Archief: DBNL

[2015/02]

Hans Ester
Albert Vigoleis Thelen
Duits-Nederlandse virtuoos van spel en ernst

Hans Ester (1946) studeerde Duits, Zuid-Afrikaans en theologie. Hij promoveerde op de rol van de geestelijke in het werk van Theodor Fontane. Naast zijn werk voor de Universiteit van Nijmegen recenseerde hij vanaf 1975 Duitse en Zuid-Afrikaanse literatuur in Trouw. Hij publiceerde vaker over A. Vigoleis Thelen.

Wie de Duitstalige boeken en opstellen leest die de laatste twintig jaar over de Duitse (of beter gezegd: Duits-Nederlandse) schrijver Albert Vigoleis Thelen zijn verschenen, valt onmiddellijk op dat de bewonderaars van Thelen hem een royale zitplaats op de Olympus willen bezorgen. Die Olympus is uiteraard de Duitse literatuurgeschiedenis. Maar, uit iedere publicatie over Thelen blijkt zonneklaar dat Thelen niet tot een nationale letterkunde behoort. Hij overstijgt de nationale begrenzing. De meest opvallende en dominante grensoverschrijding van deze schrijver is die naar Nederland.

Wie was Albert Vigoleis Thelen?

Albert Vigoleis Thelens leven omspant verreweg het belangrijkste deel van de twintigste eeuw. Dat hij een virtuoos schrijver zou worden, was lange tijd niet voorspelbaar. Thelen werd op 28 september 1903 in Süchteln, nabij de grens met Nederland, geboren. Zijn schoolloopbaan was bepaald geen succes. Alleen in de korte periode van 1918 tot 1919 was Thelen leerling van het gymnasium in Viersen. Daarna werkte hij als leerling-machinebankwerker en als technisch tekenaar. Pas op zijn 22ste kon hij in Münster met een universitaire studie beginnen: Duits, filosofie en kunstgeschiedenis. Zijn bijvakken waren perswetenschap en Nederlands. Dankzij zijn ontmoeting met de middeleeuwse letterkunde kon Albert Thelen een naam aan de zijne toevoegen: Vigoleis. Deze literaire naam – en speelse omgang met de eigen identiteit – was afgeleid van Wigolais, de ridder van de Tafelronde in de gelijknamige Middelhoogduitse Arthur-roman. Wigolais moet telkens weer nieuwe problemen overwinnen om zijn – vooral de verheven vrouwen – dienende taak te vervullen. Als ridder is hij verlosser.

In Thelens belangstelling voor het Nederlands tekenen zich al de contouren af van een levenslange verbintenis: de band met de Nederlandse letterkunde en haar meest prominente vertegenwoordigers. Het begin was bescheiden. In april of mei

1931 verhuisde Thelen met zijn vrouw Beatrice Bruckner naar Amsterdam, waar ze een woning vonden in de Nicolaas Beetsstraat 138 boven. Beatrice was lerares muziek en taal in het gezin van jonkheer Six van Hillegom. Tijdens hun Amsterdamse verblijf leerde Thelen Menno ter Braak kennen en uit de brieven die Thelen toen aan Menno ter Braak schreef, blijken reeds zijn kennis van de Nederlandse letterkunde en zijn ambitie om als vertaler advocaat van de Nederlandse literatuur in het Duitse taalgebied te zijn. Na Amsterdam bracht Thelen samen met Beatrice enkele jaren op het eiland Mallorca door, maar de vriendschappelijk contacten die hij met Nederlandse schrijvers had gelegd werden alleen maar intensiever en interessanter. Tijdens dat verblijf schreef Thelen in 1934 zijn eerste Nederlandstalige recensie van een werk uit de Duitse emigrantenliteratuur voor het in Den Haag verschijnende dagblad Het Vaderland. De brieven die Thelen aan Victor E. van Vriesland, Jan Greshoff, Henny Marsman, Menno ter Braak en anderen schreef, kregen grote vermaardheid door hun gewaagde onderwerpen, vooral op het gebied van de seksualiteit, en door hun bijzondere humor. Verder in dit nummer volgt een aantal van die brieven. De briefwisseling met Menno ter Braak duurde van 1931 tot 1940. Thelen had het plan opgevat om Ter Braaks Het carnaval der burgers in het Duits te vertalen. Zo ver kwam het niet. Het contact had wel tot gevolg dat Thelen en Ter Braak elkaar goed leerden kennen en grote sympathie voor elkaar en elkaars werk koesterden. Thelens brieven aan Ter Braak zijn stilistisch uitermate knap geschreven, vol humor en met allerlei venijn richting de politieke leiding van Duitsland tijdens het Derde Rijk.

Uit de brieven kwamen andere contacten voort. Op 1 september 1987 vertelde Thelen mij daarover het volgende: ‘Nu had ik op Mallorca Greshoff leren kennen. Greshoff was gekomen, omdat hij een “Hoerenbrief” wilde hebben. Ik had een brief aan Vic van Vriesland geschreven over het hoerenbedrijf op het eiland Mallorca. Die brief was gestencild rondgestuurd (zie p. 24 e.v.). Die brief was in handen gekomen van Marsman, van Greshoff, en iedereen wilde van mij zo’n brief. Die brief was voor Marsman de aanleiding geweest om tijdens een reis, die hij op kosten van

uitgeverij Querido naar Zuid-Spanje maakte, naar Mallorca te gaan om even die Vigo te zien, die zulke aardige brieven over hoeren schreef. Greshoff was ook naar Mallorca gekomen. Hij zei tegen mij: “Als je een mysticus hebt ontdekt, dan komt er maar één uitgever voor in aanmerking, dat is de oude Meulenhoff, de vader van John Meulenhoff.” Toen Henny mij [in 1937 in Auressio] vroeg wie het [werk van de Portugese mysticus Teixeira de Pascoaes] uit zou geven, vertelde ik hem, dat Greshoff Meulenhoff had aanbevolen. “Meulenhoff, uitstekend, schrijf aan Meulenhoff een briefkaart, dat Henny Marsman de vertaler is, de mede-vertaler.” En toen hebben wij gewerkt. Iedere dag moest ik naar Henny toe en Rien Marsman moest alles in het net tikken. We werkten er vier uur per dag aan. Henny Marsman kende drie woorden Spaans en geen enkel woord Portugees. Ik moest hem dus op mijn Nederlandse manier alles vertellen.’Ga naar eindnoot1

De Thelens wonden er geen doekjes om dat zij van het nationaalsocialisme niets moesten hebben. Het lag voor de hand dat zij hun toevlucht zouden zoeken in het Zwitserse Bazel, de stad waar Beatrice vandaan kwam en waar haar familie woonde. Het dicht bij Duitsland gelegen Bazel bleek minder veilig dan zij dachten. De Gestapo zag hen als staatsvijanden en probeerde in 1937 zelfs om de toen nog in Bazel wonende Thelen te ontvoeren. Het was duidelijk dat het in Noord-Zwitserland niet veilig was voor Beatrice en Albert Vigoleis Thelen. Daarom waren zij vanaf hun vlucht uit Spanje in 1936 als gevolg van de bedreiging door de aanhangers van Franco voortdurend onderweg naar een nieuwe tijdelijke verblijfplek. Eerst verbleven de Thelens in Auressio, een afgelegen bergdorpje vlakbij Ascona, waar Vigoleis met Marsman aan de Teixeira de Pascoaes-vertalingen werkte. De jaren 1939 tot 1947 brachten de Thelens door op het landgoed van de Portugese mysticus Teixeira de Pascoaes in SãoJoã de Gatão bij Amarante.

Nadat zij in het Portugal van dictator Salazar niet langer welkom waren, vertrokken de Thelens in 1947 naar Amsterdam waar zij tot 1954 bleven. Daarna verruilden zij Nederland voor Zwitserland, Beatrices geboorteland. De band met Nederland, in het bijzonder met de literaire wereld van Nederland, bleef ook in het Zwitserse Ascona en later in Lausanne, als hechte relatie bestaan. Niet alleen de vertalingen van het werk van Teixeira de Pascoaes in het Nederlands die Thelen met Henny Marsman en Gerard Diels verzorgde laten die innige relatie zien. Meer nog doen dat de roman Die Insel des zweiten Gesichts die in 1953 bij uitgeverij Van Oorschot in Amsterdam uitkwam en Der schwarze Herr Bahßetup uit 1956. Laatstgenoemde roman is voor een Duitstalige lezer vrijwel onleesbaar, ondanks de taal waarin hij is geschreven. Het is qua sfeer en culturele inbedding een Nederlandse roman. Beide romans tonen aan dat Nederland Thelens tweede vaderland was geworden. Mij bleek dat ook tijdens ons gesprek op 1 september 1987. Met hoorbaar genoegen sprak Thelen toen Nederlands met slechts enkele zinsneden in het Duits. Op 9 april 1989 overleed Albert VigoleisThelen in het bejaardentehuis Sankt Cornelius in Viersen-Dülken. Of zou ik moeten zeggen: alleen Albert Thelen overleed, Vigo bleef bij ons achter?

Duitsland kan niet om Nederland heen

Op 28 september 1988 vierde Albert Vigoleis Thelen zijn vijfentachtigste verjaardag. Zijn nabij Venlo gelegen geboortestad Viersen organiseerde in het kader van deze verjaardag een feestelijke bijeenkomst met een kleine expositie. Zoals ik al eerder vermeldde, had Thelen in de periode 1925 tot 1928 Nederlands gestudeerd in Münster, onder leiding van René van Sint Jan. Daarom was het gepast dat de laudatio bij die gelegenheid werd uitgesproken door de dichter en criticus Hermann Wallmann, die voorzitter is van de Literaturverein Münster. Wallmanns voordracht is een mooie, informatieve tekst. Een van de door hem aangesneden onderwerpen is de plaats van Thelen binnen de Duitse literatuurgeschiedenis. Hij noemt een hele rij romans die enkele jaren na Thelens roman Die Insel des zweiten Gesichts, gelijktijdig met Thelens tweede grote roman Der schwarze Herr Bahßetup of iets later zijn verschenen: werken van Thomas Mann, Max Frisch, Alfred Döblin, Heimito von Doderer, Arno Schmidt en Günter Grass vormen de literaire norm van die tijd. Onvermijdelijk is dan de vraag: Is Thelen met zijn schelmenroman, zijn zoektocht naar identiteit, zijn kritiek op de geschiedenis en zijn taalbeschouwing, minder waardevol omdat hij minder bekendheid geniet dan de genoemde auteurs? In de ogen van Wallmann is Thelens werk integendeel complexer dan dat van Thomas Mann, is zijn zoektocht naar identiteit indrukwekkender dan bij Max Frisch en beheerst hij zijn materiaal, hetgeen volgens Wallmann van Günter Grass niet gezegd kan worden.

Van beschouwer ontpopt Wallmann zich tot polemist. Grass kon in zijn ogen furore maken dank zij de erotisch gepeperde passages in de roman Die Blechtrommel die volgens Wallmann hun effect te danken hadden aan de ‘preuts-wellustige Adenauerse samenleving’. Thelen had het nakijken. Het literatuurbedrijf, zoals Wallmann het met diepe minachting formuleert, lag in de handen van een op uitsluiting gerichte groep schrijvers. Wallmann bedoelt het ‘auteurs-en-critici-syndicaat’ van de Gruppe 47. Het is volgens de criticus niet alleen onjuist dat Thelen niet door het literatuurbedrijf op het schild werd gehesen, het was zelfs misdadig. Er was een syndicaat aan het werk. En ook na het wegebben van de invloed van de Gruppe 47 gloorde er geen hoop voor Thelen. De grote romans uit Zuid-Amerika maakten hun opwachting: ‘En toen was Thelen al bijna vergeten. En dan te bedenken dat wij bij Thelen hadden kunnen vinden wat we zo waardeerden in de schrijvers uit Latijns Amerika: rijkheid en kleur, fantasie en politiek, filosofische nadenkendheid en puur plezier in de details.’

Enige relativering is wel op zijn plaats. In 1984 publiceerde het tijdschrift die horen (nr. 134) enkele opstellen over Thelen en documenten uit zijn leven die duidelijk gericht zijn op het opvijzelen van Thelens positie op de literaire ladder. Zelfs Siegfried Lenz en Heinz Piontek dragen hiertoe een steentje bij. Het bleef echter bij een betrekkelijk kleine groep geïnteresseerden.

Is de situatie wat Albert Vigoleis Thelen als schrijver binnen het geheel van de

Duitse literatuur betreft, na 1989 drastisch gewijzigd? Of is hij altijd de lokaal gevierde schrijver gebleven? Heeft hij nu in Duitsland de nationale eer die hem toekomt? De tekenen waren in 1989 gunstig. In dat jaar verscheen het proefschrift Untersuchungen zu Albert Vigoleis Thelens ‘Die Insel des zweiten Gesichts’ van Ria Hess. Uit de lijst met namen van professoren die Ria Hess bedankt, kunnen we concluderen dat Thelen als object tot de academische gelederen was doorgedrongen. Van Jürgen Pütz, die zich sedert vele jaren beijverde voor erkenning van Thelens werk, kwam in 1990 het proefschrift Doppelgänger seiner selbst. Der Erzähler Albert Vigoleis Thelen uit. Het centrale begrip uit de titel van dit proefschrift heeft betrekking op de splitsing van het ik in verschillende identiteiten in Thelens romans. Pütz noemt deze splitsing een variant van het dubbelgangermotief.

Uit het bovenstaande blijkt duidelijk dat de academische wereld zich ten aanzien van die merkwaardige Albert Vigoleis Thelen begon te roeren. Het valt echter niet te ontkennen dat de bekendheid van Thelen in hoge mate met het stroomgebied van de Rijn tussen Keulen en Emmerich is verbonden. De stad Viersen eerde de schrijver met een tentoonstelling in de ‘städtische Galerie im Park Viersen’ ter gelegenheid van zijn honderdste geboortedag op 28 september 2003. Een reeks lezingen rondom de tentoonstelling verkende allerlei aspecten van Thelens werk en leven. Dat Nederland hierbij prominent voor het voetlicht kwam, was vanzelfsprekend. Over Thelen kun je immers niet spreken zonder dat je de grens met Nederland overgaat. De neerlandicus en vertaler Wil Boesten sprak over ‘Leben und Leiden eines Thelen-Übersetzers’. Boesten wist waar hij het over had. Zijn Nederlandse vertaling van Die Insel des zweiten Gesichts had hij bijna voltooid. Die kwam in 2004 uit. Arno Piechorowski, uitgever en drukker van bibliofiele uitgaven, de trouwste uitgever van Thelens werk, sprak in Viersen vooral over Thelens productieve relatie met het werk van andere schrijvers, van Menno ter Braak tot Teixeira de Pascoaes. Piechorowski is in zijn sympathie voor de Nederlandse letterkunde en door zijn vertalingen uit het Nederlands in het Duits, onder meer van Gerrit Achterbergs gedichten, een soort broeder van Thelen. Vanuit Viersen werd de blik van de bewonderende lezers van Thelens werk op de wereld gericht. Viersen keek over de eigen grenzen heen. Om hem met de Nederrijn of met het onbeduidende stadje Viersen hecht te verbinden, is hooguit een opmaat tot de kennismaking en zou als concluderend slotwoord volkomen onjuist zijn. Daar zijn twee belangrijke redenen voor die met de aard van zijn werk verband houden. De eerste reden ligt in de stilistische kwaliteiten van Thelens werk. Zijn taalgebruik is hoogst origineel, diepzinnig en vormt een spel met de lezer op hoog niveau. De tweede reden is Thelens toegewijde arbeid in dienst van de Nederlandse letterkunde en het Nederlandse geestesleven in bredere zin. Dit werk verrichtte Thelen vrijwel altijd in samenwerking met Nederlandse schrijvers. Zonder uitwisseling en de mogelijkheid van reactie en voortbouwen op reactie kon Thelen niet scheppend werkzaam zijn. Hij was voortdurend op het gesprek gericht en was het meest in zijn element wanneer dat gesprek schriftelijk, bijvoorbeeld per brief, kon worden gevoerd.

Verteller van alle tijden

Jürgen Pütz heeft in zijn proefschrift een overzicht gegeven van Thelens bijzondere taal. Het is frappant om te zien hoeveel verouderde Duitse woorden een nieuw leven krijgen in Die Insel des zweiten Gesichts. Een voorbeeld van zulke woorden is het oorspronkelijk Noord-Duitse ‘Orlog’. De Nederlandse lezer zal onmiddellijk opmerken dat het gebruikelijke ‘Krieg’ in het Nederlands ‘oorlog’ is. Hier is vermoedelijk sprake van Nederlandse invloed op Thelens taalgebruik. Dezelfde associatie met het Nederlands geldt voor: ‘Plotz’, ‘sehren’ (verwonden), ‘Sponde’, ‘Dobber’, ‘Tatauierung’ (tatoeage), ‘Tucht’, ‘Vorfallenheit’, ‘Etmal’, ‘Spriet’, ‘fies’ en ‘Fegsel’ (veegsel). Ik doe hiermee onrecht aan het verfijnde classificatieschema van Jürgen Pütz. Mij is het om het effect van dergelijke woorden op de lezer te doen. De verteller Thelen veronderstelt enige kennis van oudere taalvormen of ten minste de bereidheid om op grond van het vertrouwde tot begrip van het vervreemdende te komen. Voor de Nederlandstalige lezer van de Duitse tekst geldt precies de tegenovergestelde richting: het vreemde leidt tot het vertrouwde. Terecht stelt Pütz dat de vanzelfsprekendheid van zekere woorden door de verteller Thelen wordt doorbroken en dat de door Thelen toegepaste vervreemding het clichématige en geautomatiseerde van het normale alledaagse taalgebruik ontmaskert.

Het vreemd maken van alledaagse woorden en van complete teksten is alleen zinvol, wanneer de lezer naast de afwijkingen qua taalgebruik ook genoeg vaste grond aan normaal taalgebruik onder zijn voeten heeft. Hoe zou een lezer anders de afwijkingen en ontsporingen kunnen opmerken? Thelen laat dat evenwicht in

zijn werk intact, maar dit in balans blijven laat onverlet dat de lezer ook bereid moet zijn om het spel mee te spelen, wanneer de verteller overduidelijk de wereld naar zijn hand zet.

Het spel met fictie en werkelijkheid, met verzonnen gebeurtenissen en authentieke ervaringen is de grondwet van Die Insel des zweiten Gesichts. Aan de ene kant heeft de lezer met de merkwaardige ervaringen van Vigo te maken, anderzijds moet de lezer inzien dat er nog een andere identiteit in het spel is, namelijk die van de verteller Albert Vigoleis Thelen. De verteller sluit een pact met de lezer over datgene wat de lezer voorgeschoteld krijgt. Dat pact houdt in dat de lezer bereid is om de sprongetjes van realisme naar fictie en omgekeerd te maken. Het lijkt op een complot. Het gevolg van het springen van het ene niveau naar het andere, de sprong van de reis met een geografisch herkenbaar doel naar een bestemming van literaire aard, is dat de lezer over de waarheid van het vertelde en over de waarheid van de levenservaring in het algemeen gaat nadenken. Het lezen van Thelens roman verlangt een behoorlijke soepelheid van geest.

Die Insel des zweiten Gesichts

Waar gaat deze kolossale roman over? De vraag naar een verhaallijn ketst volledig af op de bonte wereld waarmee de lezer te maken krijgt. Iedere inhoudsweergave zou zelf minstens honderd bladzijden gaan omvatten. Desondanks kunnen we wel over een minimum aan handeling spreken, mits we maar in het oog houden dat de opeenvolging van de gebeurtenissen niet de opgaande lijn van bijvoorbeeld de ‘Bildungsroman’ vertegenwoordigt, maar eerder de structuur van een zich eindeloos vertakkend stelsel van wortels heeft. Het minimum aan samenhangende handeling kunnen we de hoofdhandeling noemen. Deze hoofdhandeling staat er garant voor dat de lezer wordt vastgehouden, er niet genoeg van krijgt en dat de verteller toch zijn gang kan gaan.

De hoofdhandeling bestaat hieruit: de verteller Albert Vigoleis Thelen en zijn vrouw Beatrice Bruckner verlaten in 1931 hun tijdelijke woonplaats Amsterdam waar Beatrice in dienst is van de familie Six van Hillegom. De reden van hun vertrek, aldus de roman, is dat Beatrices broer Zwingli in een telegram liet weten dat hij op sterven lag. De roman begint met de overtocht van Barcelona naar Mallorca waar Zwingli door zijn vrouw Pilar wordt verpleegd. Van een sterfbed blijkt echter totaal geen sprake te zijn. De Thelens belanden in Palma de Mallorca in een bordeel en Pilar ontpopt zich als een zeer gevraagde prostituee. De roman geeft weer hoeveel moeite het de Thelens kost om zich in deze bizarre omgeving staande te houden en om – na de plundering door de snode Zwingli – in hun levensonderhoud te voorzien. Het commentaar van de verteller gaat gepaard met gedetailleerde weergaven van het leven op Mallorca, de straten, huizen en mensen die hier leven en vaak uit andere landen van Europa afkomstig zijn. Tot aan zijn voor de tweede keer gefingeerde sterfbed blijft Zwingli een bescheiden motor van de romanhandeling.

Iedere poging om aan de rijkdom van deze roman recht te doen, laat een gevoel van onbehagen achter. Het is simpelweg onmogelijk om een juist beeld van de complexiteit van deze roman te geven. Wie de roman probeert te karakteriseren vervalt al gauw in het navertellen van een van de talrijke anekdotes. Dan verzandt de weergave in een detail en sneuvelt het geheel. Maar, wanneer de weergave van de inhoud te algemeen blijft, staat deze weergave in geen enkele verhouding tot de aanschouwelijkheid en de humor van het beschrevene. De beschrijving van de roman in algemene trekken kan alleen maar tot doel hebben om een tipje van de sluier op te lichten en niets te suggereren dat later, bij de echte ontmoeting met de roman, moet worden teruggenomen.

Elke kennismaking met permanente of met tijdelijke bewoners van Mallorca leidt tot nieuwe kennismakingen, tot complicaties en tot nieuwe verhalen. Bovendien laat iedere nieuwe ervaring herinneringen aan filosofen of schrijvers terugkomen die vroeger van belang waren voor de verteller. Woorden kunnen de katalysator zijn voor een proces van herinnering. Heel in het bijzonder geldt dat voor de associaties met de Bijbel. In de bewustzijnslagen van de verteller ligt het inhaken op vertrouwde begrippen en figuren uit de Bijbel zoals wederopstanding, Jozef en de vrouw van Potifar, Lazarus en Christus nog het meest aan de oppervlakte. Via de Bijbelcitaten voert de verteller Thelen een serieuze strijd met de ideeën van het christelijk geloof. De verteller verbindt de aan een religieuze context gebonden woorden met een omgeving die veel meer alledaags is en een voorkeur voor het erotische heeft. Daarmee brengt de verteller ook het aardse karakter van de Bijbel terug naar de lezer.

Voor de vele namen van politici, filosofen en kunstenaars die Thelen terloops

noemt of omstandig van commentaar voorziet, ontbeerde Die Insel des zweiten Gesichts eigenlijk een register. Ik denk dat lezers op eigen houtje al zo’n register maakten, al was het maar een notitie in de kantlijn van tijd tot tijd. Is het karakter van de roman drastisch veranderd, nu we inderdaad zo’n register hebben? In 2013 publiceerde Hessel Bouman namelijk een uitgebreide inhoudsopgave en een namen- en zakenregister. Hierdoor kunnen we de roman van Thelen als naslagwerk gebruiken.Ga naar eindnoot2 Een begrip of naam (als die van Robert Graves, P.C. Hooft, Willem Mengelberg of Harry Graaf Kessler) naslaan zal vermoedelijk opnieuw tot het lezen van de gedeelten in de nabijheid van het trefwoord leiden. Het zal niet vaak zijn voorgekomen dat een roman zo productief in de lezers aanwezig was als in dit geval. Door het immens grote raamwerk van verwijzingen naar allerlei teksten, mensen en objecten buiten het werk is Die Insel des zweiten Gesichts ook een roman die iedere lezer aan de grenzen van zijn/haar kennis laat komen. Soms schudt de roman je dus af, wanneer je de vele zijdelingse opmerkingen niet kunt volgen. Dat gebeurt in mijn ogen wanneer de verteller over de poëzie van Eduard Mörike spreekt of de naam van de ooit beroemde schrijver Hermann Sudermann aanhaalt. Voor het begrijpen van de relatie van George Sand met de componist Chopin en hun verblijf op Mallorca is dan weer specifieke kennis van de letterkunde en de muziekgeschiedenis vereist. Deze roman is een geheel eigenzinnige cultuurgeschiedenis van Mallorca. Op allerlei gebieden van het leven is dit een encyclopedisch werk, een boordevolle boekenkast die soms dreigt te kieperen maar die niet echt omvalt. Door zijn omvattende, tijdgebonden en tijdloze karakter is dit werkelijk wereldliteratuur.

Het lezen van Thelens roman krijgt nog een aanvullende dimensie door het spel dat de verteller met de genres van de literatuurgeschiedenis speelt. De roman daagt de lezer van bijvoorbeeld schelmenromans en parodistische ridderromans uit de Barok uit om te proberen hoe ver de uitleg van de roman vanuit de kennis van de Barok kan gaan. Zet Thelen bijvoorbeeld bepaalde vertelpatronen in die vertrouwd zijn uit de Spaanse en Duitse schelmenromans? De held van de schelmenroman maakt geen werkelijke ontwikkeling door. Hoe is het met Vigoleis gesteld? Diepe verwantschap is ook te zien tussen de opbouw van Thelens roman met de structuur van de uitweiding in Laurence Sterne’s roman Tristram Shandy uit 1768. Thelen weet menige leeservaring te activeren en het literaire geheugen op te schudden. Daarnaast zijn de beschouwelijke gedeelten belangrijk voor het contact tussen verteller en lezer en tussen de verteller en zijn alter ego Vigo. Hier is het zinvol om de ondertitel in relatie tot het ‘tweede gezicht’ te noemen: ‘Toegepaste herinneringen van Vigoleis’. Het ‘tweede gezicht’ houdt volgens de desbetreffende romanpassages verband met de creativiteit die de handeling van het fantaseren en schrijver overneemt. Dit tweede gezicht is het vermogen om meer te zien en meer te voelen dan volgens de rechtstreekse registratie van ervaringen door middel van de vijf zintuigen. Het ‘tweede gezicht’ lijkt zelfs met een vorm van spiritisme verband te houden. De toepassing van de herinneringen lijkt betrekking te hebben op de le

venslessen die de doorstane ervaringen op het eiland Mallorca overdragen.

De levenslessen zijn op hun beurt verbonden met alle romanpassages waarin de verteller zich bezint op datgene wat hij aan het doen is. De lezer wordt niet zomaar tot de roman toegelaten. Eerst moet hij/zij een citaat uit de Aeneis van Vergilius over het Rijk der schimmen, het Rijk van de slaap en van nachtelijke verdoving, ter kennis nemen. Dit citaat werpt vele vragen op. Daarna volgt een ‘Instructie voor de lezer’ waarvan de laatste woorden in vertaling luiden: ‘In geval van twijfel beslist de waarheid’. Na deze intrigerende en naar Nietzsche verwijzende, wijsgerige zin volgt met een knipoog naar Goethes Faust de ‘Proloog’ waarvan ik het begin citeer: ‘Deze aantekeningen zouden met verzinsels beginnen als ik me zou willen verplichten om na twintig jaar nog aan het licht te brengen wat me venijniger plaagde tijdens de nachtelijke zeereis, de gewone mensenvlo in de van een matroos geleende slaapzak of de akelige nachtmerrie die me meevoerde naar de Nicolaas Beetsstraat in Amsterdam, waar het graf was gesloten boven een jonge vrouw van wie ik, dubbelganger van haar trouweloze geliefde, de doodsoorzaak was geworden. Een raadselachtig en gruwelijk begin voor een boek, zou men kunnen denken.’

Hierop aansluitend vertelt Thelen wat de aanleiding is voor de scheepsreis naar Palma de Mallorca. Eerst hoort de lezer over de raadselachtige verantwoordelijkheid van de verteller als ‘dubbelganger’ van de geliefde voor de moord op de jonge vrouw in Amsterdam, daarna nodigt de verteller de lezer uit om samen van een afstand naar dit ‘boek’ te kijken om vervolgens weer de draad van de zorg om de stervende Zwingli op te nemen. Aanschouwelijke beelden, spannende gebeurtenissen, uitweidingen over grote en onnozele dingen, reflecties op het bouwwerk van de roman en het weten dat de Europese geschiedenis danig in de war is vanaf 1931 wisselen elkaar af.

Uitweidingen zijn een kenmerk van de opbouw van deze roman. Met iedere nieuwe romanfiguur zijn levensverhalen verbonden die voor nieuwe uitweidingen kunnen zorgen. Van grote betekenis voor het vasthouden van de aandacht van de lezer zijn de erotische avonturen waarmee de verteller Vigo een geraffineerd spel speelt. Ironisering van het eigen ik van de verteller is van groot belang voor de band met de lezer. Aan de kant van de lezer ontstaat sympathie voor de verteller in zijn gestuntel, zijn onmacht en zijn kostelijke gewiekstheid. De vrijheid die de hoofdfiguur Vigo zich weet toe te eigenen, de klare distantie van wat er tijdens die jaren vanaf 1931 in het Duitse Rijk voorvalt, zorgen ervoor dat Vigo’s moeizame en met grote humor geladen pogingen om het hoofd boven water te houden een politieke dimensie krijgen. Evenals de politieke achtergrond zijn de literaire achtergronden van belang. De opbouw van de roman is de uitdrukking van een visie op de mogelijkheden en ethische keuzes van de literaire schepping in die verwarrende tijd. Vigo is meer dan een man zonder eigenschappen, omdat hij zich aan de keuzes onttrekt die hem ideologisch zouden vastleggen. Hij vertegenwoordigt de vrijheid van de geest en van het woord. De reis is het sprekendste symbool voor Vigo’s le-

venshouding. De roman begint met een hoogst persoonlijke aanleiding om op reis te gaan en eindigt met een nieuwe reis, een soort retour, omdat de Spaanse Burgeroorlog is uitgebroken. Dat zijn de uiterlijke voorwaarden van de reis die geen terugkeer naar een veilige plek is. De innerlijke waarheid van de reis is de vrije ruimte van de roman en van zijn schepper.

Der schwarze Herr Bahßetup. Ein Spiegel

Ook in de in 1956 verschenen roman Der schwarze Herr Bahßetup gelden dezelfde bouwprincipes als voor de Insel. Misschien is de hoofdlijn van het verhaal hier zelfs nog minder zichtbaar. Deze roman bevat een ongekend aantal uitweidingen. Het lezen van deze roman is een complexe aangelegenheid, omdat Der schwarze Herr Bah-ßetup kennis veronderstelt van de Insel. De inhoudelijke boog die de roman overspant, is het bezoek van de Braziliaanse rechtsgeleerde José Alvaro da Silva Ponte aan Nederland. De jurist belandt in Amsterdam en komt pas na vele merkwaardige en groteske ervaringen in Den Haag aan om aan een internationaal juridisch congres deel te nemen. Het congres is inmiddels voorbij en de Braziliaan heeft het doel van zijn reis gemist. In plaats daarvan is hij door zijn tijdelijke secretaris Vigo met verhalen onderhouden en aan rechtsgeleerden in Amsterdam en Utrecht voorgesteld. De roman zou slechts een zwakke afschaduwing van de andere grote roman zijn geweest, wanneer er niet iets heel bijzonders met hem aan de hand was geweest. Der schwarze Herr Bahßetup is namelijk een roman over Nederland en het Nederlands. We zouden de roman zelfs een afrekening met Nederland kunnen noemen. De naïeve Braziliaanse rechtsgeleerde wiens naam aanvankelijk verkeerd wordt begrepen omdat hij een klacht heeft over de badkuip in zijn Amsterdamse hotelkamer is een totaal onbeschreven blad met betrekking tot Nederland. Vigo heeft hier een ideaal klankbord voor zijn discussies met Nederlandse eigenaardigheden en onhebbelijkheden, zoals de hardnekkigheid van de belastingdienst. Over van alles en nog wat in Nederland filosofeert de roman: de fiets, de alkoof, het ontbreken van beschaafde eetgewoonten, de boezemomvang van de Nederlandse vrouw, de koopmansgeest, het verlies van Nederlands-Indië, de boekenstalletjes in de Oudemanhuispoort enzovoort. Nooit eerder en later is zoveel aandacht geschonken aan de Nederlandse karakteristieke volksaard in een Duitstalige roman. Voor het benoemen van al deze typische verschijnselen grijpt Thelen terug op Nederlandse woorden. Zo noemt Vigo zeven van de zeventien soorten aardappel en merkt hij op dat de schrik van iedere Nederlandse huisvrouw de ‘Abkocher’ zijn. Dat is een nieuw Duits woord, terwijl ‘abkochen’ voor: gaar koken wel bestaat. De Nederlandse woorden of half-Nederlandse als ‘Freudenjoffer’,‘bakfietsen’, ‘alkoof’, ‘fiets’, ‘Anstellerei’, ‘Kukümmerchen’, ‘koffietafel’ leveren een mooi register op. De Duitstalige lezer zou moeten beoordelen of dit Nederlands functioneel is of mogelijk op den duur gaat tegenstaan. Voor de Nederlandstalige lezer is de vervreemdende, vertekenende spiegel van de eigen wereld een bron van groot ver-

maak. De titel heeft naar mijn gevoel aan de echo van het werk bij de lezers geen goed gedaan. Even is het misverstand over de naam grappig, maar om dit nu een hele roman vol te houden, stelt het geduld van de lezer te veel op de proef. De ‘e’ in de vermeende naam is vreemd, omdat een badkuip in het Engels ‘tub’ of ‘bathtub’ heet. Belangrijker is het teruggrijpen van de verteller op eerdere teksten, zoals de Insel. De humor die aan de context van de herkenbaarheid van een reeds bestaande tekst van Thelen is gebonden, blijkt alleen te werken, wanneer verteller en lezer een bondgenootschap hebben gesloten. Met citaten uit de Duitse, Portugese of Spaanse letterkunde is het anders gesteld. Deze citaten kunnen alleen werkzaam zijn wanneer de culturele context een gemeenschappelijke is. Vervormende citaten uit de Bijbel of toespelingen op Bijbelse personages zijn zonder toelichting vergeefse vormen van ironie. De culturele rijkdom van Thelens werk is daarom een struikelblok geworden tussen de romans en de lezer. Bovenop deze barrière vanuit de veronderstelling van belezenheid komt dan nog de principiële neiging van de auteur om verouderde woordvormen opnieuw in te zetten en nieuwe woorden te vormen. Thelen wil zich aan iedere vorm van systeemdenken onttrekken. Zijn creatieve vrijheid is de menselijke vrijheid op alle andere vlakken van het leven. Heeft de denker Theodor Adorno, die het gevaar van macht en overheersing binnen de samenleving sterker dan wie ook onderkende, Thelens werk ooit gelezen?

Thelen en Nederland

Wil Boestens vertaling van Die Insel des zweiten Gesichts heeft in 2004 veel aandacht gekregen. Toch is de belangstelling van Nederlandse kant voor Thelens werk nog steeds aan de magere kant. Dat is spijtig, omdat Nederland en de Nederlanders een zeer prominente rol spelen binnen Thelens werk en daarmee een kritische spiegel

voor het Nederlandse ego vormen. Een nog belangrijkere reden om dit verzuim te betreuren is gelegen in de betekenis die Thelen voor de Nederlandse letterkunde heeft gehad. Aan het begin van deze bijdrage heb ik al het een en ander aan informatie over de biografische achtergronden genoemd. In 1931 woonde Thelen een half jaar in Amsterdam. In 1947 keerden Vigoleis en Beatrice Thelen vanuit Portugal terug naar Amsterdam om daar tot 1954 te blijven. De taal en de letterkunde fascineerden Thelen. Daarom zijn Nederlandse schrijvers als Victor van Vriesland, Menno ter Braak, Henny Marsman, J. Slauerhoff, Lou Lichtveld en anderen zo prominent aanwezig in zijn romans en essayistische teksten. Van Slauerhoff vertaalde Thelen het boek over de stichting van de Portugese kolonie Macao, Het verboden rijk, in het Duits, waarbij hij het Spaans van Slauerhoff keurig in het Portugees vertaalde. Daardoor werd ‘Nossa Dama da Penha’ uit het origineel ‘Nossa Senhora da Penha’ in de vertaling. De Spaanse wapenspreuk van Macao (‘No Más Leal’) veranderde Thelen in: ‘Não ha outra mais leal’ (‘Er is geen andere stad loyaler’). Thelen moest lang leuren met zijn Slauerhoff-vertaling maar ten slotte verscheen in 1986 bij Klett-Cotta Verlag Das verbotene Reich. Verder kwam Suriname van Lou Lichtveld in een door Thelen verzorgde Duitse vertaling uit. Gedurende de jaren 1934 tot 1940 verzorgde Thelen onder het pseudoniem Leopold Fabrizius een kroniek in de Haagse krant Het Vaderland. Hij besprak daarin de Duitse emigrantenliteratuur. In 1996 verschenen deze kritieken uit Het Vaderland in een Duitse vertaling onder de titel Die Literatur in der Fremde.Ga naar eindnoot3 Van eenrichtingsverkeer was in Thelens contact met Nederland geen sprake. Thelen liet zich inspireren en inspireerde op zijn beurt de Nederlanders door schrijvers onder hun aandacht te brengen die ze anders nooit hadden gezien. Een mooi voorbeeld hiervan is het gezamenlijke werk van Henny Marsman en Thelen aan de vertalingen in het Nederlands van het werk van de Portugese mysticus Teixeira de Pascoaes: Paulus. De dichter Gods, Hiëronymus. De dichter der vriendschap en Verbum obscurum. Aphorismen. Samen met Gerard Diels vertaalde Thelen Napoleon. Spiegel van de Antichrist van Teixeira de Pascoaes. De samenwerking met Marsman was gebaseerd op Thelens kennis van het Portugees. Thelen had de Portugese tekst van Teixeira de Pascoaes in het Duits vertaald en op grond van deze vertaling ontstond de vertaling in het Nederlands. Henny Marsman sloeg Thelens dringende uitnodiging om in 1940 ook naar het kasteel van Teixeira de Pascoaes in Portugal te komen in de wind en probeerde met de boot vanuit Frankrijk naar Engeland te ontkomen. Hoe vruchtbaar zou hun samenwerking in Portugal zijn geweest, wanneer Marsman daarop was ingegaan. Maar de boot waarop Henny en Rien Marsman zich bevonden, verging en Henny Marsman kwam daarbij om.

Thelens bemoeienis met de Duitse emigrantenliteratuur is vooral in Nederland bestudeerd en gewaardeerd. Ik denk bijvoorbeeld aan de opstellen die de Utrechtse docente Els Andringa over Thelens werk schreef. De waardering voor Thelens scheppende werk was bij kenners van de literatuur in Nederland groot. Om dit te demonstreren lijkt het me zinvol om de woorden te citeren die Menno ter

Braaks opvolger bij Het Vaderland, Pierre H. Dubois, in het Thelen-nummer van het tijdschrift Duitse Kroniek schreef: ‘Wie aan Die Insel begint, weet na een paar bladzijden dat hij met iemand te maken heeft die in de wereldliteratuur ingedeeld moet worden bij de kategorie van schrijvers die moeilijk in te delen zijn, omdat ze in hun onbepaalbaarheid tot de zeldzaamste specimina en vrijwel stuk voor stuk tot de groten behoren: Rabelais, Cervantes, Grimmelshausen, Sterne, Charles de Coster, om er een paar te noemen, bij wie Thelen als een ster in een constellatie, volkomen past. De unieke schrijver die hij is, heeft weinig in Nederland gewoond, dat desondanks een soort adoptief vaderland is geworden door zijn vertrouwdheid met de literatuur ervan. […] Er is in de grote roman een humor in visie en stijl, een psychologische doeltreffendheid die niet is gegrond in abstracte begrippen maar in de concreetheid van het onthullende detail; er is een verrassend observatie-vermogen van een frivool-wanhopige menselijkheid die steeds de ideale egotistische afstand weet te bewaren, als dat niet te paradoxaal klinkt; intelligent, spits, beweeglijk, onthutsend, is zijn levensfilosofie, die op zichzelf de stof zou kunnen leveren voor een uitvoerige en diepgaande studie, als dat niet in strijd was met Thelens afkeer, niet zozeer van de ernst als wel van de zwaarte daarvan en het pseudo-karakter dat zij gemakkelijk zou kunnen aannemen.’

Er is alle aanleiding om de relatie tussen Thelen en Nederland nader te onderzoeken. Voor het overschrijden van de taalgrenzen heeft Thelen in wezen zijn hele leven overgehad.

[De laatste pagina]

Paul Arnoldussen
Wam de Moor (1936-2015)

Paul Arnoldussen (1949) is schrijver en journalist, hij werkte bij de Volkskrant, het jeugdblad Taptoe en tussen 1981 en 2014 bij Het Parool. Hij schreef o.m. Rue d’Amsterdam (2002), Poes in verdrukking en verzet 1940-1945 (2013) en Waar de mimosa bloeit. Nederlandse kunstenaars in Cagnes-sur-Mer (2013). Eind vorig jaar verscheen zijn Gouden Boekje Gompelemikkie! met illustraties van Gertie Jaquet.

‘Ach, Wam.’ Er zit iets van mededogen in de woorden van Hans Ester, voormalig docent Letteren aan de Nijmeegse universiteit, die in universiteitsblad Fox reageerde op de dood van zijn oud-collega Wam de Moor. Hij waardeerde diens werklust, het enthousiasme waarmee hij scholieren, studenten en anderen aan het lezen wilde brengen, Wams ‘warmte’, zijn vriendelijkheid. Maar toen Mulisch stierf zei Ester vast niet ‘Ach, Harry’ en bij het overlijden van Fens, ook verbonden aan die universiteit, zal het ‘Ach, Kees’ evenmin geklonken hebben.

Zijn leven heeft Willem Anton Marie de Moor, die op 12 januari op 78-jarige leeftijd stierf, vooral aan de literatuur gewijd. Van zijn eigen poëzie en verhalen uit de jaren zestig, De papieren long, De mannen van de blauwe boten en Geboorte is nauwelijks meer iets blijven hangen, maar zijn bloemlezingen en vooral zijn honderden zo niet duizenden kritieken, nooit puntig, zelden geestig maar wel beargumenteerd, hebben invloed gehad. Met zijn recensies beperkte hij zich niet tot de literatuur. Hij recenseerde ook andere recensenten. Hij zat in tal van jury’s, onder meer van de P.C. Hooftprijs. Met het door hem geïnitieerde blad Tsjip probeerde hij structuur aan te brengen in het literatuuronderwijs op de middelbare school en daarbij had hij het opwekkende uitgangspunt dat leesplezier centraal moest staan. Hij stond met zijn verdeeld ontvangen tweedelige boek over schrijver-diplomaat J. van Oudshoorn (1982), waarop hij promoveerde, aan het begin van de opkomst van de biografie in Nederland. Dat hij erelid werd van de Werkgroep Biografie waarvan hij een van de initiatiefnemers was, lag voor de hand, ook in zijn eigen ogen. Want op erkenning stelde De Moor wel prijs.

De katholieke jongen uit Zevenaar roerde zich al vroeg, als student Nederlands in Nijmegen. Hij was universitair correspondent van De Gelderlander, op zijn twintigste was hij al betrokken – samen met zeven medestudenten – bij de samenstelling van een bloemlezing: Zo sprak mijn lief mij toe, Nederlandse liefdespoëzie. Het verscheen als Prisma

Pocket. Hij schreef de tekst van een ‘comedieballet’ Les Précieus Ridicules. Hij verzorgde verhalen in de Studentenalmanak 1959, die hij zelf illustreerde, tekst en tekeningen werden geroemd door dagblad De Tijd, op zijn tekenkunst heeft De Moor zich later niet meer laten voorstaan. Datzelfde jaar schreef hij zijn eerste recensies, ook in De Gelderlander, dat zou hij vijf jaar blijven doen. Hij hield ermee op om zich te kunnen wijden aan zijn studie naar Van Oudshoorn. Dat allemaal wel naast een leraarschap in Deventer. Hij had contact met uitgever Johan Polak, die door De Moor bezorgd werk van Van Oudshoorn herdrukte. Koen Hilberdink, werkzaam bij de knaw en doende met een biografie van de uitgever, las de correspondentie tussen die twee uit die periode. Hij kreeg niet de indruk dat De Moor erg tevreden was met het leraarschap. ‘Hij wilde meer. Toonde zich ook wat verongelijkt.’ Polak stond bekend om zijn ruimhartige financiële ondersteuning van deze of gene die wilde bijdragen aan de literatuur, maar De Moor kwam daarvoor niet in aanmerking. Wat niet hielp was dat De Moor en zijn vrouw zich diep geschokt toonden door Polaks homoseksualiteit. Dit hadden ze niet van Johan verwacht en zoiets kenden ze niet in hun milieu. Er zat niks anders op dan voor de klas blijven staan, en dat bevorderde het werk aan Van Oudshoorn niet.

Vanaf 1969 besprak hij weer boeken, in dagblad De Tijd en later weer voor De Gelderlander. De Moor schreef met enthousiasme, bouwde gezag op. Meeslepend was hij zelden, maar hij kon heel prettig formuleren, misschien vooral als hij het over zichzelf had. Uit een stuk over Amerikaanse literatuur, in De Gids (nummer 2/3, 1981):

‘Reeds in de wintermaanden van 1943, toen ik zinnetje voor zinnetje de avonturen van Puk en Muk spelde, daagde bij mij het besef dat er een oceaan lag tussen het Derde Straatje achter Luilekkerland en de Fifth Avenue van New York. Waar mijn kleine helden ook heen reisden, naar China, Afrika, Drakenland of de maan, ze ontmoetten monsters, reuzen, salamanders en mandarijnen, maar nooit zoveel gekken als daar overzee […]. Mijn onbestemde afkeer werd minder vaag, toen ik in de herfst die volgde kennis maakte met het fenomeen van de Yankee die in Nijmegen kwam passagieren. Deze onderscheidde zich van de bij ons ingekwartierde Tommie door een vrijheid van bewegen die mijn vader ertoe bracht om mijn geslachtsrijpe zusters binnen te houden en elk tegenaanbod in de vorm van in een der omliggende gemeenten gestolen cognac, zilveren bestek of corned beef, met klem af te wijzen. Er waren sedert dien niet alleen veel Amerikanen, maar ze waren ook brutaal.’

Veel van de kritieken werden gebundeld, aan schrijvers als Maarten ’t Hart en Anton Koolhaas besteedde hij aparte boeken. Van die laatste had hij graag een biografie geschreven maar de weduwe van Koolhaas werkte niet mee. Toen hij op een

symposium over de biografie van Simon Vestdijk – Mieke Vestdijk zat op de eerste rij – uitriep: ‘Kill the widow’, dacht hij vast niet alleen aan de overigens wat ontdane Mieke.

‘Ik heb veel mensen tegen me in het harnas gejaagd,’ zei De Moor in 1994 tegen Annette Portegies van het blad Literatuur (nummer 5). Dat is zo. In Grondwerk (1984) scheldt essayist/dichter Kees Helsloot er lustig op los: ‘Wammes Waggel’, ‘Zaagselhoofd’, ‘Wammes Windhoos’. Naast een boel andere dingen verwijt hij De Moor het produceren van ‘napalmzinnen’ en ‘een sausje van wetenschappelijkheid’. Hij neemt de positie in van iemand die boven de partijen staat. Adri van der Heijden maakte zich druk om hem en schreef een nauwelijks meer te krijgen schotschrift (je moet er nu 85 euro voor neertellen) onder de titel Whamm. In dagblad De Waarheid (10 juni 1980) stelde Graa Boomsma vast dat het De Moor ‘blijkbaar niet om te doen is wat voor beeld literatuur zou kunnen geven van het zich ontwikkelende kapitalisme’. W.F. Hermans ergerde zich aan veel, ook aan wat we een detail mogen noemen. Tegen radio-interviewer Freddy de Vree deed hij in 1991 zijn beklag. In het begin van Herinneringen van een engelbewaarder rijdt de hoofdfiguur een weg in de verboden richting in en doodt daarbij een kind. De Moor stelde vast dat dat niet kon, de gebeurtenis werd gesitueerd in 1940 en eenrichtingswegen werden pas ingesteld in de loop van de oorlog. Hermans: ‘Helemaal niet waar. Die wegen waren er al in 1939. Dat komt dan in de krant, iemand in Zuid Afrika leest dat, die schrijft dat over in een boek en zo komen de kletspraatjes in de wereld.’ Hermans alter ego Age Bijkaart vond er aanleiding in voor een versje, dat nog op een audiobestand op de site van het Hermansinstituut is te beluisteren: Wam had zo’n jeuk aan zijn kloten/ En het waren niet eens zulke grote/ Hij vond ze veeleer nogal zeer klein van stuk/ Een zaak die niet bijdroeg aan Wam z’n geluk. Het is, terzijde, verbazend hoe snel Hermans soms tevreden over zichzelf kon zijn.

Meer hout sneed een stuk dat Jaap Goedegebuure schreef, naar aanleiding van drie nieuwe kritiekbundels van De Moor, in Tirade van juni 1980. Maakte De Moor wel zoveel vijanden? Hij deed er veel aan om dat te voorkomen vond Goedegebuure, zo correspondeerde hij wel met te bespreken schrijvers. ‘Een fletse allemansvriend’ noemt hij hem. ‘Zo’n slaafse houding heeft De Moor niet tegenover de lezer.’ Hij brengt ‘de literatuur op een niveau dat hij bereikbaar acht voor zijn publiek, wat zeggen wil dat hij het meeste van wat hij behandelt omlaag haalt. Als een missionaris die de heidenen met kraaltjes en spiegeltjes tot het geloof probeert over te halen, werft De Moor literatuurliefhebbers. De populariserende toon is daarbij zijn belangrijkste middel.’

Populariserend was De Moor in ieder geval in Ik probeer mijn pen (1979). Hij verzorgde een groot deel van dat prachtige in een oplaag van tachtigduizend exemplaren uitgegeven literatuuroverzicht. Natuurlijk was hij daarin overwegend positief, je neemt geen mensen op die je onbelangrijk vindt.

Het boek zal voor velen een introductie zijn geweest in de literatuur. Dat er aan zo’n project risico’s verbonden zijn signaleerde Hans Werkman al meteen in het Nederlands Dagblad van 5 december 1979: ‘Bij de allermodernste literatuur zijn nogal wat mensen gekozen die bijna onbekend zijn: Roland Jooris, Stefaan van den Bremt, Hans Clavin, over tien jaar kent niemand hen meer!’ Hij had een punt.

Met de neerlandica Anja van Leeuwen, die het grootste deel van het wat minder aangename werk deed, zette De Moor de Werkgroep Biografie op met het Biografie Bulletin, inmiddels Tijdschrift voor Biografie. Hij achtte, een tikje ouderwets, zijn autoriteit in die kring vanzelfsprekend en was dan ook stomverbaasd dat de redactie van dat blad een artikel van hem kon weigeren. Hans Renders, nu in Groningen hoogleraar en directeur van het Biografie Instituut, herinnert zich een openbaar debat dat hij met Wam de Moor in 2000 voerde en waarbij Renders weinig zachtzinnig te werk ging. De Moor was aangeslagen en vroeg Renders met klem zijn discussiebijdrage niet als artikel te publiceren.

De Moor zat inmiddels al weer een tijd in het onderwijs, aanvankelijk bij Hogeschool Windesheim, ten slotte bij de Nijmeegse Universiteit waar Kees Fens hoogleraar was. Wam de Moor had Fens opgevolgd als recensent bij De Tijd, ze hadden die gemeenschappelijke katholieke achtergrond die zich niet verloochende, ze bewogen zich in hetzelfde vaarwater. De Moors dochter trouwde met de zoon van Fens. Maar Fens werd als stilist geroemd en De Moor toch een stuk minder, Fens publiceerde in de Volkskrant, De Moor in De Gelderlander. Fens was hoogleraar, De Moor werd het niet. Hoewel hij in de eerste druk van de Winkler Prins lexicon van de Nederlandse letterkunde wel zo staat geafficheerd. Renders herinnert zich: ‘De Moor nodigde mij uit op zijn kamer op de universiteit. Hij had gehoord dat ik een van de auteurs was en dat er ook lemma’s over critici werden opgenomen. Of ik niet in zijn lemma kon schrijven dat hij hoogleraar in Groningen was. Dat was hij nog niet, maar zo verzekerde hij me, ik sta bovenaan de benoemingslijst.’ Renders maakte over de toch wat speculatieve benoeming een aantekening die helaas bij de uitgeverij verloren ging en zo kwam de foutieve melding in het naslagwerk terecht.

Wam de Moor was een van de bekendste critici van Nederland. Hij deed niet gering werk voor de literatuur. Tegen Annette Portegies zei hij in 1994: ‘Tegenwoordig denk ik: ik ben wie ik ben, en als ik niet beval, beval ik niet – het zij zo.’ Hij wist dus wel hoe het moest. Maar er naar leven is niet iedereen altijd gegeven.

Met dank aan Koen Hilberdink, Hans Renders en Hans Schoots.

[Schoon & Haaks]
Jan Paul Hinrichs

Deze rubriek bespreekt publicaties van privé-drukkers en marginale uitgevers. Recensie-exemplaren kunnen worden gestuurd naar de samensteller, Terweeweg 3-A, 2341 CL Oegstgeest (janpaul@hinrichs.nl).

Trends zetten door: C.O. Jellema en Geerten Meijsing

Deze rubriek signaleerde het al eerder: C.O. Jellema (1906-2003) is een favoriet van het marginale circuit. Allerlei uitgeverijen spelen mee maar de bezorger blijft dezelfde: literair erfgenaam Gerben Wynia. De Avalon Pers komt nu met Drie gedichten vol Oostenrijkse zwaarmoedigheid van Christine Lavant (1915-1973): de Duitse tekst met drie ongepubliceerde vertalingen van Jellema (later dit jaar meer over deze schrijfster in De Parelduiker – red.). Wynia tekent ook voor de brievenbundel Selbstfindung die inmiddels bij Flanor is herdrukt. Ik zag niet eerder zo’n omvangrijke Duitse brievenuitgave van een Nederlands auteur. Het is de vraag of Jellema het boek zelf had gewenst. Kort voor zijn dood vroeg hij de adressant, de Duitse theoloog Hans-Hermann Röhrig, zijn brieven terug, waarna Wynia ze in de nalatenschap niet meer aantrof. De uitgave is gemaakt op grond van fotokopieën uit Röhrigs bezit. Jellema kende de Duitser van zijn Amsterdamse theologiestudie. Hij was negentien, gaststudent Röhrig vijf jaar ouder. In 1958 zwaait Jellema om naar de studie Duits: ‘Weet je, ook de praktische kant van een pastorie zou mij niet gelegen hebben, het onregelmatige, enigszins zwevende ervan.’ Ontevredenheid met zichzelf blijft een hoofdthema bij Jellema. In 1959 biecht hij Röhrig op dat hij homoseksueel is. Het schaadt de vriendschap niet, ook niet als Röhrig een gezin opbouwt. Pas veertig jaar later bekent Jellema dat hij hevig verliefd op hem was. De kern van de briefwisseling ligt in de voor Jellema cruciale jaren 1960-1961. Het is de tijd dat hij een mislukte poging doet met een vrouw te leven. Hij gaat ook werken als leraar Duits, debuteert als dichter en zijn vader sterft. Debuteren lost eenzaamheid niet op: Jellema gaat gebukt onder ‘het dreigende vermoeden dat mijn gedichten weinig mensen aanspreken – misschien heb ik te veel ervan verwacht, van het contact met de lezer’. Over literatuur en troebelen op school en universiteiten horen we niet veel. Jellema houdt vooral monologen: ‘Egocentrisch als ik ben, is deze brief meer een preek voor mezelf geworden dan een brief aan jou’. Zo is er een massa ‘Materialien zum Leben und Werk’ van Jellema bijgekomen.

Een tweede held onder kleine uitgevers

blijft Geerten Meijsing (1951). De Korenmaat komt met een supplement op de eerder (De Parelduiker 2014/3) gerecenseerde uitgave Boedelbeschrijving: dagboeknotities van een vakantie in het Italiaanse Caviano in 1975 waarin de cultauto Citroën ds 21 met zijn grillen een hoofdrol speelt. Steeds weer nieuwe persen ontfermen zich over Meijsing, wiens werk al jaren niet meer in de boekwinkel ligt. Nu dient Boktor zich aan. De toetssteen is een handzaam boekje in rode linnen band. Het bevat de tekst die Meijsing, aldus het colofon, schreef voor het programmaboekje van Opera Trionfo, die eind 2011 Rossini’s La pietra del paragone op de planken bracht. Het is Meijsing wel toevertrouwd de lezer voor deze opera warm te maken. De Avalon Pers biedt al jaren onderdak aan kerstverhalen van Meijsing, zo ook voor Dingen die nog te doen zijn. Ex-vrouw, dochter, vader, moeder, zuster en broer zijn ijkpunten voor een kerstcauserie waarin Meijsing zich, ondanks een onthecht bestaan op een Siciliaanse huurkamer, als familieman profileert. Het lijkt geen toeval dat hij ook een libretto van Rossini citeert.

C.O. Jellema, Brieven aan Hans-Hermann Röhrig 1955-1996. Nijmegen: Flanor, 2014. 326 p. € 25 (Beijenstraat 30 6521 ec Nijmegen. uitgeverijflanor@gmail.com).

Christine Lavant, Drie gedichten met vertalingen door C.O. Jellema. Woubrugge: Avalon Pers, 2014. 16 p. 80 ex. (Leidse Slootweg 4, 2481 kh Woubrugge. avalonpers@het net.nl).

Geerten Meijsing, Boedelbeschrijving: supplement september 1975. Haarlem: de Korenmaat, 2014. 22 losse blaadjes. 75 ex. € 9 (Pb. 3316, 2001 dh Haarlem info@hofvanjan.nl). | De toetssteen. Utrecht: Boktor, 2014. 15 p. 72 ex. € 35 (Oude Gracht 234, 3511 nt Utrecht. info@hinderickxenwinderickx.nl). | Dingen die nog te doen zijn. Kerstverhaal. Woubrugge: Avalon Pers, 2014. 22 p. 98 ex. € 40.

Wolfgang Frommel en Herengracht 51

Stefan George (1868-1933) is in Nederland misschien nog het bekendst bij filmfans: Fassbinders sinistere komedie Satansbraten (1976) draait om schrijver in crisis Walter Kranz die zich met deze dichterssfinx identificeert. Gedichten van George worden vooral nog vanuit ‘Forschungsinteresse’ gelezen maar óver hem leest men graag, althans in Duitsland. Dat blijkt uit het succes van twee boeken: de biografie Stefan George: Die Entdeckung des Charisma (2007) van Thomas Karlauf en Kreis ohne Meister: Stefan Georges Nachleben (2009) van Ulrich Raulff. In Nederland leidden deze publicaties niet tot recensies, hoewel daarvoor via Georges vriendschap met Verwey en de verwikkelingen rond de Am-

sterdamse George-sekte Castrum Peregrini alle aanleiding was. Uit de biografie weten we dat jonge ‘uitverkorenen’ in Georges ‘Kreis’ te maken kregen met pederastie. Het resultaat was onderwerping. Raulff vertelt wat na Georges dood met zijn aanhangers gebeurde. Weinig aandacht heeft hij voor de Amsterdamse kring rond de Duitse dichter Wolfgang Frommel (1902-1986) en het tijdschrift ‘in het teken van Stefan George’ Castrum Peregrini (1951-2007). Frommel had George dan ook maar één keer kort ontmoet. Hij woonde sinds 1942 bij kunstenares Gisèle van Waterschoot van der Gracht (1912- 2013) op Herengracht 51 en bood onderdak aan joodse onderduikers. Het verhaal is bekend, vooral uit memoires van Claus Victor Bock (Untergetaucht unter Freunden, 1985) en Friedrich W. Buri (Ich gab dir die Fackel im Sprunge, 2009). Castrum Peregrini kwam voort uit deze groep vol onderlinge verafgoding. Daarbuiten bleef de poëzie van Frommel en Nederlandse leerlingen als Vincent Weyand en Corrado Hoorweg onbekend. Hetzelfde gold voor de novicen van George zelf: vandaar de boektitel Kreis ohne Meister. Claus von Stauffenberg deed nog het meest van zich spreken: niet door poëzie maar de mislukte aanslag op Hitler. Een kijkje in de wereld van Castrum Peregrini geeft Entfernte Erinnerungen an W. van Joke Haverkorn van Rijsewijk (1935) die trouwde met een neef van Frommel. Via Gisèle kwam ze midden jaren vijftig als vakantiewerkster op Herengracht 51 waar ze een ondoorzichtige, onheilspellende sfeer aantrof die zowel angst als nieuwsgierigheid opriep. Prachtig beschrijft ze hoe spanning wordt opgebouwd rond het bezoek van Ernst Morwitz, een vriend van George die zo aan zijn meester was onderworpen dat hij, zoals Raulff vertelt, zijn as op diens Zwitserse grafsteen liet uitstrooien. Frommel ensceneerde het als een staatsbezoek aan zijn poëtisch rijk. Later ging Haverkorn van Rijsewijk als weefster samenwerken met Gisèle en richtte in 1956 weverij De Uil op. Ze had meer met Gisèle te maken dan met Frommel maar kwam in zijn ban. Achteraf vraagt ze: ‘Was hij werkelijk een dichter, een kunstenaar?’ Haverkorn van Rijsewijk kreeg een functie in Frommels sekte: ze was niet Joke maar Peregrina en moest voor Frommel een droom van een jong meisje, Liselotte, verwezenlijken. Dit joodse meisje was kort na de bevrijding met Frommel in zee gaan zwemmen en verdronken. Nu vormde haar nagedachtenis een hoeksteen in Frommels ‘droombeeld van een vriendengezelschap’, zoals George een doodscultus opbouwde rond de jong gestorven ‘Maximin’. Frommel opereerde als tovenaar: ‘Ik was, zonder het te merken, midden in zijn toverkring beland.’ Hij verstond de kunst ongemerkt en onverwacht te verschijnen en verdwijnen en omstanders in

het ongewisse te laten over zijn plannen en bedoelingen. Over Frommel, die onder meerdere persoonlijkheden optrad en zijn kleding voortdurend wisselde, zegt ze eigenlijk niets positiefs. Hij komt naar voren als een beklemmend opdringerige en pretentieuze figuur wiens talent meer in het overrompelen van anderen dan in eigen kunstenaarschap lag. Zijn vele reizen kriskras door Europa hadden niet alleen als doel kopij voor zijn tijdschrift te vergaren maar ook om jongens naar zijn Amsterdamse sekte te lokken. Frommels drijfveer was ‘onstilbaar erotisch verlangen’. Ook had hij gastvrijheid nodig als middel van bestaan. Toch leest het boekje niet als afrekening: de schrijfster poogt vooral haar eigen reacties op Frommel te begrijpen. Haverkorn van Rijsewijk brak nooit definitief met Frommel, hoewel ze genoeg redenen noemt waarom ze dat wel had kunnen doen. Frommel bracht haar meermaals in gevaar en hielp niet als ze dat dringend vroeg: ‘Zijn amusement woog zwaarder dan mijn veiligheid.’ Dit staat niet op zich: in Frommels nabijheid zien we volgens haar jongeren verdrinken en zelfmoordpogingen doen. Het optreden van Frommel, die met zijn lange grijze haren net als George op een oude vrouw ging lijken, leek ondenkbaar zonder het comfortabele onderdak dat Gisèle hem levenslang gaf. Op mindere locatie was er niets van zijn sekte gekomen. Ook de Ommense bankiersweduwe Selina Pierson stopte geld in Frommels projecten. Een elitaire mannengemeenschap draaide op rijke vrouwen die afstand bewaarden en een oogje dichtknepen. Uiteindelijk gaat dit fascinerende boekje niet alleen over Frommel maar over toetreding tot een sekte in het algemeen: je luist erin en komt er moeilijk heelhuids uit. Inmiddels baat stichting Castrum Peregrini Gisèles huis uit als ‘guesthouse’ en organiseert allerlei manifestaties. Het tijdschrift is opgedoekt. Ooit werd de bureauredactie verzorgd door een als vijftienjarige door Frommel naar Amsterdam gelokte Duitser. Ouders zullen ingepompt hebben gekregen dat dit de grootste eer was die zo’n jongen ten deel kon vallen. Het was genoemde Thomas Karlauf die decennia later de George-biografie schreef. Uiteindelijk komt hij op grond van dit boek als enige ‘Meister’ uit Frommels ‘Kreis’ naar voren. Zo’n onverwachte nageboorte kenden Frommels reizen dus ook nog.

Joke Haverkorn van Rijsewijk, Entfernte Erinnerungen an W. Würzburg: Daniel Osthoff Verlag, 2013. 79 p. € 15. (Martinstrasse 19, d-97070 Würzburg. Antiquariat.Osthoff@tonline.de).

Heerlense broederschap: Chaim Levano, Leo Herberghs en Toon Teeken

Uitgeverij Gerards & Schreurs begon in 1986 vanuit Heerlen de Huis clos-reeks: fraai uitgegeven met de hand gezette uitgaven. De uitgeverij opereerde kortstondig maar de reeks, die al gauw op digitale opmaak overschakelde, bestaat na bijna drie decennia nog altijd. Eigenzinnige schrijvers en kunstenaars staan centraal, naast de op afstand herkenbare maar nog altijd verrassende vormgeving van Piet Gerards. Heerlense wortels worden van oudsher niet verloochend, zonder dat dit tot provincialisme leidt. Dat blijkt weer uit Theater Levano, het rijke boek over musicus en theatermaker Chaim Levano (Heerlen, 1928), vergezeld van een dvd met een documentaire film van Kees Hin. Huis clos herdrukt van dichter Leo

Herberghs (Heerlen, 1924) zijn in kleine kring befaamde traktaat tegen het zwemmen Wie zwemt is keg dat eerder in 1990 in de reeks verscheen. Daarnaast komt de uitgeverij met het ingebonden boekje Portret als dubbelportret van schilder en fotograaf Toon Teeken (Heerlen, 1944). In kleur zijn zo’n 75 portretten afgedrukt van schrijvers, kunstenaars en wetenschappers. Er zitten grote namen bij als Einstein, Wittgenstein en Kafka. Onze literatuur levert Leopold en Kouwenaar. Beide portretten zouden in het Letterkundig Museum niet misstaan.

Camiel Hamans, Ben van Melick, Kees Hin, Theater Levano. Rimburg: Huis clos, 2013. 140 p. € 27,50 | Leo Herberghs, Wie zwemt is keg. 2014. 20 p. 250 ex. € 5 | Toon Teeken, Portret als dubbelportret. 2014. 96 p. 250 ex. € 37,50 (Broekhuizenstraat 53 6374 LJ Rimburg. info@uitgeverijhuisclos.nl).

Elsschot, Kees Fens en ‘Het huwelijk’

‘Altijd botsen bij Elsschot Laarmans en Boorman – het weke hart en het koude verstand -, en hun botsing heeft het komische effect dat tranen in de ogen brengt en dat die weemoedige lach voortbrengt die eigen is aan de ware humor’. ‘In Kaas zien wij de zielige poging van Laarmans om op te klimmen naar de eenzame hoogte van de Boorman’. Kees Fens (1929-2008) schreef deze behartigenswaardige woorden in 1957 in het jezuietenweekblad De Linie. Het was het eerste van zestien stukken die hij tot 2005 over Elsschot schreef. Het Willem Elsschot Genootschap, onvermoeibaar zondagsuitgever van professioneel ogende Elsschotiana, bundelt ze in Een leven lang Elsschot met een nawoord van bezorger Koen Rymenants. Alleen al als becommentarieerde bloemlezing van citaten is dit een leuk boekje. We zien Fens veranderen: van alle diepzinnigheden die hij in 1965 in Merlyn aan Het Dwaallicht toedichtte, vindt hij in 2004 niets terug.

In een charmant vierkant boekje ontfermt De Bucheliuspers zich over Elsschots gedicht ‘Het huwelijk’ en Duitse, Franse en Engelse vertalingen ervan. Daaruit komt de regel ‘Ik moet de schimmel van mijn stramme voeten wassen’. Kees Fens, zuinig met persoonlijke noten, memoreert dat hij in 1960 op een sollicitatiegesprek bij dagblad De Tijd de vraag kreeg van wie die regel was. Met het goede antwoord was hij meteen aangenomen.

Kees Fens, Een leven lang Elsschot. Antwerpen: Willem Elsschot Genootschap, 2014. 87 p. € 15 (willemelsschotgenootschap@telenet.be). Willem Elsschot, Het huwelijk. Ehe. Le marriage. Marriage. Utrecht: De Bucheliuspers, 2014. 18 p. 50 ex. € 25 (Oude Kamp 14 3512 kh Utrecht. arjaanvannimwegen@gmail.com).

Hans Olink
Berliner Beobachter
Cocaïne: Berlijns zedenbeeld

Nergens wordt zoveel ‘gekokst und gefickt’ (cocaïne gebruikt en geneukt) als in het artistieke milieu van Berlijn zegt een van de vele personages in Joachim Lottmanns pas verschenen nieuwe roman Endlich Kokain. Ik heb geen reden om aan deze uitspraak te twijfelen. Voor beide activiteiten biedt Berlijn grandioze vergezichten. Geen wonder want het is de partyhoofdstad van Europa, een stad die nauwelijks bedrijven kent, maar des te meer feesten.

Auteur Joachim Lottmann, die zichzelf beschouwt als de uitvinder van de popliteratuur, schreef eerder Die Jugend von heute, Zombie Nation, Der Geldkomplex, en 100 Tage Alkohol. Eigentijdse onderwerpen over de geneugten en kwalen van de oudere jongeren door een Berlijnse rock ‘n’ roll-schrijver.

Het witte poeder is al lang geen ‘Schickeria-Droge’ (sjieke drug) meer, het is in alle lagen van de bevolking verbreid. De prijzen zijn er dan ook laag sinds de drug op de Berlijnse markt in ruime mate voorhanden is. Je hoeft geen dealer te kennen, je gaat gewoon naar de Kottbusser Tor of de Breidscheidplatz, of naar de Cocaïne Cowboys, een zaak aan de Brückenstrasse 1a, niet ver van S-Bahnhof Jannowitzbrücke. De drug mag dan geen exclusief genotsmiddel meer zijn, erg openlijk wordt hij niet genuttigd. In menig restaurant blijft de wc toch de gelegenheid om te snuiven, valt mij steeds weer op.

In de literatuur heeft de ‘sneeuw’ een erkende plaats. In Endlich Kokain is de vijftiger Stephan Braum aan het eind van zijn Latijn: 130 kilo, hoge bloeddruk, hartstoornissen en veel te veel pillen. Zijn arts geeft hem nog twee jaar. Dan ontdekt hij de cocaïne, waarover psychoanalyticus Sigmund Freud ooit nog de loftrompet stak. Hij neemt afscheid van het kleinburgerlijke leven en bekeert zich tot sadomasochistische seks. Hij opereert onder andere in het trendy restaurant Borchhardt aan de Französische Strasse, een zijstraat van de Friedrichstrasse in Mitte. Een zaak om te loeren en beloerd te worden. Het boek is een schildering van het leven van (een deel van) de culturele bohème in Berlijn.

Tot zover de actualiteit. In de ‘roaring twenties’ was cocaïne ook een veel gebruikte drug die ook in de literatuur is terug te vinden – ook in die van Nederlandstalige auteurs die destijds Berlijn aandeden. Wat te denken van de Vlaming Paul van Ostaijen die in 1918, als Vlaams activist, in Berlijn neerstreek, op de vlucht voor een gevangenisstraf. In de ogen van de Belgische rege-

ring had hij tijdens de Eerste Wereldoorlog namelijk gecollaboreerd met de Duitse bezetter – zie: Dichter in Berlijn. De ballingschap van Paul van Ostaijen van 1918-1921 van Marc Reynebeau.

Van Ostaijen en zijn vriendin Emmeke (Emma Clément) kwamen eind oktober in Berlijn aan op het Potsdamer Bahnhof, het eindpunt van de grote spoorlijnen uit het Westen en nu een belangrijk U-Bahnhof, vlakbij de Potsdamer Platz (de afgelopen eeuw had Bahnhof Zoo die functie, en sinds enkele jaren Hauptbahnhof). Ze liepen zuidwaarts via de Leipzigerstrasse naar de Wilhelmstrasse, totdat ze in het minder welvarende deel belandden. Ter hoogte van de Belle-Allianceplatz (nu: Mehringplatz) vonden ze een goedkope kamer, waar ze acht maanden zouden blijven wonen.

Van Ostaijen was nog niet aangekomen of hij was al getuige van de revolutionaire woelingen die Berlijn in hun greep hielden. De sfeer is in zijn werk terug te vinden. Vanaf juli 1919 bewoonden ze een kamer aan de Joachim-Friedrichstrasse, aan het einde van de Kudamm in de wijk Halensee. Via een Antwerpse vriendin van Emmeke leerden ze de kunstschilder Arthur Götz kennen. De kennismaking was Van Ostaijens eerste stap in expressionistische kringen met kunstenaars als Arnold Topp, Lyonel Feininger, Adolf Knoblauch, Paul Klee, Georg Muche, Salomo Friedländer – allemaal kunstenaars die ‘entartete Kunst’ voortbrachten. Zo ook Paul van Ostaijen. Met zijn poëzie en proza kon hij vanzelfsprekend niet in zijn levensonderhoud voorzien. Hij moest derhalve werken als liftboy, sigarettenventer, Schlepper (oppikker) van een nachtclub, en verkoper van damesschoenen.

Van Ostaijen hield niet van Berlijn en verkeerde veelvuldig in een crisis. Op 22 mei

1920 schreef hij aan zijn Vlaamse vriend Peter Baeyens: ‘Het is hier alles zo monotoon triestig. Een pisseblom kan hier zelfs niet groeien. […] Comme j’en ai soupé de l’allemagne, wil ik terug naar België. En zelf kan het me helemaal niet kloten dat ik eerst enkele maanden in de doos wordt gestopt en soldaat moet zijn. Een ding: hier weg. Liever 2 jaar dan een heel leven verloren. […] Duitsland ben ik zo zat. […] Hoofdzaak: adjöh Berlin du Schöne Stadt!!! Ik was kapot. Enkel de hoop hier weg te kunnen geeft me nieuw bloed.’

Om over een terugkeer te overleggen bracht hij in juni een bezoek aan zijn artistieke vrienden Heinrich Campendonk en Fritz Stuckenberg, die in het Beierse Seeshaupt woonden. Wat daar is gebeurd is niet helemaal duidelijk maar terug in de Duitse hoofdstad vond hij Berlijn ineens een ‘aangename verrassing’: ‘so ist Berlin eigentlich eine sehr angenehme Überraschung. […] Mir ist doch der Potsdamer Platz lieber als Am Stachus,’ schreef hij Campendonck. Waarschijnlijk had hij wederom de bekoring van cocaïne herontdekt.

Baeyens was, evenals destijds in Antwerpen, zijn leverancier. Hij nam de ‘merkandijs’, zoals zij de cocaïne in hun brieven noemden, mee naar Berlijn. Van Ostaijen gaf blijk van een toenemende behoefte aan het witte spul, en in de loop van 1920 schijnt hij er behoorlijk verslaafd aan te zijn geweest. Hij kwam erdoor in een trance die paste bij het ritme van de stad, gaf hij als verklaring. Zo schreef hij Bayens op 29 september 1920: ‘En dan het typiese van de groot-stad over het algemeen werd mij duideliker; de mechaniese polsslag, de betrekkingen van natuur tot mechanisme, gemechaniseerde natuur […]. En de uren: dood en leven, aderslag lam en snel; om 7 uur klopt de stad, ik denk: zij heeft kokaïn genomen. (ik ben het, maar de stad = ik) Dus de stad heeft kokaïn genomen. “Erkenntnismässig” juist. Gister deed ik een wandeling en kwam, na het in-nemen van de merkandijs, tot “alle” deze konkluderingen. Ik heb niet

verwaarloosd van tijd tot tijd in een koffijhuis te gaan en alles te noteren (om het niet te vergeten verstade wel). Wilt gij nu dat ik dit tot een schoine brok proza verwerk, alsook dat ik snel voortwerk aan “Bezette stad”, spreek dan aan den heere Merkandijs nog eens over mijn geval.’

Coen Hissink, acteur en schrijver, verwerkte zijn ervaringen met cocaïne ook tot proza. Hij was het bekendst door zijn carrière in het theater, speelde in grote stukken, richtte samen met Albert van Dalsum en Eugène Gilhuys Het Groot Tooneel op, en was vanaf 1914 ook te zien in diverse stomme films, gedistribueerd door filmfabriek Hollandia. Hij schreef in 1928 een opmerkelijke, maar qua taalgebruik gekunstelde roman met de titel Cocaïne. Berlijnsch zedenbeeld. Thema’s: cocaïne, decadentie, homoseksualiteit en prostitutie.

Hij moet langere tijd in Berlijn hebben gewoond en gewerkt, zoals blijkt uit zijn in 1928 uitgegeven roman, die hij waarschijnlijk veel eerder heeft geschreven. De enige tijdsaanduiding die in zijn boek voorkomt heeft betrekking op de relletjes die gaande waren bij de Gedächtniskirche kort na de moord op Rathenau en de ‘putschkoorts’ die daarna voelbaar was. Die moord op de minister van Buitenlandse Zaken van de Weimarrepubliek vond plaats op 24 juni 1922.

De hoofdpersoon wordt ’s avonds laat gebeld om de volgende ochtend vroeg te komen filmen in het ‘Jofa-atelier in Joannisthal’. Er zou een pseudo-Amerikaanse film worden opgenomen. Hissink beschrijft uitgebreid de reis van het ‘Vor-Ort-Bahnhof’ naar de filmlocatie en de mensen die hij met de eerste trein ziet gaan. Hij kende het Jofafilmatelier op zijn duimpje, getuige zijn beschrijving van de activiteiten en de rituelen. Het wachten is op de directie die eindelijk om half twaalf die ochtend aankomt: ‘vlug stapten beide firmanten, twee pientere zaken-joodjes, en de regisseur uit en hielpen gedrieën zeer beleefd en behoedzaam de “Star”, die krijt-bleek kwijnend, zich bijna de auto uitdragen liet’. Ze was ziek van ‘den roes nog van laat-nachtelijke orgieën vol champagne en erotische excessen’. Er volgt wederom een uitgebreide beschrijving van de opnamen met diva Ilona tot haar plotselinge, raadselachtige dood op de set.

In het tweede en laatste hoofdstuk gaat de hoofdpersoon met twee elektriciens, personeel op de filmset, zijn verdriet verdrinken. Hij had beiden na het drama met de ‘Star’ in het filmatelier voorgesteld naar de stad te gaan, waar ze eerst wat aten in een ‘Kindl’ aan de Kudamm en vervolgens een zijstraat ingingen naar een ‘Schwüle Diele’. ‘Vlak langs hem heen, door de lengte van

het chique zaaltje, dansten de “Puppen” met elkander, twee aan twee, de buikjes dicht aan-één, liefjes genegen de geschminkte mannetjes-kopjes, waaruit de groot aangezette oogen aanminnig de bezoekers aankeken, of in de wandspiegels coquet hun eigen weerkaatsingen zochten. […] Over heel hun tengere lichamen trillend en sidderend onder den invloed van cocaïne (men kon clandestien “schnupfen” op ’t toilet, lichtte één der electricientjes in: “man hat nur Papier zu fragen” en ’t toiletmannetje schoof dan een papiertje-met-poeiertje onder de deur door).’

De hoofdpersoon, opgewonden door het frivole ritme van de muziek, wou spelen met het leven. ‘En opeens bezat hem de onweerstaanbare neiging om te “schnupfen”: hij baande zich een weg door de dansers en vroeg op ’t toilet “Papier”. En ja, daar kwam ’t witte poeier-papiertje gniepig over den drempel aanschuiven… En hij snoof: één twee maal, nog eens… doch merkte niet veel verandering. Maar toen hij weer in de roezemoes zat, in de warreling van muziek, licht, geuren, rook en dans, voelde hij zich licht als een geest en tot alles in staat.’

Hij voelde dat hij zich moest beheersen en rekende af. Hij volgde de avond-drukke Kudamm. ‘Ilona’s wezen zweefde in en door zijn troebele verbeelding heen, soms meende hij haar lijflijk te zien in één der passeerende vrouwen.’

Bij de Gedächtniskirche ontwaarde hij troepen ‘Hakenkreuzler’ die ‘Es lebe Hitler’ riepen. Hij dook onder de grond – waarschijnlijk op station Wittenbergplatz – en nam de U-Bahn naar de Friedrichstrasse, de hoerenbuurt van destijds, een prostitutiebaan noemt hij het. Hij verkeerde nog steeds in een roes. Ilona was nog steeds bij hem in zijn hallucinaties. In een hotelkamer nam hij haar in zijn armen, het was een prostituee. Ontnuchterd nam hij de nachttrein. Maar hij bleef in trance, zag Ilona in het filmatelier, in leven, gereed voor een

liefdesscène. Haar filmpartner kwam niet opdagen. Niemand anders kon hem vervangen dan hij, dat was duidelijk. Maar de directeurtjes namen haar mee. Hij wist haar aan hen te ontworstelen en droeg haar in zijn armen. Dan blijkt hij in het gras te zitten, de roes voorbij en diep lachend liep hij langzaam naar huis, zorgeloos, nuchter. De cocaïne was uitgewerkt, evenals de hallucinatie.

De homoscene waarin Coen Hissink vertoefde, bevindt zich niet meer in de omgeving van de Wittenbergplatz, aan het begin van de Kudamm, maar aan de iets verder oostwaarts gelegen Nollendorfplatz in de wijk Schöneberg. Het is een van de oudste homobuurten, liefkozend ‘Nolli’ genoemd, vlakbij de homohoofdstraat de Motzstraße. De wijk heeft theaters, cabarets voor homo’s, transseksuelen en sadomasochisten. Er heerst een vrije atmosfeer die ook kunstenaars en schrijvers trok, zoals de Brit Christopher Isherwood, die zijn voorbeeld W.H. Auden achterna was gegaan in zijn fascinatie voor de homoscene. Vanaf 1930 leefde Isherwood in de Nollendorfstrasse 17 waar een plaquette herinnert aan zijn verblijf. Zijn romans Mr Norris changes trains (1935) en Goodbye to Berlin (1939) baseren zich op zijn belevenissen uit deze tijd. Naar de motieven van beide romans ontstond later de musical Cabaret (1966).

Om de hoek zat het Cabaret Eldorado, beroemd om zijn travestieshows waar ook Marlène Dietrich verkeerde. In de jaren zeventig, maar inmiddels ook ter ziele, begon de van oorsprong Nederlandse danseres Romy Haag hier in de buurt, in de Fuggerstrasse een nachtclub genaamd Chez Romy Haag (zie De Parelduiker 2013/5, p. 59-63).

Ter herdenking van de ‘Schwulen’ die het slachtoffer werden van de nazi’s is bij U-Bahnhof Nollendorfplatz een marmeren driehoek geplaatst met de tekst:

Dina Aristodemo
Arthur en Corinna van Schendel in Sestri Levante
Een Nederlandse schrijver en zijn dochter in twee Italiaanse romans

Dina Aristodemo (1941) was universitair hoofddocent Italiaanse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam en publiceerde studies over de Italiaanse literatuur van de negentiende en twintigste eeuw. Bijzondere aandacht heeft ze besteed aan de literaire en cultuurhistorische raakvlakken tussen Italië en Nederland. In 1994 promoveerde zij op de kritische uitgave van Lodovico Guicciardini’s Descrittione di tutti i Paesi Bassi (1567).

Een vluchtige blik op de biografie van Arthur van Schendel (1874-1946) toont aan hoe lang en op hoeveel plaatsen hij en zijn familie in aanraking zijn geweest met Italië. De schrijver, die door vorming en belangstelling was gericht op Engeland en de Engelse literatuur, had wellicht nooit kunnen vermoeden dat Italië een rol in zijn leven zou gaan spelen. Het waren de gezondheidsproblemen van zijn vrouw Annie die hem er toe brachten zich in een milder zuidelijk land te vestigen. In het begin, in de jaren twintig, hadden de Van Schendels een deel van het jaar doorgebracht in verschillende kustplaatsen van de Riviera Ligure (Bordighera, Alassio, Rapallo), maar na hun verhuizing naar Florence werd Sestri Levante hun geliefde plek voor lange vakanties en vanaf 1933 tot in 1945 hun vaste woonplaats.Ga naar eindnoot1 Wat Van Schendel nog minder had kunnen vermoeden is dat van dit lange verblijf episodes zijn vastgelegd in twee Italiaanse romans verschenen na zijn dood en tot nu toe onbekend in Nederland. In beide romans zijn zoveel overeenkomsten met wat we over Arthur en zijn dochter Corinna te weten komen uit andere bronnen, dagboeken, brieven en mondelinge overlevering, dat we deze romans in de beeldvorming over de Van Schendels niet zonder meer ter zijde kunnen schuiven.

Sestri Levante

In de jaren dertig van de vorige eeuw was Sestri Levante een ongerept vissersdorp, met een strand vol kleurige bootjes, zeilen en netten, een sfeer die Italiaanse en buitenlandse toeristen op zoek naar authentieke oorden aantrok. In de zomermaanden was Sestri een ontmoetingsplaats voor intellectuelen en kunstenaars, dichters als Camillo Sbarbaro, Adriano Grande, Angelo Barile, Umberto Fracchia en andere Ligurische jonge schrijvers rond het literaire tijdschrift Circoli, maar ook nationale beroemdheden als de dichters Mario Luzi, Carlo Betocchi of de beeldhouwer Francesco Messina.Ga naar eindnoot2 De Van Schendels bewoonden een appartement aan

de boulevard langs de zee, de Viale delle Palme, in het ‘witte huis’, zoals men het noemde, dat door de dorpsbewoners al spoedig werd geïdentificeerd met de indrukwekkende gestalte van de Nederlandse schrijver, wiens aanwezigheid in Sestri zelfs in reisgidsen werd vermeld.

Van Schendels vrienden kwamen uit Nederland om hem te bezoeken en het mooie witte huis werd een vast trefpunt voor de zomer. Jan Greshoff, een van de gasten die er geregeld en langdurig verbleven, heeft in een artikel getiteld ‘Arthur van Schendels dubbelleven’ een portret geschetst dat typerend is voor de geheimzinnige sfeer die zijn vriend rond zich wenste te scheppen. Naast ‘de dag-Van Schendel’ die deelnam aan het gezamenlijke leven met familie en vrienden, thuis en op het strand, en aan gesprekken en uitstapjes, was er ‘de nacht-Van Schendel’ voor wie, na negen uur, ‘geen macht ter wereld, geen geestig gezelschap, geen boeiend schouwspel, geen bede der vriendschap’ in staat was ‘hem te weerhouden van zich in de stilte en eenzaamheid terug te trekken. Dan begon het tweede leven, het leven met de muze’.Ga naar eindnoot3 In zijn kamer in het neogotische torentje dat in verbinding stond met het witte huis trok Van Schendel zich terug om zich aan het schrijven te wijden. En toen hij niet genoeg meer had aan de nacht ging hij overdag op het strand werken, op zijn lage ligstoel, niet ver en tegelijk afgezonderd van de geanimeerde gesprekken van vrienden en familie. Niemand echter – memoreert Greshoff – ‘wist waar hij mee bezig was’ of durfde hem daarover aan te spreken als hij zich afzonderde in zijn fictionele universum.Ga naar eindnoot4

In dit universum ontbreken niet alleen autobiografische elementen maar zelfs verwijzingen naar de concrete werkelijkheid waarin de schrijver zich in die jaren bevond. Zoals trouwens Italië ook nauwelijks herkenbaar is in zijn ‘Italiaanse’ werken, geschreven vóór zijn definitieve vestiging in Italië, de romans Een zwerver verliefd (1904), Een zwerver verdwaald (1907), de novellen zoals Blidmonde en Angiolino en de lente, en het renaissance-drama Pandorra. Plaatsen, landschappen, personages en gebeurtenissen – historische of eigentijdse – worden steeds in een visionaire en tijdloze sfeer gepresenteerd. Hierin kwam geen verandering door de betere kennis van het land en zijn geschiedenis, de dagelijkse contacten met de mensen of bezoeken aan andere Italiaanse steden. De neiging naar het onbestemde blijft zelfs in de bijdragen voor kranten, later, in 1925, gebundeld onder de expliciete titel Verdichtsel van zomerdagen. Stukken als Middellandsche Zee, Krekels (waar het toch gaat over het Florentijnse ‘Feest van de krekel’ op Hemelvaartsdag), Nachten, onttrekken zich aan elke specifieke tijds- en plaatsbepaling. De enige prozatekst waar een werkelijke, persoonlijke ervaring wordt weerspiegeld, is misschien September aan de Italiaansche zee: weliswaar een lyrische beschrijving maar een die verwijst naar een reële, intense waarneming op een precies tijdstip van het de schrijver vertrouwde Ligurische landschap:

De Ligurische zee vertoont zich vooral deze maand fijner gekleurd. Het klaterend blauw-en-goud paste voor Augustus, maar als zij nu nog blauw neemt is het een schijntje flets turkoois voor den middag, later hier en daar een veegje ervan onder de kust, die er in de rimpeling gespiegeld ligt, maar lang voor den schemer maakt zij daar lila van met veel zilver, mat onder de rots blinkend aan den einder.Ga naar eindnoot5

Hoe contrasteert zelfs hiermee de manier waarop zijn vriend Greshoff heeft geprobeerd de bekoring van het vissersstadje vast te leggen in Sestri Levante, een tot in de details realistische momentopname vanuit het witte huis (‘zien wij’) van een vredige zomermiddag:

Corinna – Ilaria: de verbroken idylle

De kinderen van Arthur en Annie, Corinna en Arthur jr., namen deel aan de evenementen en ontmoetingen waardoor de zomer in Sestri verlevendigd werd. Nadat ze hun middelbare school op het Michelangiolo-gymnasium in Florence hadden voltooid, gingen ze in Parijs aan de Sorbonne studeren (en bij Parijs woonden ook hun ouders een paar jaar). Arthur (1910-1979) ging, na zijn studie kunstgeschiedenis naar Nederland terug. Hij zou een voorname rol in de nationale en internationale museumwereld spelen. Van 1959 tot 1975 bekleedde hij de functie van directeur van het Rijksmuseum in Amsterdam. De één jaar oudere Corinna (1909-1985), voor familie en vrienden Kennie, had een uitgesproken belangstelling voor taal en literatuur en studeerde Italiaans. In de zomermaanden bleven de Van Schendels echter het witte huis in Sestri trouw. Ze hadden contact met verschillende Italiaanse intellectuelen. Onder hen was Giacomo Prampolini, een buitengewone polyglot die zich niet alleen de Europese talen had eigen gemaakt, maar ook het Arabisch en een aantal oosterse talen. Prampolini, ‘Kobus’ voor de

Nederlandse vrienden, had in 1933 al verscheidene romans van Arthur in het Italiaans vertaald en een verdienstelijke Italiaanse bloemlezing van eigentijdse Nederlandse schrijvers samengesteld.Ga naar eindnoot7

De Van Schendels hadden ook contact met een jonge plaatselijke dichter, Giovanni Descalzo (1902-1951), die bijzonder actief was in het culturele leven van Sestri.Ga naar eindnoot8 Hij had, ondanks zijn aanvankelijke werk op zee gevolgd door verschillende baantjes, de eerste stappen gezet op het pad van literatuur en journalistiek. Geheel autodidact, had hij in 1929 een lang gedicht gepubliceerd, Uligine, dat hem een zekere bekendheid had bezorgd. Uit zijn onlangs gepubliceerd dagboek weten we dat Van Schendel hem had aangemoedigd en zijn werk had geïntroduceerd bij de toen beroemde schrijfster Sibilla Aleramo, bij de directeur van het toonaangevende tijdschrift Solaria, en bij de dichter Eugenio Montale, met wie hij ook een ontmoeting had geregeld in Florence.Ga naar eindnoot9 Descalzo van zijn kant had in een Italiaans literair tijdschrift een artikel over Van Schendel geschreven.Ga naar eindnoot10 Bovendien was hij begonnen met het publiceren van door zijn ervaring op zee geïnspireerde verhalen. Hij volgde met grote belangstelling Van Schendel die in 1930 Het fregatschip Johanna Maria had gepubliceerd. De Italiaanse vertaling van Prampolini verscheen in 1933 in dezelfde reeks waarin ook in datzelfde jaar Descalzo’s verhalenbundel, Sotto coperta, werd opgenomen.Ga naar eindnoot11 Descalzo zag met ongeduld uit naar de komst van de familie Van Schendel: ‘Ik zou die noordelijke dromer zo graag weer ontmoeten,’ schrijft hij op 4 maart 1932 in zijn dagboek, en even later op 31 mei: ‘Corinna heeft me laten weten dat ze de hele zomer in Sestri zullen doorbrengen en de gedachte dat ik Van Schendel terug zal zien en van zijn vriendschap zal kunnen genieten vervult me met grote vreugde.’ Als de Van Schendels aangekomen zijn noteert hij op 4 juli: ‘De nabijheid van deze familie, waaraan ik zoveel dank verschuldigd ben voor de aan-

dacht die ze me bij verschillende gelegenheden heeft geschonken, stemt me rustig en ontspannen.’

Vanaf dit moment raakt de geschiedenis van de jonge dichter vervlochten met die van de familie Van Schendel. Corinna en Arthur jr. vonden in Gioanìn (zoals Giovanni Descalzo door zijn vrienden werd genoemd) een deskundige gids voor hun excursies in de heuvels, waarbij zij de schoonheid van het Ligurische landschap en de adembenemende uitzichten van de Riviera ontdekten. Hij wist ze ook in te wijden in de gebruiken en tradities van Sestri. Sedert 1929 had Corinna een briefwisseling met hem onderhouden, waarin ze over haar studie vertelde en hem regelmatig adviezen vroeg over de laatste ontwikkelingen in de Italiaanse literatuur.Ga naar eindnoot12 ’s Zomers in Sestri haalde de noordelijke, levendige jonge vrouw, de nogal onbeholpen Gioanìn binnen haar vriendenkring. Haar aandacht deed bij hem langzamerhand de hoop groeien dat haar vriendelijkheid de voorbode kon zijn van diepere gevoelens:

we hebben gerend als kinderen en onbezorgd gelachen, misschien gelukkig […] Corinna heeft gelachen op een manier die ik van haar niet kende, als ik minder behoedzaam zou zijn, zou ik verliefd op haar kunnen worden. (14 juli 1932)

Een maand later (20 augustus) vertrouwt hij zijn dagboek toe dat Corinna de enige vrouw is die hem zou kunnen ‘redden’, de enige vrouw met de gelukkige eigenschappen voor zijn temperament. Deze gevoelens zouden nooit tot iets concreets geleid hebben en zouden misschien ook niet door Corinna beantwoord zijn, als zij niet een onaangename, traumatische liefdeservaring had gehad, toen ze in de wintermaanden in Nederland was en een baan had gevonden als gezelschapsdame van de zieke vrouw van een vriend van haar vader. In het isolement waarin ze terecht was gekomen – ze durfde met niemand over haar ervaring te praten – was de Italiaanse vriend de enige die ze in vertrouwen nam en die haar steun en troost wist te bieden.

Van de intense amoureuze verhouding die zich een jaar later, in de zomer van 1933, tussen de twee ontwikkelde, getuigen de lange, hartstochtelijke brieven die Corinna bijna dagelijks van 11 oktober 1933 tot 25 april 1934 vanuit Amsterdam aan Gioanìn stuurde. Daar was ze heen gegaan om werk als docent Italiaans te zoeken. Corinna roept vaak hun geluk van de afgelopen tijd in herinnering: ze vindt zichzelf veranderd, dankzij haar geliefde heeft ze haar gevoel van uitzichtloosheid overwonnen, ze is er zelfs aan toegekomen het Onze Vader te bidden (Corinna had geen godsdienstige opvoeding gehad, Descalzo had haar het gebed geleerd). Maar zij beseft ook dat het standsverschil tussen hen beiden een belemmering kan zijn: zij, de beschaafde en universitair gevormde dochter van de beroemde schrijver, hij de autodidact, de dichter uit een eenvoudig milieu. Corinna vreesde vooral de reactie van haar vader, voor wie de verhouding (die de meeste mensen, haar moeder in-

begrepen, doorhadden) verborgen werd gehouden. In haar brieven moedigt ze hem aan om zich verder cultureel te ontwikkelen en door te gaan met schrijven, ze beschrijft haar niet gemakkelijke leven in Amsterdam en haar zoektocht om leerlingen te vinden in verschillende steden. Ze tracht op allerlei manieren de afstand tussen hen te reduceren. Het standsverschil was echter al in Sestri bij verscheidene gelegenheden voor de bedeesde Italiaan aanleiding geweest zich beledigd te voelen en soms hadden juist de vlotte, ongedwongen en openhartige omgangsmanieren van de Nederlandse zijn minderwaardigheidsgevoel versterkt.

Deze idylle was geen happy end beschoren. Corinna heeft geen enkele brief van Gioanìn bewaard, maar het verloop van deze onmogelijke liefde is door Descalzo zelf verteld in een overduidelijk autobiografische roman, Tutti i giorni (Alle dagen), geschreven tussen 1933 en 1935, maar pas gepubliceerd in 1950, een jaar vóór zijn dood.Ga naar eindnoot13 In deze roman is door de auteur geen enkele moeite gedaan om de personages te verhullen, ze zijn onmiddellijk herkenbaar door hun uiterlijk, door hun status en hoedanigheden, slechts de namen zijn veranderd: Giovanni Descalzo, van wie het leven wordt verteld, wordt de protagonist Giacomo Marini, Van Schendel is de buitenlandse schrijver G. Nyman, die de beginnende dichter aanmoedigt. Corinna wordt Ilaria, een vriendelijke jonge vrouw, met haar ‘honingblonde haren verdeeld als een spitsboog op haar voorhoofd’ (p. 31), die vanaf haar eerste verschijning een diepe indruk op Giacomo maakt. Maar als ze later op elkaar verliefd wor-

den – iets dat Giacomo slechts had durven dromen – leeft Ilaria voortdurend in de angst dat hun liefde bekend zal worden. Van het begin af aan maakt zij Giacomo duidelijk: ‘Ik beef bij de gedachte dat mijn vader de oorsprong zou aanvoelen van onze meer vertrouwelijke omgang. Je kent zijn opgekropte woede niet, hij zou jou zoveel pijn kunnen doen en ik zou geen troost kunnen vinden’ (p. 290). En Giacomo zelf merkt de ‘vaderlijke jaloezie, de schuwe noordelijke, aristocratische, gesloten jaloezie van de oude schrijver’ die geen enkel begrip toonde voor andermans gevoelens: er waren ‘scheidsmuren van totale afstandelijkheid die nooit geslecht zouden kunnen worden’ (p. 299). Dat het hier gaat om de weergave van echte gebeurtenissen, wordt bewezen door het feit dat in de roman hele passages van Corinna’s brieven bijna letterlijk zijn opgenomen. Zelfs de epiloog zoals die voorkomt in de roman vindt een bevestiging in het allerlaatste briefje van Corinna die na de breuk haar gedrag probeert te rechtvaardigen.

Als Ilaria Giacomo meedeelt dat ze heeft gesolliciteerd naar een betrekking als leraar Italiaans voor drie jaar in Kaapstad, vermoedt hij dat ze dat misschien niet zozeer gedaan heeft voor het werk als wel om afstand van hem te nemen. In een opwelling schrijft hij haar trots dat het beter is om voorgoed uit elkaar te gaan. Maar als Ilaria hem na een tijdje advies vraagt voor haar eerste lezing, kan Giacomo, die intussen een prijs heeft gewonnen voor zijn verhalenbundel, de verleiding niet weerstaan om haar van dienst te zijn en zijn vreugde over deze erkenning met haar te delen.Ga naar eindnoot14 Hij vertrekt onmiddellijk, ‘onnadenkend en onbezonnen’ en arriveert zonder waarschuwing in Amsterdam. Hij belt bij haar aan, maar

geen verbazing, geen verwondering, geen vreugde viel hem ten deel, maar alleen verbijstering en bijna angst. – Het is waanzin. Laat je maar niet zien, mijn God. Je bloemen, je brieven hebben al genoeg gesproken: mijn vader is ook hier en hij zal je deze nieuwe onverstandige daad nooit meer vergeven… (p. 322-333)

Ze weigert hem binnen te laten, ze vreest dat haar ouders – die dagen ook in Amsterdam vanwege een operatie van haar moeder – Giacomo’s aanwezigheid zullen ontdekken. Hij moet daarom in een hotelkamertje een signaal van haar krijgen voor een onderhoud, en als ze later samen in de regen wandelen in de joodse wijk, voelt hij aan dat ze weliswaar probeert vriendelijk te zijn tegen hem, maar dat ze in haar hart besloten heeft hem af te stoten. Hij beseft dat hij in haar ogen, nu zij zich in haar eigen omgeving bevindt, een ‘vreemdeling’ is die zich nooit aan die omgeving zal kunnen aanpassen of daar aanvaard zou kunnen worden. Ilaria eist inderdaad dat Giacomo ‘onmiddellijk en voorgoed’ weggaat: ‘met woorden die zo definitief waren nam ze afscheid en liet hem verloren in zijn wereld van wanhoop’ (p. 325).

Wat opvalt is dat Giacomo, zijn wanhoop ten spijt, zich bij de ‘straf’ blijkt neer te leggen. In de zomer is de familie weer in Sestri, maar Giacomo hoort niet meer bij

hun vriendenkring. De vader, de schrijver die eerder zo gesteld was op de jonge dichter, negeert hem nadrukkelijk. Als ze elkaar ontmoeten, hoopt Giacomo op een uitnodigend gebaar, maar de ‘harde en ijzige’ ogen van de noorderling

wezen hem af. Inderdaad, hij liep door, zonder hem te willen herkennen of te groeten. Een vijand. En voorgoed, zoals een jaloerse en trotse vader het kan zijn tegen iemand die, misbruik makend van het gegeven vertrouwen, hem iets durft te ontnemen, iets dat hij nooit aangeboden of afgestaan zou hebben (p. 327).

Ook Ilaria doet alsof hun geschiedenis nooit bestaan heeft: ‘ze herkende hem niet, ze stond niet eens stil voor een vriendengroet’ (p. 238).

Het zal een andere Nederlander zijn, in de roman anoniem, maar in de werkelijkheid de schilder David Bueno de Mesquita, die de wanhopige en vernederde protagonist, de diepste reden van die afwijzing onthult.Ga naar eindnoot15 Giacomo had zijn blik te veel omhoog durven richten in de illusie dat hij de onoverwinnelijke barrières uit de weg zou kunnen ruimen die in de Nederlandse maatschappij golden:

In ons land zijn er drie wél onderscheiden typen scholen, te beginnen met de lagere school: voor het volk, voor de burgerij, voor de aristocratie. Niemand overschrijdt de ontastbare grenzen tussen de kasten, behalve met geld. Je behoort tot het volk, je weet niet wat rijkdom is en je hebt met de argeloosheid die je eigen is geprobeerd de grenzen te overschrijden. Jij hebt dat alleen kunnen doen

omdat dat alles je onbekend is en je het zelfs niet kunt begrijpen. Hun vertrouwelijkheid, hun vriendschap was geen neerbuigendheid. Die was eerlijk en loyaal, maar alleen zolang jij je bewust bleef van je stand en de grenzen respecteerde. (p. 329)

In zijn uitleg veronachtzaamde de Nederlandse vriend een aspect van Corinna-Ilaria’s gedrag: haar gehechtheid aan haar familie, aan haar ziekelijke moeder en haar gevreesde en tegelijk aanbeden vader. Uit Descalzo’s (echte) dagboek blijkt dat hij dit door had: na haar afwijzing bezocht hij voor hij aan boord zou gaan in Rotterdam een tentoonstelling die geheel was gewijd aan de boeken van Van Schendel.Ga naar eindnoot16 Daar kwam hij toevallig ook Greshoff tegen die niets wist van de geschiedenis die zich had afgespeeld en die hem vertelde dat de tentoonstelling een initiatief van de familie was eerder dan van het lezerspubliek en de critici. Voor Descalzo een bevestiging van wat hij al dacht. In zijn dagboek richt hij zich dan tot de voor hem inmiddels verloren Corinna: ‘Kleine, lieve heldin, je waakt over deze even nukkige als grote vader van jou!’Ga naar eindnoot17

De gebeurtenissen van het voorjaar 1934 betekenden de definitieve verkoeling van de contacten van de Van Schendels met Descalzo. De laatste vertrouwde de geschiedenis met Corinna toe aan de roman Tutti i giorni, zonder deze echter te publiceren. Enkele jaren later publiceerde hij wel een andere roman, Esclusi (Buitengeslotenen), waar zijn altijd aanwezige gevoel van uitgesloten en verstoten te zijn, dat door zijn ervaringen met de Van Schendels versterkt was, nog scherper tot uiting komt.Ga naar eindnoot18 Na het overlijden van Arthur in 1946 schreef Descalzo niettemin twee goed gedocumenteerde en bewonderende artikelenGa naar eindnoot19 over de Nederlandse schrijver, maar in 1950 liet hij zijn vijftien jaar eerder geschreven Tutti i giorni alsnog verschijnen. Intussen was hij getrouwd en had een dochtertje dat hij Ilaria had genoemd…

Corinna was definitief terug in Nederland. Ze zou nooit trouwen, en zou altijd waken over de literaire erfenis van haar vader, met initiatieven en publicaties. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog was ze begonnen met het in het Italiaans vertalen van Huizinga’s Homo ludens.Ga naar eindnoot20 Aan Menno ter Braak had ze in 1935 lessen Italiaans gegeven toen hij bezig was met het tegen het totalitarisme gerichte essay Van oude en nieuwe christenen en daarom directe kennis van de geschriften van Mussolini wilde hebben. Ter Braak was dat jaar ook te gast geweest bij de Van Schendels in Sestri. In 1943 begon Corinna met de vertaling in het Italiaans van Ter Braaks essay die verscheen in november 1945.Ga naar eindnoot21 Haar besluit om het essay te vertalen kwam zeker voort uit haar waardering voor de figuur van Ter Braak, maar hoogstwaarschijnlijk ook uit haar eigen verschrikkelijke ervaringen in de oorlogsjaren. Die ervaringen hebben een literaire neerslag gekregen in een andere Italiaanse roman.

Corinna – Zelia: de tijd van de haat

Tijdens de Tweede Wereldoorlog kreeg de verhouding tussen de Van Schendels en Sestri een heel andere dimensie omdat zij gedwongen waren het lot van het dorp en zijn bewoners te delen. Toen de Duitsers in mei 1940 Nederland binnenvielen bevond Van Schendel zich met zijn vrouw in Sestri en kon hij even hopen dat Italië niet aan het conflict zou deelnemen.Ga naar eindnoot22 Toen dat echter in juni 1940 wel gebeurde werd hem elke mogelijkheid om naar Nederland terug te keren ontnomen. Nadat Italië op 8 september 1943 de wapenstilstand met de Geallieerden had getekend, werd Sestri door de Duitsers bezet met een garnizoen dat moest bouwen aan versterkingen volgens het model van de Atlantikwall. Vanaf december 1943 tot februari 1945 werden Sestri en de aangrenzend gelegen belangrijke scheepswerf van Riva Trigoso daarom het doel van voortdurende luchtaanvallen door de Amerikanen.

Tegen hun zin moesten de Van Schendels in mei 1944 het geliefde witte huis verlaten en zich net als het grootste deel van de bevolking in de heuvels terugtrekken. Bij de Cascine di San Bernardo vonden ze een schamel boerenhuisje dat ze met andere families moesten delen: samen met hen konden ze vanuit de heuvels verbijsterd getuige zijn van de bombardementen (meer dan 200) die het stadje teisterden. De dagelijkse ongemakken, de schaarste en het gedwongen samenwonen waren een zware beproeving voor de oudere schrijver die beroofd was van de

studeerkamer waar hij zich kon isoleren in zijn verbeeldingswereld. Zijn portret uit 1945 door de schilderes Dina Bellotti, eveneens naar de Cascine gevlucht, toont heel duidelijk een sombere en sterk vermagerde man.Ga naar eindnoot23 Ook de gedichten geschreven tussen juli en september ’44 getuigen van zijn innerlijke malaise en ledigheid die overwonnen worden door het oproepen van geesten en visioenen van het verleden (Londen, zijn geliefde Amsterdam, Stratford-on-Avon). Zijn isolement wordt herleid tot de ‘eeuwge eenzaamheid’ die meer dan enig ander gevoel zijn leven heeft gekenmerkt en ook nu ‘vervult’ (Eenzaamheid). Terwijl hij in de brieven aan vrienden gewag maakt van de zware omstandigheden van alledag, de bombardementen, de verbroken postverbinding en van het verlangen naar het vaderland,Ga naar eindnoot24 is hiervan, overigens in overeenstemming met zijn poëtica, geen spoor te vinden in zijn gedichten. Wel zijn er teksten die verwijzen naar wat intussen in zijn vaderland gebeurde. Zo is er een portret van Menno ter Braak: ‘Een rechte geest die alle onrecht haatte/ … /En hij was de gemerkte die moest vallen / Hij weigerde te dulden en hij ging’. Maar het meest opvallend is een ander gedicht getiteld ‘Haat’ gedateerd 30 juli 1944. Hier wordt eerst het beeld geschetst van Nederland als een land waar begrip, goede wil en verdraagzaamheid heersten, een land dat zich veilig voelde en niet bedreigd kon worden door enige vijand. Tot de dag van de Duitse bezetting. En dan volgt een beschrijving, men zou zelfs zeggen een opsomming, met een voor hem ongewoon realisme, van de talloze wreedheden begaan door de Duitse bezetters jegens de Nederlandse bevolking.

Er zal ‘zolang er Holland is’ en tot in de ‘verste toekomst’ geen kind zijn dat in zijn hart de haat niet ‘voort zal dragen’ tot in zijn ouderdom. En overal in de wereld zal de naam van deze vijand gehaat worden.

Hoe kon Van Schendel in zijn schuilplaats in de Ligurische heuvels in die maanden waarin Sestri feitelijk door de Duitsers bezet was en bijna geen communicatie mogelijk was op de hoogte zijn van alle gruwelijkheden die door de Duitsers in Nederland werden begaan?

Hier moeten we de draad weer opnemen van de geschiedenis van Corinna. Zij had in Nederland de verschrikkingen van de bezetting meegemaakt: de Duitse invasie, de capitulatie, de zelfmoord van Ter Braak en van vele anderen die de dood verkozen om niet onder de nazi-overheersing te moeten leven. Gevolgd door de Jodenvervolging en het afvoeren van familie en vrienden. In 1942 was het haar gelukt (en Arthur jr. al een jaar eerder) om haar ouders in Sestri te bezoeken. In mei 1943 vertrekt Corinna opnieuw uit Amsterdam en komt na een zeer moeizame reis in Sestri aan voor enkele weken. Toen de Geallieerden in augustus in Zuid-Italië oprukten besloot Corinna te blijven. Het lijkt plausibel dat naast de spaarzame en

vaak gecensureerde berichten die Arthur uit Nederland bereikten de verhalen van zijn dochter bij hem een intens gevoel van haat tegen de Duitse bezetters hebben gewekt, alsof hij er zelf getuige van was geweest.

Haar ouders waren niet de enigen die haar verhalen te horen kregen. Vaak ging ze vanuit de heuvels naar Sestri, waar ze haar vrienden ontmoette, onder anderen Carlo Bo (1911-2001), die uit Sestri afkomstig was en een van de meest invloedrijke twintigste literaire critici van Italië zou worden, en zijn vriendin, de schrijfster Marise Ferro (1905-1991). Getekend als ze was door de ervaringen met de bezetting in Amsterdam, ontpopte ze zich al gauw als een vastberaden en doortastende vrouw, die in staat was gevaren te trotseren. De kroniek van die maanden legde ze vast in een (ongepubliceerd) dagboek van 25 augustus 1943 tot 21 september 1945. Marise Ferro heeft van Corinna onder de naam Zelia een van de hoofdfiguren gemaakt van haar autobiografische roman La guerra è stupida (De oorlog is stupide).Ga naar eindnoot26 Hierin vertelt ze over verschillende momenten van de bezetting van Sestri door de Duitsers en over de luchtaanvallen van de Geallieerden. De Nederlandse Zelia deelt met de ik-vertelster de haat voor de oorlog, maar ze is wat koeler, afstandelijker, tenminste ogenschijnlijk. Op een dag blijken de draden van de telegraaf van het Duitse commando doorgesneden te zijn. De Duitsers gijzelen onmiddellijk veertig mensen, die pas vrijgelaten zullen worden wanneer men er, met veel moeite, in slaagt de Duitsers te overtuigen dat de schuld bij spelende kinderen ligt die het ongeluk zouden hebben veroorzaakt. Later onthult Zelia aan haar vriendin dat zij de dader van de sabotage is:

Kinderen! Hoe konden ze geloven dat het kinderen geweest zijn? Ze geloven niet in onze haat, die ze zal vervolgen zolang ze op andermans grond zullen blijven. Ik ben het geweest, ik, die opzettelijk hun verdomde draden heeft doorgesneden. (p. 117)

Hier klinkt de haat die we al in het gedicht ‘Haat’ van Corinna’s vader hebben kunnen lezen. Deze haat heeft een geheime wortel die Corinna-Zelia op een dag aan haar Italiaanse vriendin onthult: een ‘monsterlijke’ ervaring op het moment van de inval van de Duitsers in Amsterdam. In een hoofdstuk getiteld ‘De vier joden van Amsterdam’ vertelt Zelia dat oude vrienden van haar, een joods echtpaar, van wie de man arts is, hebben besloten zelfmoord te plegen zodra de Duitsers de stad zouden binnenvallen. Voor hun twee kinderen, een zoon en een dochter, en voor Zelia hebben ze de vlucht naar Engeland georganiseerd. Ze vragen Zelia om vast te stellen dat de dood is ingetreden: anders moet ze nog een injectie van blauwzuur toedienen. Als Zelia de kamer binnenkomt, is alleen de vrouw overleden, de man, onherkenbaar met opengesperde ogen en paarse strepen in het gezicht, wringt zich in bochten, krimpt ineen in een gruwelijke doodsstrijd. Ze probeert de injectie te geven, maar haar trillende hand laat de ampul op de grond vallen. De zoon van het echtpaar, die ook arts is, wordt door haar te hulp geroepen en geeft zijn vader de levensbeëindigende injectie. Terwijl ze op hem wacht schreeuwt Zelia het uit: ‘Ik schreeuwde, ik schreeuwde, ik was een en al een schreeuw als een martelaar onder de foltering’ (p. 124). Daarna rennen de drie naar de vissersboot die volgens afspraak klaar zou liggen. Andere joodse vrienden zouden ook meevluchten, maar als ze bij hun huis komen om ze op te halen, krijgen ze te horen dat deze zelfmoord hebben gepleegd: ‘Ik liep – vertelt Zelia – in de duisternis vol lawaai en

wanhoop, ik voelde dat ieder huis een pijn of een tragedie herbergde, dat de hele stad wemelde van gedachten van ontkiemende haat en wanhoop’ (p. 125). De afschuw die Zelia overvalt zal in haar ogen en hart bewaard blijven. Op het laatste moment besluit ze om toch niet in de boot te stappen.

Het verhaal dat de auteur Zelia laat vertellen komt niet helemaal overeen met het werkelijke gebeuren, dat bijvoorbeeld in Den Haag en niet in Amsterdam heeft plaatsgevonden; bovendien hadden de gebeurtenissen rond het vluchtplan betrekking op Ter Braak en worden ze door Ferro samengevoegd met dat van de kinderen van het joodse echtpaar.Ga naar eindnoot27 Hoe dat ook zij, Corinna-Zelia ziet de gebeurtenissen van die dag als de oorsprong van haar haat tegen de Duitsers: ze hadden niet alleen haar vrienden vermoord, zij waren bezig ‘de vrijheid van de wereld’ te vermoorden. Deze haat brengt haar ertoe riskante daden uit te voeren. Een voorbeeld daarvan is de drie dagen durende gevaarlijke tocht per fiets van Genua naar Milaan in het voorjaar 1945. Die wordt verteld in het laatste hoofdstuk van La guerra è stupida. Op een parcours dat door de Duitsers werd gecontroleerd en door de Geallieerden voortdurend gebombardeerd werd, fietst ze naar Milaan om voor haar vader een nieuwe bril te kopen en tegelijk voor het verzet bestemde geheime documenten te brengen (p. 195-198). In Corinna’s dagboek is inderdaad sprake van zo’n fietstocht van ongeveer 200 km naar Milaan (‘anderhalve dag reizen’), waar ze van 21 maart tot 9 april 1945 verbleef. Alleen had ze, voor zo ver bekend, geen geheime documenten voor het verzet bij zich, maar enkele – niet minder verdachte – hoofdstukken van haar vertaling van Ter Braaks essay die ze bij de uitgever moest inleveren. Een opmerkelijk detail: toen ze uit Sestri wilde vertrekken en haar fiets buiten het hek had geplaatst, viel het slot achter haar dicht terwijl haar bagage (met de manuscripten) nog was achtergebleven. Drie ‘moffen-soldaten’ die voorbijkwamen werden door haar om hulp gevraagd en ze werd ‘gehesen en opgeduwd door hun sterke armen’ zodat ze ‘over de omheining klimmen’ kon… (Dagboek, 21 en 22 maart 1945).Ga naar eindnoot28

In Ferro’s boek ontvlucht Zelia’s vriendin uiteindelijk Sestri, maar Zelia besluit om niet mee te gaan – zoals de werkelijke Corinna verkoos om bij haar ouders in Sestri te blijven. Wat bij alle verschillen in de context de Zelia van 1943-’45 verbindt met de jonge Ilaria van 1932 is de toegewijdheid aan de ouders, en vooral aan haar vader, de bejubelde grote schrijver. Een trek die, zoals we zagen, ook een constante vormt in het leven van Arthurs dochter.

Na de bevrijding komen de Van Schendels, na een reis van zeven dagen, in oktober 1945 in Amsterdam terug. Arthur, die aanvankelijk nieuwe kracht geput leek te hebben uit de terugkeer in zijn geliefde stad, overlijdt na een ongeval en een lang ziekbed in september 1946. Corinna hervat haar werk als vertaalster, maar nu van Italiaanse literatuur in het Nederlands,Ga naar eindnoot29 en als docent Italiaans aan het Haagse Conservatorium en later aan de universiteit in Utrecht: een uitstekende bemiddelaar

tussen de Italiaanse en de Nederlandse cultuur. Ze bleef met haar moeder teruggaan naar Sestri en bracht er ook Nederlandse vrienden: Emmy Andriesse, die een aantal prachtige foto’s van de vissers en het dagelijkse leven in Sestri heeft gemaakt;Ga naar eindnoot30 Maaike Braat, die eveneens met tekeningen en beschrijvingen haar Hollandse blik op het Ligurische landschap en de visserij wierp;Ga naar eindnoot31 Cas Oorthuys, in wiens foto’s van de Italiaanse Rivièra de suggesties van Corinna doorschemeren.Ga naar eindnoot32 Maar voor deze naoorlogse fase moge ik verwijzen naar een eerder artikel van mijn hand.Ga naar eindnoot33

Wie thans in Sestri langs het witte huis loopt kan aan de voorgevel een opvallende gedenkplaat lezen, waarop Arthur van Schendel en Giovanni Descalzo in een slechts gedeeltelijk waarheidsgetrouwe verhouding worden samengebracht en uiteindelijk verzoend. Er staat, vertaald: ‘Hier verbleef van 1933 tot 1945 de illustere Nederlandse schrijver Arthur van Schendel en werkte onvermoeibaar, geïnspireerd door het dorp en het panorama. Vriend van G. Descalzo was hij zijn gids op de weg naar de poëzie’.

Niet te zien daarentegen zullen de twee houten klompen blijven die op een zolder in Sestri bewaard worden door Descalzo’s dochter Ilaria. Toen haar vader overleed, was zij nog een klein meisje en werd haar verteld dat hij op reis was naar Holland en vandaar een cadeautje zou sturen. De al genoemde schilderes Dina Bellotti, die zowel Descalzo als de Van Schendels goed kende, had in een brief aan Corinna gevraagd of ze een paar Hollandse klompjes, maat 28, wilde kopen en naar de kleine Ilaria sturen alsof dat het beloofde cadeau van haar vader was…Ga naar eindnoot34

¶ De in dit artikel geciteerde passages uit Italiaanse teksten zijn door mij vertaald. Ik ben Corinna van Schendel, kleindochter van de schrijver, erkentelijk voor het ter beschikking stellen van stukken en foto’s uit het Familiearchief Van Schendel. Voor commentaar en verbetering van mijn Nederlands ben ik veel dank verschuldigd aan Corinna van Schendel, Ton Anbeek en mijn man, Pieter de Meijer.

Laagwater
Frank Okker
Rouffaer en de sabel van Multatuli

Al eerder schreef ik in De Parelduiker (2010/4) over de even merkwaardige als gedreven Gerret Pieter Rouffaer (1860-1928), die al in 1885 naar Nederlands-Indië afreisde om onderzoek te doen naar de ervaringen van Multatuli als bestuursambtenaar. Het ging Rouffaer erom vast te stellen in hoeverre diens Max Havelaar overeenkomt met de werkelijkheid. Tijdens het onderzoek voor mijn recent verschenen biografie Rouffaer, de laatste Indische ontdekkingsreiziger (Boom, 2015) kwam ik nog een aantal nieuwe feiten op het spoor die meer inzicht geven in het karakter en de slagvaardigheid van Multatuli.

Na zijn aankomst op Java op 5 november 1885 voert Rouffaer tal van gesprekken met of over de betrokkenen bij de gebeurtenissen in Lebak, die de grondslag vormen voor Max Havelaar en die zich amper dertig jaar geleden hebben afgespeeld. Hij verneemt even onbekende als opmerkelijke verhalen over de Indische loopbaan van Douwes Dekker. Van A.J. Andrée Wiltens, auditeur-militair in Ambarawa en eerder substituut-griffier bij het Hooggerechtshof, hoort hij dat Multatuli tijdens zijn verblijf op Sumatra’s Westkust al bekend stond als een slecht ambtenaar, die destijds als assistent-controleur in Natal terecht berispt én geschorst werd wegens een kastekort. Maar Wiltens omschrijft Multatuli ook als een vrolijk en geestig man in gezelschap. Hij werd onder meer gewaardeerd vanwege zijn opvallende talent om onvoorbereid allerlei geestige gedichten voor te dragen. Dat deed hij bijvoorbeeld na de wekelijkse jachtpartij als compensatie voor het verslag dat hij verzuimd had te maken.

Twee voormalige functionarissen in de Sumatraanse stad Padang verklaren dat Multatuli als ambtenaar de meest dwaze dingen deed. Tijdens zijn schorsing wilde hij midden op het Michielsplein in Padang een hut laten bouwen omdat hij, naar eigen zeggen, over onvoldoende middelen beschikte voor een andere vorm van logies. Bij zijn bezoek aan Batavia was hij van plan om op audiëntie bij gouverneur-generaal J.J. Rochussen in slaapbroek en kabaai te verschijnen. Als reden gaf hij op dat hij niet over een galakostuum beschikte en dat evenmin betalen kon.

Later ranselde hij een officier, die hem in huis had genomen, ‘in euvele drift’ met een biljartkeu af, nadat de militair hem ’s avonds om een mislukte stoot had uitgelachen. De volgende dag voerden zij nog een duel op het pistool dat goed afliep,

maar bij het daaropvolgende gevecht op de sabel sloeg Multatuli de man een vinger af.

Naast zijn onderzoek naar de voormalige assistent-resident verdiept Rouffaer zich onder meer in de geschiedenis van Nederlands-Indië en brengt hij verschillende bezoeken aan plantages die hem veel interessante informatie opleveren. Kennelijk maakt hij geen enkele haast met het verzamelen van nog meer getuigenissen over Multatuli. Hij verwacht dat de schrijver nog dermate vitaal is dat hij hem ergens in de loop van 1890 in Nieder-Ingelheim het boek met zijn bevindingen kan overhandigen.

Dat blijkt echter een tragische misrekening. In Ambarawa (Midden-Java) ontvangt hij op 23 februari 1887 het bericht dat Multatuli vier dagen eerder is overleden.

De belangrijkste getuigenissen die Rouffaer vastlegt, hebben betrekking op Multatuli’s conflict als assistent-resident van de afdeling Lebak met de Indische regent en zijn eigen superieuren. Al spoedig valt het Rouffaer op dat het op feiten gebaseerde oordeel van de betrokkenen vaak sterk afwijkt van de weergave door de gewezen bestuursambtenaar.

Zo blijkt het beleid van de door Multatuli zwaar verguisde gouverneur-generaal A.J. Duymaer van Twist over het algemeen juist bijzonder gewaardeerd te zijn. De kritische theeplanter Karel Holle kwalificeert hem als een van de weinige eerlijke gouverneurs-generaal. Hij roemt de landvoogd voor zijn besluit om de ‘hoogst onbillijke’ pasarbelasting af te schaffen, een heffing die uiterst nadelig was voor de inheemse handelaren. Van Twist dreef dat besluit zelfs door tegen de zin van zijn superieuren in Den Haag.

Anders dan Multatuli beweerde legde hij ook wel degelijk straffen op aan inheemse hoofden die zich jegens de bevolking misdroegen. Dat gebeurde onder meer in augustus 1851 bij de regent van Kendal en enkele van diens wedana’s (districtshoofden). In de kwestie Lebak liet hij zelf een onderzoek uitvoeren dat leidde tot het ontslag van enkele lokale hoofden en tot een ernstige vermaning voor de regent. Ook Aquasie Boachi, de eerste zwarte mijningenieur in de kolonie, noemt Van Twist tegenover Rouffaer een bestuurder met overtuiging en karakter.

De getuigenissen over C.P. Brest van Kempen, de resident van Bantam waaronder Multatuli’s afdeling Lebak ressorteerde, blijken zonder uitzondering positief. Een

commies op het residentiekantoor vertelt Rouffaer dat Brest van Kempen een gunstig rapport over Multatuli schreef. Andere betrokkenen wijzen erop dat de regent, met wie de assistent-resident in conflict kwam, wel degelijk recht had op de onbetaalde levering van buffels, op grond van diens hoge adellijke afstamming.

Rouffaer constateert dat de assistent-resident Douwes Dekker fouten heeft gemaakt, omdat hij over onvoldoende inzicht beschikte in het adatrecht en in de bijzondere agrarische toestanden die er in zijn afdeling Lebak en in de residentie Bantam bestonden. Ook valt het hem op dat de bestuursambtenaar op zijn eerdere Indische standplaatsen nooit melding heeft gemaakt van het uitzuigen van de inheemse bevolking, terwijl daar volgens verschillende bronnen wel degelijk sprake van was.

In de loop van zijn onderzoek neemt de kritiek van Rouffaer op de schrijver gestaag toe. Hij erkent Multatuli’s verdiensten als ‘de meest scherpe en radikale woordvoerder’ bij de veranderingen die zich tussen 1850 en 1870 in Nederland voordeden. Rouffaer noemt hem echter ook eenzijdig en in zekere mate partijdig. En hij ergert zich steeds vaker aan zijn persoonlijke ijdelheid en zijn ongebreidelde geloof ‘in eigen voortreffelijkheid’.

Die teleurstelling in de persoon van de schrijver en zijn optreden in Lebak leidt er ten slotte toe dat Rouffaer zijn onderzoek naar de betekenis van Multatuli niet verder voortzet. Zijn voorgenomen boek blijft uiteindelijk beperkt tot een aantal forse fragmenten. Toch verzamelde hij in zijn gesprekken met een groot aantal betrokkenen veel onbekende gegevens die het bestaande beeld van Multatuli bijstellen, zij het niet in positieve richting.

Herman Sandman
Schrijvers uit het land van koolzaad en aardgas (i)
Het gevoel van Groningen

Herman Sandman (1965) is schrijver en journalist. Hij publiceerde onder meer Arcadia der Poëten. Het literaire leven in de stad Groningen 1945-2015 en kreeg in 2008 de eerste Groninger Pers Prijs. Zijn bundel De dronken rechtsbuiten en andere helden uit het amateurvoetbal (2010) werd in dat jaar bekroond tot Het Beste Groninger Boek.

Jan Mulder (1945) is een wereldburger. Hij verruilde, net twintig jaar, Winschoten voor Brussel en voelde zich er onmiddellijk thuis. Goed, er was naar verluidt een incident met Rudolf Nurejev, die in het toilet van een nachtclub vroeg of de jongeman zijn lul wilde vasthouden, waarop Jan geschrokken meldde dat ze zulke dingen bij hem thuis niet deden, maar zet hem in een talkshow naast Catherine Deneuve en je zit als Groninger eens niet met plaatsvervangende schaamte naar een streekgenoot te kijken.

Als voetballer van rsca Anderlecht, afc Ajax en het Nederlandse Elftal voetbalde hij met en tegen de groten der aarde. De schrijver en tv-persoonlijkheid van nu is bevriend met Jeroen Henneman, Youp van ’t Hek, Kees van Kooten en Freek de Jonge. Zie hem bij De Wereld Draait Door en hij flirt, charmeert, provoceert, koketteert en fulmineert met een bijna Franse attitude. Of hij een minister tegenover zich heeft, of een actrice, Jan Mulder is zichzelf tussen de culturele elite.

Toch woont hij niet in Amsterdam of Brussel. Jan Mulder woont in Nieuwolda, in het huis waar Johanna van der Wal, zijn vrouw, geboren werd. De monumentale boerderij staat in het Oldambt, vlakbij Winschoten. Mulder keerde, aangekomen in de jaren des verstands, terug naar de streek van zijn jeugd. Ingegeven door een gevoel van verbondenheid met het land waar hij soms, op mooie zomerdagen, met een vriendje op de dijk ging liggen om naar Duitsland te kijken.

Het Oldambt is landbouwgebied, grenzend aan Westerwolde, Veenkoloniën, de Dollard en het Duitse Emsland. Dunbevolkt, met zo’n 40.000 inwoners. Kleigrond, al is Mulder geen man van de klei. Hij zag het levenslicht ’s nachts om kwart over drie in Bellingwolde, op 4 mei 1945. Die plaats ligt in Westerwolde, ‘waar de aardappelvelden eeuwig fluisteren, waar de koolzaadplukkers hun koolzaadplukkersliederen zingen en waar ’s winters een gure noordooster door de kieren kreunt.’Ga naar eindnoot1

De provincie Groningen kent drie grondsoorten. Het veen graven we af, op klei

verbouwen we gewassen en op het zand ontspannen we. Westerwolde is zandgrond en dat maakt hem volgens zijn broer Henk een ander type noorderling: ‘De klei-Groninger is wat meer de archetypische, gesloten Groninger, terwijl de zand- Groninger wat zachter, wat losser en opener is. De gestaalde communisten van oostelijk Groningen zitten op klei, richting Finsterwolde en Beerta, die vind je niet op het zand.’Ga naar eindnoot2

Affiniteit met de poëtische kant van het leven kan Mulder niet ontzegd worden, dus dat zal wel kloppen. Omdat hij ook de liefde voor Winschoten en Oost-Groningen bezingt was hij voor iemand als ik, die zijn boeken haalde uit de bibliotheek van Stadskanaal, een openbaring. Literatuur stond tot dat moment voor mij synoniem met De herberg met het hoefijzer, Het behouden huis en Het bittere kruid, titels die op de verplichte boekenlijst stonden en waarvan uittrekselboekjes voorhanden waren. Mulder liet zien dat het kon, dat je prachtig kon schrijven en dat dat ook over het noorden van Nederland kon gaan, een gebied waar, zoals iedereen wist, niks was.

Hij opende voor mij de literatuur. Van hem ging het naar Brusselmans, Hemingway, Updike, Hunter Thompson. Zijn bundels De eeuwige reserve en Opmars der Strafschopgebieden heb ik zo vaak maar kon geleend. Een feest der herkenning. Omdat het over voetbal ging, om de treffende beschrijvingen van de Oost-Groningse couleur locale en om de mengeling van weemoed en ironie, dat waarmee je je hier staande houdt. Het plezier waarmee ik zijn boeken las is altijd gebleven, ook bij een later geschrift als Doodstil, zijn essay voor de Maand van de Spiritualiteit in 2013, over de wonderschone stilte uit zijn jeugd en ook bij Chez Stans, zijn in 2010 verschenen Belgische memoires. Dat boekt opent met de volgende scène:

Groningen is het land van de leegte. In werkelijke zin is het een leeg gebied omdat er relatief weinig mensen wonen en de leegte zit in het ontbreken van toekomstperspectief. Ons gebied heet anno 2014 krimpgebied. Jongeren trekken weg, naar de stad Groningen of verder. De bodem wordt leeggetrokken ten faveure van de

staatskas en er komt weinig voor terug. De Eemshaven, op enkele tientallen kilometers van Nieuwolda, trekt nieuwe bedrijven aan, bedrijven die investeren in duurzame energie en innovatie, maar de andere kant op, in de Veenkoloniën, zijn de werkvoorzieningsschappen de grootste werkgevers. Het is niet verwonderlijk dat Oost-Groningen relatief gezien het hoogst aantal zelfmoorden kent.

Maar er is ook een poëtische leegte. De leegte die zich uitstrekt over de landerijen en akkers, gekaderd door de horizon en de lucht en het bijzondere licht, veroorzaakt door de weerkaatsing van het water van de Dollard, de Eems en de Waddenzee, om waarom fotografen nog wel eens deze kant op verhuizen.

Die leegte inspireert en die leegte doet iets met je. Staand op een akker, met zover het oog reikt niets dan horizon, behalve hier en daar een boerderij, in een gebied waar de elementen vrij spel hebben, is er het besef dat de mens een nietig wezen is.

Dat nodigt uit tot relativeren. De communis opinio in Noordoost-Nederland dat het niks was, niks is en niks wordt is niet alleen te zien als koppig fatalisme, er klinkt realiteitszin in door. Het besef van eindigheid. De Groninger kent zijn plek in de miljarden jaren durende geschiedenis van het universum. Daarin geeft het geen pas om opgewonden te doen. Emoties worden binnen gehouden, in de wetenschap dat de mens niet meer is dan een zandkorrel op een akker. In het verlengde daarvan is er bewondering voor de grootsheid van de schepping. Daarom koestert de noorderling dat wat om hem heen is en neemt het bestaan zoals het komt. Dat is het gevoel van Groningen.

Jan Mulder begrijpt dat. Als het in de documentaire Ede Staal, Credo – zien bestoan van Marleen Godlieb uit 2011 over de thematiek in de liedjes van deze Groningse troubadour gaat, zegt Mulder letterlijk: ‘…Johan Cruijff snapt dat niet, Matthijs…, bij het onbenullige af natuurlijk. Die snappen er niks van. Ik wel.’

In het bezingen van land en volk in het meest noordoostelijk deel van Nederland is Ede Staal (1941-1985) de maat der dingen. De leraar Engels, streektaalzanger en dichter trad niet veel op en bracht bij leven slechts één plaat uit, Mien Toentje,Ga naar eindnoot4 maar er zijn weinig mensen die zijn werk niet kennen.

Ede Ulfert Staal werd geboren aan de voet van een wierde in Noordwest-Groningen en was de zoon van een nsb-er. Zijn vader Boele (Hendrik) Staal, eveneens onderwijzer, ontliep ternauwernood de doodstraf vanwege het in koelen bloede neerschieten van boer Siemen Sterenberg en met de in plaats daarvoor toegekende levenslang was hij een van de zwaarst gestrafte Groningse nsb-ers.Ga naar eindnoot5

Hoewel er in Leens en omstreken, waar de jongen opgroeide, over werd gezwegen, hangt de daad van zijn vader als een schaduw over zijn bestaan. Voor hem geen jaren des onschulds. Dat klinkt door in zijn melancholische teksten waarin het verlangen naar een wereld zonder pien of zörgen onmiskenbaar is.

Staal wordt gewaardeerd om zijn vrolijke, op het randje van kitsch balancerende liedjes over de dingen van de dag van vroeger, zoals ‘Mien Toentje’, ‘Genoat’, ‘Veurjoar in de kop’, maar nog meer om zijn songs waarin dat wat de Groninger voor zijn Groningen voelt, de onverbrekelijke band met de grond waarop hij staat, in woorden worden gevat. Zoals in ‘Credo – mien bestoan’:

Een tekst als dit raakt de noorderling in het hart. Een van de gevoeligste nummers van Staal is ‘Het Hogelaand’ en iedere Groninger van boven de dertig kent de eerste regels uit zijn hoofd:

De meeste bewoners uit het land van koolzaad en aardgas dreunen in een moeite door de rest van het lied op, tot en met het couplet dat behoort tot de mooiste in de geschiedenis van het Groninger lied:

Beter dan in de zin ‘n Kou houst doeknekt in t gruinlaand’, ofwel ‘een koe hoest met ingetrokken nek in het groene land’ kan het gevoel van Groningen niet omschreven worden. Dat draait om het woord ‘doeknekt’. Met ingetrokken nek. Dat doen koeien. Er is niet veel fantasie nodig om dat beeld op te roepen. Zeker niet in het Hogeland, de streek waar Ede opgroeide. Het is het gebied ten noorden van het Reitdiep en het Damsterdiep. De naam refereert aan de hoge ligging, als gevolg van aanslibbing van de zee. Hoewel kleigrond, heeft de streek niet de harheid van de Veenkoloniën of het Oldambt. Het is een oud cultuurlandschap. Open, met veel gras, kronkelende watertjes, ‘hoge luchten’ en wierden, of de resten daarvan, herinnerend aan een tijd dat de delta regelmatig overstroomde.

Het Hogeland is die koe in het weidse land, aan het einde van een mooie voor-

jaarsdag, waarin het werk net achter de rug is, de spullen worden opgeborgen en de mens zich opmaakt voor de avond.

Het refrein bestaat uit een regel: ‘Dat is mien laand, mien Hogelaand…’ en vooral dat mien, mijn, is veelzeggend. Zo ervaart de Groninger het. Het is geen plek waar je toevallig woont omdat je ouders daarnaartoe verhuisden, of waar je ging wonen omdat je baan, studie of roeping dat met zich meebracht, het is mijn land, jouw land. Jij hoort bij het land en het land hoort bij jou.

Er is bijna geen provincie in Nederland waar de band tussen mens en aarde zo sterk is als hier. Dat zou te maken kunnen hebben met de relatief geïsoleerde ligging, maar dat kan ook met iets anders te maken hebben en dat werd me door dichter/priester/politicus Herman Verbeek (1936-2013) uitgelegd. Ik interviewde hem voor het huis-aan-huisblad de Groninger Gezinsbode.Ga naar eindnoot6 Aanleiding was het verschijnen van het itinerariumGa naar eindnoot7 Oostum op aarde.Ga naar eindnoot8 In het boekje laat hij in tien gedichten de hemel op de aarde dalen in het buurtschapje ten oosten van Groningen. Het eerste heet ‘Alles is er’ en begint als volgt:

In Oostum, zo zei Verbeek in 2005, is het land nog intact, de verhoudingen goed. De mens was er nog niet dominant: ‘Natuurlijk, alles is door boerenbedrijven in cultuur gebracht, maar dat is cultuur die de natuur niet bestrijdt. Als een cultuur strijdig is met de natuur, verliest de cultuur het altijd, want het is afhankelijk van de natuur.’

Dat het leven er in evenwicht was schetste hij in het interview aan de hand wat hij in Wierumerschouw observeerde: ‘Daar staat een boerderij, van Onnes. Daar

kan ik een heel uur op een landhek zitten, alleen maar kijken. Die man heeft mooie paarden, fokt ieder voorjaar twee, drie veulens. Dan zie je dat de merries die veulens nog opvoeden. Heel speels en gelijkmatig, zonder stress en zonder school. Die kistkalveren, de duizenden kuikens in een hok, de biggen die binnen de kortste keren bij de zeug worden weggenomen; dat is geen opvoeding meer. Die bio-industrie is alleen al daarom een zieke sector.’

Herman Verbeek bracht een deel van de oorlog door in het dorp Meeden, in het Oldambt: ‘Ook daar was alles nog zoals het was. Ik herinner mij het geluid van de klink van het karnhuis, zo’n ronde gietijzeren ring. De mens heeft een ongelooflijke innerlijke ruimte van beleving. Waarin alle zintuigen, maar dan op een geestelijke manier, actief zijn. Die klink, die kan ik nog op ieder moment horen.’

Voor hem was Oostum, een buurtschap op de resten van een wierde, een bedevaartsoord. Geen vlucht, want hij was geboren en getogen in de stad Groningen en verknocht aan zijn woonplaats, maar hij zag de nadelen van wat hij omschreef als ‘een verbrandingsoven’. De stad slorpte energie. Dat wat hij buiten de stadsgrenzen deed was kijken, observeren: ‘Na Wierumerschouw ga ik het Reitdiep over en gun mij een half uur op de brugleuning. Dan zie ik de zon, weerspiegeld in het water, van stand veranderen. Dan zie je wat tijd is. Tijd is de wijsheid van langzaamheid. Hoewel de stroming vrij traag is, is het water richting Zoutkamp toch sneller dan de tijd.’

Een van zijn uitspraken is mij altijd bijgebleven en dat beschouw ik als een verklaring voor de sterke band tussen de Groninger en zijn land: ‘Neem een handvol aarde. Daarin zitten meer micro-organismen dan er mensen zijn. Die organismen doen het levenswerk. Geen appeltje bestaat zonder de aarde.’

Op de een of andere manier, zo stel ik me voor, voelt de Groninger intuïtief wat Verbeek in de Gezinsbode vertelde over micro-organismen. Die waardeert de aarde waarop hij staat, woont en werkt. Het is misschien niet eens een gevoelskwestie, het is ook ingegeven door de jaarlijkse cyclus van ploegen, zaaien, oogsten.

Dat ‘gevoel van Groningen’, zoals Verbeek het verwoordt, is terug te vinden in de werken van schrijvers en dichters uit het land van koolzaad en aardgas. Mannen en vrouwen die er kind waren, die op lome zomerdagen in het gras lagen, visten en ’s winters aan ‘schotsie lopen’ deden en die, als ze van school naar huis fietsten, doeknekt hoestende koeien in het groenland zagen. Dat hebben ze verwerkt in proza en poëzie. Zoals overal gebeurt. Elke streek heeft zijn schrijvers en dichters, die de aarde waarop ze staan, waarop ze zijn grootgebracht, een hommage brengen en dat is in dit deel van Nederland niet anders.

Althans.

Gerrit Jan Zwier zegt in 1982 in het artikel ‘Schrijven in Groningen’ dat we ons niet te veel illusies moeten maken.Ga naar eindnoot9 Hij haalt de psycholoog Chorus aan die in zijn ‘curieuze maar amusante’ De Nederlander uiterlijk en innerlijk beweert dat de Groninger materialistisch en op de penning is en weinig gevoel voor fantasie en poëzie heeft en

aldus in de Nederlandse letterkunde vrijwel afwezig is.Ga naar eindnoot10 De landbouwwetenschappen, ja, daar zijn we goed in. Er is ook een oorzaak voor dat ‘gebrek aan levenskracht in de schone letteren’: de ‘nevel en natheid van het Noorden’. Die wakkeren een deprimerende stemming en neerslachtigheid aan en dat alles leidt weer tot een drang naar sterke drank en pruimtabak en wie zich eenmaal heeft laten verleiden is niet meer te bewegen tot literaire arbeid: ‘in plaats van het blanke papier met fraaie woorden te vullen wordt dit bedekt met dronken kletspraat en tabakssap’.

Een ander argument is het christelijk geloof, dat in al zijn calvinistische vormen stevig geworteld is in het noorden en daarbij hoort een gezonde afkeer van de schone kunsten. Ook wordt aangevoerd dat de Groningers, volk van de zee en de vlakte, de verbeelding en lust van het vertellen missen, dat wat zo kenmerkend is voor bergvolken. Een enkeling waagt zich aan de letteren en genoemd worden slechts één Groninger, Johan Huizinga en een niet-Groninger, Jan Goeverneur. Chorus zegt, aangehaald door Zwier: ‘waar het land vlak en alles met één oogopslag te overzien is, rest de verbeelding weinig kans: de geest blijft gemakkelijk dicht bij de grond.’

Chorus (en deels Zwier) zijn niet de enigen die er lange tijd zo over dachten. Ab Visser verborg in ’t Peerd van Ome Loeks (1970) niet onder stoelen of banken dat literatuur in Groningen geen hoge ogen gooide. Wie er wat van wilde maken moest als de bliksem zijn dialect afleren en zorgen dat ie naar Amsterdam kwam. Daar zaten de uitgeverijen, literaire tijdschriften en schrijvers van naam. Ook Driek van Wissen (1943-2010), die het tot Dichter des Vaderlands schopte, schetste in zijn bijdrage ‘Parnassus aan de A’ in het Groningen-nummer van het tijdschrift Maatstaf geen opgewekt beeld van de wereld van de letteren in het voormalig land van suikerbiet en strokarton.Ga naar eindnoot11

Op de vraag of Groningen een lustoord voor literatoren was, volgde een keihard ‘Nee’: ‘De gemiddelde Groninger ‘heeft er geen boodschap aan’, hij stelt zichzelf de retorische vraag: ‘Wat koop’n we d’rvoor?’ De schoolmeester/dichter Willem de Mérode,Ga naar eindnoot12 afkomstig uit het Noordgroningse Spijk, typeerde in een sonnet uit 1930 zijn provinciegenoten aldus: ‘Ze kennen niet de delicate zwier/van de gebaren en het soepel spreken’ en ‘Hun wezen is als van gewone bloemen,/die sedert jaren in hun tuinen staan’.

Hoewel hij met zijn eigen dichterschap het tegendeel bewees, beweerde Van Wissen doodleuk dat Groningers, uitzonderingen daargelaten, allerminst poëtisch waren. Hij onderstreepte de bewering van Visser dat je beter kon maken dat je

wegkwam en noemde een aantal mensen die de wijk naar het westen namen: ‘De Tachtiger Willem Paap, geboren in Winschoten, was al zo iemand, maar vooral na 1945 was er sprake van een ware exodus: Max Dendermonde (H. Hazelhoff), J.B. Charles (W. Nagel), Koos Schuur en Bert Schierbeek, allen ruimden zij het Groninger veld.’

In de oorlog vertrokken inderdaad veel noorderlingen naar de Randstad, maar dat was de generatie van Ab Visser en A. Marja, voornamelijk stad-Groningse auteurs, exponenten van dat wat in het interbellum werd aangeduid als de ‘Groninger School’, hoewel het geen ‘Groninger School’ was. Net als later de door Bart FM Droog opgevoerde ‘Groninger School’ geen ‘Groninger School’ was, maar een publiciteitsstunt, al is dat weer een heel ander verhaal, om met dezelfde Droog te spreken.

Het beeld dat Zwier, Chorus en Van Wissen schetsten is niet onwaar, maar bij elkaar opgeteld net iets te zwartgallig en bovendien achterhaald. Schrijvers en dichters die zich door het land van koolzaad en aardgas lieten en laten inspireren zijn er in overvloed. Bijna elke reisgids, wandelboekje en toeristische folder is gelardeerd met een bekend vers waarmee de wandelaar, fietser of op een bankje zittend mens ‘het gevoel van Groningen’ kan beleven.

Gevraagd naar de schrijvers van zijn streek noemt de gemiddelde Groninger een of meer van de volgende namen: Jan Boer, Simon van Wattum, Max Dendermonde, Saul van Messel, C.O. Jellema, Koos Schuur, K. ter Laan, Johan Huizinga, Gerrit Krol, Henk Scholte, Jean-Paul Franssens, Nanne Tepper, Sien Jensema en Johan Fabricius, alsmede Geert Teis (pseudoniem van Gerhard Willem Spitzen), de auteur van het Grunnens laid, het onofficiële Gronings volkslied: Van Lauwerszee tot Dollard tou. Geen Groninger die het zingt zonder kippenvel te krijgen.

De exodus is al lang geleden gestopt en meteen na de oorlog kwam er schrijvers van elders deze kant op, in de meeste gevallen met dank aan de Rijksuniversiteit Groningen, alwaar ze gingen studeren of doceren. Onder wie Belcampo (studentenarts), W.F. Hermans (lector), M. Vasalis (psychiater), Rutger Kopland (psychiater), Fritzi Harmsen van Beek en Kees Stip, al is uit hun oeuvre niet meteen een ‘gevoel van Groningen’ te distilleren.

De meesten streken neer in de stad. Vasalis woonde weliswaar in Roden, Harmsen van Beek in Garnwerd en Stip in de buurtschap Laudermarke nabij Sellingen (Westerwolde), maar zij grepen niet meteen met de handen in klei, veen of zand voor inspiratie. Poëzie en proza bewegen zich vooral rond universele thema’s. Een enkele keer werd het gemoed beroerd door het omliggende land en de bevolking. Zoals het gedicht ‘Goed Begrepen! (opdracht aan mijn dooie hond)’ van Fritzi Harmsen van Beek, over de Hondeweg naar Garnwerd. Een fragment:

Er zijn boeken geschreven, gebaseerd op en gesitueerd in Groningen. Tessa de Loo debuteerde met de verhalenbundel De meisjes van de suikerwerkfabriek (1983) toen zij in het Noord-Groningse Pieterburen woonde, de plaats die bekend werd door de zeehondencrèche van Lenie ’t Hart. De schrijfster vestigde zich in het dorp omdat ze gefascineerd was door de commune ‘Impuls’, die er in de tweede helft van de jaren zeventig huisde en dat leidde weer tot de roman Meander (1986).

Scheepsbouwer Berend Bepol is de hoofdpersoon in De nieuwe man (2003) van Thomas Rosenboom en hij heeft een scheepswerf bij Wirdum, aan het Damsterdiep. Een roman over, niet helemaal onbekend in Groningen, verdwijnende welvaart, zwijgende mannen en een fatale afloop. Het boek zelf was wel een succesverhaal, met nominaties voor de ako Literatuurprijs en de ns Publieksprijs, Duitse en Deense vertalingen en meer dan honderdduizend verkochte exemplaren.

Het schijnt, zo wil Wikipedia, dat de Franse misdaadschrijver Georges Sime-

non (1903-1989) zijn belangrijkste personage, commissaris Maigret, in Delfzijl bedacht.Ga naar eindnoot14 Met zijn vrouw Tigy arriveerde hij in 1929 in de havenplaats. Hun schip, de Ostrogoth, had een lek en werd gerepareerd op een scheepswerf aan het Damsterdiep. Daar, in een vervallen schip, zou het eerste deel in de Maigretreeks zijn ontstaan: Maigret en de onbekende wreker. Het verhaal Maigret in Holland, over de moord op Koenraad Poppinga, leraar aan de Zeevaartschool, speelt zich ook af in Delfzijl.

Overigens weerspreekt Maigret dat ontstaansverhaal, ook volgens Wikipedia, op 1 juli 1932 in een interview in La République, waarin hij zegt dat de commissaris is bedacht in Noorwegen.Ga naar eindnoot15 Het belette de auteur niet om in 1966 eigenhandig het beeld te onthullen dat door Uitgever W.A. Bruna aan de gemeente Delfzijl werd geschonken, vanwege de duizendste Zwarte Beertjes-uitgave.

Hoe mooi de import-schrijvers ook hun licht laten schijnen op de wereld van stad en ommeland, er is een verschil in benadering met de alhier geboren en opgegroeide auteurs. Dat is te illustreren aan de hand van een voorbeeld uit het oeuvre van Rutger Kopland, pseudoniem van Rudi van den Hoofdakker (1934-2012). Hij woonde tijdens zijn werkzame leven in Glimmen, een dorpje tien kilometer ten zuiden van Groningen, tegen het Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa.

Kopland schreef meer dan veertig jaar vanuit zijn schrijverskamertje, met uitzicht op zijn eigen tuin, zijn eigen stukje Groningen. Daar schreef ik ooit een column over, in de Groninger Gezinsbode. Ik interviewde de dichter naar aanleiding van zijn naar later bleek laatste bundel Toen ik dit zag. We gingen naar zijn werkkamer, waar de drukproeven van de nieuwe bundel lagen: ‘Terwijl de dichter zocht keek ik uit het raam. Want dit was niet zomaar een uitzicht. Dit was wat Rutger Kopland veertig jaar lang zag bij het schrijven. Dit uitzicht was mede verantwoor-

delijk voor veertien bundels en literaire onderscheidingen, waaronder de PC Hooft-prijs. Dat uitzicht, daar zat bijna copyright op.’Ga naar eindnoot16

De dichter liet zich, daar deed hij nooit geheimzinnig over, inspireren door het omliggende land. Hij liep graag door het beek- en esdorpenlandschap in de buurt van zijn woonplaats, net als het Hogeland een oud cultuurlandschap, waar riviertjes nog ongehinderd door de natuur meanderen. Zijn favoriete plekje lag vlakbij Schipborg, dat naast Zuidlaren ligt. De dorpen zijn Drents, maar liggen op de grens met Groningen en Groningers komen er graag, voor de markten en de vakantiehuisjes. Het is zandgrond, waar wij ontspannen.

Rutger Kopland kwam, ging nooit meer weg en werd Groninger onder de Groningers. Een van zijn bekendste gedichten, ‘Jonge sla’, is qua thematiek, dramatiek en lyriek te vergelijken met een van de bekendste liedjes van Ede Staal: ‘Mien Toentje’. Het gaat over een tuin, de schrijver is gefascineerd door het groeien van een gewas of gewassen en er gaat iets mis. Die vergelijking illustreert echter het verschil tussen allochtone en autochtone noorderlingen. Kopland is de romantische geest, buitenstaander, de import-Groninger, die een emotie voelt bij het zien van een krop sla.

Een Groninger heeft meer emoties dan hij wil toegeven, maar als het om het bewerken van het land gaat, is het een en al nuchterheid. Staal hanteert dan ook, opgegroeid tussen de landerijen, een meer realistische benadering, gewend als hij is aan de grillen van de schepping en constateert droog dat de oogst weer eens dreigt te mislukken. De sperziebonen (met zachte schil), komen niet op, de sla schiet door, de spreeuwen vreten de besjes op en ga zo maar door. Maar, in tegenstelling tot Kopland, die uit het lood geslagen lijkt, houdt Staal de moed erin. Een tuin biedt, naast gezond eten, immers diverdoatsie. Tijdverdrijf, roering. Je blijft bezig. En, kenmerkend voor de noordelijke inborst, het besef dat je door moet. Gaat het dit jaar niet, volgend jaar opnieuw proberen. Kop der veur. Dat is het gevoel van Groningen.

Dat neemt niet weg dat zij die van elders kwamen het hier niet naar de zin hadden. Ook Belcampo kwam naar Groningen en bleef. Hij was een wandelaar, bevriend met Jean-Paul Franssens (1938-2003) en ze trokken er regelmatig op uit. Over een van de wandelingen, richting Garnwerd, het dorpje waar Fritzi Harmsen van Beek woonde, schreef Franssens een kort verhaal.

Ik ga wandelen met Belcampo door het Groningerland naar het dorp Garnwerd aan het Reitdiep, gelegen ten noorden van de stad. Wijd en trots ligt het land waar ik mee verwant ben, voor ons uitgestrekt. De statige terpdorpen waarvan de torens als ongenaakbare maar waakzame wachters omhoog rijzen. We gaan naar Garnwerd omdat ik het een van de mooiste Groningse dorpen vind en omdat de wandeling ernaar toe, over de dijk langs het Reitdiep, een van de genoeglijkste is die ik ken.Ga naar eindnoot19

Franssens laat ook het licht schijnen op de manier waarop Belcampo loopt: ‘Hij duwt de aardbol met zijn voeten onder zich vandaan, zoals een kind dat doet in de speeltuin met een draaitonnetje. Hiermee zet hij de hele aarde in beweging die hem, door zijn reusachtige omvang, weer voortduwt, zodat hij, en elke metgezetl met hem, als vanzelf voortloopt. Daardoor is het te verklaren dat hij op gevorderde leeftijd nog grote wandeltochten weet af te leggen.’

De tocht voert van Sauwerd naar Wetsinge, over het grasland naar de dijk, richting het legendarische kerkje van Oostum, bezongen door Herman Verbeek. Ze passeren schapenhekken en komen aan in Garnwerd:

Waarom is dit nu mijn lievelingsplek? Om de statige molen? Om de kloeke zadeldaktoren? Om de huizen die als uitgestrooid tegen de terp zijn gebouwd? Om het water van de stoere rivier die erlangs stroomt? Om de wijde lucht die zich als een beschermend dak over het dorp en veld uitstrekt?
Dat is maar ten dele waar. Ik houd er bovenal van omdat er zo’n prachtig, herbergachtig café is waar je soep met balletjes kunt eten. Groentesoep waarvan de mergpijp al uren voordat de gesneden groente aan de bouillon werd toegevoegd, op het petroleumtoestel in de keuken heeft staan trekken. Voor een tweede keer komt het water me in de mond. Belcampo maakt plots zijn beken-

de huppelpasje, dat kan uit vreugde zijn omdat hij net als ik de geur van die balletjes, de prei en de selderij opsnuift, maar het kan ook als vermaning gelden omdat ik in mijn geestdrift even uit de pas raak. De schoenen worden voor de deur uitgetrokken; er zit rivierklei aan en die hoort niet op de pas geboende gelagkamervloer thuis. Trouwens, op je sokken over die vloer te lopen is een prettige gewaarwording na al die hobbels op de dijk. Kom nu maar binnen met de soep. Wij gaan intussen voor het raam zitten en kijken naar buiten. Naar het water. Naar de wegen die zich voor ons uit door het oneindige, blakende Groningerland slingeren. Wij zijn tevreden omdat we ons op de mooiste plek van Nederland bevinden. Daar komt de soep.Ga naar eindnoot20

In het volgende nummer: Schrijvers uit het land van koolzaad en aardgas, deel 2: Zoals de ouden zongen piepen de jongen. Deel 3, dat in no. 3 van deze jaargang verschijnt, duikt in de historie en zal van de twintigste eeuw teruggaan naar het begin.

[2015/1]

Sjoerd van Faassen
Vrouwen, soldaten en andere christenen!
Hans Keilson, Benjamin Cooper en reclamebureau Co-op 2

Sjoerd van Faassen (1949) is geassocieerd onderzoeker bij het rkd – Nederlands instituut voor kunstgeschiedenis en bereidt samen met Hans Renders een biografie van Theo van Doesburg voor. Hij publiceerde eerder onder meer over de uitgevers A.A.M. Stols, Geert van Oorschot, Bert Bakker en Reinold Kuipers. In De Parelduiker 19/4-5 publiceerde hij een artikel over L.Th. Lehmann en het tijdschrift Criterium.

Vanaf november 1938 waarde er in de Nederlandse uitgeverswereld een jaar lang een schrijver rond die zich verschool achter het pseudoniem Benjamin Cooper.

Hoewel schrijver? Het leek meer iemand die er plezier in had uit alle hoeken en gaten teksten te verzamelen, van velerlei schrijvers, uit nogal diverse periodes en over tamelijk uiteenlopende onderwerpen: grote denkers als Erasmus en Comenius, een minder groot denker als de toenmalige Nederlandse minister-president Hendrik Colijn, teksten over oorlog en vrede, liefdes- en zeemansliedjes. En áls Benjamin Cooper al een schrijver was, dan ging het niet om één schrijver, want achter dat pseudoniem verborgen zich twee, uit Duitsland gevluchte auteurs: Hans Keilson en Gerd Klaass.Ga naar eindnoot1

Gestuurd door het Amsterdamse reclamebureau Co-op 2 zou Benjamin Cooper – het pseudoniem lijkt te zijn ontleend aan de naam van deze in 1934 door de fotograaf Paul Guermonprez samen met de ontwerper Hajo Rose opgerichte ‘Ateliers voor Grafische Vormgeving’ – bij vier verschillende uitgevers in totaal zes boekjes publiceren. Naar Keilsons zeggen werden alle boekjes geproduceerd door Co-op 2, dat hoogstwaarschijnlijk ook het initiatief voor die uitgaven nam. In de door Guermonprez in het voorjaar van 1938 ontvouwde plannen voor de toekomst van zijn bedrijf staan onder meer ‘2 nieuwe geïllustreerde aphorismen’ en ‘4 postkoets door moderne tijd’ genoemd, alle boekjes als project van Klaass.Ga naar eindnoot2 Het lijkt daarom aannemelijk dat Keilson door Klaass bij die projecten is betrokken. Co-op 2 bracht de boekjes van Cooper onder bij de diverse uitgevers. Op één na werden alle boekjes uitbundig geïllustreerd door medewerkers van Co-op 2.Ga naar eindnoot3 Uitsluitend het boek voor D.A. Daamen’s Uitgeversmaatschappij ter gelegenheid van de 70^ste verjaardag van de politicus Hendrikus Colijn [3] hebben Keilson en Klaass samen gemaakt. Klaass was in zijn eentje verantwoordelijk voor In het doolhof der liefde [6], Keilson naar zijn zeggen voor de overige vier publicaties.

Ideologische lading?

Aan de zes boekjes van Benjamin Cooper werden in de pers veelvuldig korte berichtjes gewijd.Ga naar eindnoot4 Die zijn waarderend en ze loven het verstrooiende karakter van de boekjes, maar maken weinig woorden vuil aan de samenstellers en al helemaal niet aan de illustraties.

Wat waren dat nu voor boekjes die Co-op 2 sleet aan de uitgevers die met haar in zee gingen? Speelden ze bijvoorbeeld een rol in de welig tierende Exil-Literatur, waarvan Amsterdam, met Allert de Lange en Querido Verlag, het centrum was? Een ideologische lading lijkt afwezig.

Klaass zou namens Co-op 2 met een verwijzing naar de Spaanse Burgeroorlog zelfs expliciet wijzen op het onpartijdige karakter van haar ontwerpen. Op 15 juni 1938 schreef hij aan de Arnhemse uitgeverij Van Loghum Slaterus: ‘Het Spaanse avontuur is aan de orde van de dag, doch het danspaar dat wij U hierbij voorstellen komt noch uit het linkse, noch uit het rechtse Spanje, doch uit het neutrale ideeënbrein van een onzer illustratieve medewerkers.’Ga naar eindnoot5

Het deeltje met de humoristische titel Vrouwen, soldaten en andere christenen! met teksten van Erasmus [1] en Een reis met de diligence met teksten van Comenius [2] verschenen beide in de door U.M. Holland uitgegeven Déjà-vu-serie, die door Cooper onder meer werd verantwoord met de observaties: ‘De Déjà-vu-serie bevat de déjàvu-belevenissen, die grote mannen uit het verleden zouden hebben, als ze plotseling in onze tijd terug kwamen’. De suggestie die hiervan uitgaat, is dat zulke tijd-

reizigers met verwonderd-kritische blik zouden kijken naar de veelbewogen jaren dertig. Kennelijk was het de bedoeling dat de reeks meer dan deze twee deeltjes zou omvatten, maar het bleef hierbij. Het Erasmus-deeltje wordt voorafgegaan door Coopers tekst ‘Beste tijdgenoten’, waarin hij Erasmus’ woorden en zijn

‘scherpe, mensen- en zaken-hekelende taal’ voor de lezer begrijpelijker heeft proberen te maken. Comenius wordt geïntroduceerd als ‘groten mensenvriend, pacifist, vluchteling, emigrant en Christen’. Uit deze introducerende teksten – überhaupt uit de keuze voor Erasmus en Comenius – zou je een politieke stellingname kunnen afleiden, maar de gekozen fragmenten leveren op zijn hoogst een impliciet commentaar op contemporaine fenomenen. Het aan Colijn gewijde deel [3] heeft vooral hagiografische betekenis, en De zingende walvisch [5] en In het doolhof der liefde [6] – beide verschenen bij H. Meulenhoff – zijn niets meer of minder dan aardige bloemlezingen, zoals er in die tijd wel meer verschenen. Wat betreft De zingende walvisch werd zelfs plagiaat van het driedelige Van varen en vechten (1914) van D.F. Scheurleur vermoed.

Het in mei 1939 door de met Guermonprez bevriende Haagse uitgever Boucher uitgegeven Zeven maal zeven vredesstemmen aller tijden en volken [4] lijkt het enige boekje met een ideologische lading. Ook die bloemlezing kreeg een inleiding (ruim drie pagina’s) van Cooper, in dit geval Hans Keilson. De keuze was moeilijk geweest, ‘want bij veel, wat bij een eerste aanhooren een vredesstem leek, ontbrak, hoe vaak ook het woord “vrede” gebezigd werd, bij nader onderzoek: de vredelievende gezindheid, ontdaan van allen haat. Dit gold in het bijzonder voor het ziften der stemmen van tijdgenooten, die principieel niet mochten ontbreken. Zij immers geven aan het geheel het accent, waaraan in onzen van vrede verstoken en daarom zoo sterk naar vrede hunkerenden tijd, behoefte werd gevoeld’, verklaarde Cooper in zijn inleiding. In het rooms-katholieke weekblad De Nieuwe Eeuw van 15 juni

1939 tekende een zekere Ir. V.B. met betrekking tot Zeven maal zeven vredesstemmen op: ‘Als symptoom van een tijdgeest, door Huizinga zo onbarmhartig aan de kaak gesteld en ontleed,Ga naar eindnoot6 is het toch een hoogst merkwaardig en voor critische lezers leerzaam boek.’ Het onderwerp van Zeven maal zeven vredesstemmen droeg gezien het tijdstip van verschijnen – de Tweede Wereldoorlog was inmiddels uitgebroken – op zichzelf al een programmatisch oordeel in zich, en de teksten van uiteenlopende figuren als Pius xi, Frank Buchman, Krishnamurti, TomáÅ¡ Masaryk, Soen-Yat-Sen, Jean Jaurès, Aristide Briand, Gustav Stresemann, Mahatma Gandhi en Henriette Roland Holst versterken dat oordeel.

Guermonprez had in Berlijn gestudeerd tijdens de opkomst van de nazi’s en beide schrijvers achter Benjamin Cooper alsmede de illustrator Leo Meter en Hajo Rose waren Duitsland ontvlucht nadat de nazi’s de macht hadden overgenomen. Een sterkere relatie met Exil-Literatur of met het antinazistische kunstenaarsprotest in deze periode zou daarom voor de hand liggen, maar dat is niet het geval.Ga naar eindnoot7

Hans Keilson

Hans Keilson (1909-2011) studeerde van 1928 tot 1934 medicijnen in Berlijn. Als jood kon hij na zijn studie alleen als sportleraar aan joodse scholen en als musicus werken. In 1933 publiceerde hij zijn eerste (autobiografische) roman, Das Leben geht weiter. Eine Jugend in der Zwischenkriegszeit bij de prestigieuze S. Fischer Verlag, waar

Gottfried Bermann Fischer, de schoonzoon van de oude Samuel Fischer, sinds begin jaren dertig naar eigen zeggen verantwoordelijk was voor de acquisitie van manuscripten van zijn generatiegenoten.Ga naar eindnoot8 Of hij ook degene is geweest die Keilsons eerste boek bij Fischer binnenhaalde, is de vraag, want Fischer-redacteur Oskar Loerke schreef in december 1932 in zijn dagboek: ‘Dienstag das Manuskript von Hans Keilson gelesen. Mit sympathische Eindruck: ich will es empfehlen.’Ga naar eindnoot9 Loerke had later het eerste exemplaar van Keilsons boek aan hem overhandigd met de woorden: ‘Und nun machen Sie aber, daß Sie rauskommen. Ich befürchte das Schlimmste.’ Keilsons boek werd inderdaad in 1934 door de nazi’s verboden.

Herfst 1936 emigreerde Keilson naar Nederland. Zijn toenmalige vriendin, de acht jaar oudere grafologe Gertrud Manz (1901-1969), was – hoewel rooms-katholiek en dus niet automatisch in de gevarenzone – al in 1935 naar Nederland geweest om een eventuele emigratie voor te bereiden. Het stel woonde in Amsterdam in een pension in de Anna Vondelstraat 4, waar ook Gerd Klaass en zijn vrouw verbleven. Later dat jaar duikt Keilson op in het verblijfsregister van Naarden, waar hij twee jaar later werd ingeschreven in het bevolkingsregister. Keilson en Manz kregen op 22 augustus 1941 een dochter, Barbara. Ze bewogen zich beiden in de kringen rond de Bilthovense onderwijsvernieuwer Kees Boeke.Ga naar eindnoot10

Onder anderen via Marie Anna Adelaar-Fürth, een Naardens gemeenteraadslid en een nicht van Gerd Klaass’ vrouw Traudelise Katz,Ga naar eindnoot11 maar ook – en dat is gezien het vervolg niet van belang ontbloot – voorzitter van de Montessori-Vereeniging,

legde Keilson al snel contacten die in later jaren voor hem van levensbelang bleken, onder anderen met L.H. (Henk) Fontein, het toenmalige hoofd van de Montessorischool in Bussum en medeoprichter van de ivo-scholen. Vrienden adviseerden Keilson om als psychotherapeut voor kinderen te gaan werken – werken als arts was ook in Nederland niet mogelijk.

Via zijn vriend Leendert Swaneveld kwamen gedichten van Keilson terecht bij het rooms-katholieke literaire tijdschrift De Gemeenschap. Eind juli 1937 stuurde Swaneveld een vijftal gedichten ‘van een jongen Duitschen emigrant, die reeds bij S. Fischer Verlag een roman publiceerde’. Veertien dagen later stuurde Swaneveld er nog twee. Keilson liet de redactie begin augustus weten dat hij erg blij was dat zijn gedichten zouden worden opgenomen, vooral omdat in De Gemeenschap eerder werk van zijn mede-emigrant Joseph Roth was verschenen.Ga naar eindnoot12 In De Gemeenschap van maart 1938 werden onder het pseudoniem Alexander Kailand zes gedichten van Keilson gepubliceerd: ‘Wir Juden…’ (een cyclus van vijf gedichten) en ‘Ballade vom irdischen Juden’, voorafgegaan door een korte redactionele introductie. Begin april 1938 stuurde Swaneveld opnieuw gedichten van Keilson, deze keer acht stuks, waarvan de redactie er slechts twee behield.Ga naar eindnoot13 In mei 1939 werden ‘An die jungen Dichter Hollands’ en ‘Bildnis eines Feindes!’ opgenomen, in maart 1940 verscheen ten slotte ‘In memoriam’, geschreven naar aanleiding van de Reichskristallnacht in november 1938, dus ná Swanevelds zending. In diezelfde periode stelde Keilson alleen of samen met Gerd Klaass de al genoemde zes boekjes samen voor Co-op 2.

Naast De Gemeenschap-redacteuren Anton van Duinkerken en A.J.D. van Oosten leerde Keilson dankzij zijn publicaties enkele Nederlandse schrijvers kennen, onder wie Ed. Hoornik, Adriaan Morriën, Victor van Vriesland en mogelijk ook J.W.F. Werumeus Buning, die later voor De zingende walvisch [5] en het door Trude Jalowetz en Leo Meter samengestelde Co-op 2-product Neerlands zonen, Neerlands helden (1942) een voorwoord schreef.

Relatief laat, in april 1943, dook Keilson onder. Hij kwam als onderduiker terecht in de Rekkensche Inrichtingen, een in 1914 gestarte instelling van protestants-christelijke signatuur die uitging van de Vereeniging tot Stichting van Christelijke Inrichtingen voor Verpleging van Zwakzinnigen.Ga naar eindnoot14 In 1929 was er een nieuwe afdeling bijgekomen, Oldenkotte, ten behoeve van de verpleging van psychopaten (zgn. tbr-patiënten). De Rekkensche Inrichtingen waren gevestigd in een serie paviljoens, er was een boerderij en er was een tuinderij die ervoor zorgden dat er een zekere mate van autarkie was in de inrichting. De al eerder genoemde Henk Fontein was er sinds mei 1940 directeur. Fontein was in die functie de geestelijk verzorger van de in Oldenkotte verblijvende dichter Gerrit Achterberg, met wie Keilson in 1941 via Fontein al in contact was geraakt.Ga naar eindnoot15

Keilson zou tot begin september 1943 bij Fontein ondergedoken zitten. Rond die tijd stelden de Duitsers verplicht dat Nederlanders moesten wonen in de woonplaats die stond aangegeven op het persoonsbewijs. Op het valse persoonsbewijs van Keilson stond een woonplaats in Zuid-Holland – het verblijf in Gelderland werd daarom te gevaarlijk. ‘Gelukkig belde een bevriende chemicus uit Delft naar mijn vriendin. Zijn dochter was bij mij onder behandeling geweest, hij kende mijn situatie en bood aan bij hem onder te duiken.’ Deze Leo Rientsma en zijn vrouw Suus boden hem onderdak in hun huis in het Agnetapark, dat onderdeel vormde van de Delftse Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek. In Delft kreeg Keilson een relatie met de 22-jarige Hanna Sanders, die net als hij ondergedoken zat. Hanna woonde bij Arie en Eva Bakker, die model stonden voor het echtpaar uit Keilsons Komödie in Moll, dat in 1947 bij de Amsterdamse Exil-uitgeverij Querido Verlag zou verschijnen. Het in die roman beschreven huis is echter dat van de Rientsma’s. Rientsma was actief in het verzet, en was onder meer betrokken bij het onderbrengen van joodse kinderen en jongeren in Hollandse pleeggezinnen. Hij schakelde Keilson daarbij in. Keilson: ‘Binnen die gezinnen ontstonden natuurlijk wel eens problemen en conflicten. Ze zochten iemand die zich kon inleven in de situatie waarin die kinderen en pleegouders zaten.’ Tot het einde van de oorlog ging Keilson zeker twee à drie keer per week met de trein naar gezinnen in heel Nederland. Maar niet alleen naar gezinnen; hij trad ook op als psychiatrisch deskundige voor het verzet.Ga naar eindnoot16 Hij had inmiddels een vals persoonsbewijs dat niet van echt was te onderscheiden, op naam van Johannes Gerrit van der Linden – een opmerkelijke keuze, omdat een van de eigenaren van het reclamebureau Co-op 2 Johannes Jacobus (Jan) van der Linden heette.

Vermoedelijk in 1944 begon Keilson te schrijven aan Der Tod des Widersachers, oorspronkelijk getiteld Der Tod des Feindes. Hij voltooide deze roman, die hem later wereldberoemd zou maken, pas in 1959. Rudolf Hirsch, na de oorlog aanvankelijk redacteur bij Querido Verlag en later van de in 1950 weer opgekrabbelde uitgeverij Fischer, vond dat Keilson in dat boek te mild was geweest en wees het daarom voor het Querido-fonds af.

Gerd Klaass

Van beide auteurs die zich achter het pseudoniem Benjamin Cooper verscholen, is Gerhard (Gerd) Klaass (1913-1985?) de meest onbekende. Klaass was een communist uit Berlijn, die in 1935 met zijn joodse vrouw Traudelise Katz (1916-1998) naar Nederland was gevlucht. Klaass was werkzaam bij Co-op 2 en was zelfs voorbestemd om in juli 1939 de algehele leiding op zich te nemen.Ga naar eindnoot17 Klaass en Katz schreven zich in november 1936 in bij de gemeente Naarden, waar inmiddels ook Hans Keilson en Gertrud Manz woonden. Daar werd in april 1940 hun zoontje Malte geboren. Klaass zou kort daarop een relatie met een niet nader geïdentificeerde Nederlandse vrouw hebben gekregen en naar Blaricum zijn verhuisd.Ga naar eindnoot18 Toen Keilson tijdens

zijn onderduik in Delft een relatie kreeg met Hanna Sanders, maakte hij op 18 juni 1944 in zijn dagboek een enigszins hooghartige vergelijking tussen Klaass en hemzelf en hun beider gelijktijdige betrekkingen met twee vrouwen: ‘Was bei Gerd Klaaß verschwommene Eitelkeit ist und bleibt, will ich bei mir zur Bewußtheit meines künstlerischen Weges ausdeuten.’ In de jaren 1942-1945 was Klaass in dienst van de Duitse Wehrmacht. Onbekend is waar hij gelegerd was of waar hij vocht. Na de oorlog werd hij vermoedelijk chef-redacteur bij het in augustus 1948 opgerichte geïllustreerde weekblad Der Stern.Ga naar eindnoot19

Klaass vertoonde tijdens de eerste jaren van de oorlog een opvallende activiteit als vertaler. Die vertalingen maakte Klaass alle samen met een zekere Jef de Leau; samen opereerden zij onder de bedrijfsnaam Litteraire Werkgemeenschap. Hun gemeenschappelijke vertalingen verschenen onder andere bij A.W. Bruna & Zoon’s Uitgeversmaatschappij in Utrecht, uitgeverij Boot in Den Haag en J.H. Gottmer & Co in Haarlem.Ga naar eindnoot20 Zowel A.G.J. van Dorssen, de directeur van Boot, als J.H. Gottmer jr. raakte na de bevrijding zijn erkenning kwijt wegens ‘onwaardig gedrag’ tijdens de oorlog. In elk geval de eerste was een SS-sympathisant, die mogelijk verantwoordelijk is geweest voor de gevangenneming van collega-uitgever A.A.M. Stols in 1944.Ga naar eindnoot21 Geen opwekkend gezelschap dus voor iemand als Klaass die Duitsland ontvlucht was. Maar, het moet ter relativering gezegd, ook gerenommeerde auteurs als S. Vestdijk en Theun de Vries maakten vertalingen voor Boot.Ga naar eindnoot22 Vestdijk bewees met zijn vertaling van de nazistische auteur Ludwig Tügel zelfs indirect lippendienst aan de bezetter.Ga naar eindnoot23

Bij de keuze voor de uitgeverijen met wie ze in zee gingen, waren Klaass en De Leau dus niet kieskeurig. Maar die keuze zegt ook weer niet alles. Waren Boot en Gottmer ‘foute’ uitgeverijen, de auteur R.H. Daumann, van wie Klaass en De Leau voor Bruna twee boeken vertaalden, was een felle anti-nazi.Ga naar eindnoot24 Klaass’ compagnonschap met Jef de Leau lijkt echter an sich incriminerend. De Leau onderhield gedurende de oorlog niet alleen nauwe betrekkingen met uitgevers in Duitsland en in het door hem in zijn brieven genoemde ‘Protectoraat’ (waarmee hij Tsjechië bedoelde),Ga naar eindnoot25 hij bleef tot in 1944 ook voor meer of minder foute uitgevers als H. Roskam en J. Philip Kruseman werken. Van Kruseman beweerde de evenmin brandschone schrijver J. van Oudshoorn dat die lid werd van de Kultuurkamer – dat werden de meeste uitgevers – maar daarenboven ook nog eens een nsb-er als vertaler aanstelde.Ga naar eindnoot26 Zou dat De Leau geweest zijn? Het is, mede gezien het feit dat Klaass in 1942 gedwongen werd in Duitse krijgsdienst te gaan, onduidelijk hoe lang zijn verbintenis met De Leau en de Litteraire Werkgemeenschap heeft geduurd.

Co-op 2, ateliers voor grafische vormgeving

Zoals gezegd werden vijf van de zes boeken van Cooper geïllustreerd door los-vaste medewerkers van het collectief Co-op 2. Klaass was daadwerkelijk in dienst bij Co-op 2. Het was zelfs Guermonprez’ voornemen hem halverwege 1939 de algehele leiding toe te vertrouwen, maar van dat plan kwam door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog niets terecht. Klaass zou onder meer verantwoordelijk worden voor de ‘bedrijfseconomische leiding’.

Co-op 2, Ateliers voor Grafische Vormgeving was in april 1934 opgericht door de oorspronkelijk uit België afkomstige, maar al eind 1914 met zijn familie naar Nederland gevluchte Paul Guermonprez (1908-1944) en Hajo Rose (1910-1989), die op zijn beurt kort tevoren Duitsland ontvlucht was.Ga naar eindnoot27 Rose en Guermonprez hadden beiden gestudeerd aan het Bauhaus. Het plan voor Co-op 2 ontstond vermoedelijk daar. Het bedrijf trok in bij architectenbureau Jan van der Linden op de Keizersgracht 498 in Amsterdam, op de bel-etage en de bovenste verdieping. Mogelijk kenden beide oprichters van Co-op 2 Van der Linden uit Berlijn, waar de laatste in dezelfde tijd als zij aan het Bauhaus had gestudeerd.Ga naar eindnoot28 Van der Linden en zijn vriendin, de voormalige verpleegster Rosalie (Iet) Obenhuyzen, namen beiden een aandeel in Co-op 2. Rose trok zich eind 1934 alweer terug omdat de karakters van Guermonprez en hem botsten en nam vervolgens de leiding op zich van de reclameafdeling van de in 1933 opgerichte Nieuwe Kunstschool in Amsterdam, min of meer een Nederlandse variant van het Bauhaus.Ga naar eindnoot29 De ontstane liefdesverhouding tussen Guermonprez en Obenhuyzen zou mede debet zijn aan Rose’s vertrek. Van der Linden trok zich in september 1936 uit Co-op 2 terug, Obenhuyzen – na de teloorgang van haar relatie met Guermonprez – in maart 1937.Ga naar eindnoot30 Er is beweerd dat de net als veel andere medewerkers van Co-op 2 aan de Haagse Academie voor Beel-

dende Kunsten opgeleide grafisch vormgever Charles Jongejans in 1940 enige tijd tweede man geweest zou zijn; vermoedelijk was hij echter slechts een vast medewerker.Ga naar eindnoot31

In april 1939, na het huwelijk van Guermonprez met Trude Jalowetz, was Co-op 2 naar de Leidsestraat 43 verhuisd. Jalowetz werkte ook voor Co-op 2. Ze vertelde haar ouders dat ze vrijdags, als Guermonprez in Den Haag les gaf, contact onderhield met drukkers, clichémakers en medewerkers en dat ze het archief ordende. ‘Sobald all diese Archieve in Ordnung sind,’ schreef ze op 5 mei 1939, ‘werde ich mich mehr mit dem Zusammenstellen von Büchern beschäftigen. Als erstes, versammle ich holländische Soldatenlieder zu denen ein guter Zeichner Illustrationen machen wird. Die Idee ist von dem Zeichner und Paul.’Ga naar eindnoot32 Dat boek, waaraan Jalowetz werkte, is vermoedelijk Praatjes en plaatjes van de soldaatjes, dat Guermonprez samenstelde en Wim van Overbeek illustreerde. Het verscheen in 1940 bij H. Meulenhoff, bij welke uitgeverij ook eerder een tweetal door Benjamin Cooper samengestelde deeltjes waren verschenen [5 en 6].

De toevoeging ‘Ateliers voor Grafische Vormgeving’ achter de naam Co-op 2 roept de vraag op naar de aard van het bedrijf. Was het, zoals dat meervoud suggereert, inderdaad een coöperatie van zelfstandige ‘ondernemers’ met Guermonprez als regisseur? Of was het Guermonprez’ bedrijf en huurde hij per opdracht hulptroepen in? In de plannen die Guermonprez begin 1938 voor de firma ontwikkelde is sprake van het streven naar ‘beperkt winstaandeel voor elk der medewerkers, waardoor het karakter [van] deze “co-operatieve samenwerking” versterkt wordt’.Ga naar eindnoot33

Guermonprez benutte tekenaars, fotografen, grafisch ontwerpers van velerlei soort. Hij bracht de kunstenaars rond Co-op 2 en potentiële auteurs bij elkaar om aan een opdracht te werken. Die kunstenaars rekruteerde hij onder meer onder zijn studenten bij de Nieuwe Kunstschool en bij de Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag waar hij fotografielessen gaf. Beide opleidingen hadden in die tijd een uitgesproken links karakter.Ga naar eindnoot34

Co-op 2 staakte de bedrijfsvoering in april 1942, blijkens een brief van Jalowetz aan uitgeverij Kosmos omdat Guermonprez samen met tal van andere Nederlandse intellectuelen als gijzelaar gevangen werd gezet in Kamp Beekvliet in Sint-Michielsgestel. Volgens Jongejans echter hield het bedrijf op omdat men weigerde zich aan te melden bij de Kultuurkamer, waarvan het lidmaatschap per 1 april 1942 verplicht was gesteld.Ga naar eindnoot35 Van 1934 tot de opheffing heeft Co-op 2 circa 120 ontwerpen gemaakt. Guermonprez was in augustus 1940 directeur van het algemeen secretariaat van de niet onomstreden Nederlandse Unie geworden.Ga naar eindnoot36 Vanaf die datum zal hij zich weinig meer met Co-op 2 hebben kunnen bemoeien. Al eerder, vanaf augustus 1939 toen Guermonprez na de uitbraak van de Tweede Wereldoorlog gemobiliseerd werd, moest hij de leiding van Co-op 2 tijdelijk overlaten aan Jalowetz.Ga naar eindnoot37 In december 1941 verhuisde het echtpaar Guermonprez bovendien naar Voorschoten.

Het initiatief voor sommige uitgaven lag bij Co-op 2. Zij bood in een aantal gevallen een kant-en-klaar product aan bij een uitgeverij. In het geval van In het doolhof der liefde [6] was het echter uitgever H. Meulenhoff die Jaap Kunst benaderde voor zijn voorwoord.Ga naar eindnoot38 Of dat ook het geval was bij het door J.W.F. Werumeus Buning ingeleide De zingende walvisch [5] is onbekend.Ga naar eindnoot39 De keuze van de uitgeverijen voor wie Co-op 2 werkte, lijkt vooral commercieel bepaald en zonder enig onderscheid ge-

maakt; enig ideologisch aspect is ook hier niet traceerbaar. Van al hun klanten heeft Co-op 2, voor zover bekend, de meeste omslagen ontworpen voor de Amsterdamse uitgeverij Kosmos, twaalf in totaal. De bewaard gebleven correspondentie met deze uitgeverij laat duidelijk zien hoe Co-op 2 te werk ging.Ga naar eindnoot40

Correspondentie van Co-op 2 met de uitgevers van de zes door Benjamin Cooper samengestelde boekjes lijkt niet te zijn bewaard,Ga naar eindnoot41 maar de wel bewaarde briefwisseling met Van Loghum Slaterus – die overigens niet met Co-op 2 in zee ging – ondersteunt de bevindingen die uit de correspondentie met Kosmos konden worden getrokken. Zo schrijft Guermonprez begin januari 1936 aan deze Arnhemse uitgeverij: ‘Hierbij veroorloven wij ons, U attent te maken op ons atelier voor verzorging van modern drukwerk. Door gebruikmaking van fotografie en foto-montage, gecombineerd met moderne typografie, spuit- en tekenwerk, bereiken wij effecten die, door de wijze, waarop zij verzorgd zijn en de overtuigingskracht van pakkende foto’s, steeds meer geapprecieerd worden. Door onze ervaring in de verzorging van publiciteit op ieder gebied, zijn wij er steeds op bedacht een ontwerp in de eerste plaats vanuit zakelijk oogpunt te beschouwen. Dat een boekomslag in eerste instantie ten doel heeft het boek te verkopen, en dat het ontwerp er dus op gericht moet zijn de inhoud op zo pakkend mogelijke wijze te vertolken, zodanig dat de aandacht van het publiek getrokken en de kooplust geprikkeld wordt, is een factor, welke door vele ontwerpers vaak uit het oog verloren wordt.’ Die opvattingen zou Guermonprez dat jaar in zijn artikel ‘Randgebieden der reclame’ in het oktober-

nummer van het Officieel Orgaan van het Genootschap voor Reclame voor een breder publiek ontvouwen.

Zeven maanden na Guermonprez’ brief herhaalt Iet Obenhuyzen dit verkooppraatje en voegt daaraan toe: ‘De ervaring leert, dat de omslag de verkoop van een boek in hoge mate kan stimuleren. De reclame-waarde van een omslag wordt echter niet alleen bepaald door een aesthetisch verantwoord beeld, dit beeld moet bovendien de aandacht trekken. Onze ervaring op het gebied van reclame geeft onze ontwerpen dit aesthetisch-zakelijk karakter.’Ga naar eindnoot42

Dat dit laatste werkte, laten de memoires van de latere uitgever van De Arbeiderspers en Em. Querido, maar dan nog in Groningen in de reclame werkzame Reinold Kuipers zien. Hij herinnerde zich dat de ontwerpen van Co-op 2 ‘in de jaren dertig zulke verfrissende elementen aan boekhandelsetalages toevoegde.’Ga naar eindnoot43

Illustraties helpen het boek verkopen

Juni 1937 laat Guermonprez aan Van Loghum Slaterus weten: ‘Naast het ontwerpen van boekbanden en omslagen verzorgen wij ook de illustraties van het boek en haast nog meer dan voor de omslag, moeten de illustraties op pakkende wijze een beeld geven, zowel van het karakter als van de inhoud van het boek, terwijl daarbij het doel der illustraties: het boek helpen verkopen niet uit het oog verloren mag worden. De boekverzorger moet dan ook niet alleen grafisch begaafd zijn en de beschikking hebben over meerdere technieken, doch bovendien literair ontwikkeld zijn. In dit verband maken wij U gaarne attent op de kleine uitgave “Adam’s vijfde rib” (uit de Uilenreeks van N.V. Bigot & Van Rossum), die geheel door ons werd verzorgd: niet alleen de illustraties en de typografie, doch ook het verzamelen van de tekst en het vertalen van de aphorismen.’ Dat is een standaardtekst, want hij schreef in bijna gelijke bewoordingen aan uitgeverij Kosmos. Het overigens weinig spectaculair vormgegeven Adam’s vijfde rib. Schoonheden van het zwakke en zwakheden van het schoone geslacht (1936) was door Guermonprez zelf samengesteld; de illustraties in dit boekje zijn van Leo Meter, die ook een tweetal boekjes van Benjamin Cooper zou illustreren. Kennelijk was het duo wel over het boekje tevreden, want twee jaar later volgde in dezelfde reeks en met dezelfde ondertitel nog Eva’s jongste dochter.

Adam’s vijfde rib is inhoudelijk inderdaad precies het soort uitgave dat Benjamin Cooper zou gaan maken: uit de wereldliteratuur bijeengeschraapte aforismen en dergelijke. Guermonprez schreef 6 december 1938 aan Van Loghum Slaterus: ‘Op het ogenblik hebben wij de tekst en illustraties van 7 tal nieuwe boeken onderhanden, die binnenkort zullen verschijnen’. Dan zijn net de maand tevoren de twee eerste door Benjamin Cooper samengestelde deeltjes verschenen. Het in november 1939 verschenen laatste deeltje van de zes, In het doolhof der liefde, is een van de titels die Guermonprez diezelfde maand speciaal onder de aandacht van de Arnhemse uitgeverij zou brengen.

Van het tableau van vaak piepjonge medewerkers van Co-op 2 hebben alleen Leo Meter (1911-1944), Lex Metz (1913-1986) en Wim van Overbeek (1915-2012) aan de door Benjamin Cooper samengestelde uitgaven meegewerkt. Zij ondertekenen de illustraties en vignetten de ene keer met hun volledige naam, de andere keer alleen met hun initialen. Onduidelijk is of zij ook verantwoordelijk waren voor de omslagen van de door hen geïllustreerde deeltjes; die hebben louter met Co-op 2 gemonogrammeerde ontwerpen.

Leo Meter was net als Keilson en Klaass Duitsland ontvlucht. Hij bewoog zich sinds zijn komst naar Nederland in 1934 in linkse kringen. Zo was hij werkzaam voor het communistische kindertheater De Vrolijke Brigade, waar Ida ter Haar, de vrouw van de schrijver Jef Last, de scepter zwaaide. In 1942 werd Meter gearresteerd: hij werd – evenals Klaass – gedwongen dienst te nemen in het Duitse leger. Hij sneuvelde in juli 1944 in Polen.Ga naar eindnoot44 Met Trude Guermonprez zou hij in 1942 nog bij Dijkstra’s Uitgeverij in Zeist het door hem geïllustreerde en door J.W.F. Werumeus Buning ingeleide Neerlands zonen, Neerlands helden. Oude liederen, verhalende en prijzende het leven van menig dapperen strijder voor zijn vaderland publiceren. Gezien het nationalistische onderwerp moet dit voor de Duitsers een ongemakkelijke uitgave zijn geweest, al had Buning de opgenomen liederen in zijn voorwoord vergeleken met het Duitse strijdlied ‘Wir fahren gegen England’. De nationaalsocialistische criticus Max Wolters constateerde in een bespreking van deze en een aantal soortgelijke bloemlezingen in het weekblad De Waag van 15 mei 1942 dat de samenstellers en de uitgevers zich hadden laten bezielen door ‘de “strubbelingen” en de strijd van onze dagen’, maar liet in het midden of dat nu positief of negatief voor zijn geestverwanten uitpakte.

Lex Metz en Wim van Overbeek waren beiden opgeleid aan de Haagse Academie. De docenten van die opleiding brachten hun leerlingen grote belangstelling voor constructivisme, Bauhaus en Nieuwe Zakelijkheid bij, maar daarvan is bij hun illustraties voor Co-op 2 weinig te merken; die hebben vaak een wat humoris-

tische ondertoon. Metz, die in 1938 in Amsterdam kwam wonen, zou na zijn studie docent aan de Nieuwe Kunstschool worden. Hij lijkt in vaste dienst van Co-op 2 geweest te zijn, want in de plannen die Guermonprez begin 1938 ontvouwde, werd hem de verantwoordelijkheid voor de planning, de kwaliteit van het drukwerk en dergelijke toebedacht.Ga naar eindnoot45 Wim van Overbeek stapte nadat Co-op 2 was opgeheven, kennelijk zonder enige moeite over naar het in 1941 opgerichte reclamebureau van nsb -sympathisant Carl Palm, die aanvankelijk firmant van de joodse firma Arc’s was geweest.Ga naar eindnoot46 Ook dat duidt op weinig ideologische bevlogenheid.

Zeven maal zeven is het enige van de zes door Cooper samengestelde boekjes dat geen enkele illustratie heeft meegekregen. Of dat de keuze van de uitgever is geweest of een beslissing van Co-op 2 is niet bekend. Feit is dat de illustraties van de overige deeltjes – net als de door Hans Keilson en Gerd Klaass gekozen teksten – geen politiek karakter hebben, ondanks de eerder gememoreerde linkse herkomst van de illustratoren. Commerciële overwegingen hadden bij de door Benjamin Cooper samengestelde boekjes duidelijk de bovenhand.

Door Benjamin Cooper samengestelde uitgaven

Met dank aan Hans Keilson†, Marita Keilson-Lauritz, Frank van Lamoen en Hans Oldewarris.

[2015/1]

Sjoerd van Faassen
Vrouwen, soldaten en andere christenen!
Hans Keilson, Benjamin Cooper en reclamebureau Co-op 2

Sjoerd van Faassen (1949) is geassocieerd onderzoeker bij het rkd – Nederlands instituut voor kunstgeschiedenis en bereidt samen met Hans Renders een biografie van Theo van Doesburg voor. Hij publiceerde eerder onder meer over de uitgevers A.A.M. Stols, Geert van Oorschot, Bert Bakker en Reinold Kuipers. In De Parelduiker 19/4-5 publiceerde hij een artikel over L.Th. Lehmann en het tijdschrift Criterium.

Vanaf november 1938 waarde er in de Nederlandse uitgeverswereld een jaar lang een schrijver rond die zich verschool achter het pseudoniem Benjamin Cooper.

Hoewel schrijver? Het leek meer iemand die er plezier in had uit alle hoeken en gaten teksten te verzamelen, van velerlei schrijvers, uit nogal diverse periodes en over tamelijk uiteenlopende onderwerpen: grote denkers als Erasmus en Comenius, een minder groot denker als de toenmalige Nederlandse minister-president Hendrik Colijn, teksten over oorlog en vrede, liefdes- en zeemansliedjes. En áls Benjamin Cooper al een schrijver was, dan ging het niet om één schrijver, want achter dat pseudoniem verborgen zich twee, uit Duitsland gevluchte auteurs: Hans Keilson en Gerd Klaass.Ga naar eindnoot1

Gestuurd door het Amsterdamse reclamebureau Co-op 2 zou Benjamin Cooper – het pseudoniem lijkt te zijn ontleend aan de naam van deze in 1934 door de fotograaf Paul Guermonprez samen met de ontwerper Hajo Rose opgerichte ‘Ateliers voor Grafische Vormgeving’ – bij vier verschillende uitgevers in totaal zes boekjes publiceren. Naar Keilsons zeggen werden alle boekjes geproduceerd door Co-op 2, dat hoogstwaarschijnlijk ook het initiatief voor die uitgaven nam. In de door Guermonprez in het voorjaar van 1938 ontvouwde plannen voor de toekomst van zijn bedrijf staan onder meer ‘2 nieuwe geïllustreerde aphorismen’ en ‘4 postkoets door moderne tijd’ genoemd, alle boekjes als project van Klaass.Ga naar eindnoot2 Het lijkt daarom aannemelijk dat Keilson door Klaass bij die projecten is betrokken. Co-op 2 bracht de boekjes van Cooper onder bij de diverse uitgevers. Op één na werden alle boekjes uitbundig geïllustreerd door medewerkers van Co-op 2.Ga naar eindnoot3 Uitsluitend het boek voor D.A. Daamen’s Uitgeversmaatschappij ter gelegenheid van de 70^ste verjaardag van de politicus Hendrikus Colijn [3] hebben Keilson en Klaass samen gemaakt. Klaass was in zijn eentje verantwoordelijk voor In het doolhof der liefde [6], Keilson naar zijn zeggen voor de overige vier publicaties.

Ideologische lading?

Aan de zes boekjes van Benjamin Cooper werden in de pers veelvuldig korte berichtjes gewijd.Ga naar eindnoot4 Die zijn waarderend en ze loven het verstrooiende karakter van de boekjes, maar maken weinig woorden vuil aan de samenstellers en al helemaal niet aan de illustraties.

Wat waren dat nu voor boekjes die Co-op 2 sleet aan de uitgevers die met haar in zee gingen? Speelden ze bijvoorbeeld een rol in de welig tierende Exil-Literatur, waarvan Amsterdam, met Allert de Lange en Querido Verlag, het centrum was? Een ideologische lading lijkt afwezig.

Klaass zou namens Co-op 2 met een verwijzing naar de Spaanse Burgeroorlog zelfs expliciet wijzen op het onpartijdige karakter van haar ontwerpen. Op 15 juni 1938 schreef hij aan de Arnhemse uitgeverij Van Loghum Slaterus: ‘Het Spaanse avontuur is aan de orde van de dag, doch het danspaar dat wij U hierbij voorstellen komt noch uit het linkse, noch uit het rechtse Spanje, doch uit het neutrale ideeënbrein van een onzer illustratieve medewerkers.’Ga naar eindnoot5

Het deeltje met de humoristische titel Vrouwen, soldaten en andere christenen! met teksten van Erasmus [1] en Een reis met de diligence met teksten van Comenius [2] verschenen beide in de door U.M. Holland uitgegeven Déjà-vu-serie, die door Cooper onder meer werd verantwoord met de observaties: ‘De Déjà-vu-serie bevat de déjàvu-belevenissen, die grote mannen uit het verleden zouden hebben, als ze plotseling in onze tijd terug kwamen’. De suggestie die hiervan uitgaat, is dat zulke tijd-

reizigers met verwonderd-kritische blik zouden kijken naar de veelbewogen jaren dertig. Kennelijk was het de bedoeling dat de reeks meer dan deze twee deeltjes zou omvatten, maar het bleef hierbij. Het Erasmus-deeltje wordt voorafgegaan door Coopers tekst ‘Beste tijdgenoten’, waarin hij Erasmus’ woorden en zijn

‘scherpe, mensen- en zaken-hekelende taal’ voor de lezer begrijpelijker heeft proberen te maken. Comenius wordt geïntroduceerd als ‘groten mensenvriend, pacifist, vluchteling, emigrant en Christen’. Uit deze introducerende teksten – überhaupt uit de keuze voor Erasmus en Comenius – zou je een politieke stellingname kunnen afleiden, maar de gekozen fragmenten leveren op zijn hoogst een impliciet commentaar op contemporaine fenomenen. Het aan Colijn gewijde deel [3] heeft vooral hagiografische betekenis, en De zingende walvisch [5] en In het doolhof der liefde [6] – beide verschenen bij H. Meulenhoff – zijn niets meer of minder dan aardige bloemlezingen, zoals er in die tijd wel meer verschenen. Wat betreft De zingende walvisch werd zelfs plagiaat van het driedelige Van varen en vechten (1914) van D.F. Scheurleur vermoed.

Het in mei 1939 door de met Guermonprez bevriende Haagse uitgever Boucher uitgegeven Zeven maal zeven vredesstemmen aller tijden en volken [4] lijkt het enige boekje met een ideologische lading. Ook die bloemlezing kreeg een inleiding (ruim drie pagina’s) van Cooper, in dit geval Hans Keilson. De keuze was moeilijk geweest, ‘want bij veel, wat bij een eerste aanhooren een vredesstem leek, ontbrak, hoe vaak ook het woord “vrede” gebezigd werd, bij nader onderzoek: de vredelievende gezindheid, ontdaan van allen haat. Dit gold in het bijzonder voor het ziften der stemmen van tijdgenooten, die principieel niet mochten ontbreken. Zij immers geven aan het geheel het accent, waaraan in onzen van vrede verstoken en daarom zoo sterk naar vrede hunkerenden tijd, behoefte werd gevoeld’, verklaarde Cooper in zijn inleiding. In het rooms-katholieke weekblad De Nieuwe Eeuw van 15 juni

1939 tekende een zekere Ir. V.B. met betrekking tot Zeven maal zeven vredesstemmen op: ‘Als symptoom van een tijdgeest, door Huizinga zo onbarmhartig aan de kaak gesteld en ontleed,Ga naar eindnoot6 is het toch een hoogst merkwaardig en voor critische lezers leerzaam boek.’ Het onderwerp van Zeven maal zeven vredesstemmen droeg gezien het tijdstip van verschijnen – de Tweede Wereldoorlog was inmiddels uitgebroken – op zichzelf al een programmatisch oordeel in zich, en de teksten van uiteenlopende figuren als Pius xi, Frank Buchman, Krishnamurti, TomáÅ¡ Masaryk, Soen-Yat-Sen, Jean Jaurès, Aristide Briand, Gustav Stresemann, Mahatma Gandhi en Henriette Roland Holst versterken dat oordeel.

Guermonprez had in Berlijn gestudeerd tijdens de opkomst van de nazi’s en beide schrijvers achter Benjamin Cooper alsmede de illustrator Leo Meter en Hajo Rose waren Duitsland ontvlucht nadat de nazi’s de macht hadden overgenomen. Een sterkere relatie met Exil-Literatur of met het antinazistische kunstenaarsprotest in deze periode zou daarom voor de hand liggen, maar dat is niet het geval.Ga naar eindnoot7

Hans Keilson

Hans Keilson (1909-2011) studeerde van 1928 tot 1934 medicijnen in Berlijn. Als jood kon hij na zijn studie alleen als sportleraar aan joodse scholen en als musicus werken. In 1933 publiceerde hij zijn eerste (autobiografische) roman, Das Leben geht weiter. Eine Jugend in der Zwischenkriegszeit bij de prestigieuze S. Fischer Verlag, waar

Gottfried Bermann Fischer, de schoonzoon van de oude Samuel Fischer, sinds begin jaren dertig naar eigen zeggen verantwoordelijk was voor de acquisitie van manuscripten van zijn generatiegenoten.Ga naar eindnoot8 Of hij ook degene is geweest die Keilsons eerste boek bij Fischer binnenhaalde, is de vraag, want Fischer-redacteur Oskar Loerke schreef in december 1932 in zijn dagboek: ‘Dienstag das Manuskript von Hans Keilson gelesen. Mit sympathische Eindruck: ich will es empfehlen.’Ga naar eindnoot9 Loerke had later het eerste exemplaar van Keilsons boek aan hem overhandigd met de woorden: ‘Und nun machen Sie aber, daß Sie rauskommen. Ich befürchte das Schlimmste.’ Keilsons boek werd inderdaad in 1934 door de nazi’s verboden.

Herfst 1936 emigreerde Keilson naar Nederland. Zijn toenmalige vriendin, de acht jaar oudere grafologe Gertrud Manz (1901-1969), was – hoewel rooms-katholiek en dus niet automatisch in de gevarenzone – al in 1935 naar Nederland geweest om een eventuele emigratie voor te bereiden. Het stel woonde in Amsterdam in een pension in de Anna Vondelstraat 4, waar ook Gerd Klaass en zijn vrouw verbleven. Later dat jaar duikt Keilson op in het verblijfsregister van Naarden, waar hij twee jaar later werd ingeschreven in het bevolkingsregister. Keilson en Manz kregen op 22 augustus 1941 een dochter, Barbara. Ze bewogen zich beiden in de kringen rond de Bilthovense onderwijsvernieuwer Kees Boeke.Ga naar eindnoot10

Onder anderen via Marie Anna Adelaar-Fürth, een Naardens gemeenteraadslid en een nicht van Gerd Klaass’ vrouw Traudelise Katz,Ga naar eindnoot11 maar ook – en dat is gezien het vervolg niet van belang ontbloot – voorzitter van de Montessori-Vereeniging,

legde Keilson al snel contacten die in later jaren voor hem van levensbelang bleken, onder anderen met L.H. (Henk) Fontein, het toenmalige hoofd van de Montessorischool in Bussum en medeoprichter van de ivo-scholen. Vrienden adviseerden Keilson om als psychotherapeut voor kinderen te gaan werken – werken als arts was ook in Nederland niet mogelijk.

Via zijn vriend Leendert Swaneveld kwamen gedichten van Keilson terecht bij het rooms-katholieke literaire tijdschrift De Gemeenschap. Eind juli 1937 stuurde Swaneveld een vijftal gedichten ‘van een jongen Duitschen emigrant, die reeds bij S. Fischer Verlag een roman publiceerde’. Veertien dagen later stuurde Swaneveld er nog twee. Keilson liet de redactie begin augustus weten dat hij erg blij was dat zijn gedichten zouden worden opgenomen, vooral omdat in De Gemeenschap eerder werk van zijn mede-emigrant Joseph Roth was verschenen.Ga naar eindnoot12 In De Gemeenschap van maart 1938 werden onder het pseudoniem Alexander Kailand zes gedichten van Keilson gepubliceerd: ‘Wir Juden…’ (een cyclus van vijf gedichten) en ‘Ballade vom irdischen Juden’, voorafgegaan door een korte redactionele introductie. Begin april 1938 stuurde Swaneveld opnieuw gedichten van Keilson, deze keer acht stuks, waarvan de redactie er slechts twee behield.Ga naar eindnoot13 In mei 1939 werden ‘An die jungen Dichter Hollands’ en ‘Bildnis eines Feindes!’ opgenomen, in maart 1940 verscheen ten slotte ‘In memoriam’, geschreven naar aanleiding van de Reichskristallnacht in november 1938, dus ná Swanevelds zending. In diezelfde periode stelde Keilson alleen of samen met Gerd Klaass de al genoemde zes boekjes samen voor Co-op 2.

Naast De Gemeenschap-redacteuren Anton van Duinkerken en A.J.D. van Oosten leerde Keilson dankzij zijn publicaties enkele Nederlandse schrijvers kennen, onder wie Ed. Hoornik, Adriaan Morriën, Victor van Vriesland en mogelijk ook J.W.F. Werumeus Buning, die later voor De zingende walvisch [5] en het door Trude Jalowetz en Leo Meter samengestelde Co-op 2-product Neerlands zonen, Neerlands helden (1942) een voorwoord schreef.

Relatief laat, in april 1943, dook Keilson onder. Hij kwam als onderduiker terecht in de Rekkensche Inrichtingen, een in 1914 gestarte instelling van protestants-christelijke signatuur die uitging van de Vereeniging tot Stichting van Christelijke Inrichtingen voor Verpleging van Zwakzinnigen.Ga naar eindnoot14 In 1929 was er een nieuwe afdeling bijgekomen, Oldenkotte, ten behoeve van de verpleging van psychopaten (zgn. tbr-patiënten). De Rekkensche Inrichtingen waren gevestigd in een serie paviljoens, er was een boerderij en er was een tuinderij die ervoor zorgden dat er een zekere mate van autarkie was in de inrichting. De al eerder genoemde Henk Fontein was er sinds mei 1940 directeur. Fontein was in die functie de geestelijk verzorger van de in Oldenkotte verblijvende dichter Gerrit Achterberg, met wie Keilson in 1941 via Fontein al in contact was geraakt.Ga naar eindnoot15

Keilson zou tot begin september 1943 bij Fontein ondergedoken zitten. Rond die tijd stelden de Duitsers verplicht dat Nederlanders moesten wonen in de woonplaats die stond aangegeven op het persoonsbewijs. Op het valse persoonsbewijs van Keilson stond een woonplaats in Zuid-Holland – het verblijf in Gelderland werd daarom te gevaarlijk. ‘Gelukkig belde een bevriende chemicus uit Delft naar mijn vriendin. Zijn dochter was bij mij onder behandeling geweest, hij kende mijn situatie en bood aan bij hem onder te duiken.’ Deze Leo Rientsma en zijn vrouw Suus boden hem onderdak in hun huis in het Agnetapark, dat onderdeel vormde van de Delftse Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek. In Delft kreeg Keilson een relatie met de 22-jarige Hanna Sanders, die net als hij ondergedoken zat. Hanna woonde bij Arie en Eva Bakker, die model stonden voor het echtpaar uit Keilsons Komödie in Moll, dat in 1947 bij de Amsterdamse Exil-uitgeverij Querido Verlag zou verschijnen. Het in die roman beschreven huis is echter dat van de Rientsma’s. Rientsma was actief in het verzet, en was onder meer betrokken bij het onderbrengen van joodse kinderen en jongeren in Hollandse pleeggezinnen. Hij schakelde Keilson daarbij in. Keilson: ‘Binnen die gezinnen ontstonden natuurlijk wel eens problemen en conflicten. Ze zochten iemand die zich kon inleven in de situatie waarin die kinderen en pleegouders zaten.’ Tot het einde van de oorlog ging Keilson zeker twee à drie keer per week met de trein naar gezinnen in heel Nederland. Maar niet alleen naar gezinnen; hij trad ook op als psychiatrisch deskundige voor het verzet.Ga naar eindnoot16 Hij had inmiddels een vals persoonsbewijs dat niet van echt was te onderscheiden, op naam van Johannes Gerrit van der Linden – een opmerkelijke keuze, omdat een van de eigenaren van het reclamebureau Co-op 2 Johannes Jacobus (Jan) van der Linden heette.

Vermoedelijk in 1944 begon Keilson te schrijven aan Der Tod des Widersachers, oorspronkelijk getiteld Der Tod des Feindes. Hij voltooide deze roman, die hem later wereldberoemd zou maken, pas in 1959. Rudolf Hirsch, na de oorlog aanvankelijk redacteur bij Querido Verlag en later van de in 1950 weer opgekrabbelde uitgeverij Fischer, vond dat Keilson in dat boek te mild was geweest en wees het daarom voor het Querido-fonds af.

Gerd Klaass

Van beide auteurs die zich achter het pseudoniem Benjamin Cooper verscholen, is Gerhard (Gerd) Klaass (1913-1985?) de meest onbekende. Klaass was een communist uit Berlijn, die in 1935 met zijn joodse vrouw Traudelise Katz (1916-1998) naar Nederland was gevlucht. Klaass was werkzaam bij Co-op 2 en was zelfs voorbestemd om in juli 1939 de algehele leiding op zich te nemen.Ga naar eindnoot17 Klaass en Katz schreven zich in november 1936 in bij de gemeente Naarden, waar inmiddels ook Hans Keilson en Gertrud Manz woonden. Daar werd in april 1940 hun zoontje Malte geboren. Klaass zou kort daarop een relatie met een niet nader geïdentificeerde Nederlandse vrouw hebben gekregen en naar Blaricum zijn verhuisd.Ga naar eindnoot18 Toen Keilson tijdens

zijn onderduik in Delft een relatie kreeg met Hanna Sanders, maakte hij op 18 juni 1944 in zijn dagboek een enigszins hooghartige vergelijking tussen Klaass en hemzelf en hun beider gelijktijdige betrekkingen met twee vrouwen: ‘Was bei Gerd Klaaß verschwommene Eitelkeit ist und bleibt, will ich bei mir zur Bewußtheit meines künstlerischen Weges ausdeuten.’ In de jaren 1942-1945 was Klaass in dienst van de Duitse Wehrmacht. Onbekend is waar hij gelegerd was of waar hij vocht. Na de oorlog werd hij vermoedelijk chef-redacteur bij het in augustus 1948 opgerichte geïllustreerde weekblad Der Stern.Ga naar eindnoot19

Klaass vertoonde tijdens de eerste jaren van de oorlog een opvallende activiteit als vertaler. Die vertalingen maakte Klaass alle samen met een zekere Jef de Leau; samen opereerden zij onder de bedrijfsnaam Litteraire Werkgemeenschap. Hun gemeenschappelijke vertalingen verschenen onder andere bij A.W. Bruna & Zoon’s Uitgeversmaatschappij in Utrecht, uitgeverij Boot in Den Haag en J.H. Gottmer & Co in Haarlem.Ga naar eindnoot20 Zowel A.G.J. van Dorssen, de directeur van Boot, als J.H. Gottmer jr. raakte na de bevrijding zijn erkenning kwijt wegens ‘onwaardig gedrag’ tijdens de oorlog. In elk geval de eerste was een SS-sympathisant, die mogelijk verantwoordelijk is geweest voor de gevangenneming van collega-uitgever A.A.M. Stols in 1944.Ga naar eindnoot21 Geen opwekkend gezelschap dus voor iemand als Klaass die Duitsland ontvlucht was. Maar, het moet ter relativering gezegd, ook gerenommeerde auteurs als S. Vestdijk en Theun de Vries maakten vertalingen voor Boot.Ga naar eindnoot22 Vestdijk bewees met zijn vertaling van de nazistische auteur Ludwig Tügel zelfs indirect lippendienst aan de bezetter.Ga naar eindnoot23

Bij de keuze voor de uitgeverijen met wie ze in zee gingen, waren Klaass en De Leau dus niet kieskeurig. Maar die keuze zegt ook weer niet alles. Waren Boot en Gottmer ‘foute’ uitgeverijen, de auteur R.H. Daumann, van wie Klaass en De Leau voor Bruna twee boeken vertaalden, was een felle anti-nazi.Ga naar eindnoot24 Klaass’ compagnonschap met Jef de Leau lijkt echter an sich incriminerend. De Leau onderhield gedurende de oorlog niet alleen nauwe betrekkingen met uitgevers in Duitsland en in het door hem in zijn brieven genoemde ‘Protectoraat’ (waarmee hij Tsjechië bedoelde),Ga naar eindnoot25 hij bleef tot in 1944 ook voor meer of minder foute uitgevers als H. Roskam en J. Philip Kruseman werken. Van Kruseman beweerde de evenmin brandschone schrijver J. van Oudshoorn dat die lid werd van de Kultuurkamer – dat werden de meeste uitgevers – maar daarenboven ook nog eens een nsb-er als vertaler aanstelde.Ga naar eindnoot26 Zou dat De Leau geweest zijn? Het is, mede gezien het feit dat Klaass in 1942 gedwongen werd in Duitse krijgsdienst te gaan, onduidelijk hoe lang zijn verbintenis met De Leau en de Litteraire Werkgemeenschap heeft geduurd.

Co-op 2, ateliers voor grafische vormgeving

Zoals gezegd werden vijf van de zes boeken van Cooper geïllustreerd door los-vaste medewerkers van het collectief Co-op 2. Klaass was daadwerkelijk in dienst bij Co-op 2. Het was zelfs Guermonprez’ voornemen hem halverwege 1939 de algehele leiding toe te vertrouwen, maar van dat plan kwam door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog niets terecht. Klaass zou onder meer verantwoordelijk worden voor de ‘bedrijfseconomische leiding’.

Co-op 2, Ateliers voor Grafische Vormgeving was in april 1934 opgericht door de oorspronkelijk uit België afkomstige, maar al eind 1914 met zijn familie naar Nederland gevluchte Paul Guermonprez (1908-1944) en Hajo Rose (1910-1989), die op zijn beurt kort tevoren Duitsland ontvlucht was.Ga naar eindnoot27 Rose en Guermonprez hadden beiden gestudeerd aan het Bauhaus. Het plan voor Co-op 2 ontstond vermoedelijk daar. Het bedrijf trok in bij architectenbureau Jan van der Linden op de Keizersgracht 498 in Amsterdam, op de bel-etage en de bovenste verdieping. Mogelijk kenden beide oprichters van Co-op 2 Van der Linden uit Berlijn, waar de laatste in dezelfde tijd als zij aan het Bauhaus had gestudeerd.Ga naar eindnoot28 Van der Linden en zijn vriendin, de voormalige verpleegster Rosalie (Iet) Obenhuyzen, namen beiden een aandeel in Co-op 2. Rose trok zich eind 1934 alweer terug omdat de karakters van Guermonprez en hem botsten en nam vervolgens de leiding op zich van de reclameafdeling van de in 1933 opgerichte Nieuwe Kunstschool in Amsterdam, min of meer een Nederlandse variant van het Bauhaus.Ga naar eindnoot29 De ontstane liefdesverhouding tussen Guermonprez en Obenhuyzen zou mede debet zijn aan Rose’s vertrek. Van der Linden trok zich in september 1936 uit Co-op 2 terug, Obenhuyzen – na de teloorgang van haar relatie met Guermonprez – in maart 1937.Ga naar eindnoot30 Er is beweerd dat de net als veel andere medewerkers van Co-op 2 aan de Haagse Academie voor Beel-

dende Kunsten opgeleide grafisch vormgever Charles Jongejans in 1940 enige tijd tweede man geweest zou zijn; vermoedelijk was hij echter slechts een vast medewerker.Ga naar eindnoot31

In april 1939, na het huwelijk van Guermonprez met Trude Jalowetz, was Co-op 2 naar de Leidsestraat 43 verhuisd. Jalowetz werkte ook voor Co-op 2. Ze vertelde haar ouders dat ze vrijdags, als Guermonprez in Den Haag les gaf, contact onderhield met drukkers, clichémakers en medewerkers en dat ze het archief ordende. ‘Sobald all diese Archieve in Ordnung sind,’ schreef ze op 5 mei 1939, ‘werde ich mich mehr mit dem Zusammenstellen von Büchern beschäftigen. Als erstes, versammle ich holländische Soldatenlieder zu denen ein guter Zeichner Illustrationen machen wird. Die Idee ist von dem Zeichner und Paul.’Ga naar eindnoot32 Dat boek, waaraan Jalowetz werkte, is vermoedelijk Praatjes en plaatjes van de soldaatjes, dat Guermonprez samenstelde en Wim van Overbeek illustreerde. Het verscheen in 1940 bij H. Meulenhoff, bij welke uitgeverij ook eerder een tweetal door Benjamin Cooper samengestelde deeltjes waren verschenen [5 en 6].

De toevoeging ‘Ateliers voor Grafische Vormgeving’ achter de naam Co-op 2 roept de vraag op naar de aard van het bedrijf. Was het, zoals dat meervoud suggereert, inderdaad een coöperatie van zelfstandige ‘ondernemers’ met Guermonprez als regisseur? Of was het Guermonprez’ bedrijf en huurde hij per opdracht hulptroepen in? In de plannen die Guermonprez begin 1938 voor de firma ontwikkelde is sprake van het streven naar ‘beperkt winstaandeel voor elk der medewerkers, waardoor het karakter [van] deze “co-operatieve samenwerking” versterkt wordt’.Ga naar eindnoot33

Guermonprez benutte tekenaars, fotografen, grafisch ontwerpers van velerlei soort. Hij bracht de kunstenaars rond Co-op 2 en potentiële auteurs bij elkaar om aan een opdracht te werken. Die kunstenaars rekruteerde hij onder meer onder zijn studenten bij de Nieuwe Kunstschool en bij de Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag waar hij fotografielessen gaf. Beide opleidingen hadden in die tijd een uitgesproken links karakter.Ga naar eindnoot34

Co-op 2 staakte de bedrijfsvoering in april 1942, blijkens een brief van Jalowetz aan uitgeverij Kosmos omdat Guermonprez samen met tal van andere Nederlandse intellectuelen als gijzelaar gevangen werd gezet in Kamp Beekvliet in Sint-Michielsgestel. Volgens Jongejans echter hield het bedrijf op omdat men weigerde zich aan te melden bij de Kultuurkamer, waarvan het lidmaatschap per 1 april 1942 verplicht was gesteld.Ga naar eindnoot35 Van 1934 tot de opheffing heeft Co-op 2 circa 120 ontwerpen gemaakt. Guermonprez was in augustus 1940 directeur van het algemeen secretariaat van de niet onomstreden Nederlandse Unie geworden.Ga naar eindnoot36 Vanaf die datum zal hij zich weinig meer met Co-op 2 hebben kunnen bemoeien. Al eerder, vanaf augustus 1939 toen Guermonprez na de uitbraak van de Tweede Wereldoorlog gemobiliseerd werd, moest hij de leiding van Co-op 2 tijdelijk overlaten aan Jalowetz.Ga naar eindnoot37 In december 1941 verhuisde het echtpaar Guermonprez bovendien naar Voorschoten.

Het initiatief voor sommige uitgaven lag bij Co-op 2. Zij bood in een aantal gevallen een kant-en-klaar product aan bij een uitgeverij. In het geval van In het doolhof der liefde [6] was het echter uitgever H. Meulenhoff die Jaap Kunst benaderde voor zijn voorwoord.Ga naar eindnoot38 Of dat ook het geval was bij het door J.W.F. Werumeus Buning ingeleide De zingende walvisch [5] is onbekend.Ga naar eindnoot39 De keuze van de uitgeverijen voor wie Co-op 2 werkte, lijkt vooral commercieel bepaald en zonder enig onderscheid ge-

maakt; enig ideologisch aspect is ook hier niet traceerbaar. Van al hun klanten heeft Co-op 2, voor zover bekend, de meeste omslagen ontworpen voor de Amsterdamse uitgeverij Kosmos, twaalf in totaal. De bewaard gebleven correspondentie met deze uitgeverij laat duidelijk zien hoe Co-op 2 te werk ging.Ga naar eindnoot40

Correspondentie van Co-op 2 met de uitgevers van de zes door Benjamin Cooper samengestelde boekjes lijkt niet te zijn bewaard,Ga naar eindnoot41 maar de wel bewaarde briefwisseling met Van Loghum Slaterus – die overigens niet met Co-op 2 in zee ging – ondersteunt de bevindingen die uit de correspondentie met Kosmos konden worden getrokken. Zo schrijft Guermonprez begin januari 1936 aan deze Arnhemse uitgeverij: ‘Hierbij veroorloven wij ons, U attent te maken op ons atelier voor verzorging van modern drukwerk. Door gebruikmaking van fotografie en foto-montage, gecombineerd met moderne typografie, spuit- en tekenwerk, bereiken wij effecten die, door de wijze, waarop zij verzorgd zijn en de overtuigingskracht van pakkende foto’s, steeds meer geapprecieerd worden. Door onze ervaring in de verzorging van publiciteit op ieder gebied, zijn wij er steeds op bedacht een ontwerp in de eerste plaats vanuit zakelijk oogpunt te beschouwen. Dat een boekomslag in eerste instantie ten doel heeft het boek te verkopen, en dat het ontwerp er dus op gericht moet zijn de inhoud op zo pakkend mogelijke wijze te vertolken, zodanig dat de aandacht van het publiek getrokken en de kooplust geprikkeld wordt, is een factor, welke door vele ontwerpers vaak uit het oog verloren wordt.’ Die opvattingen zou Guermonprez dat jaar in zijn artikel ‘Randgebieden der reclame’ in het oktober-

nummer van het Officieel Orgaan van het Genootschap voor Reclame voor een breder publiek ontvouwen.

Zeven maanden na Guermonprez’ brief herhaalt Iet Obenhuyzen dit verkooppraatje en voegt daaraan toe: ‘De ervaring leert, dat de omslag de verkoop van een boek in hoge mate kan stimuleren. De reclame-waarde van een omslag wordt echter niet alleen bepaald door een aesthetisch verantwoord beeld, dit beeld moet bovendien de aandacht trekken. Onze ervaring op het gebied van reclame geeft onze ontwerpen dit aesthetisch-zakelijk karakter.’Ga naar eindnoot42

Dat dit laatste werkte, laten de memoires van de latere uitgever van De Arbeiderspers en Em. Querido, maar dan nog in Groningen in de reclame werkzame Reinold Kuipers zien. Hij herinnerde zich dat de ontwerpen van Co-op 2 ‘in de jaren dertig zulke verfrissende elementen aan boekhandelsetalages toevoegde.’Ga naar eindnoot43

Illustraties helpen het boek verkopen

Juni 1937 laat Guermonprez aan Van Loghum Slaterus weten: ‘Naast het ontwerpen van boekbanden en omslagen verzorgen wij ook de illustraties van het boek en haast nog meer dan voor de omslag, moeten de illustraties op pakkende wijze een beeld geven, zowel van het karakter als van de inhoud van het boek, terwijl daarbij het doel der illustraties: het boek helpen verkopen niet uit het oog verloren mag worden. De boekverzorger moet dan ook niet alleen grafisch begaafd zijn en de beschikking hebben over meerdere technieken, doch bovendien literair ontwikkeld zijn. In dit verband maken wij U gaarne attent op de kleine uitgave “Adam’s vijfde rib” (uit de Uilenreeks van N.V. Bigot & Van Rossum), die geheel door ons werd verzorgd: niet alleen de illustraties en de typografie, doch ook het verzamelen van de tekst en het vertalen van de aphorismen.’ Dat is een standaardtekst, want hij schreef in bijna gelijke bewoordingen aan uitgeverij Kosmos. Het overigens weinig spectaculair vormgegeven Adam’s vijfde rib. Schoonheden van het zwakke en zwakheden van het schoone geslacht (1936) was door Guermonprez zelf samengesteld; de illustraties in dit boekje zijn van Leo Meter, die ook een tweetal boekjes van Benjamin Cooper zou illustreren. Kennelijk was het duo wel over het boekje tevreden, want twee jaar later volgde in dezelfde reeks en met dezelfde ondertitel nog Eva’s jongste dochter.

Adam’s vijfde rib is inhoudelijk inderdaad precies het soort uitgave dat Benjamin Cooper zou gaan maken: uit de wereldliteratuur bijeengeschraapte aforismen en dergelijke. Guermonprez schreef 6 december 1938 aan Van Loghum Slaterus: ‘Op het ogenblik hebben wij de tekst en illustraties van 7 tal nieuwe boeken onderhanden, die binnenkort zullen verschijnen’. Dan zijn net de maand tevoren de twee eerste door Benjamin Cooper samengestelde deeltjes verschenen. Het in november 1939 verschenen laatste deeltje van de zes, In het doolhof der liefde, is een van de titels die Guermonprez diezelfde maand speciaal onder de aandacht van de Arnhemse uitgeverij zou brengen.

Van het tableau van vaak piepjonge medewerkers van Co-op 2 hebben alleen Leo Meter (1911-1944), Lex Metz (1913-1986) en Wim van Overbeek (1915-2012) aan de door Benjamin Cooper samengestelde uitgaven meegewerkt. Zij ondertekenen de illustraties en vignetten de ene keer met hun volledige naam, de andere keer alleen met hun initialen. Onduidelijk is of zij ook verantwoordelijk waren voor de omslagen van de door hen geïllustreerde deeltjes; die hebben louter met Co-op 2 gemonogrammeerde ontwerpen.

Leo Meter was net als Keilson en Klaass Duitsland ontvlucht. Hij bewoog zich sinds zijn komst naar Nederland in 1934 in linkse kringen. Zo was hij werkzaam voor het communistische kindertheater De Vrolijke Brigade, waar Ida ter Haar, de vrouw van de schrijver Jef Last, de scepter zwaaide. In 1942 werd Meter gearresteerd: hij werd – evenals Klaass – gedwongen dienst te nemen in het Duitse leger. Hij sneuvelde in juli 1944 in Polen.Ga naar eindnoot44 Met Trude Guermonprez zou hij in 1942 nog bij Dijkstra’s Uitgeverij in Zeist het door hem geïllustreerde en door J.W.F. Werumeus Buning ingeleide Neerlands zonen, Neerlands helden. Oude liederen, verhalende en prijzende het leven van menig dapperen strijder voor zijn vaderland publiceren. Gezien het nationalistische onderwerp moet dit voor de Duitsers een ongemakkelijke uitgave zijn geweest, al had Buning de opgenomen liederen in zijn voorwoord vergeleken met het Duitse strijdlied ‘Wir fahren gegen England’. De nationaalsocialistische criticus Max Wolters constateerde in een bespreking van deze en een aantal soortgelijke bloemlezingen in het weekblad De Waag van 15 mei 1942 dat de samenstellers en de uitgevers zich hadden laten bezielen door ‘de “strubbelingen” en de strijd van onze dagen’, maar liet in het midden of dat nu positief of negatief voor zijn geestverwanten uitpakte.

Lex Metz en Wim van Overbeek waren beiden opgeleid aan de Haagse Academie. De docenten van die opleiding brachten hun leerlingen grote belangstelling voor constructivisme, Bauhaus en Nieuwe Zakelijkheid bij, maar daarvan is bij hun illustraties voor Co-op 2 weinig te merken; die hebben vaak een wat humoris-

tische ondertoon. Metz, die in 1938 in Amsterdam kwam wonen, zou na zijn studie docent aan de Nieuwe Kunstschool worden. Hij lijkt in vaste dienst van Co-op 2 geweest te zijn, want in de plannen die Guermonprez begin 1938 ontvouwde, werd hem de verantwoordelijkheid voor de planning, de kwaliteit van het drukwerk en dergelijke toebedacht.Ga naar eindnoot45 Wim van Overbeek stapte nadat Co-op 2 was opgeheven, kennelijk zonder enige moeite over naar het in 1941 opgerichte reclamebureau van nsb -sympathisant Carl Palm, die aanvankelijk firmant van de joodse firma Arc’s was geweest.Ga naar eindnoot46 Ook dat duidt op weinig ideologische bevlogenheid.

Zeven maal zeven is het enige van de zes door Cooper samengestelde boekjes dat geen enkele illustratie heeft meegekregen. Of dat de keuze van de uitgever is geweest of een beslissing van Co-op 2 is niet bekend. Feit is dat de illustraties van de overige deeltjes – net als de door Hans Keilson en Gerd Klaass gekozen teksten – geen politiek karakter hebben, ondanks de eerder gememoreerde linkse herkomst van de illustratoren. Commerciële overwegingen hadden bij de door Benjamin Cooper samengestelde boekjes duidelijk de bovenhand.

Door Benjamin Cooper samengestelde uitgaven

Met dank aan Hans Keilson†, Marita Keilson-Lauritz, Frank van Lamoen en Hans Oldewarris.