Archief: DBNL

Annette Portegies+
Het peinzend verdriet kweekt zijn eigen rozen
Het leven van Maurice Gilliams (1900-1981)

Hij voelde zich verlaten toen zijn moeder overleed. Want niemand kende hem, kende hem écht, vond hij – behalve zij.

‘Alhoewel ik naar de dood verlang, is het sterven moeilijk,’ had ze gezegd. Louise Lambrechts was lang ziek voordat ze in de lente van 1936, tweeënzeventig jaar oud, afscheid nam van de mannen in wier leven ze tot dan toe de spil was geweest: haar echtgenoot Frans Gilliams, drukkerspatroon in ruste, en haar enig kind, Maurice.

Ofschoon vader en zoon haar geloof niet deelden, baarden ze haar lichaam liefdevol op zoals men generaties katholieken voor en na haar opbaarde: de stramme handen vroom gevouwen op de buik, een rozenkrans tussen de vingers gevlochten. De foto die er op haar doodsbed van haar is gemaakt, toont een magere vrouw met een zelfverzekerde glimlach – ze moet er een diep vertrouwen in hebben gehad dat de tafelschikking voor de hemelse dis haar een stoeltje naast God zou garanderen.

Daar had ze hard voor gewerkt. Maurice bewaarde levendige herinneringen aan de tochten die ze samen maakten door grijsgore stegen in de achterbuurten van Antwerpen, op weg naar de ouden van dagen die zonder hun hulp gebrek zouden lijden. Hij, een kind nog, met zijn blinkend gepoetste rijglaarsjes, zijn vilten hoedje en zijn elegante wandelstokje als een dandy-op-zakformaat aan haar hand. Zij, een mand vol brood en appels op de heup, in een versleten jas maar met de statige tred van een aristocrate, het toonbeeld van barmhartigheid.

Ze liet hem kennismaken met haar stad, die ook zíjn stad zou worden, met de janmaat en de hoer in het Schipperskwartier, met de marskramer en de dienstmeid op de Grote Markt, met de priester en de non in een van de vele kerken. ‘Ik herinner mij die avondlijke kerken bij luisterrijke octaven,’ schreef hij in De man voor het venster, zijn in 1943 gepubliceerde dagboeknotities, ‘toen er schaarse gaspitten en weifelende kaarsvlammen achter de dikke pilaren stonden te branden; het huizenhoog kerkgewelf hing vol schemer, waar de vergulde sterren geheimzinnig glimpen opvingen, en meer dan eens zag men een vleermuis als een waaiende zwarte vod heen en weer wapperen.’ Geen wonder, voor wie de serene pracht van

Antwerpens godshuizen kent, dat Gilliams’ religieuze gevoeligheid zo lang standhield en hem, hoewel hij het katholicisme de rug toekeerde, nooit helemaal verliet.

Zijn moeder had hem leren bidden voor het zielenheil van haar voorgeslacht en voor de bekering van de ongelovigen, meer in het bijzonder haar vrijzinnige echtgenoot, die haar weliswaar op zondag naar de mis begeleidde, maar daar altijd onverstoorbaar een boek ging zitten lezen. En was het aanvankelijk Vosmaers Leven en wandelingen van Meester Maarten Vroeg waarmee Frans Gilliams de liturgie uitzat – de uitvoering daarvan deed tenminste van een afstand nog aan een missaaltje denken -, later las hij in de kerk ook Vondel, of, frivoler, een van de Vlaamse dichters die hun verzen in zijn drukkerij hadden laten vermenigvuldigen.

Ze hielden van literatuur, de ouders van Maurice Gilliams, en stimuleerden het talent dat ze bij hun zoon vermoedden elk op hun eigen manier. Zijn moeder, met haar grote bewondering voor al wat uit Frankrijk afkomstig was, overlaadde hem tot zijn achttiende jaar met voornamelijk Franse werken. ‘Toen mijne moeder nog leefde gebeurde het wel, dat we een godganse namiddag overhand luidop gedichten lazen,’ schreef Gilliams enige jaren na haar dood aan de kunsthistoricus Leo van Puyvelde. ‘Ik leefde met mijne moeder samen in een sfeer van schoonheidsverlangen, die misschien niet steeds met de aarde rekening hield.’ Ze spoorde hem aan willekeurige voorwerpen te beschrijven tot ze onder zijn pen gingen leven. ‘Ik hoor haar nog zeggen, het iederen avond herhaalde, éénige woord: “exercice, exercice!” Zoo heb ik lééren schrijven.’

Minder dwingend was de invloed van zijn vader, die zijn liefde voor typografie, bibliofiele uitgaven en de Nederlandse taal met Gilliams deelde. Onder diens toe-

zicht mocht hij, zelfde persen bedienend, zijn eerste dichtbundels maken – jeugdwerk dat hij niet veel later, perfectionistisch als hij was en blijkbaar ontevreden, grotendeels vernietigde.

In 1932 publiceerde Gilliams in eigen beheer Het Maria-leven, een reeks van dertien gedichten die de toets der zelfkritiek wél konden doorstaan en die hij met een eerbiedig kwatrijn opdroeg aan zijn moeder.

‘Mijn moeder leed aan kanker,’ zou hij vertellen toen hij in 1968 voor de Vlaamse televisie geïnterviewd werd door Joos Florquin, ‘ze doorstond een zware operatie; er was geen redding mogelijk. Voortaan leefden wij met in het vooruitzicht het onherroepelijk afscheid van elkaar. […] In de sfeer van háár vroomheid was het voor mij mogelijk haar tot in de eenzaamste diepte van haar ziel te ontmoeten. Van die ontmoeting zouden trillingen overblijven zolang mijn gedichten door enkelen gelezen worden.’

De bundel was een monument voor de godvrezende vrouw die hem had grootgebracht, de vrouw die hij de rest van zijn leven pathetisch ‘mijne moeder’ zou noemen, ‘om aan te geven dat ze de mijne, de Enige is’. Voor haar schreef hij zijn persoonlijk stabat mater, dat weliswaar schaamteloos pretentieus is, maar tegelijkertijd laat zien dat het hem bittere ernst was met het dichterschap. Want Gilliams koos, in het voetspoor van Rainer Maria Rilke met zijn Das Marien-Leben, niet het nederigste onderwerp voor zijn poëzie: het leven van de heilige maagd immers, die zich smartelijk dienstbaar maakt aan de goddelijke roeping van haar zoon.

‘Zoals iedere zoon ben ik de tragedie in het leven van mijne moeder geworden.’ zou hij later in De man voor het venster schrijven, ‘wat in het natuurlijk verloop der dingen ligt als het kind “stemmen” hoort, waar het zijn aardse lot voor prijsgeeft.’ De dichter als Heer en heiland – kon hij het spel nog hoger spelen?

Dat kon hij. Vastbesloten een icoon van haar te maken, verspreidde hij korte tijd na zijn moeders dood op een bidprentje haar laatste woorden, die weliswaar fraai zijn, maar in al hun vroomheid ook volstrekt hol: ‘Ik heb veel schoone dingen gehoord en gezien; steeds ben ik met het lijden en het verdriet tevreden geweest, omdat het kwade in het goede verloren moet gaan.’ Ze had hem, zei hij, op haar sterfbed gevraagd haar straks of morgen, als haar bloed niet langer stroomde, te begraven zonder kousen, slechts gewikkeld in een laken, opdat ze sneller zou vergaan. En vlak voordat de dragers kwamen om haar naar haar graf te brengen, zo vertelde hij aan wie het wilde horen, had hij haar handen losgemaakt uit hun devote greep en er Het Maria-leven tussen geklemd.

Maurice Gilliams gaf vorm aan de werkelijkheid zoals hij vormgaf aan zijn woorden: zorgvuldig en met overgave bouwend aan zijn eigen mythe.

Ik ben elias

Het jaar waarin zijn moeder stierf, stond gegrift in zijn geheugen. Het was het jaar waarin zich in zijn liefdesleven een drama voltrok waarvan de volle omvang pas na zijn overlijden publiek zou worden. Het was ook het jaar waarin hij de betrekkelijke veiligheid van zijn vaders drukkerij achter zich liet om zich geheel aan de literatuur te kunnen wijden. En het was het jaar waarin hij ‘officieel’ debuteerde, tegelijkertijd bij uitgeverij J.M. Meulenhoff in Amsterdam en uitgeverij De Nederlandsche Boekhandel in Antwerpen, met zijn roman Elias of het gevecht met de nachtegalen.

‘Ik ben Elias.’ Maurice Gilliams heeft het, de waarheid liegend, vaak gezegd en een enkele keer ook opgeschreven. Ja, hij was Elias – maar Elias was Gilliams niet.

Want het ernstige jongetje dat de hoofdrol speelt in Elias, de kleine denker die op het kasteel van zijn vader strijd levert met de nachtegalen in zijn hoofd en zich omringd weet door vrouwen die hem adoreren, was het kind dat Gilliams tot aan zijn dood wilde zien als hij in de spiegel keek.

Elias, waarvoor de schrijver in 1938 door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde gelauwerd zou worden, laat zich niet gemakkelijk samenvatten. Van een duidelijke verhaallijn is, met opzet, geen sprake, want aan verhalenvertellers en sprooksprekers had Gilliams het land. ‘Worstenvullers’ waren ze – en hij was nooit te beroerd om zijn collega Gerard Walschap als de grootste beenhouwer van zijn generatie op te voeren. Nee, niet de archivaris van zijn kinderjaren wilde hij zijn, noch de chroniqueur van zijn geheugen, maar de impressionist die met melancholie en distantie de verloren tijd in beelden ving.

‘Als Aloysius ons hart verontrust, hangen we in de werkelijkheid ondersteboven als betoverde apen.’ luidt de intrigerende openingszin van Elias. ‘Hij is zestien en ruim vier jaar ouder dan ik. ’s Avonds in bed vouwen we papieren bootjes, die we de volgende dag op de beek buiten het landgoed laten drijven.’ Tijdens de zomermaanden op het Vedelaarshof, het kasteel van zijn vader, ontdekt Elias de wereld buiten zijn kinderkamer aan de hand van zijn neef Aloysius. Elias’ rite de passage naar volwassenheid is er niet een van harmonie: zich bewustwordend van zijn eigen lichaam en de vergankelijkheid ervan ontwikkelt hij niet alleen een robuust schaamtegevoel en een zo mogelijk nog sterkere doodsangst, maar ook een niet te bevredigen nieuwsgierigheid naar de spelonken van zijn ziel.

Gilliams’ debuut is, tot zijn ongenoegen, vaak vergeleken met Le grand Meaulnes van Alain-Fournier, maar roept door Elias’ verlangen naar zuiverheid en het daarmee samenhangende zondebesef eerder herinneringen op aan die prachtige eerste hoofdstukken van Frederik van Eedens Van de koele meren des doods – zij het dat Gilliams aan larmoyante zedenpreken gelukkig geen behoefte heeft. ‘Voortaan zal ik met verboden lust mijzelf in een andere, veronderstelde persoonlijkheid verliezen: het wordt een oncontroleerbaar verlangen om mijn eigen “ik” te maskeren.’ laat hij zijn alter ego denken, ‘en voorlopig zal het nog veeleer spel dan zonde zijn, doch welhaast moet het natuurlijkerwijze zónde worden, bedwelmend en voor de zinnen een onweerstaanbare wellust.’ Elias is de onschuld voorbij – en voorgoed

kind-af als zijn moeder en tante Henriette hem per koets van het landgoed naar een jongensinternaat brengen.

Aanvankelijk was Elias daarmee overigens niet afgelopen: de tekst van de eerste druk bestond uit een tweeluik, waarvan deel twee – het zogenoemde ‘tweede cahier’ – het verslag behelsde van Elias’ sombere internaatstijd en eindigde met diens zelfmoord. ‘Toen ik met Meulenhoff contracteerde.’ meldde Gilliams in een vraaggesprek met Het Vaderland in 1954, ‘was Elias niet voltooid. In alle opzichten verkeerde ik in weinig benijdenswaardige omstandigheden, die natuurlijk hun invloed op mijn schrijversactiviteit deden gevoelen. Het tweede cahier bestond slechts in geschetste vorm. Ik hield me echter aan de vastgestelde datum, waarop ik het manuscript aan de uitgever moest leveren. Wat heb ik nadien die scrupuleuse gehoorzaamheid aan het contract verwenst.’

Hoewel hij na de publicatie van Het Maria-leven al voor ketter was uitgemaakt – naar eigen zeggen omdat hij de geboorte van Christus met barensweeën gepaard had laten gaan – en van katholieke zijde opnieuw bekritiseerd werd om Elias, lijkt Gilliams’ besluit om het tweede cahier te schrappen, na enkele vergeefse pogingen het bij te schaven en glad te schuren, door louter literaire motieven ingegeven.

En hij had gelijk. De ingreep leverde niet alleen een onsterfelijk boek op, maar behield bovendien de hoofdpersoon voor de literatuur: Elias, aldus van de dood gered, zou later opnieuw in het proza van Gilliams opduiken.

In die verre, verre jaren

Maurice Gilliams, op 20 juli 1900 geboren aan de Ossenmarkt 25 in Antwerpen, bracht net als Elias een groot deel van zijn jeugd door in een buiten de stad gelegen huis. De precieze locatie van het pand, dat Gilliams analoog aan zijn debuutroman meestal ‘kasteel’ of, bescheiden soms, ‘jachthuis’ noemde, heeft hij lange tijd geheimgehouden. Wie hem er met het oog op een

literaire bedevaart of uit argeloze nieuwsgierigheid naar vroeg, kon rekenen op een hooghartig antwoord: om hem te leren kennen, moest men zijn werk maar lezen – zei de man die, om meer begrip voor zijn oeuvre te bewerkstelligen, speciaal voor het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven plakboeken aanlegde met foto’s van zijn inspiratiebronnen.

‘Ik ben mij ervan bewust,’ schreef hij daarover op 10 maart 1968 aan de Antwerpse stadssecretaris, die hij om beeldmateriaal verzocht, ‘dat de meeste lezers van mijn proza de mening zijn toegedaan dat ik met dichterlijke vrijheid durf fantaseren over dingen en mensen; wat ik droom zou dan tot waarheid omgefilterd worden doch die waarheid zou enkel als poëzie te estimeren zijn. Mijn verleden, te Antwerpen en elders, zou tot het rijk van de fantasie behoren… Om mijn realia een min of meer blijkbare bewijsvoering te bezorgen, heb ik mij voorgenomen archivalia en foto’s te verzamelen betreffende personen, huizen, kamers en voorwerpen

die mij geïnspireerd hebben,’ – maar de locatie van het kasteel is in zijn plakboeken niet terug te vinden. Gilliams moet gevreesd hebben dat de waarheid een lieve leugen achterhalen zou, het verdichtsel van een burgerjongen, rammelend aan de luiken waarachter de aristocratie het leven vierde.

Pas toen zijn luchtkasteel vervallen was en omringd door drukke asfaltwegen, gaf Gilliams prijs dat het in feite om een sober buitenhuis ging dat in Edegem stond, enkele kilometers ten zuiden van Antwerpen, op een stukje grond dat zijn vader in 1912 had gekocht. Antoon Marstboom tekende het huis, en later werd het door Gilliams’ vriend en bibliograaf Firmijn vander Loo ook geschilderd. ‘Iedere morgen, iedere avond sta ik naar mijn verloren kasteel te kijken, ’ schreef hij Vander Loo op 13 januari 1963, nadat het schilderij hem geschonken was, ‘en iedere keer wordt er op mijn hoofd een haar grijs of zilverwit! […] Alles wat men bij het ouderworden overhoudt: het zijn herinneringen, het is de “onwaarschijnlijkheid” van het verleden. […] Zie-me daar staan, ’s avonds in mijn nachtgoed, ’s morgens ongewassen nog en ongeschoren. En ik kijk mijn ogen uit mijn kop naar iets… dat ik niet meer betreden kan en waar ik nog had willen zijn gelijk in die verre, verre jaren.’

De zuivere lucht en de landelijke rust in Edegem hadden een gunstige uitwerking op de jonge Maurice, die aan chronische astma en migraine leed. Korte tijd bezocht hij het Sint-Lodewijksgesticht in Antwerpen en het Sint-Victorsgesticht van de Broeders van Liefde in Turnhout, maar omdat hij vaak ernstig ziek was en zich moeilijk bleek te kunnen handhaven in het confessionele kostschoolbestaan, besloten zijn ouders zijn opleiding uiteindelijk zelf ter hand te nemen. Ze kregen

daarbij hulp van Mathilde en Caroline Lambrechts, de excentrieke zussen van Gilliams’ moeder, die vaak en langdurig in Edegem te gast waren en die in het werk van Gilliams met respect maar genadeloos geportretteerd zijn als tante Henriette en tante Theodora.

‘De tantes Henriette en Theodora, waren niet jong meer toen ik als jongen van 13, voor lange of minder lange perioden onder hun hoede werd gesteld.’ schreef Gilliams kort na de verschijning van Elias aan de criticus D.A.M. Binnendijk. ‘Henriette, de fantastisch-verbitterde was 47 jaar; Theodora, de hardvochtig-gestrenge, 52. Voorts waren er in huis, grootmoeder en een oude dienstmeid. Zoo werd het winter, zoo kwam de lente enz. Er gebeurde nooit iets, dat voor de buitenwereld van belang kon worden geacht.’ Een kleine patiënt tussen vier sombere, bigotte vrouwen die hem, wanneer hij ’s nachts weer eens in ademnood verkeerde, vertelden dat de genadige God hem beslist zou komen halen als hij nu maar, suja, dromen ging. En die met bijna sardonische gedrevenheid bleven verhalen van zijn problematische geboorte, waardoor hij, het resultaat van zijn vaders lust, het lichaam van de kraamvrouw onherstelbaar beschadigd had en voor een nieuwe zwangerschap ongeschikt gemaakt. De lijdende moeder uit Het Maria-leven komt erdoor in een ander licht te staan, en ook het schuldige verlangen naar montere kinderstemmen – dat hij in

zijn dichtbundel Bronnen der slapeloosheid uit 1959 zo schrijnend zou verwoorden – moet al vroeg in hem hebben postgevat.

Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog was het met de eenzaamheid plotseling gedaan en begonnen wat Gilliams ‘les grandes vacances’ noemde. Tijdens de belegering van Antwerpen zwierf hij door de Straten om toch vooral niets van het spektakel te missen. Wat hij zag, verwerkte hij later in Een bezoek aan het prinsengraf, een essay uit 1952 over de poëzie van Paul van Ostaijen: ‘Ik herinner me de primitieve vervoermiddelen, door blode, onervaren ambulanciers begeleid, waarmee de gewonden van de slagvelden werden gehaald. Langzame trams reden een sombere vracht van gekwetsten rond in het avonddonker. […] De eertijds glimmende sjako’s van de jagers te voet waren met modder besmeurd om de vijand geen mikpunt te bieden. De bajonetten op de geweren waren extra gescherpt evenals de degens van de officieren. We waren fier op ons dappere legertje. En om ons een hart onder de riem te duwen, mochten we zekere dag eens hard en hatelijk schreeuwen naar een kudde uitgeputte, haveloze krijgsgevangenen, die met spectaculaire oogmerken over de Meir werd geleid.’

Niet lang daarna begonnen de bombardementen en kwam Antwerpen zo zwaar onder vuur te liggen dat tienduizenden inwoners de stad halsoverkop ontvluchtten. Velen trokken naar Nederland, dat door zijn neutraliteit het oorlogsgeweld ontliep. Maurice en zijn ouders vonden rijdelijk onderdak in Amsterdam, bij het grote gezin van Paulus Hols, een bevriende typograaf die in de Eerste Helmersstraat woonde, en huurden later een kamer aan de Iepenweg, driehoog op nummer 9, waar ze tot juni 1915 verbleven. Zijn vader wilde de drukkerij niet te lang onbeheerd laten en ging met enige regelmaat terug naar België. Toen ook zijn moeder zich er opnieuw vestigde, liet ze Maurice achter bij Hols, om zijn Nederlands te verbeteren.

En dat was nodig – niet omdat hij, zoals hij later graag beweerde, in het Frans was opgevoed, maar omdat hij zijn moedertaal sprak met een zwaar Antwerps accent…

‘In Amsterdam had ik een prachtige jongelingstijd,’ vertelde Gilliams tijdens het televisie-interview aan Joos Florquin, ‘al heeft die slechts een aantal maanden aangelopen, lang genoeg om de stad in alle hoeken en kanten te verkennen en lief te hebben.’ Met Margaretha, een dochter van Hols, maakte Maurice lange wandelingen door de stad en bezocht hij musea. In het ontroerende verhaal ‘Margaretha-Elisabeth’, dat is opgenomen in de bundel Oefentocht in het luchtledige uit 1933, geeft hij lucht aan zijn gevoel voor haar. ‘Ze had een smal gezichtje, en haar kaken waren blauw-achtig-rood gekleurd; heel haar lichaam was in afwachting om zijn kracht in liefderijke zorgen weg te schenken aan iemand waar ze van zou houden, op een tijd des levens die heel nabij voor haar was.’ Het was niet de eerste keer dat verliefdheid hem trof- en het zou zéker niet de laatste keer zijn -, maar dit meisje zou hem nooit meer loslaten: ze stierf kort na haar vader, aan de gevolgen van een longontsteking, in de zomer van 1917. Ze was pas vijftien jaar oud.

Gilliams portretteerde Margaretha Hols niet alleen in zijn proza, maar vereeuwigde haar ook op het schilderij ‘Eefje d’Amsterdam’, dat hij in 1924 maakte, en in een gedicht dat hij op negentienjarige leeftijd onder het pseudoniem Gri-Majeur in een studententijdschrift publiceerde. ‘Het waren.’ zou Gilliams Joos Florquin melden, ‘de eerste leesbare versregels die ik schreef.’

Bagatellen

Terug in Antwerpen werd Maurice Gilliams alsnog geconfronteerd met het onrecht van de oorlog, dat hem niet provoceerde en in opstand bracht, maar juist steeds verder terugdrong in zijn eigen belevingswereld. Doordat hij nog altijd een zwakke gezondheid had, was hij regelmatig veroordeeld tot het gezelschap van volwassenen – en boeken. Hij groeide op tot een vroegwijze en eenkennige jongeman, die op straat door leeftijdgenoten werd nageroepen en uitgescholden om zijn gesoigneerde, bij na vrouwelijke voorkomen. Liever was hij thuis, in de drukkerij, dwaalde hij door het beroemde drukkersmuseum Plantin-Moretus of slenterde hij met zijn vader langs de Schelde en over het haventerrein. Op het internaat was hij een eenling, die vaak de afzondering zocht om te denken, te dichten of viool te spelen.

Hevig aangedaan was Gilliams wanneer hij, zoals in het meisje Hols, een geestverwant meende te herkennen. Zo woonde hij in november 1917 een Beethoven-

uitvoering bij van de musicus Désiré van den Broecke, aan wie hij enkele dagen later onder het pseudoniem Floris van Merckem een hartstochtelijke brief schreef. ‘’t Doet me zoo goed eens iets te kunnen zeggen aan menschen die ziel hebben, die begrijpen en gevoelen! Na zoo’n voordracht zou ‘k stil, heel alleen willen zijn, mediteeren wat de Meesters me gezegd hebben, ‘k zou willen… och, ik kan ’t niet zeggen, niet! Liefde, puure liefde om hemel-groote dingen is smart, en die smart is heilig. […] ‘k Heb dagen van bitter lijden, ’t leven is me dan een spotlachen, als een ongeregelde bende voorbij trekkend. “Dood is het einde der smart, passie die begonnen is, haar einde niet laat waarnemen.” (mijn dagboek) Dan weer heb ik dagen van troost, van zachte soezing in mijn leed, ’t deunt dan lijsjes “zacht herteke, ween stil, ween; verdriet is zoo zoet, ween, herteke, zoet herteke.” (dagboek) Ge zult toch niets euvel nemen, niet? Ik ben zoo’n weeke, ongelukkige jongen, een schepsel dat er te veel is.’

Op oudejaarsdag stuurde Gilliams hem bovendien een zelfgemaakt gedicht, ‘Sonnet der vriendschap’, dat zo amechtig van toon is, dat hij er Van den Broecke zonder twijfel mee in grote verlegenheid heeft gebracht.

Het was Mathilde Lambrechts geweest die haar gevoelige neef, zo wanhopig op zoek naar mogelijkheden om zich te uiten, te hulp schoot. Ze gaf hem schilderlessen en leerde hem toneelspelen en zingen. ‘Deze tragische, uiterst verfijnde, van gemoed en geest ontwikkelde en delicate vrouw, aristocratisch hautain, eeuwig getormenteerd, ’ schreef Gilliams bij haar overlijden aan de toenmalige secretaris van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, ‘heeft een indrukwekkende schaduw op mijn leven geworpen. In mijn werk is ze de symbolische figuur van alles wat angst, teleurstelling, opflakkerende hoop en uiteindelijke berusting in mij veronderstelt. Een der laatste uitlopers, langs moederszijde, van een oud vergeten geslacht en bestendig als een snaarinstrument bespeeld door de herinneringen aan een verleden waar ze niet daadwerkelijk in geleefd had, doch waar ze invloeden en gevolgen van te doorstaan kreeg, was ze als het ware de aanschouwelijk geworden melancholie om het vergankelijke.’

Zijn tante Mathilde leerde hem, zou hij in De man voor het venster schrijven, ‘de vergeefsheid aller dingen als een droeve passie dragen’ – maar een diploma kreeg hij voor haar levenslessen niet. Ook het huisonderricht van zijn ouders en de cursus typografie die hij in 1918 in Parijs volgde, leverden hem geen getuigschrift op. Gilliams zou er lang gefrustreerd over blijven. Aan internationale congressen durfde hij niet deel te nemen, omdat hij meende zijn vreemde talen onvoldoende te beheersen. Solliciteren bleef hem, uit angst voor de zoveelste afwijzing, een kwelling.

Elias beschouwde hij als een revanche: ‘Het geheel.’ schreef hij op 26 november 1936 aan Binnendijk, ‘is geboren uit eenzaamheid, een diep minderwaardigheidsbewustzijn, een verdriet.’ Maar hij raakte er hoe langer hoe meer bedreven in zijn intellectuele onzekerheid te verbergen achter een muur van praatjes en pretenties. Wie hem gekend heeft, herinnert zich Maurice Gilliams als een respectabel causeur, die vriend en vijand kon vermaken met zijn imitaties van bekende Vlamingen, die uit het hoofd voordroeg uit eigen en andermans werk, die niet vies was van een goede roddel en die zoveel te vertellen had dat zijn gesprekspartners er urenlang geen woord tussen konden krijgen. ‘Ik ben zo: mijn gevoelens verzwijg ik liefst in een stuurloos gebabbel over bagatellen, ’ zou hij in april 1980 aan de bevriende arts Paul Lemmens schrijven. ‘De rest bewaar ik om in mijn werk een spoor ervan achter te laten, nl. dat ik ooit eens “hier” ben geweest.’

Hij was hier – en deed daar gretig verslag van. Gilliams moet al vroeg besloten hebben de dingen die voorbijgaan te conserveren, in zijn romans, in zijn gedichten, in zijn dagboeken, zijn brieven, zijn tekeningen, zijn agenda’s en zijn bibliotheek. Zijn werkkamer in het ouderlijk huis, sinds 1924 aan de Lange Nieuwstraat 91, was

kaal als een kloostercel, maar zijn slaapkamer puilde uit van boeken en papieren – want Gilliams bewaarde álles, of beter: alles wat bijdroeg aan het beeld dat hij van zichzelf wilde scheppen. Veel aantekeningen, kladversies van manuscripten en onvoltooide verzen sneuvelden daarom bij zijn selectie-met-het-oog-op-de-eeuwigheid. Hij behield zich het recht voor te wieden in zijn eigen tuin.

Het onvoltooide manuscript van zijn roman Gregoria of een huwelijk op Elseneur bleef behouden. Gilliams was er in 1938 aan begonnen en bleef er jarenlang aan schrijven en herschrijven, maar vond de erin behandelde materie dermate delicaat dat hij de publicatie ervan uitstelde. ‘Uitgevers uit Holland vragen er naar.’ liet hij op 17 mei 1981 weten aan zijn buurman, de ambassadeur Bob Lebacq, ‘doch ik aarzel het in druk te geven omdat het aan- en uitgekleed personage dat erin voorkomt in leven is.’ Een andere reden die hij aan het eind van zijn leven aanvoerde om het manuscript van wat hij zelf ‘een essayistisch roman-gedicht’ noemde niet te publiceren, was zijn angst voor een korting op zijn pensioen als de royalties zouden worden uitgekeerd. Bovendien wilde hij, zei hij, zijn naasten niet kwetsen met deze wrange ‘liefdesgeschiedenis’. In zijn bibliografie nam hij Gregoria op met de mededeling dat het boek niet in de handel was. Het verscheen in 1991 uiteindelijk tóch, postuum, geredigeerd door een van Gilliams’ vrienden, de schrijver en criticus Pierre H. Dubois. Elias, inmiddels volwassen geworden en schrijver van professie, speelt er opnieuw de hoofdrol in.

Platonische aftocht

In Gregoria ontmoet de lezer Elias Lasalle vlak voor zijn huwelijksdag. ‘Morgen trouw ik met Gregoria,’ luidt de eerste zin. Daarin resoneert vooral ongedurigheid: grootgebracht met wat hij ‘de godsdienstige mythe der zuiverheid’ noemt, heeft Elias zijn unschuldige seksuele fantasieën nooit in daden omgezet. ‘Ik zag me languit gestrekt op een grasheuvel naast een jonge, naakte vrouw rusten. Onze vingers waren verstrengeld. Eensgezind peilden wij het hemels azuur waarin een vogel boven ons hoofd, op onbewogen adelaarswieken, rond bleef cirkelen. […] Met géén zo’n ideale samenvloeiing in het verschiet ware het onverantwoordelijk geweest te willen trouwen. En toch, vandaag nog enkel mijn bruid, morgen zal ik Gregoria mijn vrouw mogen heten. Dan eerst gaan we malkander compleet leren liefhebben.’

En dat blijkt al spoedig een grote vergissing: Elias had zich geen slechtere bruid kunnen kiezen dan Gregoria Balthazar, de preutse dochter van een welgestelde

kaarsenfabrikant. De huwelijksnacht, de wittebroodsweken, ze lopen uit op een wrange teleurstelling als Gregoria geen duimbreed toegeeft – ‘Ook nú weer bezit haar ranke figuurtje de droge, kuise stijfte van een leistenen griffel’ – en Elias zijn bazige schoonmoeder voortdurend in de buurt weet. Zelfs tijdens hun huwelijksreis, die voert naar banaal-toeristische oorden in de Ardennen en langs de Vlaamse kust, laat Gregoria’s moeder het jonge echtpaar niet alleen. Haar biechtvader, vertelt mama Balthazar hem voldaan, heeft Gregoria toestemming gegeven het huwelijk ongeconsummeerd te laten. Want hoewel Elias haar dochter behoedt voor de schande van het overschieten, nageslacht wenst ze van de onvermogende, dromerige dichter allerminst.

Wat volgt, laat zich lezen als het verslag van een speleoloog die bekneld raakt in de onderwereld: terwijl zijn oude moeder ernstig ziek is, moet Elias zich, inwonend bij zijn schoonouders, wapenen tegen de hitsige toenaderingspogingen van Gregoria’s moeder en tegen de pijnlijk-gênante afwijzing van zijn hysterische bruid, die hardnekkig weigert hem een kind te schenken. ‘Is het om tegen een fantoom uit haar kinderjaren zich te wapenen,’ peinst hij, ‘dat ze nog altijd een paternoster meeneemt naar bed? Beoogt ze mij te stichten, me door middel van een bidsnoer in bed tot een platonische aftocht over te halen? Voor hetgeen de vingertoppen van haar ene hand aan de kralen van de rozenkrans gevoelen, blijven de vingertoppen van haar andere hand zonder belangstelling.’ Moeders, zonen, seksualiteit en religie – een freudiaan zou er zijn hart aan ophalen.

Het is niet verwonderlijk dat Gregoria bij verschijning hevige reacties losmaakte. Blijdschap overheerste, omdat er aan Gilliams’ kleine oeuvre plotseling bijna vierhonderd bladzijden waren toegevoegd, maar er was ook verontwaardiging, omdat het gepubliceerde typoscript niet door Gilliams zelf geautoriseerd was. Hoewel hij veertig jaar lang ieder woord van zijn roman gewikt en gewogen had, beantwoordde de tekst blijkbaar nooit aan de norm die hij zichzelf had gesteld. Na zijn overlijden vond men een pagina uit Gregoria in zijn schrijfmachine. Toen de dood hem overviel, was Gilliams bezig aan zijn zoveelste bewerking.

Niet ten onrechte, daarover waren de meeste critici het eens. Want Gilliams schetst weliswaar met een aangrijpende openhartigheid de verwoesting die strengkatholieke, burgerlijke zeden in een mensenleven kunnen aanrichten, maar Gregoria mist de scherpte die Elias kenmerkt: de kleine jongen die in het kasteel van zijn vader tegen de nachtegalen streed, was oneindig veel minder naïef dan de man die – halverwege de dertig al, met een gedegen literaire opvoeding en zijn non-conformistische jeugd ver achter zich – een schaduwgevecht levert met een achterhaalde moraal, en met zichzelf.

Gilliams sluit zijn Gregoria af met een beroemd citaat uit Hamlet – ‘Ophelia: I was the more deceived. / Hamlet: Get thee to a nunnery: why wouldst thou be a breeder of sinners?’ – en een kort commentaar van Elias: ‘Een voor-iedereen-dezelfde waarheid verliest in het onwaarschijnlijke haar bruikbaarheid. – Of mijne moeder

sedert de dag van mijn huwelijk, nog in leven is?’ Beide benadrukken niet alleen het literaire karakter van wat zo gemakkelijk verkeerd zou kunnen worden geïnterpreteerd als persoonlijke geschiedschrijving, maar zijn ook te beschouwen als een subtiele schuldbekentenis. Want hij mag dan zijn best doen Gregoria voor de mislukking van het huwelijk verantwoordelijk te stellen, het is ook Elias die faalt – en Gilliams wist het. Zwarter dan het zwart van de werkelijkheid was Gregoria geworden, een zelfrechtvaardiging en een literaire hellevaart ineen.

Dwaas en broos verdriet

Op 27 augustus 1935 trouwde Maurice Gilliams, in afwezigheid van zijn zieke moeder, die slechts het diner bijwoonde, met Gabriëlle Baelemans, de zesentwintigjarige dochter van een rijke bierbrouwer uit Schilde. Eerdere vriendinnen, zoals de mooie Urbanie van Roey, hadden weliswaar zijn zinnen gestreeld, maar begrepen niet werkelijk wat hem bezielde – prachtig verwoordde hij de onaanraakbaarheid van de dichter in de bundel Landelijk solo, uitgegeven in eigen beheer in 1927:

Of hij Gabriëlle Baelemans toestond hem aan te raken, is maar zeer de vraag. Ze ontmoetten elkaar tijdens een repetitie van het Sint-Caeciliakoor in de Antwerpse

Sint-Pauluskerk. Gilliams, bezig van zijn geloof te vallen, zong in dat koor om zijn dorst naar muziek te lessen: met name Johann Sebastian Bach, en dan vooral de Matthäus-Possion, wist hem steeds opnieuw intens te ontroeren. Voor het broze, diepreligieuze meisje Baelemans moet hij een broederlijke goedmoedigheid hebben opgevat. En ook het aanzienlijke kapitaal van haar familie zal in zijn keuze hebben meegespeeld: omdat Gilliams niet van plan was de rest van zijn leven in de drukkerij van zijn vader te slijten en het tijdens de economische crisis van de jaren dertig, zeker zonder diploma’s, moeilijk was aan werk te komen, diende hij bij voorkeur een vrouw te kiezen die zichzelf – en hem erbij – kon onderhouden. Gaby, zoals hij haar noemde, was een goede partij.

De aanstaande bruidegom zocht in Schilde een perceel uit dat zijn schoonvader voor hem kocht en met een kleine villa liet bebouwen. De moeder van Gaby Baelemans beloofde Gilliams een goedbetaalde deeltijdbaan als klerk in de brouwerij, op voorwaarde dat hij zou leren boekhouden en tot die tijd zélf in zijn onderhoud zou voorzien. Gilliams, vol goede voornemens, ging op les en vond werk, aanvankelijk als suppoost in een museum, later als duvelstoejager in een boekhandel. Als ze eenmaal getrouwd waren, rekende Gaby hem voor, zou hij kunnen leven voor de kunst.

Het duurde niet lang voordat de werkelijkheid binnensijpelde in de zoete droom van aanzien, geld en een vrouw die voor hem zorgde. Ruim twee jaar reisde Gilliams iedere zondagmiddag naar Schilde, waar hij, altijd in het bijzijn van haar ouders, met Gaby kopjes thee dronk tot hij erin stikte. Dat ze nauwelijks in staat bleek te koken of te strijken, en ook allerminst van plan was het te leren voor ze met hem trouwen zou, begon hem mateloos te irriteren. En dat Gaby’s ouders hem zelfs na de verloving niet introduceerden in hun coterie, ervoer hij ronduit als een belediging. Daags voor de bruiloft moest het huwelijkscontract dat Gilliams had laten opstellen en dat ook door zijn toekomstige vrouw al was ondertekend, op last van vader Baelemans worden gewijzigd: bij een echtscheiding of het overlijden van Gaby zou Maurice slechts delen in het vruchtgebruik van de brouwerij en niet in het eigendom ervan. Gilliams ging morrend akkoord – hij kon niet anders, want zelf bracht hij niet meer in dan wat meubels, zijn boeken en tienduizend franken aan spaargeld.

De ergernissen waren hoog opgelopen. Tijdens de huwelijksreis ondernam Gilliams, nog altijd met hoop op een goede afloop, verwoede pogingen de verstoorde relatie met zijn schoonouders enigszins te repareren. Hij stuurde vrolijke kattebellen naar Schilde, waarin hij hen zelfs uitnodigde naar de Ardennen te komen. ‘Wat ons Gaby betreft, ’ schreef Gilliams op 29 augustus 1935 vanuit La Roche, ‘zij stelt het uitstekend en… ze begint goed te eten; het is een vogeltje dat met voorzichtigheid dient gekoesterd en ik zal dan ook mijn uiterste best doen om het haar zoo aangenaam mogelijk te maken.’ En een paar weken later, als het bezoek van de familie Baelemans alweer ten einde is en het jonge paar de reis vervolgd heeft naar Brugge en Heist: ‘Het smoeleke van mijn wederhelft krijgt een coleurke als een

marmit en ze wordt zoo vet als een… pier; we hebben al veel gelachen en het heeft ons deugd gedaan.’

Het huwelijk liep niettemin al spoedig uit op een catastrofe, die beide echtgenoten hun leven lang bleef bezighouden. Gaby, vond Maurice, liet zich te veel gelegen liggen aan haar autoritaire moeder. Die had haar om gezondheidsredenen verboden te overnachten in het vochtige huis dat hij, in afwachting van de oplevering van de villa, aan de Molenstraat in Schilde had gehuurd. ‘Die toestand, liefste kind, ’ schreef hij Gaby op 9 februari 1936, toen al op onverzoenlijke toon, ‘is ongezond en krankzinnig, het wordt de moeite zulk een geval van slavernij bekend te maken, want dat is vervolgbaar voor de wet, asjeblief. In elk geval weiger ik nog langer als speelgoed te dienen en als een sul of een bedelaar versleten te worden. Wij hoeven immers aan niemand om toelating te vragen om in ons eigen bed te slapen, zeg! het is duidelijk dat niemand zich daar tegen te verzetten heeft. Doch indien gij uwe onduldbare houding jegens mij blijft handhaven en ge blijft maar steeds vergeten dat ge getrouwd zijt, dan kan ik niet anders dan mij daar tegen verzetten met de middelen die het recht en de rede mij aan de hand doen.’ Hij verzuimde te melden dat ook hijzelf het huis aan de Molenstraat niet langer wilde bewonen, en meestal bij zijn ouders in Antwerpen sliep.

Vernederd voelde hij zich, vernederd omdat mevrouw Baelemans het bij nader inzien niet aandurfde haar grillige schoonzoon, die na zijn huwelijksreis ontslagen was bij de boekhandel waar hij zonder overleg een maand was weggebleven, een verantwoordelijke funetie aan te bieden in de brouwerij. Vernederd omdat Gaby,

die ziekelijk was en voorlopig geen kinderen wilde, weigerde met hem te vrijen. Vernederd ook omdat zijn schoonzusje hem op straat staande hield en hem met luide stem toebeet een profiteur te zijn. Toen Gaby door een ernstige longontsteking werd getroffen en volgens haar artsen zelfs in levensgevaar verkeerde, bleef hij hardnekkig posten aan het sterfbed van zijn moeder en bezocht hij zijn vrouw slechts driemaal, steeds op bevel van haar woedende vader.

Liefde is opoffering

Op 12 februari 1936 stuurde Maurice Gaby een brief vol grieven en verwijten. Hij nam het haar kwalijk dat hij, om haar ouders te behagen, steeds uit zijn ‘sfeer van hoogere geestelijke rijkdommen’ moest treden en met inferieure baantjes zijn geld moest verdienen. Bovendien was hij boos omdat hij, als hij naast zijn eigen vrouw wilde slapen, niet alleen naar het huis van zijn schoonouders moest komen, maar dan ook nog zijn intrek moest nemen in een kamer waarvan de deur niet op slot kon en die in directe verbinding stond met het slaapvertrek van Gaby’s moeder. ‘Ik denk heel veel aan U, mijn kleine meid, ’ pruttelde hij niettemin en niet gemeend ten afscheid. ‘Met een beetje vertrouwen en goeden wil is alles op een paar minuten goed gemaakt.’ Korte tijd later haalde hij zijn bezittingen weg uit het echtelijk huis in Schilde en zegde hij de huur op. Voor de buitenwereld werd de schijn wat langer opgehouden: de rouwbrief die werd gedrukt toen Gilliams’ moeder anderhalve maand later overleed, is mede ondertekend door ‘Maurice Gilliams en zijn vrouw geboren Gabriëlle Baelemans’.

In de maanden erna hadden Maurice en Gaby alleen per brief contact. ‘Was ik niet zoo zwaar ziek geweest toen moedertje stierf.’ schreef Gaby op 27 mei, ‘had ik u zeker kunnen troosten en zou ook aan haar sterfbed geweest zijn, daar twijfelt ge toch zeker niet aan? Waarom zijt ge niet moediger? Iedereen moet toch sterven. […] Ieder man zou toch eerst mede helpen aan de gezondheid zijner vrouw, zonder dit is er toch geen geluk. Gij kunt daar zeer veel toe bijdragen, en met behulp eener dienstmeid (ik heb daartoe de middelen), zouden wij zeer gelukkig kunnen zijn hebben. Liefde is opoffering. Ik wil als ik sterk en gezond ben bij u in de stad wonen. Gij van uwen kant komt mij hier bezoeken, ge spreekt een klein woordje met mijne ouders en alles is vergeten en vergeven.’ Maar tot een verzoening kwam het niet.

Het is achteraf gezien niet verwonderlijk dat Gilliams Elias, dat hij grotendeels schreef tijdens de eenzame nachten aan de Molenstraat in Schilde, aanvankelijk met de zelfmoord van zijn held liet eindigen. Zijn verloving, de eerste maanden van zijn huwelijk en de dood van zijn moeder hadden hem zeer aangegrepen. Hij voelde zich gekleineerd door de familie Baelemans. Hij had gefaald in de ogen van zijn ouders. En hij voelde zich een verrader, omdat hij, strevend naar maatschappelijke erkenning, zichzelf en zijn dromen had verloochend. Schilde, dat hij in zijn correspondentie met Gaby steeds vaker Siberië ging noemen, werd voor hem het symbool voor beklemming en verlatenheid, zoals in het bittere gedicht ‘Winter te Schilde’ uit 1936.

In de jaren die volgden, ging het hem lichamelijk en geestelijk steeds slechter. Hij had geen werk, hij verwaarloosde zich, hij publiceerde nauwelijks en sleet zijn dagen in de afzondering van zijn werkkamer aan de Lange Nieuwstraat, waar hij met zijn rouwende vader achtergebleven was. Zijn inspanning om Gregoria in grote lijnen op papier te krijgen, was vergeefs.

Tussen 1 december 1938 en 7 februari 1939 werd hij, de uitputting nabij, opgenomen in het Antwerpse Stuyvenberggasthuis. Met een longontsteking, meldden de Vlaamse kranten. En met een zware depressie, luidde de waarheid.

Daar, in bed, somber en astmatisch, kreeg hij de lyrische reclametekst onder ogen die John Meulenhoff in een circulaire van zijn uitgeverij over hem verspreidde: ‘Het werk van den jongen Vlaming Gilliams vertoont een geheel eigen gelaat in de hedendaagsche litteratuur. Het is van groote evocatieve kracht, subtiel, verrassend in plastiek, dichterlijk, mysterieus, suggestief en van een allure, welke in velerlei opzicht waarlijk “groot” te noemen is.’

De vleiende woorden van zijn uitgever vormden de eerste aanzet tot herstel. Nog in zijn ziekenhuisbed begon hij opnieuw te schrijven. Zo ontstond ‘Droomfuga’, waarin de kloof gaapt tussen het kind dat hij geweest was en het kind dat hij wilde zijn.

En daar ook, vanonder de dekens, ving zijn blik die van Maria de Raeymaekers. Haar deed hij op 1 januari 1939 Elias cadeau.

Dof beslagen spiegel

Het gegeven is in feite even klassiek als clichématig: een man, opgegroeid als enig kind en ziekelijk verwend door zijn dweepzuchtige moeder, weet zich nooit van haar los te maken, wordt in de jaren na haar overlijden geplaagd door allerhande kwalen, laat zich opnemen in een kliniek en raakt verliefd op zijn zorgzame verpleegster. De genegenheid blijkt wederzijds en ze blijven samen tot de dood hen scheidt.

Maria de Raeymaekers (1907-1988) was hoofdverpleegster in het Stuyvenberggasthuis. Toen hij op 7 februari 1939 naar een rustoord in Essen was overgebracht om aan te sterken, stuurde Maurice Gilliams haar een opmerkelijk openhartige brief om haar voor de goede zorgen te bedanken. ‘Ik gevoel me als een schip dat men in een zandwoestijn wil doen varen,’ liet hij haar weten, ‘en vergeef me die een beetje dorre beeldspraak; ik besef nu beter dan ooit, dat ik tamelijk vast zit aan de domme en wrange bodem van een moreele inzinking. Maar dat besef beschouw ik als een goed teeken en het begin der genezing. Ik ben op weg mezelf langzaam weer te vinden. En of ik dan mezelf waarlijk ooit verloren heb voelen gaan? Ja, en ik was geworden als een dof beslagen spiegel, die nauwelijks een beeld of zelfs maar het licht weerkaatst.’ Omdat Maria hem er bij hun afscheid om had gevraagd, voegde Gilliams ook een portretfoto van zichzelf bij, met een tekst erop die aan duidelijkheid niets te raden overliet: ‘Deze blik van iemand die zijn eigen goede bedoelingen wantrouwt!’ Vanaf dat moment gingen er minstens drie keer per week brieven tussen Essen en Antwerpen heen en weer, en nog geen maand later verklaarden ze elkaar onomwonden de liefde.

Al spoedig na Gilliams’ terugkeer in Antwerpen zou Maria de rol van zijn moeder in het ouderlijk huis overnemen: ze kookte en waste, ze drong erop aan dat vader en zoon weer eens vrienden zouden ontvangen en zich begeven in de vrolijke drukte van de kroegen rond de Grote Markt. Maar met haar praten over literatuur

kon Gilliams niet. ‘Natuurlijk wil ik alles lezen wat ge maar wilt,’ schreef ze hem in juni 1939, ‘als ik eerst maar door al m’n naaiwerk heen ben. Heel graag zou ik de dingen willen leeren inzien zooals jy het doet, wy hebben echter een tè verschillend leven geleefd opdat dit zoo gauw zou kunnen, gy hebt reeds een zoo lange weg afgelegd op wegen die ik nog moet leeren gaan, en gy zyt tot inschatting van zekere dingen gekomen die het minderen, zoowel als het middel-matige zoogoed als geheel uitsluiten, […] ge ziet de sprong is ineens te groot voor uw nederige dienstmaagd, en ge moet haar vergeven als ze af en toe niet mee kan, dat gy zoò scherp, byna onmeedoogend op menschen kunt neerzien doet my wel wat verdriet, alleen het beste, het hoogste en het fynste kunt ge verdragen, dat is uw recht, maar toch doet ge me soms schrikken, zoo hartstochtelyk kunt ge te keer gaan. Heel dikwyls denk ik nu aan uwe Moeder, jammer toch dat ze er niet meer is, misschien had ik van haar kunnen leeren hoe je beter te begrypen, hoewel ik je zeker niet zal bederven als zy gedaan heeft, daarin kan nooit een vrouw de moeder vervangen.’

Gilliams hield veel van Maria, al was ze in intellectueel opzicht zijn gelijke niet en liet de literatuur haar in wezen koud. Ze had hem de weg terug naar het leven gewezen en zorgde voor stabiliteit in zijn bestaan. Het is dan ook niet toevallig dat Gabriëlle Baelemans, na een stilte van meer dan drie jaar, op 2 november 1939 een aangetekende brief van Maurice Gilliams ontving. ‘Sedert Augustus 1935 gehuwd,’ luidde de tekst, ‘en niettegenstaande al mijn pogingen […], hebt U nog steeds de echtelijke woonst niet vervoegd. Die toestand kan niet blijven duren. Ik verzoek U dus nogmaals, maar thans voor de laatste maal, mij binnen de acht dagen in de echtelijke woonst Lange Nieuwstraat, 91, Antwerpen te vervoegen.’ Hij wist zeker dat ze zijn ultimatum zou negeren – en daarmee had hij een troef in handen om echtscheiding aan te vragen en aanspraak te maken op een deel van Gaby’s kapitaal.

Een jaar later werd Gilliams door de Antwerpse rechtbank in het gelijk gesteld, ‘overwegende dat, het samenwonen de eerste plicht zijnde van partijen die in het huwelijk treden, het nu vaststaat dat de vrouw zich op voorhand rekenschap kon geven van hetgeen dit beteekende, zoo op het gebied van hare gezondheid als op het gebied van levensstandaard, en dat zij weigert deze plicht na te leven’. Zijn advocaat Carlos de Baeck, die een van Gilliams’ trouwste vrienden zou worden, had goed werk geleverd.

Toen Gaby echter tegen de uitspraak in beroep ging – ze was immers wel degelijk bereid geweest met haar echtgenoot de villa in Schilde te betrekken -, zag Gilliams zich gedwongen grof geschut in te zetten. Voor de rechters in Brussel, die zonder twijfel verbijsterd waren over zoveel openhartigheid, deed hij uitvoerig verslag van een gemankeerd liefdesleven. Haar masturbatie in het echtelijke bed, zijn hardhandige pogingen tot penetratie – niets bleef het gegeneerde hof bespaard. Daarmee zette hij al zijn kaarten op haar weigering van de plicht die het kerkelijk huwelijk hun had opgelegd.

Gilliams is zich er waarschijnlijk nauwelijks van bewust geweest dat hij in zijn

verweer – en later in Gregoria – ook zijn eigen onmacht openbaarde. Meestal ging hij voorzichtiger te werk en hield hij zich schuil in een mist van woorden. In zijn werk bracht hij seksualiteit hoogstens in verband met een teveel aan doodsangst en een tekort aan levensdrift. Er is volop erotische spanning, in Elias bijvoorbeeld, maar de inlossing van de belofte blijft altijd uit.

Gilliams’ brieven getuigen van een sterke moederbinding en een onmiskenbare, door hem echter ontkende homo-erotische interesse, van de behoefte om verzorgd te worden en een diep verlangen om kind te blijven. Op 17 juli 1982, een paar maanden voor zijn dood, schreef Gilliams in zijn voor publicatie bestemde dagboek over zijn relatie met Maria de Raeymaekers: ‘Sedert 1940 hebben we samen als “zuster-en-broer” geleefd; heb ik om harentwille die toestand aanvaard, geëerbiedigd. Het gehuil-des-harten heb ik vaak, en niet zonder wanhopig verzwegen klachten, onderdrukt. Omringd van moederlijke trouw, genegenheid en zorgen.’ Wellicht nog dichter bij de waarheid ligt een aantekening die zich in Gilliams’ nalatenschap bevindt, ongedateerd maar van rond 1980, waarin hij meldde: ‘Ik wilde a.h.w. aan de liefde ontkomen. Of beter uitgedrukt: elke vorm van maagdelijkheid scheen me meer waard dan de zalige luister van zich te verliezen alléén in een droom, als die droom slechts ijdel en zwakheid een zich verliezen was geheel in iets dat niet werkelijk bestond.’ En op de achterkant van de uitnodiging voor een vergadering van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde krabbelde hij, waarschijnlijk in dezelfde periode: ‘Nooit, erotisch gans vrij, wie de volle liefdesbeleving ervaren.’

Voor het hof deed Gilliams’ seksuele geaardheid overigens niet ter zake. Gabriëlle Baelemans won in 1942 de beroepsprocedure: Gilliams kreeg geen toestemming om van haar te scheiden. Sterker, Gaby beloofde de rechters direct na de zitting voorgoed met Gilliams naar de echtelijke woning te vertrekken. Het is zeer waarschijnlijk dat ze van het bestaan van Maria de Raeymaekers op de hoogte was en haar wettige echtgenoot de stuipen op het lijf wilde jagen. En dat lukte. ‘Maak dat ge weg zijt, ge meent er niets van,’ snauwde hij haar op de trappen van het gerechtsgebouw toe – waarna hij er als een haas vandoor ging. Als Gaby zijn ontrouw kon bewijzen, zou zíj immers echtscheiding kunnen aanvragen zonder haar kapitaal met hem te hoeven delen. Dat zij daartoe, vanuit haar rooms-katholieke overtuiging, tot aan haar dood op 26 maart 2000 niet de minste behoefte heeft gevoeld, kon Gilliams destijds nog niet weten. Pas in 1976(!) zou hij formeel van Gaby scheiden, toen de Belgische wetgeving zodanig werd aangepast dat het burgerlijk hu-

welijk zonder opgaaf van redenen op verzoek van slechts een van de partijen kon worden ontbonden.

Maria’s hoop om snel met Maurice te trouwen en kinderen te krijgen, vervloog met de uitspraak van de rechtbank in Brussel. Als ze al eens bij Gilliams en zijn vader overnachtte, moest het stiekem gebeuren om geroddel te voorkomen. Steun en toeverlaat op afstand, een goede vriendin, meer kon ze voor hem voorlopig niet zijn. Maar hij had haar nodig: de wereld brandde – en de Lange Nieuwstraat erbij.

Rampzalige woestijn

Het was een gewichtige brief geweest, vol stempels en handtekeningen. ‘Bevel tot verschijning voor het wervingsbureel,’ stond erboven. Op 29 februari 1924 had Maurice Gilliams zich om acht uur ’s ochtends gemeld voor een medische keuring. Zijn ‘carnet sanitaire individuel’ van het Belgische leger biedt ons helaas weinig inzicht in het verloop van de dag: we komen niet veel meer over de aspirant-soldaat te weten dan dat hij een borstomvang van drieënzeventig centimeter had. De rest van het gezondheidsboekje is leeg, op die ene opmerking na: ‘Voorlopig ongeschikt, vrijgesteld definitief.’ Dat hij op medische gronden werd afgekeurd, lijkt wel zeker: zijn astma, volgens de artsen psychosomatisch van aard, benam hem nog altijd met enige regelmaat de adem.

Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, was Gilliams thuis, in Antwerpen, verwikkeld in het proces tegen zijn vrouw, dat al zijn aandacht opeiste. Hij werd niet naar het front gestuurd en hoefde niet onder te duiken – maar hoe kon een dichter, een werkloze drukker bovendien, die nu eens een cursus kalligrafie verzorgde en dan weer wat vrijblijvend advieswerk deed voor een uitgeverij, ontkomen aan de verplichte arbeidsdienst in Duitsland? In paniek richtte hij zijn hoop op vrienden en collega-letterkundigen.

In Gilliams’ nalatenschap is een mapje bewaard waarop hij, in zijn karakteristieke en gekunstelde handschrift, ‘Oorlogsperiode 1940-1945’ geschreven heeft. Het bevat een aantal brieven die voor hem van levensbelang geweest zijn. Zo is er een tekst van 1 juli 1943, opgesteld door Gerard Walschap, toch niet zijn grootste kompaan: ‘Ondergeteekende, bestuurslid der Vereeniging van Vlaamsche Letterkundigen en voorzitter der Antwerpsche Kamer van Letterkundigen, verklaart dat de Heer Maurice Gilliams, een onzer beste levende dichters en prozaschrijvers, ingeschreven lid is van de Vereeniging en ook, van af de stichting van de Kamer der Antwerpsche Letterkundigen.’ Ook is er een brief van 19 augustus 1943 van de directeur van De Nederlandsche Boekhandel, die verklaart dat Gilliams ‘als vrije medewerker’ bij hem in dienst is, en een verklaring van 21 augustus datzelfde jaar, die luidt: ‘De ondergeteekende Roger Avermaete, directeur van de Vakschool voor Kunstambachten, verklaart hiermede dat de genaamde Gilliams, Maurice […] verbonden is als leeraar aan deze School.’ Mede dankzij deze verklaringen kon hij tewerkstelling ontlopen.

Gilliams, die vanwege een langdurige nieraandoening en steeds terugkerende

benauwdheden veel verzorging nodig had, kon bij zijn oude vader blijven – en hij verveelde zich er mateloos. Terwijl hij, zoals hij het zelf uitdrukte, ‘in de patatten lag’, werd het tussen de bombardementen door steeds stiller: de avondklok werd ingesteld, er was nauwelijks nog activiteit in de haven, bewoners van Antwerpen ontvluchtten de stad en Maria maakte lange dagen in het ziekenhuis. Een van Gilliams’ beste vrienden in deze periode, de componist Karel Candael, die bezig was Het Maria-leven op muziek te zetten, had zich in Het Zoute gevestigd. Aan hem schreef Gilliams vanuit zijn schuil- en schrijfkelder regelmatig brieven, om hem van de situatie op de hoogte te houden.

Toen de bommen vielen, vooral aan het einde van de oorlog en kort na de bevrijding van Antwerpen, berichtte hij Candael bijna dagelijks over de schade en de slachtoffers in de getroffen wijken. Zo maakte hij in januari 1945 nuchter melding van een bombardement op de Lange Nieuwstraat, waarbij het huis van zijn vader zo zwaar beschadigd raakte dat een tijdelijke verhuizing, naar de Prinsesstraat 44, noodzakelijk bleek. ‘Vannacht, – en het spel duurt nog voort, – hebben we een ware hel gehad. Rond de 40 V1 zijn over ons hek gesnord en de stad is langs alle zijden in puinhopen herschapen. In de Lge Nieuwstr viel er een “ei”, vlak op het telegraafkantoor! De huizen der Cellebroedersstraat zijn weggeveegd. Gelukkig sliepen velen in hun kelder. Voor het overige weten we niets. […] Maria was bij me. Het gebeurde kwart vóór 5 uur. We trokken het laken over ons hoofd om niet te versmachten door het stof. Boven ons hoofd rolde de donder. We waren overtuigd dat het “kot” boven ons hoofd was ingestort. In de kelder: alles tegen de grond. Ik dadelijk mijn kleeren aangetrokken en naar boven gekropen met een kaarsje. Overal puin, hout, glas, etc. Op de straat was ik alleen met de bakker, van naast de deur. […] De

politie had reeds een dief te pakken, die met vulpennen op de loop was, uit het magazijn hoek Meir en Cellebroedersstraat. We hebben in het donker getimmerd en gezaagd, jongen, om vroolijk gereed te zijn tegen dat de kijklustigen ons een bezoek kwamen brengen! […] Maria is niet 100% lekker. Ik stel het wel, ik ben blij dat ze bij mij was, en de rest kan naar de weerlicht lopen. Nu is mijn huis een ware ruïne. Ik geef er een kruis over. […] (Boem, weer één] Ge ziet in welk tempo ze vallen, hè. En door de geleden koude voeten, beste vriend, door in de sneeuw te ploeteren, heb ik pijn in het buikje gekregen. (Boem, weer één) Ik kan de bommen niet bijhouden, zeg. Om mijn motief te hernemen: een w.c. hebben we niet meer, wel een vriesplaats. Daarom doen we ons gevoeg in een emmer, al “zittende” schrijf ik voort! Geen tijd verliezen. […] Maria wil en kàn niet weg. Het kind is een idealiste, – voor wie of wat? Mocht er verandering komen, dan hoop ik plaats bij u te vinden voor een paar dagen. Graag zou ik met mijn vriend Karel de zeelucht inademen. Antwerpen is een doode stad aan het worden. Enkel nog wat sukkels en buitzoekers sluipen er rond. […] In de stad heerscht een mysterie, zoo is alles door het maanlicht als ontheven aan zijn armzalige realiteit – om niet te gelooven. […] Dit moet ik er nog aan toevoegen, ik weet niet waarom. – Hoe krijg ik de gaten wederom dicht? Om er niet meer wijs uit te worden. Toch moet men zijn boeltje zelf beredderen, en daar deug ik niet voor; bij zulke dingen sta ik hulpeloos. Gelukkig zijn we ongedeerd, en spijts alles hebben we, Maria en ik, een zeer schoone dag gesleten, elkaar beziend dat we het deze maal ontsprongen zijn. Zullen we er heelhuids van afkomen? Antwerpen: rampzalige woestijn.’ Onderaan de brief een vrolijke tekening van Maria, Maurice voorstellende, in schrijfhouding op zijn emmer.

Gekwetst

De vrolijkheid was vooral schijn. Regelmatig liet Gilliams Candael weten er slecht aan toe te zijn. ‘Ik ben zoowat onder de oppervlakte aan het drijven,’ schreef hij begin 1943, ‘gelijk een oude, verzopen schoen in een moddergracht. Toch hoop ik deze winter niet geheel tot de bedding af te zakken, zooals ik ieder jaar gewoon ben te doen. Alles bij elkaar genomen heb ik er nog moed op, hoewel het oude, nauwelijks op te tillen lood me in de aderen weegt.’

Gilliams’ financiële situatie was tijdens de oorlog steeds nijpender geworden.

Om zichzelf en zijn vader te kunnen onderhouden, moest hij, nog altijd ziekelijk maar ook met liefde slabakkend, voor het eerst in zijn leven zelf het initiatief nemen. In 1943, berichtte hij Candael, werkte hij aan een artikel over de Vlaamse dichter Fernand Victor Toussaint van Boelaere. Ook corrigeerde hij de drukproeven van De man voor het venster, dat dagboekfragmenten en een essay over de Belgische schilder Henri de Braekeleer bevat. Op 1 april 1944 schreef hij een boze brief aan de directeur van de radiozender Brussel, omdat er gedichten uit Het Maria-leven en passages uit Elias waren voorgelezen zonder dat hij ervoor betaald was. Verder werkte hij aan een gedenkboek voor de prozaïst Lode Zielens, die november 1944 bij een bombardement op Antwerpen om het leven was gekomen. Voor uitgeverij De Nederlandsche Boekhandel beoordeelde hij vertalingen en bedacht hij het plan voor een reeks klassieken uit de wereldliteratuur, die onder de naam ‘De Meteoren’ zou moeten worden uitgebracht. Zijn voorstel om in het kader van die reeks zelf Bédiers Le roman de Tristan et Iseult te vertalen en zijn idee een levensschets van de vergeten auteur Eugeen Zetternam te schrijven, werden niet gehonoreerd.

Gilliams deed met succes een beroep op het Steunfonds der Vereniging van Letterkundigen – maar het bleef behelpen. Er zat niets anders op dan een baan in loondienst te zoeken, waarbij hij een opmerkelijke kieskeurigheid aan de dag legde: als het salaris hem niet aanstond, bedankte Gilliams voor de eer. ‘Men heeft me tot twee maal toe een plaats aangeboden, te Parijs, voor de Radio, à fr. 10.000 per maand. Leve de bommenregen te Antwerpen! Nee, ik heb niet aangenomen,’ schreef hij op 3 maart 1943 aan Candael. ‘Die plaats te Brussel, aan dat Instituut,’ meldde hij hem op 14 januari 1945, ‘heb ik bonjour gezegd: ze werd te goed betaald nl. 30 lesuren per jaar à 37.50 fr. per les. Ik word nog zeker miljonair met die goede baantjes.’

In 1944 had hij de burgemeester en schepenen van Antwerpen laten weten geinteresseerd te zijn in de vacante functie van conservator van het Museum Antoine Wiertz in Brussel. Op 14 februari 1945 verzocht hij het college echter hem niet voor deze baan voor te dragen: hij wilde bij nader inzien liever leraar in de letterkunde worden aan het Koninklijk Vlaams Conservatorium in Antwerpen. Hij was, motiveerde hij zijn ommezwaai per brief, als geboren en getogen Antwerpenaar te zeer gehecht aan zijn eigen stad om in Brussel te kunnen aarden. Bovendien kon hij zijn bejaarde vader niet alleen achterlaten. Het museum, ten slotte, betaalde volgens hem te slecht om zijn verplichtingen jegens zijn familie na te komen.

De werkelijkheid was anders. ‘Zonder academische graad geen boterhammen,’ liet hij zijn vriend Roger Avermaete al eind 1944 gekrenkt weten. Op 9 april 1945 schreef Gilliams aan de hoogleraar en essayist Jozef Muls dat hij voor de baan bij het Wiertz-museum gepasseerd was. ‘Het is geen mislukking mijnerzijds: het is een vergissing. Ik moest bij ondervinding weten, dat ik nooit eenig succes zal behalen waar het erop aan komt mijn toekomst op een honorabele manier te verzekeren.’

Ook meldde Gilliams hem, vermoedelijk in de hoop dat Muls een goed woordje voor hem zou doen, dat hij gesolliciteerd had naar de baan bij het Conservatorium: ‘Doch ik heb er mijn bekomste van, steeds opnieuw de vlag te moeten strijken voor de een of andere broeder-der-ambitie. Ik ben nu 45 jaar en vind me te oud geworden om nog iedere keer, bij gebrek aan voldoende voorspraak, in een hoekje te worden gezet. […] Als de plaats, – of het plaatsje, och, arme! – mij aangeboden wordt, neem ik het aan. Ik verkeer in alles behalve benijdenswaardige omstandigheden. Om mij echter nog langer beneden mijn geestelijke stand te laten behandelen, daartoe heb ik zelf te veel eerbied voor de hiërarchie aan de dag gelegd. […] Ik heb een zeer zware losprijs voor mijn z.g. “vrijheid” betaald; maar ik kan nu niet voor minder, dan een maatschappelijk menschwaardig lot, op mijn stappen terugkeeren.’

Zijn sollicitatiebrief aan de secretaris-beheerder van het Conservatorium verstuurde hij op 19 juni 1945. In zijn nalatenschap bevindt zich een opmerkelijke kladversie. Hij nam er een lijst in op van zijn publicaties en schreef vervolgens, met veel gevoel voor drama: ‘Tevens neemt ondergeteekende de gelegenheid te baat om te wijzen op zijn onberispelijk Vaderlandsche houding tijdens de bezettingsperiode. Bij de ontploffing van een V-2-bom werd zijn woning zwaar geteisterd, een kostbaar gedeelte van zijn bezittingen ging hierbij verloren.’ Met de hand heeft hij later na ‘geteisterd’ tussengevoegd dat ‘hij zelf werd gekwetst’. Een kleine glasscherf die zich tijdens het bombardement in zijn lichaam had geboord, zou jaren later gaan ontsteken…

Op 13 oktober zond hij, nog altijd in het ongewisse over zijn sollicitatie en de wanhoop nabij, ongevraagd zijn Bewijs van burgertrouw, een Bewijs van goed gedrag en een Uittreksel uit het geboorteregister naar het Conservatorium. Van de secretaris-beheerder vernam hij echter een jaar lang niets meer, tot hem toevallig ter ore kwam dat ook deze baan aan hem voorbijgegaan was – volgens Gilliams door toedoen van Lodewijk de Vocht, de dirigent van het Sint-Caeciliakoor, met wie hij gebrouilleerd was sinds hij Gabriëlle Baelemans verliet, en die onder de naam Wom. een ongunstige rol speelt in Gregoria en De man voor het venster.

Gilliams, die inmiddels werk geaccepteerd had als leraar literatuurgeschiedenis aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen, zag in deze teleurstelling – die hij, omdat zijn kandidatuur algemeen bekend was, als een publieke vernedering heeft ervaren – aanleiding om onmiddellijk weer ontslag te nemen, ‘op grond,’ zo schreef hij de minister van Openbaar Onderwijs, ‘dat het aanzien en de inkomsten daarvan voor mij te onteerend gering zijn als erkenning van

mijn persoon en mijn werk, na een litteraire carrière van 26 jaar, na mijn houding tijdens de periode van de bezetting van het vaderland door de vijand’.

Later, in 1953, zou Gilliams over zijn mislukte loopbaan het prachtige ‘Sterven te Antwerpen’ schrijven, een harde confrontatie met de vergankelijkheid, bedoeld als aanklacht tegen het stadsbestuur dat zijns inziens te weinig had gedaan om de dichter in tijden van nood aan een respectabele functie te helpen.

Aan het klokzeel

Het was niet het enige litteken dat Gilliams overhield aan de bezettingsperiode. Ook de repressie, de zuivering na de oorlog, had voor hem iets onaangenaams in petto. In het archief-Gilliams bevindt zich een brief van 4 januari 1944 van de dichter Karel Jonckheere aan Toussaint van Boelaere, beiden lid van de commissie die belast was met het onderzoek naar het gedrag van letterkundigen. ‘Medegedeeld aan Gilliams door Toussaint,’ staat er in de bovenmarge op geschreven. De brief toont aan dat Gilliams tijdens een vergadering van de commissie ter sprake was gekomen: niet het feit dat hij tijdens de oorlog gewoon bleef publiceren, werd hem aangerekend, maar een Duitstalige tekst van zijn hand die in de Brüsseler Zeitung zou zijn afgedrukt. Het zou gaan om een artikel over de Vlaamse letterkunde, gebaseerd op Gilliams’ overzichtswerk Vlaamse lyriek 1830-1890, dat in 1937 verschenen was.

‘De insinuatie Gilliams,’ schreef Jonckheere aan Toussaint van Boelaere, ‘die ik op de vergadering als een typisch voorbeeld van vraagteeken-geval aanhaalde, blijkt eens te meer een bobard te zijn geweest. Iets wat ik trouwens altijd heb geloofd. Ik heb Gilliams te Antwerpen meer dan eens ontmoet tijdens de bezetting en hij was

niet meer collaborationistisch gezind dan gij en ik. Den man, die mij een maand of zoowat geleden vroeg of het waar was dat Gilliams “zou” een artikel in een Duitsche krant geschreven hebben – een overzicht over onze romantische dichters – heb ik nu gevraagd waar hij dat bericht had vernomen. Hij herinnerde het zich niet meer, en ik geloof hem, daar het vaag gerucht reeds jaren oud was. Dit spoor loopt dus uit in het zand. Ik vermoed, als er iets van waar is, dat de heeren van benoorden den Rijn hun gewone struikrooversformule hebben toegepast. Eén van hen heeft te Brussel Gilliams’ boekje gevonden, uitgave Nederlandsche Boekhandel, “De Vlaamsche Romantiek”, en hij zal uit de inleiding, die een uitstekend stukje proza is, één en ander hebben vertaald. Ik kan U desnoods nog andere voorbeelden geven van deze werkwijze. Laten we Gilliams gerust met dergelijke spitsvondigheden. Als hij zegt dat hij niets heeft geschreven voor een nieuwsblad, dan zal dit zoo zijn. Hiermede heb ik “geoordeeld” en… res judicata pro veritate habetur.’

Hoewel Jonckheere zich hiermee distantieerde van het gerucht dat hij tijdens de vergadering zelf in de wereld had geholpen, ontstak Gilliams in grote woede toen hij ervan op de hoogte werd gebracht. Op 10 januari 1945 stuurde hij Jonckheere een ziedende brief, die hij weliswaar met ‘beleefde groeten’ ondertekende, maar waarin hij geen spaan van de dichter heel liet: ‘De laatste weken heb ik heel wat moreele zorgen gekend door de verdenking, die men op ridderlijk-achterbaksche wijze jegens mij koestert […]. Thans verneem ik de toedracht der zaak; er is een onbekende “men zegt” in het spel, die via Karel Jonckheere mijn euveldaad aan het klokzeel wilde hangen. Uw zegsman interesseert me voorloopig niet, tot ik hem te pakken krijg. Wat me echter verwondert is Uw houding jegens mij: van een gewoon praatje maakt U dadelijk een z.g. “typisch vraagteeken geval”. Uw lichtgeloovigheid laat ik in deze quaestie buiten beschouwing; doch alvorens zoo lichtvaardig aan het insinueeren te gaan, hadt U mijns dunkens Uw gezond verstand kunnen raadplegen. […] Indien ik het tegen iets of iemand heb ben ik op zijn minst genomen intellectueel onverzoenbaar en gevaarlijk, tot mijn laatste ademtocht. Om het geld zou ik het wel zeker niet bij het redigeeren van een paar dagbladartikels gelaten hebben […]. Trouwens heel die geschiedenis van een z.g. gewetensonderzoek vind ik, van uit mijn prettige onafhankelijkheid gezien, erg comisch. Is dit dan Uw eenige vaderlandsche daad, Uw eenig kinderachtig “verzet” tegen mijn vijanden-naar-de-geest? En Uw toch zóó dappere gevoelens: schieten ze plotseling wakker, nu… het gevaar geweken is, door op Uw manier voor “rechtertje” te spelen? De oorlog heeft mij minder met rust gelaten, en ik heb nochtans niet gewacht tot we veilig “bevrijd” waren om te toonen wie en wat ik ben, om te volharden in mijn op alle gebied onprofijtige houding.’ Het liep voor Gilliams met een sisser af – maar hij zou het Jonckheere nooit vergeven: de geurvlag van verraad die de kwestie op hem achterliet, zou lang om zijn reputatie zwemen.

Koelen zonder blazen

Op 20 november 1945 overleed Frans Gilliams, zevenenzeventig jaar oud. ‘Mijn vader heeft de dood gevonden, die hij steeds voor zich wenschte en verwachtte,’ schreef Gilliams zes dagen later aan Roger Avermaete. ‘De laatste namiddag van zijn leven is hij naar de straat gewandeld waar zijn harde jeugd voorbij ging. Uiterlijk heeft hij veel willen verbergen. Zoo sterk en onwankelbaar van gemoed als mijn vader ben ik, helaas, niet. En dat hij zoo’n groote plaats in mijn bestaan innam, heb ik pas geweten toen ik hem vond liggen, de oogen gesloten en zijn kleine hand aan zijn groote voorhoofd, zooals hij gewoon was te slapen. Maar deze keer is hij niet meer vriendelijk brommend wakker geworden. Voor het bed stonden zijn pantoffels; zooals altijd lag zijn kleergoed naast een stoel in een hoopje op de grond. Hij was eigenaardig, rechtschapen en trouw; hij was beschaamd als men zijn innerlijke gevoelens kon raden. Hij heeft me geleerd in het onvermijdelijke te berusten. Doch altijd ben ik niet zoover “gods water over gods akker” te laten vloeien, en zijn philosophie: “het zal wel koelen zonder blazen” en: “achter deze trein vertrekt er nog een andere” moet ik me nog eigenmaken alvorens zijn perfectie te bereiken.’

Aan de zwijgzame man die hij zonder een spoor van ironie zijn beste vriend noemde, wijdde hij het sobere ‘Requiem – in memoriam Patris’.

Toch heeft het overlijden van zijn vader Gilliams stellig minder aangegrepen dan dat van zijn moeder. Hij nam zelfs niet de moeite er al zijn vrienden en bekenden van op de hoogte te stellen. Aan Jozelf Muls, die beledigd was omdat het bericht van Frans Gilliams’ dood hem pas weken na dato bereikte, schreef hij in januari 1946: ‘Om van al het geschrijf verlost te zijn, en nog meer omdat ik geen belang hecht aan de wereldsche gebruiken, was ik voornemens het overlijden enkel door een berichtje in de krant bekend te maken. Op het laatste nippertje heb ik mij verplicht gezien, onder de druk van familiale verplichtingen, toch een honderdtal rouwbrieven te doen drukken en versturen. Van al het overige heb ik me niets meer aangetrokken, en welzeker heb ik mijn beste kennissen vergeten. Dat ze het mij zondermeer vergeven mogen.’ Gabriëlle Baelemans noch Maria de Raeymaekers staat overigens op de rouwkaart vermeld.

Vijfenveertig jaar oud was Maurice Gilliams toen hij niet langer zoon en kind kon zijn. Wat hij aanvankelijk ervaren moet hebben als koorddansen zonder vangnet, ontwikkelde zich al snel tot een stevige gang en een vrije expressie. Vrij genoeg om, eenmaal terugverhuisd naar het gerestaureerde pand aan de Lange Nieuwstraat, Maria bij zich te laten intrekken, zij het op een aparte etage. Vrij genoeg ook om een lange neus te maken naar Karel Jonckheere, door publiekelijk op te komen voor schrijvers die het brandmerk ‘fout in de oorlog’ droegen. Zo sprak hij in 1947 op de

begrafenis van Felix Timmermans, wiens werk zeer populair was in Duitsland en die in een kwaad daglicht kwam te staan toen hij in 1942 de culturele Rembrandtprijs accepteerde, ingesteld door een Hamburgse industrieel. ‘Ik had Timmermans tijdens zijn ziekte bezocht en was erg onder de indruk gekomen van het lijden van die man,’ zei Gilliams in 1968 tegen Joos Florquin. ‘De angst had hem als het ware verdwaasd. Ondertussen werd hij gedurig aangevallen door Toussaint van Boelaere, die ik tot betere gevoelens trachtte te brengen maar te vergeefs. Toussaint beweerde dat Timmermans een diplomatische ziekte voorwendde om niet de gevangenis in te moeten waar ik gezien had dat de mannen van de Veiligheid hem niet durfden meenemen omdat ze vreesden met een lijk te zullen aankomen. […] Mijn afscheid was zeer waardig maar gepeperd. Wie het moest verstaan, heeft het verstaan. Het is een grootse begrafenis geweest, de straat zag zwart van het volk, maar het is geen manifestatie geworden […]. Ik heb er dan Toussaint van langs gegeven en heel de kliek van Brussel, die Timmermans had laten vallen omdat hij het buitenland had veroverd.’

Het alibi van mijn leven

In maatschappelijk opzicht begon het hem eindelijk voor de wind te gaan. In 1947 werd Maurice Gilliams benoemd tot lid, en later tot bestuurder van de prestigieuze Koninklijke Vlaamse Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Omdat de onderhands afgesproken mengverhouding van katholieken en vrijzinnigen in de Academie gehandhaafd moest worden en er nu geen plaats was voor een katholiek, had men zich er vooraf van vergewist dat Gilliams niet langer kerks was. Zijn invloedrijke vrienden besloten zich ervoor in te zetten een fatsoenlijke baan voor hem te vinden. Om Gilliams, dacht men, kon nu niemand meer heen.

Aan het begin van de jaren vijftig was de functie vacant van wetenschappelijk bibliothecaris aan het befaamde Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen. Het was een baan die Gilliams weliswaar niet op het lijf geschreven was, maar die allerminst beneden zijn stand was. Gilliams maakte, hoewel hij niet over de benodigde diploma’s beschikte, ook wel degelijk een kans: in 1941 had hij het essay Inleiding tot de idee Henri de Braekeleer gepubliceerd, in 1947 Rubens en zijn beide vrouwen en in 1953 In memoriam Jan van Rijswijck, beeldhouwer en kunstschilder. Hij was buitengewoon kritisch ten opzichte van het werk van tijdgenoten – aan Lode Baekelmans, hoofd van de Antwerpse stadsbibliotheek, had hij in 1941 laten weten: ‘Confidentieel: in de grond bevredigt mij geen enkel jong schilderstalent van het oogenblik. Het portretschilderen is men totaal verleerd. […] Wat men nu voortbrengt doet me fameus ordinair en peuterig schoolsch aan’ -, maar hij volgde hun werk niettemin op de voet. Met steun van de hoofdconservator van het museum, Walther Vanbeselaere, kwam er een aanzienlijke lobby op gang.

Gilliams zelf wendde al zijn contacten aan om zijn sollicitatie deze keer tot een goed einde te brengen. Ook Vanbeselaere zette zich in. In 1953 schreef hij zelfs op persoonlijke titel een aantal ministers aan. Toen dat bijna een jaar later nog altijd niet tot een benoeming geleid had, greep hij opnieuw de pen. ‘Mag ik U,’ schreef hij de minister van Binnenlandse Zaken op 25 juni 1954, ‘thans een zeer grote dienst vragen? Uw daadwerkelijke tussenkomst bij een benoeming die wellicht door het gehele Vlaamse land zou begroet worden: namelijk die van de heer Maurice Gilliams, Letterkundige, Bestuurder van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal en Letterkunde, – als wetenschappelijk bibliothecaris, hier, aan het Koninklijk Museum te Antwerpen. Die betrekking is te begeven sinds 1 augustus 1953 maar werd om bezuinigingsmaatregelen nog steeds niet bezet, zodat onze bibliotheek totaal in de war is geraakt. […] Bij een eventuele candidatuur, als wetenschappelijk bibliothecaris (waarbij dus geen diploma wordt vereist) geniet Gilliams, als Bestuurder van de Academie, van een absoluut prioriteitsrecht, hetgeen zeker een sterke troef is. Verder is Gilliams een uitzonderlijk verfijnd man, – ik leerde hem sinds mijn verblijf in Antwerpen kennen -, ik geloof trouwens dat iedereen die benoeming zou toejuichen.’

Enkele maanden later volgde een brief aan de Gouverneur der Provincie Antwerpen. ‘Het is zeker overbodig,’ schreef Vanbeselaere hem, ‘bij U Gilliams te verdedigen: zijn talrijke geschriften aan schilders gewijd, – ik citeer b.v. De Braekeleer, De Smet, Rubens – zijn U bekend. Maar dit ambt van wetenschappelijk bibliothecaris is meteen een werkelijk enige gelegenheid om voor een van onze meest vooraanstaande letterkundigen “iets te doen”, een behoorlijk bestaan te bezorgen: de man heeft thans een bespottelijk klein inkomen, de pacht van een winkel-benedenhuis dat nu sinds enkele maanden weer leeg staat… Ik zou U zeer dankbaar zijn, Mijnheer de Gouverneur, moest U er toe willen besluiten de candidatuur van de heer Gilliams speciaal bij Uw vriend, de heer Eerste Minister, die de beslissing moet treffen, te verdedigen.’ In augustus 1955 was Gilliams’ bureaucratische lijdensweg ten einde: de koning der Belgen benoemde hem tot wetenschappelijk bibliothecaris.

Eindelijk, éindelijk een respectabele baan – maar de euforie was van korte duur. Omdat hij geen universitair diploma bezat, weigerde men hem in te delen in de gebruikelijke weddeschaal. Hevig geïrriteerd moet Gilliams de brief gelezen hebben waarin hem werd meegedeeld dat hij lager dan gebruikelijk zou worden ingeschaald: met woedende strepen markeerde hij zijn jongste vernedering.

De wraak, zijn zoete wraak op de maatschappij die hem telkens weer afwees, lag opnieuw in de literatuur: vanaf 1955 begon de Antwerpse uitgeverij C. de Vries-Brouwers met de publicatie van Gilliams’ verzamelde werken. ‘De volledigheid van een dichterlijk oeuvre hangt af van het beeld der continuë geestelijke inspanning van de artist,’ zei Gilliams daarover in een interview met Jos de Haes. ‘Met de verzamelbundels van mijn werk, die thans onder de titel Vita brevis worden gepubli-

ceerd, ligt het in mijn bedoeling om van die continuïteit het bewijs te leveren. Naar mijn opvatting werkt de dichter, in vele bundels poëzie of proza, altijd aan het éne boek waardoor hij aan de geschiedenis van zijn verblijf op aarde een leefbare vorm schenkt. […] Wat ik als gevoelig en denkend individu in een kort leven ben geweest – laat ons veronderstellen dat ik 80 jaar word – het bewijs, het alibi van mijn leven zal in Vita brevis in een leesbare vorm besloten liggen.’

Amberen wanhoop

‘Vita brevis’ – het leven is kort. Met die waarheid in het achterhoofd werd Gilliams geen veelschrijver, maar, integendeel, de schepper van een krimpend universum. Slechts zevenenzestig van zijn gedichten vond hij goed genoeg om in zijn verzamelde werken te worden opgenomen. Het tweede cahier van Elias verklaarde hij voorgoed ongeldig. En in de teksten die hij wél selecteerde, bleef hij, hoewel ze al eerder gepubliceerd waren, drukproef na drukproef wijzigingen aanbrengen. Zijn herhaalde mededeling dat hij geen enkele waarde hechtte aan het tweede deel van Seneca’s gevleugelde uitdrukking, ‘ars longa’, moet dan ook met een korrel zout genomen worden: zijn geloof in de blijvende waarde van kunst hield hem gaande, op zoek naar het mooiste woord, het beste beeld, de treffendste vergelijking. ‘Het ligt in mijn gewoonte,’ schreef Gilliams aan zijn uitgever, ‘voor een herdruk telkens opnieuw aan mijn proza te prutsen om een meer geserreerde vorm te bekomen. Die vorm kan altijd beter worden. Ik ben immers een zich kwellende perfectionist.’

Niet alleen zichzelf, maar ook collega-typografen en drukkers kwelde hij met dat perfectionisme: gedurende zijn hele schrijverschap bemoeide Gilliams zich uitputtend met het uiterlijk van zijn boeken. Meestal legde hij zijn wensen en eisen met betrekking tot de vormgeving op tafel zelfs al voordat de uitgever hem had toegezegd zijn werk in het fonds op te zullen nemen. Als het dan eenmaal tot een uitgave kwam, stuurde Gilliams eerst quasi-vrijblijvend wat zelfgemaakte plaken letterproeven naar de uitgeverij, vervolgens een reeks aanwijzingen die nog het meest aan collegedictaten doen denken en ten slotte, nadat hij de proeven gecorrigeerd had, een vaak hilarisch-vernietigend briefje. ‘Terloops wens ik toch Uw aandacht te vestigen op het typografisch afschuwelijk titelblad,’ meldde hij de uitgever van een speciale schooleditie van Elias. ‘Uw drukker meent er een modern meesterstuk mee bereikt te hebben.’ En ook uitgeverij Orion, die in de jaren zeventig een nieuwe editie van Vita brevis op de markt bracht, kwam nog tamelijk gemakkelijk weg met ‘een aardappelmand vol zetfouten’, ‘ik ken de gulzigheid van boekbinders om papier af te snijden! Aan hun slechte gewoonte mag niet worden toegegeven…’, ‘de machinezetter is wellicht laat van een kermis thuisgekomen’ en ‘met al dat schitterend verguldsel op hun rug zouden ze… aan veldwachters in groot uniform doen denken!’

Maurice Gilliams was zuinig op zijn woorden. Ze dienden niet alleen fraai verpakt te zijn, maar ook ten volle benut. Veel passages die in Vita brevis een plek kregen,

zijn dan ook rechtstreeks afkomstig uit een van de honderden brieven die hij schreef. Hij gebruikte zijn correspondentie om zijn gedachten een eerste vorm te geven en bewaarde daarom kladversies en kopieën. Op basis daarvan formuleerde hij, vaak in dagboekaantekeningen, de teksten die hij voor publicatie geschikt achtte. Sommige van deze teksten verwerkte hij vervolgens, zelfs woordelijk, zowel in zijn essays als in zijn proza. En alsof dat nog niet genoeg was, gebruikte Gilliams ze regelmatig opnieuw in interviews.

Wie hem wilde ondervragen, moest vooraf laten weten waarover er gepraat zou worden. Gilliams bereidde zich dan terdege voor: hij schreef een scenario voor het vraaggesprek en leerde dat uit zijn hoofd – bouwend aan zijn eigen mythe kon hij immers niets aan het toeval overlaten. Zelfs in het televisie-interview met Joos Florquin was er voor spontaniteit nauwelijks plaats: Gilliams sleutelde aan de vragen en de antwoorden tot hij er tevreden over was, en pas toen mochten de camera’s draaien.

Als hij de kans kreeg, bepaalde hij zelf hoe er over hem geschreven werd. Paul de Vree en Martien J.G. de Jong, die veel over Gilliams’ werk publiceerden en zo welwillend waren hem hun manuscripten voor te leggen, konden rekenen op zijn vriendelijke instemming – waarna er een lijst volgde met grote en kleine correcties en aanvullingen. En toen K. Schippers en J. Bernlef hem in december 1964 voor De Gids kwamen interviewen, was hij dermate ontstemd over de loop van het gesprek dat hij besloot de tekst zélf uit te werken. ‘Zoals het interview hier gedrukt en te lezen staat, het werd door mij geschreven,’ pende hij met grote letters op de overdruk die zich in zijn archief bevindt. De jonge vragenstellers lieten het zich aanleunen – misschien ook omdat Gilliams bereid bleek zijn verwoestende opening van het stuk te laten vervallen: ‘De eerste en enige voorwaarde van de interviewer is, dat hij het werk van de geïnterviewde in zijn geheel gelezen heeft. Mijnheer, heeft u zijn werk gelezen? Ik meen het te mogen betwijfelen.’

Gilliams’ poëzie werd niet in zijn brieven geboren, noch in interviews hergebruikt. Voor zijn gedichten golden andere normen: zolang hij nog niet klaar was met slijpen en polijsten, hield hij ze liever voor zichzelf. Alleen aan Jef de Belder, dichter en goede vriend, stuurde hij met regelmaat en zonder schroom zijn onvoltooide verzen. Zoals ‘Waanbeeld der rozen’, dat hij schreef na zijn bezoek in 1952 aan het protestantse kerkhof in Rome, waar Keats en Shelley begraven liggen.

Of een gedicht over Schilde, dat in een brief aan De Belder van 5 juli 1960 nog ‘Wederkeer te S.’ heet, op 7 september 1963 ‘Tweespraak in Kempenland’, nog geen drie weken later ‘Winterstansa’ en dat uiteindelijk als ‘Winter te Schilde ii’ in Vita brevis werd opgenomen, ten onrechte met de suggestie dat het al in 1936 geschreven werd. Uit de versie van 1960 spreekt enige berusting.

De variant die De Belder op 7 september 1963 ontving, is veel somberder. ‘De weemoed zucht in bedden en gebeden,’ dichtte Gilliams, en: ‘Het kruis van ijzer, onmondig in zijn leed en vastgekluisterd, roest op de torenspits der eenzaamheid.’ Hij herschreef de tweede en derde strofe geheel, maar was nog altijd niet tevreden: op 26 september 1963 gaf hij De Belder nieuwe wijzigingen door – en daarmee was het vers voltooid. Voor even. Want voordat het in Vita brevis werd opgenomen, schrapte Gilliams een regel en plaatste hij de laatste twee regels van elke strofe tussen aanhalingstekens. Het kon altijd beter, immers. Of in ieder geval ánders.

Poëzie is incantatie

Van alle kunsten die hij beoefende, viel de dichtkunst Gilliams het zwaarst. ‘Omdat psychische spanningen mijn ademhaling vaak bemoeilijken,’ antwoordde hij in 1967 aan een zondagsdichter die hem om advies vroeg, ‘schrijf ik mijn gedichten zeer moeizaam. Die moeizaamheid bepaalt het karakter van mijn verzen. […] Gedichten schrijven is ademhalen. Poëzie is incantatie.’ ’s Nachts, als de kou in huis zijn astma verlichtte, ging het schrijven hem gemakkelijker af. Maar sinds hij een vaste baan had en om negen uur op kantoor verwacht werd, kon hij het nog zelden opbrengen na middernacht achter zijn werktafel de muze te verwelkomen.

In 1959 publiceerde Gilliams zijn laatste bundel met nieuwe gedichten, onder de toepasselijke titel Bronnen der slapeloosheid. Op het eerste gezicht lijkt het te gaan om een cyclus van negen aangrijpende, maar ook tamelijk eenduidige verzen, waarin de dichter treurt om zijn kinderloze relatie met Maria de Raeymaekers. Terwijl zij naast hem ligt te slapen, wacht hij verslagen op de morgen – en op de naderende dood.

In het grotere geheel van Gilliams’ oeuvre behoort echter ook een bijbelse interpretatie tot de mogelijkheden. Heeft Gilliams tijdens het schrijven gedacht aan Het Maria-leven? Aan de maagd die als een moeder is voor een gekwelde met een roeping? Aan een jozefshuwelijk wellicht?

Voor Gilliams zelf is de betekenis van deze verzen vermoedelijk nog onpeilbaar veel dieper geweest. Vanaf vroeg in de jaren vijftig ging in België het hardnekkige gerucht dat hij een zoon verwekt zou hebben bij de vrouw van een vooraanstaand Antwerps pianist. ‘Jan’ zou de kleine heten, en zijn geboorte had een ramp veroorzaakt in het huwelijk van zijn moeder. In het bijzijn van Maria ontkende Gilliams het bestaan van de jongen altijd fel. Hij wist dat zij haar kinderloosheid als het drama van haar leven ervoer en heeft haar stellig tegen het geroddel willen beschermen. Maar als zij er niet bij was, onder vrienden, liet hij zich wel eens verleiden te vertellen over zijn kortstondige amourette. Omdat ook Gilliams’ libido – of liever: het vermeende gebrek daaraan – in de republiek der letteren een gespreksonderwerp van belang bleek, nam hij de kans waar om, met enige bravoure soms, over het resultaat van zijn mannelijkheid op te scheppen. Bang als hij was voor de consequenties van zijn openhartigheid bleef hij er echter altijd spottend bij lachen. Hem vingen ze niet.

Te bewijzen is er inmiddels niets meer. En misschien doet het ook niet ter zake of Gilliams werkelijk een zoon had; belangrijk is alleen dat hij zelf gedacht heeft de vader van het kind te zijn. Hij bewaarde foto’s van de jongen en zocht regelmatig contact met hem. In 1979, toen de uitgave van Vita brevis bij Orion voltooid was, verzocht hij zijn uitgever presentexemplaren naar Jan te sturen. Maria mocht er niets van weten – Gilliams leefde liever met een leugen.

De affaire werpt nieuw licht op Bronnen der slapeloosheid. Zonder twijfel moet de bundel gezien worden als een hoffelijk en liefdevol gebaar naar de vrouw met wie de dichter nu al twintig jaar het leven deelde, de vrouw die als een moeder voor hem zorgde en zijn bestaan draaglijk maakte. Het is alsof hij Maria ermee wilde geruststellen, een muur van woorden optrok tussen haar en de zoon die er niet had mogen zijn. Tegelijkertijd, en misschien juist daardoor, zijn deze gedichten de neerslag van immense eenzaamheid. Het redeloos verlangen naar een kind, een kind dat ongeboren is of anderszins buiten het bereik van de dichter, is er het symptoom van, niet de oorzaak.

De wetenschap dat hij zonder broers of zussen en zonder wettelijk nageslacht zou sterven, en dus de rij van Gilliamsen sloot, hernieuwde zijn interesse in de genealogie. Als kleine jongen al had hij, onder invloed van zijn tantes, grote belangstelling voor zijn voorouders aan de dag gelegd. Op de familie van zijn vader was Gilliams evenwel snel uitgekeken: ijzersmeden waren het, zijn grootvader, zijn overgrootvader, zijn betovergrootvader en diens vader. Aan de familie van zijn moeder viel meer eer te behalen. Langs zijn grootmoeders zijde zou Gilliams verwant zijn met een oud geslacht uit Artesië. ‘Vele leden ervan hadden hoge diplomatische of juridische functies bij het Huis van Bourgondië, aan het hof van Karel v, Philips ii, etc.,’ meldde hij de historicus Maurice van Durme, aan wie hij om informatie vroeg. Steeds ongegeneerder koketteerde hij met zijn ‘adellijke’ afkomst. Tegen een student die zich afvroeg waarom Gilliams niet in het Frans publiceerde, loog hij op 2 maart 1966: ‘Verwant met een zeer oud geslacht van Bourgondische hovelingen, diplomaten, magistraten etc. (waaraan ik mijn on-Vlaamse affiniteiten te danken heb!) gonst er wellicht, af en toe, een Vlaamse doedelzak doorheen mijn Latijnse snarenorkest… Men ontdekt altijd te laat in welke taal men had moeten schrijven.’ Dat hij dat in het Nederlands deed, hoeft overigens geen verbazing te wekken: hij had nooit geleerd foutloos Frans te spellen.

In een brief van 11 september 1965 aan de schrijfster Marie Gevers ging hij in het verloochenen van zijn moedertaal nog verder: ‘De Latijnse veeleer dan de Germaanse geest van mijn werk heeft mij […] altijd van mijn Nederlandsschrijvende confrères verwijderd gehouden; er is tegenover mijn werk wel een soort van hostiele sfeer ontstaan omdat ik niet tot de traditioneel levenskrachtige, Vlaamse wereld schijn te behoren, wat U wellicht niet helemaal onbekend zal zijn. Sedert de Franse (en Duitse) vertaling van mijn proza schijn ik belangstellende lezers te vinden. Ofschoon mijn origine, langs mijn grootmoederszijde, in het oude, verre Artois te vinden is, heb ik (waarom?) zonder het per se te zoeken of te willen in het Nederlands geschreven, – hoewel ik die zeer rijke, moeilijke taal nooit grondig heb geleerd. Thans ben ik intens op het Nederlands ingesteld, zodat ik nog zelden een andere taal durf gebruiken om hetgeen er in mij omgaat uit te drukken.’

Vrienden werden op pad gestuurd om in den vreemde foto’s te maken van de kastelen die door zijn verre voorouders bewoond zouden zijn geweest. Kennissen werden ingeschakeld om in stadsarchieven te zoeken naar bewijzen van zijn verwantschap. In Gilliams’ nalatenschap bevinden zich stapels kopieën, hem door een leger ijverige speurders aangedragen, die hij ooit hoopte te ordenen om er, als kroon op Vita brevis, een uitvoerige familiekroniek van te maken.

‘Het ligt in mijn voornemen,’ liet hij de uitgeefster Angèle Manteau daarover in 1966 weten, ‘onder de algemene titel “Vita brevis”, ooit van mijn verleden een volledig beeld te brengen, (met een eerbiedige allusie op Marcel Proust’s “A la recherche du temps perdu”…) Tot “Vita brevis” zouden dan behoren: 1^o Oefentocht in het luchtledige, 2^o Elias of het gevecht met de nachtegalen, 3^o Elseneur of het noodweer der spreeuwen (nog niet gepubliceerd), 4^o Gregoria (nog niet gepubliceerd), 5^o Winter te Antwerpen, 6^o Vita brevis, een familiekroniek (nog niet gepubliceerd). Ofschoon ieder werk een geheel uitmaakt, behoren de hierboven vermelde gedenkschriften, alle tezamen, tot éen soort van levensavontuur.’

Doodgewone ambtenaar

De roman Elseneur of het noodweer der spreeuwen en de familiekroniek wist Gilliams niet te voltooien. Zijn werkkracht, toch al niet sterk ontwikkeld, was in de loop der jaren afgenomen en bovendien vervulde hij sinds 1960 een functie die weliswaar zeer eervol was, maar die hem ook volledig in beslag nam: bij koninklijk besluit was hij benoemd tot bestendig Secretaris van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, gevestigd in Gent.

Er waren drie kandidaten geweest: Gilliams, de hoogleraar Lissens en… Gerard Walschap. Het Academielid Raymond Herreman deed in zijn (ongepubliceerde) dagboek verslag van de strijd, die in hoge mate bepaald werd door de sterke verzuiling binnen de gelederen van de Academie: ‘Eerste stemming: Gilliams 14 st., Walschap 10. Om te verhinderen dat Walschap zou voorgedragen worden, stemmen de katholieken, en blijkbaar ook een linkse, liever voor Lissens dan voor W. en de tweede stemming geeft: Lissens 12, W. 10 stemmen.’ Gilliams en Lissens werden voorgedragen aan de minister, die koning Boudewijn adviseerde de functie aan Gilliams te gunnen.

En Gilliams groeide in zijn rol. Hij organiseerde een lezing hier en een studiedag daar, hij dacht op tijd aan een gelukstelegram voor de jarige koning, hij mengde zich in de ongekend felle discussie over de vraag of Academieleden een toga moesten dragen, hij schafte een sportauto aan waarmee hij zich in moordend tempo tussen Antwerpen en Gent verplaatste, hij meldde Walschap dat de Academie hem had voorgedragen als Belgische kandidaat voor de Nobelprijs voor Literatuur – ‘bij geheime instemming is de uitslag positief voor je uitgevallen – proficiat!’ -, hij beoordeelde wetenschappelijke publicaties, hij bestelde vloerbedekking voor het prestigieuze Academiegebouw en hij stuurde vriendschappelijke kaartjes aan Raymond Herreman om hem er subtiel op te wijzen dat hij te weinig op vergaderingen kwam – ‘hiermee gaat, eilaas, een goede kans verloren, om nauwer vriendschap te sluiten!’.

Van de literatuur raakte hij steeds verder vervreemd, nu hij niet meer publiceerde. ‘Zoals ik u reeds eerder meen geschreven te hebben,’ beklaagde hij zich in 1966 bij Dirk de Jong, destijds secretaris van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, ‘behoor ik, naar omstandigheden, niet tot wat men gewoonlijk de “letterkunde” noemt. Mijn “kasteel” staat sedert lang “in zijn grachten te ver-

rotten”. Te pas en te onpas word ik hieraan herinnerd. Ik ben maar een nuchtere, doodgewone ambtenaar.’

Voor het werk van een jongere collega als Hugo Claus, die met tromgeroffel en trompetgeschal de Vlaamse letteren had veroverd, kon hij geen enkele waardering opbrengen. ‘Ik houd van een goed gedicht, van goed proza,’ schreef hij op 19 juni 1965 aan de vertaler Georg Hermanowski, ‘van literaire prestaties die van hart en geest getuigen, onverschillig door wie ze geleverd werden. Ik heb echter een grondige afkeer van alles wat ordinair, onbeschoft is. Cultuur en literatuur zijn in alle eeuwen een bewijs van “adel” geweest. Een felle hartstocht kan toch ook op voorname wijze tot uiting komen. Doch hierin schijn ik met vele baldadige jongelingen van opvatting te verschillen, te oordelen naar wat zij schrijven en laten drukken. En al die “vuile” woorden, waar men thans voorkeur schijnt aan te geven als men spreekt of schrijft: is het ook geen bloedeloos soort van maniërisme, (zoals men indertijd “mooie” woorden gebruikte!) waar men vandaag mee af te rekenen krijgt? Die “mode” gaat ook voorbij. Die z.g. kraaiende hanen zijn toch maar dode gepluimde hanen. En is er treuriger gezicht dan een gepluimde dode haan?’

En ruim drie jaar later, toen hij, voltijd-ambtenaar immers, besloten had zich uit de literaire wereld terug te trekken en niet langer voordrachten te houden, liet hij Hermanowski teleurgesteld weten: ‘Zoveel uitgevers dagen op die met gloednieuwe auteurs effect willen maken. En die reclame waaraan men zoveel zorg besteedt alsof een literaire creatie een handelsartikel zou zijn! Ik ben te oud geworden om al dat lawaai te verwerken.’ Zelfs de Constantijn Huygensprijs, die hem in 1969 voor zijn oeuvre werd toegekend, kon hem er niet toe brengen uit de schaduw te treden. Hij was moe en ziek, hij was op – en hij hechtte aan het imago van de intellectuele kluizenaar.

Somber, nog somberder werd hij toen hij op vijfenzeventigjarige leeftijd met pensioen ging en zijn dagen sleet in een flatgebouw aan de Lange Gasthuisstraat 13. Reden tot blijdschap was er toch genoeg: als rijpe appels vielen blijken van erkenning hem dan eindelijk in de schoot. Op 26 april 1976 trouwde hij, in het bijzijn van slechts twee getuigen, met Maria de Raeymaekers. Op 21 mei 1980 werd hij benoemd tot doctor honoris causa aan de universiteit van Gent. In hetzelfde jaar ver-

hiefkoning Boudewijn hem in de adelstand en mocht hij uit handen van koningin Beatrix de Prijs der Nederlandse Letteren in ontvangst nemen. ‘Inmiddels heeft het geregend en gewaaid in de straten van Antwerpen,’ schreef Gilliams niettemin aan een bewonderaar die hem een verjaardagskaart gestuurd had. ‘Niet zo dikwijls voor mij scheen de zon. Het (slecht) plaveisel zal de voetpaden in de Sinjorenstad steeds onveilig maken. Alles is niets; niets is alles. Om ons eeuwig kinderhart te troosten, denken we de… schoonheid te dienen. Meer dan ooit, nu, lijken me de schoonheid en de kunst een abominabel misverstand.’ En aan zijn vriend Lode Roose had hij op 22 mei 1979 laten weten: ‘Inmiddels heb ik er de kans op gezien 3/4 van mijn onuitgegeven manuscripten naar de weerlicht te helpen. Hier toch leven we tussen muren zonder deuren, zonder vensters. Het is allemaal te vergeefs geweest wat we deden.’

Tevergeefs? Ach, een dag later, als de zon weer straalde, als hij zijn vrienden aan het lachen maakte met een grap ten koste van Walschap, als journalisten bij hem bedelden om een interview – op zo’n dag kwam hij op het idee zijn nalatenschap onder te brengen in een stichting, de stichting Vita Brevis, die zich ten doel moest stellen de herinnering aan hem levend te houden. Op zo’n dag ordende en selecteerde hij de aantekeningen, brieven en foto’s die hij, om de mythe in stand te houden, aan het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven zou schenken. Op zo’n dag voerde hij zijn dapper maar dwaas gevecht tegen de vergetelheid.

De zwaardvis komt

Op 18 oktober 1982, toen hij in het Sint-Elisabethgasthuis was voor een algemene medische controle, kreeg Gilliams plotseling een hevige

astma-aanval, waarna zijn beschadigde hart het begaf. Reanimatie bleek zinloos. Maria, die wegens ernstige rugklachten en algehele verzwakking al maanden in hetzelfde ziekenhuis verbleef, werd door de artsen op de hoogte gebracht van de dood van haar echtgenoot en onmiddellijk afgezonderd om haar tegen nieuwsgierige blikken te beschermen.

Aan zijn vriend Ludo Simons had Gilliams laten weten wat zijn laatste wensen waren: ‘Mijn stoffelijk overschot zal gecremeerd worden […]. Indien het College van Burgemeester en Schepenen er de vergunning voor verleent, zal mijn asse op de begraafplaats Schoonselhof, op het erepark, een laatste rustplaats vinden, – op voorwaarde mijnerzijds dat de asse van Maria, mijn wettige echtgenote, in dezelfde grafkuil begraven wordt zoals het eveneens geschiedde met het stoffelijk overschot van Mijnheer en Mevrouw Alfons de Ridder, alias Elsschot. Op onze grafsteen zullen ons beider namen vermeld worden.’ Na zijn overlijden vond men een briefje op tafel met de door hemzelf op 17 juli 1982 opgestelde tekst voor de rouwkaart en de overlijdensadvertentie. ‘Geen andere dan deze tekst voor mijn rouwbericht gebruiken,’ had hij erboven gezet.

Geboren te Antwerpen op 20 juli 1900,
is in zijn geboortestad overleden op…
de Hoogedelgeboren Heer
Maurice Baron Gilliams
echtgenoot van Dame
Maria Elisabeth de Raeymaekers
Auteur van ‘Vita brevis’.
Doctor h.c. aan de Rijksuniversiteit te Gent.
Ere-Permanent Secretaris
van de Koninklijke Academie voor Nederlandse
Taal- en Letterkunde.
Grootofficier in de Leopoldsorde.
Grootofficier in de Kroonorde.
Ued. is beleefd uitgenodigd de uitvaart van mijn echtgenoot met Uw tegenwoordigheid te vereren. De uitvaart zal plaatsvinden in de Parochiale Kerk Sint-Joris, Mechelse Plein, te Antwerpen, op…, om … uur.
Maria-Elisabeth Gilliams-de Raeymaekers
Rouwbeklag: Lange Gasthuisstraat 13, Antwerpen

Het was niet voor het eerst geweest dat hij zo’n tekst opstelde: telkens opnieuw als zijn slechte gezondheid een ziekenhuisopname noodzakelijk maakte, liet hij een concept-advertentie bij zijn aanstaande weduwe achter. Tientallen keren, zo had

Maria haar vrienden vaak lacherig verteld, voelde hij de afgelopen veertig jaar zijn einde, ten onrechte, naderen. Maar niet altijd had hij een kerkelijke uitvaart gewenst. En deze keer was het raak.

Vrijzinnig België reageerde verbijsterd: Maurice Gilliams, een lijkmis? Gilliams, die al jaren niet meer naar de kerk ging? Die moppen vertelde over pastoor en paus, die over de invloed van Rome altijd zo duidelijk een vernietigend oordeel velde? Dat Gilliams het zélf zo wilde, konden sommigen nauwelijks geloven – de discussie die over zijn dode hoofd gevoerd werd, bleef in Vlaamse kranten en tijdschriften nog weken na zijn crematie en asbegrafenis op 22 oktober 1982 woeden. Hadden ze hem dan zo slecht gekend? Was hij bang geworden en op de valreep teruggekeerd in de veilige schoot van de moederkerk? Had zijn vrouw, die nog wel katholiek was, hem een streek geleverd? Of had hij, met zijn gevoel voor decorum, simpelweg behoefte aan een stijlvol slotakkoord?

Gilliams’ dagboekaantekeningen uit de laatste jaren van zijn leven bieden duidelijkheid in de kwestie. Op 20 augustus 1979 noteerde hij, zichzelf met de hoogmoed van de autodidact in een traditie plaatsend: ‘Er is geen denkbare universiteit in de wereld waar men de individuele, menselijke eenzaamheid op een algemeen verstaanbare wijze leert begrijpen, leert overwinnen. Aristoteles, Plato, Descartes, Pascal, Nietzsche, Marcus Aurelius: ze waren eenzaam en dáárom werden ze als onbruikbaren uit de weg gegaan door de huurbazen van hun tijd. Laat het ons niet anders wijsmaken, al brengen wij er pauselijke, universitaire en andere bullen aan te pas om onze eenzaamheid dragelijk te maken. Iedere leeuw likt zijn eigen wonden. C’est sa noblesse.’

Een dag later, neerslachtiger nog: ‘Sterke neiging om achter de Witte Muur vrijwillig te verdwijnen. Maria-Elisabeth is me in de weg gaan staan. – Een Angina pectorispatiënt, een diabetespatiënt: achtereen, vandaag, heb ik negen dikke, lange havannasigaren opgerookt, ter sluiks een vracht suikerzoete bonbons gesnoept.’ Zulke aandoenlijke maar niettemin schrijnende pogingen tot zelfmoord-door-chocolade-en-tabak zou hij in de maanden die volgden, nog vaak ondernemen. Ook met drastischer middelen, zoals flinke doses medicijnen, experimenteerde hij voorzichtig. Tot zijn oude hart getroffen werd door wat hij verwachtte noch beoogde: de liefde, een grote liefde zelfs.

Het was de jonge Paula Sörnsen die hem tot leven wekte. Ze was medisch secretaresse in het ziekenhuis waar Gilliams voor zijn diabetes onder behandeling was en kwam al jaren bij Maria en Maurice over de vloer om hem zijn insuline te brengen. Gilliams’ gevoelens voor Paula hebben hem verscheurd en ernstig in vertwijfeling gebracht over de grondslagen van zijn bestaan. Door haar ging hij weer schrijven en besloot hij, hoewel hij kort daarvoor al zijn aantekeningen in de kachel had verbrand, nog eens te starten met een voor publicatie bestemd dagboek. Met haar wilde hij de verre reizen maken die hij, bangelijk als hij was, nooit eerder ondernam. Met haar, dagdroomde hij, zou hij zijn geboortestad verlaten om elders een heel nieuw leven, een nieuw schrijverschap te beginnen. Om haar voelde hij zich schuldig, ondraaglijk schuldig tegenover Maria. In zijn nalatenschap bevindt zich de eerste opzet van een brief, zonder enige twijfel nooit afgemaakt of verstuurd, aan een onbekende adviseur, van wie hij wilde weten of zijn voorgenomen vertrek uit Antwerpen gevolgen zou hebben voor de uitkering van zijn pensioen, en of Maria, als hij haar in het Sint-Elisabethgasthuis zou achterlaten, later toch bij hem begraven zou kunnen worden.

De werkelijkheid zette hem hardhandig met beide benen op de grond: een verliefde oude dwaas was hij, met een ernstige hartkwaal, een nieraandoening, suikerziekte, angstaanvallen, een zuurstofapparaat dat zijn ergste benauwdheid moest wegnemen – en een vrouw. Met naaste vrienden sprak hij nu geregeld over het geloof van zijn jeugd, de verleidingen die hem kwelden en het verlangen naar de verlossende koele meren des doods. In zijn dagboek noteerde hij op 17 juli 1982: ‘Enkele uren geleden, in het Antwerpse Begijnhof, hebben we samen misgehoord. Ik heb haar zien communiceren, wat ik eveneens, naast haar had willen doen. Daartoe, met mijn nog niet opgeloste problemen, kon het van mijnentwege niet gebeuren. Weldra, misschien, onder de macht van wat Paula uitstraalt op mij, zal ik naast haar kunnen knielen, de hostie op mijn tong ontvangen hetgeen voor mij zoveel te betekenen zal hebben dat ik voor altijd met hààr verbonden zal zijn. […] In de woonkamer, bij mijn zieke vrouw weergekeerd, gevoel ik me wurgend overvallen door eenzaamheid. Marietje, ingedommeld onder het bewind van een pijnstillende medicijn, ligt languit op de zitbank, het hoofd op een beddekussen. […] In 1972 is Paula aan mij verschenen. Meer dan haar te bezien heb ik niet gedurfd,

gebukt onder het respect dat ik voor het goede Marietje gedwongen was op te brengen. Juli 1980, van op een hospitaalbed, eindelijk zijn wij in elkaars armen gevallen. Eindelijk: daarmee is het tussen ons begonnen. Ik mis Paula en ik kàn haar voortaan niet meer missen. Ik zou dood willen zijn, om in de dood haar nimmer te verliezen.’

In Bronnen der slapeloosheid had hij zich voorgesteld hoe het zou zijn, later, als het eind in zicht was.

En zo was het.

Maurice Gilliams zal herinnerd worden als een van de meest introverte en egocentrische schrijvers van de Lage Landen, de schepper van een klein maar indrukwekkend oeuvre, de dichter vooral van een dozijn onsterfelijke verzen. Op een papiertje dat hij belangrijk genoeg vond om te bewaren, had hij daarover geschreven: ‘Mijn werk is de getuigenis dat ik “hier” ben geweest. Wat ik hier en hoe ik hier ben geweest. Dát is mij als dichter voldoende; het is immers een menselijke getuigenis: een geheel van herinneringen, van verwachtingen en teleurstellingen, van ervaringen, etc. Geen enkele andere regel heb ik geschreven en ik heb er naar gestreefd, dát geheel zuiver en vol spanning neer te schrijven.’

Op 27 september 1997 werd aan de Lange Gasthuisstraat in Antwerpen Gilliams’ levensgrote beeltenis, vervaardigd door Rik Poot, onthuld. ‘De onrust schenkt vleugels aan de verbeelding,’ is er op zijn bronzen schavot te lezen, met zijn zwierige handtekening eronder, alsof hij post mortem zijn instemming betuigt. Maar terwijl hij aasde op een prestigieus plekje in de Antwerpse Kruidtuin, staat hij daar

nu, voorgoed verstild, weggestopt op de binnenplaats van wat ooit het Sint-Elisabethgasthuis was. Gevangen in brons, zo lijkt het, terwijl hij bezig is van de sokkel te stappen. Opnieuw miskend immers, maar met een grijns: hij is neergezet met zijn rug naar de kapel.

Bronnen

De geciteerde brieven en ongepubliceerde aantekeningen van Gilliams bevinden zich in het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven te Antwetpen en het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te Den Haag. De gedichten en fragmenten uit romans en essays zijn geciteerd uit Vita brevis en Gregoria (beide Meulenhoff).

 

dank aan de vrienden van Gilliams die me informatie verschaften, de medewerkers van het amvc die my wegwijs maakten in het archief, de kenners van zijn werk die mijn tekst kritisch lazen en de Stichting Vita Brevis, die het onderzoek financieel steunde. En natuurlijk aan Michaël Zeeman, voor de weemoed van een dun Frans boek.

[2000 / 3&4]

Bij dit nummer

De schrijver, dichter en essayist Maurice Gilliams – wiens honderdste geboortedag dit jaar herdacht wordt met enkele tentoonstellingen en manifestaties in Vlaanderen – kwam ter wereld op het breukvlak van twee eeuwen. Hij leek, als mens en als kunstenaar, een late negentiende-eeuwer, opgesloten in zichzelf, op zoek naar de verloren tijd. Maar zijn boeken – met onvergetelijke titels als Oefentocht in het luchtledige, Elias of het gevecht met de nachtegalen en Gloria of een huwelijk op Elseneur – worden tegenwoordig beschouwd als hoogtepunten van het Vlaams-Nederlandse modernisme. Als gelauwerd maar desondanks verscholen auteur heeft Gilliams een leven lang, compromisloos en onvoldaan, de verwezenlijking nagestreefd van zijn hoge artistieke ideaal, dat hij zelf eens omschreef als ‘een soort pathetiek van de intelligentie’. Bij zijn overlijden, in 1982, bleek dat leven nog te kort te zijn geweest om zijn niet al te omvangrijke oeuvre te kunnen voltooien.

 

Het verscheurde bestaan van Maurice Gilliams wordt in dit dubbelnummer van De Parelduiker – voor de eerste maal zo uitvoerig – beschreven door de neerlandica Annette Portegies, als opmaat tot een biografie. In aansluiting hierop wijst de Gentse literatuurhoogleraar Anne Marie Musschoot op de bijzondere plaats die het werk van Gilliams in de Vlaams-Nederlandse letterkunde inneemt. Daarna haalt Laurens van Krevelen, uitgever in ruste, herinneringen op aan de levenslange Meulenhoff-auteur Gilliams en legt publicist Wim Hazeu uit waarom hij niet de biografie van Gilliams zal schrijven. Leen van Dijck, conservator van het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, schenkt inzicht in Gilliams’ literaire nalatenschap, die bewaard wordt in diens geboortestad Antwerpen. Verder wordt aan de tot op heden geheel onbekend gebleven rol van Gilliams als recensent recht gedaan door tekstwetenschapper Yves van der Fraenen. Vervolgens gaat Martien J.G. de Jong, emeritus hoogleraar en groot Gilliams-geleerde, in op de lotgevallen van de eerste uitgave van Gilliams’ beroemdste boek, Elias of het gevecht met de nachtegalen. En ten slotte is het woord aan twee bewogen lezers, Ben van Melick en Hans Kleiss, die elk in een eigen bijdrage eer bewijzen aan een van de grootste en meest introverte kunstenaars uit ons taalgebied.

De redactie dankt allen die door het verlenen van medewerking of toestemming dit nummer tot stand hielpen brengen. We zijn Annette Portegies en Leen van Dijck speciaal erkentelijk voor het afstaan van het merendeel der afbeeldingen. Onze dank geldt eveneens de Stichting Vita Brevis, voor haar financiële gebaar. Het nummer is, tot slot, opgedragen aan Ko van Leest, boekverkoper te Amsterdam, voor zijn uitzonderlijke toewijding aan het werk van Maurice Gilliams.

 

De redactie

[2000 / 3&4]

Bij dit nummer

De schrijver, dichter en essayist Maurice Gilliams – wiens honderdste geboortedag dit jaar herdacht wordt met enkele tentoonstellingen en manifestaties in Vlaanderen – kwam ter wereld op het breukvlak van twee eeuwen. Hij leek, als mens en als kunstenaar, een late negentiende-eeuwer, opgesloten in zichzelf, op zoek naar de verloren tijd. Maar zijn boeken – met onvergetelijke titels als Oefentocht in het luchtledige, Elias of het gevecht met de nachtegalen en Gloria of een huwelijk op Elseneur – worden tegenwoordig beschouwd als hoogtepunten van het Vlaams-Nederlandse modernisme. Als gelauwerd maar desondanks verscholen auteur heeft Gilliams een leven lang, compromisloos en onvoldaan, de verwezenlijking nagestreefd van zijn hoge artistieke ideaal, dat hij zelf eens omschreef als ‘een soort pathetiek van de intelligentie’. Bij zijn overlijden, in 1982, bleek dat leven nog te kort te zijn geweest om zijn niet al te omvangrijke oeuvre te kunnen voltooien.

 

Het verscheurde bestaan van Maurice Gilliams wordt in dit dubbelnummer van De Parelduiker – voor de eerste maal zo uitvoerig – beschreven door de neerlandica Annette Portegies, als opmaat tot een biografie. In aansluiting hierop wijst de Gentse literatuurhoogleraar Anne Marie Musschoot op de bijzondere plaats die het werk van Gilliams in de Vlaams-Nederlandse letterkunde inneemt. Daarna haalt Laurens van Krevelen, uitgever in ruste, herinneringen op aan de levenslange Meulenhoff-auteur Gilliams en legt publicist Wim Hazeu uit waarom hij niet de biografie van Gilliams zal schrijven. Leen van Dijck, conservator van het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, schenkt inzicht in Gilliams’ literaire nalatenschap, die bewaard wordt in diens geboortestad Antwerpen. Verder wordt aan de tot op heden geheel onbekend gebleven rol van Gilliams als recensent recht gedaan door tekstwetenschapper Yves van der Fraenen. Vervolgens gaat Martien J.G. de Jong, emeritus hoogleraar en groot Gilliams-geleerde, in op de lotgevallen van de eerste uitgave van Gilliams’ beroemdste boek, Elias of het gevecht met de nachtegalen. En ten slotte is het woord aan twee bewogen lezers, Ben van Melick en Hans Kleiss, die elk in een eigen bijdrage eer bewijzen aan een van de grootste en meest introverte kunstenaars uit ons taalgebied.

De redactie dankt allen die door het verlenen van medewerking of toestemming dit nummer tot stand hielpen brengen. We zijn Annette Portegies en Leen van Dijck speciaal erkentelijk voor het afstaan van het merendeel der afbeeldingen. Onze dank geldt eveneens de Stichting Vita Brevis, voor haar financiële gebaar. Het nummer is, tot slot, opgedragen aan Ko van Leest, boekverkoper te Amsterdam, voor zijn uitzonderlijke toewijding aan het werk van Maurice Gilliams.

 

De redactie

Laagwater

Hans Kleiss
De man in de mist

Op een zaterdag in juni 2000 sta ik om één uur ’s middags te wachten aan de grote poort van de Rijkswachtkazerne in de Korte Vliersttaat in Antwerpen. ‘U gaat mij onmiddellijk herkennen,’ heeft de man met wie ik heb afgesproken, door de telefoon gezegd, ‘ik loop door het leven met een paraplu, die mij in heel Antwerpen beroemd en berucht maakt. Ik laat die paraplu nooit thuis, zelfs niet bij een hittegolf.’ Een paar weken eerder had ik hem opgebeld en gevraagd of ik met hem eens over Maurice Gilliams kon spreken. Hij klonk toen verrast, maar stemde na enige aandrang toe in een ontmoeting. Wie zal ik zo dadelijk tegenover mij vinden?

Al jaren ben ik als lezer en verzamelaar bezeten van Maurice Gilliams. Tijdens het lezen van Elias of het gevecht met de nachtegalen is er destijds een vlam ontbrand, die zich inmiddels niet meer laat doven. Van Gilliams wil ik alles hebben en alles weten. In antiquariaten ben ik op zoek gegaan naar wat ik wilde hebben en in de Gilliams-studies vond ik wat ik wilde weten. Maar niet alles.

Bij de uitreiking van de Prijs der Nederlandse Letteren had Gilliams in 1980 gezegd: ‘Ik ben een auteur van clair-obscure zelf-portretten.’ Maar hoe autobiografisch zijn eigenlijk de boeken van Gilliams? Hoe ziet de werkelijkheid achter die onvergetelijke regels eruit? Dat wil ik graag weten. En al ben ik geen literatuurwetenschapper, ik begrijp ook wel dat er een gecompliceerde verhouding bestaat tussen feit en fictie, tussen de schrijver en zijn personages. De verbeelde werkelijkheid, zo hebben ook de studies van Martien J.G. de Jong uitgewezen, valt nu eenmaal niet volledig samen met de werkelijkheid die ik tijdens mijn vele speurtochten in Vlaanderen pleeg aan te treffen.

Maar één ding is mij altijd blijven intrigeren: in de beste gedichten van Gilliams – in Bronnen der slapeloosheid – staat het thema van de kinderloosheid centraal, de gedeelde eenzaamheid en het verdriet om het uitblijven van nakroost: ‘’t Gedroomde kinderhandje slaapt in ons…’ Nu gaat in Antwerpen al decennia lang het gerucht dat Maurice Gilliams de vader zou zijn van een kind, eind jaren veertig verwekt bij een ongelukkig gehuwde vrouw. Nog niet zo lang geleden legde Koen Peeters in zijn vermakelijke reportageboek Antwerpen Centraal (1998) deze roddel zelfs in de mond van een ober van een brasserie aan de Grote Markt. Wat is daarvan waar? Hoe is die zoon te rijmen met Gilliams’ verdriet? Met hulp van anderen kom ik achter een naam en een telefoonnummer. En zo sta ik

weken later te wachten in de Korte Vlierstraat in Antwerpen.

Er verschijnt een vriendelijke man, niet al te lang, met een getrimd baardje, gekleed in een okerkleurig colbert met streepjeshemd, zonder das. ‘Jan Backx,’ stelt hij zich voor. We strijken neer in een café om de hoek in de Kloosterstraat. Daar vertel ik hem wat ik ook al door de telefoon gezegd heb. Dat het verhaal gaat dat Gilliams een zoon zou hebben gehad bij de vrouw van een beroemd musicus, die in de jaren vijftig tot de vriendenkring van Gilliams behoorde. Dat de moeder Régine zou heten en de zoon Jan. En dat die moeder het verhaal van het buitenechtelijke kind zelf aan de grote klok zou hebben gehangen.

Jan moet om mijn woorden glimlachen: ‘Nooit eerder heeft er iemand over dit onderwerp met mij gesproken, maar mijn professionele nieuwsgierigheid – ik ben journalist – bracht me ertoe de afspraak met u te maken en te vernemen waarom nu zo een verdomde Hollander met deze vuistslag moest komen.’ En hij vervolgt: ‘Wie weet met zekerheid van wie hij een kind is? Onze eerste herinneringen gaan terug tot een leeftijd van drie, vier jaar. Mijn eerste herinneringen hebben betrekking op de grote watersnoodramp in Nederland in 1953. Hier in Antwerpen moesten wij in onze woning ook een verdieping hoger gaan bivakkeren. De schoorsteen stortte door het dak en kliefde een schaal sinaasappels doormidden.’

Dan, zonder onderbreking en met veel enthousiasme: ‘Ik ben opgegroeid in een artistiek gezin. Pa werd met “Louis” of “Lode” aangesproken – het woord “vader” gebruikte hij geen enkele keer – en hij was een pianovirtuoos, die lesgaf aan het conservatorium hier in Antwerpen, waar hij ook Régine leerde kennen. Zij speelt ook piano.’ Zonder dat ik ernaar vraag, noemt hij haar voornaam. ‘Ze zijn in 1945 gehuwd. Ik ben in 1949 geboren. Vrienden en kennissen die op bezoek kwamen, onder wie ook Gilliams, waren bijna allemaal afkomstig uit de toenmalige kunstkringen in Antwerpen. Tot vervelens toe werd de vraag gesteld of hij – en dan werd er naar mij gewezen – ook piano speelde.

Nee, en ik heb er nooit enige ambitie toe gevoeld. Er werd erg tegen pa opgekeken, hij werd geadoreerd en bewonderd. Wat mij vooral van hem is bijgebleven, is het beeld van de nerveuze man die vlak voor een optreden druk bezig was zijn kleding in orde te krijgen. Zit de kraag goed, zitten de knoopjes van het overhemd goed? Het is heel wonderlijk om als klein kind in een zaal te zitten waar luid wordt geapplaudisseerd voor iemand die je kort tevoren nog zenuwachtig in de weer hebt gezien met zijn kleding.’

Hij neemt een slokje van zijn koffie en gaat dan verder: ‘De lagere school bracht ik eerst door op een antroposofische school, waar veel aan taal werd gedaan. Aan rekenen werd niet veel tijd besteed. Régine vroeg eens aan de schoolleiding van de katholieke school bij ons in de buurt of ik dat wel voldoende beheerste. Na inzage in mijn lesmateriaal vonden ze uiteraard van niet, en zo moest ik overstappen naar het strenge katholieke onderwijs.’ Vragen die rechtstreeks naar Gilliams leiden, worden door Jan aanvankelijk ontweken. Hij lijkt peinzend mijn oprechtheid te taxeren. ‘Ik kan me nog herinneren als klein kind bij Gilliams thuis te zijn geweest in de Lange Nieuwstraat. Ik moet een jaar of vijf, zes zijn geweest. Mijn gezicht kwam tot de tafelrand. De woning die hij begin 1960 aan de Lange Gasthuissttaat betrok, was licht en ruim en had een

grote kamer. Ik kwam er regelmatig.’ Ik informer naar zijn Gilliams-bibliotheek. ‘Ja, ik bezit de bekende boeken, hij heeft niet veel geschreven, maar ik heb ze ook niet echt bestudeerd,’ zegt hij een tikkeltje nonchalant. Hij verandert van onderwerp: ‘Régine vindt dat ze een eeuw te laat is geboren. Ze verzamelt snuisterijen en deelt die liefde met mijn vrouw, kruideniersdochter uit de Kempen die iedere keer bij terugkomst in Antwerpen de vloer kust. Régine en pa zijn al in de jaren zestig gescheiden. Niet officieel, maar van tafel en bed. Pa, die weer is gaan samenwonen, en Régine leven beiden nog in het Antwerpse. Financieel is hij haar altijd blijven onderhouden.’

Maar is hij werkelijk de zoon van Gilliams, vraag ik hem op de man af. ‘Ach,’ zo antwoordt Jan, ‘haalde Régine Dichtung und Wahrheit misschien niet door elkaar? Was die stijve, aristocratische Gilliams wel in staat tot dergelijk losbandig gedrag? Ik herinner me hem als een Methusalem, een oude grijze, stijve man, die met zijn sigarenrook de lucht verpestte. Ik ben vijftig jaar. Waarom zou ik nu verder willen en moeten leven als de zoon van de Prins der Nederlandse Letteren? Ik was ook al de zoon van de beroemde pianovirtuoos. Ik ben wars van persoonsverering. Ik wil mijn individuele, intellectuele zelf kunnen zijn en niet worden vergeleken met een beroemde vader. Waarom zal ik mijn bestaan overhoop laten halen door nu nog door het leven te gaan als “de zoon ván”. Ik stoorde me als kind ook aan de gesprekken van de kunstenaars bij ons thuis die al wisten dat zij na hun dood zouden voortleven op bijvoorbeeld een straatnaambord. En dat waren serieuze gesprekken. Wat zoeken die mensen toch? Ik ben er niet naar op zoek en ik wil het zo laten.’

Na anderhalf uur komt er een eind aan het gesprek. Hij staat op en verlaat, na een warme handdruk, het etablissement. Een man in de mist.

Laagwater

Marco Entrop
Drie en dertig

De literatuur over de schilder, schrijver, dichter en architect Theo van Doesburg (1883-1931) neemt onderhand aardig wat ruimte in op de boekenplank. En dan heb ik het alleen nog maar over de in boekvorm verschenen publicaties. De bibliografie in de onlangs uitgekomen Oeuvrecatalogus vermeldt ook nog eens enige honderden artikelen over hem, allemaal keurig chronologisch gerangschikt. Kortom, aan belangstelling voor het leven en werk van Van Doesburg heeft het, zeker de afgelopen jaren, niet ontbroken.

De eerste, geheel aan Van Doesburg gewijde publicatie verscheen eind 1968, ter gelegenheid van een overzichtstentoonstelling in het Stedelijk Van Abbemuseum in Eindhoven. Deze catalogus was jarenlang een veel geraadpleegde bron binnen de Van Doesburg-kunde, en bovendien lange tijd de enige die ruimschoots biografische informatie bevatte. Maar hij was ook de bron van een vergissing, die, doordat sommige auteurs haar klakkeloos overschreven (en andere haar weer van hen), een eigen leven is gaan leiden. Het gaat weliswaar om een detail, maar ook weer niet om een onbetekenend detail: zijn geboortedatum. Over Van Doesburg mag dan inmiddels nog zo veel bekend zijn, met die datum blijft men hannesen, zelfs in zeer recente publicaties.

‘Theo van Doesburg,’ schrijft Jean Leering in de inleiding van de Eindhovense catalogus, ‘werd op 3 augustus 1883 geboren te Utrecht.’ Een onnauwkeurigheid, een slip of the pen of een ordinaire zetfour? In werkelijkheid kwam de kunstenaar op 30 augustus 1883 ter wereld, bijna vier weken later. Bij de herdruk van deze inleiding, in de ‘documentaire’ die Evert van Straaten in 1983 samenstelde op basis van materiaal uit Van Doesburgs nalatenschap, is deze fout stilzwijgend verbeterd. Maar toen had een aantal Van Doesburg-vorsers zich al vergaloppeerd. Met voorop K. Schippers, in zijn boek Holland Dada (1974). In de bibliografie is de gewraakte tentoonstellingscatalogus opgenomen, waaraan hij het gegeven ongetwijfeld heeft ontleend. Ook iemand als Carel Blotkamp, toch een kenner bij uitstek van De Stijl, gaat niet vrijuit. In het door hem geschreven profiel van Van Doesburg in De beginjaren van De Stijl, 1917-1922 vermeldt hij de verkeerde geboortedatum. Deze studie verscheen in 1982, beleefde zelfs een paar herdrukken en werd vertaald in het Engels en het Italiaans. Toch is die datum nooit gecorrigeerd. Nog in 1997 presteerden Siem Bakker en Emy

Thorissen het, in De dichter Theo van Doesburg / I.K. Bonset 1883-1931, de plank opnieuw mis te slaan. Kennelijk hebben zij De beginjaren van De Stijl er op nageslagen – die titel wordt althans in de bibliografie genoemd – en de daar gevonden datum misschien nog geverifieerd aan de hand van Holland Dada – eveneens opgenomen in de lijst van geraadpleegde werken -, terwijl zij toch ook genoeg literatuur onder ogen hebben gehad die wel de juiste datum geeft.

In dit Van Doesburg-jaar, waarin aan hem een grote overzichtstentoonstelling was gewijd in Utrecht en Otterlo en elders enkele kleinere exposities te zien waren, en er bovendien lezingen, manifestaties en een symposium zijn gehouden en diverse uitgaven het licht zagen, gaat het toch weer mis.

K. Schippers bracht medio mei een ‘tweede, geheel herziene druk’ uit van Holland Dada. Publicitair en commercieel beschouwd een welgekozen tijdstip. Schippers beweert zijn boek flink onder handen te hebben genomen. Het is in elk geval vijfenvijftig pagina’s dikker. Dertig bladzijden van deze toevoeging vormen een nieuw hoofdstuk, waarin hij onder meer de drie krantenstukken heeft ondergebracht die hij in 1995 in nrc Handelsblad publiceerde over zijn verblijf in het Van Doesburg-huis in Meudon – artikelen die helemaal niets met Holland Dada uitstaande hebben. Nieuw is ook (de keuze uit) Van Doesburgs correspondentie met Tristan Tzara en een ‘niet eerder opgenomen brief aan Francis Picabia’. Die laatste brief stond – in vertaling – al in 1996 in het eerste nummer van De Parelduiker; een selectie uit de briefwisseling met Tzara publiceerde Mare Dachy reeds in 1992. Schippers doet net alsof die correspondentie pas kortgeleden is ontdekt, door hemzelf wellicht. Wie een beetje thuis is in de Van Doesburg-literatuur, weet dat die brieven al veel langer bekend zijn en ook dat er over is geschreven en – soms in extenso – uit is geciteerd. Bij Schippers komen die artikelen dan ook niet voor in de bibliografie.

Voor deze heruitgave van Holland Dada heeft Schippers de bibliografie uitgebreid en geactualiseerd. Opmerkelijk is echter dat de meest recente publicatie die hierin is opgenomen, dateert van 1997 – het boekje van Bakker en Thorissen! Het zal toch niet zo zijn dat Schippers’ boek drie jaar bij de uitgever op de plank heeft gelegen? Holland Dada is een lui boek. De auteur heeft niet de moeite genomen zijn werk grondig te herzien. In het hoofdstuk over H.N. Werkman bijvoorbeeld heeft hij in sommige zinnen wat veranderd en een enkele alinea herschreven, maar nergens presenteert hij nieuwe feiten. En dat terwijl in het Werkman-jaar 1995 een aantal interessante publicaties over de Groningse drukker is verschenen. In de bibliografie zijn ze niet te vinden. Aan de literatuur over Werkman heeft Schippers niets toegevoegd – alles stond er al in de eerste uitgave van zijn boek. De grootste verandering in dit hoofdstuk betreft de afstand tussen Groningen en Drachten. Bedroeg die in 1974 veertig kilometer, tegenwoordig schijnt die nog maar dertig kilometer te zijn. Als het om getallen gaat, is Schippers kennelijk een Pietje Precies.

Op bladzijde 48 staat, net als in de eerste druk van Holland Dada, dat Theo van Doesburg in Utrecht werd geboren op 3 augustus 1883. Sommigen leren het nooit.

Marco Goud+
De ziel fluistert, de zaal mort
Vroege voordrachten van P.C. Boutens

Rond 1900 raakte in Nederland het verschijnsel van de literaire lezing in zwang. Beroemde voordrachtskunstenaars als Albert Vogel sr. en Willem Royaards droegen letterkundig werk voor. Ook schrijvers zelf, onder wie Frederik van Eeden, Lodewijk van Deyssel, Karel van de Woestijne en Louis Couperus, verzorgden avondvullende programma’s met voordrachten uit eigen werk. Ze trokken daarvoor het hele land door langs allerlei studentenverenigingen, kunstkringen en genootschappen.1 De voornaamste drijfveer achter al die lezingen was natuurlijk geld.

Ook de dichter en classicus P.C. Boutens (1870-1943) hield enige lezingen en voordrachten. Boutens staat niet bekend als een dichter die midden in het literaire leven van zijn tijd stond. Hij zat niet in de redactie van literaire tijdschriften en schreef geen kritieken. Wél bekleedde hij enige belangrijke literair-politieke functies, zoals het voorzitterschap van de Vereeniging van Letterkundigen en de Nederlandse pen-club. In die hoedanigheid heeft hij ook een aantal lezingen gehouden. Bekend zijn zijn lezingen voor de Londense pen-club (1924), het internationale pen-congres in Den Haag (1931), de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taalen Letterkunde in Gent (1933) en zijn Vondel-lezing (1937).2 Uit de verslagen daarvan treedt Boutens naar voren als een uiterst zelfverzekerde dichter, die met een indrukwekkende stem sprak. De mooiste beschrijving geeft wel Annie Salomons, wanneer ze over het internationale pen-congres in Den Haag vertelt: ‘Toen beklom Boutens de hoge katheder, de voorzitter van de afdeling Nederland. Er was een beleefd applausje, want wie kende deze Zeeuw met zijn sterke kop, zijn klassiek profiel, met zijn scherpe stem en zijn bleke ogen? Hij sprak in het Duits, (waar in die jaren nog niemand bezwaar tegen had); hij sprak over de waarachtige vrede […]. Er gebeurde iets wonderlijks in die grote zaal. Nooit heb ik zo sterk de macht van de persoonlijkheid ervaren, als toen dat hele internationale, gepreoccupeerde, verstrooide gezelschap als het ware capituleerde en een eenheid werd, en nederig en eerbiedig werd en eigen belangrijkheid vergat, tegenover die ene sterke, tengere mens met zijn gezicht als een witte vlam, met zijn stem als een klaroen, een

vreemde, een dichter, over wie ze nauwelijks hadden gehoord, maar die ze bedwong in zijn greep, die ze opeens met de weite Ferne, met het eigenlijke vaderland van de kunstenaar confronteerde. Toen hij de trappen afgedaald was, hield het auditorium niet op frenetiek te klappen en in alle talen tegen elkaar te zeggen, dat deze toespraak een openbaring was.’3

 

Onbekend was tot nu toe dat Boutens al heel vroeg lezingen hield. Helaas is van die lezingen geen letter bewaard gebleven. Toch valt er aan de hand van tot op heden ongepubliceerde brieven en krantenverslagen een en ander te reconstrueren. Voor zijn biografie is het van belang aandacht te besteden aan die vroege lezingen, aangezien Boutens volgens ooggetuigen toentertijd nog allerminst die sterke, zelfverzekerde indruk van later maakte. Integendeel, Boutens placht in die jaren te spreken als een fluisterende dichter, nog onervaren in het houden van lezingen. Bovendien is het verrassend dat Boutens niet alleen uit eigen werk voordroeg, maar ook twee lezingen hield over de Belgische schrijver – en latere Nobelprijswinnaar-Maurice Maeterlinck (1862-1949).

Leiden 1901

In 1901, het jaar van Boutens’ eerste lezing, was hij nog nauwelijks bekend bij het grote publiek. In 1894 verscheen zijn debuutbundel xxv Verzen, in een oplage van honderd exemplaren. Zijn openbare debuutbundel Verzen, ingeleid door Lodewijk van Deyssel, was in 1898 verschenen. In 1899 was Boutens aan de Utrechtse universiteit gepromoveerd op Aristofanes. Naast het inkomen dat hij genoot als docent klassieke talen aan de elitaire jongenskostschool Noorthey te Voorschoten, waar hij al sinds 1894 werkte, waren extra inkomsten zeer welkom.

Op 31 januari 1901 hield Boutens een lezing over Maeterlinck voor het Leidse studentengezelschap Doctrina, drie dagen nadat Herman Gorter in het Volkshuis de Leidse bevolking had toegesproken over het socialisme.4 Een grotere tegenstelling tussen massa- en elitecultuur is haast niet denkbaar. In het studentenweekblad Minerva van 24 januari 1901 stond de volgende advertentie: ‘Doctrina. / Gewone lezing op Donderdag 31 Jan., des avonds te 8 uren, op de eetzaal der Societeit Minerva. / Spreker: Dr. P.C. Boutens. / Onderwerp: Maurice Maeterlinck. / A. van Haersolte, h.t. ab-actis.’5 In de Almanak van het Leidsch Studenten-Corps voor 1902 staat bondig: ‘Doctrina hield in het afgeloopen jaar 3 lezingen vóór de groote vacantie en één daarna. Het eerst sprak Dr. P.C. Boutens, die met zijne lezing over Maurice Maeterlinck veel succes had.’ (p. 223). Hier is echter sprake van geschiedvervalsing. Het verslag in Minerva van 8 februari 1901 luidt namelijk totaal anders. A. van Haersolte schrijft daarin dat er nogal wat strubbelingen waren bij Doctrina, omdat een aantal lezingen achtereen waren afgezegd. De Doctrina-leden waren ontevreden over deze gang van zaken en lieten dit duidelijk merken. Toen er uiteindelijk wél een lezing gehouden werd, en wel door Boutens, kwamen veel leden uit protest niet opdagen. Van Haersolte schrijft over de klachten van de leden: ‘[…] het bestuur

kan dan ook deze opmerkingen gevoeglijk negeeren en ik zou er ook over gezwegen hebben was het niet geweest dat de mopperaars het toppunt van malcontenterigheid bereikten door niet te verschijnen op de Donderdag l.l. gehouden lezing door Dr. P.C. Boutens over Maurice Maeterlinck. Het auditorium bestond uit 15 à 20 menschen. Ik heb ze niet durven tellen uit vrees dat er minder dan 15 waren. Het is mij nu een dubbel genot te kunnen verzekeren dat onze Doctrina-malcontenten hun straf gehad hebben door het niet hooren van deze interessante lezing. Want te luisteren naar de volzinnen van den heer Boutens is genot; zijn wijze van behandelen was zóó, als alleen liefde voor zijn onderwerp het maken kan. Ik weet niet of het kwam door zijn mooie melodieuse stem, maar ik hoorde dien ganschen avond niet den spreker maar den dichter Boutens aan het woord. Over den inhoud van des heeren Boutens lezing wil ik hier niet spreken; het schijnt dat het onderwerp hier in Leiden zéér weinigen interesseert en ik zal er dan ook niemand mede lastig vallen.’6

Het is wel jammer dat Van Haersolte geen uitgebreid verslag gaf van wat Boutens gezegd heeft. De tekst van de lezing is niet bewaard gebleven. Wat zal Boutens over Maeterlinck verteld hebben? In ieder geval is het feit dat Boutens een lezing over Maeterlinck hield, op zich belangwekkend genoeg. Een andere vraag is: hoe kwam Boutens bij Doctrina terecht? Hij was immers nog niet de beroemde dichter die hij later zou worden. Een mogelijke link is te vinden bij zijn jongenskostschool. Aan de Leidse universiteit studeerden in het studiejaar 1900-1901 een paar oud-

leerlingen van Noorthey, onder wie W.J.J.C. Bijleveld, Joh. Enschedé en jonkheer G.C.W. van Tets.7 De laatste was overigens de oudere broer van jonkheer Willem van Tets, ook een Noorthey-leerling, die op vijftienjarige leeftijd overleed en aan wie Boutens zijn Naenia (1903) wijdde. Het is waarschijnlijk dat Boutens, die nog regelmatig in Leiden op bezoek ging bij zijn oud-leerlingen, door een van hen gevraagd is een lezing te komen houden. Ook studeerde dat jaar jonkheer J.R. Clifford Kocq van Breugel in Leiden. Hij zou een van Boutens’ belangrijkste mecenassen worden.

Anton J.A. baron van Herzeele (1882-1960), eveneens oud-leerling van Noorhey en vanaf 1904 student rechten te Leiden, vertelde in de jaren vijftig aan de beruchte Boutens-verzamelaarster mevr. C.C.V. van Lier-Schmidt Ernsthausen over Boutens’ bewondering voor Maeterlinck: ‘toen [Maeterlinck] in de mode was las hij mij op Noortheytijd passages voor gedurende de toen heerschende tijd8 [uit] zijn tooneel. Stukken zooals Pelleas et Melisande – Aglavaine et Selysette enz. enz. later toen de rage voorbij was niet meer.’9 Van Herzeele was jarenlang een van Boutens’ intiemste vrienden. Boutens sprak vaak met hem over zijn literaire voorkeuren en las hem veel voor. Maeterlincks mystieke werk was in de jaren negentig van de negentiende eeuw inderdaad razend populair in Nederland.10 Vanaf 1891 werd er over zijn werk geschreven in de Nederlandse tijdschriften. In 1892 begon men ook het adjectief ‘Maeterlincksch’ te gebruiken, zoals Jan Veth bijvoorbeeld deed in zijn beschrijving van Jan Toorops tekening De tuin der weeën. Maeterlinck brak pas écht in Nederland door toen in 1893 Pelléas et Mélisande werd opgevoerd. Er vond onder andere een opvoering plaats voor leden van de Rotterdamsche Kunstkring, waarvan de dichter J.H. Leopold in die tijd secretaris was. Leopold heeft zich voor zijn cyclus ‘Morgen’ (1897) waarschijnlijk laten inspireren door het mystiek getinte werk van Maeterlinck.11 In 1895 schreef Van Deyssel zijn stuk ‘Van Zola tot Maeterlinck’. Louis Couperus refereerde in zijn roman Metamorfoze (1897) aan Maeterlincks werk. In Boutens’ poëzie zijn zeker ook sporen te vinden van Maeterlinck. Te denken valt aan het vaak voorkomen van het woord ‘ziel’ in zijn poëzie, bijvoorbeeld in de beroemde regel ‘Ik sloot de blinkevenstren van mijn Ziel’. Maeterlinck sprak van een ‘réveil de l’âme’ in de essaybundel Le trésor des humbles (1896). Dat Boutens een liefhebber geweest moet zijn van Maeterlincks werk, blijkt wel uit de aanwezigheid van maar liefst negen Maeterlinck-titels in het restant van zijn boekerij: Serres chaudes, L’ornement des noces spirituelles, Pelléas et Mélisande, Aglavaine et Sélysette, Le trésor des humbles, La sagesse et la destinée, La vie des abeilles, Monna Vanna en Le temple enseveli.12 Ook heeft Boutens een boek óver Maeterlinck bezeten, en wel Maurice Maeterlinck. Een studie (1897) van Is. van Dijk.13 Waarschijnlijk heeft hij zich voor zijn lezingen op Van Dijks boek gebaseerd. Interessant is dat Van Dijk Maeterlincks werk verbindt met het werk van Jan Toorop en de filosofie van Plato: ‘Zet eens liggende streepjes tusschen Plato’s kerker èn zijn, grot èn Toorop’s Tuin der Weeën èn Maeterlinck’s Serres Chaudes, dan hebt ge éene onveranderlijke grondgedachte met zeer geschakeerde uitwerking.’ (p. 8) Boutens was een groot bewonderaar van Toorop, zoals blijkt uit

zijn gedichten bij diens werk.14 Boutens heeft, zoals bekend, een aantal dialogen van Plato vertaald. Van Dijks vergelijkingen zullen hem zeker hebben aangesproken. Het is niet bekend of Boutens ooit contact heeft gehad met Maeterlinck. In het Maeterlinck-archief te Gent – zijn geboortestad – worden geen brieven of bundels van Boutens met opdrachten aan Maeterlinck bewaard.15

Groningen 1901

Het bleef niet bij één lezing over Maeterlinck. Boutens’ Leidse lezing was vermoedelijk via het verslag in Minerva doorgedrongen tot het Groningse studentengezelschap Dicendo Discimus. Bij dit gezelschap zou Louis Couperus in 1915 een lezing houden.16 Op 15 februari 1901 schreef de Leidse ab-actis Van Haersolte het volgende aan A. Scholtens, de ab-actis van Dicendo Discimus: ‘Het adres van Dr P.C. Boutens is Voorschoten. Nauwkeuriger weet ik het adres ook niet doch brieven daarheen gericht komen tot hem.’ Boutens woonde in Voorschoten op kamers in het huis ‘Klein Langenhorst’ van de bloemist J.P. Schmal. Scholtens’ schrijven was kennelijk goed aangekomen, want vier dagen later schreef Boutens hem:

De lezing die ik ll in Leiden gehouden heb, was op mijn verzoek voor een meer besloten kring, alleen bestaande uit leden van Doctrina. Men heeft mij daar behalve reiskosten, die nihil waren maar naar Gr. vrij wat zullen bedragen, i 100,- honorarium gegeven.
Gewoon lezingen te houden ben ik niet, en ik geloof zelfs, dat ik voor een groot auditorium wat stem enz betreft, niet zou voldoen.
Een ander bezwaar is de verre reis naar Groningen en mijne dagelijksche bezigheden als docent hier. Zaterdagavond as. zou mij best schikken, maar wellicht is zulk een avond wegens afwezigheid van vele leden van uw gezelschap minder geschikt. Door de week zou ik voor twee dagen vrij af moeten nemen, wat niet ondoenbaar is, maar toch minder gewenscht.
Zoo is de toestand.
Kunt u dus in de Leidsche voorwaarden komen, en schikt u zaterdag, dan is het alles als ik maar wenschen kon. Is een andere dag noodzakelijk, dan moet u die maar aangegeven.

Boutens had zich dus niet laten afschrikken door de lage opkomst in Leiden en de verre reis naar Groningen. Hij benadrukte dat hij niet vaak lezingen hield, maat hij wilde wel een honorarium van honderd gulden hebben, een astronomisch bedrag in 1901. Daarnaast kreeg hij ook de gevraagde vijfentwintig gulden reiskostenvergoeding. Op 22 februari volgde een telegram van Boutens aan Scholtens met het bericht: ‘Kom hedenavond laatsten trein – Boutens’. De volgende dag, een zaterdag, hield Boutens in de foyer van de nieuwe Schouwburg zijn lezing. In het zeer korte verslag in de Nieuwe Groninger Courant van 25 februari 1901 stond: ‘In een buitengewone vergadering van het studentengezelschap Dicendo Discimus heeft Zaterdagavond de heer dr. P.E. [sic] Boutens voor een klein publiek gefluisterd over Maurice Maeterlinck – voor de pauze over den wijsgeer-mysticus, na de pauze over den dichter Maeterlinck.’ Vermoedelijk heeft Boutens na de pauze gesproken over Maeterlincks dichtbundel Serres chaudes (1889), waarvan hij zelf – zoals gezegd – een exemplaar bezat.

In het handgeschreven jaarverslag van Dicendo Discimus over de periode 1900-1901 valt te lezen dat Boutens gevraagd werd na afzeggingen van Henri Borel en A.G. van Hamel. Ook wordt daarin stilgestaan bij Boutens’ opmerkelijk stille manier van voordragen:

[…] als tweede spreker [werd] bereid gevonden Dr. P.C. Boutens die over Maeterlinck sprak. Dit geschiedde op werkelijk zeer interessante wijze, terwijl bovenal de vorm, waarin de gedichten waren gekleurd, zeer werd geroemd. Maar helaas was appreciatie slechts voor een zeer beperkten kring mogelijk, daar de Heer B. goed vond, zijn woorden zóó zacht uit te spreken, en ook na attentmaking, zoó zacht te blijven uitspreken, dat niet dan zeer nabij hem dus iets konden verstaan. Na de pauze was dan ook de tóch reeds niet volle zaal vrijwel leeggeloopen; en slechts zeer weinigen namen een aangename indruk van dezen avond mee naar huis.

In Minerva van 28 februari 1901 stond: ‘Gelukkig is Dicendo dit jaar niet. Want hoe mooi de lezing van de heer P.C. Boutens ook mocht wezen, jammer was het dat ze slechts door enkele bevoorrechten gehoord werd.’17 Boutens sprak dus zachtjes voor een vrijwel lege zaal. Dit is een wel zeer Maeterlincksche sfeer! Het Groningse verslag staat haaks op de door Annie Salomons beschreven sfeer tijdens Boutens’ pen-rede van dertig jaar later, waarin sprake is van een ‘stem als een klaroen’. Het zachte, fluisterende voordragen moet wellicht gezien worden tegen de achtergrond van de modieuze, symbolistische manier van voordragen uit die jaren. In november 1892 bracht de Franse dichter Paul Verlaine een bezoek aan Nederland en hield hier vijf lezingen.18 Uit de verslagen daarvan blijkt dat Verlaine uiterst zacht voorlas, op de wijze van Mallarmé. Bij de opvoering in Nederland, in 1893, van Maeterlincks Pelléas et Mélisande door het Franse toneelgezelschap van Lugné-Poe,

werd in de kritieken gewezen op de zachte en zangerige manier waarop het werk werd voorgedragen.19 Het is niet ondenkbaar dat Boutens door de voordrachtskunst van Verlaine en Lugné beïnvloed was.

Groningen 1911

Het zou tien jaar duren voordat P.C. Boutens weer een lezing hield bij Dicendo Discimus in Groningen. Inmiddels was hij een bekende dichter geworden. In die periode had Boutens een van zijn meest bejubelde bundels, Stemmen (1907), gepubliceerd. Bovendien waren Beatrijs (1908) en Vergeten liedjes (1909) verschenen, die tot zijn populairste werk gerekend worden. In de studentenwereld had Boutens ook grote bekendheid gekregen. Ter gelegenheid van het twaalfde lustrum van het Delftsch Studenten Corps in 1908 schreef Boutens het Spel van Platoon’s leven. Hij presenteerde dit stuk met een voordracht in de eetzaal van de Delftse sociëteit Phoenix. Deze voordracht maakte echter zo weinig indruk op de studenten dat het weinig had gescheeld of de opvoering was niet doorgegaan.20 In 1910 schreef Boutens het spel Alianora voor het Leidsch Studenten Corps.

Op 23 december 1910 liet Boutens aan A. Schierbeek, de toenmalige ab-actis van Dicendo Discimus, weten:

In antwoord op Uw gewaardeerd schrijven van heden moet ik U mededeelen dat ik weinig of nooit lees of voordraag, en dat ik daarin dus geen routine heb. In elk geval is wat ik doe, niet meer dan simpel lezen.
Ik zoude wel voor Uw genootschap een uitzondering willen maken, maar tegenover het lage door Uw [sic] geboden honorarium komt mij mijn tijdverlies van twee dagen die met de reis gemoeid zijn en waarop mijn lessen niet kunnen doorgaan, zwaar voor, afgezien van de voorbereiding tot zulk een optreden.
Reeds vroeger had ik eenmaal het genoegen voor D.D. te spreken, en ontving toen f 100,- hon. benevens f 25,- reisgeld en vrij verblijf in Groningen. Ik zie geen aanleiding een en ander voor minder belooning te ondernemen.
Ik zoude vóor de pauze kunnen spreken over ‘Platoons Leven’ en ‘Alianora’, en daar brokken uit lezen. Om na de pauze gedichten uit ‘Stemmen’ en ‘Vergeten Liedjes’ te behandelen.

Alweer benadrukte Boutens in deze brief dat hij weinig of nooit een lezing hield, maar hij eiste wel een fors honorarium. In die tijd was Boutens privé-docent in de klassieke talen te Den Haag. Daarnaast werd hij financieel gesteund door vermogende vrienden, vaak oud-leerlingen van Noorthey. Op 4 januari 1911 schreef hij aan de ab-actis:

Heden morgen ontving ik Uw laatste schrijven. De datum die mij op het oogenblik het best lijkt, zoude zijn Maandag 23 Jan. Ik zou dan 5,12 in den namiddag in Groningen kunnen aankomen.
Een meer uitgewerkt programma doe ik U, zoo gewenscht, gaarne over enkele dagen toekomen.
Zooals ik te laat bemerkte, heb ik U niet geantwoord op Uw vriendelijke uitnoodiging om met Uw bestuur aan te zitten aan een souper. Eten, maar vooral drinken, tegen bedtijd is mij geheel ongewoon geworden. Ik stel nu voor dat een enkel broodje, wat aangename kout en een goede sigaar mij het best zullen bekomen.
[…]
P.S. Ik stel mij voor een gekleede jas aan te trekken.

Dat dit laatste niet naar wens was van het Groningse studentengezelschap, blijkt uit Boutens’ briefje van 19 januari aan Schierbeek:

Zooeven ontvang ik Uw schrijven. Met genoegen zal ik den mos van Uw genootschap in eere houden en mijn rok naar G. medenemen.
Een bezwaar dat U tot nog toe onbekend bleef, zou mogelijk kunnen zijn een lichte ongesteldheid die mij reeds drie dagen thuis houdt. Maar de dokter geeft mij 99% dat Zaterdag volkomen herstel zal zijn ingetreden.21

Op maandag 23 januari 1911 hield Boutens zijn lezing in de Harmonie. In de Nieuwe Groninger Courant van 24 januari 1911 stond een uitgebreid verslag, waaruit een en ander valt op te maken over de inhoud van Boutens’ lezing:

Dank zij het Studentengenootschap ‘Dicendo Discimus’, zijn we hier ter stede meermalen in de gelegenheid geweest, mannen of vrouwen van naam op letterkundig gebied, hun eigen werken te hooren voordragen. Gisteravond trad hier in de Harmonie, voor dezelfde vereeniging als spreker op de heer P.C. Boutens.
Deze letterkundige begon zijn lezing over deelen uit zijn eigen werken met een korte inleiding, waarin hij de moeilijkheden uiteenzette, die een schrijver zelve bij het zeggen zijner gedichten ondervindt. Hij wees erop, dat de beroepsvoordrager daarbij over kunstmiddelen beschikt, die de schrijver zelve mist. Maar toch was het verzen hooren zeggen door een beroepsspreker niet

altijd genot en voor den schrijver meermalen een marteling om aan te hooren.
Men vergete niet onder welke omstandigheden verzen gemaakt worden en voor het begrijpen hunner schoonheid is dikwijls een meer dan eens lezen noodig.
Maar ook door eenvoudig leven [lees: lezen] zullen we beter de gedachte van den dichter begrijpen. Dat men meent, dat het tegenovergestelde waar is, is in de eerste plaats de schuld van den voordrager, die het gedachte wil doen boeien, maar ook die van het publiek, dat niet meer de diepe aandacht van vroeger bezit, maar zich eerder voorwaardelijk overgeeft.
Spreker wees er tenslotte nogmaals op, dat de dichter niet anders doen kon dan simpel zeggen, hij hoopte echter dat men naar aanleiding van het hooren van zijn verzen, niet alleen zou komen tot het lezen ervan, maar ook tot het herlezen.
Daarna las hij verschillende van zijn werken. In de eerste plaats het ‘spel’ door hem twee jaren geleden gemaakt, ter gelegenheid van de Maskerade te Delft, waarbij de intocht van Lorenzo de Medici te Florence in 1480 werd voorgesteld en dat verschillende tafereelen uit Plato’s leven weergeeft. Verschillende zangen werden door hem gezegd, waarna door den heer Boutens ook nog verschillende gedichten werden gelezen.
Het vrij talrijke publiek juichte den spreker hartelijk toe.

Interessant is dat Boutens het in zijn inleiding heeft gehad over ‘beroepsvoordragers’. Kennelijk was hij van mening dat de dichter zelf beter wist hoe zijn werk moest worden voorgedragen. Dit verslag klinkt al veel positiever dan dat van tien jaar eerder. In Minerva schreef de verslaggever echter: ‘Direct wil ik beginnen met te zeggen dat ik persoonlijk een dergelijke manier van voordragen, zooals de heer Boutens dat doet, in geen enkel opzicht kan appreciëeren. Deze moderne opvatting, dat soms bijna onhoorbaar, af en toe zeurderig zeggen van verzen staat mij beslist tegen. Een enkel oogenblik maar vond ik hem mooi: ’t Liedje van den Rijnschen wijn uit Alianora beviel mij.’22

Uit een prentbriefkaart van 24 januari 1911, verstuurd vanuit een ijzig Groningen aan zijn vriend Anton van Herzeele, blijkt dat Boutens met grote tegenzin naar Groningen gegaan moet zijn: ‘Lezing en verdere aankleven gelukkig afgelopen. Was een oogenblik bevreesd dat ik niet zou kunnen optreden na een reis in een onverwarmde coupé. Maar ben weer opgefleurd. Ben je beter? Het leven wordt weer de moeite waard.’23

Dat Boutens, naast zijn honorarium voor de lezing, ook nog ándere inkomsten verwierf dankzij zijn tocht naar Groningen, blijkt uit zijn briefkaartje van 25 januari aan Schierbeek: ‘Hierbij zend ik U naar belofte een gebonden ex. mijner vertaling van Platoons Phaidros. De prijs is franco f 10,15. Gaarne maak ik van deze gelegenheid gebruik U en Uwe medecommissieleden nogmaals te danken voor Uwe zoo

vriendelijke ontvangst.’ Er is verder niets bekend over de verkoop van bundels bij dergelijke voordrachtsavonden. Wel is bekend dat Boutens vaker luxe uitgaven van zijn werk verkocht.

Rotterdam 1918

Zeven jaar later hield Boutens een lezing voor de Rotterdamsche Kring. In de tussentijd had Boutens niet stilgezeten. Hij publiceerde zijn bundels Carmina (1912) en Lente-maan (1916). Ook vertaalde hij werk van Aischylos, Omar Khayyám en Oscar Wilde.24 Bovendien zette hij zich in voor de uitgave van J.H. Leopolds Verzen (1912) – overigens tegen de zin van Leopold in – en De heilige tocht (1912) van Arij Prins. Aan de laatste schreef Boutens op 30 januari 1918: ‘Ik heb het de volgende dagen vrij druk, daar ik beloofd heb op 19 Febr. a.s. in de Rotterdamsche Kring te lezen over Aischylos. Als de lezing naar genoegen afloopt, denk ik erover haar ook in Dordrecht te houden.’25 Of Boutens daadwerkelijk ook in Dordrecht een lezing heeft gehouden, is mij niet bekend.

De Rotterdamsche Kring – niet te verwarren met de Rotterdamsche Kunstkring – werd in 1913 opgericht als vereniging op algemeen cultureel gebied.26 De Rotterdamsche Kring stelde zich ten doel in de havenstad de studie van wetenschap, wijsbegeerte, godsdienst, ethica en kunst te bevorderen. Een van de oprichters was G.W.J. Bruins, hoogleraar aan de toenmalige Handels-Hoogeschool van Rotterdam. Bruins was een goede vriend van Boutens.27 De Rotterdamsche Kring trok veel literatoren die lezingen hielden, zoals J.C. Bloem over J.H. Leopold, H. Marsman over Rilke, Jan Engelman over de jonge katholieke dichters, en Menno ter Braak over het jonge Nederlandse proza. Er kwamen ook buitenlandse sprekers, onder wie Klaus Mann. Drie jaar eerder was Louis Couperus uitgenodigd om een lezing voor de Rotterdamsche Kring te houden. Maar deze lezing ging niet door omdat hij al eerder door de concurrerende Rotterdamsche Kunstkring gevraagd was.28

Over Boutens’ Rotterdamse lezing op 19 februari 1918 stond de volgende dag in de Nieuwe Rotterdamsche Courant: ‘Dr. Boutens, die, naar wij hoorden zeggen, voor het eerst een lezing voor publiek hield, vond er een talrijk en aandachtig publiek. Vóór de pauze heeft hij over het wezen der Aktische [lees: Attische] tragedie gesproken, de tweede helft van den avond werd gevuld met de voorlezing van fragmenten van de vertaling van Prometheus geboeid en Doodenoffer. De schoonheid en de waarde van deze vertaling is vaak geprezen, zij naderen dicht het oorspronkelijke en zijn tevens als een eigen schepping van den dichter Boutens. Echter, wanneer “der Dichter spricht” voor een publiek en zijn werk voorleest, dan is er vaak reden tot verbazing, dat er zóó gelezen wordt en niet anders en zoo kon ook gisteren de voordracht van dr. Boutens eenige verwondering wekken en spijt, dat de prachtige tekst niet krachtiger tot zijn recht werd gebracht. De talrijke aanwezigen hebben dr. Boutens met groote belangstelling aangehoord.’ Opmerkelijk is dat wederom in het verslag staat dat Boutens voor het eerst een lezing voor publiek hield. Het

lijkt erop alsof Boutens zich telkens opnieuw wilde indekken tegen mogelijke kritiek op zijn voordracht.

In het archief van de Rotterdamsche Kring heb ik helaas geen brieven van Boutens gevonden. De correspondentie met sprekers is pas vanaf 1924 bewaard. In de notulen is wel een en ander terug te vinden. Zo blijkt dat op de bestuursvergadering van 29 november 1917 de neerlandicus K.H. de Raaf voorstelde om Boutens te vragen voor een lezing. In de notulen van de vergadering van 7 januari 1918 staat: ‘Dr. de Raaf deelt mede dat Dr. Boutens wel bereid is een lezing te houden, maar het nooit deed en misschien ook wel ziek wordt op den dag der lezing. Hij wil liefst eerst een voordracht geven en na de pauze voorlezen. Voor het succes stelt Dr. de Raaf zich niet aansprakelijk.’ Boutens ontving f50,- voor zijn voordracht, lang niet zoveel als het Groningse honorarium van f 100,- in 1901. In de notulen van de vergadering van 13 mei 1918 staat nog dat De Raaf meedeelde dat de lezing van Boutens goed bezocht was, maar dat hij met de kritiek erop niet tevreden was. Wellicht doelde De Raaf op de kritische uitlating in de nrc dat Boutens zijn werk niet ‘krachtiger’ voorgedragen had.

Besluit

In 1951 schreef Dirk Coster in een prachtig stuk over Boutens: ‘Langzaam maar zeker gaat er iets kostbaars verloren: de herinnering aan P.C. Boutens’ weergaloze conversatie. Reeds is de vriend, die ons er zoveel van had kunnen opleveren [Jan Prins, ps. van Ch. L. Schepp), hem in het graf gevolgd, en zo zullen zijn leeftijdsgenoten en dan de generatie die hem opvolgde eenmaal gaan, en er zal niets meer over zijn van die baaierd van geest, en toorn, en vervoeringen die de conversatie van Nederlands grootste dichter was. Vergeten zal zijn het geluid van die vreemde stem, die driftig omhoog snellen kon tot een onwaarschijnlijke hoogte, andermaals zwaar en scanderend kon neerkomen, geladen door de dynamiek van een geweldige persoonlijkheid.’29 Dankzij de verslagen van Boutens’ vroege lezingen weten we dat er ook nog een ándere Boutens bestaan heeft. Aan het begin van de vorige eeuw stond hij in kleine zaaltjes te fluisteren over Maeterlinck. Daarmee sloot hij aan bij de heersende literaire mode. Het is jammer dat de teksten van de Maeterlinck-lezingen niet bewaard zijn gebleven. Is er echt geen ijverige student geweest die Boutens’ woorden heeft opgetekend? Als biograaf blijf je vurig hopen dat er ooit nog ergens een doos met papieren opduikt. Zolang dat niet het geval is, moeten we het doen met de briefjes en krantenknipsels uit de archieven van de studentenverenigingen en kunstkringen. Uit die papieren kan iets opklinken van het ‘vergeten geluid’ van Boutens.

Bronnen

Het archief van Dicendo Discimus maakt deel uit van het Archief Groninger Studenten Corps en bevindt zich in het Rijksarchief Groningen. Het archief van de Rotterdamsche Kring bevindt zich in het Gemeentearchief Rotterdam, de Boutens-documentatie van mevr. C.C.V. van Lier-Schmidt Ernsthausen in het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden), Vrije Universiteit Amsterdam.

Hans Sanders+
‘Zet maar op mijn graf: Eindelijk iets af’
Leven en lijden van Adriaan Litzroth (1953-1999)

Toen in 1987 de kanshebbers voor de ako-literatuurprijs bekend werden gemaakt, liet uitgever Johan Polak in een interview weten dat hij een belangrijke auteursnaam miste. ‘Wie natuurlijk genomineerd had moeten worden, is Adriaan Litzroth voor zijn boek Sebastiaan. Een van de belangrijkste debuten van de afgelopen jaren,’ zei hij tegen nrc Handelsblad. ‘Het is natuurlijk pure corruptie om dit te zeggen, want ik ben mede-uitgever geweest, maar dat boek is overal in de pers afgekraakt. Vooral op ongelooflijk onbeschofte wijze in nrc Handelsblad, zet dat er vooral bij. Dat boek zal over vijftig jaar als een van de belangrijkste boeken gelden die deze eeuw in Nederland zijn geschreven.’

Grootspraak was de uitgever niet vreemd. Johan B.W. Polak (1928-1992) mocht graag toneelspelen, weten we mede dankzij een geheel aan hem gewijd dubbelnummer van De Parelduiker. Of hij de historische roman over het ‘leven en lijden’ van de Romeinse soldaat Sebastiaan werkelijk beschouwde als een van de belangrijkste boeken van de afgelopen decennia, valt niet meer te achterhalen, maar duidelijk was wel dat hij grote verwachtingen had van de drieëndertigjarige auteur en vriend Adriaan Litzroth, met wie hij ook jarenlang correspondeerde. Sebastiaan was in zijn ogen een belangrijk debuut en dat juist nrc-recensente Aleid Truijens – vooral de lezers van deze krant waren de doelgroep – nog een paar extra giftige pijlen in de lijvige roman boorde, deed veel pijn. Verbolgen schreef Polak in de zomer van 1986 een brief over de negatieve recensie naar nrc-kunstchef K.L. Poll, met tevens het verzoek tot plaatsing in de brievenrubriek. De brief werd in het Cultureel Supplement nooit afgedrukt, tot grote woede van Polak.

Een van Polaks verwijten aan de nrc-kunstchef was dat het homo-erotische epos – Litzroth zelf sprak liever van een ‘veredeld jongensboek’ – niet door een vrouw besproken had moeten worden. Een recensent met meer affiniteit met de mannelijke homocultuur was beter op z’n plaats geweest. De uitgever maakte zich ernstig zorgen over die cultuur. Begin jaren tachtig heb ik hem die zorg ook tijdens een bijeenkomst van Het Genootschap voor Tegennatuurlijke Letteren, in de Nijmeegse woning van Adriaan, horen uiten. Met enige jaloezie in zijn stem stelde

Polak vast dat de lesbo’s de laatste jaren op het culturele vlak wel erg actief waren. De heren dreigden een beetje ondergesneeuwd te raken. Er werd instemmend geknikt door de tegennatuurlijke literatuurvrienden uit Nijmegen, een man of tien.

Gezakt

Sebastiaan verscheen half mei 1986 in een prachtige uitgave bij Athenaeum – Polak & Van Gennep en in een goedkope paperback-editie bij Ambo; de totale oplage bedroeg ongeveer drieduizend exemplaren. De opmerkelijke flaptekst was van de hand van Johan Polak: ‘De auteur werkte negen jaar aan deze roman, die qua structuur en stijl moet worden gerekend tot een [sic] van de beste werken die de Nederlandse letterkunde de laatste decennia voortbracht. Door zijn soms gewaagde woordkeuze, zijn grote kennis van de Oudheid en zijn gedreven verhaaltrant heeft Litzroth een debuut gemaakt dat zeker niet onopgemerkt zal blijven.’ Dat laatste klopt, maar de bluf van Polak werkte niet zoals hij ingeschat had, eerder was er sprake van een boemerangeffect, met desastreuze gevolgen.

Met Polaks trotse inleiding, Litzroths overdadige schrijfstijl – de auteur ‘evoceert in een barok proza de decadentie van een wereldrijk,’ aldus de uitgever – en zijn grote kennis van de klassieke oudheid wisten de critici wel raad. Vrij Nederland noemde de auteur ‘iets te verzot’ op zijn schrijftalent. De recensent van de Volkskrant had het over ‘allemaal bluf met woorden’, verweet de debutant gebrek aan authenticiteit en werd ‘ongelooflijk zenuwachtig’ van sommige passages. Jaap Goedegebuure in de Haagse Post deed er nog een schepje bovenop en omschreef Sebastiaan als: ‘In een levenloze etalage vertoont Litzroth ons alle kennis die hij heeft vergaard, en camoufleert daarmee zijn onvermogen tot het schrijven van ook maar één pittige scène of een treffende dialoog.’ Hij sluit zijn stukje af met: ‘Volkomen stereotiep is de karaktertekening. Sebastiaan, de ideale held, wordt gecontrasteerd met de Noordafrikaan Justus. Blond en blauwogig versus zwart en kijkers als karbonkels. Het hele schema van de roman is op dat cliché gebaseerd, wat resulteert in een curieus en overjarig stuk edelkitsch, alle encyclopedische geleerdheid ten spijt.’ Alleen De Gelderlander telde een lichtpuntje: ‘Ondanks de onmiskenbaar dweepzieke verhouding die hij heeft tot zijn onderwerp en de hang naar verheven schoonheid, die mij eigenlijk niet liggen, heb ik de 400 pagina’s Sebastiaan met grote aandacht en bewondering gelezen.’ Aleid Truijens citeerde in nrc Handelsblad, net als veel andere stukjesschrijvers, de gezwollen flaptekst van Polak en merkte op: ‘Dan de

stijl. Ik moet zeer ver in de laatste decennia teruggaan om een roman in herinnering te roepen die mij “qua stijl” zo geïrriteerd heeft als dit debuut.’ Met een rood potlood had ze de grammaticale fouten en onduidelijkheden onderstreept. Ook zij stoorde zich aan het onvermogen van de schrijver personages van vlees en bloed neer te zetten. Ze eindigde met: ‘Voor mij is Adriaan Litzroth geen groot schrijver. Als hij het voor zijn uitgever wel is, had hij minstens de moeite kunnen nemen het boek behoorlijk te redigeren, alvorens het voor veel geld te koop aan te bieden.’

Dit leken geen gewone recensies meer, dit was examen doen. Gezakt met een vier min, zonder opbeurende woorden van de examencommissie. Het was een wonder dat Adriaan Litzroth daarna nog iets durfde te publiceren, al waren het vooral tekeningen. Later heb ik nog met Adriaan gesproken over de blufpoker van Johan Polak, die volkomen verkeerd uitpakte. Als je op de achterkant van een debuutroman gaat melden dat het boek ‘tot een van de beste werken’ van de Nederlandse literatuur van de laatste decennia mag worden gerekend, vraag je bij voorbaat om moeilijkheden. Adriaan vond het achteraf ook geen gelukkige zet.

Te dichtbij

Of Sebastiaan een ‘erbarmelijke stijl’ heeft, kan ik niet goed beoordelen. Wel is het boek om andere redenen voor mij moeilijk toegankelijk. Tientallen keren ben ik de afgelopen jaren aan de roman van Adriaan Litzroth begonnen, maar steeds kwam ik niet verder dan pagina negentien, de passage waarin de aantrekkelijke Romeinse soldaat Sebastiaan geen raad weet met de bewonderende blikken van een slaaf. Sebastiaan: ‘Weet je wat eenzamer maakt dan lelijkheid of mismaaktheid of waanzin? Juist, ja, “Schoonheid”, zoals de geleerde genieters die leven van andermans ellende en de kunstenaars die hun ijdele meesters tot narren zijn, haar ons aanpraten als het doel om voor te leven, terwijl ze van de ander willen kopen of misbruiken wat ze zelf missen; wat ze zoeken verplettend in hun grove klauwen, het bezoedelend tot slaafs bezit…’ In deze monoloog herkende ik min of meer mijn eigen woorden als zeventienjarige scholier. Al die jaren van Adriaans schrijven wist ik dat ik model stond voor Sebastiaan. Ik was vereerd, dat heb ik hem ook gezegd, maar toen de blonde held eenmaal geboren was, kwam hij gevaarlijk dichtbij, te dichtbij.

Het is niet altijd een genoegen om naar jezelf te kijken. Er zijn Hollywood-acteurs die films waar ze maanden aan gewerkt hebben, niet in de eindmontage willen zien. Sinds Sebastiaan begrijp ik dat wel. Bij de roman van Adriaan moet ik altijd aan de woorden van een beroemde Engelse acteur denken. Hij vertelde dat er een groot verschil bestaat tussen de eerste en de laatste uitvoering van zijn toneelrol. Naarmate hij de rol vaker speelde, liet hij op de bühne steeds meer gebaartjes en andere overbodige handelingen weg, waardoor het personage uiteindelijk aan geloofwaardigheid won. Sebastiaan is wat mij betreft de eerste voorstelling van de auteur. Litzroth wilde te graag tonen hoeveel talent hij in huis had, de idee van het weglaten kwam nog niet in hem op.

Publiek

De kaasschaafmethode hanteerde Adriaan wel in de vele brieven die ik van hem mocht ontvangen, de reisverslagen uit Italië en zijn korte verhalen. Die kennen geen overdaad en gekunsteldheid, en dan blijkt Litzroth een onmiskenbaar schrijftalent, iemand die over een geweldig observatievermogen beschikt en ook zeer geestig uit de hoek kan komen. Begin juni 1982 kreeg ik van hem een lange brief uit Dongen, de Brabantse plaats waar hij met drie zussen opgroeide in een middenklassegezin. De negenentwintigjarige Adriaan beschrijft daarin een bezoek aan het openluchtzwembad, waar ‘een belangrijk deel’ van zijn puberteit zich heeft afgespeeld. Hij mijmert over zijn weinig gelukkige tienerjaren op de grasweide van het zwembad: ‘Ik was altijd erg bezorgd over mijn uiterlijk, mijn knokige houterige lijfje, bovendien nogal angstig voor het water en bang om uitgelachen te worden: geen held dus in de verste verten. Ik liet me mooi bruin stoven door de enige god die de moeite van het aanbidden waard leek. Ik kreeg weinig aandacht, ik richtte mijn eigen aandacht naar binnen en vergeleek me voortdurend met mijn leeftijdgenoten. Ik vond ze op den duur doorzichtig, kortzichtig en een beetje achterlijk: voorspelbaar en geprogrammeerd (Dat gold ook mezelf misschien, maar er was een wezenlijk verschil). Ze waren overduidelijk tevredener, levenslustiger en gelukkiger dan ik. Ik wilde hun geluk niet, maar tot die conclusie kwam ik pas later…’

Als gymnasiumleerling viel hij in die tijd op de hoerigste damestypen, mollige artificiële blondines die als vamps heel traag over de zonnewei heupwiegden, in een min of meer geslaagde derderangsimitatie van Marilyn Monroe. ‘We verzonnen de geilste dingen die we met ze zouden doen. En ik had publiek!’ Soms ging de jonge Adriaan eropaf, nadat hij alle voor- en nadelen zorgvuldig had afgewogen. Dat leidde tot avondlijke afspraakjes met meisjes in de bosjes van het zwembad, maar dan begonnen de problemen. ‘Opeens waren we alleen, zonder publiek! En daar viel ik door de mand. Al gaf ik haar die argeloos deed wat van haar verwacht kon worden, de schuld van mijn falen. Het vrijen koste me opeens meer zelfoverwinning dan ik scheen op te kunnen brengen. Na een half uur van de eeuwigheid moest ik haar zo snel mogelijk kwijt! Ik begreep haar lichaam niet. Het hunkerde zo tomeloos en vreemd, het werd me onverschillig, waar het me vanmiddag nog opgewonden had. Onverschilliger nog was me haar geest, persoonlijkheid: een vat vol droombalonnen die ik moeiteloos had doorgeprikt, zodat er een oorverdovende lege ruimte achterbleef die me in paniek bracht. Zij bleef waarschijnlijk schouderophalend en “utterly flabbergasted” op het bankje zitten. Ik weet het niet, ik ging er vandoor zonder om te kijken.’

Vijftien jaar later keerde de schrijver op een mooie zomerdag terug op die zonnewei van het zwembad in Dongen. Litzroth: ‘Er is niemand aan wie ik iets herken van mijzelf: geen duister licht in een paar jonge ogen, van onvervuld verlangen en werldveroverende nieuwsgierigheid, ontevreden met zijn lot en elke mogelijkheid tot avontuur vorsend in de ogen van potentiële vrienden en vreemdelingen. Ik zie slechts verbazing en stupide onbegrip in die bleke melkboerenhondeblikken van

jonge inlanders en dorpelingen. Nu zie ik pas tussen welk barbaars volk ik mijn “mooiste” jaren heb gesleten. Geen wonder dat ik overspannen fantasieën en on-realiseerbare dromen ter ontsnapping bouwde!’

Ongeneeslijk romanticus

Nijmegen werd de plaats waar aan de onvervulde verlangens voldaan moest worden. Hij ging psychologie studeren en kunstgeschiedenis. Hij liet zich aanvankelijk meeslepen door de tijdgeest van begin jaren zeventig, hij koos voor The Rolling Stones en niet voor The Beatles, voor de praatgroepjes van het coc en voor ontmoetingen in De Plak, het enige echte homocafé in Nijmegen, een verzamelplaats ook voor vrijdenkers en de alternatieve scene. Op de tafels van het café lagen altijd wel ‘aksie’-stencils. Een spreuk op de muur van het herentoilet is mij bijgebleven: ‘Goed doortrekken, studenten eten alles.’ In zijn eerste Nijmeegse jaren werd Adriaan af en toe doodmoe van zijn studie- en huisgenoten die hem als scheidsrechter inschakelden in hun moeizame relaties met vrouwen, want Adriaan kon zo goed luisteren.

Het was niet zíjn tijdgeest, bleek al snel. De lange haren verdwenen en hij koos voor een dandyachtige look. ‘Mijn bestaan bestond voor 1/4 deel uit het lezen en vergaren van boeken en hun wijsheid; of liever dwaasheid, want mijn voorkeur ging uit naar het bizarre en decadente van het eind der vorige eeuw. Voor de rest ging de tijd op aan dromen, verlangen, tekenen en slapen en eten met af en toe een uitspatting van drank en/of sex, waarvan de gevolgen leidden tot zware buien van depressie en droefenis,’ schreef hij in 1979 in een kort autobiografisch verhaal dat ik voor mijn negentiende verjaardag ontving.

Zijn studentenkamer, niet ver van het station, oogde in die dagen anders dan die van leeftijdgenoten aan de universiteit. Er waren daar met zilver beschilderde beelden te zien van contrareformatorische heiligen, beelden van godinnen van Bali en Java, zelfgemaakte neo-jugendstilplastieken, tekeningen van Marlène Dietrich – ‘mijn idool’ – en Carole Lombard, en veel boeken: Nietzsche, Yukio Mishima, Joyce & Co. – Erwin moest ik vooral gaan lezen -, boeken over Caravaggio en Gustave Moreau en dichters van wie ik nog nooit gehoord had, zoals Kaváfis en Jacques d’Adelswärd-Fersen. Adriaan: ‘Ik behoor tot die enigszins meelijwekkende ongeneeslijke romantici, kan ik u wel bekennen.’

Hij was ook een groot filmliefhebber. Zijn voorkeur ging niet uit naar realistische relatiedrama’s, een populair filmgenre in die dagen, maar naar het werk van regisseurs die een eigen wereld creëerden: Visconti – Morte a Venezia -, Pasolini en vooral Josef von Sternberg, die zijn idool Marlène Dietrich het mooist had uitgelicht. Filmcitaten van godin Marlène hoorde ik regelmatig, zeker als ze over mannen gingen: ‘They’ll come back, they always come back’. De realiteit moest altijd mooier of dramatischer gemaakt worden. Zijn reisverslagen uit Italië en de korte verhalen werden door hem ondertekend met Adriaan von Litzroth. Zijn familie had recht op die naam, wist hij zeker, hij had het uitgezocht, ze waren van Duitse adel. Uit-

gever Polak wist hem dat later uit het hoofd te praten. Op het omslag van Sebastiaan prijkt dan ook ‘gewoon’ Adriaan Litzroth, maar een verhaal dat hij halverwege de jaren tachtig schreef voor de Woelrat-bundel Hoeveel vrienden heb ik gevonden, verscheen weer onder de naam Adriaan van Litzroth. Hij hield wel van stofwolkjes, als ze maar niet grauw waren. ‘Voor de echte mensenkenner zijn er geen absoluut juiste of verkeerde standpunten,’ schreef hij mij ooit.

Geïnverteerde muze

Zijn studie naderde haar voltooiing. Hij had behoefte aan een beslissend keerpunt in zijn leven. ‘Mijn dromen van liefde en geluk, onuitroeibare kinderwensen, wilden me niet meer bezielen. Ze waren krakerig versleten, àl te vaak gedroomd. Als het Fabiola-sprookje van de Efteling op het eind van de zomer: je hoort het roestig mechaniek door de muziek heen. Omdat de regendagen mijn studentenkamer versomberden, voedde ik mij met licht en jeugd in de openbare leeszaal van de bibliotheek. Daar kwamen mij de relatief kommerloze schooldagen niet zo vervlogen voor. Ik dronk er de dynamische uitstraling van jonge lijven als een vampier. Geen mens bracht me ertoe contact te willen. Ik las en ik studeerde en ik keek. Tot Hij kwam. Heel opeens. Hij zag mij niet, ik zag Hem… en ik kon niet meer verder gaan in het boek dat voor me lag (La Volonté van Michel Foucault). Het duurde maanden, maanden van steeds meer geïntrigeerd raken, van zoeken en ontmoetingen en van zelfkwelling voor ik mijn aarzeling meester werd. Tenslotte echter sloten we vriendschap.’

Ik citeer nu met opzet uit Adriaans nooit gepubliceerde korte verhaal ‘Het zinderend kristal – of de tragiek van het uitstel’, uit gemakzucht, maar ook omdat hij onze eerste ontmoetingen veel beter verwoordde dan ik ooit zal kunnen; en daarnaast streelt het – nog steeds – mijn ijdelheid. Adriaan over onze eerste gesprekken: ‘We praatten veel en diep. Ik toonde hem mijn wereld in de schemering. De zijne geleek een zinderend kristal. Koel en schijnbaar transparant. Glanzend en helder. Een gloeiende kiemcel van vulkanisch magma van binnen, nog pas aan het ontstaan. Naïef en complex was hij, kinderlijk en mannelijk. Zijn leergierigheid en veelomvattende belangstelling zuiverden mijn poel van moerassige verrotting van het slijk van Wantrouwen; poel waarin Narcissus zich spiegelde, maar die sedert de idyllische tijden van Pan en Eros met christelijk vuil is dichtgeslibd, zodat mijn spiegelbeeld me tegen kwam als een verwrongen monster. Ik zag mezelf weer helder. Ik kon weer van mezelf houden. Wat vreugde betekent was ik al haast vergeten.’

Als zeventienjarige havo-scholier fungeerde ik voor hem ‘als een inspiratiebron’. De belichaming van zijn ‘aspiraties naar de Kunst’, zijn ‘geïnverteerde muze’. Ik verdreef schreef hij me, zijn ‘duivelse belagers Verveling, Walging, Inertia, Spleen: die gevallen engel des Verderfs’. Eigenlijk ging het mij vooral om deze bekentenis van hem: ‘Ik werd schrijver van beroep, ten eerste omdat ik een onverbeterlijke dromer was en niet te gebruiken voor iets nuttigers, en omdat Hij me inspireerde, omdat Hij Sebastianus was.’

Adriaan, die zeven jaar ouder was, trad op als mijn leermeester. Hij loodste mij in een wereld die ik niet kende, bij hem thuis ontmoette ik bijzondere mensen, historici – Eric M. Moormann – en psychologen, en ook Johan Polak en zijn compagnon Frans Goddijn. Ik kreeg zijn omvangrijke Sebastiaan-verzameling te zien. Ik leerde dat de fascinatie van homoseksuelen voor de martelaar al zeker begin negentiende eeuw bestond, dat de homo-erotische verering van de Heilige Sebastiaan niet alleen te maken had met een vereenzelviging met zijn lijden, maar ook met de wijze waarop hij vaak werd afgebeeld: als een bijna geheel ontklede mooie jongeling.

Eigenlijk had ik niet veel op met Sebastiaan, zeker niet met zijn gruwelijke dood. Als officier in de lijfwacht van kiezer Diocletianus slaagde Sebastiaan er niet in zijn bekering tot het christendom geheim te houden en vervolgens werd hij op bevel van de keizer door boogschutters geëxecuteerd. ’s Avonds bleek hij de executie te hebben overleefd, waarna hij met knuppels werd doodgeslagen. Ik mocht dan volgens Adriaan Sebastianus zijn, zijn martelaarschap boeide mij niet. In de negen jaar dat Adriaan aan zijn roman werkte, kreeg ik bij tijd en wijle een hoofdstuk te lezen, maar hij merkte gelukkig dat het me veel moeite kostte me erin te verdiepen. In het vervolg liet hij dat achterwege, wel ontving ik vele tekeningen van zijn hand, waarop ik dikwijls als Sebastiaan stond afgebeeld in Romeins harnas, het waren voorstudies voor zijn roman.

Integendeel

Begin jaren tachtig maakten we kunstreizen naar Brussel – de grote Magritte-tentoonstelling vond Adriaan maar zozo, de gebouwen van Victor Horta boeiden hem veel meer – en naar Rome, waar we voor een prikkie in het Neder-

lands Historisch Instituut konden logeren. In het Vaticaans Museum liet hij mij klassieke beelden zien die hem ontroerden, zoals het beeld van Antinoüs, de geliefde van keizer Hadrianus. Dat de verering van Hadrianus voor Antinoüs een duidelijk homo-erotisch karakter droeg, wist ik destijds nog niet. Voor Adriaan was ik Sebastiaan met het uiterlijk van Antinoüs. In zijn roman smeekt de keizer zijn geliefde officier de christelijke dwaalleer af te zweren, met de woorden: ‘Ik maak een god van je, Sebastiaan, zoals Antinoüs voor Hadrianus was.’

Van al die buitenlandse bezoeken werden reisverslagen gemaakt voor het in 1981 opgerichte Genootschap voor Tegennatuurlijke Letteren, waar Adriaan na verloop van tijd de drijvende kracht achter werd. Eerst verschenen de verhalen en gedichten van genootschapsleden op stencils, maar vanaf eind 1983 werden ze gepubliceerd in Integendeel. Uitgever Johan Polak was beschermheer van het homoseksuele genootschap. Dat hield in dat hij af en toe een vergadering in Nijmegen bezocht en soms het gezelschap ook bij hem thuis ontving. Als het genootschap in financiële nood verkeerde, leende hij wat. Er bestonden ook buitenleden, zoals Harry G.M. Prick en Robert Long. Voor sommige publicisten, onder wie enkele Bekende Nederlanders, was het echt een geheim genootschap. Zij schreven – onder pseudoniem – verhalen of gedichten voor Integendeel, maar wilden hun homoseksualiteit niet in de openbaarheid brengen.

Hoe verliepen de vergaderingen van het genootschap? In de notulen die Adriaan van de augustusvergadering van 1983 bijhield, valt te lezen dat Theo van Os op de maandelijkse bijeenkomst, bezocht door vijf leden, zijn reisgedichten ‘Naar Italië en weer terug’ declameerde. Er werd gesproken over de aanzienlijke wijzigingen in de herdrukken van Gerard Reves De taal der liefde en men discussieerde over het schandalige politieoptreden bij een Nijmeegse anti-homorel. Het voorstel werd gedaan de dames van het coc een vaandel te laten borduren om bij demonstraties te laten meeparaderen. Adriaan liet in de vergadering weten dat hij zich enorm gestoord had aan de wijze waarop de nos-radio aandacht had besteed aan het Genootschap. De media zagen volgens Adriaan het genootschap uitsluitend als een dichtersgezelschap en voor de radiouitzending was een prachtig Sebastiaan-fragment, voorgelezen door Hugo Koolschijn, weggesneden. Niemand had geprotesteerd en daar was geen vergiffenis voor mogelijk, meldde Adriaan en hij liet weten uit het genootschap te treden. Typisch Adriaan. Hij hield ervan riskante spelletjes te spelen, de inzet was bij hem altijd dramatisch hoog. Op deze wijze vroeg hij aandacht. Die kreeg hij natuurlijk ook en vervolgens was hij gewoon weer aanwezig bij de septembervergadering van het Genootschap.

Kwijnende eros

‘Ben je met Adriaan naar bed geweest?’ vroeg Polak eind jaren tachtig aan mij. Ik was inmiddels journalist geworden en had de uitgever in ruste geïnterviewd voor een weekblad. Hij reageerde teleurgesteld op mijn ontkenning. Ik vertelde dat Adriaan er dikwijls onmogelijke liefdes op nahield. Ja, dat herkende

Polak wel, er was niets spannender dan hetero’s met dwaalgevoelens. ‘Waarom heeft men toch de neiging telkens weer bepaalde destructieve relatievormen aan te gaan. Is het ervaring of gewoonte of bestaat er zoiets als noodlot?’ schreef Adriaan mij in 1982. Hoewel ik hem al in een vroeg stadium kenbaar maakte dat er van mijn kant geen sprake was van liefde of lichamelijke aantrekkingskracht – misschien was ik met mijn ‘dwaalgevoelens’ toch niet duidelijk genoeg – kreeg ik in zijn brieven en reisverslagen dikwijls verwijten naar mijn hoofd geslingerd. ‘Je ontworstelde je al aan mijn smorende belagingen, die ik in mijn tedere bedoelingen dacht te verkopen als wilskracht en tegen alle wetten indruisende liefdespassie, maar die neerkomen op gezeur en een blijven vasthouden aan een reeds te lang lopend spel van een triviaal geworden gestalte uit een geperverteerde mythe: Eros’ vleugels vielen uit, hij kwijnde.’ En dan was er altijd zijn riskante spel van aandacht vragen. ‘Nee, ik schiet geen tedergeverde pijlen meer op je af in de belachelijke hoop ooit je blondblinkend pantser te doorboren en je onstreelbare vlees te verwonden. Ik pantser mijzélf en toon me als de roekeloze samurai van de Grote Stad. Ik heb je niet nodig!’

Vrijdagmiddag 16 mei 1986 ontving Adriaan in een Nijmeegse boekhandel uit handen van Johan Polak het eerste exemplaar van zijn roman Sebastiaan. ‘Voor Hans’, staat op pagina 4. Ik kreeg ook een korte brief ‘Lieve jongen, zonder jou was Sebastiaan er nooit gekomen. Mijn liefde vond in jou de enige waardige aardse ge-

liefde. Ik wist niet hoe je daarmee om kon gaan. Jij eerst ook niet… maar we hebben de moed nooit opgegeven. Laten we altijd vrienden zijn!’ Dat laatste leverde mij geen problemen op, maar voor Adriaan was het een zware, complexe opgave. Ik was een obstakel in zijn liefdesleven, zijn nieuwe zoektochten naar streelbaar vlees. Af en toe kwam hij in Amsterdam, waarheen ik inmiddels verhuisd was, logeren. Dan hoorde ik zijn verhalen over kortstondige sauna-avonturen aan en zijn riskante spelletjes met mislukte liefdes. Hij kende zijn zwakke punten: ‘Bij alle berekening blijft het uitgangspunt natuurlijk steeds die volstrekt irrationele en hysterische hartstocht: de ontvlambaarheid van mijn gemoed; één glimlach en ik val in kat-zwijn; een lage aaibaarheidsdrempel: één aai en ik smelt in je hand. Om mezelf daartegen te wapenen en toch enigszins creatief met de oorzaak van die gemoedsbeweging om te gaan, moet ik me in allerlei bochten wringen, terwijl achteraf toch weer blijkt dat ik alleen mezelf geweld aan heb gedaan en niet de ander die zich niet gekwetst weet, maar hoogstens geamuseerd of onverschillig in het ergste geval.’

Na verloop van tijd had hij in Freddy een waardige opvolger gevonden. Ik mocht in die nieuwe vriendschap niet als stoorzender optreden. Eind jaren tachtig besloot ik geheel uit zijn leven te verdwijnen. Alle smeekbeden richting mijn Amsterdamse woning liet ik onbeantwoord. Het was goed zo, hoe pijnlijk ook.

2 Juni

Van Adriaans dood hoorde ik pas eind vorig jaar. In eerste instantie dacht ik aan zelfmoord. Ik had beter moeten weten. Zijn roman Sebastiaan is een eerbetoon aan Yukio Mishima. In zijn korte verhaal ‘Het zinderend kristal’ blikt hij in 2009 vanuit het Italiaanse Pozzuoli als bejaarde schrijver van goedkope science-fiction-romannetjes terug op zijn leven. ‘Vol ongeduld wacht ik op de dood. Maar ik zal haar niet verhaasten, daarvoor ben ik veel te laf. Bovendien heeft Yukio Mishima me geleerd dat je om zelfdoding te bedrijven jong moet zijn en als een held op je toppunt van lichamelijk en wilskrachtig kunnen. Een heldendom dat als een zinderend kristal de wereld verlicht: hevig en kortstondig in pure zelfontbranding. Sterven en schoonheid horen bij elkaar, wil het een zowel als het ander tragisch en louterend werken. In mijn geval zou verachting mijn rechtmatig deel zijn, want: “Zijn leven was mislukt”.’

Op 2 juni 1999 ging Adriaan in Nijmegen brood halen bij een bakker. Het begon te onweren. Peter de Jong, de vriend met wie hij een relatie had en die een appartement naast hem bewoonde, begon zich ’s middags tegen half vijf zorgen te maken: waar bleef-ie toch? Even later stopte een politiewagen voor de deur. Er werd bij Peter aangebeld en hij deed open. ‘U bent de buurman van Adriaan Litzroth?’ vroeg de politieman, onwetend van hun relatie. ‘De heer Litzroth is overleden.’

Adriaan was bij het oversteken van een ringweg aangereden door een vrachtwagen. De chauffeur reed door rood. Later tijdens de rechtszaak bleek dat hij ook te hard had gereden, de wagen technische mankementen vertoonde en te zwaar was geladen. De chauffeur werd veroordeeld tot een werkstraf en duizend gulden boete.

Peter de Jong, die de schrijver zo’n negen jaar kende, blijkt Adriaan in gelukkiger tijden meegemaakt te hebben. ‘Ik meen mij te kunnen aanmeten dat ik voorbij zijn spel kon kijken en dan was het toch wel een vrij optimistische, vrolijke persoonlijkheid.’ Schrijven deed Adriaan de laatste jaren vooral aan dagboeken. De negatieve recensies op Sebastiaan hadden diepe wonden geslagen in zijn toch al wankele zelfvertrouwen. Hij schreef nog enkele manuscripten, maar daar kwam nooit echt een einde aan. Adriaan was een perfectionist. Bovendien lag zijn productie niet hoog. De dood van ‘beschermheer’ Polak in 1992 wakkerde die productiviteit zeker niet aan. Voor Het Genootschap voor Tegennatuurlijke Letteren bleef hij al die jaren wel een ‘waarde genoot’. Hij leefde van een uitkering, tekende veel, kreeg nog in Nijmegen in Villa Lila een expositie. Ook waren zijn Sebastiaan-tekeningen in 1993 te zien in Het Markiezenhof te Bergen op Zoom, waar de tentoonstelling ‘Sebastiaan, martelaar of mythe’ werd gehouden. In een van de artikelen in de catalogus – dat van Hans Hafkamp – wordt uitgebreid aandacht aan Litzroths Sebastiaan geschonken.

Ruiken aan de onsterfelijkheid

In ‘Zinderend kristal’ maakt – zoals gezegd – de bejaarde schrijver Adriaan M.J. von Litzroth in 2009 de balans op van zijn leven: ‘Gepresteerd heb ik niet veel in de ogen van de mensheid, maar ik heb me gewijd aan de contemplatiecultus van de Schoonheid. Ik geniet van kinderen die lachen en spelen aan de zonovergoten baai. Voor mij was het leven zelf te hard, te moeilijk de slinkse wegen naar de Roem. Ik heb mij gekoesterd aan de boezem van de Fantasie en van Uitstel een stijl gemaakt.’ Hij beschouwt zich als een mislukt schrijver. ‘Een meesterwerk heb ik altijd willen scheppen, maar mijn meest pretentieuze werk heb ik al dertig jaar onaf in de kast liggen. Het is mijn enige wens dit jeugdwerk over het leven van de heilige Sebastiaan te voltooien voor ik dood ga,’ schrijft hij aldus in 1979. Zeven jaar later mag hij ‘aan de Onsterfelijkheid ruiken’. Zijn jeugdwerk ligt dan in de boekhandels. Met zelfspot laat hij mij weten: ‘Zet maar op mijn graf: Eindelijk iets af.’

Hora est Schrijvers en proefschriften (7)

Marcel F. Fresco Johan Andreas dèr Mouw+

Aan het eind van de negentiende eeuw werden de




dichtende dominees opgevolgd door dichtende classici, die vaak zelfs gepromoveerd waren. De meest bekenden onder hen zijn Herman Gorter (1864-1927; promotie in 1889, Amsterdam), J.A. dèr Mouw (1863-1919; promotie in 1890, Leiden), J.H. Leopold (1865-1925; promotie in 1892, Leiden) en P.C. Boutens (1870-1943; promotie in 1898, Utrecht).1

Boutens schreef over een traditioneel filologisch onderwerp: de scholiën bij Aristofanes, de geleerde kanttekeningen uit de oudheid bij een van de sappigste dichters ooit. Of deze dissertatie voor poëzieliefhebbers belangwekkend is, is bij mijn weten nog niet onderzocht.

Leopold zou een wetenschappelijk filoloog van internationale allure blijken en dat verraadt reeds zijn proefschrift, vooral het tweede deel, waarin hij zich meer vrijheid permitteert ten aanzien van zijn onderwerp, de Horatius-behandeling (lees: -verminking) door de beroemde en beruchte Leidse hoogleraar Hofman Peerlkamp. De dichter Leopold schemert al door.

Beroemd zijn Gorters promotieperikelen. Zijn hemelbestormende eerste proefschrift werd afgekeurd en is grotendeels verloren. Toen heeft hij in een maand of drie er nog eentje in elkaar getimmerd, dat heel lang niet serieus is genomen. In zijn behandeling van de beeldspraak van de Griekse tragicus Aischylos toont hij zich er een onmiskenbare Tachtiger, die homogeniteit en consistentie in beeldspraak eist en tot maatstaf verheft, met vaak interessante resultaten.

De titel van Dèr Mouws proefschrift klinkt aantrekkelijk: Quomodo antiqui naturam mirati sunt? [Hoe hebben de ouden de natuur bewonderd?]. Het onderwerp is de natuurbeleving en natuurwaardering in de oudheid. De Grieken en Romeinen leefden veel dichter bij de natuur dan wij, maar de vraag is: merken we dat in hun kunst, in hun literatuur? De Duitse dichter en filosoof Friedrich Schiller vond van niet en verbaasde zich daarover. Tegen zijn opvatting lijkt Dèr Mouw zich in zijn proefschrift met grote eruditie, en soms met humor, af te zetten.

Gedragen sfeer

Over de promotieplechtigheid van Dèr Mouw, op 7 juni 1890, weten we helaas niets. Maar we kunnen ons misschien wel een voorstelling maken van die academische zitting. Die zal hebben plaatsgevonden in de faculteitskamer op het Leidse Rapenburg. De gedragen sfeer zal niet veel hebben verschild van die welke er nu heerst. Twee marmeren poppen aan weerskanten, een paar hooggeleerde portretten aan de wanden, tegen het raam een vrij grote tafel met een stemmig groen laken erover en daarachter de promotiecommissie. Of zou de zitting, zoals tegenwoordig, in de fraaie senaatskamer zijn gehouden? Ook daar zal de plechtige sfeer niet veel anders zijn geweest dan nu. De wanden geheel vol met portretten van hooggeleerden sedert 1575 en op de achterwand Willem de Zwijger, omringd door wapenschilden.

Zou de promovendus gestaan hebben? We kunnen ons indenken dat de heren de jongeman duchtig aan de tand hebben willen voelen. Helemaal in het Latijn? We weten het niet, zoals we ook niet zeker weten wie de leden van de commissie waren: wel kunnen we vermoeden dat het ging om de latinist J.J. Cornelissen (1839-1891), de filosoof J.P.N. Land (1834-1897) en de taalkundige en sanskritist J.H.C. Kern (1833-1917). De promotor was natuurlijk aanwezig, dat was J. van Leeu-

wen Jr. (1850-1924), de nog vrij jonge opvolger als graecus van de grote Cobet. Als kenner van Aristofanes en Homerus zou Van Leeuwen grote waardering oogsten. Hij was een man met een vlotte, uitbundige pen, zowel in het Latijn als in het Nederlands, en beslist een stimulator voor de aanstaande doctor.

Zou er een promotiediner zijn geweest, zouden zijn ouders naar Leiden zijn gereisd? Het is twijfelachtig, de familie had het niet breed. Wie waren er dan wel bij? Naar het schijnt is Dèr Mouw alleen papieren lid van het corps geweest en heeft hij geen enkele studentenactiviteit ontplooid. Van zijn studievrienden – Leopold en hij waren jaargenoten, maar noemen elkaar nergens – zullen Kronenberg en Hoogvliet (misschien als paranimfen?) hem ter plekke hebben gelukgewenst. Wellicht was de reeds gedebuteerde dichter Edward B. Koster van de partij. Deze minor poet – die zelf in januari 1891 zou promoveren – was namelijk Dèr Mouws collega aan het stedelijk gymnasium in Doetinchem.2

Studie

De jonge doctor kwam uit de streek van de Gelderse IJssel. Het natuurschoon van de Veluwe was hem vertrouwd. Geboren in 1863 in Westervoort, kleuter en jongetje in Zwolle, mislukt hbs-er en met vertraging gelukt gymnasiast in Deventer. De hbs ging hem niet goed af door de moeite die hij zou hebben gehad met wiskunde. Een vreemde zaak, als je bedenkt dat L.E.J. Brouwer, de grondlegger van de intuïtionistische wiskunde, hem nog in 1962 een geniaal wiskundige zou noemen.3

Pas tegen zijn twintigste verjaardag, in 1883, deed Johan Andreas eindexamen, maar in Leiden ging het rap. Daar zat hij op zijn studentenkamer in de Houtstraat, tussen Rapenburg en Gerecht, vooral met zijn boeken en werkte. In een – grotendeels ongepubliceerde en onvoltooide – biografische schets schrijft Hans Redeker: ‘Er zijn enige foto’s uit deze studentenjaren in het familie-archief bewaard. Geen foto’s uit het studentenleven van Leiden, maar van Dèr Mouw thuis, bij zijn ouders. En zij laten geen zwierige student zien, maar een kleine kamergeleerde, met een slecht zittend pak van kleinburgerlijke snit. Met – in de laatste jaren – al een klein puntbaardje, maar met felle, spottende ogen achter de brilleglazen. Een jonge intellectueel, die Multatuli leest…’4

Na anderhalf jaar deed hij kandidaatsexamen (januari 1885), maar in 1886 zakte hij voor het doctoraal. De overlevering wil dat hij alleen was afgewezen omdat de professoren meenden dat deze briljante jongeman cum laude moest halen en dat hij te veel haast had.5 Ruim een half jaar later – op 27 mei 1887 – zou hem dit predikaat ook inderdaad verleend worden. Waarom hij zo’n haast had? We weten het niet. Was het geldgebrek, eerzucht, beide? Na zijn studie ging hij waarschijnlijk terug naar zijn ouderlijk huis in Deventer en werkte hij aan het proefschrift. Dat voltooide hij in Doetinchem, waar hij in 1888 als leraar klassieke talen begonnen was.

Van die hele tijd weten we bijzonder weinig. Het is ook lang geleden. En Dèr Mouw was een weggooier. Filosofische Lesefrüchte zijn bewaard en heel wat handschriften met gedichten en poëtische ontwerpen, maar persoonlijke papieren gooide

hij met haast manische ijver weg. Brieven van hem aan Van Eeden hebben we, de antwoorden aan hem niet; brieven aan Van Vriesland, die hebben we, de antwoorden alweer niet.6 Dèr Mouws dochter heeft mij verteld dat er een grote kist of koffer met paperassen is geweest. Hij had bepaald dat die na zijn dood ongelezen moesten worden verbrand. Maar toen het zover was, heeft Dèr Mouws echtgenote de kist op slot gedaan en bewaard. Nadat in 1935 ook zij gestorven was, heeft de dochter met haar man in een min of meer plechtig ritueel alles verbrand zonder het in te kijken. Een halve eeuw later vertelde ze het mij, en toen had ze er al lang spijt van. Er moeten veel persoonlijke gegevens definitief verloren zijn gegaan.

Zo weten we alleen iets over de dichter en de filosoof Dèr Mouw. Vinden we die ook al in het proefschrift? Naast de taalvirtuoos en filosoof die hij was, komt ons uit de dissertatie een voorafschaduwing tegemoet van de dichter die de Eenheid in het goddelijke Brahman belijdt.7

Beeldspraak

Een bijzondere charme vormt het taalgebruik in Quomodo antiqui naturaam mirati sunt? Dat Dèr Mouw vlot Latijn schrijft, is niet bijzonder; dat konden de jonge classici van die dagen. Maar zijn taal is vaak speels en uitbundig, soms haast baldadig. Er heerst een springerige intertextualiteit, die bij het Grieks geen halt houdt. Hoe zorgvuldig hij ook probeert te argumenteren, hij hult het betoog voortdurend in beeldrijke taal. Nu zal hij later, in Het absoluut idealisme (1905), schrijven dat je zonder beeldspraak geen goed metafysicus kunt zijn.8 Aan die voorwaarde voldoet hij hier al ruimschoots. De hele passage daar sluit precies aan bij de beschouwingen hier, in theorie en praktijk. Eén voorbeeld uit het proefschrift moet volstaan:

Pectus humanum membranae illius chemicae instar est, quae rerum imagines obscuras et oneiratôn alinkious morphaisin continet easque tum demum claras exhibet, ubi ars polypharmakos adlaboravit.’ (p. 13) [Het menselijk hart is als het scheikundig membraan dat donkere beelden van dingen bevat, beelden als droomgestalten, en ze pas dan duidelijk laat zien als de kruidenkundige kunst haar medewerking verleent.]

De Griekse woorden komen uit Aischylos (Prometheus 449) en Homerus. Het moderne fotonegatief wordt met poëtische Griekse woorden omschreven, de vergelijking van het menselijk hart ermee is karakteristiek voor Dèr Mouw. In het vervolg is het hart als een woud waarin wordt gekapt, met wendingen uit Ovidius en alweer Homerus.

Sehnsucht

Dèr Mouw toont zich een voortreffelijk kenner van de antieke literatuur, maar dat is niet verrassend. Dat mag je van een promovendus bij dit onderwerp verlangen. Hij wil, zegt hij, de vesting bestormen van de mening dat de hele oudheid ongevoelig is geweest voor de schoonheid van de natuur. Die burcht wordt alleen

verdedigd door echte doden zoals Schiller en andere geleerde schimmen. Dit behelzen de eerste zinnen, die zelfs voorafgaan aan de traditionele bedankjes aan levende geleerde heren. Toch is zijn kritiek halfhartig. Die opmerking van Schiller blijkt niet de echte probleemstelling. Het gaat hem niet om de band van de oude Grieken met de natuur, maar om zijn eigen romantische band met de natuur.

Hij speelt trouwens open kaart. Op p. 43 zegt hij: ‘… het is hun [de oosterlingen] gegaan als ons, een ontwikkelder generatie, wanneer wij geleidelijk onze kennis vergetend’s avonds in de bergen dromen en op het punt staan in te slapen. We zien ginds niet meer de aparte bomen staan, maar het hele bos, en het oog meent wonderbaarlijke vormen te ontwaren, die het niet helder onderscheidt. […] Wij schijnen in een zee van mysteries onder te duiken, waar wij zelf van geen gewicht zijn in vergelijking met de geweldige natuurverschijnselen die aan alle kanten dreigen. […] Wij voelen bewondering: wij ondergaan de natuur, huiverend en er kracht uit puttend. […] Zo beleeft het Oosten de natuur en verklaart haar. […] Hebben de Grieken een dergelijke beleving gekend? Oorspronkelijk ongetwijfeld; want zij hebben die uit het gemeenschappelijk vaderland meegebracht…’ Het hele proefschrift is doortrokken van het heimwee, de romantische Sehnsucht naar het verloren paradijs, naar de gouden tijd van de oorspronkelijke eenheid. De filosoof Dèr Mouw zal ermee worstelen; en de Brahmandichter zal in zijn gelukkigste momenten die eenheid hervinden.

Dèr Mouw gaat in zijn proefschrift uit van een dialectische ontwikkeling. Oorspronkelijk is er de Eenheid van Natuur en mens (these). Die gaat bij de meesten in meerdere of mindere mate verloren (antithese). En dan volgt de synthese: het romantische besef van het verloren paradijs, het verlangen ernaar en het daarmee gepaard gaande natuurbesef (bewondering). Naast die dialectische lijn – die voor hemzelf het wezenlijke is – is er een andere, gecompliceerder lijn. Een op het zintuiglijke gegrondveste attitude tegenover leven en wereld (sensualismus) kan uitstekend dienen voor de toegang tot de natuur, met religieuze implicaties en al (de natuurlijke godsdienst). Dit kan in de latere oudheid tot materialisme verworden. Maar deze sensualismus, dankzij de uit het Oosten komende god Dionysus lang dominant, culmineert in een ja-zeggen tegen het leven, tegen vreugde en genot. Daartegenover komt – eveneens uit het Oosten – de vergeestelijkte Weltverneinende christelijke godsdienst, die de natuur alleen symbolisch, dus niet ‘natuurgetrouw’, in kunst uitdrukt. Zo ging het oudgeworden, uitgeputte heidendom ten onder: kerkvader Cyprianus (ca. 250), Gibbon en Nietzsche…

Grote moeder

De Grieken hebben volgens Dèr Mouw het besef van de Oereenheid van Natuur en mens verloren – anders dan de Indiërs met hun overweldigende tropische natuur en eerder dan de wat boerse Romeinen. De Indiërs worden door hem opvallend vaak genoemd in contrast met de Grieken (en Romeinen). Hij loopt hiermee enigszins vooruit op zijn latere Brahman-poëzie; meer dan de Grieken zouden de Indiërs het besef van de pre-rationele eenheid hebben bewaard. De helderheid van de Griekse hemel verklaart het heldere, rationele denken der Grieken en daarmee de oorzaak van hun onromantische natuurbeleving. Op p. 42 zegt hij onder verwijzing naar het lied op het stralende Athene uit Euripides’ Medea: ‘Een volk dat door de natuur zo is gevormd, zal de angsten en het door de overweldigende natuurverschijnselen veroorzaakte gepieker over de oorsprong van de wereld niet kennen, over die ene kracht die groter is dan alles en die men voor de schepper en de bestierder van het heelal houdt.’ Hij geeft een paar mooie citaten en merkt dan samenvattend op: ‘De Grieken zijn niet door de Grote Moeder verstoten en niet van haar vervreemd geraakt, want zij was altijd zachtmoedig en vriendelijk en niet, zoals bij ons, als een wispelturige stiefmoeder die door haar onvoorspelbaarheid ons afschrikt; een veel stralender lente dan de onze heeft ongetwijfeld de bewondering van de oudheid teweeggebracht.’ (p. 53-54) De Grieken beseften wel de schoonheid van de natuur, maar zij hadden er geen romantische relatie mee. Ze hadden geen antenne meer voor het geheimzinnige, het Unheimliche, het huiveringwekkende en mysterieuze, dat hemzelf zo dierbaar was.

Naast het rationalisme van de al Nietzscheaans opgevatte Socrates, de vernietiger van de oudheid (p. 39), ontwikkelt zich geleidelijk het moderne natuurbesef. Een vroeg voorbeeld, meent Dèr Mouw, is Phaedra bij Euripides, die in haar liefdesverdriet op de weide onder de peppels zou willen liggen, ja die met loshangend haar wild door de beemden wil gaan jagen.9 Maar in de dagen van Euripides is zij een uitzondering en Dèr Mouw zet haar af tegen de volgens hem allerminst romantische Prometheus van Aischylos (p. 32, p. 105-108, p. 151). Hij onderscheidt in dat verband twee vormen van natuurbeleving. De eerste gaat gepaard met het besef van de eigen geringheid, met de huivering voor de geheimzinnige natuur, waarvan Phaedra als het ware een variant is. De tweede wordt gekenmerkt door morele onafhankelijkheid en trots, waarbij de uitdaging van het natuurgeweld wordt aangenomen. Dit laatste illustreert hij met een citaat uit Goethes Faust, voor de gelegenheid even in het Latijn vertaald (p. 106).10 Een ander voorbeeld daarvan is de figuur van Prometheus – althans bij Aischylos -, die echter anders dan Faust, aldus Dèr Mouw, het heimwee naar het verloren paradijs niet kent.

Gelijk de nacht

De jonge auteur snijdt vele onderwerpen aan, die vaak door de schematiek van zijn indeling heenlopen. Aan de meeste kan ik, hoe boeiend ze ook zijn, nu geen aandacht schenken. Ik kies er één, symbolismus. In eerste instantie is het voor hem een literaire categorie. Hij gebruikt het woord liever dan ‘verge-

lijking’ of ‘beeldspraak’. Hij denkt daarbij waarschijnlijk aan de oorspronkelijke betekenis, het samen doen gaan.

Op p. 26 zegt hij ter illustratie hiervan over de pestgod Apollo, die ‘gelijk de nacht’ komt (aan het begin van de Ilias): ‘Niet de god zelf wordt met de nacht vergeleken, maar dat wat wij voelen wanneer wij de nacht dreigend boven het strand zien opkomen, dát voelen wij wanneer wij ons voorstellen hoe de dood en verderf brengende Apollo nadert.’ Dan geeft hij als volgende voorbeeld Achilleus in stralende wapenrusting als de onheilspellende, koortsbrengende Hondster, Sirius, wat door Priamus en Hecuba als dreigend wordt ervaren en ook door de lezer (hoorder). In een literair kunstwerk, zegt hij p. 28, moet de natuur een spiegel van de menselijke ziel, van de menselijke gevoelens zijn. Daartoe citeert hij een Homerische held, die als ‘een tweede King Lear’ door de eenzame velden dwaalt, de paden der mensen mijdend.

In dit perspectief moeten wij kennelijk zijn beschouwingen begrijpen over de ‘natuurlijke religie’, al is het verband niet zonder meer duidelijk. Op p. 46 komt Dèr Mouw op het symbolisme terug. Het is volgens hem de manier – van de natuurlijke religie – om het onverklaarbare te verklaren: ‘Haec ratio est inexplicata explicandi symbolismus est.’

Het begint met de oorspronkelijke eenheid met de natuur; dan ontstaat er bij de mens het besef er niet meer één mee te zijn. Dat is een religieus besef. De mens wordt tot de natuurlijke religie gebracht door de natuurverschijnselen. Hij ziet de bomen, hij ziet de sterren, hij voelt de wind en al begrijpt hij niet hoe alles met elkaar samenhangt of wat de band is die het Geheel omvat, toch voorvoelt hij vaag dat al deze dingen, met hun verschillen, iets gemeenschappelijks hebben. Zo kent hij aan de voorwerpen menselijke eigenschappen toe, deugden, zintuigen en een wil. En ten slotte ook een menselijke gedaante: ‘Een verschijnsel uit de natuur dat zonder zelfbesef (bewustzijn) is, drukt symbolisch het Gemeenschappelijke uit en daarmee de mens die erin schuilt als een vlinder in een larve. Die combinatie schept de godheid. Maar door deze personificatie verandert de betekenis van het symbool: want nu ontstaat er een doel en een wil van de godheid: dat wat door het symbool werd uitgedrukt, ontsnapt aan (en manifesteert zich als) het denken van de godheid, die volbrengt wat hij wil, want uit de persoon komt onmiddellijk handelen voort. De idee, die in het symbool sliep, wordt tot de handeling, die de god, die zelf handelt, volbrengt en zo ontstaat het verhaal dat Mythe heet. Die is niets anders dan de handeling, het in handeling uiteengevallen symbool; het symbool zelf verdwijnt, omdat wat dood (levenloos) was, nu levend wordt. Maar terwijl de Grieken door de zon van hun talent de larve (rups) koesteren, totdat de vlinder de cocon verlaat en vrij wegvliegt, (anders gezegd) terwijl zij de god die aan het symbool was vastgebonden, tevoorschijn halen, bevrijden en in helder licht stellen, is het Oosten niet zover gekomen […] Daar is de godsdienst in de starheid van de symbolen teruggevallen. […] De morele betekenis die het Oosten (en de oudste Grie-

ken) alleen giste, hebben de Grieken werkelijk onderkend. De symbolische (verklarings)wijze verdwijnt. Iupiter betekent niet hemel, maar de hemel is een godheid en die godheid heet Iupiter.’

Deze en dergelijke beschouwingen werden ogenschijnlijk zonder enige aarzeling en onbevangen neergeschreven. Of dat werkelijk zo was? Op de jonge doctor zou een zeer kritisch kennistheoreticus volgen. Maar met eenzelfde dialectiek als hierboven voor de beschavingen geschetst, kun je denken dat beiden – de doctor en de filosoof – zich in de synthese van de Tweeheidloze Adwaita, de dichterlijke bezinger van Brahmans glorie, hebben gevonden.

Bronnen

A.M. Cram-Magré, Dèr Mouw – Adwaita, Denker en dichter, Groningen 1962 (diss. Amsterdam) (Utrecht 1981).

E. Endt, Herman Gorter documentatie over de jaren 1864 tot en met 1897, Amsterdam 1965 (sterk uitgebreide tweede druk, Amsterdam 1986).

M.F. Fresco, De dichter Dèr Mouw en de klassieke oudheid, Amsterdam 1971 (diss. Amsterdam) (Amsterdam 1972).

M.F. Fresco, ‘Herman Gorter en de klassieke oudheid’, in G. Stuiveling [red.], Acht over Gorter, Amsterdam 1978, p. 69-161 (380-389), vooral p. 71-106.

Marcel Fresco [red.] Over J.A. dèr Mouw, Beschouwingen, ‘s-Gravenhage 1984.

J.J.M. Meijers, J.H. Leopold als klassiek filoloog, ‘s-Gravenhage 1995 (diss. Leiden).

Johannes Andreas der Mouw, Quomodo antiqui naturam mirati sunt?, Daventriae 1890 (diss. Leiden).

Johan Andreas dèr Mouw, Verzamelde Werken (6 delen, uitg. door Victor E. van Vriesland) Amsterdam 1947-1951.

J.A. dèr Mouw, Brieven aan Frederik van Eeden (ed. Harry G.M. Prick), ‘s-Gravenhage 1971.

J.A. dèr Mouw (Adwaita), Volledig dichtwerk (uitg. door H. van den Bergh, A.M. Cram-Magré en M.F. Fresco), Amsterdam 1986.

Hans Redeker, Johan Andreas dèr Mouw, Een biografie, (onvoltooid typoscript zonder jaar [ca. 1950] of plaats, waarvan enkele fragmenten in 1953 en 1955 in De Nieuwe Stem zijn gepubliceerd).

Rudi van der Paardt [red.], Klassieke profielen, Alkmaar 1988.

Victor E. van Vriesland, ‘Herdenking van Johan Andreas dèr Mouw’, in Fresco [red.] (1984), p. 16.

Hora est Schrijvers en proefschriften (7)

Marcel F. Fresco Johan Andreas dèr Mouw+

Aan het eind van de negentiende eeuw werden de




dichtende dominees opgevolgd door dichtende classici, die vaak zelfs gepromoveerd waren. De meest bekenden onder hen zijn Herman Gorter (1864-1927; promotie in 1889, Amsterdam), J.A. dèr Mouw (1863-1919; promotie in 1890, Leiden), J.H. Leopold (1865-1925; promotie in 1892, Leiden) en P.C. Boutens (1870-1943; promotie in 1898, Utrecht).1

Boutens schreef over een traditioneel filologisch onderwerp: de scholiën bij Aristofanes, de geleerde kanttekeningen uit de oudheid bij een van de sappigste dichters ooit. Of deze dissertatie voor poëzieliefhebbers belangwekkend is, is bij mijn weten nog niet onderzocht.

Leopold zou een wetenschappelijk filoloog van internationale allure blijken en dat verraadt reeds zijn proefschrift, vooral het tweede deel, waarin hij zich meer vrijheid permitteert ten aanzien van zijn onderwerp, de Horatius-behandeling (lees: -verminking) door de beroemde en beruchte Leidse hoogleraar Hofman Peerlkamp. De dichter Leopold schemert al door.

Beroemd zijn Gorters promotieperikelen. Zijn hemelbestormende eerste proefschrift werd afgekeurd en is grotendeels verloren. Toen heeft hij in een maand of drie er nog eentje in elkaar getimmerd, dat heel lang niet serieus is genomen. In zijn behandeling van de beeldspraak van de Griekse tragicus Aischylos toont hij zich er een onmiskenbare Tachtiger, die homogeniteit en consistentie in beeldspraak eist en tot maatstaf verheft, met vaak interessante resultaten.

De titel van Dèr Mouws proefschrift klinkt aantrekkelijk: Quomodo antiqui naturam mirati sunt? [Hoe hebben de ouden de natuur bewonderd?]. Het onderwerp is de natuurbeleving en natuurwaardering in de oudheid. De Grieken en Romeinen leefden veel dichter bij de natuur dan wij, maar de vraag is: merken we dat in hun kunst, in hun literatuur? De Duitse dichter en filosoof Friedrich Schiller vond van niet en verbaasde zich daarover. Tegen zijn opvatting lijkt Dèr Mouw zich in zijn proefschrift met grote eruditie, en soms met humor, af te zetten.

Gedragen sfeer

Over de promotieplechtigheid van Dèr Mouw, op 7 juni 1890, weten we helaas niets. Maar we kunnen ons misschien wel een voorstelling maken van die academische zitting. Die zal hebben plaatsgevonden in de faculteitskamer op het Leidse Rapenburg. De gedragen sfeer zal niet veel hebben verschild van die welke er nu heerst. Twee marmeren poppen aan weerskanten, een paar hooggeleerde portretten aan de wanden, tegen het raam een vrij grote tafel met een stemmig groen laken erover en daarachter de promotiecommissie. Of zou de zitting, zoals tegenwoordig, in de fraaie senaatskamer zijn gehouden? Ook daar zal de plechtige sfeer niet veel anders zijn geweest dan nu. De wanden geheel vol met portretten van hooggeleerden sedert 1575 en op de achterwand Willem de Zwijger, omringd door wapenschilden.

Zou de promovendus gestaan hebben? We kunnen ons indenken dat de heren de jongeman duchtig aan de tand hebben willen voelen. Helemaal in het Latijn? We weten het niet, zoals we ook niet zeker weten wie de leden van de commissie waren: wel kunnen we vermoeden dat het ging om de latinist J.J. Cornelissen (1839-1891), de filosoof J.P.N. Land (1834-1897) en de taalkundige en sanskritist J.H.C. Kern (1833-1917). De promotor was natuurlijk aanwezig, dat was J. van Leeu-

wen Jr. (1850-1924), de nog vrij jonge opvolger als graecus van de grote Cobet. Als kenner van Aristofanes en Homerus zou Van Leeuwen grote waardering oogsten. Hij was een man met een vlotte, uitbundige pen, zowel in het Latijn als in het Nederlands, en beslist een stimulator voor de aanstaande doctor.

Zou er een promotiediner zijn geweest, zouden zijn ouders naar Leiden zijn gereisd? Het is twijfelachtig, de familie had het niet breed. Wie waren er dan wel bij? Naar het schijnt is Dèr Mouw alleen papieren lid van het corps geweest en heeft hij geen enkele studentenactiviteit ontplooid. Van zijn studievrienden – Leopold en hij waren jaargenoten, maar noemen elkaar nergens – zullen Kronenberg en Hoogvliet (misschien als paranimfen?) hem ter plekke hebben gelukgewenst. Wellicht was de reeds gedebuteerde dichter Edward B. Koster van de partij. Deze minor poet – die zelf in januari 1891 zou promoveren – was namelijk Dèr Mouws collega aan het stedelijk gymnasium in Doetinchem.2

Studie

De jonge doctor kwam uit de streek van de Gelderse IJssel. Het natuurschoon van de Veluwe was hem vertrouwd. Geboren in 1863 in Westervoort, kleuter en jongetje in Zwolle, mislukt hbs-er en met vertraging gelukt gymnasiast in Deventer. De hbs ging hem niet goed af door de moeite die hij zou hebben gehad met wiskunde. Een vreemde zaak, als je bedenkt dat L.E.J. Brouwer, de grondlegger van de intuïtionistische wiskunde, hem nog in 1962 een geniaal wiskundige zou noemen.3

Pas tegen zijn twintigste verjaardag, in 1883, deed Johan Andreas eindexamen, maar in Leiden ging het rap. Daar zat hij op zijn studentenkamer in de Houtstraat, tussen Rapenburg en Gerecht, vooral met zijn boeken en werkte. In een – grotendeels ongepubliceerde en onvoltooide – biografische schets schrijft Hans Redeker: ‘Er zijn enige foto’s uit deze studentenjaren in het familie-archief bewaard. Geen foto’s uit het studentenleven van Leiden, maar van Dèr Mouw thuis, bij zijn ouders. En zij laten geen zwierige student zien, maar een kleine kamergeleerde, met een slecht zittend pak van kleinburgerlijke snit. Met – in de laatste jaren – al een klein puntbaardje, maar met felle, spottende ogen achter de brilleglazen. Een jonge intellectueel, die Multatuli leest…’4

Na anderhalf jaar deed hij kandidaatsexamen (januari 1885), maar in 1886 zakte hij voor het doctoraal. De overlevering wil dat hij alleen was afgewezen omdat de professoren meenden dat deze briljante jongeman cum laude moest halen en dat hij te veel haast had.5 Ruim een half jaar later – op 27 mei 1887 – zou hem dit predikaat ook inderdaad verleend worden. Waarom hij zo’n haast had? We weten het niet. Was het geldgebrek, eerzucht, beide? Na zijn studie ging hij waarschijnlijk terug naar zijn ouderlijk huis in Deventer en werkte hij aan het proefschrift. Dat voltooide hij in Doetinchem, waar hij in 1888 als leraar klassieke talen begonnen was.

Van die hele tijd weten we bijzonder weinig. Het is ook lang geleden. En Dèr Mouw was een weggooier. Filosofische Lesefrüchte zijn bewaard en heel wat handschriften met gedichten en poëtische ontwerpen, maar persoonlijke papieren gooide

hij met haast manische ijver weg. Brieven van hem aan Van Eeden hebben we, de antwoorden aan hem niet; brieven aan Van Vriesland, die hebben we, de antwoorden alweer niet.6 Dèr Mouws dochter heeft mij verteld dat er een grote kist of koffer met paperassen is geweest. Hij had bepaald dat die na zijn dood ongelezen moesten worden verbrand. Maar toen het zover was, heeft Dèr Mouws echtgenote de kist op slot gedaan en bewaard. Nadat in 1935 ook zij gestorven was, heeft de dochter met haar man in een min of meer plechtig ritueel alles verbrand zonder het in te kijken. Een halve eeuw later vertelde ze het mij, en toen had ze er al lang spijt van. Er moeten veel persoonlijke gegevens definitief verloren zijn gegaan.

Zo weten we alleen iets over de dichter en de filosoof Dèr Mouw. Vinden we die ook al in het proefschrift? Naast de taalvirtuoos en filosoof die hij was, komt ons uit de dissertatie een voorafschaduwing tegemoet van de dichter die de Eenheid in het goddelijke Brahman belijdt.7

Beeldspraak

Een bijzondere charme vormt het taalgebruik in Quomodo antiqui naturaam mirati sunt? Dat Dèr Mouw vlot Latijn schrijft, is niet bijzonder; dat konden de jonge classici van die dagen. Maar zijn taal is vaak speels en uitbundig, soms haast baldadig. Er heerst een springerige intertextualiteit, die bij het Grieks geen halt houdt. Hoe zorgvuldig hij ook probeert te argumenteren, hij hult het betoog voortdurend in beeldrijke taal. Nu zal hij later, in Het absoluut idealisme (1905), schrijven dat je zonder beeldspraak geen goed metafysicus kunt zijn.8 Aan die voorwaarde voldoet hij hier al ruimschoots. De hele passage daar sluit precies aan bij de beschouwingen hier, in theorie en praktijk. Eén voorbeeld uit het proefschrift moet volstaan:

Pectus humanum membranae illius chemicae instar est, quae rerum imagines obscuras et oneiratôn alinkious morphaisin continet easque tum demum claras exhibet, ubi ars polypharmakos adlaboravit.’ (p. 13) [Het menselijk hart is als het scheikundig membraan dat donkere beelden van dingen bevat, beelden als droomgestalten, en ze pas dan duidelijk laat zien als de kruidenkundige kunst haar medewerking verleent.]

De Griekse woorden komen uit Aischylos (Prometheus 449) en Homerus. Het moderne fotonegatief wordt met poëtische Griekse woorden omschreven, de vergelijking van het menselijk hart ermee is karakteristiek voor Dèr Mouw. In het vervolg is het hart als een woud waarin wordt gekapt, met wendingen uit Ovidius en alweer Homerus.

Sehnsucht

Dèr Mouw toont zich een voortreffelijk kenner van de antieke literatuur, maar dat is niet verrassend. Dat mag je van een promovendus bij dit onderwerp verlangen. Hij wil, zegt hij, de vesting bestormen van de mening dat de hele oudheid ongevoelig is geweest voor de schoonheid van de natuur. Die burcht wordt alleen

verdedigd door echte doden zoals Schiller en andere geleerde schimmen. Dit behelzen de eerste zinnen, die zelfs voorafgaan aan de traditionele bedankjes aan levende geleerde heren. Toch is zijn kritiek halfhartig. Die opmerking van Schiller blijkt niet de echte probleemstelling. Het gaat hem niet om de band van de oude Grieken met de natuur, maar om zijn eigen romantische band met de natuur.

Hij speelt trouwens open kaart. Op p. 43 zegt hij: ‘… het is hun [de oosterlingen] gegaan als ons, een ontwikkelder generatie, wanneer wij geleidelijk onze kennis vergetend’s avonds in de bergen dromen en op het punt staan in te slapen. We zien ginds niet meer de aparte bomen staan, maar het hele bos, en het oog meent wonderbaarlijke vormen te ontwaren, die het niet helder onderscheidt. […] Wij schijnen in een zee van mysteries onder te duiken, waar wij zelf van geen gewicht zijn in vergelijking met de geweldige natuurverschijnselen die aan alle kanten dreigen. […] Wij voelen bewondering: wij ondergaan de natuur, huiverend en er kracht uit puttend. […] Zo beleeft het Oosten de natuur en verklaart haar. […] Hebben de Grieken een dergelijke beleving gekend? Oorspronkelijk ongetwijfeld; want zij hebben die uit het gemeenschappelijk vaderland meegebracht…’ Het hele proefschrift is doortrokken van het heimwee, de romantische Sehnsucht naar het verloren paradijs, naar de gouden tijd van de oorspronkelijke eenheid. De filosoof Dèr Mouw zal ermee worstelen; en de Brahmandichter zal in zijn gelukkigste momenten die eenheid hervinden.

Dèr Mouw gaat in zijn proefschrift uit van een dialectische ontwikkeling. Oorspronkelijk is er de Eenheid van Natuur en mens (these). Die gaat bij de meesten in meerdere of mindere mate verloren (antithese). En dan volgt de synthese: het romantische besef van het verloren paradijs, het verlangen ernaar en het daarmee gepaard gaande natuurbesef (bewondering). Naast die dialectische lijn – die voor hemzelf het wezenlijke is – is er een andere, gecompliceerder lijn. Een op het zintuiglijke gegrondveste attitude tegenover leven en wereld (sensualismus) kan uitstekend dienen voor de toegang tot de natuur, met religieuze implicaties en al (de natuurlijke godsdienst). Dit kan in de latere oudheid tot materialisme verworden. Maar deze sensualismus, dankzij de uit het Oosten komende god Dionysus lang dominant, culmineert in een ja-zeggen tegen het leven, tegen vreugde en genot. Daartegenover komt – eveneens uit het Oosten – de vergeestelijkte Weltverneinende christelijke godsdienst, die de natuur alleen symbolisch, dus niet ‘natuurgetrouw’, in kunst uitdrukt. Zo ging het oudgeworden, uitgeputte heidendom ten onder: kerkvader Cyprianus (ca. 250), Gibbon en Nietzsche…

Grote moeder

De Grieken hebben volgens Dèr Mouw het besef van de Oereenheid van Natuur en mens verloren – anders dan de Indiërs met hun overweldigende tropische natuur en eerder dan de wat boerse Romeinen. De Indiërs worden door hem opvallend vaak genoemd in contrast met de Grieken (en Romeinen). Hij loopt hiermee enigszins vooruit op zijn latere Brahman-poëzie; meer dan de Grieken zouden de Indiërs het besef van de pre-rationele eenheid hebben bewaard. De helderheid van de Griekse hemel verklaart het heldere, rationele denken der Grieken en daarmee de oorzaak van hun onromantische natuurbeleving. Op p. 42 zegt hij onder verwijzing naar het lied op het stralende Athene uit Euripides’ Medea: ‘Een volk dat door de natuur zo is gevormd, zal de angsten en het door de overweldigende natuurverschijnselen veroorzaakte gepieker over de oorsprong van de wereld niet kennen, over die ene kracht die groter is dan alles en die men voor de schepper en de bestierder van het heelal houdt.’ Hij geeft een paar mooie citaten en merkt dan samenvattend op: ‘De Grieken zijn niet door de Grote Moeder verstoten en niet van haar vervreemd geraakt, want zij was altijd zachtmoedig en vriendelijk en niet, zoals bij ons, als een wispelturige stiefmoeder die door haar onvoorspelbaarheid ons afschrikt; een veel stralender lente dan de onze heeft ongetwijfeld de bewondering van de oudheid teweeggebracht.’ (p. 53-54) De Grieken beseften wel de schoonheid van de natuur, maar zij hadden er geen romantische relatie mee. Ze hadden geen antenne meer voor het geheimzinnige, het Unheimliche, het huiveringwekkende en mysterieuze, dat hemzelf zo dierbaar was.

Naast het rationalisme van de al Nietzscheaans opgevatte Socrates, de vernietiger van de oudheid (p. 39), ontwikkelt zich geleidelijk het moderne natuurbesef. Een vroeg voorbeeld, meent Dèr Mouw, is Phaedra bij Euripides, die in haar liefdesverdriet op de weide onder de peppels zou willen liggen, ja die met loshangend haar wild door de beemden wil gaan jagen.9 Maar in de dagen van Euripides is zij een uitzondering en Dèr Mouw zet haar af tegen de volgens hem allerminst romantische Prometheus van Aischylos (p. 32, p. 105-108, p. 151). Hij onderscheidt in dat verband twee vormen van natuurbeleving. De eerste gaat gepaard met het besef van de eigen geringheid, met de huivering voor de geheimzinnige natuur, waarvan Phaedra als het ware een variant is. De tweede wordt gekenmerkt door morele onafhankelijkheid en trots, waarbij de uitdaging van het natuurgeweld wordt aangenomen. Dit laatste illustreert hij met een citaat uit Goethes Faust, voor de gelegenheid even in het Latijn vertaald (p. 106).10 Een ander voorbeeld daarvan is de figuur van Prometheus – althans bij Aischylos -, die echter anders dan Faust, aldus Dèr Mouw, het heimwee naar het verloren paradijs niet kent.

Gelijk de nacht

De jonge auteur snijdt vele onderwerpen aan, die vaak door de schematiek van zijn indeling heenlopen. Aan de meeste kan ik, hoe boeiend ze ook zijn, nu geen aandacht schenken. Ik kies er één, symbolismus. In eerste instantie is het voor hem een literaire categorie. Hij gebruikt het woord liever dan ‘verge-

lijking’ of ‘beeldspraak’. Hij denkt daarbij waarschijnlijk aan de oorspronkelijke betekenis, het samen doen gaan.

Op p. 26 zegt hij ter illustratie hiervan over de pestgod Apollo, die ‘gelijk de nacht’ komt (aan het begin van de Ilias): ‘Niet de god zelf wordt met de nacht vergeleken, maar dat wat wij voelen wanneer wij de nacht dreigend boven het strand zien opkomen, dát voelen wij wanneer wij ons voorstellen hoe de dood en verderf brengende Apollo nadert.’ Dan geeft hij als volgende voorbeeld Achilleus in stralende wapenrusting als de onheilspellende, koortsbrengende Hondster, Sirius, wat door Priamus en Hecuba als dreigend wordt ervaren en ook door de lezer (hoorder). In een literair kunstwerk, zegt hij p. 28, moet de natuur een spiegel van de menselijke ziel, van de menselijke gevoelens zijn. Daartoe citeert hij een Homerische held, die als ‘een tweede King Lear’ door de eenzame velden dwaalt, de paden der mensen mijdend.

In dit perspectief moeten wij kennelijk zijn beschouwingen begrijpen over de ‘natuurlijke religie’, al is het verband niet zonder meer duidelijk. Op p. 46 komt Dèr Mouw op het symbolisme terug. Het is volgens hem de manier – van de natuurlijke religie – om het onverklaarbare te verklaren: ‘Haec ratio est inexplicata explicandi symbolismus est.’

Het begint met de oorspronkelijke eenheid met de natuur; dan ontstaat er bij de mens het besef er niet meer één mee te zijn. Dat is een religieus besef. De mens wordt tot de natuurlijke religie gebracht door de natuurverschijnselen. Hij ziet de bomen, hij ziet de sterren, hij voelt de wind en al begrijpt hij niet hoe alles met elkaar samenhangt of wat de band is die het Geheel omvat, toch voorvoelt hij vaag dat al deze dingen, met hun verschillen, iets gemeenschappelijks hebben. Zo kent hij aan de voorwerpen menselijke eigenschappen toe, deugden, zintuigen en een wil. En ten slotte ook een menselijke gedaante: ‘Een verschijnsel uit de natuur dat zonder zelfbesef (bewustzijn) is, drukt symbolisch het Gemeenschappelijke uit en daarmee de mens die erin schuilt als een vlinder in een larve. Die combinatie schept de godheid. Maar door deze personificatie verandert de betekenis van het symbool: want nu ontstaat er een doel en een wil van de godheid: dat wat door het symbool werd uitgedrukt, ontsnapt aan (en manifesteert zich als) het denken van de godheid, die volbrengt wat hij wil, want uit de persoon komt onmiddellijk handelen voort. De idee, die in het symbool sliep, wordt tot de handeling, die de god, die zelf handelt, volbrengt en zo ontstaat het verhaal dat Mythe heet. Die is niets anders dan de handeling, het in handeling uiteengevallen symbool; het symbool zelf verdwijnt, omdat wat dood (levenloos) was, nu levend wordt. Maar terwijl de Grieken door de zon van hun talent de larve (rups) koesteren, totdat de vlinder de cocon verlaat en vrij wegvliegt, (anders gezegd) terwijl zij de god die aan het symbool was vastgebonden, tevoorschijn halen, bevrijden en in helder licht stellen, is het Oosten niet zover gekomen […] Daar is de godsdienst in de starheid van de symbolen teruggevallen. […] De morele betekenis die het Oosten (en de oudste Grie-

ken) alleen giste, hebben de Grieken werkelijk onderkend. De symbolische (verklarings)wijze verdwijnt. Iupiter betekent niet hemel, maar de hemel is een godheid en die godheid heet Iupiter.’

Deze en dergelijke beschouwingen werden ogenschijnlijk zonder enige aarzeling en onbevangen neergeschreven. Of dat werkelijk zo was? Op de jonge doctor zou een zeer kritisch kennistheoreticus volgen. Maar met eenzelfde dialectiek als hierboven voor de beschavingen geschetst, kun je denken dat beiden – de doctor en de filosoof – zich in de synthese van de Tweeheidloze Adwaita, de dichterlijke bezinger van Brahmans glorie, hebben gevonden.

Bronnen

A.M. Cram-Magré, Dèr Mouw – Adwaita, Denker en dichter, Groningen 1962 (diss. Amsterdam) (Utrecht 1981).

E. Endt, Herman Gorter documentatie over de jaren 1864 tot en met 1897, Amsterdam 1965 (sterk uitgebreide tweede druk, Amsterdam 1986).

M.F. Fresco, De dichter Dèr Mouw en de klassieke oudheid, Amsterdam 1971 (diss. Amsterdam) (Amsterdam 1972).

M.F. Fresco, ‘Herman Gorter en de klassieke oudheid’, in G. Stuiveling [red.], Acht over Gorter, Amsterdam 1978, p. 69-161 (380-389), vooral p. 71-106.

Marcel Fresco [red.] Over J.A. dèr Mouw, Beschouwingen, ‘s-Gravenhage 1984.

J.J.M. Meijers, J.H. Leopold als klassiek filoloog, ‘s-Gravenhage 1995 (diss. Leiden).

Johannes Andreas der Mouw, Quomodo antiqui naturam mirati sunt?, Daventriae 1890 (diss. Leiden).

Johan Andreas dèr Mouw, Verzamelde Werken (6 delen, uitg. door Victor E. van Vriesland) Amsterdam 1947-1951.

J.A. dèr Mouw, Brieven aan Frederik van Eeden (ed. Harry G.M. Prick), ‘s-Gravenhage 1971.

J.A. dèr Mouw (Adwaita), Volledig dichtwerk (uitg. door H. van den Bergh, A.M. Cram-Magré en M.F. Fresco), Amsterdam 1986.

Hans Redeker, Johan Andreas dèr Mouw, Een biografie, (onvoltooid typoscript zonder jaar [ca. 1950] of plaats, waarvan enkele fragmenten in 1953 en 1955 in De Nieuwe Stem zijn gepubliceerd).

Rudi van der Paardt [red.], Klassieke profielen, Alkmaar 1988.

Victor E. van Vriesland, ‘Herdenking van Johan Andreas dèr Mouw’, in Fresco [red.] (1984), p. 16.