Archief: DBNL

Karel J. Nijkerk+
‘Geef mij maar Schaerbeek’
Herinneringen aan Jan Greshoff en mijn vader

In De Parelduiker 99/5 schreef Hans Olink in zijn artikel ‘Rites de passage’ over de activiteiten van schrijver en journalist Jan Greshoff in Brussel tijdens het interbellum. De schrijver putte daarvoor onder meer uit de onvoltooide memoires van mijn moeder, H.E. (‘Han’) Nijkerk-Van den Bergh (1901-1979), die het intensieve literaire leven in de Belgische hoofdstad beschreef. Haar man, M.B.B. (‘Bob’) Nijkerk (1894-1987), van beroep metaalhandelaar, was zeer geïnteresseerd in de Nederlandstalige literatuur. Hij was een bibliofiel die in de jaren twintig een grote bibliotheek op het gebied van twintigste-eeuwse typografie had opgebouwd. Han Nijkerk was als gastvrouw vaak direct en indirect betrokken bij de vele contacten tussen Nederlandse en Vlaamse auteurs die bij ons thuis langskwamen of logeerden.

Maar mijn moeder was meer dan dat. Zij las veel en onderhield ook het contact met de echtgenotes van de gevarieerde groep bezoekers. Zij beantwoordde meestal, namens mijn vader, de brieven van Jan Greshoff en zijn vrouw; later, toen het schrijven voor Jan moeilijker werd, correspondeerde zij geregeld met Aty Greshoff, die op haar beurt Jans brieven schreef. Ook correspondeerde mijn moeder regelmatig met Greet Stols, de vrouw van de uitgever A.A.M. (‘Sander’) Stols, met Annie, de echtgenote van Arthur van Schendel, en met Rien Marsman. In het voorbijgaan zij hier gewezen op de tot nog toe weinig belichte rol van belang die de vrouwen van schrijvers hadden en hebben voor de onderlinge, al dan niet literaire, contacten.

Door het sleutelgat

In het vrij grote huis aan de Boulevard Général Wahis no. 55 in Schaerbeek, een deelgemeente van Brussel, was het destijds een komen en gaan van literatoren en beeldend kunstenaars. In 1926, het jaar waarin ik geboren ben, verbleef Jan Campert een jaar in ons huis. Later, in 1936 en 1938, waren Henny Marsman en zijn vrouw Rien regelmatige logeergasten. Rien Marsman bracht de bibliotheek van mijn vader in kaart. Het maken van een met de hand geschreven kaartsysteem van enkele duizenden boeken was een omvangrijke taak. Voor de familie Marsman betekende het echter een welkome aanvulling van het inkomen. In 1939 schreef Rien in een briefje aan mijn vader dat zij voor het bibliotheekwerk nog een nota had van f 121,50 voor 162 uur werk à vijfenzeventig cent per uur! Mijn vader had haar al een voorschot gegeven van honderd gulden en daarvan wilde ze nu de helft aflossen. Veel bleef er dus niet over. In dezelfde brief vroeg Rien namens haar man: ‘Wanneer je een exemplaar van Bilzenkruid van van Hattum [de zevende uitgave in de Ursa Minor-reeks, kn] missen kunt zou je Henny een heel groot genoegen mee doen. Hij dacht het voor de n.Rotter.Courant ter bespreking te krijgen, maar de redacteur heeft het zelf gehouden.’ Rien wist door haar bibliotheekwerk dat mijn vader, als financier van de reeks, verschillende exemplaren van het boek in bezit had.

Ik herinner me nog goed dat Rien meestal beneden in de huiskamer aan een grote eikenhouten tafel zat waar ze het ene boek na het andere uit de boekenkast haalde, die op een kaartje beschreef en vervolgens de kaart in een kartonnen doos liet verdwijnen. Zij heeft dat werk helaas niet kunnen afmaken en een deel van de bibliotheek is onbeschreven gebleven. Als Rien beneden werkte, zat Henny boven in mijn kamer te schrijven. Ik moest daarvoor plaatsmaken en verhuisde naar de zolder, zodat de Marsmannen ongestoord gebruik konden maken van de badkamer. Soms kwamen er ook bezoekers voor Rien en Henny, die dan boven in mijn kamer werden ontvangen. Als kind heb ik nooit goed begrepen wat schrijverschap precies inhield. Af en toe keek ik door het sleutelgat en zag Henny zitten aan mijn tafel. Hij staarde meestal naar buiten. Dat vond ik merkwaardig, want het naar buiten staren werd op school als een teken van onoplettendheid beschouwd. ‘Niet staren,’ zei de leraar dan streng, ‘opletten en luisteren.’ Toen ik eens Arthur van Schendel, naar aanleiding van mijn observaties, vroeg wat schrijverschap inhield, toonde hij mij zijn dikke timmermanspotlood en het papier waarop hij schreef, en vertelde dat hij dat vulde met zinnen die tezamen een verhaal vormden, net zoals bij het maken van een opstel in de klas. Een enkele keer moest je wat bedenken en dan hielp het als je naar buiten keek. Naar buiten kijken had dus zin, het hielp bij het maken van zinnen. Dat heb ik later altijd onthouden bij het schrijven. Arthur van Schendel was trouwens een pedagoog in hart en nieren. Hij gaf mij en mijn ouders opvoedkundige aanwijzingen, meestal mondeling, soms ook per brief. Hij liet zich door mijn ouders op de hoogte houden van mijn schoolprestaties en bemoeide zich met het zakgeld dat ik kreeg. Naar ik later begrepen heb, vond hij mijn ouders te zuinig.

Oneensheid

Vanaf mijn jeugdjaren heb ik Greshoff en de zijnen meegemaakt. De familie Greshoff en de uitgever Stols woonden op loopafstand van ons huis, eveneens in Schaerbeek, aan de Boulevard August Reyers, op respectievelijk nummer 130 en 134.

Jan Greshoff (1888-1971) en zijn gezin – zijn vrouw Agatha Christina Brunt, Aty genoemd, en hun twee zonen Jan en Kees – kwamen in 1927 in Schaerbeek wonen. Naar ik later van mijn vader begreep, is het contact tussen hem en Greshoff in die tijd ontstaan. Mijn vader had begin jaren twintig kennisgemaakt met de uitgever Stols (1900-1973), die hij bewonderde om zijn bibliofiele uitgaven. In 1922 was Stols, op z’n tweeëntwintigste, zijn carrière begonnen met het uitbrengen van zijn fraaie Trajectum ad Mosam-serie. Mijn vader werd een grage afnemer van Stols’ bibliofiele boeken, want hij drukte precies wat mijn vader nastreefde: mooi gedrukt literair werk. Bovendien was mijn vader een voorstander van geïllustreerde boeken, omdat hij daarin een verbinding zag tussen boekdrukkunst en beeldende kunst. Dat sprak ook Stols aan, zoals onder meer zijn prachtige Halcyon-reeks uit het begin van de jaren dertig zou laten zien. Steun aan Stols, vooral financieel, leek mijn vader een noodzaak. Als vaste afnemer kocht hij van meet af aan alle bibliofiele en dus duurdere drukken uit Stols’ uitgeverij, boeken die toentertijd niet gemakkelijk een koper vonden omdat ze voor de gewone lezer te prijzig waren en de Nederlandse bibliofielen zich voornamelijk bezighielden met het oude boek. Naar alle waarschijnlijkheid is het Stols geweest die mijn vader in contact heeft gebracht met Jan Greshoff, met wie de uitgever – getuige de (gepubliceerde) briefwisseling tussen die twee – al vanaf 1921 omgang had.

Jan en Aty Greshoff werden bij ons thuis graaggeziene gasten. Bob Nijkerk bewonderde de dichter, essayist en criticus om zijn productiviteit en zijn initiatieven: Greshoff recenseerde tentoonstellingen, legde contacten tussen Nederlandse en Vlaamse schrijvers en hield anderen op de hoogte van wat er in Brussel en elders gaande was in de beeldende kunst en de literatuur. Meestal volgde mijn vader de adviezen van Greshoff op, las de boeken die zijn vriend hem aanbeval en zag in hem een zeer waardevolle adviseur, met wie hij thuis veel in debat ging. Mijn vader en Greshoff waren beiden vlotte praters, die zich tijdens hun debatten door hun echtgenoten lieten bedienen. Vaak waren ze het lang niet met elkaar eens. Daaraan herinnerde Greshoffs vrouw nog eens in een brief aan mijn moeder, van 10 maart

1970, toen ze schreef: ‘’t Doet me genoegen dat jullie met plezier Jans boek lezen. Natuurlijk ben je ’t met alles wat hij schrijft niet eens, dat waren jullie nooit. Jullie konden altijd zo heerlijk kibbelen. Ik hoor nog zeggen “neen Jan dat kan je niet menen” maar die oneensheid (geen erg fraai woord) heeft ons toch gelukkig nooit belet trouwe goede vrienden te blijven. Als je Jan goed kent moet je zijn extreme beweringen ook altijd met een korreltje zout nemen.’

Greshoff en Stols vormden, althans in de ogen van mijn ouders, een duo dat elkaar min of meer de bal toespeelde. De ene bracht auteurs en illustratoren aan, de ander drukte de boeken en gaf ze uit. Soms diende Stols ook als uitgever van Greshoffs werk, maar dat kwam toch weinig voor. Greshoff liet veel van zijn werk, ook tijdens zijn vriendschap met Stols in Brussel, door anderen drukken, onder wie L.J.C. Boucher, P.N. van Kampen, J.M. Meulenhoff, De Waelburgh, Nijgh & Van Ditmar, Joh. Enschedé en Zonen en E.M. Querido. Hij had vaak kritiek op Sander Stols, met name op zijn slechte geldbeheer en de trage uitbetaling aan auteurs en illustratoren. Mijn vader had het daar ook vaak over, maar hij laveerde tussen de twee door, ondersteunde Stols financieel omdat hij zulke smaakvolle boeken uitgaf, en was het tegelijk eens met Greshoff dat Stols orde op zaken moest stellen. Zo hield hij beiden te vriend. Gelukkig hadden alle betrokkenen één passie gemeen en dat was het bibliofiele boek. Al bekoelde bij Greshoff die passie – waarvan hij bij de oprichting van De Witte Mier nog zo hartstochtelijk had getuigd – eind jaren dertig toch wel wat, toen de bibliofiele uitgave niet alleen voor de uitgever maar ook voor auteurs en illustratoren vrijwel niets meer opleverde.

Mijn vriend

Vanaf zijn jeugd was Jan Greshoff reislustig en avontuurlijk. Hij wilde graag kennismaken met andere werelden en had veel behoefte aan een direct

persoonlijk contact met een brede kring van mensen. Greshoff en zijn vrouw stuurden hun vrienden en kennissen om de haverklap brieven en kaarten uit het buitenland. Greshoffs schrijfbehoefte was legendarisch, en ook uniek. Het aantal brieven en kaarten dat inmiddels is getraceerd, loopt in de duizenden. Alleen al de ruim elfhonderd brieven die Greshoff aan Stols schreef – en die door S. Chen en S.A.J. van Faassen in drie dikke delen gepubliceerd en uitgebreid geannoteerd zijn – vormen een indrukwekkende correspondentie. En nog steeds duiken er nieuwe briefwisselingen op, zoals kort geleden die tussen Greshoff en Angèle Manteau. Ook de correspondentie met mijn ouders, bestaande uit ongeveer honderdvijftig brieven en kaarten, is nog niet gedocumenteerd. Wel kwam die onlangs ter sprake – in de bibliografie en oeuvrecatalogus van de Luxemburgse kunstenaar Joseph Kutter, die door Greshoff ontdekt en hooglijk bewonderd werd.

Maar natuurlijk liepen de contacten van Greshoff niet uitsluitend via brieven. De vrouwen onderhielden met elkaar regelmatig telefonisch contact, veelal over huishoudelijke zaken en de kinderen. Ook de gezamenlijke reizen werden vaak door de vrouwen geregeld. Bob Nijkerk had een auto en dat maakte dat het trio ook wat mobieler kon zijn. Er werd veel gelogeerd bij bevriende schrijvers en kunstenaars. Greshoff en zijn vrouw logeerden diverse malen bij Kutter in de stad Luxemburg, bij de Van Schendels in Italië en bij auteurs en kunstenaars in Frankrijk. Als tegenprestatie schreef Greshoff over hen – lovende – beschouwingen in de pers of in afzonderlijke publicaties, zoals over Arthur van Schendel, een auteur op wie Greshoff zeer gesteld was, en over de Belgische graficus Jozef Cantré. In de jaren twintig en dertig bestond er een druk circuit van schrijvers en beeldend kunstenaars met intensieve onderlinge contacten, waartoe Jan van Nijlen, Eddy du Perron, Menno ter Braak en tal van anderen behoorden.

Greshoff voelde zich in dat circuit als een vis in het water. Door zijn journalistieke activiteit – hij schreef recensies, kritieken en algemene beschouwingen voor onder meer Het Vaderland, de Nieuwe Rotterdamsche Courant en het Hollandsch Weekblad voor België – beschikte hij over veel informatie en contacten, en dat was zijn lust en zijn leven. Hij profiteerde graag van de uitnodigingen die hem in de schoot werden geworpen. Als een speurhond met een scherpe neus voor talent bewoog Greshoff zich in kringen van kunstenaars, verzamelaars, literatoren, uitgevers en ook wel politici. Hij manifesteerde zich in het openbaar graag met enig aplomb en toonde bij ontmoetingen een voorkeur voor mensen die een belangrijke positie in de samenleving innamen. Toen ik na de oorlog enige tijd bij hem en zijn vrouw in Parijs logeerde, was ik verbaasd over zijn brede belangstelling voor en kennis van maatschappelijke en politieke ontwikkelingen wereldwijd. In gesprekken liet hij duidelijk blijken met wie hij zoal bevriend was en sprak dan van ‘mijn vriend de ambassadeur’, ‘mijn vriend de doctor’, ‘mijn vriend de schrijver’, ‘mijn vriend de grote boekverzamelaar’, et cetera. Mijn vader had die aanduiding van Greshoff overgenomen en sprak in dezelfde bewoordingen over zijn kennissenkring.

Bulderen van bot plezier

Greshoffs belangrijke rol als ontdekker van nieuw talent heeft in beschouwingen tot nog toe weinig aandacht gekregen. Toch geldt hij bijvoorbeeld als de ontdekker van de Engels/ Nieuw-Zeelandse graficus John Buckland Wright (1897-1954). Toen die in Brussel in 1929 exposeerde, tipte Greshoff Stols dat dit een bijzondere kunstenaar was, die hem als boekillustrator goede diensten zou kunnen bewijzen. Ook Stols was na een bezoek aan de tentoonstelling onder de indruk van Buckland Wrights werk en vroeg hem een aantal boeken van de Halcyon Press te illustreren. Het eerste boek dat Buckland Wright illustreerde, was Stols’ uitgave van John Keats, The Collected Sonnets (1930). Het is een van de mooiste bibliofiele uitgaven die in Nederland tussen de oorlogen zijn gemaakt. Het boek verscheen in 376 exemplaren, in vier bibliofiele edities op verschillende soorten papier gedrukt, waarvan één exemplaar, op Japans papier en in leer gebonden met een aantal van de originele ontwerptekeningen, door Stols voor honderd Engelse ponden werd aangeboden. Hij vroeg mijn vader het te kopen, maar die vond het te duur. Het kostte Stols veel moeite dit exemplaar te verkopen, al lukte het hem uiteindelijk toch. Er waren verder vijftien exemplaren op Japans papier. Van elke gravure waren drie staten ingebonden. Mijn vader kocht er twee exemplaren van. De boekuitgave was voor Buckland Wright een grote opdracht, waarmee hij naam maakte in Nederland en daarbuiten. Nadien kocht mijn vader diverse prenten van Buckland Wright, die het financieel niet gemakkelijk had. In 1932 kreeg hij van mijn vader, op voorspraak van Greshoff, de opdracht een ex-libris voor hem te maken. Pas veel later, na zijn dood, ontdekten de Engelsen deze begaafde landgenoot en moesten toen tot hun spijt constateren dat een Nederlander hun voor was gegaan: in de in 1968 verschenen oeuvrecatalogus wordt Jan Greshoff expliciet genoemd als zijn ontdekker.

Min of meer hetzelfde deed zich voor met Joseph Kutter (1899-1941), die tegenwoordig geldt als de meest getalenteerde Luxemburgse schilder. In het al eerder genoemde, recent verschenen Franstalige overzicht van zijn werk wordt uitgebreid ingegaan op de belangrijke rol die Jan Greshoff vervulde als ontdekker. De eerste regel van de inleiding is ontleend aan een citaat uit Greshoffs Afscheid van Europa (1969): ‘Als ik nu denk dat men in Luxemburg “cultuurreclame” maakt met het werk van mijn trouwe, tragische vriend Joseph Kutter, terwijl dezelfde “men” in Luxemburg bulderde van bot plezier, toen hij er rond 1930 zijn werk tentoonstelde.’ Greshoff maakte ook mijn vader attent op Kutter, wetende dat hij grote belangstelling had voor de schilderkunst en bezig was schilderijen en grafiek van Belgische schilders aan te schaffen. Tijdens een tentoonstelling in Brussel stelde hij

Kutter voor aan mijn vader, die aarzelde of hij het schilderij dat Greshoff hem aanried, wel zou kopen. Ten slotte besloot hij naar Greshoff te luisteren en kocht hij Le cheval de bois. In een brief van 5 oktober 1935 bedankte Kutter mijn vader voor deze aankoop. Het schilderij is daarna diverse malen in Nederland op tentoonstellingen te zien geweest. Kutter bezocht ons land in 1939 om er te schilderen en maakte toen diverse gezichten van onder meer Amsterdam en Enkhuizen. Hij bracht ook een bezoek aan mijn vader in Amsterdam, waar wij net waren komen wonen. Mogelijk heeft hij toen ook bij ons gelogeerd.

Andere kunstenaars met wie mijn vader via Greshoff in contact kwam, waren Theo Bogaerts, Gustave de Smet, Floris Jespers, Edgar Tytgat, Albert Saverijs, B. Mambour en F. Schirren. Afgaande op de goede smaak en fijne neus van Greshoff kocht hij werk van vrijwel ieder van hen. De schilder en graficus Theo Bogaerts vervulde nog een andere functie. Op aanraden van Greshoff liep hij voor Bob Nijkerk kunstveilingen af en bemiddelde bij de aankoop van schilderijen. Op de fameuze faillissementsveiling van kunsthandel Le Centaure in 1932 sleepte Bogaerts tal van schilderijen voor zijn kunstminnende opdrachtgever uit het vuur. Een aantal daarvan is later geruime tijd in bruikleen gegeven aan het Stedelijk Museum in Amsterdam, dat in de jaren zestig ook enkele werken door schenking verwierf.

Spil

Niet alleen voor Vlaamse schilders, maar natuurlijk ook voor Vlaamse schrijvers vervulde Greshoff, bijgestaan door zijn vrouw Aty, een spilfunctie. Hij was goed bevriend met Jan van Nijlen, F.W. Toussaint van Boekere, Maurice Roelants, Willem Elsschot, Stijn Streuvels, Felix Timmermans, Karel van de Woestijne en (na de oorlog) Marnix Gijsen, die hij verschillende malen ontmoette in New York. Door zijn grote kennissenkring bracht Greshoff zijn Vlaamse collega’s in contact met Nederlandse en buitenlandse – vooral Franse – uitgevers en recensenten. Hij schreef over hen tal van meestal positieve recensies in Nederlandse bladen, wat er zeker toe heeft bijgedragen dat de destijds ondergewaardeerde Nederlandstalige literatuur uit België onder de aandacht is gebracht van een groter publiek. In het Hollandsch Weekblad voor België kregen Vlaamse intellectuelen, nadat Greshoff redacteur van dit in Brussel verschijnend tijdschrift was geworden, alle ruimte om te schrijven over literatuur en politiek. Een zelfde bemiddelende rol zou Greshoff later spelen in Zuid-Afrika, waar hij van 1939 tot aan zijn dood verbleef.

Greshoff werd andermaal een belangrijke adviseur, toen mijn vader begin jaren dertig besloot de gemeente Amsterdam een collectie bibliofiele boeken te schenken die representatief moest zijn voor de toentertijd moderne boekdrukkunst en typografie. S.H. de Roos werd namens het Stedelijk Museum als adviseur aangewezen bij het samenstellen van deze collectie. De invloed van Greshoff is ook van betekenis geweest bij de samenstelling van de boekencollectie uit eigen bezit die Bob Nijkerk inzond voor het Nederlandse paviljoen op de Wereldtentoonstelling in New York in 1939. Mijn vader was door mr. J.F. van Royen, destijds voorzitter van de Vereeniging voor ambachts- en nijverheidskunst, gevraagd een representatieve collectie moderne Nederlandse typografie en bibliofiele boeken te verzorgen. Nijkerk en Greshoff discussieerden intensief met elkaar over de keuze van de inzending van tachtig mooi gedrukte boeken, die in New York de etalage moesten vormen van de toenmalige moderne Nederlandse boekdrukkunst.

Kaartje van de führer

Een van Greshoffs bijzondere eigenschappen was dat hij voor zijn vrienden en kennissen altijd zeer attent was, ze niet alleen op de hoogte hield van zijn eigen doen en laten, maar ook dacht aan persoonlijke gebeurtenissen bij anderen, zoals verjaardagen, jubilea, verandering van werkkring, noem maar op. Hij was zeer sociaal gericht en wellevend, en dat laatste werd, in een tijd waar aan vormelijkheid veel waarde werd gehecht, zeer geapprecieerd. Ik verzamelde al op jonge leeftijd postzegels, en mij stuurde Greshoff regelmatig mooie en soms ook bijzondere postzegels op zijn brieven aan mijn ouders. Hij was trouwens niet de enige schrijver die een attente kindervriend was. Ook van Henny Marsman en zijn vrouw kreeg ik mooie postzegels toegezonden. De Van Schendels stuurden mij kaarten vanuit Italië met postzegels waarop Italiaanse historische en actuele onderwerpen, de Duce incluis, prijkten.

In 1935 ontvingen mijn ouders een opvallende postzending van Greshoff. Samen met zijn vrouw maakte hij een korte tocht naar het Saargebied, om daar als verslaggever voor Het Vaderland de volksstemming bij te wonen. Die stemming moest uitwijzen of het Saargebied, dat oorspronkelijk Duits was, bij Frankrijk zou blijven of opnieuw Duits zou worden. De uitkomst van de volksstemming zou een keuze voor Duitsland opleveren, een belangrijke overwinning van Hitler en de eerste internationale uitbreiding van nazi-Duitsland. Tijdens zijn verblijf stuurde hij aan Bob Nijkerk de hier afgebeelde propagandabriefkaart die aan journalisten in het Saargebied, aldus Greshoff, gratis werd uitgereikt. De cynische knipoog van Greshoff luidt: ‘Dit dichterlijk tafreel moet voldoende zijn om je te doen inzien dat je je vergist. Wie zich zóó fotograferen laat, moet een door en door goed mensch zijn, verheven van geest en teder van gemoed. Vooral die kokkert doet zoo goed tusschen de bergen. Wij hebben het hier druk. Morgen stemming. Dinsdag uitslag, dan breekt de boel pas los. Geef mij maar Schaerbeek. Met heel veel liefs voor Han en jou, Aty en Jan.’

Veel later vertelde Greshoff mij, toen ik hem de zorgvuldig bewaarde briefkaart liet zien, dat die kaart ook voor mij als jeugdige postzegelverzamelaar was bedoeld, vanwege de interessante filatelistische frankering. Een kaart met twee Franse postzegels voorzien van een Duitse opdruk en Duitse tekst met het portret van de Führer. Een merkwaardige voorbode van wat enkele jaren later op grote schaal zou gaan gebeuren: de annexaties van gebieden door Hitler. Jan Greshoff was een scherpzinnig waarnemer, die in die tijd wellicht mede door zijn journalistieke arbeid voorzag welke ontwikkelingen zich in Europa zouden voltrekken.

Oorlog is altijd vuil

Toen de familie Greshoff eind juli 1939, kort voor het uitbreken van de oorlog, naar Zuid-Afrika vertrok en Nijkerk zijn domicilie in Brussel opgaf om in Amsterdam te gaan werken en wonen, belandde de vriendschap tussen beiden in een geheel nieuwe fase. Schriftelijke contacten werden bemoeilijkt door de oorlogsdreiging en de mobilisatie van reservisten, waartoe zowel Stols als mijn vader behoorde. Toen de oorlog was uitgebroken, zag mijn vader er niet veel heil in de Greshoffs in Kaapstad te schrijven, aangezien de post zeer langzaam ging en er strenge postcensuur was ingesteld. Alle brieven werden geopend en verdachte teksten verwijderd. Na een brief van Greshoff kreeg Stols een schriftelijke vermaning van de Zuid-Afrikaanse censor: ‘geliev die afsender te verwittig dat tensy brieve kort en leesbaar is hulle aan terughouding door die Sensor blootgestel is’. Stols schreef over de gang van zaken aan Greshoff: ‘Je [vlieg?] brief van 8 oktober heb ik eergisteren ontvangen, deze is dus 1 1/2 maand onderweg geweest. Trouwens mijn brief van 10 september heeft er ook al bijna een maand over gedaan.’ In november 1939 schreef Stols aan Greshoff ‘van Bob krijg ik taal nog [sic] teken. De verloven zijn ingetrokken geweest.

Ik hoop als alle narigheid voorbij is, eens gauw naar Amsterdam te kunnen.’ Waarschijnlijk wilde Sander Stols bij Bob Nijkerk in Amsterdam op bezoek gaan.

Het bleek echter wel mogelijk de berichtgeving enigszins te laten circuleren via Arthur van Schendel, die in Italië woonde en berichten uit Zuid-Afrika sneller kon ontvangen en die ook naar Nederland kon doorgeven, hoewel de censuur deze verbindingsweg evenmin ongemoeid liet en alle brieven opende en teksten onzichtbaar maakte. Desondanks begrepen de Greshoffs uit de correspondentie dat de situatie in Nederland onder de Duitse bezetting snel verslechterde.

De eerste brief van na de Tweede Wereldoorlog die Greshoff aan mijn vader zond, is gedateerd 23 augustus 1945. Dat was ruim een maand nadat hij een eerste bericht van Han Nijkerk uit Brussel had ontvangen. Bob Nijkerk verbleef tijdens de verwarde naoorlogse dagen enige tijd in België, in een poging van daaruit orde op zaken te stellen bij zijn in de oorlog leeggeroofde metaalbedrijven. De brief van Greshoff was een emotionele reactie, van Jan en Aty, op de mededeling van mijn vader dat de familie redelijk goed de oorlog was doorgekomen, maar dat het economisch en sociaal in het bevrijde Nederland een chaos was. Bob Nijkerk was pessimistisch gestemd over de toekomst in Nederland. Op basis van wat zijn vriend geschreven had, reageerde Greshoff nogal teleurgesteld, maar aan de andere kant had hij ook al weer een paar plannen om aan de slag te gaan. Die brief aan mijn vader wordt hieronder in extenso en voor de eerste maal in druk weergegeven, al is Greshoffs handschrift, zoals te doen gebruikelijk, op sommige plaatsen nauwelijks te ontcijferen.

 

Donderdag 23 augustus 1945

Goeie, beste, oude Bob,
Wat waren wij gelukkig met je brief van 13 juli, welke heden hier aankwam. Je eerste levensteeken uit Brussel!! Betrekkelijk kort geleden ontvingen wij een lange brief van Han [Nijkerk], waarin zij iets vertelde van de onbeschrijfelijke verschrikkingen welke jullie doorstaan hebt. Er zijn weinig menschen over wie wij sedert 10 mei 40 zóóveel gepraat hebben als over jullie, onze liefste vrienden uit Brussel. Wij spraken ook veel over jullie met de Schönlichts [zuster en zwager van M.B.B. Nijkerk, die in Amerika woonden]. Je zuster is een buitengewone vrouw. Zij heeft er zich moedig door geslagen en werkt hard op een regeringsbureau in Washington. Toen wij van Jan [oudste zoon van Greshoff] tel[efonisch] vernamen dat jullie vrij waart hebben wij dadelijk via Jan geschreven. Deze brieven heb je zeker nog gekregen. Aty schreef onlangs een lange brief aan Han. Van ons weet je alles natuurlijk. Jan (die wij half september hier verwachten) en Kees (lector aan de universteit van Kaapstad) zijn gelukkig getrouwd en wij kunnen bovendien hun keuze toejuichen. Kees [jongste zoon van Greshoff] blijft in zijn betrekking tot het einde van de volgende cursus (dec 1946) en gaat zich dan te Brussel vestigen. Als wat weet hij nog niet. Hij heeft zijn M.A. summa

cum laude verkregen en doceert Fransche litteratuur. Jan moet nog twee jaar studeren en is dan architect. Van zijn toekomst plannen weet ik niets. Ik heb hem in drie jaar niet gezien. Er is hier voor een bouwmeester veel geld te verdienen. Het is mij onmogelijk je te schrijven hoe wij deze jaren zijn doorgekomen. Terwijl jullie de [ergste?] ellende hebt doorgeleden, ontbrak het ons aan niets, leefden in stoffelijke en geestelijke welstand en vrijheid en ondernamen grote reizen. Ik zwijg daarover tegenover jou liever omdat het een gevoel van schaamte geeft. Wanneer wij weer samen zijn en het ergste leed een beetje vergeten [*…*] zal ik je wel eens een en ander van mijn ervaringen vertellen.
In Nieuw York waren mijn dagelijkse vrienden L.A. Ries (een buitengewone man), Adriaan van der Veen, F.A. Landshoff (dir. van Querido) en Marnix Gijsen. Ik heb vele boeken geschreven en uitgegeven: te Kaapstad, Pretoria, Batavia, Willemstad en Nieuw York! Vijf bundels aforismen, 4 bundels opstellen, 4 bloemlezingen. En verder te Kaapstad, Pretoria, Batavia en NY tal van herdrukken van oude en nieuwe Nederlandse boeken bezorgd. Ik heb een aardig spaarpotje voor Arthur [van Schendel] gemaakt! Zes van zijn boeken zijn herdrukt.
Hierbij een van mijn gedichten, geschreven denkende aan mijn Joodsche vrienden en aan jullie in de eerste plaats [Van ‘Bede tot de Joden’ ontving Bob Nijkerk een uitgetypte versie, met de hand gedateerd 1944 en ondertekend met J. Greshoff. Zie ook Verzameld Werk, Gedichten (1948), p. 361-362] Het is veel voor de radio voorgedragen. Er is ook een gramofoonplaat van gemaakt, maar die kan ik nog niet zenden. Later wel.
En nu wat betreft mijn terugkeer. Toen ik in N.Y. met het werk voor de regering klaar was ben ik naar Z[uid] A[frika] terug gekeerd met de bedoeling er ten hoogste twee jaar te vertoeven. In die twee jaar, zoo redeneerde ik, zijn de toestanden in West E[uropa] iets geregelder geworden. Ik eet dan niet meer eens anders voedsel op en men kan de journalistiek, nu een chaos, weer wat overzien. Ik wilde de twee jaar gebruiken om in rust en stilte mijn autobiografie te voltooien en een editie van mijn verz. werken (7 dln) persklaar te maken. Ik kom dan niet met lege handen naar België terug. En als ik nu niet, in mijn afzondering, die autobiografie schrijf, schrijf ik hem nooit. Het Europa zooals jij dat afschildert is niet geschikt voor concentratie en meditatie. Bovendien, eerlijk gezegd, Bob, lokt het mij weinig aan na wat ik er van hoorde. In Nederland: antisemitisme, wantrouwen, haat en nijd… alle volkomen te begrijpen, maar wat moet ik, als vreemde, weldoorvoede eend in de bijt doen? Polemiseeren? Is er een geschrift beschikbaar om die polemiek te drukken? Is er nog belangstelling voor de vrijzinnigheid welke ik mijn leven lang verkondigd heb? Ik vrees een algemeen verlangen naar orde en ‘ordening’, dat plus de nodige heldenverering tot een soort cryptofascisme wordt, waar men dan de naam neodemocratie aan geeft. Ik ben geneigd om aan je roepstem gehoor te geven, zoodra het mij duidelijk wordt, dat ik werkelijk iets zou kunnen doen in de

richting welke mij de goede toeschijnt. En dat nu is mij allesbehalve duidelijk, integendeel, ik geloof dat ik gedurende post-oorlog-psychose met mijn twijfel en kritiek weinig kan uitrichten en misschien van eenig nut kan zijn wanneer over een paar jaar, een normaler geestesgesteldheid hersteld is. Geloof je niet, dat hier veel waars in schuilt, Bob?
Van een persoonlijk standpunt bezien, moet ik bekennen dat mijn belangstelling voor wat er nu gebeurt gering is. Een oorlog is altijd vuil, gemeen, liederlijk en bovenal stompzinnig en uit een oorlog komt nooit iets goeds, hoegenaamd, voort. Bovendien is oorlog een gif dat lang nawerkt en dit nawerkend gif bederft de jaren op de vrede, of de zogenaamde vrede, volgend volkomen. Van de heeren machthebbers, waar ter wereld ook, verwacht ik in beginsel niets goeds. Je zegt ‘je zult je ergeren’. Ik meen, Bob, dat ik mij dóód zou ergeren en dat ik mij zeker zóó zou ergeren dat er van geregeld werken geen sprake meer kan zijn. Ik ben zonder seniel te zijn toch niet jong genoeg meer (geb 1888) om behagen in ergernis te scheppen en de jaren die mij nog resten wil ik liever aan scheppend dan aan polemisch werk wijden. Kan iemand mij dat ten kwade duiden? Jouw brief kwam donderdag 23 aug aan om 3.30 a.m. en vrijdag 24 aug in de morgen om 8.15 kwam er een lange lieve brief van Han. Hieruit bleek dat er weer contact is met zuster en zwager en met de meeste vrienden en bekenden uit Nederland. Wat ik alleen ellendig vind is, dat er nog geen spoor van Benno [Nijkerk, een neef van Bob Nijkerk, die tijdens verzetswerk in Frankrijk door de Duitsers werd gearresteerd en nooit meer is opgedoken] gevonden is.
Hoe gaat het met de zaak? Werk je weer gewoon iedere dag? Is Mangernet nog werkzaam bij je? Heb je Angèle [Manteau] al gezien? Ik zag in NY enkele van haar uitgaven, welke Gijsen uit België meebracht: zeer goed uitgevoerd. Zij schreef mij, ik antwoordde en zond kopij, doch vernam niets meer.

Nu Bob, ik zal je thans geregeld op de hoogte houden. Groet alle vrienden en bekenden aller hartelijkst en zelf een reeks hartelijke handdrukken van geheel
je Aty-en-Jan.

Na de oorlog wordt er weer min of meer regelmatig gecorrespondeerd. Veel brieven gaan in hoofdzaak over de planning van gezamenlijke reizen naar onder meer Parijs en Italië, over de contacten met het circuit van schrijvers en beeldend kunstenaars en vooral over de aanbevelingen van nieuwe auteurs en hun literaire producties.

Toen Greshoff eind jaren zestig niet goed meer in staat was te schrijven, nam zijn vrouw Aty de correspondentie over, waarbij zij de brieven aan Bob en Han Nijkerk gedicteerd kreeg. Na Greshoffs overlijden in 1971 bleef Aty corresponderen met mijn moeder. Veel van die brieven grijpen, hoe kan het ook anders, terug op een meer dan veertig jaar omspannend verleden, dat zowel voor de Nederlandstalige literatuur als voor de Nederlandse boekdrukkunst niet zonder betekenis is geweest. Door hun contacten hebben beide echtparen een bijzondere rol gehad in de culturele ontwikkeling van de Benelux-landen. Mogen zij, voor de duur van dit artikel, weer even met elkaar in gesprek zijn.

Bronnen

G. Borgers e.a., Schrijvers Prentenboek 3 J. Greshoff, Nederlands Letterkundig Museum (Amsterdam 1959)

S. Chen en S.A.J. van Faassen, Briefwisseling J. Greshoff- A.A.M. Stols, deel 1, 2 & 3 (Achter het Boek 24, 25 & 26. Nederlands Letterkundig Museum (Den Haag 1990-1992)

P.H. Dubois, Over de grens van de tijd (Amsterdam 1997)

– e.a., Greshoff-nummer Tirade 191, jrg. 17 (1973)

C. van Dijk, Alexandre A.M. Stols, 1900-1973 (Zutphen 1992)

-, Jan Greshoff, gangmaker en bemiddelaar (Haarlem 1979)

-, ‘M.B.B. Nijkerk, book collector’. In: Theatrum orbis Libroram. Ed. T. Croiset van Uchelen e.a. (Utrecht 1989)

G.H. ’s Gravesande, Sprekende schrijvers (Amsterdam 1935)

J. Greshoff, Afscheid van Europa (‘s-Gravenhage/Rotterdam 1969)

-, bijdragen aan (Het) Hollandsch Weekblad (voor België) (1934-1940). Ca. 1938-1939 onder redactie van J. Greshoff. Aanvankelijk heette het blad in 1934: Hollandsch Weekblad voor België. Een jaar later werd ‘voor België’ geschrapt. In 1939-1940 werd ‘Het’ aan de titel toegevoegd. De oplage is niet bekend. Het blad is bij mijn weten in geen enkele Nederlandse bibliotheek aanwezig.

J.C. Koltz en E. Thill, Joseph Kutter, cataloque raisonné de l’oeuvre (Luxembourg 2000)

N. Korsman, M.B.B. Nijkerk (1894-1987) en zijn contacten binnen de boekenwereld. Eindscriptie Boekwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam (1999)

H. Olink, ‘Rites de passage; Greshoffs literaire enclave in Brussel’. In: De Parelduiker 99/5 (Amsterdam 2000)

A. Reid. John Buckland Wright (Pinner 1968)

Peillood

H.J.A. Hofland Swiebertje tegen Churchill

Het zal een jaar of acht geleden zijn. Jan Blokker, Harry Mulisch en ik werden door Joop van Tijn geïnterviewd over de wereld en het leven. Waarom wij? Omdat we in 1927 geboren zijn en, schrijvend over van alles en nog wat, ook toen al geruime tijd het hoofd boven water hadden gehouden. Het was een mooie, vrolijke bijeenkomst. We gingen eten in Excelsior. Vrij Nederland was goed bij kas. Naarmate de maaltijd vorderde, werd onze greep op de materie breder en steviger. Zo hebben we ons, in de loop van het gesprek, laten ontvallen dat wat de generaties na de onze ervan terecht-brachten, nog niet veel bijzonders kon worden genoemd. Dat kwam doordat die mensen de oorlog niet hadden meegemaakt. Het valt te begrijpen, zei Harry. Toen had je iedere week een werelddrama. Stalingrad! El Alamein! Invasie! Arnhem! Hongerwinter! En nu? Hij noemde een paar kettingbotsingen en een voetbalrel, schudde zijn hoofd en giechelde een beetje. Alles werd op de band opgenomen. De week daarop stond het in vn. Ik denk dat, om Churchill te gebruiken, zelden in de geschiedenis zo weinig mensen zo velen zo boos hebben gemaakt. Achteraf bezien waren die velen de geboortegolvers of babyboomers.

Kunnen we deze, door ons geenszins gezochte ruzie een teken van een generatieconflict noemen? Het hangt ervan af wat we onder een generatie verstaan. Zijn het degenen die omstreeks een gegeven jaar geboren zijn en dus collectief een fase in de geschiedenis delen? Of, in beperkter zin, de schrijvers, kunstenaars, filosofen die aan hun gedeelde jaren een nieuwe interpretatie geven en daardoor, als vanzelf, een nieuwe school, een richting, een wereldbeschouwing doen ontstaan? De grenzen zijn vaag. Er zijn opeenvolgende generaties die in hun wereldbeeld natuurlijk wel veranderingen aanbrengen, maar geen breuk veroorzaken. Bij andere gaat de opvolging met radicale veranderingen en tumult gepaard. De maatschappij zelf blijkt te veranderen. Hoe komt dat? Het geboortecijfer toont jaar na jaar een biologische continuïteit. De grillige loop van de geschiedenis brengt het onderscheid tussen de generaties aan.

Daarover hebben we een paar theorieën. De historicus Hans Blom is van mening dat, als er in de afgelopen halve eeuw al sprake is van een breuk in de Neder-

landse geschiedenis, die in de jaren zestig is ontstaan. Zijn collega Hans Righart is het ongeveer met hem eens. De socioloog Henk A. Becker heeft een generatietypologie voor de twintigste eeuw ontworpen. De vooroorlogse generatie is geboren tussen 1910 en 1930; dan komen de stille generatie (1930-1945); de protestgeneratie of vroege babyboom (1955-1970); en de verloren generatie of late babyboom of generatie x (na 1970). Het uitgangspunt bij deze theorieën is dat een mens psychisch definitief geïmpregneerd wordt, zich zijn wereldbeeld vormt, de grondslag voor zijn oordelen legt tussen zijn achttiende en vierentwintigste.

Dat is een vergissing. Een kind begint tussen zijn zesde en twaalfde al te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit. Hij ziet dat bevestigd in zijn leertijd, tussen het kind zijn en de volwassenheid. Die twee fasen op zichzelf vormen een continuïteit. Als hij of zij de maatschappij betreedt, weet hij ongeveer wat hij daar kan verwachten. Dat wil zeggen: bij voortgezet beleid. Dat is het doel van de opvoeding. Hij denkt daar ook het zijne van. Dat kan de kiem worden van zijn verzet.

Op 10 mei 1940 werd voor de kinderen die geboren zijn tussen ongeveer 1925 en 1930 de vooroorlogse continuïteit letterlijk van het ene uur op het andere afgebroken en vervangen door vijf jaar continuïteit van oorlog en bezetting. Dat wil zeggen: in de plaats van de overtuiging dat morgen het duplicaat zou zijn van vandaag, kwam de verwachting dat het morgen, met de grootste vanzelfsprekendheid, volstrekt anders zou kunnen zijn. Geen groter breuk in de continuïteit dan het veranderen – als bij toverslag – van een complete oude stad in een puinhoop. Vooroorlogs is leven met het geloof in de ewige Wiederkehr; oorlog is, zoals W.F. Hermans heeft geschreven, het ‘van iedereen is altijd alles te verwachten’.

Als er een breuk in de geschiedenis is, ligt die in deze radicale verandering van het wereldbeeld, van de generatie die toen niets te vertellen had, maar wel door de

ervaring met dit ‘wereldbeeld’ geïmpregneerd is geraakt. Als ik er een naam voor zou moeten verzinnen, zou ik zeggen: degenen die geboren zijn tussen 1925 en 1930 horen tot de generatie van het ongeloof.

Onmiddellijk na de oorlog waren de werkelijk vooroorlogse generaties met elkaar nog jong en sterk genoeg om de restauratie door te zetten. De verpletterende bewijzen daarvan zijn het mislukken van de Doorbraak en de vierjarige oorlog met Indonesië. Pas daarna kwam langzamerhand tot uitdrukking wat de oorlog bij de toen opgroeiende en juist volwassen geworden generatie had teweeggebracht. Dat zijn in Nederland de Vijftigers en in Amerika is het de Beat Generation. ‘Wie in de jaren veertig volwassen is geworden,’ schrijft Robert Creeley, ‘in de chaos van de Tweede Wereldoorlog, heeft beseft dat de samenhang met andere perioden daar verloren is gegaan. Er was, bij wijze van spreken, geen logica meer, geen redenering waardoor de contrasterende ervaringen, gegevens, gebeurtenissen nog konden worden samengebracht. Er was een nieuw wereldbeeld nodig.’ Niet in de jaren zestig, maar halverwege vijftig komen de beatniks, de Berkeley Free Speech Movement, de sit-ins, de desegregatie. In 1958 schrijft Norman Mailer zijn ‘The White Negro’, een essay als een manifest, en nog altijd een meesterwerkje.

In het kielzog van de Vijftigers, de beatniks volgen de geboortegolvers en de tegencultuur, de provo’s, de Maagdenhuisbezetters. Zij voltooien het complex dat we de Jaren Zestig noemen. De generatie die onmiddellijk na de oorlog aan de restauratie en de wederopbouw is begonnen, is dan verbruikt en laat zich zonder veel verzet afruimen. Dat drama wordt in Nederland verpersoonlijkt door burgemeester Gijsbert van Hall.

 

Er is een plezier dat alleen voor mensen boven de zeventig is weggelegd. Dat is het kijken naar de conflicten tussen de jongere generaties. Nu, eindelijk, hebben de geboortegolvers het aan de stok gekregen met de vertegenwoordigers van de generatie die door Henk A. Becker de Verloren Generatie wordt genoemd. In de Volkskrant van 31 maart jl. heeft Caspar Janssen (38) een mooi autobiografisch essay geschreven. Het hindert hem: de aanblik van al die doorvoede babyboomers aan de toppen van de hiërarchie. Hij herinnert zich de leuzen van hun opstand, de zeden en gewoonten van de tegencultuur. Hij stelt vast hoe ze deze hele santenkraam zonder blikken of blozen hebben verraden om als postmoderne kapitalisten hun carrière te maken, zonder ook maar een seconde aan een onderzoek van hun eigen verleden en geweten te denken. Hij verwijt zichzelf dat hij zich door hun linksigheid op sleeptouw heeft laten nemen. Maar aan de andere kant: ‘Het leven was zo gek nog niet. […] In de zomer zaten we op terrasjes. We voetbalden wat, aten daarna met z’n tienen, we toepten en hartejaagden, gingen uit, bedreven de liefde, hadden niets te doen, hoefden niets te doen. Het leek verdomd veel op “het leven in de breedte” (zoals beschreven door A.F.Th. van der Heijden in De tandeloze tijd).’ We dreven op een vlot in de rivier, dacht ik erbij. En toen? Het was zoals Gerard Cox het heeft

gezongen: ’t Is weer voorbij, die mooie zomer. Na Wiegel en Van Agt kwamen de werkloosheid en Lubbers met het ‘no nonsense’. Daarmee was de opleiding van de Verloren Generatie voltooid. ‘Wij, de eind-dertigers, begin-veertigers, zijn een ideologie-vrije generatie, van onzekere, wat bange, oppassende, hardwerkende, plichtsgetrouwe en vermoeide twijfelaars.’

In Het Parool, twee weken later, staat een tot essay uitgebouwde boekbespreking van Daniëlle Serdijn (die niet vermeldt hoe oud ze is). Ze toetst de conclusies van Caspar Janssen aan zes romans van schrijvers die wat later zijn geboren, maar niet voldoende om zich aan de geboortegolf te kunnen onttrekken. Geen ervan heb ik gelezen. Ik ga af op wat Serdijn vaststelt. Deze schrijvers laten weten dat ze de babyboomers op z’n best met diep wantrouwen bekijken, en overigens minachten, of zelfs in hun inconsequenties, hun overgang van de revolutie naar het carrièrisme en hun zelfvoldaanheid haten. Na Janssen en Serdijn te hebben gelezen, ben ik mijn collega’s op mijn werk – in meerderheid omstreeks veertigjarigen – met andere ogen gaan bekijken. Ik, oorlogspuber, had geen ogenblik beseft dat het zo erg was. Ik meen het.

De grote rampen van de jaren zeventig zijn de oliecrisis en de nederlaag van ons elftal in München, wk 1974. En, schrijft Serdijn, ‘behalve met verhalen over bevrijde moeders roepen de schrijvers de jaren zeventig op met een stortvloed van verwijzingen naar televisieprogramma’s en popliedjes en tv-persoonlijkheden. […] Geen Campert of Mulisch, maar Swiebertje en Fred Emmer.’ Vooral deze nieuwslezer doet het goed.

Ik zal de laatste zijn om het effect van de oliecrisis te onderschatten. Die vergissing van Joop den Uyl, zo prachtig aforistisch-apocalyptisch vervat in zijn ‘Het wordt nooit meer zoals het geweest is’. Over de ramp van München hoeft niemand me iets te vertellen. Maar ik hoorde ervan op dat deze gebeurtenissen als mijlpalen, oriëntatiebakens oprijzen in het collectief geheugen van een generatie. En de teevee, de liedjes en de stemmen.

Onderschatten we het niet. Muziek markeert de generaties. Mijn moeder had een groot deel van Dirk Wittes oeuvre op haar repertoire (Het meisje van de zangvereniging). Als ik tegen haar zou zeggen: J’ai deux amours, dan zou ze antwoorden: Mon pays et Paris (Joséphine Baker]. Je kunt je gesprekken tussen generatiegenoten voorstellen die alleen uit dergelijke oefeningen bestaan. Harry: Von vier Uhr vier und fünfzig! Ik: Wird jetzt zurück geschossen (A. Hitler). Ik: Give us the tools. Jan: And we will do the job! (Churchill). Harry: Waarom hangt de was niet? Jan: Aan de Siegfriedlijn (Zondagmiddagcabaret van Paulus de Ruiter). Jaja, zo was het. Sinds de uitvinding van de radio is onze wereld bevolkt met legendarische stemmen. Met de televisie zijn de hoofden erbij gekomen, en dat heeft die mensen nog legendarischer gemaakt. Zo kom ik terug op mijn uitgangspunt. Generatiegenoten worden verenigd door gemeenschappelijke ervaringen, die op den duur, ongeacht het historisch gewicht, een grote dierbaarheid kunnen veroorzaken. Zo krijg je het onderscheid in dierbaarheden. En dan: Swiebertje tegen Churchill, Fred Emmer tegen Adolf Hitler. De geschiedenis is onrechtvaardig. Maar voor wie?

Peillood

H.J.A. Hofland Swiebertje tegen Churchill

Het zal een jaar of acht geleden zijn. Jan Blokker, Harry Mulisch en ik werden door Joop van Tijn geïnterviewd over de wereld en het leven. Waarom wij? Omdat we in 1927 geboren zijn en, schrijvend over van alles en nog wat, ook toen al geruime tijd het hoofd boven water hadden gehouden. Het was een mooie, vrolijke bijeenkomst. We gingen eten in Excelsior. Vrij Nederland was goed bij kas. Naarmate de maaltijd vorderde, werd onze greep op de materie breder en steviger. Zo hebben we ons, in de loop van het gesprek, laten ontvallen dat wat de generaties na de onze ervan terecht-brachten, nog niet veel bijzonders kon worden genoemd. Dat kwam doordat die mensen de oorlog niet hadden meegemaakt. Het valt te begrijpen, zei Harry. Toen had je iedere week een werelddrama. Stalingrad! El Alamein! Invasie! Arnhem! Hongerwinter! En nu? Hij noemde een paar kettingbotsingen en een voetbalrel, schudde zijn hoofd en giechelde een beetje. Alles werd op de band opgenomen. De week daarop stond het in vn. Ik denk dat, om Churchill te gebruiken, zelden in de geschiedenis zo weinig mensen zo velen zo boos hebben gemaakt. Achteraf bezien waren die velen de geboortegolvers of babyboomers.

Kunnen we deze, door ons geenszins gezochte ruzie een teken van een generatieconflict noemen? Het hangt ervan af wat we onder een generatie verstaan. Zijn het degenen die omstreeks een gegeven jaar geboren zijn en dus collectief een fase in de geschiedenis delen? Of, in beperkter zin, de schrijvers, kunstenaars, filosofen die aan hun gedeelde jaren een nieuwe interpretatie geven en daardoor, als vanzelf, een nieuwe school, een richting, een wereldbeschouwing doen ontstaan? De grenzen zijn vaag. Er zijn opeenvolgende generaties die in hun wereldbeeld natuurlijk wel veranderingen aanbrengen, maar geen breuk veroorzaken. Bij andere gaat de opvolging met radicale veranderingen en tumult gepaard. De maatschappij zelf blijkt te veranderen. Hoe komt dat? Het geboortecijfer toont jaar na jaar een biologische continuïteit. De grillige loop van de geschiedenis brengt het onderscheid tussen de generaties aan.

Daarover hebben we een paar theorieën. De historicus Hans Blom is van mening dat, als er in de afgelopen halve eeuw al sprake is van een breuk in de Neder-

landse geschiedenis, die in de jaren zestig is ontstaan. Zijn collega Hans Righart is het ongeveer met hem eens. De socioloog Henk A. Becker heeft een generatietypologie voor de twintigste eeuw ontworpen. De vooroorlogse generatie is geboren tussen 1910 en 1930; dan komen de stille generatie (1930-1945); de protestgeneratie of vroege babyboom (1955-1970); en de verloren generatie of late babyboom of generatie x (na 1970). Het uitgangspunt bij deze theorieën is dat een mens psychisch definitief geïmpregneerd wordt, zich zijn wereldbeeld vormt, de grondslag voor zijn oordelen legt tussen zijn achttiende en vierentwintigste.

Dat is een vergissing. Een kind begint tussen zijn zesde en twaalfde al te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit. Hij ziet dat bevestigd in zijn leertijd, tussen het kind zijn en de volwassenheid. Die twee fasen op zichzelf vormen een continuïteit. Als hij of zij de maatschappij betreedt, weet hij ongeveer wat hij daar kan verwachten. Dat wil zeggen: bij voortgezet beleid. Dat is het doel van de opvoeding. Hij denkt daar ook het zijne van. Dat kan de kiem worden van zijn verzet.

Op 10 mei 1940 werd voor de kinderen die geboren zijn tussen ongeveer 1925 en 1930 de vooroorlogse continuïteit letterlijk van het ene uur op het andere afgebroken en vervangen door vijf jaar continuïteit van oorlog en bezetting. Dat wil zeggen: in de plaats van de overtuiging dat morgen het duplicaat zou zijn van vandaag, kwam de verwachting dat het morgen, met de grootste vanzelfsprekendheid, volstrekt anders zou kunnen zijn. Geen groter breuk in de continuïteit dan het veranderen – als bij toverslag – van een complete oude stad in een puinhoop. Vooroorlogs is leven met het geloof in de ewige Wiederkehr; oorlog is, zoals W.F. Hermans heeft geschreven, het ‘van iedereen is altijd alles te verwachten’.

Als er een breuk in de geschiedenis is, ligt die in deze radicale verandering van het wereldbeeld, van de generatie die toen niets te vertellen had, maar wel door de

ervaring met dit ‘wereldbeeld’ geïmpregneerd is geraakt. Als ik er een naam voor zou moeten verzinnen, zou ik zeggen: degenen die geboren zijn tussen 1925 en 1930 horen tot de generatie van het ongeloof.

Onmiddellijk na de oorlog waren de werkelijk vooroorlogse generaties met elkaar nog jong en sterk genoeg om de restauratie door te zetten. De verpletterende bewijzen daarvan zijn het mislukken van de Doorbraak en de vierjarige oorlog met Indonesië. Pas daarna kwam langzamerhand tot uitdrukking wat de oorlog bij de toen opgroeiende en juist volwassen geworden generatie had teweeggebracht. Dat zijn in Nederland de Vijftigers en in Amerika is het de Beat Generation. ‘Wie in de jaren veertig volwassen is geworden,’ schrijft Robert Creeley, ‘in de chaos van de Tweede Wereldoorlog, heeft beseft dat de samenhang met andere perioden daar verloren is gegaan. Er was, bij wijze van spreken, geen logica meer, geen redenering waardoor de contrasterende ervaringen, gegevens, gebeurtenissen nog konden worden samengebracht. Er was een nieuw wereldbeeld nodig.’ Niet in de jaren zestig, maar halverwege vijftig komen de beatniks, de Berkeley Free Speech Movement, de sit-ins, de desegregatie. In 1958 schrijft Norman Mailer zijn ‘The White Negro’, een essay als een manifest, en nog altijd een meesterwerkje.

In het kielzog van de Vijftigers, de beatniks volgen de geboortegolvers en de tegencultuur, de provo’s, de Maagdenhuisbezetters. Zij voltooien het complex dat we de Jaren Zestig noemen. De generatie die onmiddellijk na de oorlog aan de restauratie en de wederopbouw is begonnen, is dan verbruikt en laat zich zonder veel verzet afruimen. Dat drama wordt in Nederland verpersoonlijkt door burgemeester Gijsbert van Hall.

 

Er is een plezier dat alleen voor mensen boven de zeventig is weggelegd. Dat is het kijken naar de conflicten tussen de jongere generaties. Nu, eindelijk, hebben de geboortegolvers het aan de stok gekregen met de vertegenwoordigers van de generatie die door Henk A. Becker de Verloren Generatie wordt genoemd. In de Volkskrant van 31 maart jl. heeft Caspar Janssen (38) een mooi autobiografisch essay geschreven. Het hindert hem: de aanblik van al die doorvoede babyboomers aan de toppen van de hiërarchie. Hij herinnert zich de leuzen van hun opstand, de zeden en gewoonten van de tegencultuur. Hij stelt vast hoe ze deze hele santenkraam zonder blikken of blozen hebben verraden om als postmoderne kapitalisten hun carrière te maken, zonder ook maar een seconde aan een onderzoek van hun eigen verleden en geweten te denken. Hij verwijt zichzelf dat hij zich door hun linksigheid op sleeptouw heeft laten nemen. Maar aan de andere kant: ‘Het leven was zo gek nog niet. […] In de zomer zaten we op terrasjes. We voetbalden wat, aten daarna met z’n tienen, we toepten en hartejaagden, gingen uit, bedreven de liefde, hadden niets te doen, hoefden niets te doen. Het leek verdomd veel op “het leven in de breedte” (zoals beschreven door A.F.Th. van der Heijden in De tandeloze tijd).’ We dreven op een vlot in de rivier, dacht ik erbij. En toen? Het was zoals Gerard Cox het heeft

gezongen: ’t Is weer voorbij, die mooie zomer. Na Wiegel en Van Agt kwamen de werkloosheid en Lubbers met het ‘no nonsense’. Daarmee was de opleiding van de Verloren Generatie voltooid. ‘Wij, de eind-dertigers, begin-veertigers, zijn een ideologie-vrije generatie, van onzekere, wat bange, oppassende, hardwerkende, plichtsgetrouwe en vermoeide twijfelaars.’

In Het Parool, twee weken later, staat een tot essay uitgebouwde boekbespreking van Daniëlle Serdijn (die niet vermeldt hoe oud ze is). Ze toetst de conclusies van Caspar Janssen aan zes romans van schrijvers die wat later zijn geboren, maar niet voldoende om zich aan de geboortegolf te kunnen onttrekken. Geen ervan heb ik gelezen. Ik ga af op wat Serdijn vaststelt. Deze schrijvers laten weten dat ze de babyboomers op z’n best met diep wantrouwen bekijken, en overigens minachten, of zelfs in hun inconsequenties, hun overgang van de revolutie naar het carrièrisme en hun zelfvoldaanheid haten. Na Janssen en Serdijn te hebben gelezen, ben ik mijn collega’s op mijn werk – in meerderheid omstreeks veertigjarigen – met andere ogen gaan bekijken. Ik, oorlogspuber, had geen ogenblik beseft dat het zo erg was. Ik meen het.

De grote rampen van de jaren zeventig zijn de oliecrisis en de nederlaag van ons elftal in München, wk 1974. En, schrijft Serdijn, ‘behalve met verhalen over bevrijde moeders roepen de schrijvers de jaren zeventig op met een stortvloed van verwijzingen naar televisieprogramma’s en popliedjes en tv-persoonlijkheden. […] Geen Campert of Mulisch, maar Swiebertje en Fred Emmer.’ Vooral deze nieuwslezer doet het goed.

Ik zal de laatste zijn om het effect van de oliecrisis te onderschatten. Die vergissing van Joop den Uyl, zo prachtig aforistisch-apocalyptisch vervat in zijn ‘Het wordt nooit meer zoals het geweest is’. Over de ramp van München hoeft niemand me iets te vertellen. Maar ik hoorde ervan op dat deze gebeurtenissen als mijlpalen, oriëntatiebakens oprijzen in het collectief geheugen van een generatie. En de teevee, de liedjes en de stemmen.

Onderschatten we het niet. Muziek markeert de generaties. Mijn moeder had een groot deel van Dirk Wittes oeuvre op haar repertoire (Het meisje van de zangvereniging). Als ik tegen haar zou zeggen: J’ai deux amours, dan zou ze antwoorden: Mon pays et Paris (Joséphine Baker]. Je kunt je gesprekken tussen generatiegenoten voorstellen die alleen uit dergelijke oefeningen bestaan. Harry: Von vier Uhr vier und fünfzig! Ik: Wird jetzt zurück geschossen (A. Hitler). Ik: Give us the tools. Jan: And we will do the job! (Churchill). Harry: Waarom hangt de was niet? Jan: Aan de Siegfriedlijn (Zondagmiddagcabaret van Paulus de Ruiter). Jaja, zo was het. Sinds de uitvinding van de radio is onze wereld bevolkt met legendarische stemmen. Met de televisie zijn de hoofden erbij gekomen, en dat heeft die mensen nog legendarischer gemaakt. Zo kom ik terug op mijn uitgangspunt. Generatiegenoten worden verenigd door gemeenschappelijke ervaringen, die op den duur, ongeacht het historisch gewicht, een grote dierbaarheid kunnen veroorzaken. Zo krijg je het onderscheid in dierbaarheden. En dan: Swiebertje tegen Churchill, Fred Emmer tegen Adolf Hitler. De geschiedenis is onrechtvaardig. Maar voor wie?

Lisette Lewin+
Schommelingen van het hart
Op zoek naar Proust in Parijs

Jeanne Proust-Weil stierf op 26 september 1905, zesenvijftig jaar oud. Een maand lang lag haar zoon Marcel in bed te huilen en kwam hij nauwelijks in slaap. Begin december liet hij zich voor zes weken opnemen in een kliniek, waar hij hoopte via psychotherapie van zijn slapeloosheid en astma te genezen. Vanuit een hotel in Versailles, waar hij de daaropvolgende zomer verbleef, besloot hij de huur op te zeggen van het appartement rue de Courcelles 45, waar hij met zijn moeder had gewoond, nadat zijn vader in 1903 was gestorven en zijn broer Robert getrouwd. Het was te groot voor hem alleen. Het kraken van het parket herinnerde aan haar voetstap.

Met veel verdichtsel hebben de diverse behuizingen van Marcel Proust hem inspiratie verschaft voor zijn zevendelige romancyclus A la recherche du temps perdu. Op 10 juli 1871 was hij geboren in het buitenhuis van zijn oudoom Louis Weil in Auteuil, destijds een dorp in de Parijse banlieue. Vroege kinderherinneringen uit Combray spelen zich daar af, zoals de vermaarde schrijnende scène waarin mama de kleine Marcel geen nachtzoen komt geven. In het dorpje Illiers, waar zijn vader vandaan kwam, logeerde de familie in de zomervakanties bij ‘tante Léonie’, die evenals veel later haar achterneef Marcel vanuit bed alles regelde en vrijwel nooit opstond. Als Marcel twee is, huurt dokter Proust voor zijn praktijk, gezin en personeel een luxe appartement met zeven kamers, lift en badkamer, op boulevard Malesherbes 9, eerste etage, bijna om de hoek van de place de la Madeleine. Proust woonde hier achtentwintig jaar. Het appartement lag achteraan de binnenplaats, waar destijds winkeltjes en bedrijfjes waren gevestigd, zoals dat van een hemdenmaker, in de roman de homoverleider Jupien. Nu zijn die daar niet meer. Naast de met klatergoud krullerig versierde voordeur springt het koperen bord van een tandarts in het oog. De reclamezuil waarop de jonge Verteller keek of ‘la Berma’ zou optreden, staat er nog.

Naar de rue de Courcelles, vlak bij het parc Monceau, waren ze in oktober 1905 verhuisd. Het was nog nieuwer, nog luxueuzer. Proust gaf er een paar memorabele kostbare diners, voor gasten met adellijke titels en klinkende namen in de literaire en artistieke wereld. Het was hem gelukt door te dringen in wat hij noemt de fau-

bourg Saint-Germain, aan de rive droite, niet te verwarren




met de intellectuelenbuurt Saint-Germain-des-Prés, rive gauche. Zoals ‘grachtengordel’ is het meer een elitaire dan een geografische aanduiding. De werkelijke faubourg Saint-Germain, met de paleisachtige hôtels waarin de oude adel woonde, nu vooral bank- en regeringsgebouwen, ligt vanaf de linkeroever gezien aan de overkant van de Seine, rechts van de Madeleine, bij de Opéra. Een familie als de Guermantes, zo prominent in de roman, heeft in werkelijkheid niet bestaan. De fossielen van die eeuwenoude Franse adel rond 1900 hielden zich stilletjes bezig met liefdadigheid en niet met de grote wereld. Proust bewoog zich als jonge man in een ander milieu, waar, volgens biograaf Ghislain de Diesbach, ‘de hoge burgerij van het Second Empire samensmelt met een paar overlopers van de adellijke faubourg in de salons van steenrijke joodse families of van courtisanes die goed terecht zijn gekomen’. Modieuze homo’s, zou je daaraan kunnen toevoegen. Die wereld lag ook aan de rechteroever, maar links van de Madeleine, faubourg Saint-Honoré. Daar woonden zijn grote vriendinnen met intellectueel-artistieke salons, zoals de dichteres Anna de Noailles en Geneviève Strauss, die mede model stond voor hertogin de Guermantes. Eerder was ze weduwe van de componist Georges Bizet en ze was dochter van de componist Halévy. Graaf Robert de Montesquiou (‘baron Charlus’) woonde rue Franklin 8, ook rechteroever, Passy, dichter bij de Seine, in een riante parterreverdieping met een weelderig aangelegde tuin met een Japans park.

Voor graaf Robert de Saint-Loup, de grote vriend van de Verteller, zijn verscheidene modellen aan te wijzen. Een hunner is graaf Bertrand de Salignac-Fénelon. Net als Saint-Loup had hij blauwe ogen en een elegant, vanzelfsprekend aristocratisch optreden. Als witte raaf in de adel geloofde hij als Saint-Loup in de onschuld van de joodse kapitein Dreyfus tijdens de beruchte Affaire. Evenals Saint-Loup sneuvelde hij in de Eerste Wereldoorlog.

Met Fénelon logeerde Proust in oktober 1902 in het Amsterdamse hotel De l’Europe. Weliswaar kon het bogen op centrale verwarming, maar zelfs voor de grote verkwister Proust was het buitensporig duur, te meer daar Fénelon niet aan de table d’hôte wilde dineren maar in andere sjieke restaurants. Proust was verrukt van de zeemeeuwen in de stad, evenals Albertine in A l’ombre des jeunes filles en fleurs: ‘ze ruiken naar de zee, zelfs door het plaveisel snuiven ze de zoute lucht op’. Ze bezochten Dordrecht, Delft, voeren naar Volendam. In het Haagse Mauritshuis zag Proust voor het eerst Vermeers ‘Gezicht op Delft’, ‘het allermooiste schilderij ter wereld’. In de roman sterft de grote schrijver Bergotte bij de aanblik van dit schil-

derij, op een tentoonstelling in Parijs.

De reis met Fénelon verliep voor Proust teleurstellend. Ze hadden veel ruzie. Later kwam Proust erachter dat ook Fénelon de herenliefde was toegedaan. Dat zijn vriend dit voor hem had verzwegen, beschouwde Proust als een gemene streek. Mogelijk heeft hem dit geïnspireerd tot de metamorfose van de eerst zo edele Saint-Loup.

De rijke aanstelster ‘madame Verdurin’, met haar ‘donderdagen’, die zo graag wil meetellen en een tiranniek verdeel-en-heersbewind voert over haar vaste groep ‘getrouwen’, heeft haar Parijse adres in de roman quai Conti, aan de Seine, linkeroever, toch een graadje minder chic. Verderop, ook aan de linkerkade, ligt Lapérouse, een beeldschoon popperig achttiende-eeuws café-salon de thé, met boven bij de eetzaal chambres séparées, een schrijverscafé waar Swann dineerde, uit sentiment omdat de cocotte Odette op wie hij verliefd was, in de ‘rue Lapérouse’ woonde. Het is met zorg gerestaureerd en zou Dickensachtig knus kunnen zijn, als de huidige sfeer er niet een was van keiharde commercie. Zo ook de bar van hotel Ritz, waar een drankje onder het genot van een pianeur vijfentwintig gulden kost en waar de voetsporen van stamgast Proust, de ‘Proust-suite’ ten spijt, reeds lang zijn uitgewist.

 

Terwijl Proust zomer 1907 in Versailles verbleef, zochten vrienden en vriendinnen naarstig naar een nieuwe behuizing voor hem. Omdat hij overgevoelig was voor geluid en met zijn astma allergisch voor het stof van de straat en het stuifmeel van de kastanjebomen in de lente, zou het een hoge etage moeten zijn, waar je het geratel van de wielen en het geschreeuw van de straatverkopers niet hoorde. Hij nam een onverstandig besluit en verhuisde op 27 december 1906 naar een appartement op de tweede verdieping aan de boulevard Haussmann 102, met recht voor de ramen de kruinen der kastanjebomen, niet ver van het gare Saint-Lazare en druk-beklante warenhuizen als Le Printemps. Hij kon nu eenmaal niet aarden in een vreemd huis waar mama nooit had vertoefd, verklaarde hij. Dit kapitale pand was van zijn oudoom Louis Weil geweest, een levensgenieter. Als jongen had Marcel hem eens onverwachts na schooltijd in zijn woning bezocht en er ooms maîtresse Laure Hayman aangetroffen, ‘de dame in het roze’, die hij zou vereeuwigen als Odette, in Un amour de Swann. Mama en Marcel hadden er bij oom gedineerd en ze hadden hem er zien sterven. Oom had het pand voor de helft aan mevrouw Proust vermaakt en voor de helft aan een andere nicht, Marcels tante Amélie. Zo waren Marcel

en zijn broer Robert elk voor een kwart erfgenaam.




Na een jaar liet tante Amélie het hele gebouw onverwachts veilen, kocht het zelf en bood Marcel de verkoop van zijn verdieping aan. Dat aanbod sloeg hij af, een beslissing die hij bitter zou betreuren. Zonder waarschuwing of consideratie met een schrijver met straatvrees verkocht deze dame dertien jaar later het hele gebouw aan een bank uit Nancy, zodat hij een ander heenkomen moest zoeken. ‘Ik ben liever je tante dan je huiseigenares,’ sprak ze hardvochtig. De bank kondigde een ingrijpende verbouwing aan, met nieuwbouw boven de binnenplaats.

Dezelfde bankinstelling, die er nog steeds een filiaal heeft en aan kunstsponsoring doet, stelt sinds 1996 Proust-liefhebbers groepsgewijs, op donderdagmiddagen tussen twee en vier, in de gelegenheid de kraamkamer van de grote roman te bezichtigen. De receptioniste geeft ons een gestencild boekje met gegevens en verwijst ons naar achteren, waar al enige zwijgzame mensen op leren banken hebben plaatsgenomen. Zo zitten we te wachten in de grote hal waar eertijds de binnenplaats was. Na een poosje verschijnt er een jongeman die ons door een zijdeur meeneemt de trap op naar de tweede verdieping, waar hij een ratelende explicatie begint, zonder zich erom te bekommeren dat misschien niet alle toehoorders in de Franse taal zijn opgevoed. Het is duidelijk dat hij in elk geval één boek heeft gelezen: Monsieur Proust, de beroemde, aandoenlijke memoires die Prousts toegewijde huishoudster, Céleste Albaret, op hoge leeftijd dicteerde. Hij vertelt hoe zij vrijwel het hele etmaal door druppel voor druppel verse koffie moest laten doorlopen, want die eiste hij, met hete melk, zodra hij wakker werd en belde. Als de koffie niet vers was, proefde hij dat direct en werd kwaad. Verder at en dronk hij maandenlang vrijwel niets. Hoe ze bij zijn bed stond en urenlang zijn verhalen aanhoorde, zonder dat hij haar vroeg om te gaan zitten, want ze bleef een bediende. Hoe hij in de verduisterde kamer schier onzichtbaar was door de rookwolken; hij brandde eucalyptus ter verlichting van zijn benauwdheden. Hoe ze hem hielp zich te kleden en naar de lift bracht, de doodenkele keer dat hij ergens op bezoek ging om zich te documenteren. We gaan de kamer binnen waar zijn bed stond. Hier is alleen de marmeren schoorsteenmantel authentiek. Daarboven hangt de onvermijdelijke reproductie van het portret dat de schilder Jacques-Emile Blanche in 1892 vervaardigde. Een plank namaakbandjes moet zijn ‘bibliotheek’ verbeelden. De zware gordijnen zijn gesloten. De muren zijn beplakt met gemarmerd sierkurk. Dat moet herinneren aan het kurk waarmee Proust op aanraden van Anna de Noailles zijn muren beplakte, nadat hij er pas zijn intrek genomen had en radeloos werd van de verbou-

wingen die nieuwe huurders of kopers van de andere appartementen lieten uitvoeren. Wanneer hij tegen het ochtendgloren met pillen in een kunstmatige slaap was weggezakt, kwamen na een uurtje de werklieden met hun meedogenloze hamers.

In Illiers zijn diverse banketbakkers te vinden die madeleinekoekjes verkopen. De schrijver verzon dat koekje uit zijn kindertijd om het mooier te maken en omdat hij vlak bij de Madeleine had gewoond. In werkelijkheid betrof het een in de thee gedoopt stukje geroosterd brood dat de heftige openbaring teweegbracht die leidde tot duizend bladzijden druks. Dat gebeurde op dit adres aan de boulevard Haussmann. Niet zijn moeder bracht het kopje thee, op een dag dat hij verkleumd thuiskwam, maar het dienstmeisje. Proust was zevenendertig, had aan society-journalistiek gedaan, knappe pastiches gemaakt van beroemde schrijvers, maar nog niets van groot belang gepubliceerd. In Versailles en aan zee in Cabourg, waar hij de zomervakantie doorbracht voordat hij hier definitief introk, had hij lukraak aantekeningen gemaakt. Hij was bezig met een essay, Contre Sainte-Beuve, dat pas in 1954 als boek zou verschijnen. Om het persoonlijker te maken, dacht hij aan de vorm van een dialoog met zijn moeder. Hij bestreed de denkbeelden van de in 1869 gestorven, imposante letterkundige en literatuurcriticus, die vond dat de levenswijze van een kunstenaar onlosmakelijk samenhangt met zijn werk (l’homme et l’oeuvre). Het openbare leven van de schrijver, aldus Proust, is volmaakt oninteressant. Het gaat erom hoe de schrijver gebeurtenissen, personen en indrukken verwerkt. Daarvoor kan hij echter wel zijn eigen leven als uitgangspunt nemen. Het besluit om daarmee te beginnen en zich daartoe af te sluiten van de wereld, vervult de Verteller in het laatste deel, Le temps retrouvé, met uitzinnige vreugde en zenuwachtige haast. Al het (liefdes)verdriet dat hij heeft meegemaakt, is niet voor niets geweest; dat worden bouwstenen van zijn toekomstige schepping. In de inleiding van Contre Sainte-Beuve vertelt hij over een bezoek aan Venetië met zijn moeder. Andere herinneringen dringen zich op.

In de gekurkte kamer waar we ons met de gids bevinden, begon Proust in juli 1908 met een roman in twee delen die hij wilde noemen Le temps perdu en Le temps retrouvé, met als overkoepelende titel Les intermittences du coeur. Zoiets als: de schommelingen van het hart. Hij schreef door en kon niet meer ophouden, in een wedloop met de dood. Hij stierf op zijn eenenvijftigste, 18 november 1922. Van de Recherche waren toen vier banden verschenen, verdeeld in zes delen. Zijn broer Robert bemoeide zich met de postume uitgave van de drie resterende banden, verdeeld in vijf delen. Tijd om alles te corrigeren was er niet meer, zodat sommige personages overlijden en later springlevend opduiken. Wat Cees Nooteboom niet lang geleden in nrc Handelsblad beweerde, namelijk dat Proust de hele Recherche voordat hij begon ‘als een kathedraal in zijn hoofd’ had, is onjuist. Zelf ontkent hij dat ook met zoveel woorden in Le temps retrouvé.

De jongeman neemt ons mee naar een grote vergaderzaal, de vroegere eetkamer.

We hebben nu een deel van de gang en twee van de zes kamers gezien. Ze waren volgestouwd met meubels uit het ouderlijk huis. Een deel van dat meubilair schonk Proust later bij de verhuizing aan een mannenbordeel. Ik vraag waar de kamer was van Alfred Agostinelli. Hij was achttien toen Proust in Cabourg van zijn diensten als taxichauffeur gebruikmaakte. In 1907 en 1908 maakten ze lange tochten door Normandië. In januari 1913 meldde hij zich bij Proust in Parijs, maar die had al een chauffeur, Odilon Albaret, de man van Céleste. Proust kwam op het idee Agostinelli als secretaris aan te nemen. De jongeman, intussen vijfentwintig, kwam met zijn maîtresse Anna bij hem inwonen.

Mijn vraag bevalt de gids allerminst. ‘Ergens boven,’ wijst hij vaag. ‘Hij was getrouwd!’ voegt hij er streng aan toe. Proust was smoorverliefd op zijn secretaris, leed daar heftig onder en was ziekelijk wantrouwend en jaloers, hetgeen hij gemeen had met de arme Anna. Hun afkeer was wederzijds. Het paar kostte Proust grote sommen geld. Begin december van hetzelfde jaar was het tweetal plotseling verdwenen naar Alfreds familie in Monaco. Proust was ten einde raad, beloofde telegrafisch voor Agostinelli een vliegtuig te kopen en smeekte hem terug te komen. Intussen nam de voortvluchtige van zijn opgespaarde geld vlieglessen en verongelukte op 30 mei 1914 in de Middellandse Zee. Proust stortte in na het verlies van zijn laatste grote liefde, volgens biografen de grote liefde van zijn leven. Het gaat te ver om Agostinelli geheel met ‘Albertine’ te vereenzelvigen. Ook is het een misverstand dat de ik-figuur in alle opzichten Proust zelf is, al is het alleen maar omdat de Verteller enig kind is, niet-joods en heteroseksueel. Zelf verzekert hij ons

dat zijn hele boek louter fictie is, dat er geen enkel sleutelpersonage in te vinden is, dat hij alles zelf heeft bedacht om zijn stelling contre Sainte-Beuve te bewijzen,

Nochtans heeft het drama-Agostinelli twee – postuum verschenen – delen in de cyclus opgeleverd, kleine meesterwerken op zichzelf. Hij werkte eraan in omgekeerde volgorde. Om literair zijn rouw vers te verwerken, schreef hij eerst Albertine disparue, over het verlies van de geliefde, het intense verdriet en de uiteindelijke genezing. La prisonnière gaat ook over Albertine, over de allesverpestende ziekte van het verliefd zijn, met het wantrouwen en de jaloezie. Brieven van Agostinelli staan er letterlijk in afgedrukt. Evenals Albertine speelde hij voor de schrijver op de pianola. Het vliegtuig dat Proust voor hem wilde kopen, wordt in de roman een jacht voor het meisje. Door de terughoudendheid van de gids kom ik niet te weten of Agostinelli net als Albertine in de kamer naast die van de schrijver overnachtte, zodat hij hem kon gadeslaan in zijn slaap. Of ze tongzoenen hebben uitgewisseld, zoals de Verteller met Albertine, staat niet te boek. Hij verdenkt haar van lesbische avonturen en huurt na haar dood twee hoertjes om met elkaar te vrijen, terwijl hij in de andere kamer aan de muur luistert. Dat levert een ongewild komische onthullende passage op over de schrijver zelf. Hij kan zijn oren niet geloven. Is dat een stel wilde dieren?

Verjaagd door het onbarmhartige optreden van tante Amélie, huurt hij in mei 1919 een etage bij de actrice Réjane, maar daar is het te rumoerig en voor zijn astma te dicht bij het Bois de Boulogne. Dat verblijf vormt de aanleiding tot een aangrijpende episode over de vergane glorie van een actrice, in Le temps retrouvé. Op 1 oktober verhuist hij naar zijn laatste adres, rue Hamelin 44, een zijstraat van de Avenue Kléber, met uitzicht op de Eiffeltoren. In de sombere straat woonden een prinses, vijf markiezen, zes gravinnen en een baron. Proust huurde kamers op de vijfde verdieping, ‘een armoedig hok waar net mijn bed kan staan’. Het was het koperen bed uit zijn kindertijd, waarin hij sliep en schreef, met een bamboe bedtafeltje, ‘mijn sloep’, en het manuscript op de schoorsteenmantel. De trouwe Céleste was meegekomen, evenals een nieuwe ‘secretaris’, Henri, een knappe jonge Zwitser, die in de Ritz had gewerkt. Zijn verdienste was vooral dat hij kon bijdragen tot het personage Morel, dat doorlopend uit is op eigen voordeel. ‘Zo, Céleste, nu zijn we onder ons,’ sprak Proust toen hij Henri in juni 1921 met veel moeite had kunnen lozen.

André Gide, van de Nouvelle Revue Française van uitgeverij Gallimard, trok zich later de haren uit het hoofd van wroeging dat hij eind 1912 Du côté de chez Swann had afgewezen, zodat Proust de uitgave zelf moest bekostigen. In december 1919 maakte de Prix Goncourt hem op slag beroemd. Dat bracht sociaal verkeer met zich mee. Zijn

gasten ontving hij vooral in de Ritz. Twee maanden voor zijn dood werd hij daar nog gezien, als hij er ’s avonds alleen een omeletje zat te eten.

Het adres aan de rue Hamelin is nu een driesterrenhotel, waar je comfortabel in Prousts sterfkamer kunt overnachten, als je lang van tevoren reserveert. In het alleraardigste Parijse Musée Carnavalet, het zeventiende-eeuwse paleis van markiezin Madame de Sévigné, is die kamer ingericht, met een paar van zijn meubels en voorwerpen, een mahoniehouten nachtkastje met daarop inktpot, kroontjespennen en blauwe schriften. Authentiek en daarom plotseling ontroerend is het smalle koperen bed, waarin een van de grootste klassieken uit de wereldliteratuur is geschreven. François Mauriac, die als jongeman Proust anderhalf jaar voor diens dood bezocht, in maart 1921, herinnerde zich later: ‘Ik zie nog die lugubere kamer voor me in de rue Hamelin, die zwarte haard, dat bed waarop een overjas als deken dienst deed, en hoe het leek of onze gastheer ons door een masker van was gadesloeg terwijl we aten, en waarvan alleen de haren leken te leven.’

Bronnen

Ghislain de Diesbach, Proust (1996)

George D. Painter, Marcel Proust. A biography (1983)

Marcel Proust, A la recherche du temps perdu, préf. et annot., 7 vol.

Henri Raczymow, Le Paris littéraire et intime de Marcel Proust (1997)

Hans van Straten+
Een man in zijn onderbroek
Hoe een novelle niet verscheen

In 1955 kondigde De Arbeiderspers voor haar reeks ‘De Boekvink’ de novelle Décharge aan van de student Kees Stempels, wiens debuut, de verhalenbundel De glazen bol, in 1952 was bekroond met de Reina Prinsen Geerligsprijs, een onderscheiding die eerder was toegekend aan Gerard van het Reve, Jan Blokker en Harry Mulisch.

Décharge werd gedrukt en ingenaaid, maar vreemd genoeg verscheen het niet in de boekhandel. Wat was er aan de hand? Bij het toenmalige hoofd van De Arbeiderspers, Reinold Kuipers, had zich een meneer gemeld die ernstige bezwaren had tegen de uitgave. Van een tussenpersoon had hij vernomen dat zijn dochter in dit werkje herkenbaar voorkwam, onder omstandigheden die schadelijk waren voor haar goede naam. Derhalve vreesde hij dat openbaarmaking van het boekje een zware schok zou betekenen voor zijn echtgenote. Daarom deed hij de uitgever een voorstel: hij wilde de gehele oplaag tegen betaling overnemen. De veelbelovende schrijver, die vermoedelijk al een gerechtelijke procedure boven zijn hoofd zag hangen, ging met deze regeling akkoord, zodat de vader van het meisje de degelijk verpakte boekjes in zijn auto kon laden en ter vernietiging naar elders overbrengen.

Daarmee was het vonnis over het boekje voltrokken; tenminste, zo leek het. Reinold Kuipers had echter enkele boekjes achtergehouden. Eén exemplaar was voor zijn medewerker Joop Veeninga, wiens taak het was alle Boekvinkjes van een flaptekst te voorzien. Joop heeft die taak niet lang vervuld: in 1960 is hij bij een verkeersongeluk om het leven gekomen.

Maar Kuipers was zo vriendelijk geweest ook mij een exemplaar toe te steken. Destijds was ik kunstredacteur bij Het Vrije Volk, een krant die in hetzelfde gebouw was gevestigd als De Arbeiderspers, zodat Kuipers in de middagpauze nogal eens bij de kunstredactie kwam binnenlopen met de stereotiepe vraag: ‘Is er nog nieuws?’ In 1960 verhuisde Reinold Kuipers van De Arbeiderspers naar Querido, waar zijn vrouw Tine al jaren aan verbonden was. In die tijd begon hij ook, zoals hij in Het Parool zou onthullen, Carmiggelt te volgen naar Café Kalkhoven aan de Westermarkt. Kuipers was toen als keurige Groninger een geheide drooglegger, Carmiggelt daarentegen een opgewekte drinkebroer – maar het verschil tussen die twee zou op den

duur geheel verdwijnen; ook Kuipers werd een doorgewinterde drinker.

In het jaar 1966 heeft Kuipers toen aan zijn borrelvriend het verhaal verteld van het opgekochte en vernietigde Boekvinkje. Carmiggelt vond dit ‘een unieke gebeurtenis in de recente geschiedenis van de Nederlandse letteren’, geschikt voor zijn dagelijke Parool-column. Onder de titel ‘Papier’ verscheen het, door hem bewerkt, in Het Parool van 26 maart 1966, om hetzelfde jaar nog eens onder de titel ‘Schone letteren’ te worden gebundeld in Fluiten in het donker. De namen van de betrokkenen liet hij kiesheidshalve achterwege. Wel stond hij in voor de juistheid van de feiten, al gaf hij daaraan soms een draai. Onjuist is bijvoorbeeld dat de jonge auteur had gedebuteerd met een verzenbundel.

Elf jaar later was Carmiggelt preciezer. Aan Bas Roodnat, die hem voor nrcHandelsblad kwam interviewen omdat de columnist was vereerd met de P.C. Hooftprijs, liet hij het literair curiosum, dat hij bewaarde in zijn werk-slaapkamer, zelfs zien. Roodnat deed verslag van zijn bezoek in het Cultureel Supplement van 18 maart 1977 en maakte daarbij titel en auteur van de novelle openbaar.

 

Décharge begint ermee dat de held van het verhaal zijn studie moet onderbreken voor de militaire dienst. Zijn vriendin Joan (haar werkelijke naam luidt anders; het boekje is opgedragen ‘Aan M.M.V.’) zit dan nog op school, maar hij ziet kans veel van zijn vrije uren bij haar thuis door te brengen. Probleem is eerst nog de aanwezigheid van haar moeder, maar dit verandert als deze dame lid wordt van een bridgeclub. En omdat de vader een moeizaam trappenbeklimmer is, verdwijnen de jongelui doorgaans vrij snel in Joans kamer om bij elkaar in bed te kruipen.

Als Joan is geslaagd voor haar eindexamen, gaat zij ook studeren. Haar vriend betrekt, na zijn militaire dienst, een zolderkamer boven een café. Hij gaat met vakantie, maar Joan wordt door haar ouders te jong geacht om met hem mee te gaan. Gelukkig ontmoet hij op weg naar Zweden een Engels meisje, Ann. Hij wordt verliefd op haar, maar blijft corresponderen met Joan. Terug in de kamer boven het café ontstaat een relatie met Janny, de vrouw van de gerant. Toch laat hij Joan niet los, ook niet als Janny in een bui van onbeheerste jaloezie een ruit aan stukken slaat. Joan houdt hem intussen goed in de gaten. Het komt zover dat zij hem meeneemt

naar een psychiater, die hem ‘infantiel’ noemt en hem de raad geeft Joan over te doen aan een vriend, die verliefd op haar is.

Omdat hij genoeg heeft van zijn studie, accepteert hij – tot ergernis van Joan – een kantoorbaantje. Hij ziet kans met verlof naar Engeland te gaan, waar Ann weer op hem wacht, maar deze tocht wordt geen succes. Op een avond zegt hij haar dat hij niet meer met haar kan slapen, dat hij het niet meer kan. Hangend om zijn hals zegt ze dat ze het niet meer zo vaak moesten doen, maar deze avond toch nog wel. Hij geeft toe.

Als hij terug is in Holland stelt Joans moeder een verlovingsvakantie voor van drie maanden. Hij merkt algauw wat daarachter zit: Joan is verliefd geworden op de voorzitter van de studentenvereniging. Meer en meer begrijpt hij dat hij Joan niet meer nodig heeft; toch doet hij haar een aanzoek. Dat neemt zij in overweging. Als hij niets meer van haar hoort, beseft hij dat alles voorbij is en schrijft hij haar een afscheidsbrief De volgende dag belt zij hem op: zij had een initiatief verwacht van zijn kant! Zij wil hem wel degelijk spreken, en wel op korte termijn! Maar ook deze afspraak wordt door haar geannuleerd.

En zo eindigt dit verhaal, dat in druk 67 pagina’s telt: het enige wat hij nog kan doen, is wachten. Wachten op dingen die toch niet meer zullen gebeuren. In een ‘Nawoord’ laat de auteur nog weten: ‘Het tafereel van een man in zijn onderbroek is gemeenlijk weinig verheffend. Ook wanneer daarvan slechts figuurlijk – in dit geval beter: niet letterlijk – sprake is. Ik hoop dan ook dat de voorlichting betreffende dit geschrift van dien aard zal zijn, dat het niet in handen komt van lezers, die door onmondigheid, onrijpheid of complete imbeciliteit, niet in staat zijn er met vrucht kennis van te nemen.’

 

Na deze in duisternis verdwenen novelle verscheen in 1958, eveneens bij De Arbeiderspers, een roman van Kees Stempels, Drie trappen op, in 1964 gevolgd door een tweede verhalenbundel, Rook in het hoofd en andere verhalen. Gaandeweg werd Stempels een bekendere schrijver, drukbezocht, ook door interviewers. De dag waarop hij in Amsterdam ’s middags de Reina Prinsen Geerligsprijs ontving, was hij ’s morgens in Rotterdam voor Het Vrije Volk ondervraagd door Alfred Kossmann.

Uit dit gesprek weten we dat de jonge schrijver stamde uit Rijswijk, hij op 25 augustus 1927 werd geboren, en dat hij heeft gestudeerd aan de Economische Hogeschool. En ook dat er een verhaal van hem heeft gestaan in het destijds veelgelezen maandblad Mandril (‘Begeerlijke eenzaamheid’, oktober 1950). In 1981 kwam Stempels uitvoerig aan het woord in een vraaggesprek met Cees van Hoore in het tijdschrift Ramp (no. 13). Literaire pretenties had hij niet meer. Inmiddels was hij hoofdredacteur geworden van het bedrijfsblad van vmf-Stork en had hij zich gevestigd aan de boulevard van Katwijk-aan-Zee.

Reinold Kuipers had zijn roman Drie trappen op vergeleken met niets minders dan Lucky Jim, het debuut van Kingsley Amis uit 1954, welk meesterwerk Stempels

natuurlijk onmiddellijk was gaan lezen. ‘Iets prachtigs!’ vond hij, maar zijn eigen boek kwam terecht bij De Slegte, evenals zijn laatste werk, Rook in het hoofd en andere verhalen. Over de kwestie rond zijn novelle Décharge werd met geen woord gesproken.

Dat gebeurde ook niet toen Corine Spoor hem hetzelfde jaar kwam opzoeken voor haar reeks ‘Vergeten schrijvers’ in het weekblad De Tijd (8 mei 1981). ‘Ik hou ervan een pen op papier te zetten, op maat te schrijven als een timmerman die iets moet maken dat precies past,’ vertelde haar de toen 54-jarige auteur. Dat schrijven van vroeger beschouwde hij als een randverschijnsel, ‘heb er eigenlijk ook te weinig fantasie voor’. Hij zag ertegenop zijn oude verhalen te moeten herlezen: ‘al die dingen van toen, die interesseren me niet echt meer’.

Anno 2001 laat Stempels weten het ‘curieus’ te vinden dat de Décharge-zaak weer wordt opgerakeld. Hij weet er nauwelijks nog iets van, ook niet dat hij destijds door Alfred Kossmann is geïnterviewd. ‘De weergave van het boekje zal wel juist zijn, al vind ik het nu een tamelijk raar verhaal. Ik heb in ieder geval geen zin het nog eens te lezen.’ Eén tipje van de sluier wil Stempels, meer dan vijfenveertig jaar na dato, nog wel oplichten: ‘Ik heb er geen enkel bezwaar tegen als vermeld wordt dat de hoofdpersoon samenvalt met de schrijver, dat het een autobiografisch verhaal is of zoiets.’

Hora est Schrijvers en proefschriften (10)

Murk Salverda+ P.C. Boutens

Op 28 april 1899, ’s middags om vier uur, promoveert




P.C. Boutens (1870-1943) cum laude1 bij prof dr. Henricus van Herwerden2 aan de universiteit van Utrecht. Zijn proefschrift is in het Latijn geschreven en bevat Exercitationes criticae in scholia ad Aritophanis Acharnenses [Kritische oefeningen ten aanzien van de scholia bij de Acharnenses van Aristophanes]. Sinds 4 september 1894 was Boutens docent klassieke talen aan Noorthey, de deftige jongenskostschool voor de protestantse elite te Voorschoten, waarschijnlijk op voorspraak van Van Herwerden, die er zelf in 1859-1860 had lesgegeven.3 Op 16 juni 1893 had Boutens zijn kandidaatsexamen klassieke letteren afgelegd, op 22 februari 1896 zijn doctoraal, beide ‘zonder deliberatie’.

Tegenwoordig geldt het als een uitzonderlijke prestatie als een leraar naast zijn baan een proefschrift schrijft, maar in die jaren was het vrij normaal en dat zou zo blijven tot de jaren zestig van de twintigste eeuw. Scholen hadden waardering voor gepromoveerde docenten en waren trots op de doctoren en professoren die uit hun gelederen voortkwamen. De rector van Noorthey, dr. J.W. Lely, zelf gepromoveerd, reageerde, zoals te verwachten was, positief en behulpzaam op Boutens’ verlangen naar wetenschappelijke ontplooiing.4 Op 25 augustus 1895 schrijft Boutens aan zijn hoogleraar Van Herwerden: ‘Gaarne zoude ik, zoo er van Uwen kant geen bezwaar bestond, na de vacantie mijne tentamina willen beginnen voor het doctoraal examen.’ Hij

polst Van Herwerden in dezelfde brief voorzichtig over enige verbeteringen in Griekse teksten en bereidt zo een voorstel voor een mogelijke dissertatie voor: ‘Mag ik deze gelegenheid meteen gebruiken Uwe gewaardeerde critiek te vragen over een paar plaatsen van Aeschylus en Sophocles, die me bij het lezen voor verbetering vatbaar schenen?’ Het antwoord van Van Herwerden liet niet lang op zich wachten, want op 4 september schrijft Boutens hem terug, retorisch voorzichtig en bescheiden: ‘Uw briefkaart van ll.[laatstleden] heeft mij wèl aangenaam verrast met het bericht, dat U de paar voorgestelde veranderingen, die ik U mededeelde, niet al te dwaas vond. […] Wat u mij voorstelde tot overweging, een critiek op verschillende schrijvers, zou mij werkelijk als een aangename bezigheid zeer toelachen voor dissertatie. Maar wanneer ik nu en dan eens trachtte een of andere conjectuur te maken, kwam me deze meestal niet belangrijk genoeg voor om aan zoo iets te denken. Vindt U evenwel het werk niet al te gewaagd, dan wil ik het gaarne beproeven. Mag ik U hierbij een paar overdenkingen sturen over de Helena5, die ik het laatste las? Zij kunnen U dan in Uwen raad allicht versterken of verzwakken. […] Deze opmerkingen heb ik willen opschrijven opdat U uit een grootere hoeveelheid zoudt kunnen oordelen. Mochten ze niet te ondoordacht zijn, het zou me verheugen.’6 Binnen drie jaar had Boutens naast zijn baan als leraar en naast zijn dichtwerk zijn dissertatie over Aristophanes’ Acharnenses afgerond; ze telt 98 pagina’s en 28 stellingen. Zijn proefschrift was, zoals oorspronkelijk beoogd, bedoeld als proeve van bekwaamheid en niet als iets meer dan dat.

Het Latijn was in 1899 voor een geleerde classicus nog een gebruikelijke voertaal; in wetenschappelijke publicaties werd het algemeen gehanteerd. Het vakblad van de Nederlandse classici, Mnemosyne, is in die jaren vrijwel geheel in het Latijn gesteld, en ook proefschriften, feestbundels en dergelijke werden in die taal gepubliceerd. In 1864 hield Van Herwerden zijn inaugurele rede7 en in 1877 zijn oratio als rector magnificus in het Latijn.8 De feestbundel bij het afscheid van Van Herwerden van de Utrechtse universiteit in 1901 telt 41 bijdragen, waarvan vierendertig in het Latijn9, geschreven door uit heel Europa afkomstige geleerden. Van Cobet10, de leermeester van Van Herwerden, wordt verteld dat hij spontaan en vloeiend in fraai Latijn kon spreken en debatteren, hetgeen, ten overstaan van de bloem der Europese geleerdheid, in 1875 bij het driehonderdjarig bestaan van de Leidse universiteit werd bewezen in zijn debat met de al even beroemde geleerde Madvig.11

Toch stond het gebruik van het Latijn in de wetenschap, althans mondeling, toen al onder druk en bestond er tot 1876 een soort gedoogbeleid voor collegegeven in het Nederlands. Boutens’ leermeester Van Herwerden gaf vanaf het begin al geen college meer in het Latijn. Toen hij in 1864 in Utrecht hoogleraar in de klassieke letteren was geworden, examineerde hij een student uit Deventer ‘en volgens afspraak met Opzoomer12 deed ik het in ’t Hollandsch……. Toen de student zyn vonnis (afwyzing op historie) gehoord had en de zaal had verlaten begon Rovers13 eene philippica te houden, dat ik tegen de wet Hollandsch gesproken

had. Ik antwoordde dat de wet in de meeste faculteiten in dit opzigt werd overtreden en dat ik de overtuiging had, dat men door het gebruik der moedertaal veel beter kon zien, wat het jongmensch wist, dat uit zyn eigen examen was gebleken, dat de jongen vergeefsch naar woorden zocht om zyne gedachten uittedrukken enz. Tevens verklaarde ik, dat het myn vaste voornemen was ook de collegies in het Hollandsch te geven. Nieuwe woede ook van den kant van Millies14, die verklaarde dat ik daardoor hem en Rovers in groote onaangenaamheid bragt, daar de studenten dan ook van hen zouden verlangen om het latyn spreken op te geven. Opzoomer was natuurlyk geheel op mijn hand en sprak voortreffelyk tegen beide. Brill deed zijn best om met beide partyen op goede voet te blyven. R. en M. eischten daarop, dat ik zoo ik by myn voornemen volhardde my aan de Curatoren adresseerde.’15 Op 2 november 1864 diende Van Herwerden inderdaad bij de curatoren een verzoek in om ontheffing van de verplichting het Latijn als voertaal op colleges te gebruiken; na een korte briefwisseling kreeg hij die dispensatie al op 8 november 1864. Na de nieuwe hoger-onderwijswet van 1876 kon naast het Latijn ook het Nederlands officieel op de universiteiten worden gebruikt.16 Pas in 1911 staakte de Amsterdamse hoogleraar Romeins recht J.C. Naber de laatste colleges die in Nederland in het Latijn zijn gegeven. Boutens behoorde tot de laatste generatie die volwassen is geworden en is opgeleid met het vanzelfsprekende actieve gebruik van het geschreven Latijn.

Ars critica

De Acharnenses is de oudste van de elf bewaard gebleven komedies van Aristophanes, die zoals wel meer van zijn stukken een pleidooi voor vrede bevat; het is voor het eerst opgevoerd in 425 v.Chr. Hellenistische geleerden uit de derde en tweede eeuw v.Chr. kenden echter nog meer dan veertig stukken van Aristophanes.17 In de eerste eeuw v.Chr. werden de geleerde commentaren van tweeëneenhalve eeuw door Didymus van Alexandrië in één boek gecompileerd. Een groot deel van de latere commentaren op Aristophanes gaat op hem terug, al is zijn werk slechts indirect overgeleverd. In de vierde eeuw n.Chr. begint men zich, waarschijnlijk ten behoeve van gebruik in het onderwijs, te beperken tot de elf stukken die er nu nog over zijn. Driekwart van de papyrusfragmenten van Aristophanes’ werk komt uit deze of een latere tijd. Eveneens vanaf de vierde eeuw zet men de annotaties in de kantlijn in plaats van in een apart deel. Deze kanttekeningen, opmerkingen en commentaren in de kantlijn, worden in de klassieke filologie scholia genoemd.

Van ca. 650 tot ca. 850 is Byzantium in de ban van een vorm van christelijk fundamentalisme, die niet alleen leidt tot de vernietiging van duizenden ikonen, maar ook tot het negeren van heidense schrijvers. Pas tussen 850 en 1200, tijdens de zgn. Byzantijnse of Macedonische renaissance, begon men weer met het verzamelen en kopiëren van handschriften van heidense auteurs, met de bijbehorende scholia. Het oudste middeleeuwse handschrift, tevens het oudst bewaard gebleven handschrift van Aristophanes überhaupt, is het Ravenna-handschrift uit de tiende

eeuw. Van de bijna driehonderd handschriften uit de tiende tot en met de zestiende eeuw is het tevens het enige dat alle elf overgeleverde komedies bevat. De scholia in het Ravenna-handschrift zijn nogal beknopt, maar die in een handschrift in Modena uit de veertiende eeuw, dat ook de Acharnenses bevat, zijn uitgebreider en waardevoller. En zo zijn er nog een paar handschriften, met elk hun eigen correcties, varianten en scholia. In het eeuwenlange proces van steeds nieuwe tekstedities en commentaren is er voortdurend aan de tekst veranderd, geschaafd en verbeterd, maar zijn er door wanbegrip of slordigheid ook tal van nieuwe fouten ingeslopen; ook de scholia zijn steeds veranderd, vermeerderd en/of samengevat en ze zijn beslist niet allemaal van hetzelfde intelligente niveau. De interpretatie en weging van deze scholia is een vak apart en Boutens’ dissertatie is een proeve van bekwaamheid in deze discipline.

Vanaf de Renaissance was er internationaal hard gewerkt aan het vaststellen van zo betrouwbaar mogelijke teksten en zo compleet mogelijke verzamelingen van scholia. Nog tijdens de hele negentiende eeuw reisden tal van geleerden – vooral in hun ‘Wanderjahre’ – door Europa om persoonlijk handschriften te collationeren. De latere Leidse hoogleraar C.G. Cobet (1813-1889), de ‘wetenschappelijke grootvader’ van Boutens, reisde tussen 1840 en 1845 langs de bibliotheken van Parijs, Turijn, Florence, Rome, Napels, Milaan en Venetië met de officiële opdracht om handschriften van Simplicius18 te vergelijken; hij collationeerde er vijfentachtig. Maar hij kopieerde ook duizenden tekstvarianten van Attische prozaschrijvers en van scholia bij Homerus.19

Cobets leerling Van Herwerden kreeg, samen met zijn collega Halbertsma20, opdracht om Griekse en Latijnse handschriften in Spaanse bibliotheken op te sporen. Híj reisde tussen 1856 en 1859 drie jaar lang door Europa; via Parijs, Florence, Ravenna – waar hij het bovenvermelde handschrift met de elf komedies van Aristophanes bestudeerde -, Rome, Napels, Pompeji naar Barcelona, Valencia, Madrid en andere Spaanse plaatsen en daarna via Milaan en Venetië weer terug naar Nederland. Pas in 1872 zou Van Herwerden zijn collatie van het Ravenna-handschrift uitgeven, met nog een napublicatie in 1898 in Mnemosyne. De uitvinding van de fotografie zou een revolutie veroorzaken in de klassieke filologie en de noodzaak van deze ‘collatie’-reizen sterk verminderen. In 1904 verscheen bijvoor-

beeld een facsimile van het Ravenna-manuscript van Aristophanes, waardoor iedereen overal ter wereld geleerde gissingen kon controleren.21

Zowel Cobet als Van Herwerden was bezeten van de ars critica, de tekstkritiek die bedoeld is om de grillen en toevalligheden van de overlevering uit te bannen en bedorven plaatsen in de tekst te ontdekken en te verbeteren, door een intelligent gebruik van de beste handschriften en/of lezingen en door een invoelende intuïtie die gevoed diende te worden door een diepgaande kennis van de taal of het dialect in kwestie en van het taaleigen en de denkwijze van de auteur (‘aus dem Geist heraus’). Cobet was een zeer enthousiasmerend, uiterst erudiet geleerde met een fenomenaal taalgevoel, maar erg systematisch was hij niet. Zijn voornamelijk uit Duitsland afkomstige tegenstanders eisten met een schuin oog naar Cobet voor zichzelf op: ‘den vollständigen Sieg methodischer geübter Kritik über alles unmethodische, wenn auch noch so geistreiche Tappen und Tasten an den alten Texten’.22 Cobet hanterde een op het principe van de analogie berustende extrapolatie en veronderstelde bij de klassieke Attische schrijvers een grotere wetmatigheid in formuleren en denken dan gewettigd was: ‘hij meende de tekst te moeten corrigeren op punten waar een meer historische en op het uitzonderlijke bedachte benadering de overlevering gelijk diende te geven’.23

Cobet heeft zelden complete teksten bezorgd; zijn werk – en hetzelfde geldt voor dat van Van Herwerden – is voor een groot deel springerig van karakter.24 Het opstellen van stambomen van handschriften, met ouderdomsprioriteiten en onderlinge afhankelijkheidrelaties, interesseerde beide geleerden minder. Hun methode kan leiden tot hypercorrecties op grond van een geïdealiseerd beeld van de taal of het taaleigen in kwestie en tot subjectieve interpretaties: ‘[…] men verbetert dan niet de tekst, maar de auteur’.25 Cobets opvolger in Leiden, J. van Leeuwen26, die veel positiever tegenover het werk van de Duitse geleerden stond, had Van Herwerdens verzoek om samenwerking uiteindelijk afgeslagen, omdat hij zich ergerde aan diens rommeligheid en versnippering. In zijn levensbericht van Henricus van Herwerden roemt hij hem om zijn vele publicaties, maar betreurt hij het dat Van Herwerden zijn geleerdheid te veel had gebruikt voor het spuien van ideetjes en commentaren (‘ad’ en ‘in’ [bij, met betrekking tot]) en zijn kennis zo weinig had samengebracht in afgeronde beschouwingen en edities [‘de’]. Hij roept met spijt uit: ‘Had hij maar wat meer “de” geschreven […] en desnoods dan wat minder “ad” en “in”.’27

Boutens deelde wat zijn tekstkritische proefschrift betreft niet alleen de kwaliteiten, maar ook de tekortkomingen van degenen op wier schouders hij stond. Zijn proefschrift is een ‘in’- en geen ‘de’-studie, zoals niet alleen uit de titel blijkt, maar ook uit de opzet. Hij volgt de scholia bij de handschriften van de Acharnenses op de voet, in de volgorde waarin ze bij de hoofdtekst voorkomen en geeft commentaar, dat in lengte varieert van een paar regels tot ongeveer anderhalve pagina. In zijn commentaar betrekt hij andere tekstplaatsen van klassieke schrijvers, in de eerste plaats van Aristophanes zelf, maar ook van vele anderen; en hij maakt gebruik van de commentaren van toonaangevende geleerden. Rutherford, die in 1896

alle scholia van het Ravenna-handschrift uitgaf, wordt door hem verreweg het meest geciteerd, op afstand gevolgd door Blaydes, Dübner, Van Leeuwen en Van Herwerden.28 Alle achtentwintig stellingen van Boutens zijn eveneens van tekstkritische aard: acht hebben betrekking op Aristophanes, zeven op Aeschylus, vier op Euripides, twee op Plato, vijf op Juvenalis en twee op Tacitus.

Een neiging tot subjectiviteit en hypercorrectie heeft Boutens ook. In de bovengenoemde brieven aan Van Herwerden doet Boutens bijvoorbeeld een beroep op het begrip ‘dichterlijkheid’ als hij een tekstverbetering voorstelt. Hij veroordeelt bestaande lezingen als ‘dichterlijk zeer slap’ of als ‘die ondichterlijke inleiding’.

Boutens’ proefschrift heeft bovendien geen hoofdstukindeling, geen literatuurlijst en vrijwel geen noten, omdat de verwijzingen in afkortingen in de tekst zijn opgenomen, wat niet ongebruikelijk was. De dissertatie heeft een inleiding van twee pagina’s, waarin op dichterlijke wijze clichés te berde worden gebracht, onder andere de gebruikelijke retoriek van bescheidenheid. Boutens schrijft onder meer (vrij vertaald uit het Latijn): ‘De annotaties [bedoeld zijn: de scholia] zijn nogal uiteenlopend, geenszins van gering gewicht of van generlei waarde, in verschillende tijden ontstaan, nu eens gemaakt door de hand van een kenner, dan weer opvallend door pure absurditeit, soms overeenstemmend, soms van mening verschillend, vol hiaten en veelvuldige herhalingen, vermengd, vervuild alsof een grote veelheid van rivieren en beken samenstroomt in één onafzienbare zee. Om deze reden is het niet raar om de onbezonnen emendator te vergelijken met een visser die onder aanroeping van de goede fortuin zijn net in de zee uitgooit. Zoals een man pas als hij oud en ervaren is ten slotte alle schuilhoeken en klippen van de zeeën heeft leren kennen, zo is de jonge criticus tevreden met enkele kleine vissen die hij gevangen heeft.’ Staande in de traditie van Cobet was het proefschrift van Boutens in zijn tijd wetenschappelijk gezien al tamelijk ouderwets, wat overigens scherpzinnige opmerkingen niet uitsluit. Boutens slaat met zijn proefschrift geen nieuwe wegen in zoals De Clerck beweert29; eerder ziet het ernaar uit dat hij een van de laatsten was die een oude, steeds meer verlaten weg bewandelden.

Severe trutina

Boutens stond met zijn dissertatie in een Nederlandse Aristophanes-traditie. Naast bovengenoemde publicaties uit 1872 en 1898 had zijn pro-

motor Van Herwerden in 1897 een Griekse editie van Aristophanes’ Eirene gepubliceerd.30 Diens Leidse collega J. van Leeuwen Jzn. gaf tussen 1893 en 1906 alle elf bewaard gebleven komedies van Aristophanes uit met commentaren in het Latijn, een editie die in de hele twintigste eeuw veel werd geciteerd, ook door buitenlandse geleerden. Zijn Acharnenses verscheen in 1901, met de opdracht ‘piae memoriae Caroli Gabrielis Cobet’, en werd nog in 1968 herdrukt. Van Leeuwen citeert vele geleerden31, waaronder veelvuldig ook het werk van door zijn leermeester Cobet verfoeide Duitsers als G. Hermann en A. Meineke. Een keer of elf verwijst hij naar een publicatie van Van Herwerden, maar Boutens’ proefschrift noemt hij nergens.

Een vierde classicus die zich in Nederland met Aristophanes bezig hield, was J. van IJzeren32, een leerling van J. van Leeuwen Jzn. In het najaar van 1899 won hij de gouden medaille van een door de Rijksuniversiteit van Groningen uitgeschreven wedstrijd.33 En op 12 december 1899 promoveerde hij bij Van Leeuwen in Leiden cum laude34 op de gebreken in de voornaamste handschriften van Aristophanes35, welke dissertatie voor een deel samenvalt met het prijswinnende werkstuk. In beide publicaties vergelijkt hij de handschriften van Aristophanes uit Ravenna en uit Venetië, voorzover ze dezelfde handschriften bevatten. De Acharnenses valt erbuiten, omdat deze in het Venetiaanse handschrift ontbreekt. Van IJzeren onderzoekt systematisch de fouten die de schrijvers van de belangrijkste manuscripten geregeld maken. Hij onderscheidt acht categorieën in evenzovele hoofdstukken en geeft tevens een literatuurlijst. Alles bij elkaar genomen maakt Van IJzerens proefschrift een veel systematischer indruk dan dat van Boutens. In Mnemosyne van 1900 zou hij eveneens over Aristophanes publiceren36 onder meer over de scholia bij de Acharnenses. Ook hij citeert Boutens niet.

Van IJzeren zou in Museum van november 1899, dus nog voor zijn eigen promotie, een recensie publiceren van Boutens’ proefschrift.37 Van IJzeren vindt de door Boutens voorgestelde lezingen van de diverse tekstplaatsen wel vernuftig, maar niet tot stand gekomen volgens de modernste wetenschappelijke methoden. In het algemeen vindt hij een kritische behandeling van de scholia bij Aristophanes prematuur, aangezien het voorbereidende werk, ‘de nauwkeurige schifting van oud en jong, van goed en kwaad’ door geleerden als Zacher nog niet is afgerond. ‘Het komt mij dan ook voor, dat exercitationes criticae, gelijk die van den heer Boutens, voor het meerendeel slechts getuigen kunnen van de scherpzinnigheid van den schrijver, zonder van blijvende waarde te zijn voor de tekstcritiek. De heer B. toch heeft blijkbaar, geheel op de ouderwetsche manier, zijn exemplaar der scholiën met eenige randglosssen voorzien, daarna de editie van Rutherford geraadpleegd, en ten slotte zijn gissingen tot een boekje vereenigd. Om den oorsprong der scholiën heeft hij zich niet veel bekommerd; meermalen worden verschillende aanteekeningen geheel door elkaar geworpen. […] Wanneer ik nu de coniecturen van den heer B. eenvoudig beschouw als geestige invallen zonder meer, dan moet toch de bekentenis mij van het hart, dat de schrijver mij dikwijls wel wat al te veel

aan zijn ingenii acumen [scherpzinnigheid van zijn verstand] schijnt te hebben toegegeven. […] Gelijk bekend is, komt het meermalen voor, dat het scholion volstrekt niet past op den tekst, zooals wij dien tegenwoordig hebben; het vermoeden is dan gewettigd, dat oudtijds een nu overigens onbekende varia lectio [verschillende lezing] bestaan heeft. Hier echter is groote voorzichtigheid geraden: men vergete niet, dat lang niet alle oude grammatici tot het genus van den homo sapiens kunnen gerekend worden, en dat men dus volstrekt niet overal hunne woorden severe trutina [op een strenge weegschaal] mag afwegen.’ En Boutens gaat daarin volgens Van IJzeren veel te ver: hij is, met andere woorden, niet kritisch genoeg, schept te veel genoegen in zijn eigen scherpzinnigheid en houdt onvoldoende rekening met de verwarrende realiteit.

Een moeilijk geval

Op 29 december 1898, vier maanden voor zijn promotie, zijn dissertatie staat op het punt gedrukt te gaan worden, schrijft Boutens vanuit het huis van zijn ouders te Middelburg aan een WelEd[el]geboren Zeer Gestr[enge] Heer te Utrecht38: ‘Een andere moeilijkheid, waarvoor ik sta, […] is, welke richting ik na mijn promotie zal opgaan. Natuurlijk heb ik in de eerste plaats mijn lessen te geven in Voorschoten om mijn brood te verdienen. Maar de verdere vraag is: zal ik dan doorgaan met Grieks en daarin specialiteit zien te worden om misschien over jaren daarin eenige hoogere betrekking te krijgen, die meer salaris geeft, of zal ik mijn vrijen tijd geheel en al geven aan nieuwe literatuur en schrijven daarin? Vorig voorjaar nl. heb ik een bundel gedichten uitgegeven met eene voorrede van de heer L. van Deyssel39, die in verschillende bladen en tijdschriften nog al een gunstig onthaal heeft gevonden. Gaarne zal ik U, indien U er belang in stelt, een exemplaar toezenden, zoodra ik over veertien dagen in Voorschoten terug ben. U ziet, dit is een moeilijk geval. Mijn hart en mijn geheele aandrang drijven me in de tweede richting. Maar voor iemand zonder fortuin is daarin zeker niet veel te verdienen.’40 Boutens is, zo weten wij achteraf, niet verder gegaan met de wetenschappelijke bestudering van het Grieks. Op 10 juni 1902 nam Van Herwerden, na achtendertig jaar, afscheid als hoogleraar Grieks; ter gelegenheid daarvan verscheen een feestbundel.41 P.C. Boutens behoort tot de achtenvijftig personen die deze uitgave financieel mogelijk hebben gemaakt; hij behoort echter niet tot de eenenveertig scribenten, onder wie vele vooraanstaande classici uit heel Europa, die een wetenschappelijke of literaire bijdrage hebben geleverd.

Maar in zekere zin heeft hij zijn tweespalt overwonnen. In 1901 wordt de eerste van zijn vele vertalingen uit het Grieks gepubliceerd, Platoons Drinkgelag; een jaar later volgt zijn tweede dichtbundel, Praeludiën. En zo zouden dichtbundels en vertalingen elkaar afwisselen tot vlak voor zijn dood. Maar Aristophanes heeft hij nooit vertaald; te komisch misschien voor zijn temperament. Het voornaamste nut van zijn proefschrift lijkt te zijn dat het hem een prestigieuze doctorstitel heeft opgeleverd, cum laude nog wel.42

Hora est Schrijvers en proefschriften (10)

Murk Salverda+ P.C. Boutens

Op 28 april 1899, ’s middags om vier uur, promoveert




P.C. Boutens (1870-1943) cum laude1 bij prof dr. Henricus van Herwerden2 aan de universiteit van Utrecht. Zijn proefschrift is in het Latijn geschreven en bevat Exercitationes criticae in scholia ad Aritophanis Acharnenses [Kritische oefeningen ten aanzien van de scholia bij de Acharnenses van Aristophanes]. Sinds 4 september 1894 was Boutens docent klassieke talen aan Noorthey, de deftige jongenskostschool voor de protestantse elite te Voorschoten, waarschijnlijk op voorspraak van Van Herwerden, die er zelf in 1859-1860 had lesgegeven.3 Op 16 juni 1893 had Boutens zijn kandidaatsexamen klassieke letteren afgelegd, op 22 februari 1896 zijn doctoraal, beide ‘zonder deliberatie’.

Tegenwoordig geldt het als een uitzonderlijke prestatie als een leraar naast zijn baan een proefschrift schrijft, maar in die jaren was het vrij normaal en dat zou zo blijven tot de jaren zestig van de twintigste eeuw. Scholen hadden waardering voor gepromoveerde docenten en waren trots op de doctoren en professoren die uit hun gelederen voortkwamen. De rector van Noorthey, dr. J.W. Lely, zelf gepromoveerd, reageerde, zoals te verwachten was, positief en behulpzaam op Boutens’ verlangen naar wetenschappelijke ontplooiing.4 Op 25 augustus 1895 schrijft Boutens aan zijn hoogleraar Van Herwerden: ‘Gaarne zoude ik, zoo er van Uwen kant geen bezwaar bestond, na de vacantie mijne tentamina willen beginnen voor het doctoraal examen.’ Hij

polst Van Herwerden in dezelfde brief voorzichtig over enige verbeteringen in Griekse teksten en bereidt zo een voorstel voor een mogelijke dissertatie voor: ‘Mag ik deze gelegenheid meteen gebruiken Uwe gewaardeerde critiek te vragen over een paar plaatsen van Aeschylus en Sophocles, die me bij het lezen voor verbetering vatbaar schenen?’ Het antwoord van Van Herwerden liet niet lang op zich wachten, want op 4 september schrijft Boutens hem terug, retorisch voorzichtig en bescheiden: ‘Uw briefkaart van ll.[laatstleden] heeft mij wèl aangenaam verrast met het bericht, dat U de paar voorgestelde veranderingen, die ik U mededeelde, niet al te dwaas vond. […] Wat u mij voorstelde tot overweging, een critiek op verschillende schrijvers, zou mij werkelijk als een aangename bezigheid zeer toelachen voor dissertatie. Maar wanneer ik nu en dan eens trachtte een of andere conjectuur te maken, kwam me deze meestal niet belangrijk genoeg voor om aan zoo iets te denken. Vindt U evenwel het werk niet al te gewaagd, dan wil ik het gaarne beproeven. Mag ik U hierbij een paar overdenkingen sturen over de Helena5, die ik het laatste las? Zij kunnen U dan in Uwen raad allicht versterken of verzwakken. […] Deze opmerkingen heb ik willen opschrijven opdat U uit een grootere hoeveelheid zoudt kunnen oordelen. Mochten ze niet te ondoordacht zijn, het zou me verheugen.’6 Binnen drie jaar had Boutens naast zijn baan als leraar en naast zijn dichtwerk zijn dissertatie over Aristophanes’ Acharnenses afgerond; ze telt 98 pagina’s en 28 stellingen. Zijn proefschrift was, zoals oorspronkelijk beoogd, bedoeld als proeve van bekwaamheid en niet als iets meer dan dat.

Het Latijn was in 1899 voor een geleerde classicus nog een gebruikelijke voertaal; in wetenschappelijke publicaties werd het algemeen gehanteerd. Het vakblad van de Nederlandse classici, Mnemosyne, is in die jaren vrijwel geheel in het Latijn gesteld, en ook proefschriften, feestbundels en dergelijke werden in die taal gepubliceerd. In 1864 hield Van Herwerden zijn inaugurele rede7 en in 1877 zijn oratio als rector magnificus in het Latijn.8 De feestbundel bij het afscheid van Van Herwerden van de Utrechtse universiteit in 1901 telt 41 bijdragen, waarvan vierendertig in het Latijn9, geschreven door uit heel Europa afkomstige geleerden. Van Cobet10, de leermeester van Van Herwerden, wordt verteld dat hij spontaan en vloeiend in fraai Latijn kon spreken en debatteren, hetgeen, ten overstaan van de bloem der Europese geleerdheid, in 1875 bij het driehonderdjarig bestaan van de Leidse universiteit werd bewezen in zijn debat met de al even beroemde geleerde Madvig.11

Toch stond het gebruik van het Latijn in de wetenschap, althans mondeling, toen al onder druk en bestond er tot 1876 een soort gedoogbeleid voor collegegeven in het Nederlands. Boutens’ leermeester Van Herwerden gaf vanaf het begin al geen college meer in het Latijn. Toen hij in 1864 in Utrecht hoogleraar in de klassieke letteren was geworden, examineerde hij een student uit Deventer ‘en volgens afspraak met Opzoomer12 deed ik het in ’t Hollandsch……. Toen de student zyn vonnis (afwyzing op historie) gehoord had en de zaal had verlaten begon Rovers13 eene philippica te houden, dat ik tegen de wet Hollandsch gesproken

had. Ik antwoordde dat de wet in de meeste faculteiten in dit opzigt werd overtreden en dat ik de overtuiging had, dat men door het gebruik der moedertaal veel beter kon zien, wat het jongmensch wist, dat uit zyn eigen examen was gebleken, dat de jongen vergeefsch naar woorden zocht om zyne gedachten uittedrukken enz. Tevens verklaarde ik, dat het myn vaste voornemen was ook de collegies in het Hollandsch te geven. Nieuwe woede ook van den kant van Millies14, die verklaarde dat ik daardoor hem en Rovers in groote onaangenaamheid bragt, daar de studenten dan ook van hen zouden verlangen om het latyn spreken op te geven. Opzoomer was natuurlyk geheel op mijn hand en sprak voortreffelyk tegen beide. Brill deed zijn best om met beide partyen op goede voet te blyven. R. en M. eischten daarop, dat ik zoo ik by myn voornemen volhardde my aan de Curatoren adresseerde.’15 Op 2 november 1864 diende Van Herwerden inderdaad bij de curatoren een verzoek in om ontheffing van de verplichting het Latijn als voertaal op colleges te gebruiken; na een korte briefwisseling kreeg hij die dispensatie al op 8 november 1864. Na de nieuwe hoger-onderwijswet van 1876 kon naast het Latijn ook het Nederlands officieel op de universiteiten worden gebruikt.16 Pas in 1911 staakte de Amsterdamse hoogleraar Romeins recht J.C. Naber de laatste colleges die in Nederland in het Latijn zijn gegeven. Boutens behoorde tot de laatste generatie die volwassen is geworden en is opgeleid met het vanzelfsprekende actieve gebruik van het geschreven Latijn.

Ars critica

De Acharnenses is de oudste van de elf bewaard gebleven komedies van Aristophanes, die zoals wel meer van zijn stukken een pleidooi voor vrede bevat; het is voor het eerst opgevoerd in 425 v.Chr. Hellenistische geleerden uit de derde en tweede eeuw v.Chr. kenden echter nog meer dan veertig stukken van Aristophanes.17 In de eerste eeuw v.Chr. werden de geleerde commentaren van tweeëneenhalve eeuw door Didymus van Alexandrië in één boek gecompileerd. Een groot deel van de latere commentaren op Aristophanes gaat op hem terug, al is zijn werk slechts indirect overgeleverd. In de vierde eeuw n.Chr. begint men zich, waarschijnlijk ten behoeve van gebruik in het onderwijs, te beperken tot de elf stukken die er nu nog over zijn. Driekwart van de papyrusfragmenten van Aristophanes’ werk komt uit deze of een latere tijd. Eveneens vanaf de vierde eeuw zet men de annotaties in de kantlijn in plaats van in een apart deel. Deze kanttekeningen, opmerkingen en commentaren in de kantlijn, worden in de klassieke filologie scholia genoemd.

Van ca. 650 tot ca. 850 is Byzantium in de ban van een vorm van christelijk fundamentalisme, die niet alleen leidt tot de vernietiging van duizenden ikonen, maar ook tot het negeren van heidense schrijvers. Pas tussen 850 en 1200, tijdens de zgn. Byzantijnse of Macedonische renaissance, begon men weer met het verzamelen en kopiëren van handschriften van heidense auteurs, met de bijbehorende scholia. Het oudste middeleeuwse handschrift, tevens het oudst bewaard gebleven handschrift van Aristophanes überhaupt, is het Ravenna-handschrift uit de tiende

eeuw. Van de bijna driehonderd handschriften uit de tiende tot en met de zestiende eeuw is het tevens het enige dat alle elf overgeleverde komedies bevat. De scholia in het Ravenna-handschrift zijn nogal beknopt, maar die in een handschrift in Modena uit de veertiende eeuw, dat ook de Acharnenses bevat, zijn uitgebreider en waardevoller. En zo zijn er nog een paar handschriften, met elk hun eigen correcties, varianten en scholia. In het eeuwenlange proces van steeds nieuwe tekstedities en commentaren is er voortdurend aan de tekst veranderd, geschaafd en verbeterd, maar zijn er door wanbegrip of slordigheid ook tal van nieuwe fouten ingeslopen; ook de scholia zijn steeds veranderd, vermeerderd en/of samengevat en ze zijn beslist niet allemaal van hetzelfde intelligente niveau. De interpretatie en weging van deze scholia is een vak apart en Boutens’ dissertatie is een proeve van bekwaamheid in deze discipline.

Vanaf de Renaissance was er internationaal hard gewerkt aan het vaststellen van zo betrouwbaar mogelijke teksten en zo compleet mogelijke verzamelingen van scholia. Nog tijdens de hele negentiende eeuw reisden tal van geleerden – vooral in hun ‘Wanderjahre’ – door Europa om persoonlijk handschriften te collationeren. De latere Leidse hoogleraar C.G. Cobet (1813-1889), de ‘wetenschappelijke grootvader’ van Boutens, reisde tussen 1840 en 1845 langs de bibliotheken van Parijs, Turijn, Florence, Rome, Napels, Milaan en Venetië met de officiële opdracht om handschriften van Simplicius18 te vergelijken; hij collationeerde er vijfentachtig. Maar hij kopieerde ook duizenden tekstvarianten van Attische prozaschrijvers en van scholia bij Homerus.19

Cobets leerling Van Herwerden kreeg, samen met zijn collega Halbertsma20, opdracht om Griekse en Latijnse handschriften in Spaanse bibliotheken op te sporen. Híj reisde tussen 1856 en 1859 drie jaar lang door Europa; via Parijs, Florence, Ravenna – waar hij het bovenvermelde handschrift met de elf komedies van Aristophanes bestudeerde -, Rome, Napels, Pompeji naar Barcelona, Valencia, Madrid en andere Spaanse plaatsen en daarna via Milaan en Venetië weer terug naar Nederland. Pas in 1872 zou Van Herwerden zijn collatie van het Ravenna-handschrift uitgeven, met nog een napublicatie in 1898 in Mnemosyne. De uitvinding van de fotografie zou een revolutie veroorzaken in de klassieke filologie en de noodzaak van deze ‘collatie’-reizen sterk verminderen. In 1904 verscheen bijvoor-

beeld een facsimile van het Ravenna-manuscript van Aristophanes, waardoor iedereen overal ter wereld geleerde gissingen kon controleren.21

Zowel Cobet als Van Herwerden was bezeten van de ars critica, de tekstkritiek die bedoeld is om de grillen en toevalligheden van de overlevering uit te bannen en bedorven plaatsen in de tekst te ontdekken en te verbeteren, door een intelligent gebruik van de beste handschriften en/of lezingen en door een invoelende intuïtie die gevoed diende te worden door een diepgaande kennis van de taal of het dialect in kwestie en van het taaleigen en de denkwijze van de auteur (‘aus dem Geist heraus’). Cobet was een zeer enthousiasmerend, uiterst erudiet geleerde met een fenomenaal taalgevoel, maar erg systematisch was hij niet. Zijn voornamelijk uit Duitsland afkomstige tegenstanders eisten met een schuin oog naar Cobet voor zichzelf op: ‘den vollständigen Sieg methodischer geübter Kritik über alles unmethodische, wenn auch noch so geistreiche Tappen und Tasten an den alten Texten’.22 Cobet hanterde een op het principe van de analogie berustende extrapolatie en veronderstelde bij de klassieke Attische schrijvers een grotere wetmatigheid in formuleren en denken dan gewettigd was: ‘hij meende de tekst te moeten corrigeren op punten waar een meer historische en op het uitzonderlijke bedachte benadering de overlevering gelijk diende te geven’.23

Cobet heeft zelden complete teksten bezorgd; zijn werk – en hetzelfde geldt voor dat van Van Herwerden – is voor een groot deel springerig van karakter.24 Het opstellen van stambomen van handschriften, met ouderdomsprioriteiten en onderlinge afhankelijkheidrelaties, interesseerde beide geleerden minder. Hun methode kan leiden tot hypercorrecties op grond van een geïdealiseerd beeld van de taal of het taaleigen in kwestie en tot subjectieve interpretaties: ‘[…] men verbetert dan niet de tekst, maar de auteur’.25 Cobets opvolger in Leiden, J. van Leeuwen26, die veel positiever tegenover het werk van de Duitse geleerden stond, had Van Herwerdens verzoek om samenwerking uiteindelijk afgeslagen, omdat hij zich ergerde aan diens rommeligheid en versnippering. In zijn levensbericht van Henricus van Herwerden roemt hij hem om zijn vele publicaties, maar betreurt hij het dat Van Herwerden zijn geleerdheid te veel had gebruikt voor het spuien van ideetjes en commentaren (‘ad’ en ‘in’ [bij, met betrekking tot]) en zijn kennis zo weinig had samengebracht in afgeronde beschouwingen en edities [‘de’]. Hij roept met spijt uit: ‘Had hij maar wat meer “de” geschreven […] en desnoods dan wat minder “ad” en “in”.’27

Boutens deelde wat zijn tekstkritische proefschrift betreft niet alleen de kwaliteiten, maar ook de tekortkomingen van degenen op wier schouders hij stond. Zijn proefschrift is een ‘in’- en geen ‘de’-studie, zoals niet alleen uit de titel blijkt, maar ook uit de opzet. Hij volgt de scholia bij de handschriften van de Acharnenses op de voet, in de volgorde waarin ze bij de hoofdtekst voorkomen en geeft commentaar, dat in lengte varieert van een paar regels tot ongeveer anderhalve pagina. In zijn commentaar betrekt hij andere tekstplaatsen van klassieke schrijvers, in de eerste plaats van Aristophanes zelf, maar ook van vele anderen; en hij maakt gebruik van de commentaren van toonaangevende geleerden. Rutherford, die in 1896

alle scholia van het Ravenna-handschrift uitgaf, wordt door hem verreweg het meest geciteerd, op afstand gevolgd door Blaydes, Dübner, Van Leeuwen en Van Herwerden.28 Alle achtentwintig stellingen van Boutens zijn eveneens van tekstkritische aard: acht hebben betrekking op Aristophanes, zeven op Aeschylus, vier op Euripides, twee op Plato, vijf op Juvenalis en twee op Tacitus.

Een neiging tot subjectiviteit en hypercorrectie heeft Boutens ook. In de bovengenoemde brieven aan Van Herwerden doet Boutens bijvoorbeeld een beroep op het begrip ‘dichterlijkheid’ als hij een tekstverbetering voorstelt. Hij veroordeelt bestaande lezingen als ‘dichterlijk zeer slap’ of als ‘die ondichterlijke inleiding’.

Boutens’ proefschrift heeft bovendien geen hoofdstukindeling, geen literatuurlijst en vrijwel geen noten, omdat de verwijzingen in afkortingen in de tekst zijn opgenomen, wat niet ongebruikelijk was. De dissertatie heeft een inleiding van twee pagina’s, waarin op dichterlijke wijze clichés te berde worden gebracht, onder andere de gebruikelijke retoriek van bescheidenheid. Boutens schrijft onder meer (vrij vertaald uit het Latijn): ‘De annotaties [bedoeld zijn: de scholia] zijn nogal uiteenlopend, geenszins van gering gewicht of van generlei waarde, in verschillende tijden ontstaan, nu eens gemaakt door de hand van een kenner, dan weer opvallend door pure absurditeit, soms overeenstemmend, soms van mening verschillend, vol hiaten en veelvuldige herhalingen, vermengd, vervuild alsof een grote veelheid van rivieren en beken samenstroomt in één onafzienbare zee. Om deze reden is het niet raar om de onbezonnen emendator te vergelijken met een visser die onder aanroeping van de goede fortuin zijn net in de zee uitgooit. Zoals een man pas als hij oud en ervaren is ten slotte alle schuilhoeken en klippen van de zeeën heeft leren kennen, zo is de jonge criticus tevreden met enkele kleine vissen die hij gevangen heeft.’ Staande in de traditie van Cobet was het proefschrift van Boutens in zijn tijd wetenschappelijk gezien al tamelijk ouderwets, wat overigens scherpzinnige opmerkingen niet uitsluit. Boutens slaat met zijn proefschrift geen nieuwe wegen in zoals De Clerck beweert29; eerder ziet het ernaar uit dat hij een van de laatsten was die een oude, steeds meer verlaten weg bewandelden.

Severe trutina

Boutens stond met zijn dissertatie in een Nederlandse Aristophanes-traditie. Naast bovengenoemde publicaties uit 1872 en 1898 had zijn pro-

motor Van Herwerden in 1897 een Griekse editie van Aristophanes’ Eirene gepubliceerd.30 Diens Leidse collega J. van Leeuwen Jzn. gaf tussen 1893 en 1906 alle elf bewaard gebleven komedies van Aristophanes uit met commentaren in het Latijn, een editie die in de hele twintigste eeuw veel werd geciteerd, ook door buitenlandse geleerden. Zijn Acharnenses verscheen in 1901, met de opdracht ‘piae memoriae Caroli Gabrielis Cobet’, en werd nog in 1968 herdrukt. Van Leeuwen citeert vele geleerden31, waaronder veelvuldig ook het werk van door zijn leermeester Cobet verfoeide Duitsers als G. Hermann en A. Meineke. Een keer of elf verwijst hij naar een publicatie van Van Herwerden, maar Boutens’ proefschrift noemt hij nergens.

Een vierde classicus die zich in Nederland met Aristophanes bezig hield, was J. van IJzeren32, een leerling van J. van Leeuwen Jzn. In het najaar van 1899 won hij de gouden medaille van een door de Rijksuniversiteit van Groningen uitgeschreven wedstrijd.33 En op 12 december 1899 promoveerde hij bij Van Leeuwen in Leiden cum laude34 op de gebreken in de voornaamste handschriften van Aristophanes35, welke dissertatie voor een deel samenvalt met het prijswinnende werkstuk. In beide publicaties vergelijkt hij de handschriften van Aristophanes uit Ravenna en uit Venetië, voorzover ze dezelfde handschriften bevatten. De Acharnenses valt erbuiten, omdat deze in het Venetiaanse handschrift ontbreekt. Van IJzeren onderzoekt systematisch de fouten die de schrijvers van de belangrijkste manuscripten geregeld maken. Hij onderscheidt acht categorieën in evenzovele hoofdstukken en geeft tevens een literatuurlijst. Alles bij elkaar genomen maakt Van IJzerens proefschrift een veel systematischer indruk dan dat van Boutens. In Mnemosyne van 1900 zou hij eveneens over Aristophanes publiceren36 onder meer over de scholia bij de Acharnenses. Ook hij citeert Boutens niet.

Van IJzeren zou in Museum van november 1899, dus nog voor zijn eigen promotie, een recensie publiceren van Boutens’ proefschrift.37 Van IJzeren vindt de door Boutens voorgestelde lezingen van de diverse tekstplaatsen wel vernuftig, maar niet tot stand gekomen volgens de modernste wetenschappelijke methoden. In het algemeen vindt hij een kritische behandeling van de scholia bij Aristophanes prematuur, aangezien het voorbereidende werk, ‘de nauwkeurige schifting van oud en jong, van goed en kwaad’ door geleerden als Zacher nog niet is afgerond. ‘Het komt mij dan ook voor, dat exercitationes criticae, gelijk die van den heer Boutens, voor het meerendeel slechts getuigen kunnen van de scherpzinnigheid van den schrijver, zonder van blijvende waarde te zijn voor de tekstcritiek. De heer B. toch heeft blijkbaar, geheel op de ouderwetsche manier, zijn exemplaar der scholiën met eenige randglosssen voorzien, daarna de editie van Rutherford geraadpleegd, en ten slotte zijn gissingen tot een boekje vereenigd. Om den oorsprong der scholiën heeft hij zich niet veel bekommerd; meermalen worden verschillende aanteekeningen geheel door elkaar geworpen. […] Wanneer ik nu de coniecturen van den heer B. eenvoudig beschouw als geestige invallen zonder meer, dan moet toch de bekentenis mij van het hart, dat de schrijver mij dikwijls wel wat al te veel

aan zijn ingenii acumen [scherpzinnigheid van zijn verstand] schijnt te hebben toegegeven. […] Gelijk bekend is, komt het meermalen voor, dat het scholion volstrekt niet past op den tekst, zooals wij dien tegenwoordig hebben; het vermoeden is dan gewettigd, dat oudtijds een nu overigens onbekende varia lectio [verschillende lezing] bestaan heeft. Hier echter is groote voorzichtigheid geraden: men vergete niet, dat lang niet alle oude grammatici tot het genus van den homo sapiens kunnen gerekend worden, en dat men dus volstrekt niet overal hunne woorden severe trutina [op een strenge weegschaal] mag afwegen.’ En Boutens gaat daarin volgens Van IJzeren veel te ver: hij is, met andere woorden, niet kritisch genoeg, schept te veel genoegen in zijn eigen scherpzinnigheid en houdt onvoldoende rekening met de verwarrende realiteit.

Een moeilijk geval

Op 29 december 1898, vier maanden voor zijn promotie, zijn dissertatie staat op het punt gedrukt te gaan worden, schrijft Boutens vanuit het huis van zijn ouders te Middelburg aan een WelEd[el]geboren Zeer Gestr[enge] Heer te Utrecht38: ‘Een andere moeilijkheid, waarvoor ik sta, […] is, welke richting ik na mijn promotie zal opgaan. Natuurlijk heb ik in de eerste plaats mijn lessen te geven in Voorschoten om mijn brood te verdienen. Maar de verdere vraag is: zal ik dan doorgaan met Grieks en daarin specialiteit zien te worden om misschien over jaren daarin eenige hoogere betrekking te krijgen, die meer salaris geeft, of zal ik mijn vrijen tijd geheel en al geven aan nieuwe literatuur en schrijven daarin? Vorig voorjaar nl. heb ik een bundel gedichten uitgegeven met eene voorrede van de heer L. van Deyssel39, die in verschillende bladen en tijdschriften nog al een gunstig onthaal heeft gevonden. Gaarne zal ik U, indien U er belang in stelt, een exemplaar toezenden, zoodra ik over veertien dagen in Voorschoten terug ben. U ziet, dit is een moeilijk geval. Mijn hart en mijn geheele aandrang drijven me in de tweede richting. Maar voor iemand zonder fortuin is daarin zeker niet veel te verdienen.’40 Boutens is, zo weten wij achteraf, niet verder gegaan met de wetenschappelijke bestudering van het Grieks. Op 10 juni 1902 nam Van Herwerden, na achtendertig jaar, afscheid als hoogleraar Grieks; ter gelegenheid daarvan verscheen een feestbundel.41 P.C. Boutens behoort tot de achtenvijftig personen die deze uitgave financieel mogelijk hebben gemaakt; hij behoort echter niet tot de eenenveertig scribenten, onder wie vele vooraanstaande classici uit heel Europa, die een wetenschappelijke of literaire bijdrage hebben geleverd.

Maar in zekere zin heeft hij zijn tweespalt overwonnen. In 1901 wordt de eerste van zijn vele vertalingen uit het Grieks gepubliceerd, Platoons Drinkgelag; een jaar later volgt zijn tweede dichtbundel, Praeludiën. En zo zouden dichtbundels en vertalingen elkaar afwisselen tot vlak voor zijn dood. Maar Aristophanes heeft hij nooit vertaald; te komisch misschien voor zijn temperament. Het voornaamste nut van zijn proefschrift lijkt te zijn dat het hem een prestigieuze doctorstitel heeft opgeleverd, cum laude nog wel.42

[2001/2]

Frans Oerlemans en Peter Janzen+
‘Kliekgeest beheerscht hier alles’
Het opstandige leven van dr. H.C. Muller (1855-1927)

Het was een gezellige drukte aan boord van




het stoomschip de Prins van Oranje, toen dit even na middernacht afmeerde in de buurt van het kunstmatige eiland waarop het Amsterdamse Centraal Station moest verrijzen. Het gezelschap verkeerde in een opgetogen stemming. Men had die zondag, een week voor de kerkelijke huwelijksinzegening van Dora Perk en Jan Blancke, via het IJ en de Zuiderzee feestvierend koers gezet naar het Hoornsche Hop. Speciaal voor deze gelegenheid stelde Dora’s broer, de dichter Jacques Perk, een huwelijkskrant samen vol geestige toespelingen op de kennissen van ‘Jan Dorie’. Jacques’ vrienden waren allen uitgenodigd, alleen Willem Kloos ontbrak. Met hem had hij gebroken, hun vriendschap was hem een beklemming geworden. Ook Joanna Blancke, zuster van de bruidegom, op wie Perk dodelijk verliefd was en aan wie hij zijn magistrale ‘Iris’ zou opdragen, was er niet en juist op haar aanwezigheid had hij zich zo verheugd.

Wie op die vijftiende mei 1881 wel van de partij was, is dr. H.C. Muller, leraar klassieke talen aan het Amsterdamse Stedelijk Gymnasium. Samen met Frank van der Goes oppert hij het idee van een literaire club. Mendes da Costa, net als Muller classicus en tevens groot toneelkenner, is onmiddellijk bereid mee te doen.1 Wanneer een maand later een zestiental jonge lieden voor het eerst bijeenkomt, ligt het plan voor de letterkundige vereniging Flanor al in grote lijnen vast. Men zal om de twee weken op dinsdag voordrachten houden en met elkaar debatteren, op de eerste verdieping van café De Karseboom in de Kalverstraat.

Jacques Perk is er op 14 juni 1881 in De Karseboom niet bij. Opnieuw gaat hij een confrontatie met Willem Kloos uit de weg. Binnen een half jaar overlijdt hij, op 1 november 1881. In Carel Vosmaers Spectator – Flanor heeft tot groot verdriet van Muller geen eigen tijdschrift – wordt Perk herdacht door zowel Kloos als Muller. Kloos komt met het beroemd geworden ‘In Memoriam Jacques Perk’, Muller op 5 november met een eigen sonnet – een zeer goed sonnet zelfs, zoals Kloos van Vosmaer verneemt.2

in memoriam jacques perk – 1 november 1881
Ik ben geboren – zong hij eens – uit zonnegloren, / En Iris lachte, toen die stem weerklonk, / ’t Was of haar kleed, bezaaid met glansen, blonk / Van nieuwen luister, om dat strevens lied te hooren. // Doch d’avondstond verscheen, uit licht en floers geboren, / En nijdig joeg hij al dien kleuren-pronk / Uiteen, en Iris scheidde met een lonk / Van d’aarde, en ’t blij gezang der voog’len ging verloren. // Toen zweeg ook zijne stem, doch met een laatst gefluister, / Gelijk de laatste zonnestraal den dag, / Zoo groette ’t leven zij, en stierf toen weg in ’t duister. // En zachtkens sloot hij zijn oogen, stervensmoede, / Maar om zijn lippen speelde nog een lach, / De lach van Iris, droom van ’t eeuwig schoon’ en goedel //

Met Flanor zou Muller spoedig daarna breken. In juni 1882 stelde hij voor als eerbetoon een prijsvraag uit te schrijven ‘voor de beste en meest volledige critiek van de werken van Multatuli’. Het idee vond geen bijval. Toen even later wel een ruime meerderheid te vinden bleek voor een huldeblijk aan mevrouw Bosboom-Toussaint, bedankte Muller voor het lidmaatschap.3 Hij voelde zich niet serieus genomen, en dat gevoel zou als een rode draad door zijn verdere leven lopen.

Opschepperij

Dr. H.C. Muller, bij vrienden beter bekend als Ha Zee, was een merkwaardige en tragische verschijning in de schaduw van Tachtig. Gefnuikt in ambities, vervuld van wrok, maar niet gespeend van talent. Hij schreef veel, roerde zich in de politiek, was het middelpunt van vele affaires, maar vond nergens erkenning voor zijn mateloze geldingsdrang. Vrienden spraken dikwijls in laatdunkende bewoordingen over hem. Toen de jonge neerlandicus Garmt Stuiveling in 1938 de verhouding tussen Perk en Kloos in kaart trachtte te brengen, stuitte hij in het Van der Goes-archief (thans in het iisg) op een briefje van H.C. Muller, gericht aan Frank van der Goes op 10 februari 1910, met daarin deze curieuze alinea: ‘Ge herinnert u wel de tijden van Ds. Perk op de Reguliersgracht te Amsterdam meen ik, en op het Haarlemmerplein. Ik maakte o.a. ’t hof aan Dora en was veel met Jacques. Maar ik zag of hoorde toen nooit van Kloos. Na de dood van Jacques heeft Kloos Jacques als een soort banier in de hoogte gestoken. ’t Komt mij voor dat hij

veel te veel met Jacques schettert, afgezien nog daarvan dat z’n heelen toon en optreden in de laatsten jaren mij allerminst bevalt. Wat weet gij uit Uw herinnering? Heeft hij volgens U ’t recht om zoo met Perk te koop te lopen? ’t Is maar een vraag.’ Stuiveling, geïntrigeerd, vroeg Van der Goes om uitleg, en die antwoordde op 14 juli 1938: ‘Nog over H.C. Muller dit. Ik schreef al hoe dwaas hij zich aanstelde door zich te verbeelden dat hij in plaats van Kalff moest benoemd worden in Leiden. […] Intusschen is uit je vorige brief gebleken dat je zijn naam niet kent – een volkomen begrijpelijk geval. […] Wat Muller zich bijna 30 jaar later daarvan [de vriendschap tussen Perk en Kloos] herinnerde kan ten eerste niet bijzonder zijn. Zich uit te geven als een vriend of als een jongeling die regelmatig bij de familie in huis kwam is een soort van opschepperij, die trouwens bij de manieren van H.C. goed paste.’4

Daar dacht Jacques Perk indertijd zelf toch anders over: ‘Ik heb zes intieme vrienden van wie ik houd. Ising, Van der Goes, Muller, v.d. Voort, Mesquita en Van Ruyven. Dat zijn 3 studenten en 3 artisten. H.C. Muller is dichter tevens evenals Mesquita,’ schreef hij op 5 oktober 1879 aan Chap van Deventer. En aan Vosmaer bericht Perk twee jaar later, op 27 februari, over Muller: ‘Hij is een beetje verbitterd in de wereld, omdat hij de zwakheid heeft eerzuchtig te zijn en gevoelig in zijn eerzucht gefnuikt werd, toen voor een paar jaren zijn eerste bundel Gedichten werd doorgehaald op een jammerlijke manier […]. Toch is ’t een man, die meer eer verdient, dan hem gegeven wordt.’

In 1916 liet Van Deventer brieven van Perk afdrukken in De Gids. Hiervan kreeg Muller een overdrukje in handen. ‘Een vrij onbeteekenend art. van v. Deventer over Jacques Perk’ noteerde hij op de omslag met potlood. Maar de passage over de ‘zes intieme vrienden’ had hij mooi wel onderstreept. Stond hier niet zwart op wit, in een open bron, het bewijs van zijn vriendschap met Perk? Muller dacht erover zelf een verhaal over Perk te schrijven en zocht contact met de zusters Perk, in Frankrijk. Dora Blancke-Perk liet hem weten: ‘Oude vriendschap, die oprecht was, vlamt direct weer op door de kleinste vonk die er bij wordt gehouden. […] Dat zag ik toen ik je naam las onder de vrienden van Jacques. Dat zag ik toen ik voordat de oorlog uitbrak ook zeer toevallig keek achter een portret van Jacques waarop staat geschreven door hem: “Den vriende Muller aangeboden. (12 maart 1880)”.’ Perks jongste zusje, Louise, schreef hem dat zij in haar poëziealbum nog een versje van hem was tegengekomen. Mullers verhaal over Perk is er overigens nooit gekomen.5

De slaapmutsen beven

Zoals Perk tegen het eind van zijn leven Kloos haatte, zo behield hij sympathie voor zijn vriend Muller. Op 2 september 1879 vertelde hij zijn schoolkameraad Frank van der Goes: ‘Alleen Zaterdag en Zondag ben ik sterk aan de zwier geweest omdat mijn ami uit Dort een paar dagen bij me overkwam en ik dien jeugdigen Van Deventer het verhulde Amsterdam diende te ontsluieren. Die dagen kwam ik Muller-Hazee geregeld tegen. Hij knikkebolde steeds zeer hupsch en heeft mij door Jansse in Artis op ’t hart laten drukken: dat ik toch niets van de

Nori-teit over mijn lippen zou laten ritselen […].’ Perk was met Van Deventer, die in Amsterdam scheikunde kwam studeren, de Nes ingetrokken. Daar liepen ze een opgewonden Ha Zee tegen het lijf, die zijn vrienden bezwoer hun mond te houden over de jongste affaire Muller. Enkele weken daarvoor was namelijk een pamflet van zestien pagina’s verschenen onder de titel Nederland bij Duitschland ingelijfd, door H.H. Nori, ex-lid der Tweede Kamer, waarin gepleit werd voor een snelle aansluiting van Nederland bij het jonge Duitse keizerrijk. Net als in Darwins theorie moet de zwakkere soort plaatsmaken voor de sterkere, Neerlands lot is onontkoombaar, aldus Nori.6 De pers reageerde verontwaardigd en de affaire drong zelfs door tot de kolommen van het Berliner Tageblatt en de Engelse Times. Maar dan wordt Nori toch ontmaskerd. Op 4 december 1879 bericht Het Algemeen Handelsblad dat achter H.H. (spreek uit Haa Haa) Nori, anagram van ironie, Muller schuilgaat, die al eerder, in zijn bundel Gedichten (1878), de Hollandse Jan Saliegeest aldus had gehekeld: ‘Wij zullen hem wekken, den sluim’renden leeuw; Daar staat hij al op en ontwaakte met een geeuw, En brult, dat de slaapmutsen beven.’7 Perk sprak met waardering over Muller tegen Vosmaer, eind 1880: ‘’t Is een goede kerel, die vlijtig is geweest ook want hij werd Dr. in de letteren en is nog geen vijf en twintig. Ik ken hem heel goed […].’ Aan ijver lijkt het Muller inderdaad niet te hebben ontbroken. Ruim zeshonderd publicaties staan er op zijn naam, over wereldletterkunde, vergelijkende letterkunde, algemene taalkunde, kunst, sport, toneel, wijsbegeerte, vrije gedachte, socialisme, rechtsgeleerdheid, staatkunde, onderwijs, geneeskunde en natuurwetenschap.8

Vooral op het terrein van de klassieke letterkunde zocht Muller zijn weg: ‘De ondergetekende, doctorandus in de klassieke letteren en tijdelijk assistent aan de Bibliotheek der Universiteit, heeft de eer, U mede te deelen dat hij wenscht mede te dingen naar de betrekking van leeraar in de klassieke talen aan het Stedelijk Gymnasium alhier.’9 Met hoge hoed en witte das verschijnt Muller voor het college van curatoren van de prestigieuze Amsterdamse school. Uit zijn cv blijkt dat hij op 31 oktober 1855 aan de Oude Zijds Achterburgwal in Amsterdam is geboren, als eerste zoon van Joan Warner Anton Ludwig Muller, reder en verbonden aan het handelshuis James Barge, en Emma Maria Francisca Ferdinanda Diepenbrock, beiden afkomstig uit Westfalen. Met drie zusters en drie broers is Hendrik Clemens opgegroeid in een welvarend, liberaal milieu. ‘Aan huis werd veel muziek gemaakt, mijn oudste

zuster Clara […] speelde goed piano. Zij ontving accompagnementslessen van de violist Frans Coenen (de vader van de schrijver Frans Coenen). Ook hadden wij teekenles […]. Mijn vader was lid van Felix Meritis en bezocht met mijne moeder geregeld de daar gegeven concerten,’ schrijft Mullers broer Gerard later.10 Mullers zusters Clara en Augusta trouwen de Oldenzaalse textielbaronnen Gelderman. Zijn broer Hugo verdient, getuige zijn huis in de Gouden Bocht aan de Herengracht, een fortuin in de tabak en neemt als vooruitstrevend liberaal zitting in de Amsterdamse gemeenteraad. Karel wordt architect en Gerard kunstschilder.

Na zijn gymnasiumopleiding is Ha Zee in Leiden klassieke talen gaan studeren en lid van het corps geworden. Aan de Almanak van het Leidsche Studentencorps11 leverde hij regelmatig bijdragen. Zijn operette De Muurmuureerende Maarten Muurmeier, die hij schreef voor het Amsterdamse Corps Mavors Medicator, bezorgde hem ook onder jongelui in Amsterdam een grote populariteit. Sindsdien trof men hem regelmatig in de Nes en op de sociëteit Machäon van de Amsterdamse ‘pillen’ aan het Singel. Het faillissement van zijn vaders firma noodzaakte hem echter op zoek te gaan naar een betrekking. Zo was Muller dan vanaf september 1879 als leraar klassieke talen verbonden aan het Stedelijk Gymnasium. Nog geen half jaar later promoveerde hij tot doctor in de letteren op het proefschrift De rhythmis Graecorum capita quaedam.12

Met het gezag van het gymnasium stond Muller al snel na zijn aanstelling op gespannen voet. Het anonieme pamflet Het Amsterdamsch Gymnasium uit een hygienisch-paedagogisch oogpunt beschouwd door een deskundige (1881), waarin de beroerde huisvesting van het Amsterdamse Gymnasium aan de kaak werd gesteld, kon naar zijn hand herleid worden.13 Mullers schrijven wekte grote ergernis binnen de school, waar serieus overwogen werd zijn ontslag uit te lokken. Muller toonde zich verontwaardigd over de kritiek en zou zijn gelijk zien in december 1885, toen de school een nieuw gebouw betrok, aan de Weteringschans, het huidige Barlaeus. Tegen die tijd woonde Muller, getrouwd en wel, aan de Zieseniskade, om de hoek van de school.

Geen martelaar

In januari 1881 raakte Muller verzeild in de kringen van de vrijdenkersvereniging De Dageraad, waar hij kennismaakte met het politieke zwaargewicht Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Als hervormer voelde Muller zich sterk verbonden met de socialistische voorman. In gebouw Odeon aan het Singel hield Muller op 25 november 1882 een grote rede voor De Dageraad: ‘Een woord over Multatuli’. Voor zijn enthousiaste gehoor verplaatst hij zich naar het ‘utopische’ jaar 1982. Stelt u zich eens voor, aldus Muller, ‘in een der tallooze openbare inrichtingen, waar kosteloos voor opvoeding en onderwijs van het opkomend geslacht gezorgd wordt, staat een onderwijzer voor de klasse, die uit meisjes en jongens bestaat en behandelt met zijne leerlingen de Nederlandsche letterkunde’, en aan de orde is natuurlijk Multatuli.14 Domela Nieuwenhuis reageert in zijn blad Recht voor Allen positief op Mullers optreden, terwijl Douwes Dekker Muller voor zijn lezing hartelijk laat danken.15 Het is het begin van een vriendschap die tot Douwes Dek-

kers dood in februari 1887, gemarkeerd door slechts één brouille, zal voortduren.

Vanaf de herfst van 1883 publiceert Muller, inmiddels overtuigd socialist, regelmatig in Recht voor Allen. In zijn eerste grote bijdrage, ‘Humanisme en Socialisme’, gaat hij in op de kwestie van het algemeen stemrecht: ‘Niet alleen de loonslaven in engeren zin, de werklieden – ieder is immers werkman die met hand of hoofd zijn loon eerlijk verdient – neen, ook de kleine burgerij, ook de ambtenaarswereld, zoovele slachtoffers van maatschappelijke wanverhoudingen die nog daarenboven een soort van “fatsoen” hebben op te houden, zij allen moeten met ons medewerken aan de groote zaak van het socialisme, en zich duidelijk rekenschap weten te geven van de toestanden die moeten worden veranderd, van de wetten die moeten worden ingevoerd.’ Mullers politiek optreden is de curatoren van het gymnasium een doorn in het oog. Als hem wordt opgedragen zijn acties te staken, buigt Muller onder protest: ‘Weledel Gestrenge Heeren, In uw laatste vergadering hebt Gij mij voor het dilemma gesteld of op te houden met het optreden in openbare vergaderingen als woordvoerder der sociaal demokratische partij of mijn ontslag te riskeren als leeraar aan het Gymnasium alhier. Daar de omstandigheden waarin ik mij op het oogenblik bevind, mij niet veroorloven mijne betrekking aldus in de waagschaal te stellen, moet ik aan den mijn gestelden eisch voldoen, echter niet zonder nadrukkelijk te verklaren dat mijns inziens noch de wet, noch het reglement op het Sted. Gymnasium aan Uw college de bevoegdheid verlenen aldus mijne vrijheid als staatsburger aan banden te leggen.’16 Dit Berufsverbot haalde niet alleen de landelijke pers, maar bereikte ook het Duitse Nieder-Ingelheim, waar opgelucht adem werd gehaald: ‘Je hebt zeker ook gelezen van Muller. We waren verlucht toen we hoorden dat hij er zijn kostwinning niet aangegeven heeft,’ schrijft Dekkers echtgenote Mimi aan een van Multatuli’s correspondenten.17

Willem Vliegen, chroniqueur van de arbeidersbeweging, dacht daar anders over. In zijn standaardwerk De dageraad der volksbevrijding. Schetsen en taferelen uit de socialistische beweging in Nederland (1905) meldt hij dat leden van de bourgeoisie wel heel gemakkelijk even lid van de socialistische beweging werden, om daarna weer snel op te stappen: ‘Tot degenen, die zoo deden, behoort Dr. H.C. Muller. In 1883 ongeveer,

kwam hij in de beweging en was toen in de afdeeling Amsterdam zeker een der best onderlegde leden. Hij schreef zeer goede artikelen in Recht voor Allen, maakte gloedvolle, geestdriftige gedichten, om na een paar jaar weer te verdwijnen en niets meer van zich te laten hooren.’ Onvermeld laat Vliegen dat de curatoren van het Stedelijk Gymnasium Muller bij voortduring met ontslag dreigden.

In mei 1884 legde Muller, zij het à contrecoeur, de voorzittershamer van de landelijke Kiesrechtbond neer, maar nog geen jaar later was hij als voorzitter van de Amsterdamse vereniging Algemeen Kies- en Stemrecht prominent terug op het toneel. Met slogans voor kosteloos onderwijs, kortere arbeidsdagen en afschaffing van de dienstvervanging bracht hij tienduizend mensen op de been. ‘Lui zoals ik ben, moeten aan het hoofd staan van volkeren en niet tijdens hun leven miskend worden,’ bekende hij jaren later in een brief aan de schrijver en journalist Maurits Wagenvoort. Voor de curatoren van de school is de maat ondertussen vol en Muller wordt bij de gemeenteraad voor ontslag voorgedragen. Burgemeester Van Tienhoven heeft echter, in de roerige tijd voor het Palingoproer, geen behoefte aan een martelaar. Het zou wat anders zijn als het onderwijs van Muller niet deugde, maar dat leek, hoewel soms sprake was van ‘een slechte orde in de klas’, niet aantoonbaar.

Na een openlijke verdediging van Domela Nieuwenhuis en Frank van der Goes, die beiden in politieke schermutselingen verwikkeld zijn naar aanleiding van het beruchte artikel over koning Willem iii in Recht voor Allen (de eerste belandt in het gevang, de tweede wordt van de beurs geschopt), wordt Muller opnieuw op het matje geroepen. In een brief aan de curatoren van 15 maart 1887 verdedigt hij zich flink: ‘Dat ik sedert jaren in het openbaar bekend sta als voorstander van algemeen stemrecht als middel tot voorkomen eener gewelddadige revolutie, hetgeen ik (zoo-nodig) door een groot aantal bewijzen zou kunnen staven. […] Hoe kan ik nu beschuldigd worden van te hebben opgeruid, d.w.z. juist de tegenovergestelde opinie te hebben verkondigd?’ Muller gaat ook ditmaal door de knieën: hij legt zijn politieke activiteiten stil en blijft leraar. Hij had immers een gezin te onderhouden: kort na hun huwelijk in 1885 hadden hij en Gertrude de Grauw twee zoons gekregen, Joan en Henri Constantius Alexander. Op de valreep liet hij als voorzitter van de staatkundige vereniging De Unie nog wel een condoleancebrief sturen naar de weduwe Douwes Dekker.

Op 19 februari 1887 was Mullers grote held en aanbeden vriend Multatuli overleden: ‘Wat Multatuli gedaan heeft voor zijn volk, voor het humanisme en de vrijzinnige beginselen, en dus ook hetzij direct, hetzij indirect, voor het doel dat onze Vereeniging beoogt, zal eerst na verloop van tijden ten volle kunnen worden gewaardeerd door een dankbare nakomelingschap.’ In Recht voor Allen haalt Muller in een In memoriam herinneringen op aan een bezoek aan Nieder-Ingelheim: ‘Van uit dat vertrek had men het uitzicht op den straatweg, waar somtijds een met ossen bespannen voertuig de eentoonigheid verbrak en het klappen van een zweep zo nu en dan mededeelde dat er nog levende wezens waren in den omtrek van die grootsche afgelegenheid. Juist waren er ook weer eenige karren met een reizend gezelschap, naar het scheen, voorbijgetrokken, toen wij plotseling dicht bij het huis een vervaarlijk geschreeuw hoorden. Het was blijkbaar een kind, dat door een der mannen hevig geslagen werd.’ Dekker vliegt uit zijn kamer naar beneden en roept kwaad: ‘Wer hat das Kind geschlagen?’ En, vervolgt Muller zijn relaas: ‘Ik was een poos lang geheel onder den indruk. Ja, dat was Multatuli, in al zijn kracht, in al zijn rechtvaardigheidszin, in geheel zijn koninklijke persoonlijkheid. Dat was de man die met gloeiend schrift het onrecht, aan de Javanen gepleegd, had opgeteekend en vereeuwigd, de dichter die niet kon stilzitten, zoodra een kreet van smart, een schreeuw van mishandeling, hem in de ooren klonk.’18 Al was hij in Mullers ogen dan een heilige, socialist was Dekker zeker niet en hij liet niet af Muller daar keer op keer op te wijzen. Hij wilde over het socialisme met hem zelfs niet eens in debat. De Paus waarschijnlijk ook niet, kaatste Muller terug. Die zat, en dat kon Dekker maar matig waarderen. Mimi moest er helemaal voor naar Amsterdam om Muller weer aan het schaken te krijgen. Niet voor lang: op een schaakkaartje van 6 januari schreef Dekker aan Muller: ‘Ik ben onwel, en… bezig met doodgaan. Enfin.’19

Nu op school de politieke kou uit de lucht was, stortte Muller zich, samen met zijn rector Van den Es, enthousiast op de studie van het Nieuw Grieks. De Philhelleensche Vereeniging (1888-1895) werd opgericht, het tijdschrift Hellas (1889-1896) verscheen en Muller werd aan de Universiteit van Amsterdam privaatdocent Nieuw Grieks (1888-1897).20 Op 26 oktober 1888 hield hij zijn Antrittsrede, getiteld Hellenisch, auch als allgemeine Gelehrtensprache. Helaas voor Muller gingen zijn colleges wegens gebrek aan toehoorders dikwijls niet door.21 Nadat hij in opdracht van het ministerie van buitenlandse zaken door Hellas heeft gereisd en die reis in de winter van 1893 in gezelschap van de nieuwbenoemde Griekse consul Lehman heeft herhaald, beschouwt Muller zich als dé specialist op het gebied van het Nieuw Grieks. Maar voor een leerstoel in Groningen, die hem op het lijf geschreven lijkt, wordt Muller gepasseerd. ‘Gisteravond las ik in De Telegraaf een studie van Dr. H.C. Muller over Athene, welke stad hij bezocht. Er stond in dat hij zelf met eigen oogen de stad opnam. Toen ik dat wist kwam Breitner in de Poort,’ lezen we bij Arnold Ising, een vriend van de Tachtigers, die altijd in is voor een ordinaire roddel.22

Mullers teleurstelling over Groningen en zijn beslommeringen met talloze

projecten komen de kwaliteit van zijn lessen aan het gymnasium niet ten goede. Het grillig gedrag van de docent Muller heeft voortdurend de aandacht van de curatoren. De bewonderaar van Multatuli en de Koning van Griekenland is voor een conservatief bolwerk als het Stedelijk Gymnasium volkomen ongeschikt. Ontslag is onvermijdelijk.

Op de agenda van de gemeenteraad van Amsterdam staat in december 1896 het ontslag van dr. H.C. Muller. Onder druk van curatoren heeft hij zijn ontslag aangevraagd. ‘Eeuwig stom!,’ krabbelt hij later op zijn officiële ontslagbrief. Zijn broer Hugo, voor de radicaal liberale kiesvereniging Amsterdam lid van de raad, is er die bewuste avond zwijgend getuige van dat Hendrik Clemens met een tijdelijke toelage uit de gemeentekas van f 750,- ’s jaars na zeventien jaar eervol op de keien wordt gezet. In maart 1898 raakt hij ook nog zijn privaatdocentschap in het Nieuw Grieks kwijt.23 Zo komt Muller praktisch zonder inkomsten te zitten en dat zal men weten ook. Tijdens zijn jacht op financiële bronnen ontziet hij niets en niemand. Vooral zijn vrienden uit de Flanor-jaren komen onder vuur te liggen. Kan ik geen redacteur worden van uw tijdschrift, kunt u geen artikelen van mij plaatsen, kunt u geen boek van mij uitgeven, kan ik geen professor worden?

Een beetje erg fijngevoelig

Na een rondreis door Londen, Oxford en Edinburgh ter bestudering van de Open Universiteit – een nieuwe regeringsopdracht – voorziet hij enige tijd in zijn onderhoud door het geven van lezingen over de nieuwe letterkundige beweging van Tachtig. Daartoe brengt hij een bezoek aan zijn oude vriend Willem Kloos in Bussum, die onder toezicht van Van Eeden een laatste poging doet van de drank af te komen. Hij beklaagt zich bij Kloos over de schandelijke behandeling die hij steeds opnieuw moet ondergaan: hij heeft geen baan en professor willen ze hem ook al niet maken. Is er misschien voor hem als medewerker aan Kloos’ tijdschrift een plaatsje: ‘Nog iets. Kunt gij en Boeken niet eens gemoedelijk met mij komen praten? Kunnen wij niet eens ’n conferentie hebben? Hetzij te Utrecht, hetzij te Bussum of Amsterdam? Denk ook eens daarover na.’24 Een bezoek aan Van Eeden loopt evenmin goed af, zo blijkt uit een brief aan Kloos van 6 oktober 1898: ‘Amice, Dank u nogmaals zeer voor uwe goede ontvangst. Het speet mij, maar door de wijze waarop v. Eeden mij heden avond (toen ik u verliet) ontving moet ik wèl opmaken dat mijn bezoek hem niet zeer aangenaam was. Ik ben door ’t ongeluk ’n beetje erg fijngevoelig geworden. Hiernevens een voorloopig Schema van mijn lezingen in Den Haag.’ Opnieuw solliciteert Muller, slechts door middel van een krabbel in de kantlijn, naar het redacteurschap van De Nieuwe Gids. Daar zal het nooit van komen, ondanks het sonnet waar Muller Kloos een maand later mee verrast: ‘Ik heb u soms miskend, maar nooit gesmaad, / O man van hartstocht in dit koud klein landje, / Die bergen droomt waar slechts een heuvelrandje / Uw woeste omarming, Noordsche zee, weerstaat.’ Mullers zoon Joan, die meekwam naar Bussum, heeft in december 1939 zijn herinnering aan dit

bezoek aan Kloos op papier gezet: ‘Toen ik hem met papa bezocht te Bussum, waar hij in een villa op een enkele zitslaapkamer woonde. Het was daar ’n ontzaglijke rommel, boeken, tijdschriften en kranten lagen stapelhoog op de grond zodat men er nauwelijks kon lopen. Ik werd dan ook verzocht op ’t bed te komen zitten, daar alle stoelen vol lagen. Er hing een dikke tabakswalm in de kamer. Kloos rookte hevig. Hij zat met ’t hoofd op de arm geleund, als hij sprak je recht aan te kijken en redeneerde veel. […] Omstreeks denzelfden tijd is Kloos een paar maal des zondags meen ik, bij ons op bezoek geweest, wandelde met ons en was heel gezellig, gewoon en zacht in zijn oordeel over anderen.’

Nog een derde Gooilander kreeg met vriend Muller van doen: ‘Amice, De Gids weigert voortdurend artikelen van mijn hand. […] Daarom roep ik U toe: Herenigt U. Kunt gij niet het Tweem. Tijdschr. met De Nieuwe Gids hereenigen en zulk een flink tijdschr. maken naar vorm en inhoud dat De Gids geheel achterop raakt? Het is eenvoudig een schande dat mijne art. voortdurend worden geweigerd. Met Kloos en U en mij aan ’t hoofd, en daarbij als medewerkers de beste jongeren in kunst en wetenschap, zouden wij een prachtig tijdschr. kunnen maken,’ schrijft hij op 28 januari 1899 aan Lodewijk van Deyssel in Baarn.25 Of Van Deyssel ooit reageerde op Mullers schrijven, is onbekend. Veel heeft het in ieder geval niet opgeleverd, want enige tijd later hangt hij opnieuw bij Van Deyssel en Verwey aan de bel. Wellicht dat de heren dan iets zien in Mullers wetenschappelijke projecten: ‘Weled. Heeren. Reeds weken geleden verzond ik aan het adres van den heer K. Alberdingk Thijm (L. van Deyssel) toen te Brussel, een uitvoerig ms. inhoudende het begin artikel van een reeks art. over “Vergelijkende Letterkunde” bestemd voor “De xx^e Eeuw”. Sedert vernam ik daarvan niets. Is de heer K.A.Th. soms ziek? Wil mij s.v.p. even inlichten! Mijn artikel is de schets van ’t begin van een groot werk, dat later in vreemde talen verschijnen moet, óók daarom stel ik er prijs op te weten wat er van geworden is.’26

Na De Nieuwe Gids en het Tweemaandelijksch Tijdschrift is Muller toch weer aangewezen op De Gids. Dr. Byvank vraagt hij niet alleen zijn artikelen op te nemen, maar hem ook als medewerker binnen te halen. Of, en wat, Byvank terugschreef, is eveneens onbekend, al moet voor het ergste gevreesd worden. Vervolgens informeert Muller bij Van der Goes – in dezelfde brief van 10 februari 1910 als waarin hij zijn

hart lucht over Kloos’ vriendschap met Perk – naar zijn contacten: ‘Ik leef hier in Utrecht als een kluizenaar en vrij wel ook buiten de politiek. Studeren, schrijven en biljarten, zie daar m’n hoofdbezigheden. […] Kunnen wij niet samen proberen een nieuwen Spectator te stichten? Gij als redacteur voor ’t staat- en ik voor het letterkundige. […] Ik ben vrijdenker en gematigd republikein, maar eigenlijk geen echte partijman, evenmin als Multatuli er een was, met wien ik veel gemeen heb.’ Ten slotte rest hem nog Van Eeden, maar veel fiducie heeft hij, op 29 juli 1913, niet: ‘Daar uw brief van welwillendheid getuigt durf ik uw tussenkomst vragen bij een u bekend uitgever, Versluys of een ander, om tegen bescheiden honorarium ook eens iets van mij uit te geven. Ik verdien met mijn geschrijf nagenoeg geen cent sedert jaren.’ Van Eeden geeft niet thuis en hoe Van der Goes over Muller denkt, weten we inmiddels.

Als hij in februari 1919 aanspraak meent te kunnen maken op een leerstoel Nederlandse taal- en letterkunde, richt Muller zich op de elfde opnieuw tot Van der Goes: ‘Amice, Ik kom u èn als literator en als oud vriend vragen of gij niet in uw kringen kunt bevorderen dat ik benoemd worde in de vacature prof. Jan te Winkel.’ De andere kandidaten acht hij weinig professorabel: ‘A. Verwey, mij niet zeer sympathiek, eenzijdig Potgieteriaan, duister, gewrongen […] en ten slotte Dr. Prinsen te Nijmegen, met mij vergeleken een beginneling. […] Kortom, ik beweer oudere en betere rechten te hebben dan de hr. A. Verwey. […] Misschien voelt gij iets voor mijn aanspraken, ik ben reeds sedert 1898 zonder positie en zeer miskend. […] Ik hoop dat ’t u en de uwen goed gaat. Met Charles van Deventer had ik het onlangs nog over u, hij tekende het adres vóór A. Verwey, schijnt niet te bevroeden dat ik ook wel eens in aanmerking mag komen.’

Muller ambieerde dus opnieuw een baan als hoogleraar, nu in zijn geboortestad Amsterdam. Van der Goes’ antwoord van een week later liet aan duidelijkheid niets te raden over: ‘Amice, Ge moet, dunkt mij, uw sollicitatie naar het Amsterdamsch professoraat in een bui van Weltfremdheid op touw hebben gezet. Iemand van uw (en mijn) leeftijd heeft immers op een dergelijke benoeming alleen dan eenige kans, indien bij het vrijkomen van een betrekking zijn naam door de publieke opinie met onweerstaanbaren drang onder de aandacht der autoriteiten wordt gebracht. […] Als publicist op menigerlei terrein hebt gij ongetwijfeld vele mensen aan u verplicht – waarom u niet tevreden gesteld met deze voldoening gevende gedachte, en voor dit uw werkkracht ook verder gebruikt.’ Charles van Deventer, eveneens door Muller benaderd, reageerde niet veel anders: ‘Amice, ge dwaalt zeer, nu ge mij invloed toekent. Ook tekende ik reeds op een adres ten gunste van Verwey en ik vind het nu minder geschikt mij met de aanspraken van anderen te bemoeien.’ Het is Prinsen die uiteindelijk in Amsterdam wordt benoemd. Verwey zal in 1924 Kalff in Leiden opvolgen. Naar een professoraat dingen is geen middel tegen het gevoel miskend te zijn, geeft Van der Goes Muller nog ter overweging mee.

Nobelprijs

‘Kliekgeest beheerscht hier




alles. Nous sommes une nation éteinte. Misschien zou een ijskoud bad nog helpen. Bv. annexatie door de Moffen, gevolgd door een volksopstand waarbij de Moffen er weer uitgetrapt worden. Zoo iets, in elk geval een krasse maatregel,’ schrijft H.C. Muller aan Maurits Wagenvoort op 12 januari 1907. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog neemt Muller vanaf het eerste schot een duidelijk anti-Duitse houding in. Op 10 oktober 1914 schrijft hij Van Eeden: ‘Amice, Uw brief aan de Belgen is goed, maar nog niet krachtig genoeg. Wij hebben in dezen oorlogstijd metalen taal nodig. […] De vervloekte en verwaten gemilitariseerde moffen veroverden heel België. Straks bombardeeren en vernielen ze ’t oude Antwerpen. En Nederl. doet niets. […] Kunnen we niet met m’n neef A. Diepenbrock en anderen een soort comité vormen dat stelselmatig een beteren antimofschen geest in Nederland aankweekt? Niet het Duitsche volk, maar het Duitsche imperialisme en militarisme moet vernietigd.’ Zijn consequent nationale houding bleef in het land niet onopgemerkt. Op 23 april 1917 vraagt de Algemeene Staatspartij ter behartiging van de belangen van het Nederlandsche Volk of Muller zich niet bij haar aan wil sluiten: ‘Wij vormen een partij, en wel een volkspartij, die alleen wenscht te behartigen de algemeene belangen van het Nederlandsche volk en wars is van al het partij-gedoe en gekwantsel, wars van het aan de leiband loopen van predikanten en pastoors.’ Daar stemt Muller, net als Frederik van Eeden, onmiddellijk in toe. Al spoedig is Muller ook actief in de atag, de Actie Tegen de Aanhangige Grondwetsherziening, en hij wordt in juni 1917 namens deze beweging kandidaat voor de Tweede Kamer. Omdat zowel het vrouwenkiesrecht als het recht van referendum in de nieuwe grondwet ontbreekt, acht Muller zijn verzet zeker gerechtvaardigd.27 In Het Volk van 17 juni van dat jaar wordt Muller ondertussen genadeloos neergesabeld: ‘In zijn jeugd maakte deze doktor geestdriftige versjes op de vrijheid en de democratie […] Thans echter heeft deze heer zoozeer zijn demokratisch verleden vergeten, dat hij zich leent om de Grondwetsherziening, die ons twee voorname gebieden “recht voor allen” en “gelijkheid voor de wet” brengt, te doen mislukken.’ De verkiezingen worden voor Muller en de atag een volslagen mislukking28 en als hij kort daarop naar Den Haag verhuist, keert hij de nationale politiek ontgoocheld en voorgoed de rug toe. Teleurgesteld laat hij Wagenvoort weten: ‘De menschen die ik als mijn voorbeelden en voorgangers

beschouw [hij noemt Plato, Grotius, Multatuli, Voltaire, Shelley, Bilderdijk] is ’t precies zoó gegaan en leerrijk in de levensgeschiedenis alle hervormers.’

Maar de oorlogsverschrikkingen laten Muller niet met rust en al snel pleit hij voor de oprichting van de Verenigde Staten van Europa. Hij vreest de gevolgen van de vredesbepalingen van Versailles, die hij beschouwt als een fatale vergissing. In 1923 keert hij zich met zijn brochure ‘Mannen, wat doet gij?’ fel tegen de Roerbezetting en roept hij op tot een duurzame vrede. Wanneer hij het jaar daarop in Londen de Byronherdenking bijwoont, verschijnt in de Times van 15 mei het volgende opzienbarende bericht: ‘Among the candidates for the Nobel Peace Price are the Aga Kahn and Dr. H.C. Muller of the Hague.’ Zijn Utrechtse vriend, de rechtsgeleerde professor Naber, wiens adhesie gevraagd is voor de zelfkandidaatsstelling, komt hem in een schrijven van 28 juni 1924 maar half tegemoet: ‘Amice, Hoewel ik het nog al bespottelijk vind, dat ik mij ga mengen in de toekenning van den Nobel Peace Prize, wil ik U echter niet teleurstellen op gronden, die gij toch niet zoudt waardeeren. Ik zend U dus hierbij het verlangde document met den goeden raad er geen gebruik van te maken. Gaarne zoude ik U indrukwekkender handteekeningen bezorgd hebben.’ Natuurlijk werd het niets met de voordracht van dr. H.C. Muller of the Hague, die sinds zijn komst naar Den Haag regelmatig op bezoek ging bij de weduwe Douwes Dekker, maar haar nooit heeft verteld over Multatuli’s brieven die hij voor vijfentwintig gulden per stuk had weten te verpatsen.29

Vingerpartijen

Met de financiën van Muller ging het hard achteruit: ‘Ik ben dankbaar dat gij door die f 10,- het mij makkelijk hebt gemaakt naar Z. [Zandvoort] te komen. Ik zit veel in geldzorgen en kom meestal niet rond nu ik m’n tweede zoon te Leiden laat studeren,’ schrijft hij zijn vriend de notaris Vriesendorp. Uit Mullers correspondentie met Vriesendorp, destijds in Amsterdam geen onbekende, komt een frivole kant van Muller naar voren. Op 28 augustus 1911 schrijft hij: ‘Thans iets in proza, alweer op geslachtelijk gebied. Ik ben wel arm helaas maar polygaam en polygyn tot den laatsten ademsnik. Zo even sprak ik mijn achttienjarig vriendinnetje Vera oftewel Bols Galesloot. Niet mooi maar aardig. Vingerpartijen in scharreltuinen is niets voor mij, ik deed ’t een paar keer noodgedwongen. Onbevredigd. Onvoldaan. Dat is iets voor boerenprengels en artilleristen.’ Nu heeft Muller een aardig idee: zal ik haar meenemen naar Amsterdam, dan kun je haar ook eens zien. Het is ‘een aardig studentenscharreltje waarop ik als 55-jarige trotsch ben. […] Ook hierover wensch ik met jouw – godverdomme ouwe vrind – hier spreekt de drinker – van gedachte te wisselen. […].’ Ook Vriesendorp amuseerde zich reeds enige tijd met een vriendinnetje. Uit diezelfde dagen dateert Mullers wonderlijke epistel ‘Zelfbekentenis in villa sexuali’. In dit handschrift, waarin ook de door Van Eeden zo geadoreerde Britse aristocrate Lady Welby voorkomt, doet Muller onder meer de volgende ontboezeming: ‘Ik ben een rare kerel, en ben altijd een rare kerel geweest; dus ook in ’t geslachtelijke. […] Steeds heb ik veel liefgehad, veel en velerlei,

steeds had ik behoefte aan meer dan één vrouw, aan vrouwenlucht en vrouwenomgang. Dat ik dien niet genoeg heb, sedert jaren, is wellicht oorzaak van ’t bedenkelijke feit dat ik wel eens meer drink dan goed is. […] Mijn eigenlijke liefde uit latere jaren is eene thans gehuwde jonge vrouw te x, van wie ik zeker weet dat zij evenveel van mij houdt. […] Ik heb echter vele liefdes uit vroegere jaren en denk daaraan dikwijls met weemoed. […] Vooreerst Lady W. [Welby] in Engeland, een adellijke oudere dame, op wier kasteel ik logeerde. Die liefde is minstens voor driekwart onzinnelijk. Maar daarom nog niet onzinnig. Dan een jonge vrouw in Londen, die ik maar één keer ontmoette. […] Naast al die, min of meer hoogere liefdes, heb ik meestal, tegelijkertijd, ook de lagere liefde bevredigd, omdat nu eenmaal m’n geslachtsleven zeer sterk, zeer ingewikkeld, en zeer samengesteld is, en blijft. De mensch is half dier, half engel. In het geslachtsleven komt deze dubbelheid van den mensch misschien het best te voorschijn.’30

Morgenstraal

Langs de vitrines schuifelt, in september 1923, onder de vele bezoekers ook de 67-jarige dr. H.C. Muller, die Den Gulden Winckel een artikel over de – befaamd geworden – letterkundige tentoonstelling in de Haagse Javastraat heeft toegezegd. Het resultaat mag er zijn: ‘Het dunkt mij volslagen onjuist dat die zoogenaamde “beweging van tachtig” een nieuwe letterkunde heeft geschapen, een nieuwe richting heeft geopend. Of is het soms door woordkunst? Maar woordkunst, en gemaniereerdheid, zusje en broertje, komen voor in alle letterkundige tijdperken.’ Hij weigert in de Tachtigers blijvende hervormers of onontbeerlijke gidsen te zien. En dat heeft hij geweten. De Haagse Regentesselaan reageert, zij het zes jaar later, onverbiddelijk en vol vilein.31

Bij Kloos’ zeventigste verjaardag eert zijn vrouw hem in De Nieuwe Gids met een ‘hagiografie’.32 Onder de levenslange vijanden van haar man die tevergeefs hebben getracht zich in De Nieuwe Gids in te dringen, rangschikt zij ook dr. H.C. Muller, die dan al niets meer kan terugzeggen: op 21 juni 1927 was de doctor in de letteren een paar blokken verder, aan de Laan van Meerdervoort, gestorven. Maar Mullers zoon Joan was mevrouw Kloos’ aanval niet ontgaan. Van hem ontvangt zij eind mei 1929 een ‘Mulleriaans’ schrijven, waarin hij zijn vader in bescherming neemt. De waakster over de ‘ingedutte’ dichter volhardt echter in haar standpunt: ‘wat U klaarblijkelijk niet weet, en wat mijn noemen van zijn naam bij de anderen rechtvaardigt, is het volgende: dat Dr. Muller pogingen heeft gedaan om redacteur van De Nieuwe Gids te worden, welke pogingen door den toenmaligen uitgever van DNG, de heer S.L. van Looy, die Dr. Muller daarvoor niet geschikt vond, zijn gestuit. Dat de heer Muller daarna in Den Gulden Winckel een zeer grievend stuk schreef over de Tachtiger Beweging, is voor mij aanleiding geweest, zijn naam bij de anderen te plaatsen.’ Joan Muller is niet overtuigd: Kloos en zijn vader waren jeugdvrienden! Een – tot nu toe onbekend gebleven – gelegenheidsvers van Kloos getuigt daarvan. Het sonnet, opgedragen aan Muller, dateert vermoedelijk uit de

dagen dat men op Flanor gebukt ging onder Mullers vele moties. Het is geschreven op een briefkaart, afgestempeld ‘20 jan 1882’ en geadresseerd aan ‘den Heer Dr. H.C. Muller, Achterburgwal b/d Hoogstraat Amsterdam’. In een kanttekening vermeldt Kloos nog dat hij een afschrift van het sonnet heeft afgestaan aan het blad Astrea – waar het overigens niet in terug te vinden is.

Wat wilde Kloos die vrijdag van zijn collega Morgenstraal? Dr. Jan ten Brink, vooraanstaand criticus van de gevestigde generatie, en dr. Doorenbos, zeer gecharmeerd van de jongelui in Amsterdam, waren over Kloos’ ‘In Memoriam Jacques Perk’ in een felle polemiek gewikkeld. Doorenbos nam het in De Amsterdammer op voor het ‘Jonge Holland’ en diende de Beetsen, Brinken en Thijmen van repliek: ‘Het is geen smaad voor ouderen, die waarlijk lang genoeg de eersten bleven, dat een jonger geslacht er naar streeft ook hen te overschijnen of in een andere richting zich te verheffen.’34 Hij verdient onze sympathie, schreef Muller aan Van der Goes en stelde hem en Kloos voor Doorenbos het erelidmaatschap van Flanor aan te bieden. Vanwege de vele aanvallen die ons nog staan te wachten, vervolgde Muller, ‘moeten wij vast aaneengesloten blijven, en een medestrijder voor de goede zaak zooals Dr. Doorenbos, met open armen ontvangen’. Maar Doorenbos werd geen erelid van Flanor en de vriendschap tussen Muller en Kloos bleek zo hecht niet te zijn. Aan zijn nieuwste verovering, Albert Verwey, liet Kloos weten dat hij wel een repetitor voor Latijn en Grieks voor hem had: ‘Als ik in Amsterdam blijf, wil ik je wel helpen, zo niet, dan stel ik je voor aan mijn vriend, den dichter en politicus Dr. H.C. Muller, leraar op het gymnasium, secretaris van de Dageraad, etc. etc.’35

Tot slot

Het is juni 1927, de eerste zomerdag. Onder slagregen en koud weer is Muller naar het crematorium gebracht. De belangstelling was gering en ook de dagbladen besteedden maar weinig woorden aan de man die talloze disciplines beoefende, ontelbare publicaties op zijn naam bracht, Multatuli onder zijn vrienden mocht rekenen en geschiedenis schreef als een consequent voorvechter van algemeen kiesrecht en als een van de eerste socialistische voormannen. Zijn laatste jaren had hij gesleten in een Haags pension. Zo was dan de man gestorven die er zo allemachtig graag bij wilde horen, maar zo bitter weinig gehoor vond. Het was zijn tragiek niet alleen eerzuchtig en gedreven te zijn, maar ook te lijden aan zelfoverschatting en de lust alles groot aan te pakken. Dat moest wel leiden tot mislukkingen, frustraties en rancune. De megalomane Muller was in de laatste jaren van zijn leven allerminst vrij van antisemitisme. Zijn correspondentie met Duitse gelijkgestemden over ‘het joodse vraagstuk’ en de bijgehouden lijst van joden die hem in de loop der jaren hadden dwarsgezeten, zijn daarvan de treurige getuigenissen.36

Het archief van Muller, voornamelijk geordend door zijn oudste zoon Joan, ligt voor het grootste deel in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (iisg) te Amsterdam en voorts in het Letterkundig Museum, waar naast een zestal dozen niet-geïnventariseerd Muller-materiaal ook nog enige documentatie te vinden is. Datzelfde geldt voor het Multatulimuseum in Amsterdam en het Amsterdamse Gemeentearchief. Muller had in zijn testament vastgelegd dat zijn archief óf naar zijn beide zoons ging óf naar zijn vriend Margadant, die zich dan wel verplichtte te schrijven over Mullers leven.37 Aan Mullers beide wensen is voldaan: zijn archief ligt op het droge en over zijn leven is bij dezen bericht.

[2001/2]

Frans Oerlemans en Peter Janzen+
‘Kliekgeest beheerscht hier alles’
Het opstandige leven van dr. H.C. Muller (1855-1927)

Het was een gezellige drukte aan boord van




het stoomschip de Prins van Oranje, toen dit even na middernacht afmeerde in de buurt van het kunstmatige eiland waarop het Amsterdamse Centraal Station moest verrijzen. Het gezelschap verkeerde in een opgetogen stemming. Men had die zondag, een week voor de kerkelijke huwelijksinzegening van Dora Perk en Jan Blancke, via het IJ en de Zuiderzee feestvierend koers gezet naar het Hoornsche Hop. Speciaal voor deze gelegenheid stelde Dora’s broer, de dichter Jacques Perk, een huwelijkskrant samen vol geestige toespelingen op de kennissen van ‘Jan Dorie’. Jacques’ vrienden waren allen uitgenodigd, alleen Willem Kloos ontbrak. Met hem had hij gebroken, hun vriendschap was hem een beklemming geworden. Ook Joanna Blancke, zuster van de bruidegom, op wie Perk dodelijk verliefd was en aan wie hij zijn magistrale ‘Iris’ zou opdragen, was er niet en juist op haar aanwezigheid had hij zich zo verheugd.

Wie op die vijftiende mei 1881 wel van de partij was, is dr. H.C. Muller, leraar klassieke talen aan het Amsterdamse Stedelijk Gymnasium. Samen met Frank van der Goes oppert hij het idee van een literaire club. Mendes da Costa, net als Muller classicus en tevens groot toneelkenner, is onmiddellijk bereid mee te doen.1 Wanneer een maand later een zestiental jonge lieden voor het eerst bijeenkomt, ligt het plan voor de letterkundige vereniging Flanor al in grote lijnen vast. Men zal om de twee weken op dinsdag voordrachten houden en met elkaar debatteren, op de eerste verdieping van café De Karseboom in de Kalverstraat.

Jacques Perk is er op 14 juni 1881 in De Karseboom niet bij. Opnieuw gaat hij een confrontatie met Willem Kloos uit de weg. Binnen een half jaar overlijdt hij, op 1 november 1881. In Carel Vosmaers Spectator – Flanor heeft tot groot verdriet van Muller geen eigen tijdschrift – wordt Perk herdacht door zowel Kloos als Muller. Kloos komt met het beroemd geworden ‘In Memoriam Jacques Perk’, Muller op 5 november met een eigen sonnet – een zeer goed sonnet zelfs, zoals Kloos van Vosmaer verneemt.2

in memoriam jacques perk – 1 november 1881
Ik ben geboren – zong hij eens – uit zonnegloren, / En Iris lachte, toen die stem weerklonk, / ’t Was of haar kleed, bezaaid met glansen, blonk / Van nieuwen luister, om dat strevens lied te hooren. // Doch d’avondstond verscheen, uit licht en floers geboren, / En nijdig joeg hij al dien kleuren-pronk / Uiteen, en Iris scheidde met een lonk / Van d’aarde, en ’t blij gezang der voog’len ging verloren. // Toen zweeg ook zijne stem, doch met een laatst gefluister, / Gelijk de laatste zonnestraal den dag, / Zoo groette ’t leven zij, en stierf toen weg in ’t duister. // En zachtkens sloot hij zijn oogen, stervensmoede, / Maar om zijn lippen speelde nog een lach, / De lach van Iris, droom van ’t eeuwig schoon’ en goedel //

Met Flanor zou Muller spoedig daarna breken. In juni 1882 stelde hij voor als eerbetoon een prijsvraag uit te schrijven ‘voor de beste en meest volledige critiek van de werken van Multatuli’. Het idee vond geen bijval. Toen even later wel een ruime meerderheid te vinden bleek voor een huldeblijk aan mevrouw Bosboom-Toussaint, bedankte Muller voor het lidmaatschap.3 Hij voelde zich niet serieus genomen, en dat gevoel zou als een rode draad door zijn verdere leven lopen.

Opschepperij

Dr. H.C. Muller, bij vrienden beter bekend als Ha Zee, was een merkwaardige en tragische verschijning in de schaduw van Tachtig. Gefnuikt in ambities, vervuld van wrok, maar niet gespeend van talent. Hij schreef veel, roerde zich in de politiek, was het middelpunt van vele affaires, maar vond nergens erkenning voor zijn mateloze geldingsdrang. Vrienden spraken dikwijls in laatdunkende bewoordingen over hem. Toen de jonge neerlandicus Garmt Stuiveling in 1938 de verhouding tussen Perk en Kloos in kaart trachtte te brengen, stuitte hij in het Van der Goes-archief (thans in het iisg) op een briefje van H.C. Muller, gericht aan Frank van der Goes op 10 februari 1910, met daarin deze curieuze alinea: ‘Ge herinnert u wel de tijden van Ds. Perk op de Reguliersgracht te Amsterdam meen ik, en op het Haarlemmerplein. Ik maakte o.a. ’t hof aan Dora en was veel met Jacques. Maar ik zag of hoorde toen nooit van Kloos. Na de dood van Jacques heeft Kloos Jacques als een soort banier in de hoogte gestoken. ’t Komt mij voor dat hij

veel te veel met Jacques schettert, afgezien nog daarvan dat z’n heelen toon en optreden in de laatsten jaren mij allerminst bevalt. Wat weet gij uit Uw herinnering? Heeft hij volgens U ’t recht om zoo met Perk te koop te lopen? ’t Is maar een vraag.’ Stuiveling, geïntrigeerd, vroeg Van der Goes om uitleg, en die antwoordde op 14 juli 1938: ‘Nog over H.C. Muller dit. Ik schreef al hoe dwaas hij zich aanstelde door zich te verbeelden dat hij in plaats van Kalff moest benoemd worden in Leiden. […] Intusschen is uit je vorige brief gebleken dat je zijn naam niet kent – een volkomen begrijpelijk geval. […] Wat Muller zich bijna 30 jaar later daarvan [de vriendschap tussen Perk en Kloos] herinnerde kan ten eerste niet bijzonder zijn. Zich uit te geven als een vriend of als een jongeling die regelmatig bij de familie in huis kwam is een soort van opschepperij, die trouwens bij de manieren van H.C. goed paste.’4

Daar dacht Jacques Perk indertijd zelf toch anders over: ‘Ik heb zes intieme vrienden van wie ik houd. Ising, Van der Goes, Muller, v.d. Voort, Mesquita en Van Ruyven. Dat zijn 3 studenten en 3 artisten. H.C. Muller is dichter tevens evenals Mesquita,’ schreef hij op 5 oktober 1879 aan Chap van Deventer. En aan Vosmaer bericht Perk twee jaar later, op 27 februari, over Muller: ‘Hij is een beetje verbitterd in de wereld, omdat hij de zwakheid heeft eerzuchtig te zijn en gevoelig in zijn eerzucht gefnuikt werd, toen voor een paar jaren zijn eerste bundel Gedichten werd doorgehaald op een jammerlijke manier […]. Toch is ’t een man, die meer eer verdient, dan hem gegeven wordt.’

In 1916 liet Van Deventer brieven van Perk afdrukken in De Gids. Hiervan kreeg Muller een overdrukje in handen. ‘Een vrij onbeteekenend art. van v. Deventer over Jacques Perk’ noteerde hij op de omslag met potlood. Maar de passage over de ‘zes intieme vrienden’ had hij mooi wel onderstreept. Stond hier niet zwart op wit, in een open bron, het bewijs van zijn vriendschap met Perk? Muller dacht erover zelf een verhaal over Perk te schrijven en zocht contact met de zusters Perk, in Frankrijk. Dora Blancke-Perk liet hem weten: ‘Oude vriendschap, die oprecht was, vlamt direct weer op door de kleinste vonk die er bij wordt gehouden. […] Dat zag ik toen ik je naam las onder de vrienden van Jacques. Dat zag ik toen ik voordat de oorlog uitbrak ook zeer toevallig keek achter een portret van Jacques waarop staat geschreven door hem: “Den vriende Muller aangeboden. (12 maart 1880)”.’ Perks jongste zusje, Louise, schreef hem dat zij in haar poëziealbum nog een versje van hem was tegengekomen. Mullers verhaal over Perk is er overigens nooit gekomen.5

De slaapmutsen beven

Zoals Perk tegen het eind van zijn leven Kloos haatte, zo behield hij sympathie voor zijn vriend Muller. Op 2 september 1879 vertelde hij zijn schoolkameraad Frank van der Goes: ‘Alleen Zaterdag en Zondag ben ik sterk aan de zwier geweest omdat mijn ami uit Dort een paar dagen bij me overkwam en ik dien jeugdigen Van Deventer het verhulde Amsterdam diende te ontsluieren. Die dagen kwam ik Muller-Hazee geregeld tegen. Hij knikkebolde steeds zeer hupsch en heeft mij door Jansse in Artis op ’t hart laten drukken: dat ik toch niets van de

Nori-teit over mijn lippen zou laten ritselen […].’ Perk was met Van Deventer, die in Amsterdam scheikunde kwam studeren, de Nes ingetrokken. Daar liepen ze een opgewonden Ha Zee tegen het lijf, die zijn vrienden bezwoer hun mond te houden over de jongste affaire Muller. Enkele weken daarvoor was namelijk een pamflet van zestien pagina’s verschenen onder de titel Nederland bij Duitschland ingelijfd, door H.H. Nori, ex-lid der Tweede Kamer, waarin gepleit werd voor een snelle aansluiting van Nederland bij het jonge Duitse keizerrijk. Net als in Darwins theorie moet de zwakkere soort plaatsmaken voor de sterkere, Neerlands lot is onontkoombaar, aldus Nori.6 De pers reageerde verontwaardigd en de affaire drong zelfs door tot de kolommen van het Berliner Tageblatt en de Engelse Times. Maar dan wordt Nori toch ontmaskerd. Op 4 december 1879 bericht Het Algemeen Handelsblad dat achter H.H. (spreek uit Haa Haa) Nori, anagram van ironie, Muller schuilgaat, die al eerder, in zijn bundel Gedichten (1878), de Hollandse Jan Saliegeest aldus had gehekeld: ‘Wij zullen hem wekken, den sluim’renden leeuw; Daar staat hij al op en ontwaakte met een geeuw, En brult, dat de slaapmutsen beven.’7 Perk sprak met waardering over Muller tegen Vosmaer, eind 1880: ‘’t Is een goede kerel, die vlijtig is geweest ook want hij werd Dr. in de letteren en is nog geen vijf en twintig. Ik ken hem heel goed […].’ Aan ijver lijkt het Muller inderdaad niet te hebben ontbroken. Ruim zeshonderd publicaties staan er op zijn naam, over wereldletterkunde, vergelijkende letterkunde, algemene taalkunde, kunst, sport, toneel, wijsbegeerte, vrije gedachte, socialisme, rechtsgeleerdheid, staatkunde, onderwijs, geneeskunde en natuurwetenschap.8

Vooral op het terrein van de klassieke letterkunde zocht Muller zijn weg: ‘De ondergetekende, doctorandus in de klassieke letteren en tijdelijk assistent aan de Bibliotheek der Universiteit, heeft de eer, U mede te deelen dat hij wenscht mede te dingen naar de betrekking van leeraar in de klassieke talen aan het Stedelijk Gymnasium alhier.’9 Met hoge hoed en witte das verschijnt Muller voor het college van curatoren van de prestigieuze Amsterdamse school. Uit zijn cv blijkt dat hij op 31 oktober 1855 aan de Oude Zijds Achterburgwal in Amsterdam is geboren, als eerste zoon van Joan Warner Anton Ludwig Muller, reder en verbonden aan het handelshuis James Barge, en Emma Maria Francisca Ferdinanda Diepenbrock, beiden afkomstig uit Westfalen. Met drie zusters en drie broers is Hendrik Clemens opgegroeid in een welvarend, liberaal milieu. ‘Aan huis werd veel muziek gemaakt, mijn oudste

zuster Clara […] speelde goed piano. Zij ontving accompagnementslessen van de violist Frans Coenen (de vader van de schrijver Frans Coenen). Ook hadden wij teekenles […]. Mijn vader was lid van Felix Meritis en bezocht met mijne moeder geregeld de daar gegeven concerten,’ schrijft Mullers broer Gerard later.10 Mullers zusters Clara en Augusta trouwen de Oldenzaalse textielbaronnen Gelderman. Zijn broer Hugo verdient, getuige zijn huis in de Gouden Bocht aan de Herengracht, een fortuin in de tabak en neemt als vooruitstrevend liberaal zitting in de Amsterdamse gemeenteraad. Karel wordt architect en Gerard kunstschilder.

Na zijn gymnasiumopleiding is Ha Zee in Leiden klassieke talen gaan studeren en lid van het corps geworden. Aan de Almanak van het Leidsche Studentencorps11 leverde hij regelmatig bijdragen. Zijn operette De Muurmuureerende Maarten Muurmeier, die hij schreef voor het Amsterdamse Corps Mavors Medicator, bezorgde hem ook onder jongelui in Amsterdam een grote populariteit. Sindsdien trof men hem regelmatig in de Nes en op de sociëteit Machäon van de Amsterdamse ‘pillen’ aan het Singel. Het faillissement van zijn vaders firma noodzaakte hem echter op zoek te gaan naar een betrekking. Zo was Muller dan vanaf september 1879 als leraar klassieke talen verbonden aan het Stedelijk Gymnasium. Nog geen half jaar later promoveerde hij tot doctor in de letteren op het proefschrift De rhythmis Graecorum capita quaedam.12

Met het gezag van het gymnasium stond Muller al snel na zijn aanstelling op gespannen voet. Het anonieme pamflet Het Amsterdamsch Gymnasium uit een hygienisch-paedagogisch oogpunt beschouwd door een deskundige (1881), waarin de beroerde huisvesting van het Amsterdamse Gymnasium aan de kaak werd gesteld, kon naar zijn hand herleid worden.13 Mullers schrijven wekte grote ergernis binnen de school, waar serieus overwogen werd zijn ontslag uit te lokken. Muller toonde zich verontwaardigd over de kritiek en zou zijn gelijk zien in december 1885, toen de school een nieuw gebouw betrok, aan de Weteringschans, het huidige Barlaeus. Tegen die tijd woonde Muller, getrouwd en wel, aan de Zieseniskade, om de hoek van de school.

Geen martelaar

In januari 1881 raakte Muller verzeild in de kringen van de vrijdenkersvereniging De Dageraad, waar hij kennismaakte met het politieke zwaargewicht Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Als hervormer voelde Muller zich sterk verbonden met de socialistische voorman. In gebouw Odeon aan het Singel hield Muller op 25 november 1882 een grote rede voor De Dageraad: ‘Een woord over Multatuli’. Voor zijn enthousiaste gehoor verplaatst hij zich naar het ‘utopische’ jaar 1982. Stelt u zich eens voor, aldus Muller, ‘in een der tallooze openbare inrichtingen, waar kosteloos voor opvoeding en onderwijs van het opkomend geslacht gezorgd wordt, staat een onderwijzer voor de klasse, die uit meisjes en jongens bestaat en behandelt met zijne leerlingen de Nederlandsche letterkunde’, en aan de orde is natuurlijk Multatuli.14 Domela Nieuwenhuis reageert in zijn blad Recht voor Allen positief op Mullers optreden, terwijl Douwes Dekker Muller voor zijn lezing hartelijk laat danken.15 Het is het begin van een vriendschap die tot Douwes Dek-

kers dood in februari 1887, gemarkeerd door slechts één brouille, zal voortduren.

Vanaf de herfst van 1883 publiceert Muller, inmiddels overtuigd socialist, regelmatig in Recht voor Allen. In zijn eerste grote bijdrage, ‘Humanisme en Socialisme’, gaat hij in op de kwestie van het algemeen stemrecht: ‘Niet alleen de loonslaven in engeren zin, de werklieden – ieder is immers werkman die met hand of hoofd zijn loon eerlijk verdient – neen, ook de kleine burgerij, ook de ambtenaarswereld, zoovele slachtoffers van maatschappelijke wanverhoudingen die nog daarenboven een soort van “fatsoen” hebben op te houden, zij allen moeten met ons medewerken aan de groote zaak van het socialisme, en zich duidelijk rekenschap weten te geven van de toestanden die moeten worden veranderd, van de wetten die moeten worden ingevoerd.’ Mullers politiek optreden is de curatoren van het gymnasium een doorn in het oog. Als hem wordt opgedragen zijn acties te staken, buigt Muller onder protest: ‘Weledel Gestrenge Heeren, In uw laatste vergadering hebt Gij mij voor het dilemma gesteld of op te houden met het optreden in openbare vergaderingen als woordvoerder der sociaal demokratische partij of mijn ontslag te riskeren als leeraar aan het Gymnasium alhier. Daar de omstandigheden waarin ik mij op het oogenblik bevind, mij niet veroorloven mijne betrekking aldus in de waagschaal te stellen, moet ik aan den mijn gestelden eisch voldoen, echter niet zonder nadrukkelijk te verklaren dat mijns inziens noch de wet, noch het reglement op het Sted. Gymnasium aan Uw college de bevoegdheid verlenen aldus mijne vrijheid als staatsburger aan banden te leggen.’16 Dit Berufsverbot haalde niet alleen de landelijke pers, maar bereikte ook het Duitse Nieder-Ingelheim, waar opgelucht adem werd gehaald: ‘Je hebt zeker ook gelezen van Muller. We waren verlucht toen we hoorden dat hij er zijn kostwinning niet aangegeven heeft,’ schrijft Dekkers echtgenote Mimi aan een van Multatuli’s correspondenten.17

Willem Vliegen, chroniqueur van de arbeidersbeweging, dacht daar anders over. In zijn standaardwerk De dageraad der volksbevrijding. Schetsen en taferelen uit de socialistische beweging in Nederland (1905) meldt hij dat leden van de bourgeoisie wel heel gemakkelijk even lid van de socialistische beweging werden, om daarna weer snel op te stappen: ‘Tot degenen, die zoo deden, behoort Dr. H.C. Muller. In 1883 ongeveer,

kwam hij in de beweging en was toen in de afdeeling Amsterdam zeker een der best onderlegde leden. Hij schreef zeer goede artikelen in Recht voor Allen, maakte gloedvolle, geestdriftige gedichten, om na een paar jaar weer te verdwijnen en niets meer van zich te laten hooren.’ Onvermeld laat Vliegen dat de curatoren van het Stedelijk Gymnasium Muller bij voortduring met ontslag dreigden.

In mei 1884 legde Muller, zij het à contrecoeur, de voorzittershamer van de landelijke Kiesrechtbond neer, maar nog geen jaar later was hij als voorzitter van de Amsterdamse vereniging Algemeen Kies- en Stemrecht prominent terug op het toneel. Met slogans voor kosteloos onderwijs, kortere arbeidsdagen en afschaffing van de dienstvervanging bracht hij tienduizend mensen op de been. ‘Lui zoals ik ben, moeten aan het hoofd staan van volkeren en niet tijdens hun leven miskend worden,’ bekende hij jaren later in een brief aan de schrijver en journalist Maurits Wagenvoort. Voor de curatoren van de school is de maat ondertussen vol en Muller wordt bij de gemeenteraad voor ontslag voorgedragen. Burgemeester Van Tienhoven heeft echter, in de roerige tijd voor het Palingoproer, geen behoefte aan een martelaar. Het zou wat anders zijn als het onderwijs van Muller niet deugde, maar dat leek, hoewel soms sprake was van ‘een slechte orde in de klas’, niet aantoonbaar.

Na een openlijke verdediging van Domela Nieuwenhuis en Frank van der Goes, die beiden in politieke schermutselingen verwikkeld zijn naar aanleiding van het beruchte artikel over koning Willem iii in Recht voor Allen (de eerste belandt in het gevang, de tweede wordt van de beurs geschopt), wordt Muller opnieuw op het matje geroepen. In een brief aan de curatoren van 15 maart 1887 verdedigt hij zich flink: ‘Dat ik sedert jaren in het openbaar bekend sta als voorstander van algemeen stemrecht als middel tot voorkomen eener gewelddadige revolutie, hetgeen ik (zoo-nodig) door een groot aantal bewijzen zou kunnen staven. […] Hoe kan ik nu beschuldigd worden van te hebben opgeruid, d.w.z. juist de tegenovergestelde opinie te hebben verkondigd?’ Muller gaat ook ditmaal door de knieën: hij legt zijn politieke activiteiten stil en blijft leraar. Hij had immers een gezin te onderhouden: kort na hun huwelijk in 1885 hadden hij en Gertrude de Grauw twee zoons gekregen, Joan en Henri Constantius Alexander. Op de valreep liet hij als voorzitter van de staatkundige vereniging De Unie nog wel een condoleancebrief sturen naar de weduwe Douwes Dekker.

Op 19 februari 1887 was Mullers grote held en aanbeden vriend Multatuli overleden: ‘Wat Multatuli gedaan heeft voor zijn volk, voor het humanisme en de vrijzinnige beginselen, en dus ook hetzij direct, hetzij indirect, voor het doel dat onze Vereeniging beoogt, zal eerst na verloop van tijden ten volle kunnen worden gewaardeerd door een dankbare nakomelingschap.’ In Recht voor Allen haalt Muller in een In memoriam herinneringen op aan een bezoek aan Nieder-Ingelheim: ‘Van uit dat vertrek had men het uitzicht op den straatweg, waar somtijds een met ossen bespannen voertuig de eentoonigheid verbrak en het klappen van een zweep zo nu en dan mededeelde dat er nog levende wezens waren in den omtrek van die grootsche afgelegenheid. Juist waren er ook weer eenige karren met een reizend gezelschap, naar het scheen, voorbijgetrokken, toen wij plotseling dicht bij het huis een vervaarlijk geschreeuw hoorden. Het was blijkbaar een kind, dat door een der mannen hevig geslagen werd.’ Dekker vliegt uit zijn kamer naar beneden en roept kwaad: ‘Wer hat das Kind geschlagen?’ En, vervolgt Muller zijn relaas: ‘Ik was een poos lang geheel onder den indruk. Ja, dat was Multatuli, in al zijn kracht, in al zijn rechtvaardigheidszin, in geheel zijn koninklijke persoonlijkheid. Dat was de man die met gloeiend schrift het onrecht, aan de Javanen gepleegd, had opgeteekend en vereeuwigd, de dichter die niet kon stilzitten, zoodra een kreet van smart, een schreeuw van mishandeling, hem in de ooren klonk.’18 Al was hij in Mullers ogen dan een heilige, socialist was Dekker zeker niet en hij liet niet af Muller daar keer op keer op te wijzen. Hij wilde over het socialisme met hem zelfs niet eens in debat. De Paus waarschijnlijk ook niet, kaatste Muller terug. Die zat, en dat kon Dekker maar matig waarderen. Mimi moest er helemaal voor naar Amsterdam om Muller weer aan het schaken te krijgen. Niet voor lang: op een schaakkaartje van 6 januari schreef Dekker aan Muller: ‘Ik ben onwel, en… bezig met doodgaan. Enfin.’19

Nu op school de politieke kou uit de lucht was, stortte Muller zich, samen met zijn rector Van den Es, enthousiast op de studie van het Nieuw Grieks. De Philhelleensche Vereeniging (1888-1895) werd opgericht, het tijdschrift Hellas (1889-1896) verscheen en Muller werd aan de Universiteit van Amsterdam privaatdocent Nieuw Grieks (1888-1897).20 Op 26 oktober 1888 hield hij zijn Antrittsrede, getiteld Hellenisch, auch als allgemeine Gelehrtensprache. Helaas voor Muller gingen zijn colleges wegens gebrek aan toehoorders dikwijls niet door.21 Nadat hij in opdracht van het ministerie van buitenlandse zaken door Hellas heeft gereisd en die reis in de winter van 1893 in gezelschap van de nieuwbenoemde Griekse consul Lehman heeft herhaald, beschouwt Muller zich als dé specialist op het gebied van het Nieuw Grieks. Maar voor een leerstoel in Groningen, die hem op het lijf geschreven lijkt, wordt Muller gepasseerd. ‘Gisteravond las ik in De Telegraaf een studie van Dr. H.C. Muller over Athene, welke stad hij bezocht. Er stond in dat hij zelf met eigen oogen de stad opnam. Toen ik dat wist kwam Breitner in de Poort,’ lezen we bij Arnold Ising, een vriend van de Tachtigers, die altijd in is voor een ordinaire roddel.22

Mullers teleurstelling over Groningen en zijn beslommeringen met talloze

projecten komen de kwaliteit van zijn lessen aan het gymnasium niet ten goede. Het grillig gedrag van de docent Muller heeft voortdurend de aandacht van de curatoren. De bewonderaar van Multatuli en de Koning van Griekenland is voor een conservatief bolwerk als het Stedelijk Gymnasium volkomen ongeschikt. Ontslag is onvermijdelijk.

Op de agenda van de gemeenteraad van Amsterdam staat in december 1896 het ontslag van dr. H.C. Muller. Onder druk van curatoren heeft hij zijn ontslag aangevraagd. ‘Eeuwig stom!,’ krabbelt hij later op zijn officiële ontslagbrief. Zijn broer Hugo, voor de radicaal liberale kiesvereniging Amsterdam lid van de raad, is er die bewuste avond zwijgend getuige van dat Hendrik Clemens met een tijdelijke toelage uit de gemeentekas van f 750,- ’s jaars na zeventien jaar eervol op de keien wordt gezet. In maart 1898 raakt hij ook nog zijn privaatdocentschap in het Nieuw Grieks kwijt.23 Zo komt Muller praktisch zonder inkomsten te zitten en dat zal men weten ook. Tijdens zijn jacht op financiële bronnen ontziet hij niets en niemand. Vooral zijn vrienden uit de Flanor-jaren komen onder vuur te liggen. Kan ik geen redacteur worden van uw tijdschrift, kunt u geen artikelen van mij plaatsen, kunt u geen boek van mij uitgeven, kan ik geen professor worden?

Een beetje erg fijngevoelig

Na een rondreis door Londen, Oxford en Edinburgh ter bestudering van de Open Universiteit – een nieuwe regeringsopdracht – voorziet hij enige tijd in zijn onderhoud door het geven van lezingen over de nieuwe letterkundige beweging van Tachtig. Daartoe brengt hij een bezoek aan zijn oude vriend Willem Kloos in Bussum, die onder toezicht van Van Eeden een laatste poging doet van de drank af te komen. Hij beklaagt zich bij Kloos over de schandelijke behandeling die hij steeds opnieuw moet ondergaan: hij heeft geen baan en professor willen ze hem ook al niet maken. Is er misschien voor hem als medewerker aan Kloos’ tijdschrift een plaatsje: ‘Nog iets. Kunt gij en Boeken niet eens gemoedelijk met mij komen praten? Kunnen wij niet eens ’n conferentie hebben? Hetzij te Utrecht, hetzij te Bussum of Amsterdam? Denk ook eens daarover na.’24 Een bezoek aan Van Eeden loopt evenmin goed af, zo blijkt uit een brief aan Kloos van 6 oktober 1898: ‘Amice, Dank u nogmaals zeer voor uwe goede ontvangst. Het speet mij, maar door de wijze waarop v. Eeden mij heden avond (toen ik u verliet) ontving moet ik wèl opmaken dat mijn bezoek hem niet zeer aangenaam was. Ik ben door ’t ongeluk ’n beetje erg fijngevoelig geworden. Hiernevens een voorloopig Schema van mijn lezingen in Den Haag.’ Opnieuw solliciteert Muller, slechts door middel van een krabbel in de kantlijn, naar het redacteurschap van De Nieuwe Gids. Daar zal het nooit van komen, ondanks het sonnet waar Muller Kloos een maand later mee verrast: ‘Ik heb u soms miskend, maar nooit gesmaad, / O man van hartstocht in dit koud klein landje, / Die bergen droomt waar slechts een heuvelrandje / Uw woeste omarming, Noordsche zee, weerstaat.’ Mullers zoon Joan, die meekwam naar Bussum, heeft in december 1939 zijn herinnering aan dit

bezoek aan Kloos op papier gezet: ‘Toen ik hem met papa bezocht te Bussum, waar hij in een villa op een enkele zitslaapkamer woonde. Het was daar ’n ontzaglijke rommel, boeken, tijdschriften en kranten lagen stapelhoog op de grond zodat men er nauwelijks kon lopen. Ik werd dan ook verzocht op ’t bed te komen zitten, daar alle stoelen vol lagen. Er hing een dikke tabakswalm in de kamer. Kloos rookte hevig. Hij zat met ’t hoofd op de arm geleund, als hij sprak je recht aan te kijken en redeneerde veel. […] Omstreeks denzelfden tijd is Kloos een paar maal des zondags meen ik, bij ons op bezoek geweest, wandelde met ons en was heel gezellig, gewoon en zacht in zijn oordeel over anderen.’

Nog een derde Gooilander kreeg met vriend Muller van doen: ‘Amice, De Gids weigert voortdurend artikelen van mijn hand. […] Daarom roep ik U toe: Herenigt U. Kunt gij niet het Tweem. Tijdschr. met De Nieuwe Gids hereenigen en zulk een flink tijdschr. maken naar vorm en inhoud dat De Gids geheel achterop raakt? Het is eenvoudig een schande dat mijne art. voortdurend worden geweigerd. Met Kloos en U en mij aan ’t hoofd, en daarbij als medewerkers de beste jongeren in kunst en wetenschap, zouden wij een prachtig tijdschr. kunnen maken,’ schrijft hij op 28 januari 1899 aan Lodewijk van Deyssel in Baarn.25 Of Van Deyssel ooit reageerde op Mullers schrijven, is onbekend. Veel heeft het in ieder geval niet opgeleverd, want enige tijd later hangt hij opnieuw bij Van Deyssel en Verwey aan de bel. Wellicht dat de heren dan iets zien in Mullers wetenschappelijke projecten: ‘Weled. Heeren. Reeds weken geleden verzond ik aan het adres van den heer K. Alberdingk Thijm (L. van Deyssel) toen te Brussel, een uitvoerig ms. inhoudende het begin artikel van een reeks art. over “Vergelijkende Letterkunde” bestemd voor “De xx^e Eeuw”. Sedert vernam ik daarvan niets. Is de heer K.A.Th. soms ziek? Wil mij s.v.p. even inlichten! Mijn artikel is de schets van ’t begin van een groot werk, dat later in vreemde talen verschijnen moet, óók daarom stel ik er prijs op te weten wat er van geworden is.’26

Na De Nieuwe Gids en het Tweemaandelijksch Tijdschrift is Muller toch weer aangewezen op De Gids. Dr. Byvank vraagt hij niet alleen zijn artikelen op te nemen, maar hem ook als medewerker binnen te halen. Of, en wat, Byvank terugschreef, is eveneens onbekend, al moet voor het ergste gevreesd worden. Vervolgens informeert Muller bij Van der Goes – in dezelfde brief van 10 februari 1910 als waarin hij zijn

hart lucht over Kloos’ vriendschap met Perk – naar zijn contacten: ‘Ik leef hier in Utrecht als een kluizenaar en vrij wel ook buiten de politiek. Studeren, schrijven en biljarten, zie daar m’n hoofdbezigheden. […] Kunnen wij niet samen proberen een nieuwen Spectator te stichten? Gij als redacteur voor ’t staat- en ik voor het letterkundige. […] Ik ben vrijdenker en gematigd republikein, maar eigenlijk geen echte partijman, evenmin als Multatuli er een was, met wien ik veel gemeen heb.’ Ten slotte rest hem nog Van Eeden, maar veel fiducie heeft hij, op 29 juli 1913, niet: ‘Daar uw brief van welwillendheid getuigt durf ik uw tussenkomst vragen bij een u bekend uitgever, Versluys of een ander, om tegen bescheiden honorarium ook eens iets van mij uit te geven. Ik verdien met mijn geschrijf nagenoeg geen cent sedert jaren.’ Van Eeden geeft niet thuis en hoe Van der Goes over Muller denkt, weten we inmiddels.

Als hij in februari 1919 aanspraak meent te kunnen maken op een leerstoel Nederlandse taal- en letterkunde, richt Muller zich op de elfde opnieuw tot Van der Goes: ‘Amice, Ik kom u èn als literator en als oud vriend vragen of gij niet in uw kringen kunt bevorderen dat ik benoemd worde in de vacature prof. Jan te Winkel.’ De andere kandidaten acht hij weinig professorabel: ‘A. Verwey, mij niet zeer sympathiek, eenzijdig Potgieteriaan, duister, gewrongen […] en ten slotte Dr. Prinsen te Nijmegen, met mij vergeleken een beginneling. […] Kortom, ik beweer oudere en betere rechten te hebben dan de hr. A. Verwey. […] Misschien voelt gij iets voor mijn aanspraken, ik ben reeds sedert 1898 zonder positie en zeer miskend. […] Ik hoop dat ’t u en de uwen goed gaat. Met Charles van Deventer had ik het onlangs nog over u, hij tekende het adres vóór A. Verwey, schijnt niet te bevroeden dat ik ook wel eens in aanmerking mag komen.’

Muller ambieerde dus opnieuw een baan als hoogleraar, nu in zijn geboortestad Amsterdam. Van der Goes’ antwoord van een week later liet aan duidelijkheid niets te raden over: ‘Amice, Ge moet, dunkt mij, uw sollicitatie naar het Amsterdamsch professoraat in een bui van Weltfremdheid op touw hebben gezet. Iemand van uw (en mijn) leeftijd heeft immers op een dergelijke benoeming alleen dan eenige kans, indien bij het vrijkomen van een betrekking zijn naam door de publieke opinie met onweerstaanbaren drang onder de aandacht der autoriteiten wordt gebracht. […] Als publicist op menigerlei terrein hebt gij ongetwijfeld vele mensen aan u verplicht – waarom u niet tevreden gesteld met deze voldoening gevende gedachte, en voor dit uw werkkracht ook verder gebruikt.’ Charles van Deventer, eveneens door Muller benaderd, reageerde niet veel anders: ‘Amice, ge dwaalt zeer, nu ge mij invloed toekent. Ook tekende ik reeds op een adres ten gunste van Verwey en ik vind het nu minder geschikt mij met de aanspraken van anderen te bemoeien.’ Het is Prinsen die uiteindelijk in Amsterdam wordt benoemd. Verwey zal in 1924 Kalff in Leiden opvolgen. Naar een professoraat dingen is geen middel tegen het gevoel miskend te zijn, geeft Van der Goes Muller nog ter overweging mee.

Nobelprijs

‘Kliekgeest beheerscht hier




alles. Nous sommes une nation éteinte. Misschien zou een ijskoud bad nog helpen. Bv. annexatie door de Moffen, gevolgd door een volksopstand waarbij de Moffen er weer uitgetrapt worden. Zoo iets, in elk geval een krasse maatregel,’ schrijft H.C. Muller aan Maurits Wagenvoort op 12 januari 1907. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog neemt Muller vanaf het eerste schot een duidelijk anti-Duitse houding in. Op 10 oktober 1914 schrijft hij Van Eeden: ‘Amice, Uw brief aan de Belgen is goed, maar nog niet krachtig genoeg. Wij hebben in dezen oorlogstijd metalen taal nodig. […] De vervloekte en verwaten gemilitariseerde moffen veroverden heel België. Straks bombardeeren en vernielen ze ’t oude Antwerpen. En Nederl. doet niets. […] Kunnen we niet met m’n neef A. Diepenbrock en anderen een soort comité vormen dat stelselmatig een beteren antimofschen geest in Nederland aankweekt? Niet het Duitsche volk, maar het Duitsche imperialisme en militarisme moet vernietigd.’ Zijn consequent nationale houding bleef in het land niet onopgemerkt. Op 23 april 1917 vraagt de Algemeene Staatspartij ter behartiging van de belangen van het Nederlandsche Volk of Muller zich niet bij haar aan wil sluiten: ‘Wij vormen een partij, en wel een volkspartij, die alleen wenscht te behartigen de algemeene belangen van het Nederlandsche volk en wars is van al het partij-gedoe en gekwantsel, wars van het aan de leiband loopen van predikanten en pastoors.’ Daar stemt Muller, net als Frederik van Eeden, onmiddellijk in toe. Al spoedig is Muller ook actief in de atag, de Actie Tegen de Aanhangige Grondwetsherziening, en hij wordt in juni 1917 namens deze beweging kandidaat voor de Tweede Kamer. Omdat zowel het vrouwenkiesrecht als het recht van referendum in de nieuwe grondwet ontbreekt, acht Muller zijn verzet zeker gerechtvaardigd.27 In Het Volk van 17 juni van dat jaar wordt Muller ondertussen genadeloos neergesabeld: ‘In zijn jeugd maakte deze doktor geestdriftige versjes op de vrijheid en de democratie […] Thans echter heeft deze heer zoozeer zijn demokratisch verleden vergeten, dat hij zich leent om de Grondwetsherziening, die ons twee voorname gebieden “recht voor allen” en “gelijkheid voor de wet” brengt, te doen mislukken.’ De verkiezingen worden voor Muller en de atag een volslagen mislukking28 en als hij kort daarop naar Den Haag verhuist, keert hij de nationale politiek ontgoocheld en voorgoed de rug toe. Teleurgesteld laat hij Wagenvoort weten: ‘De menschen die ik als mijn voorbeelden en voorgangers

beschouw [hij noemt Plato, Grotius, Multatuli, Voltaire, Shelley, Bilderdijk] is ’t precies zoó gegaan en leerrijk in de levensgeschiedenis alle hervormers.’

Maar de oorlogsverschrikkingen laten Muller niet met rust en al snel pleit hij voor de oprichting van de Verenigde Staten van Europa. Hij vreest de gevolgen van de vredesbepalingen van Versailles, die hij beschouwt als een fatale vergissing. In 1923 keert hij zich met zijn brochure ‘Mannen, wat doet gij?’ fel tegen de Roerbezetting en roept hij op tot een duurzame vrede. Wanneer hij het jaar daarop in Londen de Byronherdenking bijwoont, verschijnt in de Times van 15 mei het volgende opzienbarende bericht: ‘Among the candidates for the Nobel Peace Price are the Aga Kahn and Dr. H.C. Muller of the Hague.’ Zijn Utrechtse vriend, de rechtsgeleerde professor Naber, wiens adhesie gevraagd is voor de zelfkandidaatsstelling, komt hem in een schrijven van 28 juni 1924 maar half tegemoet: ‘Amice, Hoewel ik het nog al bespottelijk vind, dat ik mij ga mengen in de toekenning van den Nobel Peace Prize, wil ik U echter niet teleurstellen op gronden, die gij toch niet zoudt waardeeren. Ik zend U dus hierbij het verlangde document met den goeden raad er geen gebruik van te maken. Gaarne zoude ik U indrukwekkender handteekeningen bezorgd hebben.’ Natuurlijk werd het niets met de voordracht van dr. H.C. Muller of the Hague, die sinds zijn komst naar Den Haag regelmatig op bezoek ging bij de weduwe Douwes Dekker, maar haar nooit heeft verteld over Multatuli’s brieven die hij voor vijfentwintig gulden per stuk had weten te verpatsen.29

Vingerpartijen

Met de financiën van Muller ging het hard achteruit: ‘Ik ben dankbaar dat gij door die f 10,- het mij makkelijk hebt gemaakt naar Z. [Zandvoort] te komen. Ik zit veel in geldzorgen en kom meestal niet rond nu ik m’n tweede zoon te Leiden laat studeren,’ schrijft hij zijn vriend de notaris Vriesendorp. Uit Mullers correspondentie met Vriesendorp, destijds in Amsterdam geen onbekende, komt een frivole kant van Muller naar voren. Op 28 augustus 1911 schrijft hij: ‘Thans iets in proza, alweer op geslachtelijk gebied. Ik ben wel arm helaas maar polygaam en polygyn tot den laatsten ademsnik. Zo even sprak ik mijn achttienjarig vriendinnetje Vera oftewel Bols Galesloot. Niet mooi maar aardig. Vingerpartijen in scharreltuinen is niets voor mij, ik deed ’t een paar keer noodgedwongen. Onbevredigd. Onvoldaan. Dat is iets voor boerenprengels en artilleristen.’ Nu heeft Muller een aardig idee: zal ik haar meenemen naar Amsterdam, dan kun je haar ook eens zien. Het is ‘een aardig studentenscharreltje waarop ik als 55-jarige trotsch ben. […] Ook hierover wensch ik met jouw – godverdomme ouwe vrind – hier spreekt de drinker – van gedachte te wisselen. […].’ Ook Vriesendorp amuseerde zich reeds enige tijd met een vriendinnetje. Uit diezelfde dagen dateert Mullers wonderlijke epistel ‘Zelfbekentenis in villa sexuali’. In dit handschrift, waarin ook de door Van Eeden zo geadoreerde Britse aristocrate Lady Welby voorkomt, doet Muller onder meer de volgende ontboezeming: ‘Ik ben een rare kerel, en ben altijd een rare kerel geweest; dus ook in ’t geslachtelijke. […] Steeds heb ik veel liefgehad, veel en velerlei,

steeds had ik behoefte aan meer dan één vrouw, aan vrouwenlucht en vrouwenomgang. Dat ik dien niet genoeg heb, sedert jaren, is wellicht oorzaak van ’t bedenkelijke feit dat ik wel eens meer drink dan goed is. […] Mijn eigenlijke liefde uit latere jaren is eene thans gehuwde jonge vrouw te x, van wie ik zeker weet dat zij evenveel van mij houdt. […] Ik heb echter vele liefdes uit vroegere jaren en denk daaraan dikwijls met weemoed. […] Vooreerst Lady W. [Welby] in Engeland, een adellijke oudere dame, op wier kasteel ik logeerde. Die liefde is minstens voor driekwart onzinnelijk. Maar daarom nog niet onzinnig. Dan een jonge vrouw in Londen, die ik maar één keer ontmoette. […] Naast al die, min of meer hoogere liefdes, heb ik meestal, tegelijkertijd, ook de lagere liefde bevredigd, omdat nu eenmaal m’n geslachtsleven zeer sterk, zeer ingewikkeld, en zeer samengesteld is, en blijft. De mensch is half dier, half engel. In het geslachtsleven komt deze dubbelheid van den mensch misschien het best te voorschijn.’30

Morgenstraal

Langs de vitrines schuifelt, in september 1923, onder de vele bezoekers ook de 67-jarige dr. H.C. Muller, die Den Gulden Winckel een artikel over de – befaamd geworden – letterkundige tentoonstelling in de Haagse Javastraat heeft toegezegd. Het resultaat mag er zijn: ‘Het dunkt mij volslagen onjuist dat die zoogenaamde “beweging van tachtig” een nieuwe letterkunde heeft geschapen, een nieuwe richting heeft geopend. Of is het soms door woordkunst? Maar woordkunst, en gemaniereerdheid, zusje en broertje, komen voor in alle letterkundige tijdperken.’ Hij weigert in de Tachtigers blijvende hervormers of onontbeerlijke gidsen te zien. En dat heeft hij geweten. De Haagse Regentesselaan reageert, zij het zes jaar later, onverbiddelijk en vol vilein.31

Bij Kloos’ zeventigste verjaardag eert zijn vrouw hem in De Nieuwe Gids met een ‘hagiografie’.32 Onder de levenslange vijanden van haar man die tevergeefs hebben getracht zich in De Nieuwe Gids in te dringen, rangschikt zij ook dr. H.C. Muller, die dan al niets meer kan terugzeggen: op 21 juni 1927 was de doctor in de letteren een paar blokken verder, aan de Laan van Meerdervoort, gestorven. Maar Mullers zoon Joan was mevrouw Kloos’ aanval niet ontgaan. Van hem ontvangt zij eind mei 1929 een ‘Mulleriaans’ schrijven, waarin hij zijn vader in bescherming neemt. De waakster over de ‘ingedutte’ dichter volhardt echter in haar standpunt: ‘wat U klaarblijkelijk niet weet, en wat mijn noemen van zijn naam bij de anderen rechtvaardigt, is het volgende: dat Dr. Muller pogingen heeft gedaan om redacteur van De Nieuwe Gids te worden, welke pogingen door den toenmaligen uitgever van DNG, de heer S.L. van Looy, die Dr. Muller daarvoor niet geschikt vond, zijn gestuit. Dat de heer Muller daarna in Den Gulden Winckel een zeer grievend stuk schreef over de Tachtiger Beweging, is voor mij aanleiding geweest, zijn naam bij de anderen te plaatsen.’ Joan Muller is niet overtuigd: Kloos en zijn vader waren jeugdvrienden! Een – tot nu toe onbekend gebleven – gelegenheidsvers van Kloos getuigt daarvan. Het sonnet, opgedragen aan Muller, dateert vermoedelijk uit de

dagen dat men op Flanor gebukt ging onder Mullers vele moties. Het is geschreven op een briefkaart, afgestempeld ‘20 jan 1882’ en geadresseerd aan ‘den Heer Dr. H.C. Muller, Achterburgwal b/d Hoogstraat Amsterdam’. In een kanttekening vermeldt Kloos nog dat hij een afschrift van het sonnet heeft afgestaan aan het blad Astrea – waar het overigens niet in terug te vinden is.

Wat wilde Kloos die vrijdag van zijn collega Morgenstraal? Dr. Jan ten Brink, vooraanstaand criticus van de gevestigde generatie, en dr. Doorenbos, zeer gecharmeerd van de jongelui in Amsterdam, waren over Kloos’ ‘In Memoriam Jacques Perk’ in een felle polemiek gewikkeld. Doorenbos nam het in De Amsterdammer op voor het ‘Jonge Holland’ en diende de Beetsen, Brinken en Thijmen van repliek: ‘Het is geen smaad voor ouderen, die waarlijk lang genoeg de eersten bleven, dat een jonger geslacht er naar streeft ook hen te overschijnen of in een andere richting zich te verheffen.’34 Hij verdient onze sympathie, schreef Muller aan Van der Goes en stelde hem en Kloos voor Doorenbos het erelidmaatschap van Flanor aan te bieden. Vanwege de vele aanvallen die ons nog staan te wachten, vervolgde Muller, ‘moeten wij vast aaneengesloten blijven, en een medestrijder voor de goede zaak zooals Dr. Doorenbos, met open armen ontvangen’. Maar Doorenbos werd geen erelid van Flanor en de vriendschap tussen Muller en Kloos bleek zo hecht niet te zijn. Aan zijn nieuwste verovering, Albert Verwey, liet Kloos weten dat hij wel een repetitor voor Latijn en Grieks voor hem had: ‘Als ik in Amsterdam blijf, wil ik je wel helpen, zo niet, dan stel ik je voor aan mijn vriend, den dichter en politicus Dr. H.C. Muller, leraar op het gymnasium, secretaris van de Dageraad, etc. etc.’35

Tot slot

Het is juni 1927, de eerste zomerdag. Onder slagregen en koud weer is Muller naar het crematorium gebracht. De belangstelling was gering en ook de dagbladen besteedden maar weinig woorden aan de man die talloze disciplines beoefende, ontelbare publicaties op zijn naam bracht, Multatuli onder zijn vrienden mocht rekenen en geschiedenis schreef als een consequent voorvechter van algemeen kiesrecht en als een van de eerste socialistische voormannen. Zijn laatste jaren had hij gesleten in een Haags pension. Zo was dan de man gestorven die er zo allemachtig graag bij wilde horen, maar zo bitter weinig gehoor vond. Het was zijn tragiek niet alleen eerzuchtig en gedreven te zijn, maar ook te lijden aan zelfoverschatting en de lust alles groot aan te pakken. Dat moest wel leiden tot mislukkingen, frustraties en rancune. De megalomane Muller was in de laatste jaren van zijn leven allerminst vrij van antisemitisme. Zijn correspondentie met Duitse gelijkgestemden over ‘het joodse vraagstuk’ en de bijgehouden lijst van joden die hem in de loop der jaren hadden dwarsgezeten, zijn daarvan de treurige getuigenissen.36

Het archief van Muller, voornamelijk geordend door zijn oudste zoon Joan, ligt voor het grootste deel in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (iisg) te Amsterdam en voorts in het Letterkundig Museum, waar naast een zestal dozen niet-geïnventariseerd Muller-materiaal ook nog enige documentatie te vinden is. Datzelfde geldt voor het Multatulimuseum in Amsterdam en het Amsterdamse Gemeentearchief. Muller had in zijn testament vastgelegd dat zijn archief óf naar zijn beide zoons ging óf naar zijn vriend Margadant, die zich dan wel verplichtte te schrijven over Mullers leven.37 Aan Mullers beide wensen is voldaan: zijn archief ligt op het droge en over zijn leven is bij dezen bericht.