Achter haar gepubliceerde werk gaat echter een schaduwoeuvre schuil van nog eens zo’n zeshonderd bladzijden. Verscholen op zolders en in archiefkasten, verspreid over Nederland, bevinden zich een paar honderd brieven en dat befaamde, allergeheimste dagboek.

Het was een belangrijk en ook triomfantelijk moment, toen ik op een dag in november 1992 dat dagboek in mocht zien. Ik ontving het van Maria Dermoûts kleindochter, Maria de Bruyn Ouboter-Kist. Zij woonde toen in Rossum, in een verbouwde boerderij aan de rivier. Meer dan honderd bladzijden telt het dagboek, dichtbeschreven, uiterst moeilijk leesbaar. De vellen papier zitten in een blauwe, plastic map. Maria Dermoûts vulde het papier op de voor haar zo kenmerkende wijze. Eerst schreef ze gewoon van linksboven naar rechtsonder; vervolgens draaide ze het schrift een kwartslag en kriebelde ze aan de zijkant; dan weer een kwartslag gedraaid en in de marge aan de bovenzijde geschreven. Tot slot de linkerzijkant. Bovendien schroomde ze niet om met strepen en pijlen toevoegingen te maken tussen de regels of daar waar nog een flintertje ruimte was.

Maria Dermoût hield het dagboek bij in haar huis in Noordwijk aan Zee, gelegen op een verwilderde duintop. De Blokkedoos heette het. Haar man was inmiddels overleden. Ze schreef altijd, zoals ze het zelf noemde, ‘tussendoor’. Ze maakte geen

urenlange werkdagen achter de schrijftafel; de rand van een stoel of haar knieën waarop ze het schriftje legde, vormden haar werktafel. Ook haar brieven schreef ze op die manier. Altijd handgeschreven. Ze excuseerde zich wel eens daarvoor, vooral als zij getypte brieven ontving.

Feitelijk is dit ‘allergeheimste dagboek’ geen dagboek in de klassieke zin van het woord. Ternauwernood vermeldt zij wat zij op een dag doet of heeft gedaan, toch de allereerste betekenis van een dagboek. Met dateringen springt ze slordig om; jaartallen ontbreken veelal, er zijn soms leemtes van maanden. Haar dagboek is een wonderlijk samenraapsel van boekcitaten, gedichten die ze overschrijft en van haar eigen gedachten voorziet, herinneringen aan het vroegere Indië, beschrijvingen van het weer en de wolkenluchten boven de Noordzee, de heldere nachten vol met sterren. En voor alles is het een smartelijk geschrift.

Talloos zijn de uitroepen van diep gevoelde eenzaamheid. We zien hier een vrouw van in de zeventig worstelen met grote gevoelens, die ze ook niet verzuimt zo te benoemen, als pijn, gemis, het verstrijken van de tijd, de lasten van de ouderdom, lichamelijk ongemak, eenzaamheid.

En: Maria Dermoût was vervuld van liefde. Nog altijd.

Haar werk mag dan geworteld zijn in het voormalige Indië, het is maar tot op zekere hoogte waar dat haar boeken – zoals vaak wordt beweerd – de neerslag vormen van een oosterse levensbeschouwing, waarin geen hiërarchie bestaat. Uiteindelijk draait het om liefde. Niet de vervulde liefde, maar het gemis daarvan. De band tussen haar dagboek en haar literaire werk is nauw. Zo bevat het dagboek de aanzet tot het verhaal ‘De prinses van het eiland’, uit de bundel Donker van uiterlijk, die twee jaar na haar dood in 1964 verscheen. Een man, Charles, keert met zijn gezin terug naar Nederland. Indië is zijn blijvend gemis.

Passages uit het dagboek duiken vaak letterlijk op, zoals in de postume verhalenbundel De sirenen (1963): ‘Waarom zijn wij mensen juist op dit punt waar wij zo kwetsbaar zijn, onze liefde zogezegd, zo zo zonder keuze – worden gekozen. We kunnen een beetje remmen, een beetje niet te veel toegeven, beetje verstoppen misschien, dat doet toch aan de hoofdzaak niets af of toe. Zo open voor pijn en verwondingen, ze zelf op te lopen, ze anderen aan te doen, en we hebben geen keuze – worden gekozen.’

Maria Dermoût ontmoette haar aanstaande man, de jurist Isaac Dermoût, op zeventienjarige leeftijd in het bergdorpje Tosari. Binnen enkele maanden verloofden zij zich, een jaar later vond het huwelijk plaats. Kort daarvoor was ze uit Nederland

vertrokken. Zoals veel kinderen van




Europese ouders die in Indië werden geboren, moest ze haar middelbare-school-opleiding volgen in Nederland. Als twaalfjarige vertrok ze naar Haarlem, waar ze in een pleeggezin terechtkwam; als zeventienjarige keerde ze terug.

Toen ze weer naar Indië ging, had ze afscheid genomen van haar jeugdliefde, de student in de geologie Aldert Brouwer. Ze waren, aan de Leidsevaart in Haarlem, elkaars buurkinderen. Hendrik Albertus Brouwer – zoals zijn volledige naam luidde – was de jongere broer van de befaamde wiskundige L.E.J. Brouwer. Aldert ging naar dezelfde school als Maria Ingerman, het Stedelijk Gymnasium aan het Prinsenhof. Samen bezochten zij de literaire club. Hij was twee jaar ouder dan Maria.

Tussen Aldert Brouwer en het meisje uit Indië ontstond een hechte vriendschap. Brouwer was van Friese afkomst. Zijn vader gaf aan de kinderen een strenge opvoeding; hij verwachtte van hen wilskracht, daadkracht, een scherp moreel oordeel, helder denken. De kinderen Brouwer waren niet makkelijk in de omgang. Aldert had een scherp getekend gezicht, diepliggende, blauwe ogen; hij droeg zijn haar strak achterovergekamd. Er was iets heerszuchtigs aan hem. Hij had een hang naar dominantie.

Maria Ingerman voelde zich sterk tot hem aangetrokken, zo sterk dat ze in een helaas verloren gegane brief aan haar vader in Indië schreef dat ze aan een ‘verloving’ dacht. Haar vader, die zijn dochter in jaren niet had gezien, besloot onmiddellijk zijn dochter terug te halen. Hij wilde haar, zoals Tjalie Robinson het formuleerde, niet zo jong al ‘verliezen in een huwelijk’. In januari 1905 reisden haar vader en stiefmoeder – Maria’s eigen moeder overleed jong – naar Nederland en in maart kwam Maria Ingerman terug op Java. Ze had gedwongen afscheid van Aldert Brouwer genomen.

De geoloog Brouwer maakte daarna tal van expedities, onder andere naar Nederlands-Indië. In 1928 of ’29 hadden hij en Maria Dermoût een geheime ontmoeting in een gastenverblijf aan de Wijnkoopsbaai, gelegen aan de Stille Zuidzee. Dit rendez-vous is te reconstrueren uit het dagboek. Op dinsdag 19 december 1955 – ditmaal was Maria Dermoûts wel exact – noteerde zij in haar geheime schrift:

‘Wijnkoopsbaai! A. 28/29. Is er dan niets meer over van vroeger? het Leven zelf, Batavia en nog eens batavia en de Wijnkoopsbaai en nu, en de liefde die voorbij gaat ware het niet dat de Liefde zelf!’ En verderop: ‘en alle “wonderen”? en onze kloppende harten! “let all things pass away”. Maar roep dat dan, denk je, dat ik niet zou hebben kunnen “responderen” – het niet kan, niet rechtop zou hebben kunnen staan – het nog kan – naar je kijkende uit de verte. o Aldert! van vroeger.’

Umsonstness

Zo, in deze toon zwevend tussen melancholie en verzet, pijn om het voorbijgaan van de dingen en opstandigheid, is het hele dagboek gesteld. Bovendien is er altijd veel te gissen en te raden, want Maria Dermoût drukt zich vaak cryptisch uit. In het verhaal ‘De zuidzee’, uit de bundel De sirenen, geeft zij een weergave van een vergelijkbare geheime ontmoeting. In Batavia in de jaren dertig begon zij er al aan te werken, ze voltooide het veel later. Dit was kenmerkend voor haar manier van schrijven: eerst korte aanzetten maken, dan verder uitwerken, jaren laten rusten en pas dan voltooien. Alles eerst in handschrift, het uittypen kwam later.

In dit prachtige, korte liefdesverhaal schetst Maria Dermoût in suggestieve en tegelijk ingehouden bewoordingen hoe een naamloze man en vrouw elkaar na zoveel jaren weerzien. Het is een verhaal over verbondenheid en afscheid: ‘De man en de vrouw kwamen aan de Zuidzee. Een baai, het zwarte strand met rotsen en koraalriffen, rijen en rijen ketapanbomen tot vlak aan het water, hoog scheefgegroeid, door de wind gebogen naar de duizelige golven toe, die aan kwamen stormen uit het zuiden om stuk te slaan aan die donkere rotsen en riffen en dan uit te vloeien op het zwarte strand.’

Het gastenhuis lag aan een oude weg, waar nooit iemand langskwam. Het tweetal kon zich ongezien wanen. De schrijfster plaatst hen in een mystieke eenheidsbeleving met de overweldigende natuur: ‘De volgende dag liepen zij samen in de late middag langs zee. Een kleine begroeide heuvel en aan de andere kant weer een baai. […] Het einde der wereld. De baai, de aarde eromheen buigend.’ De man kijkt over zee de verte in: ‘Hij zag Panama of misschien wel een stad in Zuid-Amerika, of waar hij heen zou gaan.’

De rusteloosheid van de man, zijn verre reizen naar Panama en Zuid-Amerika kloppen met de levensbeschrijving van Brouwer: hij verbleef inderdaad van begin tot halverwege de jaren twintig in Panama. Ook het uiterlijk van de man is aan de werkelijkheid ontleend: scherpe ogen, smal gezicht. Een koele stem, wat schraal. Zonder iets te zeggen lopen ze verder langs het strand. De vrouw koestert een intense liefde voor de man. Wanneer hij tegen haar praat is het ‘of haar donkerte, haar droefheid, haar aan de aarde gebonden voeten haar afgenomen werden, zo maar’. Hij vroeg haar niets, beloofde haar niets: ‘En zij waren te zamen zoals twee mensen samen zijn, altijd maar voor een korte tijd,’ luidt de slotregel.

In de woorden ‘voor korte tijd’ ligt de essentie van deze geschiedenis. De ontmoeting zal niet langer geduurd hebben dan een paar dagen; Brouwer moest verder

op reis, Maria Dermoût ging terug naar Batavia. De liefde zoals de vrouw die ondergaat samen met deze man, is een liefde die verlossing brengt, lichtheid. Maar ook toont de schrijfster haar vrouwelijke hoofdpersoon in een sterke, allesvragende afhankelijkheid van de man. Ik zou bijna zeggen, het is een ‘gevaarlijke liefde’.

Die afhankelijkheid jegens Aldert Brouwer vormt de grondslag van het dagboek. Op bijna elke bladzijde memoreert ze hem. In de jaren vijftig reist Brouwer nog steeds veel, hij bezoekt Brazilië, Japan, Zuid-Afrika, Zuid-Amerika, Thailand. Hij beklimt bergen, zoals de Etna op Sicilië en de Fuji bij Tokio. Hij reist per vliegtuig, iets wat Maria Dermoûts nooit heeft gedaan. Telkens als hij wegvliegt, is zij bang dat hij niet zal terugkeren. Vaak staat zij ’s avonds laat aan het raam van het huis op het hoge duin en kijkt ze uit over zee.

Aan het eind van de jaren vijftig sluit zij haar dagboek af.

Na haar dood typte haar dochter Ettie Kist op de laatste bladzijde, verwijzend naar de liefde van Maria Dermoût voor Aldert Brouwer: ‘Moeder verbrandde al zijn brieven en ik ben ervan overtuigd dat als ze op het laatst niet zulke vreselijke pijnen had moeten hebben, ze me gevraagd zou hebben het [dagboek] te verbranden. Maar hij was toch eigenlijk het middelpunt van haar leven, hoeveel ze ook van Hans [Hans Frederik Dermoût, geboren 1910 op Ambon] en mij hield, en een levensbeschrijving zonder deze onvervulde, nooit aflatende gevoelens te schrijven zou een verdraaide zijn.’

In Brouwers nalatenschap zoeken we tevergeefs naar wat Maria Dermoût voor hem betekende. Hij overleed op 18 september 1973, meer dan tien jaar na haar. Zijzelf heeft, door zijn brieven te verbranden, de sporen van hun verhouding uitgewist. Zijn geologische archief is opgeborgen in een stalen ladenkast op een vergeten zolder van de Amsterdamse dierentuin Artis Natura Magistra. Bij het openen

springen de kakkerlakken weg. In bassins eronder wordt het voer voor de zeeleeuwen bewaard.

Maria Dermoût had een voorkeur voor dichters uit het interbellum: Bloem, Vasalis, T.S. Eliot, Auden. Tientallen keren in haar dagboek citeert ze versregels van hen; altijd regels die over de vergeefsheid van de liefde gaan, over afscheid nemen. Haar favoriete gedicht is ‘Sotto Voce’ uit de bundel Gezichten en vergezichten (1954) van Vasalis. Het openingsvers komt vaak voor in haar dagboek, voorzien van uitroeptekens, onderstrepingen en dikwijls de verwijzing naar “A’, Aldert Brouwer. Vasalis dichtte en haar lezeres in Noordwijk aan Zee betuigde haar bijval: ‘Zoveel soorten van verdriet, / ik noem ze maar niet. / Maar één, het afstand doen en scheiden. / En niet het snijden doet zo’n pijn, / maar het afgesneden zijn.’ Ook J.C. Bloem kon op haar instemming rekenen met het gedicht ‘Vermaning’ uit Media vita (1931): ‘Wat klaagt ge, o zwakke ziel, nu dat de zon gaat dalen? / De dag was lang en heet, en zijn geluk niet veel – / Maar laat den ijdelen hun vege zegepralen: / Beetren zijn heengegaan, en met een minder deel.’

Naar het slot toe verbrokkelt het dagboek steeds meer, alsof de schrijfster de energie ontbeert en ze de macht over de taal verliest. Over de bladzijden spreidt zich een wirwar van woorden uit, fragmenten van gedichten, steeds vaker het woord ‘umsonstness’, de vergeefsheid van alles. Maria Dermoût heeft geen sterke scholing in het christendom gekregen, het oosterse denken was haar vertrouwder, maar het besef van ijdelheid van het bestaan op aarde heeft haar in haar laatste levensjaren diep doortrokken.

Afgezien van het verborgen liefdesverhaal waarvan het getuigt, onthult het dagboek veel over Maria Dermoûts schrijfstijl en werkwijze. Ze beschikte over een klein bureau van donker hout, ingelegd met mozaïek. Hieraan schreef ze niet echt aan haar boeken, ze maakte eerder een eenheid uit de vele losse aantekeningen en delen waaruit haar werken zijn opgebouwd.

Ooit bekende ze, in alle bescheidenheid, geen ‘schrijfster’ te zijn maar een ‘vertelster’. In haar nalatenschap bevinden zich dan ook schriften vol met aanzetten tot verhalen, soms helemaal uitgewerkt, vaak slechts bestaande uit losse gedachten of gebeurtenissen. Ik bezit van haar een schrijfschrift met zwart gemarmerde kaft. Op de eerste bladzijde is zij met paarse inkt aan een verhaal begonnen, waarna ze met potlood zoveel verbeteringen aanbracht, dat de oorspronkelijke tekst nauwelijks is te lezen. ‘De schoenen’ heet het verhaal. Van de eerste zin maakte ze verschillende versies. Zo staat het er in het paars: ‘Toen grootma ’s avonds naar haar kamer gegaan was en Annetje met de oudste tante alleen bleef, begon die, – zij praatte altijd zooveel naar het leven van grootma te vertellen “je bent nu eengroot meisje”.

Het begin wist Annetje wel.’

Met zwarte inkt noteerde ze een tweede versie, boven en tussen de paarse woorden: ‘Op een keer dat grootma er niet was, bleef Annetje met de oudste tante

alleen.’ Haaks daarop staat in groen geschreven, tamelijk verloren: ‘het antwoord’. Het woord ‘wel’ in ‘Het begin wist Annetje wel’ veranderde ze in ‘al lang’. Verderop wordt het verhaal steeds onleesbaarder; geheimschrift lijkt het. En het opmerkelijkst van alles is dat het wemelt van de doorhalingen. Bladzijde na bladzijde verwierp Maria Dermoût, om daarna telkens opnieuw te beginnen. Zij werkte lang aan haar verhalen, soms droeg ze een tekst twintig of dertig jaar met zich mee. In haar ogen moest een schrijver geduld oefenen.

De eerste alinea van het dagboek luidt: ‘[…] handen die vastgrijpen, handen die openvouwen – Prachtige dagen, prachtige avonden en nachten, mijn “lieven” verweg, blij om mijn leven, dat zij er zijn, dat zij zijn zoals zij zijn, maar verweg – altijd.’

Zaterdag 10 en zondag 11 mei 1955 maakte ze zich zorgen over de moeizame verhouding die zij had tot Aldert Brouwer; hij was veel te vaak weg op zijn lange reizen, liet gerust weken of maanden niets van zich horen. Bovendien omringde hij zich graag met vrouwen, zodat Maria Dermoûts het idee had dat zij hem voortdurend moest delen. Dat waren de ‘onvervulde, nooit aflatende gevoelens’, waarvan Ettie Kist ook al sprak.

De waarheid is echter ook dat die onvervuldheid Maria Dermoût veel pijn heeft bezorgd. Om het sterk uit te drukken: het vrat aan haar, maakte haar onrustig en onzeker. Ze was geneigd tot zelfverwijt, zoals in de volgende passage:

11 mei, zondag – was zo ongelukkig deze dagen, nu eigenlijk niet meer – we moeten toch ons ‘best’ doende er kunnen komen – ook tezamen -? is dat zo? Zondag 11 tfntj [telefoontje] ’t was alles (dacht ik) ‘goed’ -? stuurde pakje – Zat. Zond. Wat is dit nu? maak ik de ‘fouten’ maar waar? Waarom? Ik probeer toch niet ‘vast te houden’? – ‘vraag’ op de keper beschouwd toch om niets? – waar zou ik om moeten vragen? – er is alles of er is niets – elkaar na zo lange tijd weer eens zien spreken en erover zomaar [onleesbaar] horen weten dat het iemand goed gaat, dat kan zijn zoals een brief schrijven. Ja zelfs dat beroerde telefoneren of een ‘bezorgen’, bezorgd zijn wanneer het geaccepteerd wordt, voor de Ander iets betekent – glad to be together, in gedachten, in werkelijkheid – een tezamen, ergens hoe dan ook; als dat er niet is – is er toch niets.
Wat zou waarom zou een mens dan vragen?
Is dat wat waarlijk telt, boven alle andere dingen telt? ‘het wezen van’, ‘thy likeness’, ‘your consciousness’, ‘the realm of you’ – maar wel moeilijk. Er zijn toch ook nog een paar armen én een hart, zo lang we leven tenminste.
‘Er is geen plaats voor mijn hoofd naast het uwe.’
Al die avonden die avonden die bedompte lucht, nergens een ster, daar kan ik niet goed tegen – ’s morgens die trein, maar treinen en schepen – ‘op weg’ is wel goed – maar voor die op een perron en een kade staan? en wuiven?

Op 8 april 1958 noteerde Maria Dermoût haar laatste woorden in het dagboek. Daarna heeft ze niet veel meer geschreven, de twijfel en het verdriet in haar leven werden te groot, de ouderdom ontnam haar de kracht. Ze richt zich in gedachten tot Aldert Brouwer:

Laat er toch geen misverstand zijn, maar dat is er ook niet hè? Als ik (het is ook fout natuurlijk) wel eens zeg in opstand tegen dit alles, tegen een mogelijk invalide worden, van – dat alleen maar niet – is dat toch geen koudheid des harten, maar ergens in het hart, juist het tegendeel.
Je weet wel: – die je lief zijn iets ‘treffelijks’ geven of anders niet – een beetje ‘zorgen’ ook.
Het is niet nederig, dat weet ik.
Moet men dat zijn? hier en daar wel, maar niet overal, geloof ik nog altijd in het diepst van mijn hart.

Eenzaam

Het ‘allergeheimste dagboek’ van Maria Dermoût is vanaf het ogenblik dat ik het inzag, niet meer zo geheim, al ben ik naast Ettie Kist en Maria de Bruyn de enige die het in zijn geheel mocht lezen. Tijdens het bestuderen van haar moeilijke handschrift was ik even terughoudend als benieuwd; het was of ik een donker huis binnenging en vertrek na vertrek de lampen aanstak en steeds meer ontdekte van de inmiddels vertrokken bewoonster van het huis, die ik niet persoonlijk heb gekend. Die bewoonster was een schrijfster. Zij liet ons boeken na, gepolijste verhalen, verzorgd uitgegeven. Nu ik weet heb van haar dagboek, besef ik welke lange weg deze vrouw moet zijn gegaan voordat haar stijlvolle, in zichzelf gekeerde werk aan de openbaarheid werd prijsgegeven.

Ik besteedde weken aan het ontcijferen en vervolgens het uittypen ervan. Ik kwam erachter dat zij elke dag op een ‘tlfntje’ wachtte, een ‘telefoontje’ van Brouwer. Soms hulde ze zich in geheimtaal. Ze schreef gedichten van Auden of Eliot over en onderstreepte daarin woorden als ‘oh my love’ of ‘the days of sadness I take no pleasure in’. Soms dronk ze een glaasje vermouth en speelde ze patience.

Ik heb haar leren kennen als een zeer eenzame vrouw, verbitterd ook, teleurgesteld. Ze had onafgebroken het gevoel dat ze tekortschoot. Op een dag kwam ze in Amsterdam Brouwer tegen op de hoek van de Beethovenstraat en de Stadionweg, waaraan hij woonde. Ze riep hem na, liep naar hem toe. Hij gaf geen sjoege, negeerde haar en stak de drukke straat over. Zo liet hij dus zijn jeugdliefde schieten. Zij kwam thuis en noteerde in haar dagboek: ‘Wat heb ik toch misdaan om zo weinig gekregen te hebben?’

Toch. Als biograaf van haar leven moet ik met dit dagboek behoedzaam omspringen. Het waren niet de vrolijkste momenten waarin zij schreef. Op anderen maakte zij in deze tijd een vrolijke, opgeruimde en zelfs blije indruk, altijd charmant en gastvrij. Aanvankelijk dacht ik: ‘Ik weet wel beter.’ Zo is het echter niet.

Hoe authentiek een dagboek ook is, welk een schat het ook bevat, we moeten de mededelingen erin nauwkeurig wegen. Niet voor niets wilde Maria Dermoût het ooit verbranden. Maar dan had ik nooit met zoveel zekerheid durven beweren dat haar werk draait om één thema: de niet-vervulde liefde. Met dit gegeven als sleutel in de hand kon ik haar werk binnengaan. Maar altijd op mijn hoede. Want de band tussen leven, dagboek en werk is even fascinerend als ingewikkeld.

[1999/5]

Kester Freriks
Tienduizend dingen zijn onvervuld gebleven
Het allergeheimste dagboek van Maria Dermoût+

Het was een van de best bewaarde geheimen uit de Nederlandse letterkunde: het ‘geheime dagboek’ dat schrijfster Maria Dermoût in de jaren vijftig, tussen november 1954 en 8 april 1958, bijhield. Sinds Hans Warren met zijn reeks Geheim dagboek het woord ‘geheim’ een andere betekenis gaf door openbaar te maken wat in eerste aanzet nooit aan de openheid prijsgegeven had mogen worden – net zoals het woord ‘held’ heden ten dage eerder het tegendeel betekent -, moet ik spreken van het ‘allergeheimste dagboek’ van Maria Dermoût.

Dermoûts ‘allergeheimste dagboek’ kreeg ik acht jaar geleden voor het eerst in handen via Maria Dermoûts kleindochter. Ik had erover gelezen in de monografie die de nu geheel vergeten schrijver Johan van der Woude in 1973 over haar publiceerde, Maria Dermoût, de vrouw en de schrijfster. Van der Woude had slechts inzage gehad in enkele uitgetypte fragmenten die Maria Dermoûts dochter Ettie Kist (Pati, 1908) van het handgeschreven dagboek had gemaakt. Maar het volledige dagboek was hem onthouden. Via Ettie Kist kwam het dagboek terecht bij haar dochter, Maria de Bruyn Ouboter-Kist. Zij heeft het origineel nog steeds in haar bezit; ik mocht beschikken over een fotokopie.

De terughoudende Ettie Kist had zo haar redenen aan Van der Woude maar een beperkt aantal passages af te staan: het dagboek bevat tal van onthullende en ook pijnlijke bladzijden over Maria Dermoûts geheime jeugdliefde – een liefde die ze tot aan het eind van haar leven trouw is gebleven, tussen haar zestiende en vierenzeventigste jaar.

Ook Hans Warren, die in de jaren vijftig goed bevriend was met Maria Dermoût en een intense briefwisseling met haar onderhield, rept in zijn Geheim dagboek van Maria Dermoûts dagboek. In een brief uit het begin van de jaren negentig schreef hij me dat hij het dagboek helaas ‘nooit had ingezien’; vanzelfsprekend wekte dat zijn grote nieuwsgierigheid. Een dagboek dat niemand behalve de dochter mocht

inkijken, krijgt, alleen al door dit bestaan in het verborgene, mythische dimensies.

Heimwee naar het leven

Mijn belangstelling voor Maria Dermoût gaat terug tot de derde klas middelbare school. De lerares Nederlands – ik ben tot mijn spijt haar naam vergeten – wilde aan ons, rusteloze jongens en meisjes opgesloten in het klaslokaal, de schoonheid en betekenis van het verstilde, in zichzelf gekeerde en onvergetelijke boek De tienduizend dingen (1955) openbaren. De hele klas moest de Salamander-pocket kopen. Ik herinner me alles nauwkeurig: het was de zevende druk uit 1966. Op het omslag was een batikkleed te zien met als overheersende kleuren blauw, wit en indigo. Nu nog voel ik aan mijn vingertoppen de wat stugge papiersoort van de Salamander-uitgave; ik zie de kleine letters voor me. Het boek telt 192 bladzijden.

Maria Dermoût werd geboren in 1888 op de suikerfabriek Tirto in Pekalongan, in het midden van Noord-Java. Haar meisjesnaam luidde Ingerman. Tot 1933 verbleef zij, met korte onderbrekingen, in het voormalige Nederlands-Indië. Haar leven is daarginds geworteld, haar werk is de weergave van die sterke verbondenheid met de duizenden kleine en grote eilanden van de archipel. De terugkeer was gedwongen. Haar echtgenoot, de jurist I.J. Dermoût, kampte in het tropische klimaat met zijn gezondheid. Zijn hart kon de klemmende warmte en de vochtigheid niet verdragen. Na haar aankomst in Nederland is Maria Dermoût nooit teruggekeerd in Indië of, later, Indonesië.

Wij, scholieren, konden op geen enkele manier greep krijgen op De tienduizend dingen. De lerares stond op haar kleine podium van het klaslokaal dat uitzicht gaf op het bejaardentehuis De Klokkenbelt. De school was het Pius x College in Almelo. De klas was rumoerig, jolig, onverschillig, opstandig. Wij hadden misschien wel genoeg aan de tekst op het achterplat om erachter te komen dat de wereld van Maria Dermoût oneindig ver verwijderd was van die van Almelo in 1968. Die tekst was onze eerste kennismaking met het boek. Er zou misschien eens onderzoek gedaan moeten worden naar de betekenis van flapteksten; ik ben ervan overtuigd dat duizenden boeken in het geheugen van de lezer vorm hebben gekregen dankzij deze altijd slim en wervend geschreven tekst.

Ik citeer het hele achterplat: ‘De titel is ontleend aan een uitspraak van Ts’ên Shên: “Wanneer de “tienduizend dingen” gezien zijn in hun eenheid, keren wij terug tot het begin en blijven waar we altijd geweest zijn.” Uit zo’n uitspraak her-

kent men onmiddellijk de wereld van een oosterse aandacht voor alle details van natuur en van het leven en tegelijk van een “onverschillige” gelatenheid jegens de tijd. Die wereld vormt ook het thema van dit boek, dat zijn eenheid allereerst dááraan ontleent, evenals zijn waarde die subtiel en lyrisch is.’ Dan volgen er drie lovende citaten uit de kranten, ook altijd te mooi om niet gememoreerd te worden.

Het Leidsch Dagblad schrijft: ‘Haar verfijnde etsende pen heeft zich over een groot vlak bewogen. Een eiland vol mensen en planten, een zee met haar bewoners, de specerijtuin en de vervallen huizen. Wat zij heeft samengebracht, zijn de talloze grote en kleine dingen – de mensen, de gebeurtenissen, de emoties, de sfeer – die te zamen de ziel vormen van dit eiland in de Molukken.

In dit boek klinkt de stem van het heimwee. Niet het heimwee naar een streek of naar een verleden, maar het even diepe als tedere heimwee naar het leven zelf, dat zo heerlijk, zo ellendig en zo tijdelijk is.’

Dertien, veertien jaar waren we, volop bruisend van levenslust, en daar lazen we een boek over ‘het leven zelf […], dat zo ellendig en zo tijdelijk is’. En zongen, in diezelfde jaren, de Rolling Stones niet het vitale ‘I can’t get no satisfaction’ en waren daar niet tientallen andere groepen uit Engeland, Amerika en ook Nederland die het feest bezongen dat de jeugd heet? Ondertussen trapte Jan Cremer zijn Harley Davidson aan om daarmee de Nederlandse letteren binnen te scheuren en typte Jan Wolkers zich alvast warm voor Turks Fruit. Het weekblad De Groene Amsterdammer oordeelde: ‘Haar boek, ofschoon de dramatische momenten geenszins ontbreken, laat de indruk na van een schatkamer van ontelbare oosterse schoonheden, die met grote liefde en nauwgezetheid zijn waargenomen en weergegeven.’ En Het Vaderland berichtte: ‘De lezing van De tienduizend dingen door Maria Dermoût is noodzakelijk voor allen die de Nederlandse letterkunde met liefde en begrip volgen.’ De laatste regel luidt: ‘Vertaald in dertien talen.’

In 1968 was Maria Dermoût zes jaar dood. Haar collega, de schrijver Tjalie Robinson – pseudoniem van J.J.Th. Boon (1911-1974) – schreef in datzelfde jaar aan de biograaf Van der Woude een treffende kenschets: ‘Zij heeft de natuur van een jager, die urenlang geduldig kan wachten, en intussen de hem omgevende natuur “indrinkt”. Ze heeft contact met de “geestelijke gedaante” achter elk tastbaar en meetbaar feit.’ Volgens Robinson kwam zij ‘heel vaak […] tot aarzelende uitspraken die je zou kunnen karakteriseren met de dichtregels van Eliot: “It is not that, it is not that at all.” Zij had een sterke drang naar het mystieke, waarbij een feit nooit door de tijd wordt afgesloten, maar blijft rondwaren.’ Verder: ‘Ze was echt een oude Aziatische dame, ernstig en bedachtzaam, voortdurend bereid alle zaken te zien in groter verband en in de Tijd. Ze had een ingeboren respect voor zulke (in modern Europa theorie geworden) waarden als: eer, “breeding”, moed, opoffering, Godsgezag, hoffelijkheid, goede vormen. Haar verhalen konden net zo goed een eeuw geleden of over een eeuw geschreven zijn. Veel van haar instellingen zijn ook niet zozeer Aziatisch als “oer”.’

Deze Maria Dermoût, die zoveel geduld had en geen haast kende, debuteerde pas rond haar zestigste met Nog pas gisteren uit 1951. In nauwelijks tien jaar, tot aan haar dood in juni 1962 volgend op een langdurig ziekbed, schreef ze haar oeuvre van zo’n zeshonderd bladzijden. Postuum, in 1970, kwam haar Verzameld werk uit, bestaande uit de korte roman Nog pas gisteren, haar meesterwerk De tienduizend dingen, vier verhalenbundels, waaronder De kist (1958) en De sirenen (1963), en twee novellen. Haar werk speelt zich ofwel af in het voormalige Indië of is er, door thematiek en de personages die erin optreden, mee verbonden. Haar proza heeft iets verraderlijks: bij oppervlakkige lezing, zeker van Nog pas gisteren of enkele verhalen, lijkt het weemoedig van toon om dat voorbije Indië. Onder die ogenschijnlijke nostalgie gaat echter een veel diepere thematiek schuil. Al haar personages worden gedreven door een sterk verlangen naar rechtvaardigheid. Het kwaad in de wereld – zoals dood, echtscheiding, verlaten worden – ervaren zij als een inbreuk op de natuurlijke orde.

Hoe lieflijk haar werk ook wordt bevonden, Maria Dermoût heeft een fascinatie voor de boze dingen van het bestaan. Wat zij nastreeft is de bijna onmogelijke verzoening met het kwaad, dat noodzakelijk aanwezig is. In dit opzicht vertoont ze sterke verwantschap met Louis Couperus en Tjalie Robinson, die zich ook Vincent Mahieu noemde. Ook zij hebben van de Indische samenleving het kwaad ontdekt, de wreedheid van de maatschappij. En met de bezeten briefschrijver Willem Walraven verbindt haar het besef dat de Europese mens in het vooroorlogse Indië een buitenstaander is, hoe dan ook.

Van vroeger

Achter haar gepubliceerde werk gaat echter een schaduwoeuvre schuil van nog eens zo’n zeshonderd bladzijden. Verscholen op zolders en in archiefkasten, verspreid over Nederland, bevinden zich een paar honderd brieven en dat befaamde, allergeheimste dagboek.

Het was een belangrijk en ook triomfantelijk moment, toen ik op een dag in november 1992 dat dagboek in mocht zien. Ik ontving het van Maria Dermoûts kleindochter, Maria de Bruyn Ouboter-Kist. Zij woonde toen in Rossum, in een verbouwde boerderij aan de rivier. Meer dan honderd bladzijden telt het dagboek, dichtbeschreven, uiterst moeilijk leesbaar. De vellen papier zitten in een blauwe, plastic map. Maria Dermoûts vulde het papier op de voor haar zo kenmerkende wijze. Eerst schreef ze gewoon van linksboven naar rechtsonder; vervolgens draaide ze het schrift een kwartslag en kriebelde ze aan de zijkant; dan weer een kwartslag gedraaid en in de marge aan de bovenzijde geschreven. Tot slot de linkerzijkant. Bovendien schroomde ze niet om met strepen en pijlen toevoegingen te maken tussen de regels of daar waar nog een flintertje ruimte was.

Maria Dermoût hield het dagboek bij in haar huis in Noordwijk aan Zee, gelegen op een verwilderde duintop. De Blokkedoos heette het. Haar man was inmiddels overleden. Ze schreef altijd, zoals ze het zelf noemde, ‘tussendoor’. Ze maakte geen

urenlange werkdagen achter de schrijftafel; de rand van een stoel of haar knieën waarop ze het schriftje legde, vormden haar werktafel. Ook haar brieven schreef ze op die manier. Altijd handgeschreven. Ze excuseerde zich wel eens daarvoor, vooral als zij getypte brieven ontving.

Feitelijk is dit ‘allergeheimste dagboek’ geen dagboek in de klassieke zin van het woord. Ternauwernood vermeldt zij wat zij op een dag doet of heeft gedaan, toch de allereerste betekenis van een dagboek. Met dateringen springt ze slordig om; jaartallen ontbreken veelal, er zijn soms leemtes van maanden. Haar dagboek is een wonderlijk samenraapsel van boekcitaten, gedichten die ze overschrijft en van haar eigen gedachten voorziet, herinneringen aan het vroegere Indië, beschrijvingen van het weer en de wolkenluchten boven de Noordzee, de heldere nachten vol met sterren. En voor alles is het een smartelijk geschrift.

Talloos zijn de uitroepen van diep gevoelde eenzaamheid. We zien hier een vrouw van in de zeventig worstelen met grote gevoelens, die ze ook niet verzuimt zo te benoemen, als pijn, gemis, het verstrijken van de tijd, de lasten van de ouderdom, lichamelijk ongemak, eenzaamheid.

En: Maria Dermoût was vervuld van liefde. Nog altijd.

Haar werk mag dan geworteld zijn in het voormalige Indië, het is maar tot op zekere hoogte waar dat haar boeken – zoals vaak wordt beweerd – de neerslag vormen van een oosterse levensbeschouwing, waarin geen hiërarchie bestaat. Uiteindelijk draait het om liefde. Niet de vervulde liefde, maar het gemis daarvan. De band tussen haar dagboek en haar literaire werk is nauw. Zo bevat het dagboek de aanzet tot het verhaal ‘De prinses van het eiland’, uit de bundel Donker van uiterlijk, die twee jaar na haar dood in 1964 verscheen. Een man, Charles, keert met zijn gezin terug naar Nederland. Indië is zijn blijvend gemis.

Passages uit het dagboek duiken vaak letterlijk op, zoals in de postume verhalenbundel De sirenen (1963): ‘Waarom zijn wij mensen juist op dit punt waar wij zo kwetsbaar zijn, onze liefde zogezegd, zo zo zonder keuze – worden gekozen. We kunnen een beetje remmen, een beetje niet te veel toegeven, beetje verstoppen misschien, dat doet toch aan de hoofdzaak niets af of toe. Zo open voor pijn en verwondingen, ze zelf op te lopen, ze anderen aan te doen, en we hebben geen keuze – worden gekozen.’

Maria Dermoût ontmoette haar aanstaande man, de jurist Isaac Dermoût, op zeventienjarige leeftijd in het bergdorpje Tosari. Binnen enkele maanden verloofden zij zich, een jaar later vond het huwelijk plaats. Kort daarvoor was ze uit Nederland

vertrokken. Zoals veel kinderen van




Europese ouders die in Indië werden geboren, moest ze haar middelbare-school-opleiding volgen in Nederland. Als twaalfjarige vertrok ze naar Haarlem, waar ze in een pleeggezin terechtkwam; als zeventienjarige keerde ze terug.

Toen ze weer naar Indië ging, had ze afscheid genomen van haar jeugdliefde, de student in de geologie Aldert Brouwer. Ze waren, aan de Leidsevaart in Haarlem, elkaars buurkinderen. Hendrik Albertus Brouwer – zoals zijn volledige naam luidde – was de jongere broer van de befaamde wiskundige L.E.J. Brouwer. Aldert ging naar dezelfde school als Maria Ingerman, het Stedelijk Gymnasium aan het Prinsenhof. Samen bezochten zij de literaire club. Hij was twee jaar ouder dan Maria.

Tussen Aldert Brouwer en het meisje uit Indië ontstond een hechte vriendschap. Brouwer was van Friese afkomst. Zijn vader gaf aan de kinderen een strenge opvoeding; hij verwachtte van hen wilskracht, daadkracht, een scherp moreel oordeel, helder denken. De kinderen Brouwer waren niet makkelijk in de omgang. Aldert had een scherp getekend gezicht, diepliggende, blauwe ogen; hij droeg zijn haar strak achterovergekamd. Er was iets heerszuchtigs aan hem. Hij had een hang naar dominantie.

Maria Ingerman voelde zich sterk tot hem aangetrokken, zo sterk dat ze in een helaas verloren gegane brief aan haar vader in Indië schreef dat ze aan een ‘verloving’ dacht. Haar vader, die zijn dochter in jaren niet had gezien, besloot onmiddellijk zijn dochter terug te halen. Hij wilde haar, zoals Tjalie Robinson het formuleerde, niet zo jong al ‘verliezen in een huwelijk’. In januari 1905 reisden haar vader en stiefmoeder – Maria’s eigen moeder overleed jong – naar Nederland en in maart kwam Maria Ingerman terug op Java. Ze had gedwongen afscheid van Aldert Brouwer genomen.

De geoloog Brouwer maakte daarna tal van expedities, onder andere naar Nederlands-Indië. In 1928 of ’29 hadden hij en Maria Dermoût een geheime ontmoeting in een gastenverblijf aan de Wijnkoopsbaai, gelegen aan de Stille Zuidzee. Dit rendez-vous is te reconstrueren uit het dagboek. Op dinsdag 19 december 1955 – ditmaal was Maria Dermoûts wel exact – noteerde zij in haar geheime schrift:

‘Wijnkoopsbaai! A. 28/29. Is er dan niets meer over van vroeger? het Leven zelf, Batavia en nog eens batavia en de Wijnkoopsbaai en nu, en de liefde die voorbij gaat ware het niet dat de Liefde zelf!’ En verderop: ‘en alle “wonderen”? en onze kloppende harten! “let all things pass away”. Maar roep dat dan, denk je, dat ik niet zou hebben kunnen “responderen” – het niet kan, niet rechtop zou hebben kunnen staan – het nog kan – naar je kijkende uit de verte. o Aldert! van vroeger.’

Umsonstness

Zo, in deze toon zwevend tussen melancholie en verzet, pijn om het voorbijgaan van de dingen en opstandigheid, is het hele dagboek gesteld. Bovendien is er altijd veel te gissen en te raden, want Maria Dermoût drukt zich vaak cryptisch uit. In het verhaal ‘De zuidzee’, uit de bundel De sirenen, geeft zij een weergave van een vergelijkbare geheime ontmoeting. In Batavia in de jaren dertig begon zij er al aan te werken, ze voltooide het veel later. Dit was kenmerkend voor haar manier van schrijven: eerst korte aanzetten maken, dan verder uitwerken, jaren laten rusten en pas dan voltooien. Alles eerst in handschrift, het uittypen kwam later.

In dit prachtige, korte liefdesverhaal schetst Maria Dermoût in suggestieve en tegelijk ingehouden bewoordingen hoe een naamloze man en vrouw elkaar na zoveel jaren weerzien. Het is een verhaal over verbondenheid en afscheid: ‘De man en de vrouw kwamen aan de Zuidzee. Een baai, het zwarte strand met rotsen en koraalriffen, rijen en rijen ketapanbomen tot vlak aan het water, hoog scheefgegroeid, door de wind gebogen naar de duizelige golven toe, die aan kwamen stormen uit het zuiden om stuk te slaan aan die donkere rotsen en riffen en dan uit te vloeien op het zwarte strand.’

Het gastenhuis lag aan een oude weg, waar nooit iemand langskwam. Het tweetal kon zich ongezien wanen. De schrijfster plaatst hen in een mystieke eenheidsbeleving met de overweldigende natuur: ‘De volgende dag liepen zij samen in de late middag langs zee. Een kleine begroeide heuvel en aan de andere kant weer een baai. […] Het einde der wereld. De baai, de aarde eromheen buigend.’ De man kijkt over zee de verte in: ‘Hij zag Panama of misschien wel een stad in Zuid-Amerika, of waar hij heen zou gaan.’

De rusteloosheid van de man, zijn verre reizen naar Panama en Zuid-Amerika kloppen met de levensbeschrijving van Brouwer: hij verbleef inderdaad van begin tot halverwege de jaren twintig in Panama. Ook het uiterlijk van de man is aan de werkelijkheid ontleend: scherpe ogen, smal gezicht. Een koele stem, wat schraal. Zonder iets te zeggen lopen ze verder langs het strand. De vrouw koestert een intense liefde voor de man. Wanneer hij tegen haar praat is het ‘of haar donkerte, haar droefheid, haar aan de aarde gebonden voeten haar afgenomen werden, zo maar’. Hij vroeg haar niets, beloofde haar niets: ‘En zij waren te zamen zoals twee mensen samen zijn, altijd maar voor een korte tijd,’ luidt de slotregel.

In de woorden ‘voor korte tijd’ ligt de essentie van deze geschiedenis. De ontmoeting zal niet langer geduurd hebben dan een paar dagen; Brouwer moest verder

op reis, Maria Dermoût ging terug naar Batavia. De liefde zoals de vrouw die ondergaat samen met deze man, is een liefde die verlossing brengt, lichtheid. Maar ook toont de schrijfster haar vrouwelijke hoofdpersoon in een sterke, allesvragende afhankelijkheid van de man. Ik zou bijna zeggen, het is een ‘gevaarlijke liefde’.

Die afhankelijkheid jegens Aldert Brouwer vormt de grondslag van het dagboek. Op bijna elke bladzijde memoreert ze hem. In de jaren vijftig reist Brouwer nog steeds veel, hij bezoekt Brazilië, Japan, Zuid-Afrika, Zuid-Amerika, Thailand. Hij beklimt bergen, zoals de Etna op Sicilië en de Fuji bij Tokio. Hij reist per vliegtuig, iets wat Maria Dermoûts nooit heeft gedaan. Telkens als hij wegvliegt, is zij bang dat hij niet zal terugkeren. Vaak staat zij ’s avonds laat aan het raam van het huis op het hoge duin en kijkt ze uit over zee.

Aan het eind van de jaren vijftig sluit zij haar dagboek af.

Na haar dood typte haar dochter Ettie Kist op de laatste bladzijde, verwijzend naar de liefde van Maria Dermoût voor Aldert Brouwer: ‘Moeder verbrandde al zijn brieven en ik ben ervan overtuigd dat als ze op het laatst niet zulke vreselijke pijnen had moeten hebben, ze me gevraagd zou hebben het [dagboek] te verbranden. Maar hij was toch eigenlijk het middelpunt van haar leven, hoeveel ze ook van Hans [Hans Frederik Dermoût, geboren 1910 op Ambon] en mij hield, en een levensbeschrijving zonder deze onvervulde, nooit aflatende gevoelens te schrijven zou een verdraaide zijn.’

In Brouwers nalatenschap zoeken we tevergeefs naar wat Maria Dermoût voor hem betekende. Hij overleed op 18 september 1973, meer dan tien jaar na haar. Zijzelf heeft, door zijn brieven te verbranden, de sporen van hun verhouding uitgewist. Zijn geologische archief is opgeborgen in een stalen ladenkast op een vergeten zolder van de Amsterdamse dierentuin Artis Natura Magistra. Bij het openen

springen de kakkerlakken weg. In bassins eronder wordt het voer voor de zeeleeuwen bewaard.

Maria Dermoût had een voorkeur voor dichters uit het interbellum: Bloem, Vasalis, T.S. Eliot, Auden. Tientallen keren in haar dagboek citeert ze versregels van hen; altijd regels die over de vergeefsheid van de liefde gaan, over afscheid nemen. Haar favoriete gedicht is ‘Sotto Voce’ uit de bundel Gezichten en vergezichten (1954) van Vasalis. Het openingsvers komt vaak voor in haar dagboek, voorzien van uitroeptekens, onderstrepingen en dikwijls de verwijzing naar “A’, Aldert Brouwer. Vasalis dichtte en haar lezeres in Noordwijk aan Zee betuigde haar bijval: ‘Zoveel soorten van verdriet, / ik noem ze maar niet. / Maar één, het afstand doen en scheiden. / En niet het snijden doet zo’n pijn, / maar het afgesneden zijn.’ Ook J.C. Bloem kon op haar instemming rekenen met het gedicht ‘Vermaning’ uit Media vita (1931): ‘Wat klaagt ge, o zwakke ziel, nu dat de zon gaat dalen? / De dag was lang en heet, en zijn geluk niet veel – / Maar laat den ijdelen hun vege zegepralen: / Beetren zijn heengegaan, en met een minder deel.’

Naar het slot toe verbrokkelt het dagboek steeds meer, alsof de schrijfster de energie ontbeert en ze de macht over de taal verliest. Over de bladzijden spreidt zich een wirwar van woorden uit, fragmenten van gedichten, steeds vaker het woord ‘umsonstness’, de vergeefsheid van alles. Maria Dermoût heeft geen sterke scholing in het christendom gekregen, het oosterse denken was haar vertrouwder, maar het besef van ijdelheid van het bestaan op aarde heeft haar in haar laatste levensjaren diep doortrokken.

Afgezien van het verborgen liefdesverhaal waarvan het getuigt, onthult het dagboek veel over Maria Dermoûts schrijfstijl en werkwijze. Ze beschikte over een klein bureau van donker hout, ingelegd met mozaïek. Hieraan schreef ze niet echt aan haar boeken, ze maakte eerder een eenheid uit de vele losse aantekeningen en delen waaruit haar werken zijn opgebouwd.

Ooit bekende ze, in alle bescheidenheid, geen ‘schrijfster’ te zijn maar een ‘vertelster’. In haar nalatenschap bevinden zich dan ook schriften vol met aanzetten tot verhalen, soms helemaal uitgewerkt, vaak slechts bestaande uit losse gedachten of gebeurtenissen. Ik bezit van haar een schrijfschrift met zwart gemarmerde kaft. Op de eerste bladzijde is zij met paarse inkt aan een verhaal begonnen, waarna ze met potlood zoveel verbeteringen aanbracht, dat de oorspronkelijke tekst nauwelijks is te lezen. ‘De schoenen’ heet het verhaal. Van de eerste zin maakte ze verschillende versies. Zo staat het er in het paars: ‘Toen grootma ’s avonds naar haar kamer gegaan was en Annetje met de oudste tante alleen bleef, begon die, – zij praatte altijd zooveel naar het leven van grootma te vertellen “je bent nu eengroot meisje”.

Het begin wist Annetje wel.’

Met zwarte inkt noteerde ze een tweede versie, boven en tussen de paarse woorden: ‘Op een keer dat grootma er niet was, bleef Annetje met de oudste tante

alleen.’ Haaks daarop staat in groen geschreven, tamelijk verloren: ‘het antwoord’. Het woord ‘wel’ in ‘Het begin wist Annetje wel’ veranderde ze in ‘al lang’. Verderop wordt het verhaal steeds onleesbaarder; geheimschrift lijkt het. En het opmerkelijkst van alles is dat het wemelt van de doorhalingen. Bladzijde na bladzijde verwierp Maria Dermoût, om daarna telkens opnieuw te beginnen. Zij werkte lang aan haar verhalen, soms droeg ze een tekst twintig of dertig jaar met zich mee. In haar ogen moest een schrijver geduld oefenen.

De eerste alinea van het dagboek luidt: ‘[…] handen die vastgrijpen, handen die openvouwen – Prachtige dagen, prachtige avonden en nachten, mijn “lieven” verweg, blij om mijn leven, dat zij er zijn, dat zij zijn zoals zij zijn, maar verweg – altijd.’

Zaterdag 10 en zondag 11 mei 1955 maakte ze zich zorgen over de moeizame verhouding die zij had tot Aldert Brouwer; hij was veel te vaak weg op zijn lange reizen, liet gerust weken of maanden niets van zich horen. Bovendien omringde hij zich graag met vrouwen, zodat Maria Dermoûts het idee had dat zij hem voortdurend moest delen. Dat waren de ‘onvervulde, nooit aflatende gevoelens’, waarvan Ettie Kist ook al sprak.

De waarheid is echter ook dat die onvervuldheid Maria Dermoût veel pijn heeft bezorgd. Om het sterk uit te drukken: het vrat aan haar, maakte haar onrustig en onzeker. Ze was geneigd tot zelfverwijt, zoals in de volgende passage:

11 mei, zondag – was zo ongelukkig deze dagen, nu eigenlijk niet meer – we moeten toch ons ‘best’ doende er kunnen komen – ook tezamen -? is dat zo? Zondag 11 tfntj [telefoontje] ’t was alles (dacht ik) ‘goed’ -? stuurde pakje – Zat. Zond. Wat is dit nu? maak ik de ‘fouten’ maar waar? Waarom? Ik probeer toch niet ‘vast te houden’? – ‘vraag’ op de keper beschouwd toch om niets? – waar zou ik om moeten vragen? – er is alles of er is niets – elkaar na zo lange tijd weer eens zien spreken en erover zomaar [onleesbaar] horen weten dat het iemand goed gaat, dat kan zijn zoals een brief schrijven. Ja zelfs dat beroerde telefoneren of een ‘bezorgen’, bezorgd zijn wanneer het geaccepteerd wordt, voor de Ander iets betekent – glad to be together, in gedachten, in werkelijkheid – een tezamen, ergens hoe dan ook; als dat er niet is – is er toch niets.
Wat zou waarom zou een mens dan vragen?
Is dat wat waarlijk telt, boven alle andere dingen telt? ‘het wezen van’, ‘thy likeness’, ‘your consciousness’, ‘the realm of you’ – maar wel moeilijk. Er zijn toch ook nog een paar armen én een hart, zo lang we leven tenminste.
‘Er is geen plaats voor mijn hoofd naast het uwe.’
Al die avonden die avonden die bedompte lucht, nergens een ster, daar kan ik niet goed tegen – ’s morgens die trein, maar treinen en schepen – ‘op weg’ is wel goed – maar voor die op een perron en een kade staan? en wuiven?

Op 8 april 1958 noteerde Maria Dermoût haar laatste woorden in het dagboek. Daarna heeft ze niet veel meer geschreven, de twijfel en het verdriet in haar leven werden te groot, de ouderdom ontnam haar de kracht. Ze richt zich in gedachten tot Aldert Brouwer:

Laat er toch geen misverstand zijn, maar dat is er ook niet hè? Als ik (het is ook fout natuurlijk) wel eens zeg in opstand tegen dit alles, tegen een mogelijk invalide worden, van – dat alleen maar niet – is dat toch geen koudheid des harten, maar ergens in het hart, juist het tegendeel.
Je weet wel: – die je lief zijn iets ‘treffelijks’ geven of anders niet – een beetje ‘zorgen’ ook.
Het is niet nederig, dat weet ik.
Moet men dat zijn? hier en daar wel, maar niet overal, geloof ik nog altijd in het diepst van mijn hart.

Eenzaam

Het ‘allergeheimste dagboek’ van Maria Dermoût is vanaf het ogenblik dat ik het inzag, niet meer zo geheim, al ben ik naast Ettie Kist en Maria de Bruyn de enige die het in zijn geheel mocht lezen. Tijdens het bestuderen van haar moeilijke handschrift was ik even terughoudend als benieuwd; het was of ik een donker huis binnenging en vertrek na vertrek de lampen aanstak en steeds meer ontdekte van de inmiddels vertrokken bewoonster van het huis, die ik niet persoonlijk heb gekend. Die bewoonster was een schrijfster. Zij liet ons boeken na, gepolijste verhalen, verzorgd uitgegeven. Nu ik weet heb van haar dagboek, besef ik welke lange weg deze vrouw moet zijn gegaan voordat haar stijlvolle, in zichzelf gekeerde werk aan de openbaarheid werd prijsgegeven.

Ik besteedde weken aan het ontcijferen en vervolgens het uittypen ervan. Ik kwam erachter dat zij elke dag op een ‘tlfntje’ wachtte, een ‘telefoontje’ van Brouwer. Soms hulde ze zich in geheimtaal. Ze schreef gedichten van Auden of Eliot over en onderstreepte daarin woorden als ‘oh my love’ of ‘the days of sadness I take no pleasure in’. Soms dronk ze een glaasje vermouth en speelde ze patience.

Ik heb haar leren kennen als een zeer eenzame vrouw, verbitterd ook, teleurgesteld. Ze had onafgebroken het gevoel dat ze tekortschoot. Op een dag kwam ze in Amsterdam Brouwer tegen op de hoek van de Beethovenstraat en de Stadionweg, waaraan hij woonde. Ze riep hem na, liep naar hem toe. Hij gaf geen sjoege, negeerde haar en stak de drukke straat over. Zo liet hij dus zijn jeugdliefde schieten. Zij kwam thuis en noteerde in haar dagboek: ‘Wat heb ik toch misdaan om zo weinig gekregen te hebben?’

Toch. Als biograaf van haar leven moet ik met dit dagboek behoedzaam omspringen. Het waren niet de vrolijkste momenten waarin zij schreef. Op anderen maakte zij in deze tijd een vrolijke, opgeruimde en zelfs blije indruk, altijd charmant en gastvrij. Aanvankelijk dacht ik: ‘Ik weet wel beter.’ Zo is het echter niet.

Hoe authentiek een dagboek ook is, welk een schat het ook bevat, we moeten de mededelingen erin nauwkeurig wegen. Niet voor niets wilde Maria Dermoût het ooit verbranden. Maar dan had ik nooit met zoveel zekerheid durven beweren dat haar werk draait om één thema: de niet-vervulde liefde. Met dit gegeven als sleutel in de hand kon ik haar werk binnengaan. Maar altijd op mijn hoede. Want de band tussen leven, dagboek en werk is even fascinerend als ingewikkeld.

Laagwater

Hans van Straten
Vondst na vondst

In De Parelduiker 99/1 deed mijn Vlaamse vriend Manu van der Aa, onder veel – terechte – kritiek op een eerdere publicatie van mij, alle moeite om de herkomst te achterhalen van een boek dat hij voor 2.500 Belgische francs (circa f 145, -) via een antiquariaats-catalogus had verworven. Het gaat om Trois filles de leur mère van Pierre Louÿs, en de vraag luidde: wie heeft dit boek uitgegeven; of scherper: was het de 27-jarige E. du Perron, die dit boek op de markt heeft gebracht? In een brief aan Paul van Ostaijen van 10 november 1927 had hij deze uitgave immers aangekondigd, maar was die ook werkelijk verschenen?

Na lezing van het artikel van Manu begaf ik mij in mijn woonplaats Utrecht naar het antiquariaat van een andere vriend, Frans Lapoutre. Niet dat ik daar Trois filles de leur mère dacht aan te treffen! Zo’n naiëve speurder in antiquariaten ben ik nu ook weer niet. Maar tot mijn stomme verbazing vond ik daar wel degelijk een exemplaar. Frans vertelde mij dat dit boek al dertig jaar in zijn winkel lag. Hij had het indertijd gekocht van een militair arts. Niemand had er ooit belangstelling voor gehad, zelfs niet Theo Sontrop, de studievriend van Frans. Ik moet erbij zeggen dat het boek er door de rode bibliotheekband ook buitengewoon onaantrekkelijk uitzag.

Intussen was ik voor hetzelfde probleem komen te staan als Manu: was dit exemplaar inderdaad door Du Perron uitgegeven? Want als dit zo was, dan had ik de hand gelegd op een kostbaar boek. Ik vergeleek mijn exemplaar met de beschrijving die Manu geeft van het zijne. Was de titelpagina inderdaad in groen gedrukt? Ja, dat klopte. Was de plaats van uitgave in beide boeken dezelfde? Zeker wel, onder aan de titelpagina stond, net als in het exemplaar van Manu, in kleine letters: mont pelé Martinique. Dit is een bestaande vulkaan, zij het geschreven met de uitgang -ée, op het eiland Martinique, die in 1902 tot uitbarsting is gekomen. Daarbij lieten dertigduizend eilandbewoners het leven. In mijn lijfblad Vlagtwedder Grensbode van 16 maart 1991 had ik aangetekend: ‘De keuze van een dergelijk oord is een mooi voorbeeld van Du Perrons soms ietwat gewelddadige humor.’ Manu van der Aa heeft laten zien dat een andere betekenis van ‘pelée’ minstens even typerend was voor Du Perron: het betekende namelijk ook ‘kale kut’.

Het verbaast mij dat mijn Vlaamse correspondent na deze vondst nog langer is blij-

ven twijfelen aan de echtheid van zijn boek. Hij had toch vastgesteld dat Du Perron dit exemplaar had voorzien van een onmiskenbaar bewijs van echtheid.

De prijs die Frans mij vroeg, was buitengewoon coulant: twee tientjes. Hij is altijd dolblij als iemand een Frans boek bij hem koopt. Ik heb het boek echter wel zo gauw mogelijk naar de beste binder van Utrecht gebracht, naar Danner (sinds 1861), waar Geert Lubberhuizen tijdens de bezetting nog ondergedoken heeft gezeten. Daar is het voorzien van een zeer fraaie roodleren rug, waardoor de prijs verhoogd werd met f 125, -. Op die manier zijn Manu en ik dus toch nog op hetzelfde aanschafbedrag uitgekomen.

Inmiddels is mij gebleken dat een der redacteuren van De Parelduiker, die onomstotelijk de beschikking had over voorkennis, kort voor het verschijnen van Manu’s artikel eveneens de hand op een exemplaar van Trois filles de leur mère heeft weten te leggen: voor – ook hier! – twintig gulden wisselde het bij het Leidse antiquariaat Burgersdijk & Niermans van eigenaar. Zodat zich nu een nieuwe vraag opdringt: hoeveel exemplaren van Trois filles de leur mère bestaan er eigenlijk?

Over die vraag zal ik eens nadenken als ik binnenkort een paar weken ga passen op de winkel van Frans. Dan kan hij gaan logeren bij Theo Sontrop, die tegenwoordig op Vlieland woont. Wat mij betreft, komt u gerust eens langs. Wij zijn uitstekend gesorteerd in Franse literatuur.

Laagwater

Hans van Straten
Vondst na vondst

In De Parelduiker 99/1 deed mijn Vlaamse vriend Manu van der Aa, onder veel – terechte – kritiek op een eerdere publicatie van mij, alle moeite om de herkomst te achterhalen van een boek dat hij voor 2.500 Belgische francs (circa f 145, -) via een antiquariaats-catalogus had verworven. Het gaat om Trois filles de leur mère van Pierre Louÿs, en de vraag luidde: wie heeft dit boek uitgegeven; of scherper: was het de 27-jarige E. du Perron, die dit boek op de markt heeft gebracht? In een brief aan Paul van Ostaijen van 10 november 1927 had hij deze uitgave immers aangekondigd, maar was die ook werkelijk verschenen?

Na lezing van het artikel van Manu begaf ik mij in mijn woonplaats Utrecht naar het antiquariaat van een andere vriend, Frans Lapoutre. Niet dat ik daar Trois filles de leur mère dacht aan te treffen! Zo’n naiëve speurder in antiquariaten ben ik nu ook weer niet. Maar tot mijn stomme verbazing vond ik daar wel degelijk een exemplaar. Frans vertelde mij dat dit boek al dertig jaar in zijn winkel lag. Hij had het indertijd gekocht van een militair arts. Niemand had er ooit belangstelling voor gehad, zelfs niet Theo Sontrop, de studievriend van Frans. Ik moet erbij zeggen dat het boek er door de rode bibliotheekband ook buitengewoon onaantrekkelijk uitzag.

Intussen was ik voor hetzelfde probleem komen te staan als Manu: was dit exemplaar inderdaad door Du Perron uitgegeven? Want als dit zo was, dan had ik de hand gelegd op een kostbaar boek. Ik vergeleek mijn exemplaar met de beschrijving die Manu geeft van het zijne. Was de titelpagina inderdaad in groen gedrukt? Ja, dat klopte. Was de plaats van uitgave in beide boeken dezelfde? Zeker wel, onder aan de titelpagina stond, net als in het exemplaar van Manu, in kleine letters: mont pelé Martinique. Dit is een bestaande vulkaan, zij het geschreven met de uitgang -ée, op het eiland Martinique, die in 1902 tot uitbarsting is gekomen. Daarbij lieten dertigduizend eilandbewoners het leven. In mijn lijfblad Vlagtwedder Grensbode van 16 maart 1991 had ik aangetekend: ‘De keuze van een dergelijk oord is een mooi voorbeeld van Du Perrons soms ietwat gewelddadige humor.’ Manu van der Aa heeft laten zien dat een andere betekenis van ‘pelée’ minstens even typerend was voor Du Perron: het betekende namelijk ook ‘kale kut’.

Het verbaast mij dat mijn Vlaamse correspondent na deze vondst nog langer is blij-

ven twijfelen aan de echtheid van zijn boek. Hij had toch vastgesteld dat Du Perron dit exemplaar had voorzien van een onmiskenbaar bewijs van echtheid.

De prijs die Frans mij vroeg, was buitengewoon coulant: twee tientjes. Hij is altijd dolblij als iemand een Frans boek bij hem koopt. Ik heb het boek echter wel zo gauw mogelijk naar de beste binder van Utrecht gebracht, naar Danner (sinds 1861), waar Geert Lubberhuizen tijdens de bezetting nog ondergedoken heeft gezeten. Daar is het voorzien van een zeer fraaie roodleren rug, waardoor de prijs verhoogd werd met f 125, -. Op die manier zijn Manu en ik dus toch nog op hetzelfde aanschafbedrag uitgekomen.

Inmiddels is mij gebleken dat een der redacteuren van De Parelduiker, die onomstotelijk de beschikking had over voorkennis, kort voor het verschijnen van Manu’s artikel eveneens de hand op een exemplaar van Trois filles de leur mère heeft weten te leggen: voor – ook hier! – twintig gulden wisselde het bij het Leidse antiquariaat Burgersdijk & Niermans van eigenaar. Zodat zich nu een nieuwe vraag opdringt: hoeveel exemplaren van Trois filles de leur mère bestaan er eigenlijk?

Over die vraag zal ik eens nadenken als ik binnenkort een paar weken ga passen op de winkel van Frans. Dan kan hij gaan logeren bij Theo Sontrop, die tegenwoordig op Vlieland woont. Wat mij betreft, komt u gerust eens langs. Wij zijn uitstekend gesorteerd in Franse literatuur.

Arno van der Valk en Naomi Mertens
Een landingspoging in Scandinavië
Zweeds interview met W.F. Hermans+

Het ligt voor de hand het werk van W.F. Hermans in verband te brengen met Noorwegen. De schrijver maakte immers in 1961 met drie Noorse geologen een studietocht door de Noorse provincie Finnmarken, die de aanleiding en het decor van de roman Nooit meer slapen (1966) zou vormen. In Hermans’ oeuvre treffen we geen verwijzing naar Zweden aan van het formaat Nooit meer slapen, al verscheen er in 1960 wel een verhaal met dezelfde titel, dat zich in Stockholm afspeelt.1 Hella Haasse heeft betoogd dat het verhaal ‘Nooit meer slapen’ een voorstudie is op de gelijknamige roman.2 Dienovereenkomstig zouden we Hermans’ bezoek aan Zweden in 1960 kunnen zien als een voorbereiding op zijn tocht door Noorwegen. Had Hermans Zweden indertijd niet bezocht, dan was hij waarschijnlijk nooit naar Noorwegen afgereisd. Maar hoe kwam Hermans in Zweden terecht?

Op expeditie

Op 17 Juni 1960 schreef professor J.P. Bakker, Hermans’ leermeester aan de Universiteit van Amsterdam, een brief aan de organisatie van het xix International Geographical Congress te Stockholm. Uit de brief blijkt dat dr. W.F. Hermans deel zou uitmaken van de Nederlandse delegatie, terwijl Hermans op 29 februari van dat jaar het secretariaat van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap nog had gemeld dat hij het congres niet zou kunnen bezoeken. Kennelijk heeft hij zich op het laatste moment bedacht.

Vanwege de late inschrijving voorzag Bakker zijn brief van een handgeschreven excuus aan zijn vriend professor Gunnar Hoppe. Hoppe was op dat moment hoogleraar fysische geografie aan de Universiteit van Stockholm en zijn naaste collega Staffan Helmfrid was van 1957 tot 1961 secretaris-generaal van het congres. In 1958 waren J.P. Bakker en Gunnar Hoppe (1914) bevriend geraakt. Ze ontmoetten elkaar in Amsterdam en Stockholm, en maakten diverse studietochten samen. Deze Gunnar Hoppe zou de promovendus van zijn vriend Bakker nog van dichtbij meemaken, want behalve aan het algemene congres in Stockholm nam Hermans ook deel aan een symposium en een excursie in Noord-Zweden.3 Ter voorbereiding op dat sym-

posium – over glaciale morfologie en periglaciale processen, van eind juli tot begin augustus 1960 in Abisko – ging Hermans mee op de zogenaamde Lule-excursie (22 tot 28 juli 1960). Deze excursie had de glaciale morfologie en binnenlandse ijsrecessie in Noord-Zweden als onderwerp en stond onder leiding van professor Hoppe en diens assistent Bo Strömberg (1930).

De excursieleider kan zich desgevraagd Hermans tegenwoordig niet meer herinneren en in Hermans’ publicaties ontbreekt de naam van Hoppe, die kennelijk niet behoorde tot het gehate soort professoren. Hoppe heeft nog wel herinneringen aan de excursie. Zo hadden de deelnemers volgens hem prachtig weer (22°C) en zorgden de talrijke muggen voor niet al te grote overlast. De excursie werd gekenmerkt door een zeer vriendelijke sfeer, wat Hoppe toeschrijft aan het natuurschoon. Zeker, er waren ook spanningen geweest. Zo was het voor professor Jan Dylik (1905-1973), die in Warschau in het verzet had gezeten, moeilijk te verdragen dat de Duitse professor Jürgen Hövermann (1922) een Duitse legerpet droeg. De hoog- en zeergeleerde dames en heren moesten overigens over een uitstekende conditie beschikken om aan deze excursie te kunnen deelnemen. De dagprogramma’s waren overvol en sommige voettochten strekten zich over meer dan twintig kilometer uit. Daar stond echter tegenover dat in het nagenoeg drooggelegde Zweden het bier bij de prijs van het avondeten was inbegrepen. Een kolfje naar de hand van J.P. Bakker, die in zijn brief al vroeg of de deelnemers in een hotel van de middelste prijsklasse ondergebracht konden worden.

Zonder het precieze verloop van de excursie en het symposium hier na te gaan, kunnen we stellen dat Hermans’ bezoek aan Zweden van betekenis is geweest voor zijn latere belevenissen. In de eerste plaats was de excursie het begin van de vriendschap met Torbjørn Fjellang (1925).4 Ze waren beiden de enige vertegenwoordiger van hun land en deelden gedurende de excursie en het symposium een kamer. Na het congres logeerde Hermans nog enkele dagen bij Torbjørn en zijn vrouw Berit Fjellang in Asker.5 Tijdens het verblijf in Zweden werd Hermans’ belangstelling voor de glaciale morfologie en periglaciale processen gewekt. Zo bezocht het ge-

zelschap geleerden in de namiddag van zaterdag 23 juli de doodijsgaten op de glacifluviale delta van Slätheden te Mårdsel. Het veldwerk van Fjellang en Hermans tijdens hun Noorse tocht in 1961 was in zekere zin een vervolg op hun ervaringen in Zweden. Hun interesse ging vooral uit naar glaciale afzettingen en glaciale erosieverschijnselen. Zoals bekend spelen de doodijsgaten in Nooit meer slapen een cruciale rol.

Nooit meer Zweden

Hoewel zijn verblijf in Zweden dus consequenties voor zijn werk heeft gehad, is er niet veel te vinden over Hermans’ verblijf aldaar. Tussen 10 en 14 november 1960 schreef hij het verhaal ‘Nooit meer slapen’, maar het wordt niet duidelijk waarom de ik-figuur nu juist in Zweden verblijft. Ook ontbreekt er een wetenschappelijke publicatie waarin zijn ervaringen in Zweden een plaats hebben gekregen. Zelfs Hermans’ onderzoek in Finnmarken heeft geen vervolg in de vorm van een wetenschappelijk artikel gehad. ‘Een publicatie hierover is in voorbereiding, maar ondervindt helaas, voornamelijk van Noorse kant, nogal wat technische moeilijkheden.’6 Wat die technische problemen waren, vertelde Hermans niet, maar het vermoeden bestaat dat het Noorse Geologische Instituut geen luchtfoto’s ter beschikking wilde stellen. Een publicatie kwam er niet. Wel gaf hij een lezing voor de Amsterdamse studentenvereniging voor fysisch-geografen ‘Lulofs’ en hield hij op 22 maart 1965 op uitnodiging van de Amsterdamse lezingencommissie van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap een voordracht, in een van de collegezalen van de Oudemanhuispoort, over ‘Glaciale verschijnselen in Lapland en Finnmarken’.7 Het is niet bekend of Hermans tijdens deze lezingen verteld heeft over zijn bezoek aan Zweden.

Zweden komt nergens meer ter sprake, in geen enkel interview of enigerlei publicatie. Althans, zo veronderstelden we tot voor kort. In nummer 5 van de eerste jaargang van De Parelduiker constateerden we – naar nu blijkt ten onrechte – dat het interview van Petter Aaslestad in de Noorse avondkrant Aftenposten (1 april 1992) het enige Scandinavische interview met W.F. Hermans zou zijn. Er blijkt echter nóg een interview te bestaan. In het Zweedse dagblad Dagen Nyheter (18 juni 1962) combineert de publicist Folke Isaksson (1927), onder de titel ‘Mannen i mörkrummet’, een aankondiging van de Zweedse vertaling van De donkere kamer van Damocles met een interview. De tekst ervan is aardig genoeg om hier aan de vergetelheid ontrukt te worden. Maar eerst volgt nog het antwoord op de vraag: wat bracht Isaksson naar Nederland?

Poppenhuisinterieur

In 1962 was Isaksson, die inmiddels vier dichtbundels en een roman gepubliceerd had8, vast literatuurcriticus bij Dagens Nyheter, dat in die tijd veel aandacht had voor cultuur en literatuur. Hij werd eropuitgestuurd Nederland te ontdekken. Door de oorlog en de watersnoodramp van 1953 was ons land tamelijk bekend, maar over de cultuur wist men weinig. Nederland en Zweden

hadden in die tijd geen cultureel akkoord, doordat Zweden principieel afwijzend stond tegenover het sluiten van dergelijke akkoorden. Voor de Tweede Wereldoorlog berustten de wederzijdse culturele betrekkingen vooral op particulier initiatief Dorens Nyheter was dus vooral benieuwd naar de cultuursituatie, met name naar de manier waarop de overheid de Nederlandse literatuur steunde en naar de hulp die Nederland bood bij het maken van vertalingen door het Zweeds instituut voor culturele betrekkingen met het buitenland. Een instrument als de Stichting ter Bevordering van de Vertaling van Nederlands Letterkundig Werk – die de vertaling van De donkere kamer van Damocles ook ondersteunde – bezat men in Zweden niet. Dagens Nyheter was er voorstander van dat Zweden dit subsidiesysteem zou overnemen, zoals volgens Isaksson later ook gebeurd is.

En zo trok Isaksson door ons land met een aantekenboekje in de aanslag, wat de gedetailleerdheid van zijn verslag verklaart. De roep van de kievit, de militaire voertuigen en de steile trap naar Spilsluizen 17a, het huisadres van Hermans in Groningen. Isaksson kijkt uit het raam en ziet op de Ossenmarkt het Leger des Heils, dat een rol speelt in De donkere kamer van Damocles: als Osewoudt in de zomer van 1944 in opdracht van Dorbeck de foto’s in postbus 234 van het Haagse hoofdpostkantoor stopt, is het een heilsoldate die ze meeneemt, terwijl de postbus niet verhuurd zou zijn. Naast het interview met Hermans verschenen er van zijn hand nog vier artikelen over Nederland: ‘Det fatalistiska Holland’9 (Dagens Nyheter, 27 mei 1962), een poëtische poging de essentie van de Nederlandse samenleving – die hij ‘zo behaaglijk als een oud poppenhuisinterieur’ noemt – te vangen; ‘Holländska profiler’ (Dagens Nyheter, 4 juni 1962), over de Nederlandse literatuur, en ‘Filmregissören i Amsterdam’ (Dagens Nyheter, 24 juni 1962), over de filmregisseur Fons Rademakers.

hoogspanning… levensgevaarlijk!

Isaksson kan zich niet meer herinneren wat hij ter voorbereiding op zijn reis en de ontmoeting met Hermans gelezen heeft.

Veel was er op dat moment voor hem niet beschikbaar. Waarschijnlijk heeft hij gebruikgemaakt van het tijdschrift Literary Holland10 (later Writing in Holland and Flanders), een publicatie van de door Zweden na te volgen Stichting ter Bevordering van de Vertaling van Nederlands Letterkundig Werk. Het zou kunnen dat hij ook het artikel ‘Hermans has been here’ van J.J. Oversteegen11 heeft gelezen, want dat is een introductie op Hermans’ werk waarin letterlijk staat dat Hermans zich onderscheidt van Camus en Sartre doordat hij geen filosofie heeft, zoals ook Isaksson opmerkt. Ook vinden we in beide artikelen verwijzingen naar Céline, chaos en fotografie. Voor zijn bezoek aan Hermans heeft Isaksson wel kans gezien De donkere kamer van Damocles te lezen, waarschijnlijk in de Engelse vertaling.

Isaksson logeerde in Amsterdam en werd bijgestaan door Amy van Marken en Sybren Polet. Deze laatste nam hem mee naar Rotterdam, waar hij kennismaakte met een aantal jonge actrices die er van droomden mee te mogen werken aan een film van Ingmar Bergman. Voormalig Podium-redacteur Sybren Polet (1924) vertaalde Zweedse literatuur en debuteerde met hulp van Amy van Marken in het Zweeds.12 In ‘Holländska profiler’ noemt Isaksson hem ‘een gezaghebbend poëet in een tussengeneratie, die een uitstekende poëziebloemlezing van de wereldliteratuur gemaakt heeft’.13 Vertaalster Amy van Marken (1912-1995) noemt hij in datzelfde artikel ‘een buitengewoon ambassadrice’ voor de Scandinavische cultuur. Samen met Polet publiceerde zij een keuze uit de Zweedse poëzie, Het warme noorden.14

Sybren Polet arrangeerde voor Isaksson de afspraak met Hermans. De Zweedse journalist was echter nog maar nauwelijks per trein naar Groningen vertrokken, of Hermans belde naar Polet met de mededeling dat het hem bar weinig interesseerde wat men in Zweden van hem vond en dat hij Isaksson niet wilde ontvangen. In allerijl belde Cora Polet de Nederlandse Spoorwegen. Zo gebeurde het dat er in het Engels werd omgeroepen dat Isaksson moest bellen naar Polet, om te horen dat hij onverrichter zake kon terugkeren naar Amsterdam. Isaksson maakte er niet zo’n punt van en dook, na de voorgaande nacht doorgehaald te hebben, zijn bed weer in. Uiteindelijk slaagde Polet erin alsnog een afspraak voor Isaksson te maken, die andermaal – dit keer met lood in zijn schoenen – naar Groningen afreisde.

Zoals Isaksson beschrijft, was hij zenuwachtig voor zijn ontmoeting met Hermans. Het bordje ‘Hoogspanning… levensgevaarlijk!’ op de deur van Hermans’ werkkamer, waarvan J.J. Oversteegen en Willy Levie melding maakten, was een laatste waarschuwing. Het bracht Isaksson er misschien toe Hermans’ uiterlijk te vergelijken met dat van een bureauchef bij een energiebedrijf.15 Hij kan zich de ontmoeting nog goed voor de geest halen, want juist doordat Hermans hem omschreven was als ‘een bijna schrikaanjagend mens’, was hij erg nieuwsgierig geweest. De schrijver bleek echter verre van schrikaanjagend te zijn en het gesprek was volgens Isaksson bijzonder ontspannen en gezellig verlopen. De integrale tekst van het interview volgt hier in – onze – vertaling.

Folke Isaksson / De man in de donkere kamer

Op een dag reis ik van Amsterdam naar Groningen in de noordoosthoek van Nederland. Het landschap is vlak, bomen staan in bosjes, hier en daar een calvinistische kerktoren. Twijfelachtig verdichten de bosjes zich tot bos, maar de heide, die is omgeploegd door pantserwagens van de navo, blinkt geel van het zand.

Wat later opent zich het landschap: het is een rijk landbouwgebied dat met moeite is drooggelegd uit zompige venen. Regen en de roep van de kievit hangen in de lucht. De zee is al lang geleden opgehouden een metgezel te zijn. In dit landschap is geen avontuurlijkheid, geen spiritualiteit. Hier ligt een universiteitsstad: Groningen. Op enkele tientallen kilometers afstand van de Duitse grens. De dichtstbijzijnde grotere plaats hier is Emden.

In Groningen woont een auteur over wie men in Nederland met een ongewoon eenduidig respect spreekt en over wie men in bepaalde kringen niet praat. Zelfs de liefhebbers hebben een zweem van schrik in hun stem als ze de veertigjarige Willem Frederik Hermans beschrijven. Hij is war je noemt een onbehaaglijk schrijver, als Gener of Céline, en een onverbiddelijk man die zijn vijanden met pamfletten vervolgt.

Mijn eigen studie van vertaalde teksten heeft me een beeld gegeven van een dichter zonder genade in een wereld zonder genade. Hij schildert deze met een koel stilisme, nooit te dichtbij, zonder zich te laten verleiden tot een spel van nuances. Hij kan soms doen denken aan een Sartre zonder filosofie, of aan een Camus zonder pathos. Zijn beleving lijkt ingegeven door walging, wanhoop, destructie en absurditeit.

Door de telefoon heeft deze intimiderende schrijver laten meedelen dat het hem natuurlijk niet in bepaald hoge mate interesseert wat er over hem in Zweden geschreven zou kunnen worden. Een tikkeltje bevend begeef ik me daarom naar Hermans’ adres, een van die loodrechte trappen op die leiden naar de tweede of derde woonlaag in een oudhollands grachtenpand.

Hij is aimabel. Afgaande op zijn uiterlijk zou men Hermans houden voor een technicus (Zwitser, Zweed), of een administrateur, misschien een jonge docent aan een Technische Hogeschool, een bureauchef bij het energiebedrijf. Er is een afstand in zijn aanwezigheid die niet door gevoel wordt veroorzaakt, maar door karakter – een afwezigheid, een soort abstractie. Het zou in de rede liggen, denk ik, als zo iemand meer geïnteresseerd is het leven in een schema te bestuderen, geprepareerd, in plaats van er oog in oog mee te staan.

Hermans is wetenschapper. Aan de Universiteit van Groningen doceert hij geofysica; wij zouden zijn betrekking een docentschap noemen. Om wetenschappelijke redenen, het bestuderen van grondsoorten, heeft hij rondgereisd in het noorden van Zweden en Finnmarken, is hij in Boden met professor Hoppe aan een excursie begonnen en heeft hij tien dagen doorgebracht bij Torneträsk. Hij houdt van het berglandschap omdat het zo stil is en er geen mensen zijn; het ligt hem niet om anders dan op een wetenschappelijke manier naar de natuur te kijken. Hij behoort zeker niet tot de groep mensen die in trance raken bij het zien van de middernachtszon.

Hij zou er niks op tegen hebben een professoraat te veroveren. Dir zou natuurlijk wel een grotere werkdruk met zich mee brengen – van die gedachte houdt hij niet. ‘Maar ik ben cynisch genoeg,’ zegt hij, ‘om mezelf een hoogleraarsinkomen te wensen.’

Op de wetenschap legde Hermans zich toe vanaf het eind van de oorlog en in zijn werkzaamheden verenigt hij tot op de dag van vandaag, naar het schijnt harmonieus, C.P. Snows twee ‘culturen’. Collega-schrijvers hebben zijn keuze voor het wetenschappelijk werk nier altijd begrepen en Hermans haalt zijn neus op voor hun bohèmerie. Voor hem was de keus veertien jaar geleden een noodzakelijke. Zijn tweede roman, De tranen der acacia’s, een belangrijk werk, liep toen als een feuilleton in een literair tijdschrift en veroorzaakte schandaal. In één klap verloor het tijdschrift zestig procent van zijn abonnees. Na die ervaring werd het Hermans duidelijk dat hij zijn dammen, zijn beschermende dijken, hoger moest bouwen.

De verontwaardiging is bij tijd en wijle nogal ongehoord geweest, vertelt hij. De katholieken hebben hem voor het gerecht gedaagd, terwijl een grote krant als De Telegraaf, in hoge mate wereldlijk, zijn naam überhaupt nooit heeft genoemd. Voor Hermans is het duidelijk dat hij een gevaarlijk man is.

Het Leger des Heils marcheert voorbij en stelt zich, met muziek en het devies ‘bloed en vuur’ op aan de mooie marktplaats, buiten voor het eetkamerraam. We hebben een paar uur theegedronken. Nu is het etenstijd en ik mag kennismaken met mevrouw Hermans, die de zon mist uit haar jeugd in Paramaribo (de hoofdstad van Hollands-Guyana), een zoontje en twee katten. Er wordt aangebeld en er staat iemand onder aan de

trap met een petitie: ‘Stuur onze zonen niet naar Nieuw-Guinea!’ Hier wordt niet getekend.

Er wordt ook niet gesproken over de politiek, daarover haalt men in Nederland de schouders op. De oorlog heeft alles veranderd. Niemand hoeft zich nog in te beelden dat het individu ook maar een mogelijkheid heeft om met zijn stem of handtekening de gebeurtenissen te veranderen…

Over de oorlog heeft Willem Frederik Hermans toch wel het een en ander te zeggen. Wat hij zegt, kan niet opportunistisch zijn; hij uit zich met zorg over de heilige zaken. Het verzet! Voor Hermans was dat vooral een onbehaaglijke schijnvertoning en in een van zijn boeken staat de volgende dialoog: ‘Wat is een held?’ ‘Iemand die straffeloos onvoorzichtig is geweest.’ In Nederland functioneerde de ondergrondse beweging naar zijn mening niet bijzonder goed. Er was geen binnenlandse traditie van samenzwering of geweld, en Nederland is geen land dat zich van nature leent voor guerrilla-oorlogsvoering. Daardoor werd het, in mensenlevens gerekend, een kostbare affaire.

We voeren een serieus gesprek over verschillende onderwerpen, in een soort droge spanning. Mijn tegenspeler zit rechtop. Zijn gelaat kan erg koel worden, niet weggedraaid of naarbinnen gekeerd, maar versteend. Hij heeft een soort anonimiteit, die ook zichtbaar is op het moment dat hij zijn meest onvervreemdbare meningen uiteenzet, waarachter wat dan ook verborgen kan worden.

Je hoeft er niet aan te twijfelen of daar agressie verborgen wordt. De pamfletten! Ik beroer een naam die in dit huis nooit wordt genoemd en Hermans vat vlam. Voor een ogenblik raakt hij vol leven, blij en boosaardig. Hij is zich bewust van de eisen die deze kunstvorm, van Defoe en Swift, stelt aan zijn beoefenaars: je moet grappig en onbarmhartig zijn. Als ik luister naar Hermans’ verslag van zijn controversen, herinner ik me dat hij een roman heeft geschreven met de titel Ik heb altijd gelijk.

Vijanden zijn er voor Willem Frederik Hermans overal en een van zijn boeken heer Paranoia. Het is de samenleving, het zijn de religieuze pressiegroepen, het zijn individuen. Zelf heeft hij zich daarbuiten geplaatst, met uitzicht over een wereld waarin de weg van de vergissing een koningsroute is en waarin de goede wil meestal een verkleedkostuum is.

Zo desolaat als zijn wereld is! Hij is erg geïnteresseerd in film en vindt (net als Artur Lundkvist) dat voor een modern auteur film een bijna net zo belangrijke stimulans is als de werkelijkheid. Graag zou hij willen regisseren. Maar hij is niet voldoende sociaal begaafd, hij zou niet kunnen omgaan met al die mensen. In plaats daarvan fotografeert hij; dat is bijna een passie. Staan in de donkere kamer, mij kiekjes laten zien, erg goede, van bruine kroegen in Amsterdam – dat is in wezen zijn gezicht.

Hermans’ meest bekende roman heet Mörkrummet [De donkere kamer van Damocles]. Tot nu toe is die in een twaalftal talen verschenen, wordt in de herfst in het Zweeds uitgegeven [Nordstedt, 1962] en op zijn mooist verfilmd door Fons Rademakers, de enige Nederlandse speelfilmregisseur. Hierin speelt een foto een noodlottige rol. Opnieuw zijn we terug bij de oorlog, waarin mensen op de proef gesteld en verworpen worden. Het is een van de meest onrustbarende boeken die ik heb gelezen. Onrustbarend, omdat het klaarblijkelijk niet alleen normen doorbreekt – daaraan zijn we gewend – maar ook scheidslijnen in het algemeen; het verschil tussen verraad en dapperheid, toeval en daad, medeplichtigheid en afwezigheid.

De held, Osewoudt, is een kleine man, een antiheld zoals de uitgebluste bibliotheekassistent in de moderne schelmenroman of Chaplins landloper. Hij is fysiek onbeduidend, niet in dezelfde opzienbarende graad als Oskar Matzerath in Die Blechtrommel, maar zonder specifieke vaardigheden en zonder verzachtende trekjes als hulpeloosheid of goedheid. Hij leeft een onbeduidend leven – in een kleine stad, in een tabakswinkel, met een lelijke echtgenote die hem bedriegt – en alles wijst erop dat het in alle droevigheid zo doorgaat.

De verandering komt met de oorlog. Een man die wat uiterlijk betreft op Osewoudt lijkt, duikt op, maar deze verhoudt zich tot hem als een positief tot een negatief. Dit is een man van ondernemen, een officier, een geheim agent, een man die nooit twijfelt maar besluiten neemt. Hij komt in het donker, door een wolkbreuk en brengt wonderlijk zinloze opdrachten over: foto’s die moeten worden ontwikkeld en doorgestuurd.

Naderhand worden Osewoudts opdrachten avontuurlijker. Hij neemt deel aan de liquidatie van collaborateurs, duikt onder en werkt in een donkere kamer als lid van een ondergrondse (verzets)groep. Hij voelt een nieuwe kracht, en als hij een vrouw ontmoet, versiert hij haar. (Ergens binnen in zichzelf weet Osewoudt dat hij het niet zelf is, die dat doet). Uiteindelijk wordt hij gevangengenomen door de Duitsers en onderworpen aan zware martelingen. Hij toont zich waardig aan zijn voorbeeld, voorganger, dubbelganger, voor wie de Duitsers hem houden: Osewoudt houdt het uit en verraadt niemand. Tot slot lukt het hem te vluchten en wordt hij, door zich als verpleegster te verkleden, de Duitse grens over geholpen. Dat gebeurt in de laatste dagen van de oorlog, en koningin Wilhelmina doet haar triomfantelijke intocht in een bevrijde grensstad.

Dit schouwspel beziet Osewoudt vanuit een gevangeniscel. Plotsklaps is zijn politieke identiteit veranderd: hij wordt nu gezien als een gevaarlijke verrader en wordt later naar een interneringskamp voor Nederlandse nazi’s gebracht. Van zijn onschuld heeft hij geen steekhoudend bewijs. Het gerechtelijk onderzoek duurt maandenlang en Osewoudt raakt verstrikt in een onredelijkheid die de tegenstelling is van zijn eigen voorstellingen. Ofwel Osewoudt wordt bedrogen door de omstandigheden, hij is net zo hulpeloos in de machinerie van het misverstand als een Jozef K., óf is hij een bedrieger die te goeder trouw zichzelf een mooier ik heeft geschapen (de opdrachtgever), een man die heldendaden uitvoert en die hem een soort alibi geeft. Als ze na veel zoeken eindelijk het filmrolletje te pakken hebben, waarvan Osewoudt weer dat het een foto van hemzelf samen met zijn dubbelganger bevat, laat de foto na het ontwikkelen een man zien die gearmd met een ss-officier naar de camera grijnst.

Buiten is het donker geworden en het Leger des Heils heeft zijn vaandels opgerold. Willem Frederik Hermans neemt zijn rode Saab en rijdt in de schemering het centrum in. We kijken naar de kerktoren en schudden elkaar de hand bij het station.

Terwijl de trein terugschokt door het donker, terug naar Amsterdams lichtovervloed, denk ik diep na over deze ontoegankelijke man. Ik zie hem als de man in de donkere kamer, druk bezig om, fanatiek, en tegelijkertijd met de meest serieuze vakkennis, een enkele foto te ontwikkelen, rustig en vertwijfeld.

Wat die foto laat zien, weet ik niet. Ik zou geloven dat die Hermans’ ervaring van de chaos van het bestaan bekrachtigt.

Als twee druppels water

Het interview roept enkele vragen op. Welke naam doet Hermans bijvoorbeeld vuurspuwen als Isaksson die ter sprake brengt? Tot zijn spijt kan Isaksson het zich tegenwoordig niet meer precies herinneren: ‘Het moet wel een Nederlandse auteur geweest zijn; met buitenlandse collega’s is een auteur zelden verwikkeld in een heftige vijandschap. Ik durf niet te raden. Mogelijk Harry

Mulisch (die ik heb ontmoet in dat gigantische café Américain waar de intellectuelen elkaar toen graag ontmoetten en er een paar hun postadres hadden), maar dat is hoogst onzeker.’

Of was het de naam van Fons Rademakers? Behalve met Mulisch sprak Isaksson in die tijd immers ook met de toen al beroemde regisseur. ‘We hebben een lang en erg geanimeerd gesprek gehad.’ Onder andere kwam de verfilming van De donkere kamer van Damocles ter sprake. In zijn artikel zegt Isaksson dat De donkere kamer van Damocles ‘op zijn mooist’ wordt verfilmd door Fons Rademakers. Isaksson kon over de verfilming niet spreken uit eigen waarneming, want die ging, onder de titel Als twee druppels water, pas op 21 februari 1963 in première en de Engelse release The Spitting Image volgde nog later.

Hebben Rademakers en Isaksson ook over Hermans gesproken? Ten tijde van het interview was er een sudderende ruzie tussen Hermans en Rademakers gaande over het scenario van de film. In de Amersfoortse Courant van 12 februari 1962 staat nog: ‘Ik kan met Fons Rademakers uitstekend opschieten en het is afgesproken dat we alles samen zullen doen.’ Drie maanden later is er ‘een compromis gevonden waarbij de filmer de verantwoordelijkheid draagt voor het scenario en dus voor de film,’ aldus het Algemeen Dagblad van 15 mei 1962. In de tussentijd heeft Hermans het vertrouwen in de filmproductie verloren, aangezien functionele stukken uit het verhaal zijn geschrapt, waardoor zowel aan de continuïteit als aan de spanning afbreuk zou zijn gedaan.

Fons Rademakers was overigens niet de enige cineast die geïnteresseerd was in De donkere kamer van Damocles. Uitgerekend in 1961 ontmoette Hermans filmmaker Louis van Gasteren. In een brief van 27 maart 1991 schrijft Hermans aan Adriaan Venema dat Van Gasteren heel graag De donkere kamer van Damocles had willen verfilmen, vanwege de overeenkomsten tussen zijn eigen avonturen en die van Osewoudt. Het was echter zijn zwager Fons Rademakers, gehuwd met Josephine van Gasteren, die uiteindelijk het boek verfilmde.

Het is bekend dat Hermans affiniteit met film had: ‘Tot het maken van films voel ik me aangetrokken, omdat je daarin helemaal niets meer te beschrijven hebt; alles wordt gefotografeerd.’16 Dat dit waar is, bewijst Isaksson door Osewoudt met Charlie Chaplin te vergelijken: je weet direct hoe Osewoudt eruit ziet. Maar dat Hermans graag zelf zou willen regisseren en vol zelfkennis bekent daar de sociale vaardigheden niet voor te hebben, is opmerkelijk.

Tekenen voor Nieuw-Guinea

Opmerkelijk in het artikel van Isaksson is ook dat er iemand met een petitielijst langs de deur komt. Gevraagd wordt protest aan te tekenen tegen het sturen van militairen naar Nieuw-Guinea. Het gaat hier waarschijnlijk om het verzoekschrift van het partijbestuur van de PvdA, waarin een dringend beroep op de regering wordt gedaan alsnog met Indonesië te onderhandelen op basis van overdracht van de soevereiniteit over Nieuw-Guinea aan Indonesië en

verdere troepenzending achterwege te laten. Deze actie werd aangekondigd op donderdag 5 april 1962 en werd afgesloten op zaterdag 14 april met een bijeenkomst in de Amsterdamse Oude Rai.

De petitielijst wordt door Hermans niet getekend. Immers, ‘niemand hoeft zich nog in te beelden dat het individu ook maar een mogelijkheid heeft om met zijn stem of handtekening de gebeurtenissen te veranderen…’ Waarom ondertekende Hermans – samen met o.a. Sybren Polet en Fons Rademakers – eerder dan wel het Nieuw-Guinea-manifest in Podium17, waarin wordt opgeroepen de kwestie Nieuw-Guinea aan de beslissingsbevoegdheid van de Verenigde Naties over te laten?

Hermans was in ieder geval betrokken bij de kwestie Nieuw-Guinea. Hij schreef een scenario, De woeste wandeling, over een familie die in Nederland aankomt ten tijde van de crisis rond Nieuw-Guinea. ‘Het is toch verschrikkelijk zoals dat gegaan is met de Indische Nederlanders. Die mensen kwamen in een soort zinkput terecht, een oubliëtte. Ze hoopten op ruimte en lucht om zich heen, maar ze kwamen in het overbevolkte Nederland. Toch hebben ze zich met grote geestkracht weten aan te passen. Heel bewonderenswaardig.’18 Tegenover Hans van Straten mopperde hij: ‘Gisteren [2 januari 1962] bijvoorbeeld hoorde je een uitzending over de radio van de debatten over Nieuw-Guinea. Dan hoor je daar De Quay heel langzaam en zeurderig uiteenzetten wat we allemaal allang weten, wat ik weet niet hoeveel maanden geleden in de Verenigde Naties besproken is, namelijk dat we geen tweederde meerderheid hebben gekregen, maar wel een meerderheid. Nou, wat heb je daaraan, als je ergens een tweederde meerderheid voor nodig hebt en je krijgt hem niet? De Tweede Kamer is voor mij een eindeloze verpraterij van tijd.’19

Bijbaantje

Een ander opvallend punt is Hermans’ ambitie hoogleraar te worden. Toen Hermans op 1 oktober 1952 aan de Rijksuniversiteit Groningen werd aangesteld als assistent fysische geografie, werd hem door prof. H.J. Keuning toegezegd dat hij na enkele jaren hoogleraar zou worden. Acht maanden later werd hij bevorderd tot wetenschappelijk hoofdassistent en op 1 september 1958, zijn zevenendertigste verjaardag, werd Hermans benoemd tot lector in de fysische geografie. Zonder dat hij het toen wist, had hij zijn eindrang bereikt. Zelf had hij nog wel hoogleraar in Saarbrücken willen worden.

In 1966 verklaarde hij tegenover Joop van Tijn dat hij het prettig zou vinden als door de buitenwereld minder nadruk zou worden gelegd op zijn universitaire werk en dat hij zich niet kon voorstellen dat hij alleen maar zou schrijven. ‘Veel mensen kijken ertegen op dat ik hier lector ben. Maar in het buitenland is die combinatie heel gewoon. […] U moet niet denken, dat ik dat lectoraat als bijbaantje zie. Zo’n studie als deze had ik niet gedaan, als ik er geen belangstelling voor had gehad. Maar ik zou het om een andere reden niet willen: het idee om in Nederland als schrijver te leven, zou betekenen het typische schrijversleventje te leiden: op het Leidseplein hangen en reclameteksten schrijven voor omo.’20 Zijn universitaire

ambt was echter evenmin een beschermende dijk, vragen in de Tweede Kamer over zijn functioneren waren uiteindelijk een reden om eervol ontslag te vragen én vervolgens als schrijver uit Nederland te vertrekken. De harmonie tussen wetenschap en schrijverschap, zoals Isaksson die nog zag, viel dus tegen. Ergens bleef het echter knagen, want het waren in Hermans’ ogen altijd de professoren die het hadden gedaan. Sla de persoonsregisters van Hermans’ werk er maar eens op na. Alleen Gunnar Hoppe komt er niet in voor…

Een prop in de mond

Hermans hield Isaksson voor dat het hem niet bepaald interesseerde wat er in Zweden over hem zou worden geschreven. Vroeger las hij nog wel eens besprekingen, ‘maar tegenwoordig doe ik dat niet meer, ze schrijven toch altijd hetzelfde’.21 Toch nam Zweden een bijzondere positie in, als land waar de Academie de Nobelprijskandidaten voordraagt. Hij was van de Zweedse reacties wel degelijk op de hoogte, zo liet hij merken aan Floor Snijders, die hem gevraagd had naar buitenlandse reacties op De donkere kamer van Damocles: ‘Ik weet dat het in Zweden zeer goed ontvangen is en dat het in Engeland in sommige kranten gunstig besproken is en dat andere het weer bespraken op een manier dat je denkt: nou, dat is helemaal niet gelezen, dat is gewoon beroepsmatig werk. Kijk eens, Nederland is zo weinig bekend in het buitenland en speciaal de literaire kant, dat het erg moeilijk is daar belangstelling voor te krijgen. In Frankrijk is het bijvoorbeeld in de France Observateur zeer goed besproken.’22

Hermans was alleen niet te spreken over de kwaliteit van de Franse vertaling van De donkere kamer van Damocles: ‘Werkelijk om te huilen. Ik had een exemplaar cadeau gedaan aan de conciërge, en zelfs zij kon uit de eerste vijftien bladzijden wel twintig fouten halen. Die vertalers schrijven maar wat op.’23 Jammer genoeg voor hem, want ‘de schrijver die zichzelf in slechte vertaling leest, krijgt het gevoel of er een prop in zijn mond geduwd wordt’.24 Wat Hermans van de Zweedse vertaling door Brita Dahlman vond, is onbekend. De Zweedse critici besteedden in ieder geval nauwelijks aandacht aan de kwaliteit van de vertaling. Voor zover Isaksson vindt dat hij het kan beoordelen, lijkt de Zweedse vertaling niet zo subtiel. Kersti Meeuwisse daarentegen zegt: ‘Brita Dahlman heeft een uitstekende vertaling gemaakt.’25 Daar blijft het bij.

Brita Dahlman vertaalde ook Paranoia (Paranoia, 1965) en Nooit meer slapen (Aldrig mera sova, 1968). Over die laatste vertaling oordeelden Anders Östling en Synnöve Clason positief.26 Brita Dahlman (1911-1980) woonde van 1953 tot 1961 in Den Haag, waar haar man, Sven Dahlman, ambassadeur was. Ze leerde Nederlands en zette zich aan het vertalen van Hermans. De directeur van uitgeverij Norstedt, Ragnar Svanström – overigens getrouwd met een in de vorige generatie geëmigreerde Nederlandse – was een studievriend van haar man. Van de Nederlandse auteurs die ze heeft vertaald – naast Hermans Vestdijk, Wolkers, Van de Wetering, Gijsen, Lampo en Hillesum – beviel Hermans haar het meest. Vestdijk was weliswaar Nobelprijs-

kandidaat, maar Hermans vond zij spannender.27

Hermans mocht trouwens willen dat De donkere kamer van Damocles destijds twaalfmaal was vertaald, zoals wordt vermeld door Isaksson. Wie zit er fout? Of lag De donkere kamer van Damocles op dat moment nog op koers voor twaalf vertalingen? De Zweedse vertaling werd in 1962 vergezeld door de Deense, Noorse, Engelse en Franse vertaling, waarna de Finse (1963) en de Poolse (1994) nog volgden. Maar wat zou het Hermans uitmaken? ‘Een vertaald boek is als een krokodil die probeert zich te laten bewonderen in een dierentuin: voor zijn belangwekkendste kunststuk (een mens opeten) krijgt hij meestal de kans niet.’28

Het artikel van Isaksson vormde het startschot voor een reeks van elf besprekingen in de Zweedse pers.29 Zoals Amy van Marken eens terecht opmerkte, is het Zweedse recensiesysteem zo goed georganiseerd dat het praktisch niet voorkomt dat een boek van een literaire uitgeverij onbesproken blijft. Daarnaast verzorgde Kerstin Axberger in de serie ‘Moderna holländska berättare’ op 11 oktober 1965 een radiouitzending van dertig minuten over Mörkrummet, waarin na een verantwoorde inleiding een voordrachtskunstenaar een passage voorlas. In de inleiding stelde Axberger vast dat de oorlogsthematiek een kenmerkend bestanddeel van de Nederlandse naoorlogse literatuur uitmaakt.

Als we de recensies overzien – we verwijzen daarvoor naar het bibliografisch overzicht hierna – dan valt op dat zowel de grote als de lokale dagbladen vertegenwoordigd zijn. Er zitten geen stapelrecensies tussen en er is in slechts twee gevallen sprake van eenkolomsbesprekingen. Vier recensies zijn voorzien van een portret van Willem Frederik Hermans, bij één recensie dient een foto van een Duitse patrouille in een stad met een molen als illustratie.

Opvallend is dat de recensenten moeite doen het boek in een genre te plaatsen en Hermans te vergelijken met andere auteurs. Niet verwonderlijk, want Hermans was op dat moment nog onbekend in Zweden en Mörkrummet was het eerste werk dat van hem in het Zweeds vertaald was. In alle recensies wordt het verhaal aangeduid als dubbelzinnig, of in elk geval als poly-interpretabel. Bijna alle recensenten praten, net als Isaksson, over een beklemmende sfeer die het boek zou uitademen, of over de visie die Hermans zou hebben op het leven of op de mens: principiële onzekerheid en twijfel aan het bestaan in zowel oorlogstijd als in het dagelijkse leven. Men wijst op overeenkomsten met de oorlogsroman, psychologische thriller, surrealistische roman, ideeënroman en boeken die kennistheoretische problemen behandelen.

Hermans wordt vergeleken met Günter Grass, Kafka, Beckett, Iris Murdoch,

Salinger, Simenon, Simon Vestdijk, Harry Mulisch en de Zweden Lars Gustafsson en Hans Martins. In zijn recensie refereert Isaksson complimenteus aan Kafka en Beckett. De vergelijking met Beckett zal Hermans minder gevleid hebben dan die met Kafka. Hermans: ‘Een van de eersten die ik las toen ik jong was, was Kafka. Wat ik bij hem waardeerde, was dat het ging over echte mensen, zelfs als het leven om hen heen niet in balans was. Ook kende hij de goede humor van het Jiddisch theater. Beckett daarentegen verveelt me. Hij schreef te weinig en dronk des te meer. Op alle fronten zijn zijn boeken te mager. Voor mij is een absoluut vereiste dat literatuur over echte mensen gaat.’30

In zijn artikel vergelijkt Isaksson Hermans al dan niet terloops met een aantal internationaal vermaarde auteurs en dat is van belang voor de beeldvorming van Hermans in Zweden. Over Hermans’ relatie met Céline, Sartre en Camus is genoeg bekend. Van Jean Genet (1910-1986) weten we dat Hermans een serie fragmenten uit het Journal du Voleur, gepubliceerd in Les Temps Modernes (het maandblad van Jean-Paul Sartre) ‘bijna sensationeel’ noemde. Hij begreep alleen niet ‘dat een inbreker zo goed schrijven kan’.31 Ook met het werk van Swift, eveneens door Isaksson genoemd, was Hermans bekend: ‘Dan heb je een derde soort essay: de beschrijving van een waargenomen werkelijkheid en dat dan op een enigszins satirieke manier. Een divagatie, een uitweiding, noemden ze dat vroeger. Dat vind ik zelf een erg vermakelijk genre. Een grootmeester op dat gebied is Swift geweest, die heeft een essay geschreven: Raadgevingen aan huisbedienden, een onderwerp dat te gek is voor een studie maar waarin je veel zijdelingse kritiek kwijt kunt – dat zijn dingen die ik zelf met erg veel genoegen schrijf, hoewel ik het essaygenre op zichzelf niet al te hoog aansla.’32

Nobelprijs

Een andere auteur op wie Isaksson wijst, is Artur Lundkvist (1906-1991). De verwijzing naar beider belangstelling voor de filmkunst is ingegeven door Lundkvists uitspraken over de relatie tussen literatuur en film, want behalve een vooraanstaand auteur was Lundkvist jarenlang filmrecensent. Katarina Frostenson noemde hem een ontdekkingsreiziger in zichtbare en onzichtbare werelden. Zijn hele leven stond hij open voor nieuwe wegen in de literatuur en kunst van het beeld. Hij wilde een grensoverschrijdend literatuurgenre scheppen, en als gevolg daarvan raakte hij geïnteresseerd in de contemporaine kunst, vooral het surrealisme.

Lundkvist is Isakssons oude leermeester, ‘een strenge vadergestalte, een veelzijdig schrijver en criticus’, en ‘de belangrijkste ambassadeur van buitenlandse literaire gezanten’. Rolf Yrlid veronderstelt in het artikel ‘Nobelpris till Holland’ [Nobelprij s naar Nederland] (Kvällsposten, 16 oktober 1968) dat de kansen op een niet-Europese Nobelprijswinnaar met Artur Lundkvist als nieuw lid van de Zweedse Academie zullen stijgen. ‘Anders zou Nederland er goed voor staan om de prijs dit jaar te krijgen.’ In tegenstelling tot de meeste andere Europese landen had Nederland de prijs immers nog nooit ontvangen. ‘Helemaal onmogelijk is het zeker niet

dat we, als het niet dit jaar is, in elk geval in een volgend jaar, een Nobelprijswinnaar krijgen die Willem Frederik Hermans heet.’ En waarom zou het volgens Yrlid Hermans worden? Hij is zelf niet buitengewoon positief. Dat Nooit meer slapen in zijn ogen geen einde heeft, betekent voor de toekenning niets, maar het feit telt dat Alfreds avontuur symbool kan staan voor het drama van het menselijk bestaan. En dat is volgens Yrlid het type boek dat in de smaak valt bij de Zweedse Academie.

Daarbij komt dat Artur Lundkvist in 1965 de Zweedse vertaling van Paranoia positief recenseerde. In zijn recensie gaf hij er ook blijk van De donkere kamer van Damocles gelezen te hebben.33 Hij vond dat boek wat betreft absurdisme evenwichtiger dan Paranoia: ‘Kafka, die vermoedelijk de belangrijkste voortrekker van het absurdisme is, was erg precies in het beteugelen van de fantasie en lette erop die voldoende te bewapenen met realisme. In zijn latere roman Mörkrummet heeft Hermans geleerd van deze koprollen en een veel evenwichtiger studie van de onzekerheid van de menselijke ervaring gemaakt.’ Twee van de novellen wees hij af als te absurdistisch, maar de drie overige verhalen ‘zijn briljante demonstraties van de mogelijkheden van deze schrijfstijl’.

Ten overvloede: Hermans kreeg de prijs niet. Het werd dat jaar de Japanner Yasunari (1899-1972). Het is zelfs de vraag of Hermans ooit kandidaat is geweest voor de Nobelprijs voor literatuur. Dat kunnen we pas over een krappe vijftig jaar vaststellen, als de Zweedse Academie de eventueel bestaande documenten over Hermans’ kandidatuur vrijgeeft. Welke rol Artur Lundkvist heeft gespeeld, is niet duidelijk. Hij distantieerde zich herhaaldelijk van de voordrachten voor de prijs der literaire prijzen. Zijn controversiële en provocatieve meningen werden hem in die tijd niet altijd in dank afgenomen. Zo bekritiseerde men zijn keuze voor de Derde Weg, zijn aanvaarding van de Leninprijs (waarvan hij het geld overigens stortte in een fonds waaruit poëzievertalingen in en uit het Zweeds worden gefinancierd). De marxisten verweten hem een uitzichtloos pessimistisch, passief en stagnerend wereldbeeld te schetsen.

Ondanks duidelijke overeenkomsten en zijn positieve oordeel over Paranoia, zouden Lundkvist en Hermans het in ieder geval niet altijd eens geweest zijn. Lundkvist heeft de taalfilosofie zoals Hermans die aanhing, in een recensie eens weinig vleiend ‘een deel van het moderne bijgeloof’ genoemd.

Groot maar begrensd

Door zijn vergelijking met auteurs als Lundkvist leek Isaksson Hermans meer gewicht te willen geven. In zijn bespreking van Mörkrummet zei hij echter: ‘Ik stel me zo voor dat Hermans met zijn scherpte ook iets te begrensd is als auteur om een vergelijking met de grootsten te kunnen doorstaan.’ Om er aan toe te voegen: ‘Maar hij heeft als schrijver een grote intensiteit en tegenwoordigheid van geest.’ Isaksson was gematigd positief: ‘het is waarschijnlijk dat een schrijver met zo’n rigoureuze isolering niet van belang kan worden voor velen’. Nooit meer slapen heeft hij niet gerecenseerd en Paranoia keurde hij zelfs af: ‘Afgezien

van het eerste en laatste deel is het helaas een echt belabberd boek.’ Of: ‘Sommige van de verhalen in Paranoia zijn even bezeten als wanneer ze geschreven zouden zijn door een hysterische, begaafde middelbare-schoolleerling.’34

Zoals Isaksson Nederland leerde kennen tijdens zijn bezoek, zo leren wij Isaksson kennen als een terughoudend, voorzichtig en hoffelijk recensent, die geen hardlopende ambassadeur van de auteur Willem Frederik Hermans is geweest. Uit de recensies van Enquist, Bengtson en Meeuwisse blijkt weliswaar dat Isakssons artikel inderdaad een aankondigende functie heeft gehad. Maar helaas heeft de uitgever Nordstedts Förlag pas archiefgegevens over oplage- en verkoopcijfers vanaf de jaren zeventig beschikbaar, zodat moeilijk beoordeeld kan worden hoe effectief de promotie nu precies is geweest.

Bibliografisch overzicht

Mörkrummet. Originalets titel: ‘De donkere kamer van Damocles’. Översättning av Brita Dahlman. Omslag av Håkan Engström. P.A. Nordstedt och Söners Förlag, Stockholm, 1962. Morkrummet telt 332 bladzijden en kostte in 1962 29,50 Zweedse kronen. In 1963 verscheen er ten behoeve van blinden en slechthorenden een cassetteopname van Mörkrummet bij de Talboks- och punktsktiftbiblioteket te Stockholm (11 geluidscassettes met een speelduur van 16 uur en 30 minuten, ingesproken door Sven-Göran Alw).

Recensies van Mörkrummet

1	Lars Gustafsson, ‘Snaran väntar i mörkret. W.F. Hermans i klass med Günter Grass’, Expressen, 27 augustus 1962. Taalfilosoof Gustafsson (1936) is erg positief: hij vergelijkt Hermans met Günter Grass. Hij vindt zelfs dat Hermans meer te bieden heeft: ‘Maar ik vind bijna dat Hermans de intelligentste van de twee is.’
2	I.S., ‘Vilse i kriget’ Jönköpings-Posten, 15 september 1962. Positieve eenkolomstecensie: ‘Wat is werkelijkheid en wat is droom? W.F. Hermans’ goedgeschreven boek herroept de grens tussen beide.’ Wijst op de onbekendheid van de Nederlandse literatuur.
3	Göran Bengtson, ‘Rädde sig den som kan!’, Sydsvenska Dagbladet, 23 september 1962. Positieve bespreking: ‘Opmerkelijke roman’ en ‘blijkt dat de betrokkene [Hermans] de meeste auteurs overtreft die met grotere inzet concurreren om de aandacht van het lezende publiek’.
4	Sune Kempe, ‘Spion i diapositiv’, Kvällsposten, 25 september 1962. Gematigd positief, vindt de roman tamelijk onevenwichtig. Wijst op de zaak-King Kong en de luchtlanding bij Arnhem.
5	Asplund, U. ‘Krig på fy’, Götenborgs handels- och sjofarts Tidning, 25 september 1962. Eenkolomsbespreking. Asplund vindt dat Hermans doet denken aan Hans Martins. Hij vindt het een merkwaardig boek, dat het midden houdt tussen een psychologische thriller en een oorlogsschildering, balancerend tussen droom en werkelijkheid.
6	Örjan Wallqvist, ‘Ny holländsk mästare’, Stockholmstidningen, 24 oktober 1962. Wallqvist wijst erop dat er maar weinig uit het Nederlands vertaalde literatuur bekend is, maar hij is in zijn recensie buitengewoon positief: ‘een eersteklas werk, een nieuwe meester laat zijn profiel zien’.
7	Folke Isaksson, ‘Dubbelgångare’, Dagens Nyheter, 7 november 1962. Isaksson geeft nogmaals een beeld van Hermans. Hij doet dat direct, maar hoffelijk. Niemand zal hem op een belediging of fout betrappen
8	Petter Bergman, ‘Det försvunna negativet’, Aftonbladet, 9 novembet 1962. Positief. Hij vergelijkt Mörkrummet met de thrillers van mederecensent Lars Gustafsson.
9	Kersti Meeuwisse, ‘En holländsk berättare’, Västerbottens Kuriren, 22 november 1962. Meeuwisse is de enige recensent die Hermans vergelijkt met Nederlandse auteurs als Vestdijk en Mulisch. Ze lijkt bekend te zijn met Nederland en de Nederlandse literatuur en is positief over de roman, die ze als een van de weinige de moeite waard noemt om uit het Nederlands te vertalen. Bovendien is ze lovend over de vertaling van Brita Dahlman.
10	K.G. Arbäck, ‘Krigsroman med egen dimension’, Vestmanlands Länstidning, 29 november 1962. ‘Het is een zeer vreemd boek, half boeiend en half schrikaanjagend op een onderhoudende manier.’
11	Per Olov Enquist, ‘Thriller på annat sätt’, Uppsala Nya Tidning, 7 januari 1963. Enquist vindt Mörkrummet een opmerkelijke roman met zowel diepgang als zwaarte. Hij vindt de roman wel lastig te catalogiseren, omdat voor de inhoud van een psychologische ontwikkelingsroman het genre van een spionagethriller gekozen is. Maar juist omdat het boek niet op één manier te lezen is, vindt hij de roman zeker de moeite waard.

 

Met dank aan Folke Isaksson, Gunnar Hoppe, Cora Polet en Rob Delvigne.

Kees Verheul+
Ballingen uit hun land van herkomst
De Russische romanpersonages van E. du Perron

De eerste editie van Het land van herkomst draagt op het omslag een ongesigneerd titelvignet, vervaardigd door een ontwerper wiens naam ook binnen in het boek nergens wordt vermeld. Alleen ingewijden wisten in 1935 dat dit vignet was gemaakt door een vriend van de schrijver, een Russische kunstenaar die ook zelf in het boek optreedt, zij het onder een schuilnaam, als titelheld van het eerste hoofdstuk. Vele lezers ontging dus de verwijzing naar een Russische connectie, die overigens ook door de bezorgers van de rijkelijk geannoteerde studieuitgave van Het land van herkomst1 nauwelijks is belicht. Du Perrons boek staat – terecht – bekend als een dubbelroman, een fictionele autobiografie die pendelt tussen het heden van de ‘ik’, gelokaliseerd in Parijs, en zijn jeugdherinneringen, verbonden met Java. De afbeelding op het omslag geeft deze tweeledigheid ruimtelijk weer. Van boven naar beneden is te zien: een vulkaan bij maanlicht, een dunne lijn, dan ondersteboven de Eiffeltoren met een elektrische illuminatie. Het droomperspectief van een onbereikbaar verleden, weerspiegeld in een zakelijk nu. Maar wanneer je je realiseert wie dit plaatje heeft bedacht, kun je de schimmige aanwezigheid vermoeden van nog een derde beeld. Ik wil daarmee allerminst suggereren dat Het land van herkomst bedoeld zou zijn als een soort Indisch-Frans-Russisch werk, met een gelijk accent op alle adjectieven. Maar dat het thema Rusland en Russen een niet te verwaarlozen steun heeft betekend bij Du Perrons verkenning van zijn fundamentele tweeslachtigheid, lijkt mij steeds evidenter, hoe vaker en geboeider ik Het land van herkomst lees.

Du Perrons boek belichaamt de zojuist genoemde tweeslachtigheid op elk niveau. Zo zijn vrijwel alle figuren die erin voorkomen dubbelzinnig van aard. Aan de ene kant dragen ze fictieve namen en worden ze alinea voor alinea opgebouwd als autonome boekpersonages. Maar tegelijk was de auteur de eerste die zijn omgeving erop geattendeerd heeft dat ‘Arthur Ducroo’ eigenlijk E. du Perron is, ‘Gerard Rijckhoff’ eigenlijk A. Roland Holst, ‘Héverlé’ eigenlijk André Malraux, enzovoort. Dankzij de studieuitgave en talloze eerdere publicaties is over de reële Indiërs, Hollanders, Fransen, Italianen en Engelsen achter de verzonnen namen het belang-

rijkste inmiddels bekend. Vaak blijkt het om meer te gaan dan informatie met een roddelgehalte. De wetenschap bijvoorbeeld dat het prototype van Du Perrons ‘Héverlé’ het veertig jaar later heeft gebracht tot minister in driedelig grijs, dat ‘Viala’ de grote mentor is geworden van Albert Camus, dat ‘Ducroo’ weldra terug is gegaan naar Indië en vandaar kort voor het uitbreken van de oorlog opnieuw naar Europa, geeft de roman als tijdsbeeld anno 1934 achteraf het aura van een voorvoelde toekomst. In feite is Het land van herkomst met zijn amfibische personages – half thuis in een literaire schijnwereld, half in de historische werkelijkheid – pas sinds de val van de Muur in 1989 een afgesloten werk te noemen. Een twintigste-eeuws panorama dat uitblinkt door de kwaliteit van zijn menselijke stoffering.

Geldt dit ook voor de Russen in Het land van herkomst? Onlangs kreeg ik van het Fonds voor de Letteren de gelegenheid een tijdlang naar eigen believen te werken in Parijs. Ik besloot die kans te benutten ter verwezenlijking van een oud plan. Zou het niet aardig zijn, zo fantaseerde ik vaak, als iemand eens naging wat er nog te achterhalen valt over de prototypen van de Russische émigrés uit de Parijse gedeelten van Het land van herkomst: één hoofdfiguur plus een onderling samenhangend groepje bijfiguren? De mij bekende studies bieden teleurstellend weinig concreets over deze lotgenoten van de Indische Parijzenaar Ducroo. Tegelijk wilde ik mijn vermoeden toetsen dat Du Perrons kennelijke sympathie voor Russen iets essentieels vertegenwoordigt in zijn roman.

Bekentenissen

De ontwerper van het omslagvignet voor Het land van herkomst was Alexandre Alexeïeff. Blijkens een brief aan Jan Greshoff vond Du Perron de prent, die zoals gezegd grotendeels draait om het thema van innerlijke tweeslachtigheid, ‘dubbel aardig’ vanwege de overeenkomst tussen deze Alexeïeff en het titelpersonage van het eerste hoofdstuk, Kostja (Konstantin) Goeraëff. Een speelse connectie tussen de tekstillustrator en een personage binnen de tekst lijkt een kenmerkend procédé voor Du Perron, die zelf een begaafd tekenaar was en meermalen de vertrouweling van een schilder/graficus. Zo was Du Perrons eerdere roman Een voorbereiding bij de publicatie in 1927 voorzien van een tekening, gemaakt door de auteur maar gesigneerd met ‘K. Watteyn’. Voorgesteld tegenover de titelpagina is een kritieke scène tussen de hoofdfiguur in het boek, Kristiaan Watteyn – net als Ducroo een alter ego van Du Perron – en zijn aanbedene. Bij de heruitgave in 1931 stond op de oude plaats een nieuwe tekening, ditmaal van Carel Willink, met dezelfde personages in min of meer dezelfde opstelling. De nieuwe tekening is gesigneerd met ‘Willink 1929’. Het is, meen ik, niet gebruikelijk Du Perron te beschouwen als een auteur met een liefde voor esoterische spelletjes. Maar is het onzinnig om meer te willen zien dan een dom toeval in de overeenkomst tussen de initialen Kristiaan Watteyn en Karel (naast: Carel) Willink?

Hoe dit ook zij, het beginhoofdstuk uit Het land van herkomst is duidelijk gericht op het scheppen van een verband tussen de auteur en de graficus. De naamsveran-

dering van de laatste biedt al meteen een kans om gelijkheid te suggereren. ‘Alexeïeff’ is puur Europees, een Slavische afleiding van een Byzantijnse naam. ‘Goeraëff’ daarentegen klinkt als een van die prikkelend exotische familienamen uit het Eurazische rijk – Goeraëff zelf rept, wanneer zijn naam in het eerste hoofdstuk ter sprake komt, van ‘een vreemde afkomst, Tartaars misschien, nog waarschijnlijker Perzisch’. Kortom, de Rus die Ducroo ontmoet, is een beetje een oosterling, net als hijzelf.

De handeling van het hoofdstuk ‘Avond met Goeraëff’ is op zichzelf weinig spectaculair. De Nederlands-Indiër en de Rus, onbemiddelde kunstenaars, hebben een afspraak in een café tegenover Gare Montparnasse. Ducroo is er als eerste en ziet Goeraëff arriveren. Ze praten wat. Dan biedt de schilder, die zojuist honoraria heeft geïnd, de schrijver royaal een etentje aan in een gelegenheid die hij zelf mag kiezen. Taxirit door Parijs. Rijsttafel in een sjofel Indonesisch restaurant, het enige dat Ducroo kent. Nazit in een Italiaanse bar. Ten slotte opnieuw Montparnasse. Het tweetal neemt haastig afscheid, zodat Ducroo nog juist de laatste trein kan halen naar de voorstad waar hij woont met zijn vrouw Jane.

Door Du Perrons bewoordingen, suggestief onder een strikt zakelijke oppervlakte, krijgt dit verhaal over zo maar een avondje stappen een vreemde spanning. Lezend over ditjes en datjes bespeur je de contrasterende werking van iets betekenisvols dat niet wordt uitgesproken. Het schuilt al meteen in de aanblik van de stationsgevel waar Ducroo naar zit te kijken, een constructie van twee ingangen aan weerskanten van een trap, die hem enerzijds verbindt mét en anderzijds voorlopig nog scheidt ván Jane. De symboliek wordt sterker bij de nadering van de Rus. In een van die zinnen waar Du Perron de zichtbare wereld met zijn taalritmiek weet te evenaren, beleven we woordgroep na woordgroep hoe de cafégast uit het niets opdoemt en in drie stadia – vlekkerig, halfduidelijk, evident – verschijnt. ‘Achter de draaideur een onwaarschijnlijk elegant manspersoon opeens, – helemaal lichtgrijs behalve een rode foulard, – die veroverend en zoekend naar binnen kijkt, van achter wegschuivend glas reëel wordt en met één stap bij mijn tafeltje staat: Goeraëff in persoon.’ De bepaling ‘veroverend en zoekend’ verdient speciale aandacht. Hoe verder Ducroo’s relaas voortgaat, hoe meer Goeraëff het aura krijgt van een verleider. Een sprookjesachtig evenbeeld – komend van achter spiegelglas met in de verte die symmetrische architectuur – dat appelleert aan troebele verlangens bij de ‘ik’ en hem daardoor ook afstoot.

In een brief aan een Nederlandse correspondent heeft Du Perron zijn oorspronkelijke kennismaking met Alexeïeff beschreven. Najaren van indirect contact ontmoet hij de illustrator met diens vriendin bij Malraux. ‘Hijzelf erg aardig, zo op het eerste gezicht, en opeens onbehoorlijk op mij gesteld! Als die vriendin er niet was, ging ik niet naar hem toe!’ Uitroeptekens en een onderstreping. Trots, ontsteltenis, argwanende bereidheid. Dezelfde emoties herken je in het bijna mythische beeld dat Ducroo schept van de alter ego die hem wil meevoeren op het pad van ongeremde zelfverwezenlijking en creativiteit. Goeraëff, de enige drager van kleur in de stad waar nagenoeg alles grauw is en bleek, lokt Ducroo weg uit zijn maatschappelijke bindingen. De rit van het station, dat Ducroo’s volwassen bestaan met Jane symboliseert, naar zijn kinderwereld, vertegenwoordigd door het Indische restaurant, heeft veel van een schaking. Goeraëff is attractiever dan ooit. Strelende manieren. Een wandelstok. Een exclusieve hoed van ‘verlokkend vilt’. Gezeten in de taxi, met ‘zijn stok tussen de knieën’ – de symboliek wordt hier bijna cru – stelt hij de Nederlander aan zijn zijde het bezit in het vooruitzicht van een dito hoed, die hem ‘voortreffelijk zou staan’.

De gesprekken tussen Ducroo en Goeraëff worden beheerst door een begrippenpaar dat populair is sinds het negentiende-eeuwse gekrakeel van Russische slavofielen en westerlingen. ‘Russisch’ was hun gezamenlijke aanduiding voor een vaag geheel van op zichzelf markante karaktertrekken. Met ‘Frans’ als een uiterste daartegenover. Goeraëff, voor wie ‘Russisch’ en ‘Frans’ min of meer synoniem zijn met wat hem wel of niet zint, situeert, complimenteus en eigengereid als hij is, de Nederlands-Indiër dicht bij de Russische pool. Ducroo’s naam en zijn succes bij de Parijse intellectuelen verhullen volgens de medebuitenlander zijn werkelijke zelf. ‘Geloof Héverlé niet als hij zegt dat je veel van een Fransman hebt; het is niet waar, je hebt er even weinig van als ik.’ En sprekend over mystiek, die maximaal onfranse liefhebberij van Goeraëffs landgenoten: ‘Jij en ik hebben allebei behoefte aan mystiek!’

Mystiekerige Russen, om zo’n cliché op het spoor te komen hoef je Het land van herkomst niet te lezen. Maar gelukkig geeft de vreemdeling die Du Perrons roman opent en die ook zelf nogal sceptisch staat tegenover religieus gewauwel, op meer manieren gestalte aan het adjectief waarover in zijn taal het hevigst is gefilosofeerd. ‘Russisch’, zo benoemt hij al op de tweede bladzijde het kunstenaarschap, de fantasie, de liefde voor vorm en kleur. Als voorbeeld herinnert hij Ducroo aan de meest recente lichtreclame op de Eiffeltoren: een reusachtige geelomrande klok met een gele wijzer plus een groene. Typisch voor de Fransen met hun schrale creativiteit. ‘Een Rus had die ene wijzer ook een andere kleur gegeven.’

Onder invloed van zijn gespreksgenoot gaat Ducroo eveneens in dergelijke categorieën denken. Zijn preoccupatie met de problematiek van echtelijke dwang, vrijheid en jaloezie, maakt hem nieuwsgierig naar het wonderlijke groepsleven bij Goeraëff thuis. Een menage, losvast verdeeld over twee ateliers en bestaande uit de

kunstenaar zelf, zijn vrouw, hun dochtertje, Goeraëffs huidige vriendin en de huidige vriend van zijn vrouw. Ducroo benijdt zijn collega een dergelijke idylle waar ‘alles dooreenloopt’ zonder dat de betrokkenen hier kennelijk onder lijden, integendeel zelfs. Maar bij Ducroo, met zijn behoefte aan een exclusief à deux, zou zo’n warboel niet passen. ‘Het is iets Russisch,’ bedenkt hij wijselijk.

Improvisatie, de flair om je onverkrampt door taboes of schema’s te richten naar wat zich aandient in je geest en in de buitenwereld. Iets dergelijks vertegenwoordigt uiteindelijk het ‘Russische ik’ dat Goeraëff probeert wakker te roepen in Ducroo. Hun gemeenschappelijke vriend Héverlé fungeert hierbij als toonbeeld van hoe het volgens de Europese oosterling niet moet. Héverlé, de Fransman die zich onvoldoende ‘geeft’, gierig met zijn ego zoals geen Rus ooit zou zijn. Iemand die vriendschap biedt conform theorieën en nooit uit onberedeneerde genegenheid.

Langzaam maar zeker laat Ducroo zich overhalen tot een mentaliteit die hem vrijmaakt voor de terugkeer naar zijn kinderjaren. Goeraëff wordt de leidsman – ‘goeroe’ zou een betekeniscomponent kunnen zijn van zijn fictieve naam – die Ducroo’s routineleven als journalist doorbreekt en hem bij de bron brengt waaruit zijn roman kan ontstaan. Het grote woord aan het eind van het eerste hoofdstuk is ‘bekentenissen’. Een woord dat, zeker in combinatie met ‘dronkenschap’ zoals hier, een Russisch aura had voor elke lezer van omstreeks 1930, toen Dostojevski hoorde tot de mode-auteurs in West-Europa. Na de wederzijdse ontboezemingen in het restaurant, na de aansluitende discussie onder een afscheidsborrel over de voors en tegens van het soort bekentenissen waaraan een Héverlé zich nooit zou wagen, is Ducroo de dag daarop rijp voor zijn autobiografisch avontuur.

Ik wil er nog op wijzen dat de door Goeraëff en Ducroo gemaakte tegenstelling zich beperkt tot de Russische mentaliteit versus de Franse. Over de vraag of ónze manier van denken en doen dichter bij de eerste of de tweede staat, bevat Du Perrons boek geen woord. Wel biedt het gelegenheid tot een gissing. Het lijkt mij althans geen toeval dat de eerste niet-Rus die Ducroo in gedachten komt na zijn avondje uit, ‘Wijdenes’ is, Du Perrons romanversie van Menno ter Braak. Gelet op alles wat Russisch heet in Het land van herkomst, valt het moeilijk je een minder ‘Russisch’ iemand voor te stellen – Héverlé zelfs niet uitgezonderd – dan de houterige en principiële vertrouweling die Ducroo komt bezoeken vanuit Nederland.

Omkering

In hoeverre lijkt Goeraëff op de Rus naar wie hij is gemodelleerd? Hoewel A.A.M. Stols een aantal boeken heeft uitgegeven met illustraties van Alexeïeffdankzij de bemiddeling van E. du Perron – en het Stedelijk Museum in Amsterdam zijn boeken en affiches belangrijk genoeg heeft gevonden om er enkele op te nemen in de collectie, is hij in Nederland relatief onbekend. Anders, naar ik heb gemerkt, dan in Frankrijk en Rusland.2 Onder Parijse verzamelaars van verfijnde illustraties is Alexeïeff (klemtoon op de slotlettergreep en niet op de voorlaatste zoals in het Russisch; Kazan 1901-Parijs 1982) een begrip. In zijn geboorteland hoort

hij tegenwoordig tot de emigranten wier werk




na het opdoeken van het IJzeren Gordijn furore heeft kunnen maken. Wat Alexeïeff betreft, vooral binnen het milieu van filmenthousiasten. Het Moskouse festival van 1995 gaf aanleiding tot een tentoonstelling over Alexeïeff en zijn experimenten met teken- en reclamefilms. Recente handboeken vermelden in het bijzonder zijn animatie naar Moessorgski’s Nacht op de kale berg (1934), volgens sommigen ondanks zijn duur van maar acht minuten een ‘klassieker’ op filmgebied. In Amerika, waar Alexeïeff tussen 1940 en 1946 heeft gewerkt, was Orson Welles al geïntrigeerd door zijn zelfbedachte techniek van een scherm vol minuscule gaatjes als fond voor de geprojecteerde tekeningen. Op de Biennale van Venetië kreeg hij hier tweemaal een onderscheiding voor, in 1952 en 1954.

Wie meer wil weten over Alexeïeffs werkwijze, zoeke Het Vaderland op van 9 november 1933 en leze daar ‘Een interview met Alexejef, van onzen correspondent’, helaas niet te vinden in Du Perrons Verzameld Werk. Het opvallendste aan dit stuk, gelijktijdig geschreven met Het land van herkomst, is dat het vooruitloopt, soms zelfs woordelijk, op uitspraken van hedendaagse experts. Zo stelt interviewer Du Perron: ‘Het is duidelijk dat Alexejef iemand is wiens fantasie hem brengen moest tot rusteloze nieuwe proefnemingen.’ En een onderzoeker uit onze tijd: ‘Hij was een eeuwige experimentator en vernieuwer.’

De prenten van Alexeïeff hebben, net als zijn animaties, een groot bereik wat techniek en onderwerpen betreft. Hij vervaardigde houtsneden, gravures en aquatinten, veelal naar proza en poëzie van eigentijdse Fransen, maar ook naar werk van negentiende-eeuwse romantici en realisten als Gogol, Poesjkin, Dostojevski, E.A. Poe en H.C. Andersen. En niet te vergeten, Alexeïeffs meest spectaculaire publicatie van na de oorlog, Dokter Zjiwago, grafisch becommentarieerd met een variant van zijn ‘speldenpriktechniek’. Bij al hun verschillen tonen ze steeds dezelfde perfecte uitvoering. En, volgens het lexicon van Severjoechin en Lejkind, eenzelfde verrassingseffect door ‘onverwachte invalshoeken’ en ‘het ontbreken van letterlijkheid’. Vergelijk de aanduiding die Du Perron Alexeïeff in Het Vaderland laat geven voor zijn ideaal als illustrator: geen rechtstreekse vertaling maar ‘een parallel lopende fantasie’.

De omslagillustratie voor Het land van herkomst is daarvan een mooi voorbeeld. De tweedeling in beeld en spiegelbeeld, boven versus onder als bij een wateropper-

vlak, correspondeert met de opzet van Du Perrons roman. Hetzelfde geldt voor het contrast tussen exotische natuur (vulkaan bij maanlicht) en Parijs (de Eiffeltoren uit het Goeraëff-hoofdstuk). Maar de tekening brengt ook een vreemde omkering aan. Du Perrons boek begint en eindigt in Parijs. Welke andere illustrator dan de vrijmoedige Rus zou op het idee zijn gekomen om niettemin het landschap bovenaan te plaatsen en Parijs te reduceren tot een vervormd spiegelbeeld van Indië? Wat Du Perron aan Alexeïeff heeft verteld over het te illustreren boek, weet niemand. Het plaatje zelf prikkelt tot een interpretatie waaraan bij mijn weten nog weinig besprekers van Du Perrons roman hebben gedacht. Vertegenwoordigt onze kindertijd (‘Indië’) misschien de ware werkelijkheid en ons volwassen heden (het ‘Parijs’, waar we ons druk maken over ons huwelijksleven, over literatuur en politiek) maar een vertekende reflectie? En nog zo’n raadsel. De elegante sterren buiten het beeld, hoog en laag, die vanuit hun superhemel zo ironisch rijmen met de illuminatie op de verdronken toren, tot welke gedachtevlucht heeft Alexeïeff de lezers van zijn vriend hiermee willen inspireren?

Voor liefhebbers van Het land van herkomst is het Vaderland-interview ook interessant door een terloopse beschrijving van Alexeïeffs uiterlijk. Hetzelfde romantische aura van attractiviteit en dapper doorstaan leed als in de roman. En vooral, dezelfde nadruk op de nationale deugden van de geportretteerde. ‘Alexejef is het type van de charmante Rus, met een tegelijk jong en getourmenteerd gezicht.’ Iets verderop de vermelding van Alexeïeffs ‘Russische, bijna overdreven hoffelijkheid’. Het lijkt me duidelijk dat Du Perron nooit in de Sovjet-Unie was geweest.

Een vergelijking van het interview plus de aan Goeraëff gewijde romangedeelten met recent historisch materiaal leert dat Du Perron in beide gevallen betrouwbare informatie geeft. De biografie die je op basis van Het land van herkomst zou kunnen samenstellen over de kunstenaar-emigrant met zijn woelige voorgeschiedenis als diplomatenzoon, beroepsmilitair, zwerver en matroos, wijkt, afgezien van één passage, eigenlijk alleen van de overgeleverde realiteit af door de gewijzigde namen (en in een enkel geval ook door de gewijzigde nationale herkomst). Goeraëffs vrouw ‘Sjoera’ is Alexandra Grinevsky, een actrice van het Théâtre de Pitoeff, waar Alexeïeff enige tijd werkte als decorschilder. Goeraëffs vriendin, de Zweedse ‘Harriet’, is Claire Parker, een Amerikaanse die aanvankelijk leerlinge was van Alexeïeff, later zijn assistente (voornamelijk bij de tekenfilms), ten slotte zijn tweede vrouw. Het dochtertje van Goeraëff en Sjoera, vermeld in Du Perrons eerste hoofdstuk, is de tegenwoordige Svetlana Alexeïeff-Rockwell, een schilderes in Massachusetts, die mij onder meer schreef: ‘I can remember seeing Du Perron bring a handsome chair, with leather seat and large brass nails as a gift to my parents, from Java.’ En: ‘There was once a question of us all going to his home there for a vacation. Since that day, the name of Java has been associated with my father’s friend.’

Het belangrijkste biografische document betreffende Alexeïeff, zijn eigen herinneringsboek als bejaarde onder de bijzondere titel Het verbeten (L’oubli), is nog on-

gepubliceerd. Helaas, want de paar stukken eruit die zijn opgenomen in de catalogus bij de Moskouse tentoonstelling van 1995, zijn niet alleen fijn beeldend, zoals je van een graficus mag verwachten, maar verrassen ook steeds door het ongewone psychologische gezichtspunt. Lezing ervan wekt de verwachting dat het om meer dan één reden de moeite waard moet zijn deze memoires in extenso naast Het land van herkomst te kunnen leggen. Zo bevat een wel gepubliceerde pagina over Alexeïeffs kleutertijd in Constantinopel, waar zijn vader militair attaché was, een reeks details die de Nederlandse lezer al kent, maar dan net iets anders geformuleerd, uit een monoloog van Goeraëff. De aanlegsteigers bij de diplomatenvilla, de marmeren trap naar de Bosporus, de hond Arapka. Omgekeerd mag je verwachten dat Du Perrons roman ooit een welkom object zal worden voor Russische speurders naar de petite histoire van de emigratie. Het begin van een Russische belangstelling voor Het land van herkomst heb ik al mogen meemaken. De Franse vertaling, Le pays d’origine, kreeg bij zijn verschijnen in 1980 lovende recensies, al ging de oplage wegens de povere verkoop later grotendeels in de ramsj. De twee of drie exemplaren die ieder antiquariaat in Parijs tot voor kort in een duister hoekje had staan, verdwenen ineens nadat het gerucht van ‘een sleutelroman door een Hollander of Belg met een Franse naam over verbeeld-je-die en jawel-ook-die’ zich als gevolg van mijn nasporingen verspreid had binnen de coterie van bejaarde aristocratische ballingen.

De Russische ziel

Hierboven stelde ik terloops dat in Du Perrons Goeraëff-geschiedenis één episode voorkomt waarmee tot op heden niets in de Alexeïeff-documentatie correspondeert. Ik dacht daarbij aan het Tanja-gedeelte uit ‘Tanja-Teresa’, het dertigste hoofdstuk in Het land van herkomst. Eerst een opmerking over dit hoofdstuk als geheel. Goeraëff, weer eens met Ducroo samen in een café, beschrijft hem zijn ervaringen tijdens de Russische burgeroorlog en zijn vlucht uit Wladiwostok. Vervolgens besluiten de Rus en de Indischman elkaar bij wijze van ultieme verbroedering het verslag te doen van hun eerste grote liefde. Het belang van dit gegeven voor het boek dat Ducroo bezig is te schrijven, blijkt indirect uit zijn bekentenis vooraf: ‘Hoe dikwijls heb ik niet gedacht aan een verhaal waarin twee vrienden zich zouden spiegelen als personages in hun eerste liefdesroman.’ In feite is het Teresa-gedeelte Du Perrons tot dan toe laatste versie van dé autobiografische liefdesgeschiedenis waarmee hij, telkens ontevreden over het resultaat, bleef worstelen sinds Een voorbereiding. ‘Tanja’ werkt daardoor enigszins als een hulpconstructie, een compositorische aanloop tot en contrasterend fond bij datgene wat een hoogtepunt moet worden in de allesomvattende autobiografie. Hierom misschien, vanwege de verdenking functioneel maakwerk te hebben verricht, heeft Du Perron tegenover ingewijden – en postuum, al zijn lezers – de authenticiteit van ‘Tanja’ benadrukt. Het speciale exemplaar van Het land van herkomst waarin de romantekst is aangevuld met handgeschreven – en nu ook in de standaardeditie opgenomen – terzijdes, bevat deze auteurswenk naast de openingszin van Goeraëffs amoureuze

relaas: ‘Ieder detail van het volgende verhaal is waar.’ Afgezien, aldus Du Perrons toevoeging, van een dialoogje tussen Ducroo en zijn maat over Russische eigenschappen.

Wat dit dialoogje betreft, op het eerste gezicht lijkt het niet meer dan een enigszins vergroofde reprise van uitspraken uit het beginhoofdstuk. De innerlijke verwantschap van Ducroo met Goeraëffs landgenoten verkondigt de laatste nu zonder omhaal: ‘Ik heb je al eens gezegd dat er veel Russisch in je steekt.’ En de theorie over de mystieke inslag van Russen wordt verhevigd tot een nog erbarmelijker cliché: de Russische ziel. Maar dan volgt meteen een verrassing. Over deze vermeende ziel heb ik in mijn leven al heel wat afgelezen en -gehoord, maar zelden kwam ik zoiets scherpzinnigs tegen als het bon mot dat Du Perron Goeraëff in de mond legt: ‘De Russische man wordt dom van zijn ziel, de Russische vrouw vals.’ Behoorlijk ironisch natuurlijk. Maar of het ook klopt… De eerste helft van de zin past in elk geval schitterend bij Du Perrons spel rond de Indische Nederlander, in het hart van intellectueel West-Europa op zoek naar zijn eigenheid te midden van superintellectuelen. En wat ‘vals’ aangaat – in de betekenis van aanstellerig of leugenachtig, maar ook gemeen -, deze kwalificatie blijkt in het herengesprek niet uitsluitend bestemd voor de andere sekse. Goeraëff over mannen: ‘Er zijn Russen die liever voor schoeljes doorgaan dan altijd maar Russisch dom te zijn.’ Deze nieuwe generalisatie wordt er niet per se juister maar wel interessanter op, wanneer je ook hier kennis neemt van Du Perrons aantekening. Die onthult dat de bron van het verzonnen dialoogje in een reële opmerking ligt van Alexeïeff over Petsjorin, de hoofdfiguur uit Een held van onze tijd, inderdaad een ‘schoelje’. Alexeïeffs bewondering voor Lermontovs roman – ‘beter dan alle Dostojevski’s,’ aldus de illustrator in Du Perrons annotatie – is opmerkelijk. Een bewondering die kennelijk gepaard ging met een ongewoon diepe kijk op Lermontovs relatief weinig begrepen werk. Wanneer je de volkenkundige prietpraat in ‘Tanja-Teresa’ herleidt tot de oorsprong, zo is mijn ervaring, dan worden de begrippen ‘ziel’, ‘dom’ en ‘vals’ tezamen een eyeopener. Niet voor de (on)hebbelijkheden van Russen c.q. Russinnen, maar voor hun literatuur.

En daarmee ben ik terug bij het gegarandeerd-ware deel van hoofdstuk dertig, Goeraëffs vertelling. Het merkwaardigste van ‘Tanja’ is namelijk dat het zo’n door en door literair bestanddeel lijkt in deze tussen documentaire echtheid en fictie weifelende roman. Wie niet op de hoogte is van Du Perrons bijschrift, kan Goeraëffs monoloog over de beroepsgenote en vriendin van zijn Sjoera, een femme fatale die jarenlang een ongelukkige passie heeft aangewakkerd bij hem en een hele schare van Russische medeslachtoffers, moeilijk anders opvatten dan als fantasie, dunkt mij. Een flitsende vertelkundige improvisatie. Niet zozeer doordat de dramatiek ervan overdreven aandoet, ‘als in een boek’ – zoals bekend vaak juist een indicatie van echtheid -, maar om al die motieven waardoor ‘Tanja’ bijna een pastiche wordt op het genre van de Russische vertelling. Simultane hartstocht voor

twee verschillende geliefden, een duel, zelfmoord bij ochtendgloren in een groezelig logement, terminale tbc, epilepsie, de roulette. Het is of je een literatuurgeschiedenis leest, ingedikt tot een novelle. Dit verhaal zou afkomstig kunnen zijn van Du Perrons jaargenoot Nabokov.

Als technisch spel stamt ‘Tanja’ duidelijk uit de slotfase van Het land van herkomst. Vanaf het negenentwintigste hoofdstuk, ‘Terug in Parijs’, wordt Du Perrons boek gekenmerkt door een maximale beheersing van het metier. Alsof de auteur, tijdens zijn relaas over vroeger argeloos tot een meesterverteller geworden, zijn plezier in het effectvol arrangeren van gebeurtenissen moet betomen om recht te doen aan de ernst van het ogenblik: de Rijksdagbrand in Berlijn en het proces daarover, de gelijktijdige Franse rellen, de capitulatie van vrijwel ieder ‘ik’ voor de collectieve waanzin. Zo groeien de laatste honderd bladzijden uit tot een hoogtepunt van twee tegenstrijdige principes tegelijk: reportage en autonome vertelkunst. Daarbij vormen dezelfde bladzijden ook het bij uitstek ‘Russische’ gedeelte van de roman. Ducroo hernieuwt zijn cafévriendschap met de kunstenaar-emigrant. Maar ook thuis, in het pension waar Jane en hij vanaf december ’33 wonen, is hij omgeven door Russen van de klasse blancs dans la dèche [berooide witten]. Hartstochtelijke praters allemaal, die hem net als Goeraëff vertellen over hun verleden. En over hun ervaringen met de Parijse ‘revolutie’ van het moment. En uiteraard over elkaar, op fluistertoon, met die Russische smaak voor net niet boosaardige roddel. In de rol van luisteraar tonen ze zich alerte waarnemers van elkaars vaardigheid in het causeren. Zo wendt de gastheer zich vertrouwelijk tot Ducroo wanneer deze heeft mogen meeluisteren naar het relaas van ‘de jonge Russische prins’ (die we straks nog uitgebreid zullen tegenkomen): ‘Ik vestig uw aandacht erop dat het verhaal zeer goed verteld is.’

In studies over Het land van herkomst wordt steeds hetzelfde rijtje genoemd van Franse en Nederlandse romans waardoor Du Perron zich volgens hemzelf en anderen heeft laten inspireren. Jammer dat in dit rijtje nooit iets Russisch opduikt. Terwijl Het land van herkomst toch expliciet twee Russische klassieken vermeldt die literaire voorlopers lijken van Du Perrons Indisch-Europese roman. Een held van onze tijd uit 1840, naar mijn vermoeden de eerste koloniale roman van wereldklasse, kwam hierboven al ter sprake. Du Perrons definitieve tekst verwijst er terloops naar in verband met een Frans duel tijdens de politieke commotie van 1934. Maar er zijn ook aanzienlijk diepere samenhangen. Lermontov was een van de vroegste auteurs die hun werk bewust concipieerden als tijdsbeeld vanuit een autobiografisch gezichtspunt. Hoe vaak komen de typische Lermontov-uitdrukkingen ‘deze tijd’, ‘onze tijd’, niet voor bij Du Perron in de jaren dertig, een eeuw na de Rus?

Het onderwerp Du Perron en Poesjkin verdient een afzonderlijk essay. Vergis ik me niet, dan hoorde deze Rus met voorouders in Afrika tot de auteurs met wie onze ‘Javaanse prins’ – zoals Du Perron in Parijs bekend stond – zich graag identificeerde. Al was het maar vanwege hun beider geboortejaar aan een eeuwgrens – 1799,

1899 – en hun beider achternaam beginnend met een P en eindigend met een n – geen ongerijmdheid; uit obstinate bewondering voor Poe heeft Du Perron naar het schijnt al jong de d geschrapt van zijn officiële voornaam Edgard. Du Perron is een van de heel weinigen geweest die al in de jaren twintig-dertig vergeefs hebben geprobeerd Nederland warm te krijgen voor Poesjkin. In Indië stelde hij hem ten voorbeeld aan inlandse schrijvers op zoek naar een effectief beginpunt voor hún nationale literatuur.

Beide keren dat Poesjkin een rol speelt in Het land van herkomst is hij de dichter van Jevgeni Onegin, een romanexperiment waarin epiek samengaat met lyriek, fictie met autobiografische ontboezemingen. Goeraëffs ‘Tanja’ draagt uitdrukkelijk de naam van Poesjkins heldin. In het beginhoofdstuk van Het land van herkomst wordt Goeraëff zelf een moment vergeleken met haar gemankeerde minnaar Onegin. Het eerste hoofdstuk van Jevgeni Onegin bevat een beroemde passage waar de auteur voor enkele bladzijden het fictionele kader doorbreekt en vertelt over zijn vriendschappelijke omgang met ‘Jevgeni’, zijn evenbeeld in vrijwel ieder opzicht. Confidenties, wandelingen getweeën door het nachtelijke St. Petersburg. Ongeveer wat Du Perron laat gebeuren in ‘Avond met Goeraëff’. Gefascineerd door zijn Russische alter ego zegt Ducroo op het hoogtepunt van hun samenzijn: ‘Je bent mooi als Onjégin, Goeraëff.’ De spelling van de eerste naam doet vermoeden dat Alexeïeff de uitspraak met Du Perron heeft ingestudeerd.

Ik wil de betekenis van zulke parallellen niet overdrijven. Wel lijkt het me zinnig er aandacht voor te vragen, omdat ze naar mijn indruk voor Het land van herkomst nauwelijks minder karakteristiek zijn dan bijvoorbeeld de bekende, eveneens door Du Perron zelf gemarkeerde parallel met Stendhal en diens Vie de Henry Brulard. Pretentieus gesteld: in een breed verband, ‘van de Atlantische Oceaan tot de Oeral’, zou je Du Perrons Nederlandstalige boek kunnen kwalificeren als een etno-culturele hybride. Enerzijds een publieke poging tot rekenschap van het eigen leven, eerlijk en consequent naar de beste burgerlijke tradities van Noordwest-Europa. Aan de andere kant een Russische roman, waar, op z’n echt-Russisch, ‘alles dooreenloopt’.

Een prins in Auteuil

Zo zal iedere lezer zich waarschijnlijk de anderhalve bladzijde herinneren waar de schilderachtige passant, aangeduid als ‘de jonge Russische prins’, even opdoemt en weer uit het verhaal verdwijnt. Hij brengt, met een bizar verband om zijn hoofd, als huisvriend een bezoek aan de emigrantenfamilie bij wie de ‘ik’ en zijn vrouw tijdens de Parijse onlusten van begin ’34 op kamers wonen. Ter verklaring van zijn voorkomen doet hij, met de verve van een klassieke Russische romanfiguur, het relaas hoe hij toevallig getuige is geweest van een opstootje, geintrigeerd bleef stilstaan, door de politie in elkaar is geslagen en daarna dankzij behulpzame demonstranten afgevoerd naar een hospitaal. Wat Ducroo het meest opvalt, is de joyeuze humor waarmee hier pech wordt verwoord. Na het vertrek van de ‘prins’ vertelt de gastvrouw haar huurders diens levensgeschiedenis. Het belangrijk-

ste feit is een zelfmoordpoging via een sprong van een zesde etage, overleefd door een onbedoelde landing op het balkon vier verdiepingen lager. Gevolgen: kaakbteuk, verlies van tanden, een blijvend licht spraakgebrek. Zijn visie op de politiek blijkt te worden bepaald door de overtuiging dat Nicolaas ii niet dood is. Ducroo concludeert: ‘Hij moet optimist zijn geworden in het overleven van ongelukken.’

De passage is te vinden in het hoofdstuk dat gewijd is aan de rellen van ‘links’ versus ‘rechts’, die Du Perrons verteller ervaart als een voorafschaduwing van wat hem en zijn dierbaren binnenkort staat te wachten aan terreur en oorlog. De titel van het hoofdstuk – ‘Voor pessimisten’ – verwijst naar de juiste houding die hij voor zichzelf zoekt tegenover een situatie waar al het persoonlijke dreigt te worden weggevaagd door het conflict tussen aan de ene kant twee concurrerende totalitaire bewegingen en aan de andere een huichelachtige, corrupte democratie. Is er nog toekomst voor eenlingen die hun integriteit proberen te bewaren zoals hij? In zijn onzekerheid ontmoet hij ‘de prins’, vertegenwoordiger van een miraculeus optimisme.

Kenmerkend voor de slotfase van Het land van herkomst, waartoe ‘Voor pessimisten’ behoort, is het steeds merkbaarder arrangement van de schijnbaar spontane herinneringen en dagboekfragmenten, de steeds virtuozere wisselwerking tussen de bestanddelen. Onwillekeurig groeit je argwaan dat je geen autobiografie zit te lezen maar een roman, dat wil zeggen: een constructie van verzonnen feiten – niet voor niets zien we de ‘ik’ thuis een portret van Louis Couperus aan zijn kamermuur hangen. Zo staat tegenover Ducroo’s vriendenkring van Franse progressieven heel effectief, ter benadrukking van zijn positie tussen de politieke fronten, het schijnbaar toevallige milieu, geamuseerd maar ook liefdevol door hem waargenomen, van buitenlandse aristocraten, op de vlucht voor een links regime. Tijdens de mini-revolutie in ’34 pendelt de ‘ik’ hectisch door de stad tussen de communistisch-gezinde ‘Héverlés’ en de praatgrage ‘Wit-Russen’ bij hem thuis: de beschrijving daarvan werkt zo geestig symbolisch dat ik me lang heb afgevraagd in hoeverre die overeenstemt met Du Perrons reële omstandigheden van die winter.

Blijkens zijn eigen aantekeningen bij Het land van herkomst heeft hij zijn ervaringen uit begin ’34 pas een jaar na dato bewust vormgegeven als sluitstuk van zijn boek.

Het commentaar in de studieuitgave vermeldt de naam van de emigrantenfamilie in kwestie, Nossovitch, en zelfs hun adres, bekend uit Du Perrons correspondentie: 19, rue de l’Yvette. Vanuit mijn onderkomen in het Institut Néerlandais ben ik Du Perrons woonplaats van de winter 1933-’34 gaan bekijken. Het deftige appartementengebouw uit het begin van deze eeuw – smeedijzeren balkonhekken, entree met zuilen en gebeeldhouwde cherubijnen – staat intact in een stille straat van de buitenwijk Auteuil, destijds Samen met het aangrenzende Passy dé buurt voor de ‘witte’ beau monde. De rue de l’Yvette ligt dicht bij het Bois de Boulogne, tien minuten lopen van het huis waar Iwan Boenin heeft gewerkt aan de roman waarvoor hij eind 1933 de Nobelprijs kreeg en waaraan Het land van herkomst soms frappant doet denken (over Du Perrons lectuur van Het leven van Arsenjev is mij niets bekend). Dat het naambordje van de pensionhouders uit de vroege jaren dertig op nummer negentien ontbreekt, leek me niet verwonderlijk – Du Perron spreekt van ‘lieve oude mensen, als in een Haagse roman van Couperus’. Wel ontdekte ik thuis in het telefoonboek een Madame Nadia Nossovitch (zeldzame naam). – Zeker, haar grootouders hadden voor hun verhuizing naar Nice in Auteuil gewoond. Maar dat ik, een meneer uit Amsterdam, hun adres wist… Ze hadden kamers verhuurd, inderdaad, uit financiële noodzaak. In het moederland was Vladimir Nossovitch senator geweest en rijksprocureur, belast met het toezicht op de nationale monumenten. Een gemoedelijke man met een baard, zoals zij zich hem herinnerde… Vrijwel alles wat ik haar citeerde uit Het land van herkomst, beaamde ze. Alleen, een huurder die boeken schreef, een koloniale Hollander – nee, nooit van gehoord. Du Perron moet zich tegenover het emigrantengezin als een tactvolle observator hebben gedragen. Het beeld dat hij geeft van hun minienclave aan de rue de l’Yvette, berust naar mijn bevindingen – ook elders opgedaan dan bij de kleindochter – voor honderd procent op realiteit.

En de ‘jonge prins’? Het eerdergenoemde commentaar completeert de naam Obolenski, door Du Perron zelf in een aantekening vermeld, aldus: ‘Prins S.S. Obolenski (1908-1980)’. Een bezoek aan Nikita Struve, een oude bekende in de Russische boekhandel annex uitgeverij dicht bij de Sorbonne, verschafte mij binnen een

uur een veelzijdige eerste indruk van deze Sergej Sergejewitsj. Lid van de hoogste adel zoals alle ‘echte’ Obolenski’s. Geboren in Tiflis, emigrant sinds 1920, vanaf het midden van de jaren dertig werkzaam als Frans journalist. Aanvankelijk lid van de militaristische organisatie van émigrés die zich de Jong-Russen noemden en voor hun land van herkomst het ideaal propageerden van een monarchie op stalinistische grondslag. Tijdens de Koude Oorlog verdween zijn sympathie voor de sovjets en werd hij hoofdredacteur van het liberaal-nationaal en religieus gezinde tijdschrift voor literatuur en politiek Wozrozjdjenië (‘Wedergeboorte’, de opvolger van een gelijknamige vooroorlogse krant). S.S. Obolenski’s belangrijkste boek, een Russischtalige biografie van Jeanne d’Arc, verscheen postuum.3

Struve, die als directeur van de boekwinkel dit werk heeft uitgegeven, beschreef me de auteur als ‘markant’. Een gezicht met scherpe trekken boven een gebochelde, naar verhouding bijna dwergachtige gestalte. Zijn suggestiefste herinneringsbeeld was dat van Sergej Sergejewitsj ’s winters op straat naast zijn tweemaal zo lange uitgever filosoferend over Rusland en in het vuur van hun debat telkens zijn evenwicht verliezend op het bevroren trottoir. De Jeanne d’Arc-studie vanuit Russische optiek heb ik geïnteresseerd gelezen. De ideeën van de schrijver, hier en elders verwoord, sluiten soms verrassend aan bij die van Nadjezjda Mandelstam en Solzjenitsyn. Of je ze ook profetisch kunt noemen? De roep om een Russische Jeanne d’Arc klinkt actueel in de tijd van generaal Lebed en soortgelijke pretendenten, zeker, maar wel met een omineuze ondertoon. De culturele ‘wedergeboorte’ die zoveel Ruslandvrienden in de jaren vijftig tot zeventig meenden te zien aankomen over twee, drie decennia lijkt tegenwoordig een misrekening, treuriger haast dan alle overige post-sovjetmisère bij elkaar. S.S. Obolenski verdient hierom niet minder een (bij)rol in Het land van herkomst. Alleen, de toon van al zijn uitlatingen die ik heb gelezen of gehoord via derden, heeft mij nergens herinnerd aan de geestige onverschrokkenheid van Du Perrons ‘optimist’. Zo zijn er meer verschillen. Een bochel ziet er anders uit dan een handicap na een valpartij. Toen ik Sergej Sergejewitsj’ weduwe wilde polsen over het suïcideverhaal, reageerde zij kortaf: ‘Pure laster!’ en zei dat voorzover zij wist, haar man begin ’34 niet in Parijs maar nog in Berlijn had gewoond. Zou Du Perron, doorgaans redelijk consciëntieus bij zijn weergave van ontmoetingen, in dit geval zijn toevlucht hebben genomen tot klinkklare fantasie? Ik kon het me slecht voorstellen.

Verzet

Er móest haast wel sprake zijn van nog een andere Obolenski, schuilgaand achter Du Perrons portret van de ‘jonge prins’. Met behulp van inlichtingen van enkele tachtig- of negentigjarige emigranten die mij op het gewenste spoor hebben gebracht, oude krantenberichten en een recent in Moskou verschenen brochure4 heb ik de vermoedelijk juiste kunnen vinden.

Prins Nikolaj Alexandrowitsj Obolenski, een verre bloedverwant van S.S. (op wie hij blijkens foto’s als volwassene enigszins leek: dezelfde hoekige trekken, gepro-

nonceerde kin, geplakt haar met een onverbiddelijke scheiding) werd geboren in 1900. Zijn vader diende als generaal-majoor in het militaire gevolg van Nicolaas ii en werd in 1914 stadsvoogd van St. Petersburg. Zijn moeder was van geboorte een prinses uit het Kaukasische geslacht Dadiani-Mingrelski. Bij zijn doop had hij als meter en peter de keizerin-douairière Maria Feodorowna en grootvorst Konstantin Konstantinowitsj, de dichter onder de Romanovs. De jonge Obolenski, bestemd voor een hofcarrière, kreeg een opleiding bij het Pagecorps. In 1919 emigreerde zijn gezin via Finland naar Nice, waar de Obolenski’s al voor de revolutie onroerend goed hadden gekocht. Hun welstand, berustend op onder meer juwelen en aanspraken op de familieschat van de Dadiani’s, tijdens de burgeroorlog in tien kisten uit Georgië naar het buitenland gesmokkeld, stelde Nikolaj Alexandrowitsj – ‘Nika’ voor intimi – in staat tot een studie economie in Genève en vervolgens het werkeloze bestaan van een Parijse dandy. Hoewel het Obolenski-fortuin snel slonk door pech en verkwisting, bleef ‘Nika’ tot in de crisisjaren – toen Eddy du Perron, eveneens slachtoffer van financiële lichtzinnigheid bij zijn ouders, nagenoeg failliet raakte – redelijk vermogend. In Parijs, waar een hoog percentage taxichauffeurs bestond uit ‘witte’ generaals, ex-ministers van de tsaar en dergelijken, grapte men: ‘Als je een Rus in een taxi ziet, niet aan het stuur, dan is het Nika.’ Hij moet in deze periode hebben geleken op een personage van zijn (en Du Perrons) generatiegenoot Nabokov. Russisch sprekend met een geaffecteerd Brits accent. Dagelijks rozen kopend om deze met zijn visitekaartje te laten bezorgen bij een vriendin. Een onvermoeibare prater, bekend onder de bijnaam ‘het nieuwsbureau van mondain Parijs’. Tot zijn boezemvrienden behoorde Pavel Nossovitch, de zoon uit het emigrantengezin aan de rue de l’Yvette.

De grote schaduwplek in zijn biografie als jonge man bestaat uit twee – los van elkaar staande – feiten die zijn nabestaanden doorgaans verhuld maar niettemin met nadruk memoreren: het onverwachts overlijden van zijn vader in 1924 en Nika’s eerdere zelfmoordpoging. Het relaas in Het land van herkomst over de val en de miraculeuze overleving van ‘de prins’ is vrijwel identiek aan wat ik onlangs Russische Parijzenaars heb horen vertellen over de omstandigheden van Nikolaj Obolenski’s suïcidepoging. De versie bij Du Perron treft in vergelijking met de tot nu toe slechts in kleine kring vertrouwelijk doorgegevene eerder als ingetogen dan als fictioneel aangedikt. Zo vermeldt de Nederlandse tekst alleen de bemoeilijkte spraak als duurzaam gevolg en niet de mankheid van de gespaard gebleven zelfmoordenaar. Een ander detail, dat een typisch ‘Franse’ draai geeft aan dit reddingsverhaal en de hilarische werking ervan versterkt, maar dat niet te vinden is bij Du Perron: na zijn landing op het benedenbalkon lag ‘Nika’ daar oog in oog met een dame en heer in een slaapkamer, die hij ongewild stoorde bij hun liefdesspel. De verzuchting in Het land van herkomst over de schade, wel en niet geleden door het uiterlijk van de prins (‘en het was vroeger zó’n knappe jongen, dat kan men nog wel zien’), hoort naar ik heb gemerkt tot de obligate motieven in de levensgeschie-

denis van ‘Nika’. Zeker wanneer deze wordt opgehaald door zijn vrouwelijke milieugenoten.5

De belangrijkste wending in het bestaan van Nikolaj Obolenski kwam na de periode waarin Du Perron hem heeft geportretteerd. In 1937 trouwde hij met de elf jaar jongere mannequin Vera (‘Viki’) Makarova, dochter van een voormalige vicegouverneur van Bakoe. Bij de mobilisatie in ’39 meldde hij zich voor militaire dienst, maar werd afgekeurd vanwege zijn mankheid. Via zijn vrouw, die inmiddels secretaresse was van een Parijse zakenman, raakte hij kort na de bezetting betrokken bij een verzetsgroep van rechts-liberale Fransen, de Organisation civile et militaire. Samen met hun vriendin Sophie Nossovitch (de dochter uit het gezin in Auteuil, met wie de Du Perrons duurzaam bevriend zijn gebleven en aan wie ik nog eens een afzonderlijk relaas hoop te wijden) droegen de Obolenski’s door hun moed tijdens de bezetting belangrijk bij aan de verbeterde naoorlogse reputatie van de émigrés.

In tegenstelling tot veel witten die de nazi’s verwelkomden als medestanders tegen de roden in Moskou of die zich afzijdig hielden, waren andere gevluchte Russen, met name onder de oude adel, in ’40-’45 actief anti-Duits. Bij sommigen, zoals de Obolenski’s, kwam dit voort uit trots – dezelfde aangeboren houding van je niet op de kop laten zitten door gespuis, als waarmee hun ouderlijk milieu had gereageerd op de Oktoberrevolutie van 1917. (Vergelijk Du Perrons uitspraak in een Nederlands antifascistisch studentenblad: ‘Er is één zekerheid, waar iedere organisatie – aangezien men in deze “grote tijd” daarbuiten niet meer kan – waar iedere tegen-wil, ieder tegen-streven, vroeger of later van zal moeten uitgaan: dat kracht het enige juiste betoog tegen brute kracht is.’) Of nationale trots gaf de doorslag – tot juni ’41 gêne bij geboren Russen vanwege het Hitler-Stalinpact; na de Duitse inval in de Sovjet-Unie identificatie met het moederland in nood. Een zijdelings motief, vaak genoemd door Russische ex-verzetslieden, was het verlangen om samen met autochtonen vechtend tegen de ‘indringers’ het eigen etiket kwijt te raken van ‘emigrant’ oftewel klaploper in de ogen van de gesettelde doorsneeburger.

De Organisation civile et militaire werd in december ’43 verraden aan de Gestapo. ‘Viki’, die meer nog dan haar man tot de sleutelfiguren behoorde, werd evenals Sophie Nossovitch onmiddellijk gearresteerd. Zijn arrestatie volgde in januari ’44. Maar mede doordat zijn vrouw hem tijdens haar verhoren op alle manieren dekte, kwam hij, anders dan zij, na twee maanden vrij. Met gebruik van de resterende mogelijkheden zette hij het werk van de verzetsgroep voort: militaire inlichtingen verzamelen over het Normandische kustgebied en die doorgeven aan Londen. Enkele dagen voor D-Day werd hij opnieuw aangehouden. Toen de geallieerden in augustus Parijs naderden, organiseerden de Duitsers ter plaatse een massatransport van politieke gevangenen naar Buchenwald. Slechts één op de tien van de achttienhonderd overhaast weggevoerde illegalen heeft de hongerwinter in Duitsland overleefd. Bij de bevrijding van Buchenwald hoorde prins Obolenski tot het zwermpje wandelende geraamtes dat de Amerikanen er aantroffen.

Volgens berichten die hij na zijn terugkeer in Parijs ontving, was ‘Viki’ de voorafgaande zomer in Frankrijk ter dood veroordeeld, overgebracht naar een vrouwen-gevangenis in Berlijn en daar geëxecuteerd. Om hem te sparen verheimelijkten zijn informanten de manier van terechtstelling voor hem. Prinses Obolenski, postuum geëerd door onder anderen De Gaulle, Montgomery en de Opperste Sovjet, is onthoofd te Berlin-Plötzensee, in de executieruimte voor de zwaarste categorie nazivijanden.

Een Franse kampgenoot heeft later over Nikolaj Obolenski geschreven: ‘Reeds in Buchenwald was het geloof dat hij uitstraalde voor allen, zowel de gelovigen als de niet-gelovigen onder ons, een bron van onverwoestbare hoop.’ Kennelijk is het proces van religieuze verdieping dat een grote verandering heeft gebracht in het naoorlogse leven van Du Perrons ‘optimist’, terug te voeren tot een mentale ommekeer aan het begin van de jaren veertig. Revaliderend van het kamp begon hij zich af te vragen of er een mogelijke bedoeling school achter het feit dat hij nu tweemaal was ontsnapt aan een nagenoeg zekere dood. De oplossing van zijn levensraadsel zag hij steeds meer in een toekomstig priesterschap. Maar uit plichtsgevoel jegens zijn hulpbehoevende moeder, met wie hij samenwoonde, stelde hij de kerkelijke studie en loopbaan voorlopig uit. Om hun onderhoud te betalen, ging hij werken als fotodocumentalist bij Paris Match. Onmiddellijk na het overlijden van zijn moeder begon hij aan zijn studie theologie. In 1963 werd hij gewijd tot Russisch-orthodox priester.

Zij die hem hebben meegemaakt als deken van de emigrantenkerk aan de rue Daru, krijgen, wanneer je hen vraagt naar Nikolaj Alexandrowitsj Obolenski, nog steeds spontaan een klank van blije, haast kinderlijke affectie in hun stem. ‘Atjets Nikolaj bedoelt u? Père Nicolas? Maar natúúúrlijk…’ Zijn zang in de liturgie vonden velen onfraai, mede door het spraakgebrek. Volgens ieder lag zijn fort in de persoonlijke zielzorg. Diepgaande tête-à-têtes met biechtelingen, zieken, gedetineer-

den. De deugd die hij een gespreksgenoot het meest overtuigend wist in te prenten, was vergevingsgezindheid. Zelf van nature nogal lichtgeraakt en opvliegend – ‘Kaukasisch bloed,’ zei men in de familie – had hij aanvankelijk moeite met het orthodoxe voorschrift dat een priester de eucharistie pas mag celebreren nadat hij zich heeft verzoend met zijn vijanden. Het lukte hem zijn haat kwijt te raken tegen de moordenaars van zijn vrouw. Nasporingen naar de schuldigen aan haar arrestatie hebben hem nauwelijks geïnteresseerd. Het enige wat zijn gemoedsrust duurzaam stoorde, was zijn zelfmoordpoging. Een voor het besef van de dader door niets goed te maken jeugdzonde, die collegae van de kerk probeerden te verzachten met de redenatie dat dit immers het instrument was gebleken voor zijn wedergeboorte. God had hem nodig gehad voor anderen en zijn daad vergeven, bij voorbaat.

Vader Nicolaas van de rue Daru werd in de jaren zestig en zeventig ook buiten de Russische gemeenschap een begrip. Veel Parijzenaars kenden hem door Franse onderscheidingen voor zijn verzetsrol. Na zijn dood in juli 1979 publiceerden Le Figaro en Le Monde in-memoriamstukken. Door zijn oecumenische gezindheid onderhield hij intensief contact met protestanten en roomsen. Opmerkelijk voor een vertegenwoordiger van de vanouds weinig filosemitische Russische adel en clerus was zijn vice-voorzitterschap van de christelijk-joodse vriendschapsorganisatie in Frankrijk. Het verhaal gaat dat Père Nicolas op een receptie voor belangrijke émigrés een naburige medegast iets antisemitisch hoorde gniffelen en zich met een flitsende blik naar deze omdraaide: ‘U bent een schoft! Mijn vrouw heeft haar leven gegeven voor de joden.’

Contrast

De twee meest memorabele Russische personages in Het land van herkomst zijn ongetwijfeld Goeraëff en ‘de jonge Russische prins’. In het afsluitend trio van hoofdstukken speelt Goeraëff nog maar een geringe, halverwege zelfs tot nul gereduceerde rol. Ducroo’s tanende belangstelling voor zijn kunstenaar-vriend hangt expliciet samen met diens houding tegenover zijn landgenoten, de émigrés in Auteuil wier fervent ‘witte’ reacties op de mini-revolutie in Frankrijk de Nederlander niet alleen amuseren, maar ook met de dag meer beïnvloeden. Dit in weerwil van Goeraëff, die het gezelschap van vluchtelingen zoals Ducroo’s kamerverhuurders en hun kennissenkring het liefst mijdt: ‘Die wit-russen kunnen helemààl niets meer doen dan zeuren, en in een taaltje van 1917 dat alle contact met het levende Russisch verloren heeft. Ik wil niet met ze praten, omdat ze dadelijk veronderstellen dat ik tot de hunnen behoor.’ Uit Alexeïeffs nagelaten manuscripten valt op te maken dat hij de omgang met uitgesproken anti-communisten vermeed om zijn in de Sovjet-Unie wonende moeder niet in gevaar te brengen. Iedere Parijse Rus was zich bewust van het risico – achteraf heel reëel getuige de archieven – van door Stalin betaalde verklikkers.

Goeraëffs slotoptreden maakt deel uit van ‘Voor pessimisten’, het hoofdstuk dat ook de scène bevat met ‘de jonge prins’ Obolenski. Dat de laatste van deze twee

in vergelijking met de eerste de show steelt, is gezien het bovenstaande niet zo verwonderlijk. Toch verdient dat slotoptreden van Goeraëff hier bijzondere aandacht, alleen al om de humor van de verdoezelde symmetrieën met het begin van Het land van herkomst.

Opnieuw is het februari (een jaar na hoofdstuk een). Opnieuw loopt het tegen de avond. Opnieuw ontmoeten de Indischgast en de Rus elkaar in een café (ditmaal Les Deux Magots, op loopafstand van Montparnasse). Opnieuw besluit het duo na enige borrelpraat de rest van de avond samen door te brengen.

Maar nog meer dan de overeenkomsten tellen de verschillen. Ducroo en Goeraëff zijn het nu hartgrondig oneens. De Indische buitenstaander voelt zich steeds sterker betrokken bij de maatschappelijke onrust onder de Fransen. De Rus daarentegen, allergisch voor ‘politiek’ als een bedreiging van zijn kunstenaarschap, sluit zich hautain af. Het gevolg van deze controverse is een omkering, ook in Ducroo’s verslag van de ontmoeting. Tegenover zijn eerste weergave van een lange avond vol gezelligheid deze keer één bladzij met een kribbige dialoog. Uitlopend op Goeraëffs voorstel te gaan dineren en daarbij ‘over alles te praten behalve politiek’. Alinea gesloten. Stilte. Nieuwe aanhef: ‘Om 11 uur thuiskomend…’.

Uit Du Perrons marginale aantekeningen blijkt nog een ander contrast. ‘Avond met Goeraëff’, waar de twee mannen ondanks hun onderlinge verschillen soms bijna identiek werden, bestond uit een mengsel van realiteit en een klein percentage fictie. Maar bij de vergelijkbare pagina uit ‘Voor pessimisten’ noteert Du Perron resoluut: ‘Het hele gesprek met Goeraëff is verzonnen.’

Als compositorische hoofdlijn in Het land van herkomst zien we dus het bijeenkomen, nagenoeg met elkaar samenvallen, dan zich vervreemden en ten slotte tegengestelde richtingen uitgaan van Ducroo en Goeraëff. Wordt dit schema ook bevestigd door de ‘historische epiloog’, dat wil zeggen door de verdere levensgeschiedenissen van de Du Perron en Alexeïeff die model hebben gestaan voor het fictieve Nederlands-Russische duo? Wanneer je denkt aan hun beider ontwikkeling na 1934, overheerst inderdaad het effect van verschil. De kunstenaar-emigrant bleef tijdens de zich snel verergerende internationale crisis trouw aan de apolitieke houding die hem als puber door de Russische revolutie had geholpen en die hij in een ongepubliceerde brief aan een Fransman aldus verwoordde: vivre et voir le monde et me débrouiller à ma guise [leven, de wereld zien en mijn eigen boontjes doppen]. De Nederlands-Indiër koos, zij het met onuitroeibare ergernis over het prijsgeven van zijn autonomie, partij tegen nazi-Duitsland en ‘ennesbejerigheid’ waar ook ter wereld, de Sovjet-Unie incluis. Het contrast in hun bewegingen voor en tijdens het uitbreken van de oorlog is bijna exemplarisch. Alexeïeff, die in 1940 met zijn Sjoera, Svetlana en Claire uitweek naar familie van de laatste in Amerika. En Du Perron, die iets eerder, september 1939, uit Batavia was teruggekeerd naar Nederland. Zijn motief: ‘Het staat mij tegen, mij in Indië in een betrekkelijke veiligheid te stellen, terwijl overmorgen mijn vrienden in Europa gebombardeerd en gegast kun-

nen worden’ (citaat uit Du Perrons open brief aan de latere Indonesische premier Soetan Sjahrir).

Toch zou het simplistisch zijn te besluiten met zo’n krasse antithese. Tijdens de laatste maanden voor mei 1940 werkte Du Perron in Den Haag en Bergen aan De grijze dashond, een halfvoltooide novelle in versvorm, meegebracht uit Indië. Zijn gêne ten aanzien van dit project, dat hem blijkens zijn correspondentie meer ter harte ging dan de ‘zeeën’ van zijn politiek-literaire proza, maar dat hij telkens voor dit proza opgaf uit vrees dat zijn poëzie ‘weer rotzooi’ zou worden, hoort tot de aandoenlijkste manifestaties van Du Perrons tweeslachtigheid. A. Roland Holst, die volgens Du Perron ‘niet vies’ was van zijn poëtische novelle, zelfs ‘zeer geboeid’, en S. Vestdijk, die er zich steeds met superlatieven over uitliet, moedigden de auteur aan zijn twijfels te overwinnen. Vestdijks voorwoord bij de postume uitgave in 1941 spreekt van een ‘torso’ dat, indien Du Perron de tijd zou hebben gehad het te completeren, ‘een van de zeer weinige zuiver epische gedichten […] zou zijn gebleken, die zijn generatie, en misschien zelfs de gehele moderne poëzie heeft voortgebracht’.

Voor een lezer van nu vormen de mysterieuze strofen van De grijze dashond Du Perrons meest aantrekkelijk speelse geschrift; of, om terug te keren tot de terminologie van Het land van herkomst, zijn meest Russische werk. Bovendien heeft deze grillige vertelling in strenge alexandrijnen – een beetje à la Jevgeni Onegin, maar meer nog à la Het huisje in Kolomna, eveneens van Poesjkin – ook reëel een Russische connectie. Hij ontstond als ‘parallel lopende fantasie’ bij een map aquatinten van Alexeïeff, door Du Perron meegenomen naar Indië. Een fantasie bij een fantasie bij een fantasie, want op hun beurt waren Alexeïeffs prenten, overeenkomstig het geliefde procédé van de illustrator, geïnspireerd op Julien Greens roman Adrienne Mesurat.