Archieven: DBNL

[2015/3]

Joris van Parys
‘Deze Brulez doet daar sympathiek werk’
Raymond Brulez, een Vlaamse vrijdenker in en rond Forum

Joris van Parys (1944) is de auteur van Masereel, een biografie (1995, derde druk 2005), vertaald in het Duits (1999) en het Frans (2008), en van Het leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse en zijn tijd (2007, vierde druk 2011). Zijn biografie Gelukkig en vol droefenis. De werelden van Raymond Brulez verschijnt in september 2015 bij Houtekiet. Eerder publiceerde hij over Brulez in Zacht Lawijd en Brood & Rozen.

Indien de naam Borgen u bekend is, komt dat allicht niet omdat u ooit Het huis te Borgen van de Vlaamse auteur Raymond Brulez (1895-1972) hebt gelezen maar omdat u in Kopenhagen het parlementsgebouw Christiansborg kent of de naam associeert met de Deense televisieserie die in 2013 door de npo en de vrt werd uitgezonden. In de vierdelige geromantiseerde autobiografie Mijn woningen (1950-1954) waarvan Het huis te Borgen het eerste deel vormt, is Borgen de fictieve naam van het badstadje Blankenberge waar Brulez tijdens de belle époque geboren werd en zijn kinderjaren doorbracht. Vader Brulez was vrijmetselaar, gedurende 25 jaar gemeentesecretaris van Blankenberge. Moeder stamde uit een katholieke familie van Blankenbergse hotelhouders en dreef zelf vlak bij de Zeedijk het hotel-pension Maison Brulez-D’Hondt dat in het boek van haar jongste zoon het ‘Huis te Borgen’ werd. Na de voortijdige dood van vader Brulez in 1906 verhuisde de weduwe met haar vijf kinderen naar Watermaal bij Brussel.

In het katholiek-liberale België van het begin van de twintigste eeuw – geregeerd door Franstalige adel en haute bourgeoisie – groeide Raymond Brulez niet anders dan andere Vlaamse schrijvers en kunstenaars van zijn generatie op als product van Franstalig onderwijs. In zijn geval het Athénée d’Ixelles in de Brusselse gemeente Elsene die aan Watermaal grenst, en de Université Libre de Bruxelles, waar alleen de cursus Nederlandse literatuurgeschiedenis van August Vermeylen in het Nederlands gedoceerd werd. Omdat zijn gedachtewereld werd gevormd en gevoed door de Franse cultuur en literatuur, van Voltaire tot Apollinaire, schreef Brulez zijn leven lang vlotter en correcter Frans dan Nederlands. In 1936 constateerde een correspondent van het Parijse maandblad Mercure de France: ‘Raymond Brulez, un nom très latin, est un admirable connaisseur de la littérature française et, comme il excelle dans les fantaisies littéraires et philosophiques, il s’impose comme un brillant esprit tout à fait français, pour qui Proust, Stendhal et Voltaire n’offrent

plus de secrets.’Ga naar eindnoot1 Aan de Franstalige Brusselse universiteit was Raymond Brulez overigens niet meer dan één jaar vergund. Een maand nadat hij in juli 1914 zijn eerstejaarsdiploma Germaanse filologie in ontvangst mocht nemen, brak de Eerste Wereldoorlog uit en bleef de universiteit uit protest tegen de Duitse bezetting vier jaar gesloten.

Twee van zijn broers waren als lid van het collaborerende schijnparlement dat zich Raad van Vlaanderen noemde, en als docent aan de door de Duitsers vervlaamste universiteit van Gent direct betrokken bij de poging om Vlaanderen met Duitse steun te ‘bevrijden’ uit het Belgische staatsverband. Na de oorlog was de naam Brulez dus een besmette naam. Raymond sukkelde van het ene tijdelijke baantje in het andere, tot hij dankzij zijn groeiende literaire reputatie werd aangeworven door het jonge Nationaal Instituut voor Radio-Omroep (nir) in Brussel. In 1936 werd hij literair adviseur, in 1947 directeur van de gesproken uitzendingen.

Brulez’ debuut in 1930 met de korte roman André Terval, met de ironische ondertitel Inleiding tot een leven van gelijkmoedigheid, getuigde vooral van een voor het katholieke Vlaanderen van het interbellum provocerende vrijmoedigheid die verklaart waarom hij jarenlang onuitgegeven bleef. Elsevier-uitgever Herman Robbers zag in Brulez ‘een der pittigste, origineelste jongere Vlamen’Ga naar eindnoot2 en inderdaad is de verhalensuite Sheherazade of Literatuur als losprijs uit 1932Ga naar eindnoot3 wel het meest spirituele proza in de Vlaamse literatuur van die jaren, vol ironische allusies op eigentijdse toestanden. Mede geïnspireerd door de ondertitel ‘Literatuur als losprijs’ gingen postmo-

derne literatuurwetenschappers 75 jaar later zover, de bundel te herdefiniëren als ‘een metafictionele roman’.Ga naar eindnoot4 Querido-uitgeefster Alice van Nahuys vond in 1936 de Sheherazade-verhalen ‘buitengewoon geestig’ maar ongeschikt voor de Salamander-romanserie: ‘hoe onbegrensd wy den maatstaf voor een roman ook kunnen nemen, Sheherazade is met den besten wil van de wereld in dezen cirkel niet te betrekken. Het zyn, hoe men zich ook keert of wendt, losse verhalen, die met een draad aaneen geregen zyn.’Ga naar eindnoot5 Met name zijn de verhalen het product van Brulez’ kritische

kijk op de modernistische kunst van de jaren 1920 en op de dilemma’s van het individu in de naoorlogse maatschappij. In ‘Het Beeld van de eeuwige godin’, het tweede verhaal, laat de beeldhouwer zich in zijn behoefte om mee te gaan met zijn tijd ertoe dwingen zijn perfecte vrouwensculptuur steeds verder te verminken. Wat overblijft, is een kaal blok marmer dat als grafmonument moet dienen voor het hondje van de vrouw die model stond voor het beeld.

Drie van de verhalen uit de bundel werden voorgepubliceerd in De Gids (‘De fatsoenlijke faun’), Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift (‘De achtste reis van Sindbad’) en Forum (het titelverhaal ‘Sheherazade’), maar ondanks de gunstige recensies werd de boekuitgave een winkeldochter. In een brief aan redacteur Maurice Roelants van Forum luchtte Brulez zijn frustratie: ‘Van mijn Sheherazade werden hoop en al 220 ex. verkocht en tusschen die 220 roekeloozen zijn er minstens 100 die het zullen vertikken nog ooit een boek van Brulez te koopen.’Ga naar eindnoot6

Noord en Zuid

Alleen omdat Nijgh & Van Ditmar-uitgever Doeke Zijlstra ook in Vlaanderen abonnees wilde werven voor zijn tijdschrift Forum, werd de Vlaamse romancier Maurice Roelants bij de start in 1932 opgenomen in de redactie. Van een vlotte samenwerking tussen de katholieke Vlaming en de vrijzinnige Nederlandse redacteuren Menno ter Braak en Eddy du Perron was in de eerste jaargang al geen sprake. Na de tweede jaargang werd de redactie gesplitst, al was dat natuurlijk geen afdoende oplossing. De Vlaamse redactie bestond immers uit drie katholieken – Roelants, Marnix Gijsen en Gerard Walschap – en de socialist Raymond Herreman, die nauwelijks invloed had op de redactionele beslissingen. Omdat Gijsen ondanks de afspraak dat de twee redacties autonoom zouden functioneren, zijn veto uitsprak tegen de erotische novelle ‘Virginia’ van Ter Braaks zwager Victor Varangot, kwam het tot een breuk die niet meer te lijmen viel.

Sinds de uitgave van de correspondentie tussen Ter Braak en Du Perron is het verhaal van de ondergang van Forum in 1935 een bekend hoofdstuk in de literatuurgeschiedenis van het interbellum. Niet of nauwelijks bekend is dat de Vlaamse redactie ook morele bezwaren had tegen andere inzendingen dan de novelle van Varangot, met name tegen ‘De klok’, ‘De tweesprong’ en ‘De maagdensprong’ van Brulez. ‘De tweesprong’ vond Roelants ‘een echt en trouwens aardig vervolg’ op het titelverhaal, ‘maar ‘onze redactie voelde minder voor publicatie, omdat het juist een vervolg is op iets dat als afgerond geheel een goeden indruk maakte.’Ga naar eindnoot7 Gezien de discussies waaraan Forum drie jaar later ten onder ging, was de eigenlijke reden van de weigering wellicht dat Roelants, Gijsen en Walschap bang waren voor de reacties in Vlaanderen op dit verhaal waarin Brulez de burgerlijke fatsoensmoraal in het algemeen en de katholieke huwelijksmoraal in het bijzonder op de korrel neemt.

De redactionele problemen bij Forum en de weigering van drie verhalen zijn

mogelijk de verklaring voor Brulez’ afwezigheid in de tweede jaargang. Het spraakmakende blad bleef evenwel een unieke publicatiemogelijkheid, en dus ging hij na de splitsing van de redactie gretig in op het verzoek van Gijsen en Roelants om verder mee te werken. In 1934 leverde hij twee fragmenten uit een onuitgegeven roman en een essay over Marcel Proust, ‘Auscultatie van den daemon’Ga naar eindnoot8, dat aanzienlijk interessanter is dan de polemiek met zijn Brusselse vriend Max Lamberty in de laatste jaargang over ‘de grenzen der literatuur’.

De Proust-club

Ondanks de intimiderende titel is ‘Auscultatie van den daemon’ een bijzonder genietbare tekst die bovendien opvallend relevant is voor het schrijverschap van Brulez. De eerste drie pagina’s vormen een geestige kleine psychopathologie van de West-Europese literatuur vanaf Plato – ‘Een Daemon, meneer, zit verscholen onder dien glimmenden kaalkop’ – tot de grootheidswaan van de Hollandse Tachtigers – ‘Nu geen grapjes meer! Hou het je voor gezegd: ‘“Het Woord alleen is!”’ Via de Oostenrijks-Hongaarse auteur Max Nordau, die in zijn beruchte studie Entartung uit 1892 ‘al die belauwerde genialiteit […] naar de koudwaterkuur [heeft] verwezen’, komt Brulez tot de conclusie dat een literaire ‘roeping’ in veel gevallen kan worden verklaard als compensatie van minderwaardigheidsgevoelens. Daar kan hij van meepraten. Als kind overgevoelig, overbeschermd maar affectief verwaarloosd door zijn moeder; een kneusje naast zijn brutale, betweterige broer Lucien; meer gedreven door de honger naar lectuur dan door de passie van het schrijven; desalniettemin overtuigd dat hij in staat is tot meer en beter – en met de koppige wil om dat te bewijzen. Dat de jonge Brulez in de auteur van A la recherche du temps perdu zijn lichtend voorbeeld vond, had niet in de laatste plaats te maken met de aspiraties en frustraties van de jonge Marcel Proust waarin hij zichzelf herkende. Driekwart van ‘Auscultatie van den daemon’ vormt een boeiende Proust-analyse die meer dan alles wat Brulez daar later over schrijft verhelderend is voor het ontstaansproces van zijn eigen werk, in het bijzonder van Mijn woningen:

Reeds de jonge Marcel is bezeten door de obsessie ‘iets’ te schrijven. Maar na enkele bladzijden, doet verveling hem de pen neerleggen. Hij weent bij de gedachte dat hij nooit talent zal hebben, dat hij niet begaafd is. Maar zoo zijn werk niet eerder tot stand komt, ligt in werkelijkheid de schuld niet zoozeer bij de ‘luiheid’ die hij zichzelf verwijt, noch bij zijn ‘nullité intellectuelle’ waarover hij herhaalde malen klaagt, maar wel bij het gemis aan een onderwerp en bij zijn hooge opvatting der litteratuur, die zich voor doel stelt ‘het ontdekken van waarheden behoorend tot een wereld meer werkelijk dan deze waarin wij leven’. […] De grondstof van het werk is dus het summa van ’s schrijvers impressies, gevoelens, ervaringen, gedachten. Maar deze worden niet ‘bewerkt’ in hun onmiddellijke staat op het oogenblik dat zij zich voordoen, maar wel jaren nadien, wanneer zij in het geheugen weer opduiken. […] Proust neemt zijn ‘evocaties’ zooals zij opwellen: spontaan en levendiger dan de oor-

spronkelijke indrukken, onder het impuls van zintuigelijke gewaarwordingen geladen met associatief bezit. Zoo wordt Combray opgeroepen door den smaak van een stukje ‘madeleine’, een jeugdreis door den klank van een mes op een bord, de Champs Elysées door den reuk van schimmel, Balbec door het gevoel van stijfheid van een servet, Venetië door het struikelen over een uitpuilende plaveisteen.

Behalve in De toren van Lynkeus, zijn literaire memoires uit 1969, zal Brulez ook in bijdragen in tijdschriften meermaals terugkomen op aspecten van het werk van Proust. Een aardig voorbeeld is ‘De dromer als essayist’ uit 1949 in het Nieuw Vlaams Tijdschrift, over een droom waarin hij te gast was bij de ouders van Proust:

Zij introduceerden mij in een ruim auditorium, waar de Marcel Proust-club haar jaarvergadering hield en verzochten mij er een voordracht te houden. Met veel gemak improviseerde ik terstond op het thema L’Echelle ascendante et descendante des passions, dus o.m. over het feit dat A la recherche du temps perdu een grotere aandacht schenkt aan het progressief uitsterven der hartstochten (b.v. liefde, nijd, verdriet) dan aan hun ontstaan. Dit bijzonder aspect van Prousts psychologie was mij echter voordien nooit opgevallen. Ik moet over dit onderwerp een schat van subtiele beschouwingen geleverd hebben gedurende zowat twee uur, duur die, gezien de bijzondere kneedbaarheid van de droomtijd, in werkelijkheid wellicht slechts twee minuten slaap in beslag nam.Ga naar eindnoot9

Een levenslange fascinatie voor Marcel Proust was zowat het enige wat Raymond Brulez verbond met zijn vier jaar oudere broer Lucien, lector in de Franse taal- en letterkunde aan de universiteit van Hamburg. Omdat Lucien Brulez zich tijdens het interbellum nog intenser dan Raymond bezighield met de studie van het werk van Marcel Proust, reisde hij met een aanbeveling door diens jongere broer, de Parijse chirurg Robert Proust, naar Illiers (thans Illiers-Combray) ‘pour s’y inspirer des lieux où vécut Marcel’.Ga naar eindnoot10 Lucien Brulez duikt zelfs op in de correspondentie en de dagboeken van Samuel Beckett, die in 1931 een essay over Proust publiceerde en in 1936 tijdens zijn verblijf in Hamburg een werkcollege van lector Brulez bijwoonde. In een brief aan de Ierse dichter Thomas MacGreevy schreef Beckett: ‘I met a Proust friend in the University, a Flaman [sic] called Brulez, professor of French here, & gave him my book, which released his compliments.’Ga naar eindnoot11 Na de kennismaking noteerde hij in zijn dagboek: ‘He is intelligent, unhappy mad eyes.’ – Intelligent, ongelukkig, verwilderde blik. Hoe verdoold was filoloog en filosoof Lucien Brulez intussen aan de genazificeerde universiteit van Hamburg, vijftien jaar nadat in Den Haag zijn studie Het vrijheidsbegrip was verschenen?

‘Lettres Néerlandaises’

Met geen van de redacteuren van Forum voelde de vrijzinnige individualist Raymond Brulez zich meer verwant dan met Du Perron. Toen hij begin 1935 bij het Franstalige Brusselse weekblad Cassandre chroniqueur werd voor de Nederlandse literatuur, was een van zijn eerste recensies ‘E. du Perron ou le dernier des individualistes’ over De smalle mensGa naar eindnoot12. Een exemplaar van de editie met zijn kroniek stuurde hij aan Du Perron in Parijs, die aangenaam verrast reageerde:

Veel dank voor het nr. van Cassandre, voor de moeite die u zich gegeven hebt om zoveel goeds over mij te zeggen en nog meer misschien voor deze goede opinie zelf. Ik heb met meer plezier gelezen hoe u mij samenvatte en weergaf, dan hoe ik mijzelf uitdrukte (de citaten). Mijn argumenten lijken, zo losgemaakt, wel erg platvloers en plompverloren; de franse lezers zullen denken: ‘voilà qui est encore bon pour les Pays-Bas’…. Wat uw konklusie betreft: ik ben niet méér, maar ook niet minder ‘kommunist’ dan aan het einde van De Sm. M. Als het kommunisme inderdaad leidde naar een klassenloze en staatloze maatschappij – zoals beloofd wordt – dan zou ik het wschl. geheel zijn. Maar voor een diktatuur van het proletariaat voel ik precies even weinig als voor een diktatuur van het fascisme (dat zich trouwens ook socialisties noemt). Dit alles is natuurlijk een kwestie van ‘incompatibiliteit’; maar wat doe je daaraan als het zo is? Ik zal u over een paar maanden graag mijn ‘roman’ zenden, die ook bij Querido uitkomt.Ga naar eindnoot13

Naast de zin over het communisme schreef Du Perron: ‘Ik ben het nl. in de grond geheel met u en BendaGa naar eindnoot14 eens dat de clerken niet verraden moeten, maar geloof aan de andere kant niet dat “onpartijdig” of werkelik “niets” zijn in deze tijd niet gewoonweg op een leugen neerkomt.’

In 1936 ging Du Perron nog uitvoeriger in op de Cassandre-kroniek over de roman Het land van herkomst waarnaar hij in de brief verwees. In het bijzonder reflecteerde hij op de conclusie van Brulez: ‘Après tous ses déboires, notre auteur a adop-

té ce principe de sagesse qu’il faut rester fidèle à soi-même, à sa nature intime et vivre comme si on avait l’immensité devant soi; vivre avec curiosité et espoir, mais aussi avec suffisamment de pessimisme pour se résigner instantanément quand tout ce qui rendait notre vie possible viendrait à disparaître.’Ga naar eindnoot15 Du Perron kon zich geheel vinden in die conclusie, al waarschuwde hij wel dat de personages in het boek niet zonder meer te identificeren zijn met de vrienden die hij als model had gebruikt:

Vanmorgen kreeg ik uit Brussel uw artikel toegestuurd over Het Land van Herkomst. Ik zie met plezier dat u mij nog steeds genegen bent! Komt u zelf nooit in Parijs? Ik zou u dan graag ontmoeten; wat mij een bevredigender manier lijkt om ‘uitwisseling’ te hebben dan per brief. Ook over de politiek en het communisme – en het individualisme, zouden wij eens moeten praten. Ik denk dat we het daarover vrij spoedig eens zullen worden, maar niettemin.
Nu iets anders: zou u in een van uw volgende kronieken de bewering willen rectificeren dat Graaflant, Wijdenes en Héverlé – Greshoff, Ter Braak en Malraux zouden zijn? Er zijn waarheden voor de happy few, waar het groote publiek niets mee te maken heeft en waar u in de zin, onmiddellijk volgende op deze onthulling, over mij laat volgen: ‘L’auteur en convient d’ailleurs lui-même’ is het net of ik die kaart graag uitspeel. En in alle ernst, d.w.z. tusschen u en mij, ik zou die opvatting alleen onder alle reserves kenbaar maken; ik heb wel degelijk, om een element van vermomming, wijziging, onnauwkeurigheid enz. het woord ‘roman’ op het boek gezet. Of iets is historisch juist, of het is het niet. Als historische weergave van de werkelijkheid zou mijn boek 1000 notities vereischen bij alle plekken waar die werkelijkheid verdraaid werd, om welke reden dan ook: aesthetisch of moreel. In het onderhavige geval, door u aan de orde gesteld, zou de waarheid zoo zijn: Graaflant, over wien weinig wordt verteld, is vrij precies Greshoff, (behoudens dan alles wat in een zoo schetsmatig beeld ontbreekt); Wijdenes is Ter Braak zeker niet, want zoo eenzijdig en ‘karikaturaal’ gezien, en bovendien zoo aangevuld met gesprekken die hij nooit van zijn leven gehouden heeft. Héverlé is de schim van Malraux; er zijn niet alleen verscheidene feitelijke verschillen, maar – wat erger is – ondanks het door u zoo scherpzinnig ontdekte fragmentje uit Le Temps du Mépris – zeker 50% van de gesprekken tusschen Héverlé en Ducroo hebben niet zoo plaats gehad. Ik vind de openbaring in uw artikel, waar het fransche lezers betreft, dus vooral tegenover Malraux vervelend. Zou u zoo goed willen zijn nog iets over deze ‘modellen’ te zeggen. De vorm waarin, laat ik geheel aan u over. Het hoeft natuurlijk niet met nadruk

te gebeuren, maar een kleine rectificatie lijkt mij met het oog op een bepaald soort lezers wel gewenscht. Het spijt mij zelfs dat dit verzoek noodig geworden is, om de reden eerder genoemd.Ga naar eindnoot16

Brulez ging geredelijk in op het verzoek. Onder zijn kroniek in de editie van 21 maart 1936 liet hij deze noot toevoegen: ‘Dans notre précédente chronique, consacrée au Land van Herkomst de du Perron, nous avions “identifié” certains personnages. L’auteur nous prie cependant de noter que ces “identifications” ne sauraient avoir la rigueur d’équations algébriques et que, notamment pour le personnage d’Héverlé (Malraux), il y a des différences de fait considérables.’Ga naar eindnoot17 Du Perron liet in een dankbriefje voor de rectificatie weten dat hij na 1 juli niet meer in Parijs zou zijn, ‘maar mocht u voordien nog hier komen, dan houd ik mij voor een bezoek uwerzijds aanbevolen.’Ga naar eindnoot18

Cassandre kregen Du Perron en Ter Braak doorgestuurd door Jan Greshoff, correspondent van Het Vaderland en de nrc in Brussel. Ter Braak in een brief aan Greshoff: ‘Dank voor Cassandre. Deze Brulez doet daar sympathiek werk, vind ik. Hij heeft blijkbaar precies de mentaliteit van intelligent voorlichten, die op zoo’n plaats natuurlijk vereischt wordt.’Ga naar eindnoot19 Vanuit het Italiaanse Sestri Levante waar hij in de zomer van 1935 vakantie hield, schreef Greshoff aan Brulez: ‘Met buitengewone belangstelling volg ik uw rubriek in Cassandre. De stukken over Du Perron en Ter

BraakGa naar eindnoot20 waren onverbeterlijk. Ter Braak zelf, die ik Zaterdag in Parijs sprak was er ook zéér mee ingenomen.’Ga naar eindnoot21

Toen het gerespecteerde culturele weekblad Cassandre in het voorjaar van 1937 een politiek instrument werd in de handen van een hoofdredactie met fascistische sympathieën, zegde Brulez zijn medewerking op. De voorbije twee jaar had hij in totaal een vijftigtal kronieken geleverd, waarvan de dertig over werk van Vlaamse auteurs in 1938 werden gebundeld in de boekuitgave Ecrivains flamands d’aujourd’hui. Zijn bijdragen over Nederlandse auteurs verwerkte hij na zijn benoeming bij het nir in een reeks radioprogramma’s over de naoorlogse Noord-Nederlandse literatuur. Over zijn medewerking aan Cassandre en zijn opdracht als literair adviseur bij de omroep werd hij in maart 1936 voor Het Vaderland geïnterviewd door Greshoff, die in zijn flatterende inleiding uitvoerig stilstond bij het bijzondere belang van Brulez’ Franse kronieken:

Raymond Brulez, auteur van een roman André Terval en van een bundel novellen Sheherazade, heeft een groot prestige door zijn uitnemende critieken over Nederlandsche letterkunde in het te Brussel in het Fransch verschijnende weekblad Cassandre. Zulke critieken zijn zeer nuttig, omdat zij onze door de taal aan zoo een beperkt gebied gebonden litteratuur, althans eenige bekendheid geeft ook bij de Belgische en eventueel Fransche lezers, die het Nederlandsch niet beheerschen. Brulez geeft een altijd intelligente interpretatie van het besproken werk en behandelt vrijwel uitsluitend schrijvers, die de moeite loonen. Door zijn inderdaad buitengewone internationale belezenheid, onafhankelijkheid en breeden blik neemt hij in de Vlaamsche litteratuur een zeer aparte plaats in. Er is geen spoor van provincialisme in hem te bespeuren. Ook door het feit, dat hij liberaal is – dit woord hier niet in streng politieken maar in algemeenen zin genomen – neemt hij een eigen plaats in in de Vlaamsche letterkunde, die voor het grootste en belangrijkste deel katholiek is (Roelants, Walschap, Gijsen etc.).Ga naar eindnoot22

Op verzoek van Hendrik Marsman en Simon Vestdijk werkte Brulez vanaf begin 1936 ook mee aan de literaire pagina in De Groene Amsterdammer. Dat zij over zijn Cassandre-kronieken niet minder opgetogen waren dan Greshoff, Du Perron en Ter Braak, illustreert deze brief van Vestdijk:

Ik kan niet nalaten u even dank te zeggen voor de aandacht die u aan Else Böhler besteed heeft, zoowel in Cassandre als in De Groene.Ga naar eindnoot23 Het laatste stuk leek Marsman en mij, gegeven den omvang, niet te verbeteren, afgezien dan nog van het gunstige oordeel, dat mij natuurlijk ook niet ongevoelig liet. Er is weinig goeds over Else gezegd; trouwens zelf stel ik het boek ook achter bij Ina Damman, waarover u indertijd reeds schreef en ten aanzien waarvan u de eenige was die de

Proust-invloeden ontdekte!Ga naar eindnoot24 Alles wat u daarover schreef was geheel juist, uitgezonderd wellicht de ‘intermittences du coeur’,Ga naar eindnoot25 die bij Anton Wachter aanwezig waren, – doch ook reeds [noot onder de brief: ‘en in dezelfde mate!’] bij den 16-jarigen S. Vestdijk, die Proust nog niet kende! De koolzaadgeur-passage daarentegen moet absoluut onder dien invloed geschreven zijn; ook wat de geheele psychologische kijk betreft heb ik veel aan Proust te danken. Het is jammer dat wij elkaar niet meer op de bladzijden van Forum zullen ontmoeten; in elk geval geeft nu De Groene een zij het ook poovere vergoeding daarvoor.Ga naar eindnoot26

Honing en peper

Op de bedroevende omstandigheden waarin Forum werd opgedoekt, ging Vestdijk in zijn brief niet in, maar aangezien hij vanaf 1934 deel uitmaakte van de Nederlandse redactie en Brulez wist hoe de Vlaamse redactie functioneerde, waren de redenen waarom het tot een kortsluiting moest komen hen allebei bekend. Uit de behoefte van Roelants, Walschap en Gijsen om, mede naar aanleiding van Brulez’ inzendingen, afspraken te maken over ‘de rechten van de erotische literatuur in Forum’,Ga naar eindnoot27 bleek ten overvloede dat de kloof tussen de redacties niet te overbruggen was.Ga naar eindnoot28 Du Perron was niet onder de indruk van de dreiging van de Vlaamse redacteuren met collectief ontslag: ‘Treden zij opeens af(wat nauwelijks te verwachten is, tenminste van alle 4), dan rustig zien ze te vervangen door Brulez, Elsschot, Zielens, desnoods Jan van Nijlen.’Ga naar eindnoot29 Greshoff zag in het aangekondigde vertrek van de Vlamingen zelfs een mogelijkheid om ‘meteen aan die scheeve toestand van een

dubbele redactie een einde te maken. Dat is niet normaal en niet goed. Het ideaal zou zijn een vijfhoofdige redactie: Menno ter Braak, Raymond Brulez, Willem Elsschot, H. Marsman, S. Vestdijk.’Ga naar eindnoot30

Het eerste deel van de uitgave van de correspondentie tussen Ter Braak en Du Perron was in 1962 voor Maurice Roelants de directe aanleiding om in de lezingenreeks ‘Begin, splitsing en einde van het tijdschrift Forum’ voor de Koninklijke Academie voor Taal- en Letterkunde in Gent zijn versie van het verhaal te laten horen. Aangevuld met een afdeling ‘Honing en peper in brieven’ publiceerde hij de lezingen in 1965 in boekvorm onder de titel Roman van het tijdschrift Forum of: Liaisons dangereuses. Brulez recenseerde het boek in Elsevier en maakte gebruik van de gelegenheid om het een en ander te preciseren:

Roelants noemt hierbij het geval dat de bijdrage ‘De Klok’ van schrijver dezes om morele bezwaren afgewezen werd, en een tweede bijdrage ‘slechts fragmentair verscheen nadat het nochtans noodzakelijke overleg daaromtrent in de vergeethoek was gesukkeld!…’ Hieraan kan ik toevoegen dat het hier ging om mijn novelle ‘De Maagdensprong’. Sommige preutse leden der Vlaamse redactie vreesden dat, door mijn toedoen, lezeressen zouden ontdekken dat, op het ‘Carte du Tendre’ een eiland voorkomt dat Lesbos wordt genaamd… ‘Marnix Gijsen’, aldus Roelants, ‘voelde zich het meest gekweld door al wat toen zijn streng geloof kwetste.’Ga naar eindnoot31

Hoe hij dacht over de preutsheid van de Vlaamse redactie, had Brulez al in januari 1935 duidelijk gemaakt in een brief aan Gijsen:

Mijn waarde Gijsen, Wel ‘De Klok’ terugontvangen. Ook het handschrift van het veroordeelde gedeelte van mijn ‘Maagdensprong’ wenschte ik weer in mijn bezit te krijgen. Zoodus worden de criteria der meest orthodoxe Costerlijke Ethica met eerbied gevolgd tot in de redactie van het Vlaamsche Forum? Zeer stichtend waarachtig!… Maar nog een derde handschrift onderwerpen voor een novellennummer dat blijkbaar voor kostschooljuffers bestemd is, lijkt me wat veel gevraagd… Dit geval, alsook de wijze waarop er met mijn ‘Maagdensprong’ werd omgesprongen, deed me besluiten maar liefst af te zien van alle verdere medewerking aan een forum waar sommige beelden slechts opgesteld worden zoo ze in essentieele gedeelten verminkt zijn. Neem mij mijn vrijmoedigheid niet kwalijk en wees verzekerd dat ik u persoonlijk ook verder steeds dankbare achting en sympathie zal toedragen.Ga naar eindnoot32

Door zijn langdurig verblijf in de Verenigde Staten tijdens de Tweede Wereldoorlog metamorfoseerde moraalridder Marnix Gijsen in een combattieve vrijdenker. Zijn vooroorlogse morele bezwaren tegen André Terval – ‘geen stroom; een vuil kasteelvij-

vertje voor eigen genot bestemd’Ga naar eindnoot33 – en tegen sommige verhalen in Sheherazade harkte hij in 1945 weg achter zijn felicitaties naar aanleiding van Brulez’ vijftigste verjaardag: ‘bij dit stille jubilee mag ik je wel zeggen hoezeer ik je persoonlijk dankbaar ben voor het element van intelligente fantaisie dat je in onze literatuur hebt gebracht. Elk boek was een oase in de woestijn der folkloristische zevenzotterij.’Ga naar eindnoot34

[2015/3]

Joris van Parys
‘Deze Brulez doet daar sympathiek werk’
Raymond Brulez, een Vlaamse vrijdenker in en rond Forum

Joris van Parys (1944) is de auteur van Masereel, een biografie (1995, derde druk 2005), vertaald in het Duits (1999) en het Frans (2008), en van Het leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse en zijn tijd (2007, vierde druk 2011). Zijn biografie Gelukkig en vol droefenis. De werelden van Raymond Brulez verschijnt in september 2015 bij Houtekiet. Eerder publiceerde hij over Brulez in Zacht Lawijd en Brood & Rozen.

Indien de naam Borgen u bekend is, komt dat allicht niet omdat u ooit Het huis te Borgen van de Vlaamse auteur Raymond Brulez (1895-1972) hebt gelezen maar omdat u in Kopenhagen het parlementsgebouw Christiansborg kent of de naam associeert met de Deense televisieserie die in 2013 door de npo en de vrt werd uitgezonden. In de vierdelige geromantiseerde autobiografie Mijn woningen (1950-1954) waarvan Het huis te Borgen het eerste deel vormt, is Borgen de fictieve naam van het badstadje Blankenberge waar Brulez tijdens de belle époque geboren werd en zijn kinderjaren doorbracht. Vader Brulez was vrijmetselaar, gedurende 25 jaar gemeentesecretaris van Blankenberge. Moeder stamde uit een katholieke familie van Blankenbergse hotelhouders en dreef zelf vlak bij de Zeedijk het hotel-pension Maison Brulez-D’Hondt dat in het boek van haar jongste zoon het ‘Huis te Borgen’ werd. Na de voortijdige dood van vader Brulez in 1906 verhuisde de weduwe met haar vijf kinderen naar Watermaal bij Brussel.

In het katholiek-liberale België van het begin van de twintigste eeuw – geregeerd door Franstalige adel en haute bourgeoisie – groeide Raymond Brulez niet anders dan andere Vlaamse schrijvers en kunstenaars van zijn generatie op als product van Franstalig onderwijs. In zijn geval het Athénée d’Ixelles in de Brusselse gemeente Elsene die aan Watermaal grenst, en de Université Libre de Bruxelles, waar alleen de cursus Nederlandse literatuurgeschiedenis van August Vermeylen in het Nederlands gedoceerd werd. Omdat zijn gedachtewereld werd gevormd en gevoed door de Franse cultuur en literatuur, van Voltaire tot Apollinaire, schreef Brulez zijn leven lang vlotter en correcter Frans dan Nederlands. In 1936 constateerde een correspondent van het Parijse maandblad Mercure de France: ‘Raymond Brulez, un nom très latin, est un admirable connaisseur de la littérature française et, comme il excelle dans les fantaisies littéraires et philosophiques, il s’impose comme un brillant esprit tout à fait français, pour qui Proust, Stendhal et Voltaire n’offrent

plus de secrets.’Ga naar eindnoot1 Aan de Franstalige Brusselse universiteit was Raymond Brulez overigens niet meer dan één jaar vergund. Een maand nadat hij in juli 1914 zijn eerstejaarsdiploma Germaanse filologie in ontvangst mocht nemen, brak de Eerste Wereldoorlog uit en bleef de universiteit uit protest tegen de Duitse bezetting vier jaar gesloten.

Twee van zijn broers waren als lid van het collaborerende schijnparlement dat zich Raad van Vlaanderen noemde, en als docent aan de door de Duitsers vervlaamste universiteit van Gent direct betrokken bij de poging om Vlaanderen met Duitse steun te ‘bevrijden’ uit het Belgische staatsverband. Na de oorlog was de naam Brulez dus een besmette naam. Raymond sukkelde van het ene tijdelijke baantje in het andere, tot hij dankzij zijn groeiende literaire reputatie werd aangeworven door het jonge Nationaal Instituut voor Radio-Omroep (nir) in Brussel. In 1936 werd hij literair adviseur, in 1947 directeur van de gesproken uitzendingen.

Brulez’ debuut in 1930 met de korte roman André Terval, met de ironische ondertitel Inleiding tot een leven van gelijkmoedigheid, getuigde vooral van een voor het katholieke Vlaanderen van het interbellum provocerende vrijmoedigheid die verklaart waarom hij jarenlang onuitgegeven bleef. Elsevier-uitgever Herman Robbers zag in Brulez ‘een der pittigste, origineelste jongere Vlamen’Ga naar eindnoot2 en inderdaad is de verhalensuite Sheherazade of Literatuur als losprijs uit 1932Ga naar eindnoot3 wel het meest spirituele proza in de Vlaamse literatuur van die jaren, vol ironische allusies op eigentijdse toestanden. Mede geïnspireerd door de ondertitel ‘Literatuur als losprijs’ gingen postmo-

derne literatuurwetenschappers 75 jaar later zover, de bundel te herdefiniëren als ‘een metafictionele roman’.Ga naar eindnoot4 Querido-uitgeefster Alice van Nahuys vond in 1936 de Sheherazade-verhalen ‘buitengewoon geestig’ maar ongeschikt voor de Salamander-romanserie: ‘hoe onbegrensd wy den maatstaf voor een roman ook kunnen nemen, Sheherazade is met den besten wil van de wereld in dezen cirkel niet te betrekken. Het zyn, hoe men zich ook keert of wendt, losse verhalen, die met een draad aaneen geregen zyn.’Ga naar eindnoot5 Met name zijn de verhalen het product van Brulez’ kritische

kijk op de modernistische kunst van de jaren 1920 en op de dilemma’s van het individu in de naoorlogse maatschappij. In ‘Het Beeld van de eeuwige godin’, het tweede verhaal, laat de beeldhouwer zich in zijn behoefte om mee te gaan met zijn tijd ertoe dwingen zijn perfecte vrouwensculptuur steeds verder te verminken. Wat overblijft, is een kaal blok marmer dat als grafmonument moet dienen voor het hondje van de vrouw die model stond voor het beeld.

Drie van de verhalen uit de bundel werden voorgepubliceerd in De Gids (‘De fatsoenlijke faun’), Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift (‘De achtste reis van Sindbad’) en Forum (het titelverhaal ‘Sheherazade’), maar ondanks de gunstige recensies werd de boekuitgave een winkeldochter. In een brief aan redacteur Maurice Roelants van Forum luchtte Brulez zijn frustratie: ‘Van mijn Sheherazade werden hoop en al 220 ex. verkocht en tusschen die 220 roekeloozen zijn er minstens 100 die het zullen vertikken nog ooit een boek van Brulez te koopen.’Ga naar eindnoot6

Noord en Zuid

Alleen omdat Nijgh & Van Ditmar-uitgever Doeke Zijlstra ook in Vlaanderen abonnees wilde werven voor zijn tijdschrift Forum, werd de Vlaamse romancier Maurice Roelants bij de start in 1932 opgenomen in de redactie. Van een vlotte samenwerking tussen de katholieke Vlaming en de vrijzinnige Nederlandse redacteuren Menno ter Braak en Eddy du Perron was in de eerste jaargang al geen sprake. Na de tweede jaargang werd de redactie gesplitst, al was dat natuurlijk geen afdoende oplossing. De Vlaamse redactie bestond immers uit drie katholieken – Roelants, Marnix Gijsen en Gerard Walschap – en de socialist Raymond Herreman, die nauwelijks invloed had op de redactionele beslissingen. Omdat Gijsen ondanks de afspraak dat de twee redacties autonoom zouden functioneren, zijn veto uitsprak tegen de erotische novelle ‘Virginia’ van Ter Braaks zwager Victor Varangot, kwam het tot een breuk die niet meer te lijmen viel.

Sinds de uitgave van de correspondentie tussen Ter Braak en Du Perron is het verhaal van de ondergang van Forum in 1935 een bekend hoofdstuk in de literatuurgeschiedenis van het interbellum. Niet of nauwelijks bekend is dat de Vlaamse redactie ook morele bezwaren had tegen andere inzendingen dan de novelle van Varangot, met name tegen ‘De klok’, ‘De tweesprong’ en ‘De maagdensprong’ van Brulez. ‘De tweesprong’ vond Roelants ‘een echt en trouwens aardig vervolg’ op het titelverhaal, ‘maar ‘onze redactie voelde minder voor publicatie, omdat het juist een vervolg is op iets dat als afgerond geheel een goeden indruk maakte.’Ga naar eindnoot7 Gezien de discussies waaraan Forum drie jaar later ten onder ging, was de eigenlijke reden van de weigering wellicht dat Roelants, Gijsen en Walschap bang waren voor de reacties in Vlaanderen op dit verhaal waarin Brulez de burgerlijke fatsoensmoraal in het algemeen en de katholieke huwelijksmoraal in het bijzonder op de korrel neemt.

De redactionele problemen bij Forum en de weigering van drie verhalen zijn

mogelijk de verklaring voor Brulez’ afwezigheid in de tweede jaargang. Het spraakmakende blad bleef evenwel een unieke publicatiemogelijkheid, en dus ging hij na de splitsing van de redactie gretig in op het verzoek van Gijsen en Roelants om verder mee te werken. In 1934 leverde hij twee fragmenten uit een onuitgegeven roman en een essay over Marcel Proust, ‘Auscultatie van den daemon’Ga naar eindnoot8, dat aanzienlijk interessanter is dan de polemiek met zijn Brusselse vriend Max Lamberty in de laatste jaargang over ‘de grenzen der literatuur’.

De Proust-club

Ondanks de intimiderende titel is ‘Auscultatie van den daemon’ een bijzonder genietbare tekst die bovendien opvallend relevant is voor het schrijverschap van Brulez. De eerste drie pagina’s vormen een geestige kleine psychopathologie van de West-Europese literatuur vanaf Plato – ‘Een Daemon, meneer, zit verscholen onder dien glimmenden kaalkop’ – tot de grootheidswaan van de Hollandse Tachtigers – ‘Nu geen grapjes meer! Hou het je voor gezegd: ‘“Het Woord alleen is!”’ Via de Oostenrijks-Hongaarse auteur Max Nordau, die in zijn beruchte studie Entartung uit 1892 ‘al die belauwerde genialiteit […] naar de koudwaterkuur [heeft] verwezen’, komt Brulez tot de conclusie dat een literaire ‘roeping’ in veel gevallen kan worden verklaard als compensatie van minderwaardigheidsgevoelens. Daar kan hij van meepraten. Als kind overgevoelig, overbeschermd maar affectief verwaarloosd door zijn moeder; een kneusje naast zijn brutale, betweterige broer Lucien; meer gedreven door de honger naar lectuur dan door de passie van het schrijven; desalniettemin overtuigd dat hij in staat is tot meer en beter – en met de koppige wil om dat te bewijzen. Dat de jonge Brulez in de auteur van A la recherche du temps perdu zijn lichtend voorbeeld vond, had niet in de laatste plaats te maken met de aspiraties en frustraties van de jonge Marcel Proust waarin hij zichzelf herkende. Driekwart van ‘Auscultatie van den daemon’ vormt een boeiende Proust-analyse die meer dan alles wat Brulez daar later over schrijft verhelderend is voor het ontstaansproces van zijn eigen werk, in het bijzonder van Mijn woningen:

Reeds de jonge Marcel is bezeten door de obsessie ‘iets’ te schrijven. Maar na enkele bladzijden, doet verveling hem de pen neerleggen. Hij weent bij de gedachte dat hij nooit talent zal hebben, dat hij niet begaafd is. Maar zoo zijn werk niet eerder tot stand komt, ligt in werkelijkheid de schuld niet zoozeer bij de ‘luiheid’ die hij zichzelf verwijt, noch bij zijn ‘nullité intellectuelle’ waarover hij herhaalde malen klaagt, maar wel bij het gemis aan een onderwerp en bij zijn hooge opvatting der litteratuur, die zich voor doel stelt ‘het ontdekken van waarheden behoorend tot een wereld meer werkelijk dan deze waarin wij leven’. […] De grondstof van het werk is dus het summa van ’s schrijvers impressies, gevoelens, ervaringen, gedachten. Maar deze worden niet ‘bewerkt’ in hun onmiddellijke staat op het oogenblik dat zij zich voordoen, maar wel jaren nadien, wanneer zij in het geheugen weer opduiken. […] Proust neemt zijn ‘evocaties’ zooals zij opwellen: spontaan en levendiger dan de oor-

spronkelijke indrukken, onder het impuls van zintuigelijke gewaarwordingen geladen met associatief bezit. Zoo wordt Combray opgeroepen door den smaak van een stukje ‘madeleine’, een jeugdreis door den klank van een mes op een bord, de Champs Elysées door den reuk van schimmel, Balbec door het gevoel van stijfheid van een servet, Venetië door het struikelen over een uitpuilende plaveisteen.

Behalve in De toren van Lynkeus, zijn literaire memoires uit 1969, zal Brulez ook in bijdragen in tijdschriften meermaals terugkomen op aspecten van het werk van Proust. Een aardig voorbeeld is ‘De dromer als essayist’ uit 1949 in het Nieuw Vlaams Tijdschrift, over een droom waarin hij te gast was bij de ouders van Proust:

Zij introduceerden mij in een ruim auditorium, waar de Marcel Proust-club haar jaarvergadering hield en verzochten mij er een voordracht te houden. Met veel gemak improviseerde ik terstond op het thema L’Echelle ascendante et descendante des passions, dus o.m. over het feit dat A la recherche du temps perdu een grotere aandacht schenkt aan het progressief uitsterven der hartstochten (b.v. liefde, nijd, verdriet) dan aan hun ontstaan. Dit bijzonder aspect van Prousts psychologie was mij echter voordien nooit opgevallen. Ik moet over dit onderwerp een schat van subtiele beschouwingen geleverd hebben gedurende zowat twee uur, duur die, gezien de bijzondere kneedbaarheid van de droomtijd, in werkelijkheid wellicht slechts twee minuten slaap in beslag nam.Ga naar eindnoot9

Een levenslange fascinatie voor Marcel Proust was zowat het enige wat Raymond Brulez verbond met zijn vier jaar oudere broer Lucien, lector in de Franse taal- en letterkunde aan de universiteit van Hamburg. Omdat Lucien Brulez zich tijdens het interbellum nog intenser dan Raymond bezighield met de studie van het werk van Marcel Proust, reisde hij met een aanbeveling door diens jongere broer, de Parijse chirurg Robert Proust, naar Illiers (thans Illiers-Combray) ‘pour s’y inspirer des lieux où vécut Marcel’.Ga naar eindnoot10 Lucien Brulez duikt zelfs op in de correspondentie en de dagboeken van Samuel Beckett, die in 1931 een essay over Proust publiceerde en in 1936 tijdens zijn verblijf in Hamburg een werkcollege van lector Brulez bijwoonde. In een brief aan de Ierse dichter Thomas MacGreevy schreef Beckett: ‘I met a Proust friend in the University, a Flaman [sic] called Brulez, professor of French here, & gave him my book, which released his compliments.’Ga naar eindnoot11 Na de kennismaking noteerde hij in zijn dagboek: ‘He is intelligent, unhappy mad eyes.’ – Intelligent, ongelukkig, verwilderde blik. Hoe verdoold was filoloog en filosoof Lucien Brulez intussen aan de genazificeerde universiteit van Hamburg, vijftien jaar nadat in Den Haag zijn studie Het vrijheidsbegrip was verschenen?

‘Lettres Néerlandaises’

Met geen van de redacteuren van Forum voelde de vrijzinnige individualist Raymond Brulez zich meer verwant dan met Du Perron. Toen hij begin 1935 bij het Franstalige Brusselse weekblad Cassandre chroniqueur werd voor de Nederlandse literatuur, was een van zijn eerste recensies ‘E. du Perron ou le dernier des individualistes’ over De smalle mensGa naar eindnoot12. Een exemplaar van de editie met zijn kroniek stuurde hij aan Du Perron in Parijs, die aangenaam verrast reageerde:

Veel dank voor het nr. van Cassandre, voor de moeite die u zich gegeven hebt om zoveel goeds over mij te zeggen en nog meer misschien voor deze goede opinie zelf. Ik heb met meer plezier gelezen hoe u mij samenvatte en weergaf, dan hoe ik mijzelf uitdrukte (de citaten). Mijn argumenten lijken, zo losgemaakt, wel erg platvloers en plompverloren; de franse lezers zullen denken: ‘voilà qui est encore bon pour les Pays-Bas’…. Wat uw konklusie betreft: ik ben niet méér, maar ook niet minder ‘kommunist’ dan aan het einde van De Sm. M. Als het kommunisme inderdaad leidde naar een klassenloze en staatloze maatschappij – zoals beloofd wordt – dan zou ik het wschl. geheel zijn. Maar voor een diktatuur van het proletariaat voel ik precies even weinig als voor een diktatuur van het fascisme (dat zich trouwens ook socialisties noemt). Dit alles is natuurlijk een kwestie van ‘incompatibiliteit’; maar wat doe je daaraan als het zo is? Ik zal u over een paar maanden graag mijn ‘roman’ zenden, die ook bij Querido uitkomt.Ga naar eindnoot13

Naast de zin over het communisme schreef Du Perron: ‘Ik ben het nl. in de grond geheel met u en BendaGa naar eindnoot14 eens dat de clerken niet verraden moeten, maar geloof aan de andere kant niet dat “onpartijdig” of werkelik “niets” zijn in deze tijd niet gewoonweg op een leugen neerkomt.’

In 1936 ging Du Perron nog uitvoeriger in op de Cassandre-kroniek over de roman Het land van herkomst waarnaar hij in de brief verwees. In het bijzonder reflecteerde hij op de conclusie van Brulez: ‘Après tous ses déboires, notre auteur a adop-

té ce principe de sagesse qu’il faut rester fidèle à soi-même, à sa nature intime et vivre comme si on avait l’immensité devant soi; vivre avec curiosité et espoir, mais aussi avec suffisamment de pessimisme pour se résigner instantanément quand tout ce qui rendait notre vie possible viendrait à disparaître.’Ga naar eindnoot15 Du Perron kon zich geheel vinden in die conclusie, al waarschuwde hij wel dat de personages in het boek niet zonder meer te identificeren zijn met de vrienden die hij als model had gebruikt:

Vanmorgen kreeg ik uit Brussel uw artikel toegestuurd over Het Land van Herkomst. Ik zie met plezier dat u mij nog steeds genegen bent! Komt u zelf nooit in Parijs? Ik zou u dan graag ontmoeten; wat mij een bevredigender manier lijkt om ‘uitwisseling’ te hebben dan per brief. Ook over de politiek en het communisme – en het individualisme, zouden wij eens moeten praten. Ik denk dat we het daarover vrij spoedig eens zullen worden, maar niettemin.
Nu iets anders: zou u in een van uw volgende kronieken de bewering willen rectificeren dat Graaflant, Wijdenes en Héverlé – Greshoff, Ter Braak en Malraux zouden zijn? Er zijn waarheden voor de happy few, waar het groote publiek niets mee te maken heeft en waar u in de zin, onmiddellijk volgende op deze onthulling, over mij laat volgen: ‘L’auteur en convient d’ailleurs lui-même’ is het net of ik die kaart graag uitspeel. En in alle ernst, d.w.z. tusschen u en mij, ik zou die opvatting alleen onder alle reserves kenbaar maken; ik heb wel degelijk, om een element van vermomming, wijziging, onnauwkeurigheid enz. het woord ‘roman’ op het boek gezet. Of iets is historisch juist, of het is het niet. Als historische weergave van de werkelijkheid zou mijn boek 1000 notities vereischen bij alle plekken waar die werkelijkheid verdraaid werd, om welke reden dan ook: aesthetisch of moreel. In het onderhavige geval, door u aan de orde gesteld, zou de waarheid zoo zijn: Graaflant, over wien weinig wordt verteld, is vrij precies Greshoff, (behoudens dan alles wat in een zoo schetsmatig beeld ontbreekt); Wijdenes is Ter Braak zeker niet, want zoo eenzijdig en ‘karikaturaal’ gezien, en bovendien zoo aangevuld met gesprekken die hij nooit van zijn leven gehouden heeft. Héverlé is de schim van Malraux; er zijn niet alleen verscheidene feitelijke verschillen, maar – wat erger is – ondanks het door u zoo scherpzinnig ontdekte fragmentje uit Le Temps du Mépris – zeker 50% van de gesprekken tusschen Héverlé en Ducroo hebben niet zoo plaats gehad. Ik vind de openbaring in uw artikel, waar het fransche lezers betreft, dus vooral tegenover Malraux vervelend. Zou u zoo goed willen zijn nog iets over deze ‘modellen’ te zeggen. De vorm waarin, laat ik geheel aan u over. Het hoeft natuurlijk niet met nadruk

te gebeuren, maar een kleine rectificatie lijkt mij met het oog op een bepaald soort lezers wel gewenscht. Het spijt mij zelfs dat dit verzoek noodig geworden is, om de reden eerder genoemd.Ga naar eindnoot16

Brulez ging geredelijk in op het verzoek. Onder zijn kroniek in de editie van 21 maart 1936 liet hij deze noot toevoegen: ‘Dans notre précédente chronique, consacrée au Land van Herkomst de du Perron, nous avions “identifié” certains personnages. L’auteur nous prie cependant de noter que ces “identifications” ne sauraient avoir la rigueur d’équations algébriques et que, notamment pour le personnage d’Héverlé (Malraux), il y a des différences de fait considérables.’Ga naar eindnoot17 Du Perron liet in een dankbriefje voor de rectificatie weten dat hij na 1 juli niet meer in Parijs zou zijn, ‘maar mocht u voordien nog hier komen, dan houd ik mij voor een bezoek uwerzijds aanbevolen.’Ga naar eindnoot18

Cassandre kregen Du Perron en Ter Braak doorgestuurd door Jan Greshoff, correspondent van Het Vaderland en de nrc in Brussel. Ter Braak in een brief aan Greshoff: ‘Dank voor Cassandre. Deze Brulez doet daar sympathiek werk, vind ik. Hij heeft blijkbaar precies de mentaliteit van intelligent voorlichten, die op zoo’n plaats natuurlijk vereischt wordt.’Ga naar eindnoot19 Vanuit het Italiaanse Sestri Levante waar hij in de zomer van 1935 vakantie hield, schreef Greshoff aan Brulez: ‘Met buitengewone belangstelling volg ik uw rubriek in Cassandre. De stukken over Du Perron en Ter

BraakGa naar eindnoot20 waren onverbeterlijk. Ter Braak zelf, die ik Zaterdag in Parijs sprak was er ook zéér mee ingenomen.’Ga naar eindnoot21

Toen het gerespecteerde culturele weekblad Cassandre in het voorjaar van 1937 een politiek instrument werd in de handen van een hoofdredactie met fascistische sympathieën, zegde Brulez zijn medewerking op. De voorbije twee jaar had hij in totaal een vijftigtal kronieken geleverd, waarvan de dertig over werk van Vlaamse auteurs in 1938 werden gebundeld in de boekuitgave Ecrivains flamands d’aujourd’hui. Zijn bijdragen over Nederlandse auteurs verwerkte hij na zijn benoeming bij het nir in een reeks radioprogramma’s over de naoorlogse Noord-Nederlandse literatuur. Over zijn medewerking aan Cassandre en zijn opdracht als literair adviseur bij de omroep werd hij in maart 1936 voor Het Vaderland geïnterviewd door Greshoff, die in zijn flatterende inleiding uitvoerig stilstond bij het bijzondere belang van Brulez’ Franse kronieken:

Raymond Brulez, auteur van een roman André Terval en van een bundel novellen Sheherazade, heeft een groot prestige door zijn uitnemende critieken over Nederlandsche letterkunde in het te Brussel in het Fransch verschijnende weekblad Cassandre. Zulke critieken zijn zeer nuttig, omdat zij onze door de taal aan zoo een beperkt gebied gebonden litteratuur, althans eenige bekendheid geeft ook bij de Belgische en eventueel Fransche lezers, die het Nederlandsch niet beheerschen. Brulez geeft een altijd intelligente interpretatie van het besproken werk en behandelt vrijwel uitsluitend schrijvers, die de moeite loonen. Door zijn inderdaad buitengewone internationale belezenheid, onafhankelijkheid en breeden blik neemt hij in de Vlaamsche litteratuur een zeer aparte plaats in. Er is geen spoor van provincialisme in hem te bespeuren. Ook door het feit, dat hij liberaal is – dit woord hier niet in streng politieken maar in algemeenen zin genomen – neemt hij een eigen plaats in in de Vlaamsche letterkunde, die voor het grootste en belangrijkste deel katholiek is (Roelants, Walschap, Gijsen etc.).Ga naar eindnoot22

Op verzoek van Hendrik Marsman en Simon Vestdijk werkte Brulez vanaf begin 1936 ook mee aan de literaire pagina in De Groene Amsterdammer. Dat zij over zijn Cassandre-kronieken niet minder opgetogen waren dan Greshoff, Du Perron en Ter Braak, illustreert deze brief van Vestdijk:

Ik kan niet nalaten u even dank te zeggen voor de aandacht die u aan Else Böhler besteed heeft, zoowel in Cassandre als in De Groene.Ga naar eindnoot23 Het laatste stuk leek Marsman en mij, gegeven den omvang, niet te verbeteren, afgezien dan nog van het gunstige oordeel, dat mij natuurlijk ook niet ongevoelig liet. Er is weinig goeds over Else gezegd; trouwens zelf stel ik het boek ook achter bij Ina Damman, waarover u indertijd reeds schreef en ten aanzien waarvan u de eenige was die de

Proust-invloeden ontdekte!Ga naar eindnoot24 Alles wat u daarover schreef was geheel juist, uitgezonderd wellicht de ‘intermittences du coeur’,Ga naar eindnoot25 die bij Anton Wachter aanwezig waren, – doch ook reeds [noot onder de brief: ‘en in dezelfde mate!’] bij den 16-jarigen S. Vestdijk, die Proust nog niet kende! De koolzaadgeur-passage daarentegen moet absoluut onder dien invloed geschreven zijn; ook wat de geheele psychologische kijk betreft heb ik veel aan Proust te danken. Het is jammer dat wij elkaar niet meer op de bladzijden van Forum zullen ontmoeten; in elk geval geeft nu De Groene een zij het ook poovere vergoeding daarvoor.Ga naar eindnoot26

Honing en peper

Op de bedroevende omstandigheden waarin Forum werd opgedoekt, ging Vestdijk in zijn brief niet in, maar aangezien hij vanaf 1934 deel uitmaakte van de Nederlandse redactie en Brulez wist hoe de Vlaamse redactie functioneerde, waren de redenen waarom het tot een kortsluiting moest komen hen allebei bekend. Uit de behoefte van Roelants, Walschap en Gijsen om, mede naar aanleiding van Brulez’ inzendingen, afspraken te maken over ‘de rechten van de erotische literatuur in Forum’,Ga naar eindnoot27 bleek ten overvloede dat de kloof tussen de redacties niet te overbruggen was.Ga naar eindnoot28 Du Perron was niet onder de indruk van de dreiging van de Vlaamse redacteuren met collectief ontslag: ‘Treden zij opeens af(wat nauwelijks te verwachten is, tenminste van alle 4), dan rustig zien ze te vervangen door Brulez, Elsschot, Zielens, desnoods Jan van Nijlen.’Ga naar eindnoot29 Greshoff zag in het aangekondigde vertrek van de Vlamingen zelfs een mogelijkheid om ‘meteen aan die scheeve toestand van een

dubbele redactie een einde te maken. Dat is niet normaal en niet goed. Het ideaal zou zijn een vijfhoofdige redactie: Menno ter Braak, Raymond Brulez, Willem Elsschot, H. Marsman, S. Vestdijk.’Ga naar eindnoot30

Het eerste deel van de uitgave van de correspondentie tussen Ter Braak en Du Perron was in 1962 voor Maurice Roelants de directe aanleiding om in de lezingenreeks ‘Begin, splitsing en einde van het tijdschrift Forum’ voor de Koninklijke Academie voor Taal- en Letterkunde in Gent zijn versie van het verhaal te laten horen. Aangevuld met een afdeling ‘Honing en peper in brieven’ publiceerde hij de lezingen in 1965 in boekvorm onder de titel Roman van het tijdschrift Forum of: Liaisons dangereuses. Brulez recenseerde het boek in Elsevier en maakte gebruik van de gelegenheid om het een en ander te preciseren:

Roelants noemt hierbij het geval dat de bijdrage ‘De Klok’ van schrijver dezes om morele bezwaren afgewezen werd, en een tweede bijdrage ‘slechts fragmentair verscheen nadat het nochtans noodzakelijke overleg daaromtrent in de vergeethoek was gesukkeld!…’ Hieraan kan ik toevoegen dat het hier ging om mijn novelle ‘De Maagdensprong’. Sommige preutse leden der Vlaamse redactie vreesden dat, door mijn toedoen, lezeressen zouden ontdekken dat, op het ‘Carte du Tendre’ een eiland voorkomt dat Lesbos wordt genaamd… ‘Marnix Gijsen’, aldus Roelants, ‘voelde zich het meest gekweld door al wat toen zijn streng geloof kwetste.’Ga naar eindnoot31

Hoe hij dacht over de preutsheid van de Vlaamse redactie, had Brulez al in januari 1935 duidelijk gemaakt in een brief aan Gijsen:

Mijn waarde Gijsen, Wel ‘De Klok’ terugontvangen. Ook het handschrift van het veroordeelde gedeelte van mijn ‘Maagdensprong’ wenschte ik weer in mijn bezit te krijgen. Zoodus worden de criteria der meest orthodoxe Costerlijke Ethica met eerbied gevolgd tot in de redactie van het Vlaamsche Forum? Zeer stichtend waarachtig!… Maar nog een derde handschrift onderwerpen voor een novellennummer dat blijkbaar voor kostschooljuffers bestemd is, lijkt me wat veel gevraagd… Dit geval, alsook de wijze waarop er met mijn ‘Maagdensprong’ werd omgesprongen, deed me besluiten maar liefst af te zien van alle verdere medewerking aan een forum waar sommige beelden slechts opgesteld worden zoo ze in essentieele gedeelten verminkt zijn. Neem mij mijn vrijmoedigheid niet kwalijk en wees verzekerd dat ik u persoonlijk ook verder steeds dankbare achting en sympathie zal toedragen.Ga naar eindnoot32

Door zijn langdurig verblijf in de Verenigde Staten tijdens de Tweede Wereldoorlog metamorfoseerde moraalridder Marnix Gijsen in een combattieve vrijdenker. Zijn vooroorlogse morele bezwaren tegen André Terval – ‘geen stroom; een vuil kasteelvij-

vertje voor eigen genot bestemd’Ga naar eindnoot33 – en tegen sommige verhalen in Sheherazade harkte hij in 1945 weg achter zijn felicitaties naar aanleiding van Brulez’ vijftigste verjaardag: ‘bij dit stille jubilee mag ik je wel zeggen hoezeer ik je persoonlijk dankbaar ben voor het element van intelligente fantaisie dat je in onze literatuur hebt gebracht. Elk boek was een oase in de woestijn der folkloristische zevenzotterij.’Ga naar eindnoot34

[De laatste pagina]

Paul Arnoldussen (1949) is schrijver en journalist, werkte bij de Volkskrant, jeugdblad Taptoe en tussen 1981 en 2014 bij Het Parool. Hij schreef Rue d’Amsterdam (2002), Poes in verdrukking en verzet 1940-1945 (2013) en Waar de mimosa bloeit. Nederlandse kunstenaars in Cagnes-sur-Mer (2013). Eind vorig jaar verscheen zijn Gouden Boekje Gompelemikkie!

Paul Arnoldussen
Ad den Besten (1923-2015)

Toen John Albert Jansen van de vpro het plan opvatte om dichter/redacteur Ad den Besten te interviewen kreeg hij in zijn omgeving te horen: ‘Leeft die nog?’ Dat was in 1988. Hij kwam er tijdens dat gesprek nog even op terug. Nou, die ervaring had Den Besten zelf ook. En nu is hij dan echt gestorven, op 31 maart in een Amstelveens verpleegtehuis. Tweeënnegentig jaar oud. De meeste lezers van de landelijke dagbladen weten dat nog niet, alleen oorspronkelijk protestants-christelijk georiënteerde kranten en nrc Handelsblad brachten het nieuws.

Dichter, vertaler van verzen van Friedrich Hölderlin – hij kreeg er de Martinus Nijhoff Prijs voor, hertaler – met een aantal anderen berijmde hij de psalmen, opnieuw opgenomen in het Liedboek voor de Kerken. Daarin verschenen ook tientallen liederen van zijn eigen hand. Bloemlezer, auteur van diverse essays en talloze gedichtenbundels. Hij promoveerde op de achtergronden van het Wilhelmus. Het is geen cv waar de spraakmakende gemeente opgewonden van raakt. Maar hij was wel, eind jaren veertig, de initiatiefnemer en samensteller van De Windroos, de poëziereeks van Uitgeverij Holland waarin Remco Campert en Hans Andreus debuteerden, waarin Gerrit Kouwenaar zijn eerste gedichten onder kon brengen. Hij gaf Simon Vinkenoog en Paul Rodenko de kans, allemaal schrijvers die qua stijl, mentaliteit en boodschap vrij ver stonden van hem en van zijn vriend Guillaume van der Graft, die hij ook uitgaf en die hij in hoge mate bewonderde.

Den Besten groeide op in Utrecht. Zijn vader verliet het gezin in 1933, maar werkte voordien thuis als advocaat. Hij was geassocieerd met Hendrik Marsman. De jonge Ad maakte hem mee. De echte interesse voor poëzie kwam, zegt criticus en journalist Tjerk de Reus – die op De Besten wil promoveren en zich al meer dan de helft van zijn drieënveertig jaren met de dichter heeft beziggehouden – op het Christelijk Gymnasium in Utrecht. Niet zo zeer door de leraar Nederlands maar bij diens collega Duits. De Duitse taal- en letterkunde werd zijn broodwinning.

Den Besten debuteerde al op z’n zestiende, in Opwaartsche Wegen. In De Schone Zakdoek, dat curieuze tijdschriftje in een oplage van één dat tijdens de oorlog verrees, keek hij erop terug:

In de oorlog studeerde hij theologie, hij tekende de loyaliteitsverklaring, maar uit verbondenheid met de medestudenten die dat niet deden staakte hij zijn studie en net als de weigeraars kwam hij terecht in Duitsland om daar te werken. Achtergrond van die verklaring: zijn vader, nsb ‘er, was kort daarvoor afgezet als burgemeester van Apeldoorn – en uit zijn partij gezet – vanwege een iets te welwillende houding tegenover een aantal joodse inwoners. De jonge Ad wilde zijn vader niet verder in moeilijkheden brengen.

Na de oorlog vond hij een baan bij Uitgeverij Holland, directeur Jan van Ulzen kende hij vast al, Holland gaf Opwaartsche

Wegen uit. En bij die uitgeverij begon hij met die Windroos, waarin tal van Vijftigers, en zij niet alleen, terecht konden. Voordat de Bezige Bij en Stols die talenten onderkenden. Zelf dichtte hij door, traditioneler en vormvaster dan die revolutionaire jongeren. Maar duidelijk was, zaken als traditie of vernieuwing, experiment of niet, Den Besten vond het geen criteria. Het ging hem om de kwaliteit, zo toont R.L.K. Fokkema in diens Het komplot der Vijftigers overtuigend aan. Hij begeleidde de debutanten, goeddeels generatiegenoten, met een enorme overtuiging en intensiteit. Diep in zijn hart vond hij eigenlijk dat een goed vrij vers alleen geschreven kon worden door iemand die een gebonden vorm ook meester was. Hij had daar nog een aardig truukje bij. Hij zette incidenteel de regels van een aangeleverd vers achter elkaar. Herkende je daar dan de poëzie in dan was het dat wellicht, anders was het gewoon proza en dan noem je het geen gedicht.

Hij had een afkeer van poseurs, de tijdgeest liet hem koud, de dichter spelen, de anti-burgerlijke would-be bohémien, hij vond het allemaal in-burgerlijk. Een diepe weerstand tegen bewegingen, literair of politiek.

Iemand als Vinkenoog wist die houding van Den Besten te waarderen, anderen werden er wel eens kriegelig van. Tot echte vriendschappen hebben die contacten niet geleid. Verloochend werd hij door de Vijftigers niet, maar op de schouders hebben ze hem niet genomen. Rudy Kousbroek had wel vaker een wat minder mild oordeel over de medemens, maar hij ging ver toen Hans Renders tegenover hem De Windroos ter sprake bracht. ‘Iedereen wilde wel in De Windroos. Maar we hadden wel allemaal gruwelijk het land aan Ad den Besten, het was ook een van de grootste oenen die in de wereld rondlopen. Ik ben nooit voor De Windroos gevraagd. Ik leurde ook niet met mijn werk.’

Adriaan Morriën vergeleek de wijze waarop Den Besten over de poëzie praatte met een dominee die in toga ging vissen, daar kon het slachtoffer zelf nog wel om lachen. Gerrit Komrij noemde hem in Maatstaf ‘makelaar in christelijke verzen en anderszins gevoelvolle rommelzooi,’ en rijmde: ‘Oh Den Besten, Poelhekke zonder benul,/ brenger van Esso’s Dichtersomnibus,/ prullencollectioneur en grote lul/ met poëzieballen vol windroospus!’ De neerlandicus M.A.P.C. Poelhekke was een vooroorlogse bloemlezer en auteur van schoolboeken. Maar wie kent hem nog? En ook anderszins werd de hand van een redacteur als Den Besten hier node gemist. Hoe dan ook, wie zo veel weerstand oproept is geen onnozele hals.

Na zijn tijd bij de uitgeverij werd Den Besten leraar Duits. Aan de studie van die taal moest hij toen nog beginnen, hij maakte die af aan de Amsterdamse Gemeentelijke Uni-

versiteit. Daar ook werd hij in 1967 docent.

Het grootse deel van Den Bestens eigen poëzie heeft zijn gecompliceerde relatie tot God tot onderwerp. Pogingen van Tjerk de Reus zijn werk voor mij te duiden faalden. Dat lag aan mij. Vast staat wel: een echte zendeling was hij niet. ‘Ik begrijp de vertwijfelden beter dan de gelovigen.’ Dat blijkt misschien wel uit die ‘bevende zekerheid’ in zijn vers ‘Klein Danklied’, uit de bundel Een stem boven het water uit (1973). Regels eruit sierden tal van rouwadvertenties, het vers was ook op zijn eigen begrafenis te horen.

Opvallend is Den Bestens belangstelling voor de ddr waar hij regelmatig heen ging. Hij bracht de bloemlezing Deutsche Lyrik auf der anderen Seite. De interesse beperkte zich niet tot de literatuur, het ging hem ook om de samenleving zelf. Tegen John Albert Jansen zei hij ‘dat menselijke deugden in dat systeem een betere kans krijgen’. Hij kan bedoeld hebben dat die deugden een reactie waren op het repressieve systeem, maar daar ben ik niet zeker van. Hij had een grondige hekel aan het kapitalisme, het woord ‘volksdemocratie’ sprak hij uit zonder ironie. Voor de duidelijkheid, hij voelde niets voor de totalitaire staat, hij was sociaal-democraat, maar het is best mogelijk dat hij in die ddr een zaadje zag waar nog wel iets moois uit kon groeien. Dat had hij dan gemeen met een aantal kerken in de ddr, waarmee Den Besten zich verbonden voelde, en die ook meer perspectief zagen in de hervormingen van dat land dan in opgaan in de Bondsrepubliek. Benieuwd wat De Reus daar over gaat schrijven.

Bronnen: R.L.K. Fokkema: Het komplot der Vijftigers, Hans Renders: Braak, Een kleine mooie revolutie tussen Cobra en Braak, Piet Calis: Het ondergronds verwachten. Schrijvers en tijdschriften tussen 1941 en 1945, de websites Tzum en Bunt Blogt, het radio-interview van John Albert Jansen met Den Besten, zo te vinden op het net. Met veel dank aan Tjerk de Reus die zijn werkmateriaal rond zijn interview met Den Besten over De Windroos ter beschikking stelde en me qua diverse aspecten van de dichter bijpraatte.

[Schoon & Haaks]
Jan Paul Hinrichs

Deze rubriek bespreekt publicaties van privé-drukkers en marginale uitgevers. Recensie-exemplaren kunnen worden gestuurd naar de samensteller, Terweeweg 3-A, 2341 CL Oegstgeest (janpaul@hinrichs.nl).

Plagieerde Karel van het Reve?

Karel van het Reve (1921-1999) kon zijn stukjes schijnbaar overal kwijt. ‘Ze willen altijd mij hebben’, pochte hij tegenover ons studenten. Zijn aanhang zat op sleutelposities: Renate Rubinstein, Maarten ’t Hart, Nico Scheepmaker, Rudy Kousbroek, Theodor Holman, Hugo Brandt Corstius, Ivan Sitniakowsky etc. konden er geen genoeg van krijgen zijn naam te droppen. Jeroen Brouwers gaf ooit tegengas maar bereikte weinig. Van het Reve’s werk heeft tijdens zijn leven en na zijn dood evenwel opvallend weinig aanleiding voor serieus onderzoek gegeven. Er verscheen een onbeholpen biografie (2004) van Ger Verrips waarin essentiële gegevens ontbreken. Een prachtige prestatie blijft het zevendelige verzameld werk (2008-2011), hoewel veel stukken er ongemotiveerd niet in staan en een bibliografie van alle geschriften, die de lezer volledig had kunnen informeren, ontbreekt. Onderzoek begint bij bronnen: waar haalde Van het Reve zijn uitspraken vandaan? Was hij werkelijk zo origineel als zijn fans spoorslags aannemen? Flip Treffers, oud-hoogleraar kinderpsychiatrie in Leiden die eerder een studie over Achterberg en zijn psychiaters publiceerde, onderzoekt in ‘Vladimir Vladimirovitsj en ik’ Van het Reve’s omgang met Vladimir Nabokov (1899-1977) die hij tegenover Bibeb zijn ‘grote liefde’ noemde. Van het Reve hield zich lange tijd voor ontdekker van Nabokov in Nederland want wist niet dat zijn concurrent Charles B. Timmer hem jaren voor was geweest (overigens voor het eerst in Litterair Paspoort in 1948 en niet, zoals Treffers aangeeft, in Libertinage in 1949). Treffers waagt zich op verraderlijk terrein waar plagiaat, bewuste of onbewuste beïnvloeding en toevallige overeenkomsten soms moeilijk uit elkaar te houden zijn. Hij pleit Van het Reve vrij van de beschuldiging van ‘de bekende slavist’ Hans Boland dat hij zijn levenslange kritiek op Dostojevski regelrecht aan Nabokov ontleent maar verdedigt de stelling dat hij in zijn essay ‘Freud over Dostojevski’ (1980) Dostojevski-biograaf Joseph Frank plagieert. Een sluitend bewijs hiervoor overlegt hij niet. Treffers benadeelt zichzelf door deze kwestie op te blazen want elders opereert hij effectiever. Zijn conclusie is dat Van het Reve nooit iets origineels over Nabokov heeft gezegd, diens werk slecht kende en niet duidelijk maakte wat zijn affiniteit met

hem was. Ondertussen herhaalde hij zichzelf uitentreuren en liet zich vaker negatief dan positief over Nabokov uit. Treffers, befaamd klokkenluider op eigen vakgebied, trekt zijn oordeel door naar het hele essayistische werk van Van het Reve: ‘Waarschijnlijk zagen nogal wat mensen die deskundig waren op de gebieden waarover Van het Reve zich uitliet ervan af met hem te polemiseren, omdat ze de inhoud van zijn essays te onbeduidend vonden. Daar kwam bij dat Van het Reve vaak voor een toonzetting koos, die weinig ruimte liet voor een substantiële reactie.’ Zijn op Multatuli’s Ideën geënte ‘fragmenten’ noemt hij ‘even loos als pretentieus’. Treffers komt met de ontluisterende stelling dat het verzameld werk Van het Reve’s zwaktes, zoals de neiging zich te herhalen, juist blootlegt: ‘De omvang […] is in niet geringe mate daaraan te wijten.’ De eersteling van gelegenheidsuitgeverij Carson suggereert dat Van het Reve te lang aan kritisch tekstonderzoek is ontsnapt. Treffers biedt een niet te negeren aanzet tot een discussie over de originaliteit van zijn essays. Niet eerder werd bij mijn weten zijn werk op één onderwerp zo grondig doorgespit. Of het materiaal een generaliserend oordeel over het hele essayistische oeuvre rechtvaardigt? Dat lijkt me niet. Het levert wel fraai koelbloedig proza op: ‘Zo vaak Van het Reve de namen noemde van mensen over wie hij niets te melden had, zo vaak verzuimde hij de namen te noemen van kunstenaars en geleerden aan wie hij gedachten ontleende.’ Uiteindelijk gaat het Treffers volgens zijn zeggen niet om zijn collega Van het Reve die hij nooit ontmoette en pas laat ging lezen: hij zag dit essay, dat hij ondanks een ernstige ziekte kon voltooien, ‘als vingeroefening voor daarna te schrijven beschouwingen over het werk van Nabokov’. Helaas kon Flip Treffers (1946-2015) aan dit alleszins gedurfde werk geen gevolg meer geven, want enkele weken na het verschijnen van zijn boek is hij overleden. Van het Reve lijkt ondertussen toe aan een solide intellectuele biografie.

Flip Treffers, ‘Vladimir Vladimirovitsj en ik’: Karel van het Reve en Nabokov. Amsterdam: Carson, 2015. 143 p. € 21,50 (Emilie Knappertstraat 6-a 1066 xb Amsterdam uitgeverijcarson@gmail.com).

Doorbreekt Boudewijn van Houten het ‘cordon sanitaire’?

Natuurlijk wilde ook Boudewijn van Houten (1939) beroemd worden maar op een manier die hem paste: ‘Naar Amsterdam zou ik alleen komen voor een jaarlijkse lunch met mijn uitgever en voor een interview met de grootste krant. Daarna zouden ze weer een jaar niet van me horen, want ik was niet als Harry Mulisch die altijd in Amsterdam wilde rondlopen om daar bewonderd te kunnen worden. Voor mij zou de verkoop van mijn

boeken al genoeg bewondering betekenen.’ Het liep anders. Velen teren op connecties, terwijl Van Houten zelf ‘uit (overigens misplaatste) liefde voor de kunst echt niets van mijn carrière maakte en echt niets voor relaties deed’. Hij was al gauw ‘over de leeftijd heen waarop je schrijvers benadert. Ik wist dat je dit beter niet deed.’ Als Charlotte Mutsaers de P.C. Hooftprijs krijgt, reageert hij getergd: ‘Juist door dit gebrek aan persoonlijkheid heeft deze vrouw waarschijnlijk precies de goede vrienden weten te maken die haar op het prijzenpodium gehesen hebben.’ Van Houten blijft de auteur van de uit de literatuurgeschiedenis verbannen roman Onze hoogmoed (1970). Een handvol na de eeuwwisseling bij Aspekt in Soesterberg gepubliceerde boeken bracht hem niet terug in de literaire wereld. Dankzij uitgeverij Flanor, al decennia zonder ophef en vertier in de marge actief, timmert hij nu rond zijn vijfenzeventigste aan een comeback. Pijlers in dit fonds zijn de reeds overleden auteurs C.O. Jellema en Henk Romijn Meijer maar ook Geerten Meijsing die zich net als Van Houten als Exil-auteur positioneert en met wie hij een literair uitgedragen passie voor erotiek en drank lijkt te delen. Van Houten woont weliswaar een mensenleven in Frankrijk en België maar Nederland blijft zijn preoccupatie. In vervolg op de internetcolumns in Tegengif: 1x daags (zie De Parelduiker 2014/2) komt Flanor nu met de omvangrijke bundel Onder de barbaren. Het gaat om columns die Van Houten tussen januari 2009 en april 2011 publiceerde op ‘de weblog van Stan de Jong’, waar ik niet eerder van hoorde. Politieke incorrectheid en een cultus van eerlijkheid, desnoods ten nadele van zichzelf, blijven zijn handelsmerken. Van Houten, laverend tussen corporale mannenpraat en serieuze cultuurkritiek, blijft tegen van alles: natuurlijk Harry Mulisch, al hoeft hij niet meer bang te zijn dat hij de Nobelprijs krijgt en bekent hij in zijn jonge jaren zelfs fan te zijn geweest, sport, Bernard-Henri Lé- vy, Matthijs van Nieuwkerk, baby’s in de kinderopvang (‘mama wil beslist ook een baan hebben, zodat de vier vakanties per jaar niet in het gedrang komen’), Jeroen Brouwers (‘wil de voordelen van het imago van de avontuurlijke kunstenaar, maar toch ook alle zekerheden waarop een ambtenaar kan rekenen’), Loe de Jong die het verdomde zijn vader, nsb -prominent en uitgever van Volk en Vaderland, te interviewen (‘Hij wilde het verhaal schrijven zoals hij het in Londen was gaan zien, en dat mocht niet verstoord worden. Het moest een indianenverhaal van stoute moffen en edele verzetsstrijders worden’) en de infantilisering van ons museumwezen (‘Tentoonstellingen in musea moeten vooral voor kinderen bevattelijk zijn – en wee de directeur die niet kan vermijden dat een kind zich binnen zijn muren verveelt. Die krijgt geen subsidie meer’). Waar is hij voor? In ieder geval voor een duidelijke standenmaatschappij en strengere toelatingseisen bij het onderwijs. Van Houten staat buiten het debat en blijft een roepende in de woestijn. Hij gelooft dat rond hem ‘een cordon sanitaire’ ligt. Misschien heeft Van Houten daaraan ook zelf wel meegebouwd want hij lijkt eerder weggemoffeld dan onderschat: al lang geleden gold hij als Geheimtip. In ieder geval heb ik ouderwets genoten van deze dwarse en geestige columns.

Boudewijn van Houten, Onder de barbaren. Nijmegen: Flanor, 2014. 328 p. € 25 (Beijenssttraat 30, 6521 ec Nijmegen uitgeverijflanor@gmail.com).

Lviv revisited

In de herfst van 2006 was ik in Lviv. Het voelde als een thuiskomst. Donkere middeleeuwse kerken, kloeke straatkeien, melancholieke parken met Weense Jugendstillantaarns, gammele sovjettrammetjes, straten met blauwe regen en zonder reclames, oker gesauste gevels, het immense station, getuige van zoveel definitief afscheid – zo moest een stad er uitzien. Het grote standbeeld van Stepan Bandera – voor sommigen een held, voor anderen een nazi – stond er nog niet. Het boek Lemberg – Lwów – Lviv (Bas Lubberhuizen, 2008) dat ik over de Fatale Stad schreef, was voor vertrek praktisch af. Ik gidste drie reisgenoten langs de literaire en documentaire plekken van het manuscript. Sindsdien ben ik niet teruggeweest: misschien om overweldigende indrukken niet uit te wissen? Maar anderen gingen verder. Michiel Driebergen (1980) nestelde zich als journalist in Lviv, liet via de radio van zich horen en ontpopte zich als blogger. Na De joden van Lemberg (Boekenbent, 2012) komen hij en enkele compagnons met het imposante boekwerk Lviv, stad van paradoxen dat door een adresloze gelegenheidsuitgever op de markt is gebracht. Het boek is grotendeels het resultaat van spontane kennismakingen. Stedenbouwkundige Kees van Ruyven (1948) bekent zelfs dat hij nog in 2012 niet van een stad Lviv had gehoord. Een persoonlijke kanttekening: het paginagroot geciteerde gedicht ‘Het Hoge Slot’ van Zbigniew Herbert is niet door mij maar door Gerard Rasch vertaald en wel ben ik de vertaler van het boekmotto van Joseph Roth. De grote kracht van dit boek zit in de indringende kleurenfoto’s van ex-planoloog en ex-wethouder Dolph Kessler (1950). Voor plekjes achteraf, zoals het schijnbaar nietszeggende moerassige bosje dat de executieplaats bij het Janovska-concentratiekamp was, heeft hij niet minder oog dan voor oude monumenten. De geschiedenis, die als een slagschaduw over Lviv ligt, wordt tastbaar. Ook de recente Maidan-periode duikt nog op. Bovendien biedt dit boek, met zowel Nederlandse als Engelse tekst, interessant kaartmateriaal. Het blijft een wonder dat Lviv in al zijn dubbelzinnige pracht achter het IJzeren Gordijn geconserveerd bleef. Maar de recente Maidan-periode, die het boek ook dekt, maakt eens te meer duidelijk dat de stad niet alleen een van vrijwel alle synagogen ontdaan openluchtmuseum van het Habsburgse rijk is maar ook een nationalistisch bolwerk waaraan het huidige Oekraïne een groot deel van zijn identiteit ontleent.

Dolph Kessler (foto’s), Michiel Driebergen, Kees van Ruyven, Ruud Mey (tekst), Herman

Zonderland (kaarten), Lviv, stad van paradoxen. City of paradoxes. Mauritsheech Publishers i.s.m. Apriori Publishers, Lviv, 2014. 256 p. € 35 (vriendenvanlviv@gmail.com).

A.F.Th. van der Heijden zakt af naar 1678

De Statenhofpers van Jaap Schipper lijkt niet een van de productiefste bibliofiele uitgeverijen. De pers richt zich wel steeds meer op echte boekwerken: ingebonden banden waarvoor het zetwerk wel eens wordt uitbesteed. Daarbij hoorde al De uitverkorene van A.F.Th. van der Heijden, een lijvige pendant van Tonio, en een bijzondere editie van Achterbergs Antimaterie (zie De Parelduiker 2014/2). In De ochtendgave geeft Van der Heijden een voorproefje van een nieuwe roman, zoals de ondertitel aangeeft: Hoofdstuk uit de gelijknamige roman over de Vrede van Nijmegen (1678). De titel verwijst naar het geschenk van bruidegom en chirurgijn Casper aan zijn bruid Sara die na de huwelijksnacht spoorloos verdwijnt maar wel negen maanden later een kind bij hem laat afleveren. Het draait hier om spionage: de vrouw bespioneert voor de Staten- Generaal Franse troepen die Nijmegen in 1672 belegerden. Van der Heijden onthult iets van de intrige in een nawoord, waarin hij verder niet ingaat op zijn onderwerpskeuze – oudere vaderlandse geschiedenis – die nogal verrassend is. Ook de ontknoping blijft nog geheim. Na de Vrede in 1678 hoeft de dappere Sara niet langer de maîtresse te zijn van een markies Caloyanni: ‘Casper voert haar uit de Franse ambassade weg – maar of de bedrogen Caloyanni dit over zijn kant zal laten gaan?’ Gerrit Noordzij tekende het bandstempel van deze elegante uitgave. De tekst is toepasselijk gezet uit de Elzevir, gebaseerd op een zeventiende-eeuws ontwerp: vorm en inhoud blijven weer een.

A.F.Th. van der Heijden, De ochtendgave. Den Haag: Statenhofpers, 2014. 57 p. 116 ex. € 95 (Frederik Hendriklaan 6, 2582 bb Den Haag duodecim@worldonline.nl).

Rectificatie: Wolfgang Frommel (De Parelduiker 2015/1, p. 65) woonde bij Gisèle van Waterschoot van der Gracht op Herengracht 401, niet op 51.

Hans Olink
Berliner Beobachter
Egon Erwin Kisch en Nico Rost

Het moet een va-et-vient zijn geweest aan de Güntzelstraße 3 in de Berlijnse wijk Wilmersdorf waar Egon Erwin Kisch begin jaren twintig woonde. De ‘razende reporter’ die behalve door zijn reportages bekend werd door de sigaret die gespeeld nonchalant in zijn mondhoek hing, werd 130 jaar geleden geboren.

Zijn Nederlandse vriend Nico Rost, schrijver en journalist, die zich evenals zijn voorbeeld liet fotograferen in dezelfde pose, beschreef in de inleiding van Tijdopnamen, het door Rost vertaalde reportageboek van Kisch, de sfeer in het huis van zijn vriend. ‘Dag en nacht staat zijn huis voor bezoekers open, kan men komen en gaan wanneer en zoo vaak men wil. In zijn woning in de Güntzelstrasse is altijd bezoek (hoewel men hier nimmer “op bezoek” is). Men treft er bekende politici evengoed als arbeiders. Hier zit Max Hölz [een rode generaal die in 1919 een opstand van hongerige werklozen leidde – ho] met op elke knie een kind, verkeeren Russen en Hollanders, Tschechen en Hongaren, professoren en jonge meisjes; […] spreken in een hoek van de kamer een paar communisten over het Russische vijfjarenplan, discuteeren proletarische literatoren over het werk van Döblin, […] en in een andere hoek van den kamer een Tsjechische beeldhouwster bezig is een buste van hem te maken en vraagt ze hem zijn hoofd wat meer te draaien.’

Of dit dezelfde buste is die op zijn graf in Praag troonde, is niet bekend. Die werd in 1990 gestolen en keerde niet meer terug. Een nieuwe, gebeeldhouwde kop prijkt nu weer op zijn graf op de Vinohrady-begraafplaats.

De vriendschap tussen Nico Rost en Egon Erwin Kisch zou 25 jaar duren. In 1923, na een bespreking van zijn oorlogsdagboek Soldat im Prager Korps was Nico Rost met hem bevriend geraakt. De in Praag in 1885 geboren Kisch begon zijn loopbaan in 1906 bij de Praagse krant Bohemia en ontdekte tijdens zijn Praagse strooptochten de zelfkant van de samenleving, terug te vinden in reportages die gebundeld zijn als Die Abenteuer in Prag en Aus Gassen und Nächten. In 1913 vestigde hij zich als ‘freier Schriftsteller’ in Berlijn, moet in 1914 als soldaat het Habsburgse leger in en wordt in 1918 eerste commandant van de Rode Garde in Wenen. In 1921 strijkt hij weer in Berlijn neer en wordt met zijn boek Der rasende Reporter een voorbeeld van ‘nieuwe zakelijkheid’.

Gewend aan de Weense en Praagse koffiehuizen sloeg hij zijn spaarzame tijd stuk

in het Romanische Café, omringd door een schare bewonderaars en indruk makend met zijn vrijpostigheid en lef. Nico Rost zat er ook en schreef er ‘Aan marmeren tafeltjes’, een serie artikelen over Duitse schrijvers en kunstenaars.

In zijn Berlijnse reportages verbindt Kisch het enthousiasme voor de metropool met sociaalkritische tonen: ‘Berlijn kent geen pauze. Als het genot gaat slapen, moet de arbeid in de bres springen, als het ochtendblad is verschenen, moet de arbeider de rotatiemachine voor de middageditie in orde brengen. Als het restaurant gaat sluiten, moeten in de markthal vlees en groente worden ingekocht. Als de huizen gaan rusten, moeten de afzuigkanalen worden gezuiverd. Dag en nacht is Berlijn, de Großstadt, werkzaam, terwijl de tegenstellingen duidelijk waarneembaar tezamen wonen, zonder dat duizenden het merken, dat, degene die werkt, het genot wordt ontzegd.’

Al vanaf het begin van hun vriendschap was Nico Rost onder de indruk geraakt van de directe, zakelijke stijl die Kisch hanteerde in zijn verhalen, tijdloze observaties over het Berlijnse dodenhuis, de morgue waarover de dichter-arts Gottfried Benn, eveneens een vriend van Rost, zulke mooie gedichten had geschreven. Maar ook over de nachtasiels, volksgaarkeukens en de rosse buurten. Rost schreef over zijn werkwijze: ‘Een goed reporter moet beleven kunnen, wat hij ziet en waarover hij schrijven moet. Hij zou het ook beleven, als hij er niet over moest schrijven, maar hij zou er niet over schrijven zonder het beleefd te hebben.’ Of zoals Kisch zelf opmerkte: ‘Niets is immers verbluffender dan de eenvoudige waarheid, niets exotischer dan de wereld om ons heen, niets fantastischer dan zakelijkheid.’ Dat is maar ten dele waar. Want de schrijfstijl was dan wel zakelijk, maar de keuze van de onderwerpen en de aanpak toonden het nodige engagement met de minderbedeelden.

In de zomer van 1923 toen Egon Erwin Kisch en zijn vriendin Jarmila een afspraak hadden met Franz Kafka mocht Rost hen vergezellen. Op voorstel van Kafka, die op de hoek van de Miquelstrasse 8 (nu: Muthesiusstrasse) en de Rothenburgstrasse woon-

de, zoals op een onlangs ontdekte ansichtkaart te zien is, streek het gezelschap neer op een ‘pleintje in Steglitz’.

‘Weer zie ik het vriendelijke, bijna tedere gebaar, waarmee hij me begroette, nadat Kisch hem had verteld, dat ik in een Nederlands dagblad een uitvoerig artikel over zijn werk had gepubliceerd.’ Rost was de eerste die in Nederland over Kafka schreef. Hij was onder de indruk van de persoonlijkheid van Kafka en vergeleek hem met een jonge Christus, ‘een jonge Jood, waarvan iets zó sereens en zuivers uitstraalde dat wie hem ontmoette, terstond onder de indruk moest komen. Ik heb die middag heel weinig gezegd en alleen maar geluisterd naar de anderen.’ Kafka richtte zich regelmatig tot Rost. Het bleek dat ze dezelfde literaire smaak hadden, namelijk het werk van de Tsjechische schrijvers Paul Adler, Bozena Nemçova en Peter Bezruc.

Terwijl de marxist Kisch over Lenin sprak kreeg Rost de indruk dat Kafka ‘ingespannen luisterde’. Rost was met zijn gedachten zo bij hem dat hij zich weinig van de monoloog van Kisch herinnerde. Slechts Kafka’s laatste woorden bleven hem bij, toen deze tegen Kisch zei: ‘Eigentlich trennt mich im tiefsten Wesen nichts von Euch.’ Rost maakte hieruit op ‘dat Kafka in zijn diepste gedachten nog méér en nog héél andere aspecten en ontwikkelingsmogelijkheden bezat dan velen zijner commentatoren tot heden hebben aangenomen.’ Een vage formulering voor Kafka’s mogelijke sympathie voor het marxisme.

In de herfst zou de gevoelige Kafka al weer verhuizen: ‘Ik beschik vandaag overigens niet over al mijn geestelijke krachten, te veel tijd moest ik geven aan een ongehoorde gebeurtenis: ik zal op 15 november gaan verhuizen.’ Hij ging wonen in de Grü-

newaldstrasse 13 en vandaar vertrok hij naar de Busseallee 7/9 in Zehlendorf, voor hij in maart 1924 doodziek naar Praag terug moest keren.

Nico Rost die in Lehnitz woonde, ten noorden van Berlijn, was gescheiden van zijn vrouw Maud. Zij nam de verzorging van hun dochter Molly op zich, hij die van hun zoon Tijl(ie). Eenvoudig was dat niet. Rost was vaak op reportagepad en deed dan een beroep op Kisch en Jarmila. Beiden maakten zich wel eens zorgen over de jongen. Zo schreef Kisch op 28 januari 1931 vanuit Moskou aan Jarmila in Berlijn: ‘Heb jij Nico nog gezien? Met hem zal het ook wel niet zo goed gaan, maar voor Tijlie zal hij toch wel wat eten weten te vinden. Het moet er in Berlijn onbeschrijflijk uitzien. Ik krijg dagelijks gemiddeld vijf brieven, de meest vreemde en ook meest bevriende mensen schrijven dat ze graag naar Moskou zouden komen.’ Als Kisch en Jarmila niet konden oppassen deed Rost een beroep op de schrijvers Alfred Döblin of Gottfried Benn, met wie hij eveneens bevriend was.

In de namiddag van 15 april 1933, als Nico Rost een kruidenierswinkel verlaat in zijn woonplaats Lehnitz, een voorstadje van Berlijn, wordt hij ingerekend door een vijftiental bewapende nazi’s onder wie enkele sa ‘ers en een Hilfspolizist. Zijn vraag wat de aanklacht was, wordt niet beantwoord. De Oranienburger Generalanzeiger schreef over de razzia, met de bedoeling om andersdenkenden zwart af te schilderen, ‘zeer verwaarloosde lieden, onder wie zich er ook een bevindt die negen onechte kinderen bij negen verschillende vrouwen bezit’. Rost daarentegen had ‘slechts’ contact met drie vrouwen, aldus het politiedossier.

Als Rost in de gereedstaande politieauto is geschopt, wordt hij gewaarschuwd. Als hij vlucht zal hij zonder pardon worden neergeschoten. Na een korte rit naar de voormalige brouwerij Oranienburg, ingericht tot concentratiekamp, wordt hij meteen verhoord. Zonder dralen bekent hij dat hij marxist is en de ondervrager voegt hem toe: ‘Dat beken je dus zo vrijmoedig. Je behoort dus ook tot die lui, die Duitsland veertien jaren geregeerd hebben en te gronde gericht.’ Als hij antwoordt dat het marxisme daarvoor de kans nog niet heeft gekregen, onderbreekt de sa -man hem: ‘Maul halten! Judenbengel! Intelligenz-bestie! Abführen!’ Rost wordt ondergebracht in een voormalige werkplaats waar zich al meer slachtoffers bevinden. Omdat hij zegt alles wat hij ziet en hoort te zullen opschrijven, vertellen ze hem hun ervaringen. Later als hij vrij is zal hij deze noteren in zijn brochure: De brouwerij van Oranienburg. Een concentratiekamp in het Derde Rijk.

Op een dag moet hij op rapport komen bij de kampcommandant die hem meedeelt dat hij zal worden vrijgelaten, dank zij de interventie van de Nederlandse consul. De adjudant leest hem een verklaring voor die hij moet tekenen: ‘Ik verklaar, zonder hiertoe gedwongen te zijn, dat ik nimmer en op geen enkele wijze me tegen de maatregelen van de nationale regering zal verzetten.’

Rost hoopt nog in Berlijn te kunnen blijven maar aan dat optimisme komt spoedig een eind. Op een avond krijgt hij bezoek van de Ortsgruppenleiter van de nsdap. De man deed hem het aanbod een ‘aantal objectieve artikelen’ te schrijven. Zijn zoon zou lid kunnen worden van de Pimpen, de allerjongsten van de Hitlerjugend. Hij weigert en begrijpt dat zijn positie onhoudbaar

is geworden. Nog voor hij zelf kan beslissen wordt hij al uitgewezen.

Na de Rijksdagbrand op 28 februari 1933, wordt Kisch in de Motzstrasse gearresteerd, in de vesting Spandau geïnterneerd en als Tsjechoslowaakse staatsburger naar Praag uitgewezen. Daarna zagen hij en Rost elkaar weer in België (Brussel, Mechelen en Ostende), en gingen samen op reportage.

Pas na de Tweede Wereldoorlog zouden ze weer, schriftelijk, contact met elkaar hebben. Op 9 april 1946 schrijft Rost een brief aan Egon en Gisl Kisch en hun vriendin Jarmila Haasova: ‘Jazeker wij leven en jullie godzijdank ook. Egon en Gisl zijn nu waarschijnlijk weer in Praag opgedoken. Ik was zo blij met jullie brief uit Mexico! Heel kort: Ik zat twee jaar gevangen: 6 maanden in Scheveningen, en 6 maanden in kamp Vught, en verder 13 maanden in Dachau. Ik leef nog: dankzij veel geluk, goede moraal en hulp van de partij. Slechts bij het douchen nog “ramponiert” [toegetakeld]: nog veel hoofdpijnen, zweten en braken maar ook dat zal voorbijgaan. Veranderd ben ik verder niet – onmogelijk.’

Twee weken later, op 5 mei 1946 antwoordde Kisch: ‘Plotseling houd je een brief in je hand in het oude goede handschrift van Nico, alsof er niets gebeurd is. Je kunt je niet voorstellen hoe we ons verheugd hebben over jou, over Edith, over Tijlie. Er is geen dag dat we niet aan je gedacht hebben, nauwelijks een Hollander of Belg die we niet gevraagd hebben of hij je kent of weet waar je te gronde bent gegaan.’ Kisch stierf op 31 maart 1948, twee jaar na zijn terugkeer in Praag en ruim een maand nadat de communistische partij in Tsjecho-Slowakije de macht greep. Aan Egon Erwin Kisch herinneren verschillende plekken. Op de woonadressen Hohenstaufenstrasse 58a en de Güntzelstrasse 3 zijn gedenkstenen gemetseld. Maar het ligt voor de hand dat hij na zijn dood in 1948 vooral in de ddr voortleefde. Een straat die zijn naam draagt in Berlin-Alt Hohenschönhausen. En een Egon-Erwin- Kisch-Bibliothek aan de Frankfurter Allee 149, het verlengde van de destijds prestigieuze Karl Marx Allee, ook wel Stalin Allee genoemd.

Op de hoek van Unter den Linden 60 en de Schadowstraße 1b bevond zich in de jaren twintig en dertig de redactie van de marxistische Arbeiter Illustrierte Zeitung (aiz), geleid door de legendarische Willy Münzenberg die gesponsord werd door de Sovjet-Unie. Het is niet onwaarschijnlijk dat hij dan even overstak naar de eveneens aan Unter den Linden gelegen Sovjetambassade, nu ambassade van de Russische Federatie.

Na de oorlog kreeg op dezelfde hoek het ministerie van Buitenlandse Zaken van de ddr gestalte. In het ministerie bevond zich een klein café waar een gedenksteen werd geplaatst met de volgende tekst: ‘Egon Erwin Kisch 1885-1948. Kommunistischer Journalist und Schriftsteller. Der rasende Reporter. Schrieb für die Arbeiter-Illustrierte Zeitung deren Redaktion sich bis 1927 im Hause Schadowstraße 1b befand.’ Na de Duitse eenwording, vijf jaar later, verdween de steen alweer tezamen met het Café Kisch. Het hoekpand werd omgebouwd ten bate van de Deutsche Bundestag waarvan de afgevaardigden verderop bijeenkomen in het nabij de Brandenburger Tor gelegen Rijksdaggebouw. Verder herinnert er niets aan Kisch. Het is maar goed dat er nog een koperen herdenkingsplaat aan zijn geboortehuis aan de Melantrichova in Praag hangt.

Dirk Kroon
‘De nachtegalen’ van J.C. Bloem
Een geval van verwantschap en schatplicht

Dirk Kroon (1946) is dichter en essayist en heeft tal van literaire publicaties op zijn naam staan.

De dichters J.C. Bloem (1887-1966) en Victor E. van Vriesland (1892-1974) zijn een halve eeuw lang bevriend geweest en gebleven.Ga naar eindnoot1 Behorend tot een generatie die in de gelegenheid was en eraan hechtte collega’s op te zoeken, hebben beide literatoren elkaar nooit uit het oog verloren.Ga naar eindnoot2

De kinderen van Van Vriesland konden nog vertellen over gezellige bijeenkomsten en bezoeken, waarbij Bloem en hun vader onder het genot van een goede borrel, langdurig versregels citeerden uit gedichten die zij uit het hoofd kenden. Anderstalige gedichten en Nederlandse verzen van Middeleeuwen tot het heden, vaak van Tachtigers en eigen generatiegenoten. Een aangenaam spel, dat met ernst, ironie en eruditie werd gespeeld.Ga naar eindnoot3 Van Vriesland schrijft er zelf over in zijn persoonlijke herinneringen aan Bloem: ‘Onze genegenheid voor poëzie deed ons urenlang als speelvermaak elkaars invallen aanvullen met aanhalingen die, door hun “tom-tom-tom-tom” op de plaatsen waar ons de woorden niet meer te binnen schoten, veelal alleen voor onszelf zinvol en verstaanbaar bleven, voor de omstanders volstrekt zinloos.’Ga naar eindnoot4 Uiteraard is hij hier te bescheiden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog genoot bijvoorbeeld de Zwolse familie Bouman, bij wie Van Vriesland een tijd lang zat ondergedoken, volop van Bloems bezoeken en het spel met citaten.Ga naar eindnoot5

Dichters van één gedicht

De als vanzelfsprekend ervaren belezenheid van beiden bleek ook uit het feit dat zij de dichters van slechts één opmerkelijk gedicht kenden. Van Vriesland schreef na Bloems dood: ‘Wij zeiden wel eens tegen elkaar: Als wij beiden dood zullen zijn, zal ook de laatste herinnering aan ontelbare dichters van het tweede plan of dichters van één goed vers voorgoed verloren zijn omdat niemand anders daar ooit meer van zal weten, zelfs niet hun naam. Dit mag ironiserende en bewuste overdrijving geweest zijn, een kern van waarheid zat er toch in.’Ga naar eindnoot6 Van Vriesland had voor deze dichters naast de groteren een plaats ingeruimd in zijn monumentale, tot vijf delen uitgegroeide Spiegel van de Nederlandse poëzie door alle eeuwen (waarvoor hij overigens al-

le poëzie las die ooit was gepubliceerd). Toen men deze bloemlezing bij een volgende herdruk wilde bekorten, heeft hij alle verdere medewerking geweigerd, omdat het de dichters van één gedicht goeddeels zou elimineren.

Beide erudiete dichters kenden de literatuur en behoorden tot een literaire generatie die in staat was invloeden, dwarsverbindingen en al dan niet rechtstreekse citaten of toespelingen te herkennen. Maar voor wie minder kennis van zaken heeft en niet weet waarnaar wordt verwezen, kan een aangetroffen verwijzing worden opgevat als een al dan niet heftige vorm van plagiaat, waar de dichter zelf blijk geeft van verwantschap met het werk van een collega.

Een opvallend voorbeeld van schatplicht en verwantschap, is te vinden in het kwatrijn ‘De nachtegalen’ met het beroemd geworden slot. Wij kennen het in twee versies; de eerste is opgenomen in de historisch-kritische uitgave van Bloems gedichten:Ga naar eindnoot7

De tweede versie is afgedrukt in de reeks Nederlandse Klassieken van Athenaeum – Polak & Van Gennep:Ga naar eindnoot8

In het commentaar van de historisch-kritische uitgave lezen we dat de verandering van ‘Te veel nog?’ in ‘Wat geeft het?’ plaats had na een brief van Bloem aan Van Vriesland (d.d. 24 juni 1947), waarin Bloem de drie woorden van de zin ‘Te veel nog?’ onderstreepte en opmerkte: ‘[…] aanvankelijk had ik iets geschreven, dat neerkwam op: “Wat geeft het?” en ik geloof eigenlijk, dat dat beter is. Wat dunkt jou ervan?’Ga naar eindnoot9

Uiteindelijk koos Bloem voor ‘Wat geeft het?’ Het commentaar geeft aan dat dit wellicht ‘mede op instigatie van Van Vriesland’ was gebeurd.Ga naar eindnoot10 Uitzonderlijk of ongebruikelijk is dit niet; Van Vriesland was een in brede kring gewaardeerd criticus en Bloem wist als goede vriend wie hij tegenover zich had en wat diens inzicht waard was. Zo zou ook A. Roland Holst het manuscript van Een winter aan zee successievelijk aan Van Vriesland sturen zodra hij een deel had voltooid. En deze dichters waren werkelijk de enigen niet die hun werk aan Van Vriesland voorlegden.

Identificatie

Tot de kring van beide bevriende generatiegenoten behoorde ook de dichter Jan Campert (1902-1943). Deze had een grote waardering voor Bloem. Hij gaf er publiekelijk uiting aan. Jan Campert voorzag het derde sonnet van zijn zevendelige reeks ‘Sonnetten’ (uit de bundel Huis en herberg, 1941) van de opdracht ‘Aan J.C.B.’ Het is niet te ver gezocht in Camperts weergave het type mens te herkennen dat men in Bloems gedichten aantreft. Er lijkt sprake van identificatie:

Een gedicht dat qua toon en inhoud gemakkelijk bij Bloems werk aansluiting vindt. Maar het sonnet dat hieraan voorafgaat (no. 11) opent dynamischer en geeft uiting aan oorlogservaringen, alvorens de overwinning te verwoorden van een hogere werkelijkheid:

Wie dit sonnet voor het eerst leest, wordt diep getroffen door de woordelijke overeenkomst met Bloems slotregel. Hier een wrede werkelijkheid van gevechten, bij Bloem geen directe reminiscenties aan dergelijke ervaringen, al is het wereldbeeld in zijn verzen verwant. Maar bij beiden boven alles uit, de zang van de nachtegalen.

Uiteraard heeft Bloem het werk gekend dat deels aan hem opgedragen is. Daarover bestaat geen twijfel. Het valt aan te nemen dat Jan Campert zijn sonnetten aan Bloem heeft gestuurd. Bovendien verschenen ze in 1941 in de bundel Huis en herberg.Ga naar eindnoot13 Wel rijzen er enkele vragen: heeft Bloem opzettelijk en direct verwezen naar het werk van een vriend? Veronderstelde Bloem dat zijn lezers dit werk wel zouden (leren) kennen en was het een rechtstreeks eerbetoon aan zijn gestorven vriend? Het moet haast wel, bij een man die, zoals hierboven aangeduid, belezenheid vanzelfsprekend achtte. Hij gaf dan uiting aan schatplicht en verwantschap en stelde zich met deze hommage naast zijn literaire vriend op. Men vergete ook niet dat Camperts bij Stols verschenen Verzamelde gedichten in 1947 breed de aandacht hadden getrokken. Is het toeval dat Bloem de eerste versie van ‘De nachtegalen’ op 3 mei

van juist dit jaar 1947 schreef?Ga naar eindnoot14 Wanneer Bloem ‘De nachtegalen’ opneemt in de in 1950 bij dezelfde uitgever verschenen bundel Avond, heeft hij geen behoefte nadrukkelijk en expliciet te verwijzen naar het werk van Jan Campert. Hij zou misschien het kristal dat zijn gedicht is, ermee hebben beschadigd.

Hoe men het ook wil zien, beide dichters gaven uiting aan iets wat boven de dagelijkse werkelijkheid uitgaat. In het deels in de historisch-kritische editie geciteerde televisieprogramma Literaire ontmoetingen dat met en over Bloem werd gemaakt, werden de nachtegalen gezien als de poëzie zelf.Ga naar eindnoot15 Dat zou kunnen, al gaat die gelijkstelling ver. De ‘onsterfelijke nachtegalen’ vormen een beeld dat niet zomaar door een ander beeld of een begrip kan worden vervangen. De woordgroep zelf immers evenmin. Het is bij beiden een teken van een andere werkelijkheid, een synthese van tegenstellingen die door beiden – hoe verschillend ook – worden opgevoerd. Campert en Bloem wisten een vers te schrijven waarin de onsterfelijkheid zichtbaar wordt, naast en na elkaar. Zij riepen onsterfelijkheid tot leven. Dat is het hoogste wat in poëzie kan worden bereikt. Het geeft allen die na hen kwamen alle aanleiding tot erkenning en bewondering.

Herman Sandman
Schrijvers uit het land van koolzaad en aardgas (II)
Zoals de ouden zongen piepen de jongen

Herman Sandman (1965) is schrijver en journalist. Hij publiceerde Arcadia der Poëten. Het literaire leven in de stad Groningen 1945-2005 en kreeg in 2008 de eerste Groninger Pers Prijs. Zijn bundel De dronken rechtsbuiten en andere helden uit het amateurvoetbal (2010) werd in dat jaar uitgeroepen tot Het Beste Groninger Boek.

Dichtbij het begin

Een accordeon opent met trage, bijna klaaglijke halen het lied Snei. Een bouzouki is te horen. De tin-whistle klinkt al net zo weemoedig en even later begint zanger Henk Scholte:

De tekst van SneiGa naar eindnoot1 gaat over het wonder van de sneeuw en hoe het land oplicht door die blanke sprei, zacht golvend over het ‘stoppellaand’. De witte deken verandert de wereld in een sprookjesland en zuivert de ziel. Het is hoe Jan BoerGa naar eindnoot2 het ervaart in het gelijknamige gedicht, dat op muziek is gezet door folkgroep Törf, waarvan Scholte de zanger is.

Het nummer is een van de mooiste van de cd Op roemte, een eerbetoon aan een van de bekendste Groningse schrijvers, die niet alleen veel, maar ook mooi over zijn Hogeland schreef. Boer bezingt het Groningen, zoals hij dat beleefde in de eerste helft van de twintigste eeuw. Het is het klassieke beeld. Land van leegte, wuivend koolzaad, de eenzame boerderij, een regenbui in de verte en de boer die voort ploegt. Zoals de gemiddelde bezoeker het ervaart. Een wereld die bijna als vanzelf uitnodigt tot lyrische beschrijvingen. Zoek een plekje in het veld, kijk om je heen en de metaforen om zieleroerselen in te verpakken liggen voor het grijpen.

Maar wat Boer onderscheidt van de gemiddelde bezoeker is dat zijn beleving meer is dan oppervlakkige observatie. Het land is niet alleen om hem heen, het zit in hem en het landschap, zoals in het tekstboekje van Op roemte is te lezen, gaat met zijn gemoed op de loop. Hij is een nietig individu in een overweldigend landschap.

In WaddenlaandGa naar eindnoot3 zegt de dichter dat een ieder die hier jaagt, vist of rondstruint, op de grens tussen land, lucht en water, dichtbij Het Begin is. Dichtbij de ruimte in zijn eigen wezen, de diepten van het overvol gemoed. Die hoeft niet meer te lezen in Het Oude Boek, want: ‘Hier ligt de schepping, tussen eb en vloud’.

Als er een rode draad uit de oeuvres van autochtone Groningse auteurs uit de hele twintigste en begin 21^e eeuw is te distilleren, dan is het dát. Je schrijft niet over het land, je bent het, je voelt het. Je voelt de naderende regenbui en dat de lente niet lang meer op zich laat wachten. Jan Mulder zegt tegen Ivo Niehe, die hem portretteert in zijn TV Show, dat de Groninger drie emoties kent: honger, dorst en er is storm op komst. Dat is geen loze bewering. De noorderling voelt het op zijn klompen aan als er iets misgaat. Ergens. Nu, straks, of later. Misschien veel later.

In een kriskrasgreep door de tijd in het aanbod aan proza en poëzie uit het land van koolzaad en aardgas, voorheen suikerbiet en strokarton, toont Groningen zich door de ogen van de auteur. De omgeving is een spiegel voor de ziel en andersom. Dat is dus niet alleen een romantisch plaatje. Van een overweldigende schoonheid, ja, leeg, inderdaad, ook dat en de luchten kunnen fenomenaal zijn. Klopt allemaal. Maar evengoed zou er bij de grens van Groningen een bordje moeten staan: betreden op eigen risico.

Aafke Steenhuis (1954) herinnert zich in Stemmen van Groninger dijken een moment uit haar jeugd in de buurt van Kommerzijl:

En opeens ben ik terug in de tijd. Als kind kwam ik hier wel eens op de fiets. Op een winterdag zat ik, geleund tegen een van de huisjes aan het diep, te tekenen. Er was niemand buiten, behalve een troepje kleine kinderen. Ze gooiden met

een bal, riepen en lachten en renden in het rond. Opeens schrok ik van de stilte. De kinderen waren verdwenen. Toen zag ik het hoofdje van een kind even boven water komen. Ik sprong het diep in en wist het kind te pakken te krijgen.Ga naar eindnoot4

De schaduwkant. Een moment van onachtzaamheid en het land grijpt je. De blanke sprei een doodskleed. Groningen is meer dan de lucht achter Oethoezen en een mooie avond in mei. Veenkoloniën, Westerkwartier, Hogeland, Westerwolde en Oldambt zijn niet alleen decor, niet alleen een breed palet van luchten, akkers en velden en contouren, ze manifesteren zich als characters, met evenveel nukken en grillen als de mens ze heeft. Het samenspel met het onbestemde weer en de gesel Gods maakt het bij tijd en wijle tot een ‘hard land’. The Badlands, maar dan in Noord-Nederland. Soms plooit het gras zich tot een zacht bedje om op een woensdagmiddag loom naar de wolken te gaan liggen kijken, soms schuurt de wind en vloeit de levenslust weg, zoals het water in de slikken en kwelders bij eb.

Wouter Godijn (1955) opent zijn roman Hoe ik een beroemde Nederlander werdGa naar eindnoot5 met een zeventien pagina’s lange scène waarin een aantal jongetjes koortsachtig jacht maakt op een snoek. Godijn is geen geboren Groninger, is ook niet per se als een Groninger schrijver te duiden en dit boek is meer verweven rond universele thema’s dan regionale, maar het ademt, in ieder geval in de openingsakte, de wereld van kinderen die er met bamboehengeltjes op uit trekken, plat op hun buik aan de waterkant liggen en kikkers onder hun kleren verbergen. Een jeugd zoals Boer en Steenhuis beleefden. Maar ook hier: het lyrische begin, waarin het proza bijna poëzie wordt, is de opmaat voor het moment, we zijn inmiddels op pagina 27, waarin de elfjarige Wilfried ziet hoe zijn moeder aan de overkant van de weg de aanstormende auto niet bemerkt. Dat gaat zo abrupt dat je denkt: eh…, we zaten net zo mooi in de idylle, in het jongensboek, moet dat nou zo genadeloos, zo onherroepelijk?

Ja, zo gaat dat hier.

Het land als plaatsdelict

Auke Hulst gebruikt die term in zijn roman Kinderen van het ruige land. Als de zon achter de wolken verdwijnt komt de dreiging om de hoek. Er is net iets gebeurd of er gaat iets gebeuren. Hulst voelt dat op ‘het eiland’, waar het gezin voor het eerst vakantie viert na de dood van zijn vader. Het geldt ook voor het landsdeel waar het verhaal zich afspeelt. Een wereld zonder mededogen. Schuldig land. In één alinea vat Hulst zijn directe omgeving samen. Dat wat het is, de sfeer, de mentaliteit, hoe land de mens verplettert. Niets is zomaar. Wat gebeurt dat gebeurt.

Het Ruige Land had geen centrum, geen vorm. De loonwerkershuizen en de massieve Oldambtster boerderijen, vijftien in totaal, leken willekeurig uitgestrooid. Waar de vrouw woonde die haar verstand verloor, ging een graanschuur in vlammen op; waar het jochie woonde dat geschept was op een spoor-

wegovergang zakte het voorhuis weg in drassig verdriet. Een achteraf gelegen huis was dichtgetimmerd. De stadse bewoners waren verjaagd door plattelandsjeugd gewapend met pvc-buizen, rozenbottels en God.Ga naar eindnoot6

Kinderen van het ruige land is een autobiografische vertelling over vier kinderen die opgroeien zonder een corrigerende hand. Als de vader plotseling overlijdt, onttrekt de moeder zich aan haar verantwoordelijkheid. Ze is vaak weg en als ze er is blinkt ze niet uit in opvoedkundig gedrag. De twee jongens en twee meisjes, van wie de jongste net geboren, moeten voor zichzelf zorgen. Aangezien het huis in ‘ongetemd gebied’ staat, verscholen in een bosje, ontgaat de mensen in het dorp de ernst van de situatie. Of ze willen het niet zien. Want de charmante moeder houdt de schijn op. Met als gevolg dat de vier ongelooflijk veel vrijheid genieten, Pippi Langkous in het dubbelkwadraat, maar sociaal totaal onaangepast zijn.

Het huis staat in Denemarken, wat Ruige Land betekent. Een buurtschap nabij Slochteren, gelegen in Duurswold, Midden-Groningen. Veenland, laagland, akkerland, natuurland, doorsneden met een zandrug, waarop een lint van dorpen tussen Groningen en Appingedam. Een droomplek om op te groeien, maar het blijft oppassen: ‘Het had geregend – de bodem veerde alsof je over lijken liep waar de laatste lucht uit werd geperst.’Ga naar eindnoot7

Hulst schreef het autobiografische boek niet alleen uit herinnering, zo vertelde hij in een interview in de HS-krant van 5 oktober 2012. Hij deed bronnenonderzoek, belde mensen in Slochteren en omgeving om feiten te checken en toog naar Zuid-Frankrijk, waar zijn moeder een tijdje verbleef. De nu in Amsterdam wonende auteur hoefde echter niet speciaal terug naar het Ruige Land: ‘Dat land zit zó diep in me, ik kan het blindelings uittekenen.’

Hulst is een schrijver van nu, maar net als Jan Boer, schrijver van lang geleden, weerspiegelt de natuur zijn gemoed en misschien nog meer: de onrust. Als mens zijn ze niet alleen nietig in het overweldigende landschap, ook eenzaam. Verloren. Enerzijds een thuis omdat je er heg en steg kent en elk slootje en watertje bekend terrein is, anderzijds zie je vanaf de horizon iets je kant opkomen waarvan je weet: foute boel.

… al die maskers die het bos kon opzetten! Het was blakend groen, met zonlicht dat werd gebroken door de bladeren, de bodem fonkelend als water. Het was grauw en doods, de kleuren uitgelopen tot uniforme tinten grijs. Als de nevels binnendreven over het land namen ze een bleke stilte mee – dan leek het bos gek genoeg eindeloos. Bedekt door sneeuw was de wereld een explosie van licht; een foto in zwart-wit. De schaduwen van de nacht suggereerden de dreiging van iets wat net buiten je blikveld bleef. Behalve wanneer het helder was en de hemel een poederregen van sterren – de bomen hadden vingers die je de nog grotere wildernis van het heelal wezen.Ga naar eindnoot8

Jan Boer was een vernieuwer. Het Gronings leek tot aan het begin van de twintigste eeuw overal geschikt voor, behalve voor poëzie. Hij haalde uit het dialect echter een ongekende melancholie. De Rottumer geldt als een van de auteurs die na 1910 de streektaal naar een hoger plan tilden. Dat was de generatie van Geert Teis Pzn (pseudoniem van Gerard Willem Spitzen), Pieter Keuning, Jan Hendrik Neuteboom en Kornelis ter Laan. Zij werden later opgevolgd door onder anderen Saul van Messel, Simon van Wattum, Derk Sibolt Hovinga en Ede Staal en weer later door Sien Jensema, Peter Visser, Kees Visscher en Gré van der Veen en schrijvers van nu als Tonko Ufkes, Aly Freije, Jan Siebo Uffen, Fieke Gosselaar, Henk Puister, Jan Glas en Henk Jan Smit.Ga naar eindnoot9

Smit is bij het grote publiek misschien minder bekend dan bijvoorbeeld een Visscher en Van der Veen, maar de regels waarmee het gedicht ’t Oldambt opent zijn om in te lijsten.

Dat het Oldambt een land is waar de paarden de zomers trokken kan alleen geschreven worden door iemand die dat tot in het diepst van zijn ziel voelt, omdat hij er is opgegroeid, omdat hij dat zomer in zomer uit heeft gezien. Dat is meer dan een oppervlakkige observatie, dat is het gevoel van Groningen.

Streektaal

Ondanks het pionierswerk van Boer cum suis denken de meeste Groningers, schrijver dezes voorop, dat ons dialect nog steeds een boerentaal is. Klare taal, dat wel, maar vooral praktisch. Dat dat erg meevalt, bleek enige jaren geleden op een Groningse avond, georganiseerd door slau, Stichting Literaire Activiteiten Utrecht. Streektaaldichter Jan Glas was de verrassing van de avond. Het duurde even voordat het gezelschap de terugreis kon aanvaarden. Glas bleef aan het signeren. Tot niet geringe verbazing van het clubje noorderlingen. Niet omdat zijn poëzie die waardering niet zou verdienen, maar omdat het bijna onmogelijk was dat het publiek zijn Gronings had verstaan. Waarop Glas meldde dat de mensen, voornamelijk Utrechters, gegrepen waren door de klank.

In de era waarin Jan Boer debuteerde beleefde de schone kunsten in de stad Groningen een ongekende periode van bloei. Dat begon met de oprichting van kunstenaarsvereniging De Ploeg, op 5 juni 1918. Leden als Jan van der Zee, Johan Dijkstra, Jan Wiegers, George Martens en Jan Altink ontwikkelden een expressionistische stijl, gebaseerd op die van Ernst Ludwig Kirchner en zijn groep Brücke.Ga naar eindnoot12 Zij legden niet alleen het landschap vast in zwierige en kleurige schilderijen, maar laafden zich ook aan het goede leven en de levenslust die van de doeken spatte inspireerde ook dichters en schrijvers. Het was trouwens niet alleen een literair ontwaken, er gebeurde ook iets in het bewustzijn. In het werk klonk het besef door Groninger te zijn. Stad en ommeland werden decor, karakters.

Er was in stad en ommeland tot dan weinig geschiedenis geschreven op literair gebied. De noordelijke provincie werd vooral bevolkt door hardwerkende lieden. Die hielden zich bezig met landbouw, veeteelt, strokarton, aardappelmeel, jenever, koffie en tabak, maar niet met schone kunsten. Zo er al gezongen werd, dan was dat het Grunnens Laid van Geert Teis, het officieuze volkslied, of het nog bekendere versje ’t Peerd van Ome Loeks is dood.

De archieven melden zo nu en dan iemand die aangemerkt kan worden als schrijver of letterkundige. De Groningse humanist en geleerde Wessel Gansfort (1419-1489) bijvoorbeeld, al was hij niet echt een literator. Hij werd bekend als ‘kwartiermaker’ voor de Hervorming. Rudolf Agricola (1443-1485), een van de belangrijkste namen in het Noord-Europese humanisme, schreef ook, maar na hem waren er lange tijd geen auteurs van naam. Zelfs de oprichting van de Rijksuniversiteit Groningen in 1614, bleek nauwelijks stimulerend voor de letteren.

Het duurde tot de negentiende eeuw eer twee Groningse dichters nationale roem verwierven. De naam Hanjo Spandaw is niet blijven hangen, die van Jan Jacob Antonie Goeverneur wel. Hij ontpopte zich als de productiefste Groningse auteur ooit en de grootste kinderverzendichter van zijn tijd. Onder het pseudoniem Jan de Rijmer verblijdde hij Nederland met versjes als In een groen, groen, groen knollenland en Toen onze mops een mopje was.

Er ontstond in het interbellum een serieus literair leven, dat fungeerde als een

humuslaag van waaruit schrijvers en dichters als Ab Visser, A. Marja, Halbo C. Kool, Hans Redeker, Albert Redeker, Johan van der Woude, Hendrik de Vries en later Max Dendermonde, Ferdinand Langen, Sjoerd Leiker, Koos Schuur en J.B. Charles zich ontwikkelden. Ze schreven, zagen elkaar in cafés, brachten tijdschriften uit en organiseerden literaire avonden. In de oorlog vertrokken de meesten naar Amsterdam, waardoor het literaire leven weer even stil viel, maar de universiteit zorgde na de oorlog voor een nieuwe stroom schrijvers en dichters.

Hoewel hij met woorden deed wat de expressionistische landschapsschilders met verf deden en de Ploegleden werk van hem illustreerden, maakte Jan Boer geen deel uit van die stadse kring. Koos Schuur (1915-1995) wel. Hij was journalist, een van de oprichters van het literaire tijdschrift Het Woord – dat in het begin sterk leunde op de inbreng uit het noorden – en stond mede aan de wieg van de Vijftigers. Schuur emigreerde in 1951 met zijn gezin naar Australië, maar kon het land van zijn vaders niet vergeten en keerde in 1962 terug. Het gevoel voor Groningen bleek te sterk. Van zijn poëzie werd gezegd dat het hart van het land er in doorklinkt. Zoals in ‘Novemberland’, zijn bekendste gedicht. Een fragment:

Nanne Tepper

Dat het land ook maar net is hoe je er tegen aankijkt blijkt als het werk van een oude schrijver naast dat van een jonge wordt gelegd. Het is moeilijk voor te stellen dat de Veenkoloniën, waarover Koos Schuur vanuit Australië ‘heimweegedichten’ schreef, dezelfde streek is als die waarin Nanne Tepper (1962-2012) groot werd en waarin zijn debuutroman De eeuwige jachtvelden (1995) zich afspeelt.

Het wezen van dat land zit in de naam besloten. De Veenkoloniën, zeg het zuidoosten van de provincie Groningen, is wingebied. Je gaat er heen om iets te halen. De opbrengst is uiteraard niet voor de locals. Dat was zo bij het turf, dat er sinds de zeventiende eeuw werd gewonnen, dat is zo bij het zout en het gas dat tot in de 21ste eeuw uit de grond wordt gehaald.

De turfwinning heeft niet alleen zijn sporen in het land nagelaten. De veen-Groninger is, net als de klei-Groninger, een wat ruiger type, meer het archetype Groninger. De arbeiders die het veen afgroeven en de kanalen aanlegden kwamen tijdens het werken steeds verder van huis. Op zeker moment was dat zover dat het geen zin had ’s avonds terug te gaan. Ze bleven in het veld overnachten. Dat scherpte hun karakters en ze zijn minder van God en gebod.

Het is niet zo gek dat incest het thema is van De eeuwige jachtvelden. Dat is niet alleen geïnspireerd op enkele regels uit Les fleurs du mal van Charles Baudelaire, bloedschande komt voor in het Groningse achterland, naast alcoholisme, depressiviteit en een sterke neiging er bij het minste of geringste met de klompen er op los te meppen. De Veenkoloniaal woont in het niemandsland tussen God en de Duivel, tussen kerk en kroeg.

Ook bij Tepper vloeien mens en land in elkaar over. Oost-Groningen is voortdurend aanwezig. Niet alleen als decor, ook in de taal en de houding van de protagonisten. Het landschap is mederegisseur van het verhaal en schakelt tussen dag en nacht: van de kille natheid van de herfst tot de overvloed aan geuren en kleuren in de zomer.

…ik heb zitten slapen en de schemering, de augustusschemering, zacht en geurend en lauw – ik ruik wat, eindelijk ruik ik het land, de geur hangt in de keuken, ik kan de avond ruiken – de schemerende avonden van augustus, als de sloten anders gaan ruiken, als de zon gaat geuren naar water, als de geur van loofbrandjes de avond naar verte laat ruiken, naar eindeloos land, als de geur van coniferen over het dorp valt, als de katten van Oude Huizen janken in de tuinen, als de honden van de boerderijen huilen omdat de avond valt, als de jongens op hun brommers langskomen, van andere dorpen, op weg naar andere dorpen, als je weet dat je een heel jaar moet wachten op weer een zomer, als je

weet dat het land in modder zal veranderen, zwart, nat, kil en oud, als het geruis van de snelwegen het geluid van de avond wordt, als de meeuwen terugkomen van het wad en zich op de vuilnisbelten storten, de hele streek wordt verhoogd met afval en ooit zal dat voorgoed gaan stinken, maar nu ruik je nog avond, een avond in augustus.Ga naar eindnoot13

Albert Hogeveen, jarenlang manager bij de bekende en inmiddels verdwenen boekhandel Scholtens Wristers, fungeerde eind jaren zeventig, begin jaren tachtig als aanjager van het literaire leven in de stad Groningen. Hij vond, geïnterviewd voor mijn boek over het stadse literaire leven,Ga naar eindnoot14 dat Nanne Tepper, naast Simon van Wattum, een van de weinige echte Groningse literaire schrijvers was. Vanwege de ‘geweldige tragische diepzinnige kant’ in het werk. Eenzaam en desolaat. Hogeveen: ‘Zo eenzaam en desolaat dat je het optilt tot kunst. Zo intens, leeg, akelig en droevig dat je er blij en gelukkig van wordt.’ Het gevoel dat hij kreeg bij de teksten van Tepper kreeg hij ook bij de muziek van Gram Parsons en Gillian Welch: ‘De keel wordt je dichtgesnoerd door een eenzame wind. Zo is het landschap hier. Op Ede Staal na heeft geen muzikant dat verwoordt.’

De door Hogeveen opgevoerde Simon van Wattum (1930-1995) is inderdaad een andere grote naam uit de Groningse literatuur. Hij was hoofdredacteur van de Winschoter Courant, maar stapte later over naar het Nieuwsblad van het Noorden. Schreef gedichten en verhalen in het Gronings en Nederlands. Zijn verzamelde gedichten staan in Twijstried – tussen wenstGa naar eindnoot15 en wereld (1980), dat bij zijn vijftigste verjaardag verscheen. Van Wattum vond inspiratie in de liefde en de natuur, als ook in de wereld van de arbeiders en boeren, verkaveling en inpoldering. Net als Jan Boer was hij onder de indruk van de natuur. Zo gaat zijn gedicht ‘Polder’:

De verhouding, nog beter, verbinding, mens-land is de rode draad in de geschiedenis van de Groningse literatuur, maar er waren en zijn ook auteurs die er net even anders over schreven. Zoals Tepper de inktzwarte decadente romantiek in Oost-Groningen plaatste, Godijn de hedendaagse politiek hier een plekje geeft en Hulst zijn geboortestreek de allure geeft van America’s backyard, zo richtte Pieter Keuning zich op de sociale verhoudingen, beter gezegd misstanden, van zijn tijd.Ga naar eindnoot17 Met als gevolg dat in Spijk en omstreken nog steeds zuinigjes wordt gerefereerd aan zijn in 1917 verschenen verhalenbundel Kinderen in verstand en boosheid.

De auteur, die in het dorp opgroeide, beschrijft de dagelijkse beslommeringen. Zijn boek was een regelrechte aanklacht en met name de rijke gereformeerden kwamen er niet best vanaf. Veel plaatsgenoten herkenden zich en waren daar niet blij mee. Dat leidde in 1918 zelfs tot een rechtszaak en onder druk werd besloten dat een hoofdstuk, ‘Ons Gymnasiast’, bij een herdruk zou worden weggelaten. Maar in de vijfde herdruk van 1942 stond het er gewoon weer in.

Dat er zelfs muziek in de Veenkoloniën zit, illustreert Bill Mensema in zijn verhaal ‘Pink Floyd’ waarin de structuur van de Veenkoloniën partituur wordt van de muziek van Pink Floyd, of andersom:Ga naar eindnoot18

Zie de spacerock van Pink Floyd als een akkerland hier in de lange leegte. Als je over een van de wegen in deze streek naast zo’n veld rijdt, dan zie je de hele tijd maar die omgeploegde akker naast je voorbij glijden. Je rijdt er maar langs en steeds is daar weer die akker. Ooit zullen er aardappels en bieten en granen groeien, maar nu is het alleen nog maar een onlangs omgeploegd land. Het heeft al dagen niet geregend en de grond ziet er eerder stoffig grijs dan bruin uit, tot zover het oog reikt, tot aan de einder en daarachter.
En dan is er ineens een sloot. Een lange rechte sloot die de akker afkadert. […] Na die sloot volgt opnieuw zo’n eindeloze akker van wederom omgeploegd stoffig land. En weer rij je er langs. […] Zo zit de muziek van Pink Floyd – de spacerock, de rock voor de leegte – ook in elkaar. De volledige maat behelst het vol-

ledige, stoffige land. Pink Floyd doet daar zoals gezegd niet zo heel veel mee. Al hun energie gaat zitten in die ene vierkwartsmaat, in die sloot. […] Net als het land kun je het geheel immers aan de hand van de akkers definiëren, maar het kan ook door alleen maar de nadruk te leggen op de sloten.

Je was het wat je zag

C.O. JellemaGa naar eindnoot19, dichter, essayist en Rilkevertaler, vond het paradijs uiteindelijk in zijn eigen tuin. Hij woonde vanaf 1989 tot aan zijn dood met tuinarchitect Klaas Noordhuis in het landhuis Oosterhouw in Leens. In zijn jeugd in Beilen keek hij uit over de korenvelden. In Amsterdam, waar hij studeerde, kon hij niet aarden. Hij is altijd een buitenmens gebleven, zoals blijkt uit het gedicht ‘Doornbosheert’:

Tuin, meer precies de slingertuin, is ook wat Bert Schierbeek (1918-1996) in zijn gedachten heeft gehouden. Hij was een generatiegenoot van Koos Schuur – zat ook met hem in de redactie van Het Woord, ging de geschiedenis in als de nestor van de experimentele dichtersgroep de Vijftigers en vanwege de roman Het boek ik, maar is altijd het Gronings van zijn opoe blijven spreken.

Schierbeek werd geboren in Glanerbrug, onder de rook van Enschede. Omdat zijn moeder tien dagen na zijn geboorte aan kraamvrouwenkoorts overleed, groeide hij op bij zijn grootouders in Beerta, in het Oldambt. Op zijn elfde ging hij naar zijn vader, hoofdonderwijzer in Boekelo, maar zijn jonge jaren klinken door in de drieluik Weerwerk, Betrekkingen en Binnenwerk (1977-1982), waarin ook het gedicht ‘De slingertuinen van Beerta’:

Gas

Een ander aspect van het leven op het Groninger land, meer precies in de driehoek Hoogezand-Delfzijl-Groningen, waar niet meer aan te ontkomen is, is het gas. Diep onder onze voeten ligt een elliptische pannenkoek van zo’n 75 kilometer breed waarin bij ontdekking in 1959 ruim 2700 miljard m³ aardgas zat. De helft is er anno 2015 inmiddels uit. Dat levert ons land welvaart op, maar in Groningen is altijd een schaduwkant. Die is dat de winning aardbevingen veroorzaakt. Dat maakt het leven in dit land, voorheen suikerbiet en strokarton, in de 21ste eeuw tot een onveilige gebeurtenis. Auke Hulst woonde bovenop de gasbel, met een nam-locatie vlakbij.

Het goedje zat gevangen in steen, maar Kai dacht liever dat ze leefden op een skippybal. Aan weerszijden van een kanaal – dat heette hier een ‘diep’ – stonden metalen fakkeltorens, met elk een waakvlam. Oranje lantaarns verlichtten kluwens van zilveren en groene buizen die bizarre objecten verbonden. Er waren zelden mensen bij de winlocaties te zien, en nooit kwamen de kinderen dichtbij – het was een verboden wereld. Zo nu en dan werd er afgefakkeld, wat gepaard ging met daverend geraas – een steekvlam zette ’s nachts het land in een warme gloed. Als je huis of boerderij dichtbij genoeg stond, kon je midden in de winter

in je T-shirt buiten zitten en zonder zaklantaarn de krant lezen. Maar Kai sliep erdoorheen. Het was zoiets als de wind.Ga naar eindnoot22

De ironie wil dat, aldus filmmaker Lejo Siepe in de documentaire De zoon van de levende stad,Ga naar eindnoot23 dat het Gronings gas niet ontdekt zou zijn zonder de berekeningen van Gerrit Krol. De winnaar van de P.C. Hooft-prijs werkte jarenlang als computerprogrammeur voor de Shell en de nam. Zijn werk onderscheidt zich door de zeldzame combinatie van wiskunde en literatuur. Zijn mijmeringen gingen niet over het stoppellaand, de korenvelden of een eenzame boerderij, maar over de putten van Tjuchem. Mastodonten, noemde hij ze liefdevol. Zoals anderen over vrouwen schreven, zo schreef Krol over techniek, op een sensuele manier.

Hij liet zich graag meevoeren door het vermogen van de mens om de wereld naar zijn hand te vormen en noemde zichzelf een minnaar van het Starkenborghkanaal. Gerrit Krol is waarschijnlijk de enige ter wereld die een kanaal beminde. Tussen de regels door laat Krol doorschemeren dat hij daadwerkelijk de liefde met dat kanaal bedreef. Hoe, dat zei hij er niet bij, maar welk een beeld levert dat op…

Zo enthousiast Krol over het gas was, zo sceptisch was Simon van Wattum erover. Hij vermoedde dat de ontdekking niet alleen voorspoed zou brengen. Dankzij een journalistiek fingerspitzengefühl, zijn antenne voor sociale verhoudingen, maar nog meer omdat hij Groninger was. Zoiets voel je op je klompen aan. Met een beangstigende preciezie beschrijft hij in 1965 in een pamfletgedicht hoe het land van koolzaad en aardgas ervoor staat, anno 2015.

In het volgende nummer deel iii van Schrijvers uit het land van koolzaad en aardgas: Terug naar het begin.

Laagwater
Joke van Ballegooijen
Mijn geschiedenis met Vigo

Ik denk dat het in 1965 was dat ik Vigo en Beatrice voor het eerst ontmoette. Wij woonden toen in Zwitserland, in Blonay, vlakbij Montreux en het Meer van Genève. Op een avond waren wij uitgenodigd bij onze buren, de Zweedse familie Lars en Bibi Anderssen. Daar waren Vigo en Beatrice ook. Ze bleken, naast een aantal andere talen, ook Nederlands te spreken. Dat wekte mijn nieuwsgierigheid. Niet lang daarna werden we bij de flamboyante schrijver en zijn vrouw uitgenodigd. Mijn man ging niet mee, maar ik was hooglijk in deze twee geïnteresseerd.

Ik kwam bij hen op de thee in hun huis La Colline in Blonay. Een koude kamer, die speciaal op het noorden was geconcipieerd voor een kunstschilder. Voor de oorlog werd Chagall regelmatig door de eerste eigenaar van de villa, de mecenas Wolfram Lambrecht Hemmerich, uitgenodigd om te komen logeren.

Het was bij Vigo en Beatrice goed toeven, vooral omdat Vigo zeer onderhoudend kon praten. Beatrice speelde goed piano op een grote vleugel. Voor het enorme raam had Vigo een ‘beeldhouwwerk’ gemaakt van takken en prullaria, om het doodvliegen van de vogels te voorkomen. Diverse keren zaten we buiten op een bankje te praten. Nooit viel Vigo stil. Jammer dat ik nooit een foto heb gemaakt.

Op een keer realiseerde ik me dat zij niet veel geld hadden en ook geen auto. Ik bood aan dat zij mee konden rijden naar de winkels. Ik had een twaalf jaar oude Mini. De voorstoel naast me had ik eruit gehaald vanwege de grote tas waarmee ik regelmatig de baby versjouwde. Als je op een berg woont heeft een kinderwagen immers niet veel nut. Ik reed dertig meter ons weggetje naar beneden en haalde Vigo en Beatrice op. Zij stapte het eerst in en dook op het achterbankje. Vigo ging zonder iets te zeggen naast me op de grond zitten, alsof het de gewoonste zaak van de wereld was. Hij kon nog net door het voorruitje kijken.

Eens vertelde Vigo dat hij een gemummificeerde rat had gevonden in het zonder cement gestapelde muurtje. Hij wilde het dier aan Maarten ’t Hart geven, die immers een wetenschappelijke studie over ratten op z’n naam had staan. Niet veel later zou ’t Hart, die al langer een bewonderaar van Thelen was, de auteur bezoeken en interviewen. Hij kwam niet verder dan het stellen van één vraag: ‘Ik wil graag iets meer weten over uw biografie’. Het antwoord duurde

acht uur (zie De som van misverstanden).

Beatrijs was een talenwonder, ik meen dat ze zeven talen sprak. Haar Nederlands was perfect, met een charmant accent. Haar Frans was heel vloeiend, haar Engels sophisticated, en verder heb ik geen talen gehoord. Duits heb ik hen ook nooit horen spreken. Zij beheerste verder uiteraard Duits en ook nog Spaans, Portugees en Zwitserduits. Samen spraken zij Portugees. Ik hoor Beatrijs nog roepen Vígò, het aanhouden van Vi en dan kort go.

Zij waren in Blonay komen wonen in 1960, ná Ascona, waar zij in een soort paleisje woonden, dat evenals La Colline eigendom was van de Mexicaanse mecenas doña Elita, een rijke eigenaresse van koffie- of suikerplantages in Zuid-Amerika. Vigo en Beatrice vertrokken in 1973 naar een flat in Vennes s/Lausanne. Daar heb ik hen vanuit Nederland nog eenmaal bezocht. Later keerden ze terug naar Viersen waar ze een seniorenwoning betrokken. We onderhielden nog wel schriftelijk contact, de meeste brieven waren door Beatrice geschreven. Vigo verbeterde af en toe met zijn grote hanenpoten. Beatrice schreef me in 1989 dat Vigo was overleden. Zelf is zij drie jaar later gestorven. Ik houd warme herinneringen aan beiden.

Toen ik vorig jaar weer in Zwitserland was, ben ik naar La Colline in Blonay gegaan, heb aangebeld en heb verteld dat ik graag het huis wilde fotograferen als illustratie bij dit stukje. Ik werd door de huidige bewoners, een psychiaterechtpaar, uiterst hartelijk ontvangen en mocht zowel buiten als binnen fotograferen. Ik vond het een belevenis om weer in dat huis te komen. De huidige bewoners waren zeer geïnteresseerd in de geschiedenis van het huis en hebben direct Die Insel in het Duits en Engels besteld.

Ulrich Faure en Jürgen Pütz
Nederlander onder de Duitsers
Brieven van Albert Vigoleis Thelen

Jürgen Pütz (1957) studeerde germanistiek en filosofie aan de universiteit van Keulen. Zijn dissertatie, Doppelgänger seiner selbst (Dubbelganger van zichzelf), ging over Albert Vigoleis Thelen (Edition Lithaus). Pütz is thans werkzaam bij een persagentschap waarvan hij de eigenaar is. Samen met Ulrich Faure (1954), hoofdredacteur van het onlinetijdschrift BuchMarkt, verzorgt hij de website www.vigoleis.de, en gaf hij een selectie van Thelens brieven uit, Meine Heimat bin ich selbst (Dumont, Keulen 2010).

Een model-Duitser wilde Albert Vigoleis Thelen nooit zijn. ‘Mussdeutscher, maar geen Musterdeutscher’ schreef hij in 1951 op een van hakenkruisen voorzien visitekaartje dat hij uit Amsterdam naar de familie in Duitsland stuurde. Thelen was een kosmopoliet met een open oog voor de wereld. Hij woonde langer in het buitenland dan in het land waar hij werd geboren en dat hij net zo scherp bekritiseerde als bijvoorbeeld Klaus Mann. Voor diens in Amsterdam verschijnende emigrantentijdschrift Die Sammlung vertaalde hij een artikel van zijn vriend Du Perron. Het verscheen in de eerste jaargang. De belangrijkste verblijfplaatsen van Thelen waren Spanje, Portugal, Nederland en Zwitserland. Thomas Mann beschouwde hem als een Nederlandse schrijver. Dat blijkt uit zijn dagboekaantekening van 30 oktober 1936. Thelen had Thomas Mann om een ‘actueel voorwoord’ bij de Duitse uitgave van Menno ter Braaks grote essay Het carnaval der burgers gevraagd. Tot op heden is dit boek niet in het Duits verschenen.

Ook al was Thelen op papier geen Nederlander, toch voelde hij zich zeer sterk verbonden met Nederland. Zijn banden met Nederland zijn van grote betekenis, omdat ze belangrijke stadia in zijn biografie markeren. Thelen die opgroeide in het aan Nederland grenzende gebied, te weten in Süchteln aan de Beneden-Rijn, studeerde Nederlandse taal- en letterkunde in Münster en bracht voor zijn verblijf op Mallorca korte tijd in Amsterdam door. Gedurende de jaren 1947-1954 keerde hij terug naar Amsterdam. Daar schreef hij vanaf 1951 het boek met herinneringen dat voor altijd met zijn naam verbonden zal blijven: Die Insel des zweiten Gesichts.

De publicatiegeschiedenis van dit boek is hoogst curieus. De roman zou vermoedelijk zonder de speurneus en het onvoorwaardelijk vertrouwen van een Nederlandse uitgever niet zijn verschenen. Geert van Oorschot had Thelen in de kringen van Amsterdamse schrijvers leren kennen en was zo gefascineerd door diens

humoristische, voortdurend afdwalende verhalen over belevenissen op Mallorca dat hij Thelen dringend verzocht uit deze verhalen een boek te maken. Thelen ging akkoord en 1500 pagina’s handschrift verder verscheen de eerste editie van Die Insel, niet in Duitsland maar in Nederland bij uitgeverij G.A. van Oorschot. En in het Duits wel te verstaan! Dat een Nederlander ervan overtuigd was dat hij in de herfst van 1953 in eigen land tweeduizend exemplaren van een Duitstalig boek kon verkopen, is in ieder geval opmerkelijk, misschien zelfs sensationeel. We spreken tenslotte over de tijd na de oorlog waarin Thelen, Amsterdammer uit vrije wil, zo is in zijn brieven te lezen, op straat zorgvuldig vermeed te laten merken dat hij Duitser was.

Voor de verkoop in Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland nam Van Oorschot zijn toevlucht tot uitgeverij Eugen Diederichs in Düsseldorf. Tot en met de vierde oplage drukte de Nederlandse uitgever tevens de exemplaren die voor de Duitse uitgever bestemd waren. Daarna ontstond er onenigheid over de financiën en nam Diederichs ten slotte de rechten over. De meningsverschillen en ruzies tussen Thelen, Van Oorschot en Diederichs en de publicatiegeschiedenis van een der belangrijkste werken uit de Duitse letterkunde van na 1945 zouden op zichzelf al rijp voor een boek zijn.Ga naar eindnoot1

Sinds 2004 is Die Insel onder de titel Het eiland van het tweede gezicht ook in het Nederlands beschikbaar. Het werd prachtig vertaald door Wil Boesten. Dat is des te opmerkelijker wanneer we beseffen dat Carel J.E. Dinaux, die het werk van Thomas Mann in het Nederlands vertaalde, zijn vertaling van Die Insel moest opgeven, hij vond het te moeilijk. Alexander Schwarz van uitgeverij Signature was verantwoordelijk voor deze eerste Nederlandse, bij pers en publiek zeer succesvolle ge-

bonden uitgave. Een jaar later volgde een paperbackeditie die net zo snel was uitverkocht. In 2013 gaf vervolgens Folef van Nispen tot Sevenaer van uitgeverij Het Tweede Gezicht Die Insel opnieuw uit. Deze uitgave is voorzien van een persoonsregister. In Duitsland bestaat een dergelijke uitgave niet. Bovendien liet de uitgever van Het Tweede Gezicht Die Insel als luisterboek inspreken. Op een luisterboek van Die Insel wachten de Duitsers al jaren tevergeefs. Het valt niet uit te sluiten dat Van Nispen tot Sevenaer ook Thelens tweede grote boek met memoires, Der schwarze Herr Bahßetup, in een Nederlandse vertaling zal uitbrengen. Dat zou ook logisch zijn, omdat de roman vooral in Amsterdam en Den Haag speelt.

Naast Thelens proza dat qua genre ergens tussen roman en autobiografie is gesitueerd, vormen zijn brieven een wezenlijk bestanddeel binnen zijn totale werk. Vijf van deze brieven treft de lezer hierna aan. De brieven zijn allemaal aan Nederlandse schrijvers gericht, namelijk aan Thelens vrienden Victor van Vriesland, Menno ter Braak en Jan Greshoff.Ga naar eindnoot2

De brieven aan Victor van Vriesland zijn met het oog op Thelens biografie bijzonder verhelderend. Het gaat om het begin van de periode die Thelen op Mallorca doorbracht. Meteen al in de eerste brief van 5 juli 1931 verduidelijkt Thelen waarom hij het überhaupt aandurfde om dit eiland te betreden, dit eiland dat als reservoir van belevenissen de thema’s van zijn belangrijkste werk zou aanreiken. Was het een soort vlucht? Als het een vlucht was, waar vluchtte Thelen dan voor? Of lag de oorzaak eerder in het ontbreken van ieder uitzicht op werk? Het telegram van zijn dolverliefde zwager Zwingli die zogenaamd op sterven lag, kan niet de ware reden van de reis zijn geweest. Per slot van rekening zat er lichamelijk gezien schot in Zwingli’s leven. Hij zocht alleen maar intellectuele aanspraak en uitwisseling

die de hoer Pilar, aan wie hij met huid en haar was overgeleverd, niet kon bieden. Van zijn kant had Thelen in Amsterdam geprobeerd om door middel van vertalingen van Nederlandse auteurs een plaatsje te veroveren binnen het literaire bedrijf. Maar zijn ‘winkeltje’ liep zo beroerd dat de beslissing om naar Mallorca te gaan voor hem niet al te moeilijk was. Zijn melancholische vraag aan Van Vriesland spreekt boekdelen: ‘Zouden we mogen hopen dat het zuiden ons zal schenken wat het noorden ons zo lang onthield?’

De hierop volgende brief aan Victor van Vriesland is een van Thelens eerste brieven uit Mallorca die bewaard zijn gebleven. Samen met zijn levensgezellin Beatrice bevindt hij zich pas sinds een week op het eiland waarvan hij in zijn brief de voor- en nadelen beschrijft. Al snel wordt duidelijk dat achter de reis meer steekt dan een ziekenbezoek aan de zwager, resp. broer. Want wat de toekomstplannen van het paar betreft, legt Thelen zijn kaarten bloot: ‘En dat alles zal ons er toe in staat stellen om hier te leven.’

Thelens derde brief aan Van Vriesland die hier afgedrukt wordt, is een van de beroemde ‘hoerenbrieven’. De classificatie ‘hoerenbrief’ is van Thelen zelf afkomstig. Ook wanneer duidelijk is dat het hierbij niet om een literatuurwetenschappelijk belangrijk of op z’n minst gangbaar genre gaat, is de term toch een schot in de roos. In talrijke gesprekken en in Die Insel wees Thelen er op dat zijn picareske hoerenbrieven het tot een zekere populariteit onder Nederlandse letterkundigen hadden gebracht en dat laatstgenoemden deze brieven hadden vermenigvuldigd en rond gezonden. En zodoende kwam ook, zoals hierboven is vermeld, de uitgever Geert van Oorschot als een van de ontvangers der gekopieerde brieven aan deze ‘stof’. De aandacht die Thelen door de beschrijving van zijn bonte avonturen op Mallorca ten deel viel, is niet verwonderlijk. Hij geeft de gebeurtenissen rondom Zwingli’s amoureuze verhouding met de ‘bordeeldeskundige’ in de mooiste kleurwisselingen en zeer humoristisch weer.

Een volledig ander karakter heeft Thelens brief aan Menno ter Braak die hij door zijn vertaalpoging van Het carnaval der burgers had leren kennen.Ga naar eindnoot3 Deze kennismaking droeg er uiteindelijk toe bij om Thelens armoedige bestaan op Mallorca veilig te stellen en zorgde ook voor zijn eerste publicaties. Want de in ballingschap levende Duitser werd freelance medewerker van de literatuurredacteur Ter Braak en recenseerde op zijn verzoek onder het (door Ter Braak gesuggereerde) pseudoniem Leopold Fabrizius in het gerenommeerde dagblad Het Vaderland tussen 1930 en 1940 vele werken uit de Duitse emigrantenliteratuur. Overigens verving Thelen Friedrich Markus Huebner. Die had geweigerd het eerste deel van de tetralogie Joseph und seine Brüder van de in het Derde Rijk verguisde Thomas Mann in Het Vaderland te bespreken, in welk deel de uitverkiezing van het volk Israël centraal staat. In veertig artikelen besprak Thelen in totaal 143 boeken. Ze werden in 1996 in het Duits terugvertaald en als boek gepubliceerd (Albert Vigoleis Thelen, Die Literatur in der Fremde. Uit het Nederlands vertaald door Erhard Louven) en creëerde daarmee,

naast zijn werk als vertaler, een tweede poot waarmee hij zich binnen het literatuurbedrijf staande kon houden. Zeer draagkrachtig bleek deze poot echter niet te zijn. Na deze tijd manifesteerde Thelen zich nooit meer als literatuurcriticus.

Wel leek hij toen al aan een andere carrière te knutselen, aan die van romancier. Thelen spreekt in de brief aan Ter Braak over een ‘Hitlerboek’. Mogelijk was dit boek identiek aan het in Die Insel genoemde romanproject Hünengräber ohne Hünen (Hunebedden zonder Hunen). Deze satire op de nazi’s heeft Thelen volgens eigen zeggen vernietigd. Vermoedelijk deed hij dat in de vaste overtuiging dat hij voor dit ‘te waanzinnig te midden van de waanzin ontaarde’ boek geen uitgever had kunnen vinden. Tot het eerste voltooide en gepubliceerde prozawerk, Die Insel des zweiten Gesichts, zou het nog bijna twintig jaar duren.

De laatste hier afgedrukte brief, aan Jan Greshoff, is verreweg de persoonlijkste en menselijk gezien ontroerendste brief, een emigrantenbrief zoals er nauwelijks anderen bestaan binnen de emigrantenliteratuur. Het onderwerp van de brief is de dood van de dichter H. Marsman. Thelen en Marsman hadden in Zwitserland samen aan de vertaling van verscheidene werken van de thans vergeten Portugese dichter en mysticus Teixeira de Pascoaes gewerkt. Twee delen uit diens oeuvre, Paulus en Hieronymus, verschenen bij uitgeverij Meulenhoff en waren een opmerkelijk verkoopsucces. Thelen had zijn vriend Marsman met klem aangeraden om samen met hem in Portugal ballingschap te zoeken. Tragisch genoeg is dat niet zo gegaan. Marsman had weinig fiducie in het zuidelijke klimaat. Hij was zelfs door Thelens verzekering dat hij daar bergen vlees kon verorberen, niet te vermurwen en is in 1940 in het Nauw van Calais verdronken, nadat het schip waarop hij vanuit Bordeaux onderweg naar Engeland was, werd getorpedeerd. Thelen reconstrueert in zijn brief de laatste maanden uit het leven van zijn vriend Marsman. En hij parafraseert de inhoud van zijn correspondentie met hem. Aan het slot van zijn brief zinspeelt Thelen op een conflict tussen Marsman en Ter Braak. Deze zaak blijft echter in nevelen gehuld. Op indrukwekkende wijze laat deze brief zien hoe ballingschap en gedwongen in de emigratie te zijn aanvoelen: het permanente gevoel van dreiging, zelfs onder omstandigheden van ogenschijnlijke veiligheid. De brief maakt ook de voortdurende onzekerheid voelbaar over het lot van vrienden en bekenden, van wie je niet weet waar het lot hen heeft gebracht en of zij nog wel in leven zijn.

Aan: Victor E. van Vriesland, Amsterdam Amsterdam, 5.7.1931

Zeer geachte Heer van Vriesland,

Sneller dan wij, Beatrice en ik, eigenlijk geloofden en wilden, zullen wij dit gastvrije land de rug toekeren en naar een zuidelijke zee vertrekken. Een zuidelijke zee: maar, het is niet alleen de Spaanse zon en de bekoring van een nieuw en ver land dat ons ertoe brengt deze stap te wagen, die we altijd al als een soort van oplossing of verlossing zagen. Een radiotelegram uit Palma bericht ons dat de jonge Bruckner ziek is en op sterven na dood.Ga naar eindnoot1 Dat dwingt ons tot handelen en nog deze maand, wanneer Beatrices verplichtingen zijn beëindigd, gaan wij op reis. Maar mogelijk moeten we al eerder en dan hals over kop onze koffers pakken. Want ook in Bazel staat een ziekbed, de geniepige kracht van het noodlot, die onze besluiten bepaalt. Enkele dagen geleden bracht Dr. B.Ga naar eindnoot2 ons op de hoogte van de levensgevaarlijke ziekte van hun moeder.Ga naar eindnoot3 Aldus staat het doel van de reis geenszins in het teken van blij vertrouwen, dat ons dit plan al sinds lang had ingegeven. – Zouden we mogen hopen dat het zuiden ons zal schenken wat het noorden ons zo lang onthield?

Neemt u mij niet kwalijk dat ik dit alles zo schrijf. Maar de machine reikte het aan, terwijl ik u eigenlijk alleen maar wilde vragen een tijdstip te bepalen waarop wij elkaar zouden kunnen ontmoeten. Want de Duitse versie van uw roman moet immers nog worden doorgenomen. Al te lang zal ik uw tijd niet in beslag nemen. Ik weet dat u heel weinig tijd heeft. En het is absoluut niet zeker dat de erin gestoken tijd de moeite waard is. – Het liefst zou het mij zijn, wanneer u mij enkele data kunt noemen, omdat ik niet geheel vrij over mijn dagindeling kan beschikken.

(Het kan ook zonder bezwaar een nachtelijk uur zijn.)

Hoe gaat het met u zelf? Ik hoop zeer dat u de moed om te werken hebt hervonden, en: dat u GrabockGa naar eindnoot4 toch nog zult voltooien! Ik heb een uittreksel van de roman in Van Wessems bloemlezing gelezen.Ga naar eindnoot5 Dat geeft mij de moed om deze zo persoonlijke zaken aan te roeren. – Overigens: ik ben met al mijn tien vingers doende, het leerstellige boek van dr. Ter Braak Carnaval der burgers in een Karnaval der Bürger te herschrijven. En bij dit werk krijg ik het gevoel, dat mij de drie maanden AmsterdamGa naar eindnoot6 heel veel hebben opgeleverd, hoewel ik door mijn eenzaam kamerbestaan weinig onder de mensen kom. –

Beatrice laat u hartelijk groeten. Ze heeft de afgelopen week geprobeerd om u te bellen, kon u echter niet bereiken. Nu verblijft zij in Bergen tot aan het eind van ons verblijf hier in Nederland.

Ik zie dat mijn korte mededeling tot een klein epistel is uitgegroeid. Vat u dat alstublieft op als een compensatie van mijn langdurig zwijgen en als een bescheiden teken van mijn oprechte bewondering.

Met vriendelijke groeten,

steeds de uwe

Albert Vigoleis Thelen

nb Precies op het moment waarop ik de brief wil verzenden, komt uw positieve bericht.Ga naar eindnoot7 Veel dank daarvoor. Alles ontwikkelt zich dan toch nog beter dan ik dacht. – Blijft het bij de afspraak dat u mij kort meedeelt wanneer onze ontmoeting plaatsvindt? Of: wanneer kan ik u ‘anbellen’.Ga naar eindnoot8

Aan: Victor E. van Vriesland, Amsterdam

Palma de Mallorca, Baleares, Calle de Soledad 20, 8.8.1931

Beste Heer van Vriesland,

Na velerlei dolingen en dwalingenGa naar eindnoot9 zijn wij op het gouden eiland aangekomen. Nu zitten we in een huis in Moorse stijlGa naar eindnoot10 achter geblindeerde ramen, eten vijgen, paprika’s en meloenen, de tong hangt ons stevig en droog de keel uit, beneden in de steeg baljarenGa naar eindnoot11 de halfnaakte kinderen, de zon brandt loodrecht en fel, vlooien zijn hier in overvloed, het water is bijna niet te drinken, en dan ook nog: het stinkt hier in Palma als de pest. De binnenplaatsen worden als vuilnisemmers gebruikt, hier en daar zie je het kadaver van een hond, duizenden vliegen steken en bijten. Dat zijn zo de kleine en grote onaangenaamheden van dit land dat Caesar de beste slingeraars leverde. En wat staat daar tegenover? Er staat tegenover: de weidse zuidelijke hemel met heldere sterren en een vreemd lichtende maan; de diepblauwe zee, die wit, bruisend schuim tegen de rotsen spoelt, de duizenden verrukkingen van het landschap, een zingende Señorita, de klank van een luit in de late nacht. En dat alles zal ons in staat stellen hier te leven. Midden onder de kleine fauna van dit ‘eiland van rust en vrede’. Al het andere vertrouwen we toe aan het goedgunstig lot. –

Hierbij ingesloten treft u het antwoord van uitgeverij Drei Masken. Het is natuurlijk niet mogelijk de mensen van deze uitgeverij het Nederlandse manuscript te geven. Ik heb hun geschreven dat ze een deel van de vertaling zouden kunnen krijgen. Zou het u te veel bezwaren, wanneer ik u vraag voor mij kort en bondig de inhoud van het werk op te schrijven? Zelf durf ik dit niet ter hand te nemen. En heeft u inmiddels de drukproeven te pakken gekregen? Misschien stelt de uitgever ons een beschadigd exemplaar ter beschikking. Ik vertaal dan de samenvatting, leg die aan u ter beoordeling voor en stuur hem vervolgens naar de Drei Masken. Ik geloof vast dat de uitgeverij positief zal reageren. –

Gaat het een beetje met de zaak van de film of blijft het bij de verkennende pogingen van deze beeldschone dame?Ga naar eindnoot12

Hoe gaat het verder met u? We hopen en wensen zeer dat u in alles toch nog succes zult hebben. Moge dit de wens zijn die we u vanaf dit eiland van harte toezenden. U zult spoedig meer van ons horen. Alles is nog te nieuw en te vreemd om ons zo maar op stel en sprong eigen te maken. Bovendien: het tafeltje waaraan ik schrijf is eerder een schommel dan een onderzettafeltje voor de typemachine. En dan hebben we het nog niet over de vlooien! U moet de Balearische vlooien niet onderschatten die hun ongelooflijke springkracht dansend op ons botvieren.

In hartelijke vriendschap

Uw

Albert Vigoleis Thelen

Aan: Victor E. van Vriesland, Amsterdam

Palma de Mallorca, 29.8.1931

Beste Heer van Vriesland,

U moet zich er vooral niet over verbazen, wanneer deze brief stilistisch gezien niet vlekkeloos zal zijn. Maar wanneer een mens drie dagen lang als een halve idioot door deze stad heeft gelopen in de brandende zon en bij wijze van spreken zonder iets in de maag, dan gaan alle ambities naar de gallemiezen. De zaak is namelijk als volgt: wij zijn hier op dit zuidelijke eiland in een waarachtig hoerenavontuur verzeild geraakt. Don Pedro’s vrouw,Ga naar eindnoot13 een onvervalst smerig wijf, dat hij uit een bordeel hier ter plaatse opgelopen heeft, heeft al onze toekomstmogelijkheden de grond in geboord. We wisten wel dat hij met zo’n vrouw samenleefde, maar dat het om een bordeelspecialiste ging, zijn we hier pas te weten gekomen. Nou ja, de eerste weken hebben we ons rustig gedragen, ook zij was van tijd tot tijd heel gedwee, meestal was het huis echter één Strindbergiaanse toneelsetting met alle duivelse attributen en akoestische bijverschijnselen. Ze heeft ook een kind van negen dat haar beroep spoedig zal volgen.Ga naar eindnoot14 Don Pedro daarentegen vindt deze hoer bijzonder leuk, volgens hem heeft ze een goed figuur en is ze op haar vakgebied in staat veel te presteren. Dat ze noch kan lezen noch kan schrijven is niet storend voor de verhoudingen nadat de duisternis is ingevallen. Wanneer het hem soms te gortig werd, heeft hij haar hals dichtgeknepen tot ze blauw zag. Ze gooit hem het strijkijzer naar zijn kop, slaat alles kapot, bespuugt hem en begint een potje te schelden, zoals alleen een hoer kan schelden, als het een echte is. – Wij beiden, Beatrice en ik, zijn natuurlijk passief gebleven. Als het te gek werd, gingen we weg, tot verbazing van het echtpaar dat deze dingen als volledig normaal beschouwt. Drie dagen geleden stortte de hoer de fiolen van haar toorn over ons uit. We maakten Don Pedro verwijten over het gedrag van de vrouw die het kind vanwege een futiliteit half dood had getrapt. Toen de hoer dat ter ore kwam, hadden we het bij haar natuurlijk verbruid. Binnen dertig minuten werden we met al onze bagage uit de hoerenkast gesmeten. Don Pedro lag met hartkramp in bed en had niet meer de kracht om als man tussenbeide te komen. Dit gebeurde laat in de avond. We zijn weggevlucht en hebben een pensionGa naar eindnoot15 gezocht waar we veilig waren voor iedere vorm van achtervolging. Gemeubileerde kamers zijn hier niet te huur. Zodra we iets hebben gevonden, trekken we daar met ons volledige huisraad in, dat overigens slechts uit een matras bestaat. Om te beginnen is dat in ieder geval beter dan het verblijf in een bordeel bij een hoer die een gevaar betekent voor de openbare veiligheid. Natuurlijk is het zo dat ons geld, zodra we de huur voor een maand hebben betaald, bij wijze van spreken op is. Maar dan hebben we tenminste een dak boven ons hoofd en kunnen dan verdere plannen maken. En nu, wat het doel van deze brief betreft. Schrijft u mij alstublieft in alle openheid wat u van mijn voorstel vindt: is er onder uw vrienden of kennissen iemand te vinden die met de garantie van mijn vertaling

aan u ten behoeve van ons honderd gulden geeft? Voor de betreffende man is er natuurlijk geen risico mee verbonden, omdat hij zijn geld vanzelfsprekend terugkrijgt, zodra het boek verschijnt. Het is enkel en alleen een soort voorschot of hoe men dit in de commerciële sfeer ook mag benoemen. Natuurlijk willen wij onder geen beding, dat ú hierdoor in een onaangename positie terechtkomt. Als we daar ook maar een vermoeden van zouden hebben, zouden we deze hoerenbrief natuurlijk niet schrijven. Maar om de waarheid te zeggen: we voelen het mes op onze keel. We weten precies hoe lang onze peseta’s nog toereikend zijn. En we gaan er zo zuinig mee om dat we voortdurend buikpijn hebben en bovendien zitten we onder de wantsen die afkomstig zijn uit de miserabele pensions die we ons nog kunnen permitteren. Voor Beatrice is het het ergst. De dood van haar moederGa naar eindnoot16 heeft haar vreselijk aangegrepen en dan nog die gruwelijke hoerenkwestie, dat was te veel. Ze praat al voortdurend over Veronal, en het kost mij moeite om haar van deze stap te weerhouden. Vanwege een hoer zulke poedertjes nemen, niks daarvan, dat gaat nog lang niet gebeuren. Eerst proberen we het op een andere manier. Met lesgeven kun je het hoofd hier boven water houden, maar de leerlingen merken het al gauw dat de leraar tezelfdertijd een hongerkunstenaar is en dan lopen ze allemaal weg. – Nou ja, ik hoop dat alles toch nog goed komt, en anders… maar voordat het zover is, draaien we samen die hoer haar smerige nek om, dat verklap ik alleen aan u. (Overigens: toen we destijds bij u schertsenderwijs over een hoerenkast spraken, konden we niet vermoeden, dat we met volle zeilen in een dergelijke onderneming zouden belanden!)

Het landschap blijft bewonderenswaardig. Maar met mieren en wantsen in je hemd en het begeerde Veronal voor ogen die door de bordeelervaring dof geworden zijn, zie je van al deze schoonheid natuurlijk helemaal niets. Je wordt ook bijna gek van de zon. U kunt zich voorstellen dat wij heerlijke dagen doorbrengen hier op dit gouden eiland.

Beste mijnheer van Vriesland, ik kan alleen maar hopen dat u mij deze brief niet kwalijk neemt, maar een lolletje is het schrijven van een dergelijke brief niet. Maar, wat zit er anders op, wanneer je in een carnaval der hoeren terecht komt, dat bovendien nog door vlooien en wantsen is vergiftigd?

De brief van de uitgeverij Drei Masken sluit ik hierbij in. Bij mijn laatste brief vergat ik dat. Ik heb die mensen overeenkomstig geantwoord. – De ‘Nederlandse brief’Ga naar eindnoot17 is nu ook gepubliceerd. Maar geen ziertje honorarium, terwijl wij er als spitsboeven op zitten te loeren.

Weest u ten slotte hartelijk gegroet en ontvangt u onze grote dank bij voorbaat voor al uw moeite.

Steeds de uwe

Albert Vigoleis Thelen

Aan: Menno ter Braak, Amsterdam

Palma de Mallorca, 17.5.1935

Beste dr. Ter Braak, hierbij ingesloten stuur ik u de FabriziusGa naar eindnoot18 die dit keer is ontaard in een ware vermenging en vervalsing. Hopelijk hoeft u de ‘Cröver Nacktarsch’Ga naar eindnoot19 niet te bedekken met een kuise doek voor de blikken van de clientèle. Dat zou te betreuren zijn.Ga naar eindnoot20 Döblin komt dan later apart of samen met iets nieuws. De roman is niet slecht, maar wel verschrikkelijk wijd en breed uitgemeten. En hier en daar jammerlijk vervilt en in de war geraakt, hetgeen dan een geduldspelletje tot gevolg heeft.

Het stuk over KesslerGa naar eindnoot21 zult u al ontvangen hebben. Hebt u het kunnen gebruiken? Ik meende dat het zeer actueel was. Het is zeer ongelukkig dat de memoires van deze diplomaat op grond van een oeroud contract nog bij Fischer verschijnen. Toch zullen ze in het Derde Rijk niet tot felle reacties leiden, in ieder geval niet de latere delen die nog in de maak zijn. Gelukkig heeft Kessler al contact met een emigrantenuitgeverij die de boeken automatisch voor haar rekening neemt, mochten ze in D. worden verlinkt.Ga naar eindnoot22 Kunt u Mussert een beetje in de gaten houden?Ga naar eindnoot23 Zal die beweging uitgroeien à la de Nazi’s? Dan zie ik u al met een koffertje op de vlucht slaan en in de Destierro, de verbanning, verdwijnen, tenminste wanneer Mussert niet een Göringachtige hakmeszwaaier in dienst heeft die dat verhindert.

We wachten af!

Mijn Hitlerboek, bijna gereed, heb ik vernietigd. Alleen de rudimentaire notities heb ik bewaard.Ga naar eindnoot24 Het was toch te waanzinnig te midden van de waanzin ontaard en daarbij zo onzedelijk dat geen enkele uitgeverij het had kunnen publiceren. Ik weet niet waaraan het ligt, maar ik schrijf steeds onfatsoenlijker. Ik had dat eigenlijk nooit achter mij zelf gezocht.

Over enkele dagen komen de pen-club-mensen naar Palma.Ga naar eindnoot25 We zullen zien of ik de een of andere literaire Nazi-volksgenoot hier al rondlummelend ontwaar. Deze heren ontbraken er nog aan om het totaal compleet te maken. Shaw heeft hier enige tijd geleden ook al eens, getooid met zijn fraaie baard, rondgescharreld en alles nauwgezet bekeken – wat een eer voor Mallorca! Eerst Marsman, dan Shaw en binnenkort bijna allemaal samen.

Weest u als altijd zeer hartelijk gegroet

Uw Thelen

Aan: J. Greshoff, KaapstadGa naar eindnoot26

Case de Pascoaes, Amarante, Portugal, 17.9.1940

Beste Greshoff, zoo juist ontvang ik via Pascoaes den bijgevoegden brief van de Van Rantwijks, die natuurlijk voor jou is.Ga naar eindnoot27 Begin juni kwam er hier een brief van Van Rantwijk voor Henny, want de menschen waren van meening, dat de Marsmans al hier op het casteel zaten. Toen de berichten van Henny uitbleven, vroeg ik aan Van Rantwijk, of hij wist, waar Henny vertoefde en wat ik met den voor H.M. bestemden brief moest doen. Het antwoord nu de brief van 1 september.

Op 31 juli schreef ik je een briefkaart met de vraag naar Henny. Heeft die je ooit bereikt?

Hennys dood: ik ben nog altijd geslagen van pijn over het ontzettende bericht, dat John Meulenhoff mij stuurde in een briefkaart met de woorden: ‘Wij lazen in de courant, dat je vriend H.M. verongelukt is. Rien is gered. M.t.B. en E.d.P.Ga naar eindnoot28 zijn naar een zware ziekte gestorven.’ Meer niet. Later ontving ik een brief van Annie Paap,Ga naar eindnoot29 die mij vroeg over de nadere omstandigheden van zijn dood. Dus de men-

schen in Holland weten nog altijd niet hoe het gebeurd is. Ook vroeg Annie, waar Rien verblijf houdt. Niemand weet het.

Natuurlijk, Menno en Eddy zijn door de moffen of de Mussertmenschen vermoord, dat staat voor ons vast. De toevallige wijze, waarvan ArthurGa naar eindnoot30 schrijft, lijkt mij minder toevallig te zijn.

Hennys dood is in het uiterste tragiek. Wij wilden hem verleden jaar meenemen naar Portugal, toen wij uit Begève vertrokken. Hij zou het wel hebben gedaan, maar Rien, die dol was op Frankrijk, wilde niet. Daar ik, zonder het te willen, een zekeren invloed had op Henny, zou het mij niet veel moeite hebben gekost, hem mee te sleepen naar Amarante, maar ik deed het niet; juist om mijn invloed niet te misbruiken, of ten minste om niet direct op zijn plannen in te werken, want later hadden de Hollandsche vrienden wel kunnen beweren: wat heeft die toch aan die mof, dat ie altijd weer met hem samen is enz. had ik maar anders gedaan!!!

De laatste dagen in de blokhut waren vol van politieke spanning en Henny zeer gedeprimeerd. ‘Nu moeten wij ons klein eigenbelang maar opzij zetten en er moet oorlog komen en de moffen het vlink op de kop krijgen.’ Rien schreeuwde veel en ik zelf had een kleine, maar heel kleine wat de Duitschers noemen Nervenzusammenbruch, mij dan later toch weer heel in den hand. Het waren Henny en Rien die ons dreven Frankrijk zoo gauw mogelijk te verlaten, om nog voor den oorlog in Portugal veilig te zijn. Wij zijn dan naar een avontuurlijke reis via Bordeaux, Irun, Salamanca hier terecht gekomen. Enkele maanden later stuurde ik Henny uitvoerig bericht over het leven hier, dat wij van ’s lands politiek niets bespeuren, dat men op de vreemdelingenpolitie heel (heel!) vriendelijk omgaat met de buitenlanders enz., over het klimaat, over Pascoaes, die hem wilde leeren kennen, en dat hij maar komen zou. Antwoord: wij blijven toch liever in Frankrijk, want als de klimaat mij niet bevalt, weet ik niet, of men ons weer binnenlaat. Verdere uitnodigingen, om der wille van het goedkoope vleesch, hier te komen leven (je weet, Henny moest altijd flink vleesch hebben) bleven zonder antwoord. Dan klachten over het slechte huis in St. RomainGa naar eindnoot31 en dat Rien een dure winter had gehad. Maar niets over vertrekken.

Dan die invasie van Holland. Henny diep getroffen. Ik aanstonds een brief: kom onmiddellijk naar Pascoaes. Later zien wij dan wel. Dan een brief onder paniek geschreven: de duizenden vluchtelingen uit Holland en België trokken door St. Romain. Ik terug: onmiddellijk komen, of voel je je niet bedreigd. Hij: wij wachten af. De laatste dagen zijn iets rustiger geweest. Ik voel mij niet bedreigd, maar zal je de liefste van mijn boeken sturen, die ik niet graag zou willen kwijt raken door de zondvloed. Op die hoogte van de gebeurtenissen bleven de berichten een week uit, toen een telegram uit Cauderan / Gironde met verzoek, een Port. visum voor hem en Rien te arrangeeren. De minister – vriend van PascoaesGa naar eindnoot32 – was die dag, een zondag, juist hier en versprak zijn hulp. Wij teruggetelegrafeerd. Een paar dagen later een brief: pardon, ik vergeet het meest belangrijke: nog uit St. Romain schreef hij:

misschien blijven wij niet hier en gaan verder het zuiden in. Ook heeft Greshoff al getelegrafeerd, naar Z.A.Ga naar eindnoot33 te komen, maar dat lijkt toch heel omstandig te zijn. Enkele dagen weer uit St. Romain: wij denken nu toch over het Kaapsche plan.Ga naar eindnoot34 Zoo als iemand tot zijn vrouw zegt: zeg, Rien, zullen wij dit jaar naar Ascona met vacantie gaan of naar Sestri? Nou lieve jongen, ik hou meer van Frankrijk. Best, dan willen wij daarover maar gaan denken… Weinig later: wij werken nu hard aan het Kaapsche plan. De moffen stonden toen al op Franschen grond! In haast iedere briefkaart vroeg hij aan mij, wat ik er over dacht, en hem zoo nauwkeurig mogelijk in te lichten. Want Rien was met een kind en dus niet op haar volle hoogte, hem te dirigeeren. Natuurlijk, die brieven liepen soms twee weken, enkele een maand, vele van mij, en telegrammen heeft ie nooit gekregen.

Dan Cauderan.Ga naar eindnoot35 In Bordeaux hadden zij niets gevonden en leefden in een soort gekkenhuis aldaar, Rien had reeds haar abortus gehad en lag veel in den tuin. Henny vond het jammer, dat wij niet zamen over de gekke menschen daar konden lachen, die god imploreerden om vrede en rust. Het huis in St. Romain, hoor goed, beste vriend, stond hem nog voor twee maanden ter beschikking, want hij dacht toch nog, weer daarheen terug te gaan. Dat noem ik godvertrouwen op zijn hoogst.

Klachten over moeilijkheden met de autoriteiten, geen visum voor Spanje, geen voor Portugal, en het ergste, de Franschen lieten geen Hollanders meer het land uit. Dan zijn laatste brief van 3 juni met dank voor een groote lijst voor levensmiddelen hier in Portugal, die ik had moeten sturen. Ze vonden het leven hier toch nog al goedkooper dan in Frankrijk. Ook wist hij niet, of het goed zou zijn, de passen aan de Kaapsche gezant te Parijs te sturen voor het visum – de moffen

stormden ieder dag 100 km voort. Dan bleeven de berichten uit. Een verontrustende stilte, slechts onderbroken, drie weken later, door drie zendingen boeken, iedere dag een, met de hand van Henny, maar weer uit St. Romain.

De B.B.C. te London gaf begin juli bekend, dat het laatste schip met vluchtelingen, dat voor den val van PétainGa naar eindnoot36 een Fransche haven had verlaten, kort bij de kust was getorpedeerd, met 2500 drenkelingen van de totaal 5000 menschen aan boord. Beatrice zeide: Henny is dood. En nog altijd zijn wij van meening, dat het zóo kan zijn gebeurd. ‘Rien is gered’, dat klopt op een scheepsondergang. De overlevenden werden naar Frankrijk teruggebracht. Dus Rien kán daar zijn – als ze nog leeft.

Op een laatste wandeling in BogèveGa naar eindnoot37 naar den melkboer heeft Henny mij gezegd: als ik nu moet sterven, wil je dan ervoor zorg dragen, dat van mijn nagelaten werk niets wordt gepubliceerd dat niet uitdrukkelijk van mijn hand het imprimatur draagt? Ik heb het hem toen in de hand toegezegd, bij de vrienden erop aan te dringen. De avond tevoren hadden wij een druk gesprek over Kafkas nalatenschap en de woordbreuk van Brod. Henny had het gevoel, dat men toch wel over zijn hoofd weg enkele stukken zou kunnen uitgeven, slechts om der wille van haar waarde. Toen lagen vele gedichten al klaar uit Tempel en Kruis, maar zelfs die wilde hij niet in geval van dood hebben uitgegeven. Dus, beste Jan, ik schrijf je dat, omdat je wel de komende man bent, Hennys post mortem in handen te nemen.

Als Rien nog leeft, zal zij natuurlijk het best uitsluitsel kunnen geven over het geheim van zijn dood, ik meenGa naar eindnoot38 nu niet de manier en het hoe en waar, maar de diepere gronden, die hem zoo lang in Frankrijk hebben teruggehouden en het feit, dat hij zich niet ‘bedreigd voelde’. Ik voelde mij hier in Portugal reeds bedreigd, toen de moffen aan de Spaansche grens stonden! Ik heb toen aan een middag een heele hoop brieven en manuscripten vernietigd, o.m. ook dezulken van Henny, wat ik anders nooit doe. Mijn vereering voor hem als dichter en vriend ging zoo ver, dat ik uit zijn prullemand stukken papier heb gered met zijn hand erop. Maar toen ik zijn brieven in handen hield, heb ik enkele minuten geaarzeld voor ze te verscheuren, en heb ze dan verbrand, bij wijze van een soort talisman tégen de mogelijkheid, dat het de laatsten konden zijn.

Het laatste woord over zijn dood is natuurlijk al lang gesproken door de groote meester zelf: Tempel en Kruis. Heb je ooit een boek gelezen zoo vol van directe betrekkingen op de komende dood van de dichter? Als ik het las, was ik diep geschrokken en zeide onmiddellijk tot Beatrijs, dat mij de sombere apocalyptische toon van het boek te denken gaf.

Hennys vader is ook gestorven, de moeder wist toen al dat de jongen verongelukt was, maar ze heeft het hem niet gezegd. Dus beiden zijn heengegaan zonder om elkaars dood te weten. Die van de vader stond te verwachten.

Uit de brief van Arthur aan Henny maak ik op: dat PannekoekGa naar eindnoot39 het nog druk heeft aan zijn krant, die duizenden abonnés heeft verloren; dat zij een zekere NiniGa naar eindnoot40 terugverwachten uit Italië, dat Ant bij haar schoonbroeder is ingetrokken, Bep nog

steeds in Bergen woont,Ga naar eindnoot41 geen drukwerk mag worden verzonden (om de Gestapo niet te belasten), postverkeer met België niet is hersteld en zij dus niets weten over het lot van Van Nijlen. De betr. brief is zeer dik van papier, dus gaat niet per luchtpost, al is hij ook voor jullie. Hem afzonderlijk sturen hebben wij niet het geld, wij zijn absolutely pennyless en leven van den grootmoed van Pascoaes, nu al over het jaar en er is geen sprake van weggaan. Ook Henny en Rien zouden hier op het ruime casteel kamers en lekker vreten hebben gekregen zoolang het noodig was geweest…

Ik heb met de vertaling van de ‘Napoleon’ van P.Ga naar eindnoot42 begonnen, een geweldig boek, heel kettersch tegen de kerk, het gaat over het christendom als religieus atheïsme. Maar sinds de aanval op Holland heb ik haast niets meer kunnen doen, ik ben als verlamd. Slechts poëzie schrijven gaat nog en ik werk aan een bundel ‘Eintagsfliegen’, die ik graag in Zwitserland komend jaar zou uitgeven, als daar nog een uitgever den moed heeft, wat uit mijn veer komt te publiceeren. Heel gekke dingen, nihilistisch en picaresk, niet kuisch en niet vroom, goede dingen erbij, enkele stukken zelfs superieur naar het oordeel van vrienden.

Wat hebben de menschen het zich druk gemaakt toen over JanGa naar eindnoot43 en dat ie binnenkort weer naar Holland of België terug zou komen – en die was de eenige, die verder zag dan zijn neus!

Begrijp je, dat Menno in Holland is gebleven naar de eerste dreiging Holland te invadeeren? Kort voor de ondergang kondigde hij mij een bezoek op Pascoaes aan, met de nieuwe luchtlijn Amsterdam Lisboa, die toen werd geïnaugureerd.Ga naar eindnoot44

Naar ik weet, is de goede verstandhouding tusschen Menno en Henny niet meer terecht gekomen, je weet wel, het treurige geval ‘Salden’.Ga naar eindnoot45 Ik heb de sleutel tot deze tragedie in handen, maar had niet den moed, noch Henny noch Menno over de waarheid in te lichten, beiden zouden zij uit alle hemels zijn gestort. En zoolang Rien leeft, heb ik ook niet het recht te praten. Al weet ik, dat die geschiedenis ook een licht op de dood van Henny kan werpen, al is dat op een heel ingewikkelde manier.

Als je aan de menschen in Holland wil schrijven, stuur het dan aan mij en het gaat onder de naam van Pascoaes verder.

Hoe maken jullie het? En vol hoop zooals wij voor de overwinning van Engeland?

Op de achterzijde van een van Hennys laatste brieven staat haast niet te ontcijferen (voor mij ten minste) te lezen:

Vertaling: Hans Ester (met dank aan Louis Houët).

[2015/02]

Hans Ester
Albert Vigoleis Thelen
Duits-Nederlandse virtuoos van spel en ernst

Hans Ester (1946) studeerde Duits, Zuid-Afrikaans en theologie. Hij promoveerde op de rol van de geestelijke in het werk van Theodor Fontane. Naast zijn werk voor de Universiteit van Nijmegen recenseerde hij vanaf 1975 Duitse en Zuid-Afrikaanse literatuur in Trouw. Hij publiceerde vaker over A. Vigoleis Thelen.

Wie de Duitstalige boeken en opstellen leest die de laatste twintig jaar over de Duitse (of beter gezegd: Duits-Nederlandse) schrijver Albert Vigoleis Thelen zijn verschenen, valt onmiddellijk op dat de bewonderaars van Thelen hem een royale zitplaats op de Olympus willen bezorgen. Die Olympus is uiteraard de Duitse literatuurgeschiedenis. Maar, uit iedere publicatie over Thelen blijkt zonneklaar dat Thelen niet tot een nationale letterkunde behoort. Hij overstijgt de nationale begrenzing. De meest opvallende en dominante grensoverschrijding van deze schrijver is die naar Nederland.

Wie was Albert Vigoleis Thelen?

Albert Vigoleis Thelens leven omspant verreweg het belangrijkste deel van de twintigste eeuw. Dat hij een virtuoos schrijver zou worden, was lange tijd niet voorspelbaar. Thelen werd op 28 september 1903 in Süchteln, nabij de grens met Nederland, geboren. Zijn schoolloopbaan was bepaald geen succes. Alleen in de korte periode van 1918 tot 1919 was Thelen leerling van het gymnasium in Viersen. Daarna werkte hij als leerling-machinebankwerker en als technisch tekenaar. Pas op zijn 22ste kon hij in Münster met een universitaire studie beginnen: Duits, filosofie en kunstgeschiedenis. Zijn bijvakken waren perswetenschap en Nederlands. Dankzij zijn ontmoeting met de middeleeuwse letterkunde kon Albert Thelen een naam aan de zijne toevoegen: Vigoleis. Deze literaire naam – en speelse omgang met de eigen identiteit – was afgeleid van Wigolais, de ridder van de Tafelronde in de gelijknamige Middelhoogduitse Arthur-roman. Wigolais moet telkens weer nieuwe problemen overwinnen om zijn – vooral de verheven vrouwen – dienende taak te vervullen. Als ridder is hij verlosser.

In Thelens belangstelling voor het Nederlands tekenen zich al de contouren af van een levenslange verbintenis: de band met de Nederlandse letterkunde en haar meest prominente vertegenwoordigers. Het begin was bescheiden. In april of mei

1931 verhuisde Thelen met zijn vrouw Beatrice Bruckner naar Amsterdam, waar ze een woning vonden in de Nicolaas Beetsstraat 138 boven. Beatrice was lerares muziek en taal in het gezin van jonkheer Six van Hillegom. Tijdens hun Amsterdamse verblijf leerde Thelen Menno ter Braak kennen en uit de brieven die Thelen toen aan Menno ter Braak schreef, blijken reeds zijn kennis van de Nederlandse letterkunde en zijn ambitie om als vertaler advocaat van de Nederlandse literatuur in het Duitse taalgebied te zijn. Na Amsterdam bracht Thelen samen met Beatrice enkele jaren op het eiland Mallorca door, maar de vriendschappelijk contacten die hij met Nederlandse schrijvers had gelegd werden alleen maar intensiever en interessanter. Tijdens dat verblijf schreef Thelen in 1934 zijn eerste Nederlandstalige recensie van een werk uit de Duitse emigrantenliteratuur voor het in Den Haag verschijnende dagblad Het Vaderland. De brieven die Thelen aan Victor E. van Vriesland, Jan Greshoff, Henny Marsman, Menno ter Braak en anderen schreef, kregen grote vermaardheid door hun gewaagde onderwerpen, vooral op het gebied van de seksualiteit, en door hun bijzondere humor. Verder in dit nummer volgt een aantal van die brieven. De briefwisseling met Menno ter Braak duurde van 1931 tot 1940. Thelen had het plan opgevat om Ter Braaks Het carnaval der burgers in het Duits te vertalen. Zo ver kwam het niet. Het contact had wel tot gevolg dat Thelen en Ter Braak elkaar goed leerden kennen en grote sympathie voor elkaar en elkaars werk koesterden. Thelens brieven aan Ter Braak zijn stilistisch uitermate knap geschreven, vol humor en met allerlei venijn richting de politieke leiding van Duitsland tijdens het Derde Rijk.

Uit de brieven kwamen andere contacten voort. Op 1 september 1987 vertelde Thelen mij daarover het volgende: ‘Nu had ik op Mallorca Greshoff leren kennen. Greshoff was gekomen, omdat hij een “Hoerenbrief” wilde hebben. Ik had een brief aan Vic van Vriesland geschreven over het hoerenbedrijf op het eiland Mallorca. Die brief was gestencild rondgestuurd (zie p. 24 e.v.). Die brief was in handen gekomen van Marsman, van Greshoff, en iedereen wilde van mij zo’n brief. Die brief was voor Marsman de aanleiding geweest om tijdens een reis, die hij op kosten van

uitgeverij Querido naar Zuid-Spanje maakte, naar Mallorca te gaan om even die Vigo te zien, die zulke aardige brieven over hoeren schreef. Greshoff was ook naar Mallorca gekomen. Hij zei tegen mij: “Als je een mysticus hebt ontdekt, dan komt er maar één uitgever voor in aanmerking, dat is de oude Meulenhoff, de vader van John Meulenhoff.” Toen Henny mij [in 1937 in Auressio] vroeg wie het [werk van de Portugese mysticus Teixeira de Pascoaes] uit zou geven, vertelde ik hem, dat Greshoff Meulenhoff had aanbevolen. “Meulenhoff, uitstekend, schrijf aan Meulenhoff een briefkaart, dat Henny Marsman de vertaler is, de mede-vertaler.” En toen hebben wij gewerkt. Iedere dag moest ik naar Henny toe en Rien Marsman moest alles in het net tikken. We werkten er vier uur per dag aan. Henny Marsman kende drie woorden Spaans en geen enkel woord Portugees. Ik moest hem dus op mijn Nederlandse manier alles vertellen.’Ga naar eindnoot1

De Thelens wonden er geen doekjes om dat zij van het nationaalsocialisme niets moesten hebben. Het lag voor de hand dat zij hun toevlucht zouden zoeken in het Zwitserse Bazel, de stad waar Beatrice vandaan kwam en waar haar familie woonde. Het dicht bij Duitsland gelegen Bazel bleek minder veilig dan zij dachten. De Gestapo zag hen als staatsvijanden en probeerde in 1937 zelfs om de toen nog in Bazel wonende Thelen te ontvoeren. Het was duidelijk dat het in Noord-Zwitserland niet veilig was voor Beatrice en Albert Vigoleis Thelen. Daarom waren zij vanaf hun vlucht uit Spanje in 1936 als gevolg van de bedreiging door de aanhangers van Franco voortdurend onderweg naar een nieuwe tijdelijke verblijfplek. Eerst verbleven de Thelens in Auressio, een afgelegen bergdorpje vlakbij Ascona, waar Vigoleis met Marsman aan de Teixeira de Pascoaes-vertalingen werkte. De jaren 1939 tot 1947 brachten de Thelens door op het landgoed van de Portugese mysticus Teixeira de Pascoaes in SãoJoã de Gatão bij Amarante.

Nadat zij in het Portugal van dictator Salazar niet langer welkom waren, vertrokken de Thelens in 1947 naar Amsterdam waar zij tot 1954 bleven. Daarna verruilden zij Nederland voor Zwitserland, Beatrices geboorteland. De band met Nederland, in het bijzonder met de literaire wereld van Nederland, bleef ook in het Zwitserse Ascona en later in Lausanne, als hechte relatie bestaan. Niet alleen de vertalingen van het werk van Teixeira de Pascoaes in het Nederlands die Thelen met Henny Marsman en Gerard Diels verzorgde laten die innige relatie zien. Meer nog doen dat de roman Die Insel des zweiten Gesichts die in 1953 bij uitgeverij Van Oorschot in Amsterdam uitkwam en Der schwarze Herr Bahßetup uit 1956. Laatstgenoemde roman is voor een Duitstalige lezer vrijwel onleesbaar, ondanks de taal waarin hij is geschreven. Het is qua sfeer en culturele inbedding een Nederlandse roman. Beide romans tonen aan dat Nederland Thelens tweede vaderland was geworden. Mij bleek dat ook tijdens ons gesprek op 1 september 1987. Met hoorbaar genoegen sprak Thelen toen Nederlands met slechts enkele zinsneden in het Duits. Op 9 april 1989 overleed Albert VigoleisThelen in het bejaardentehuis Sankt Cornelius in Viersen-Dülken. Of zou ik moeten zeggen: alleen Albert Thelen overleed, Vigo bleef bij ons achter?

Duitsland kan niet om Nederland heen

Op 28 september 1988 vierde Albert Vigoleis Thelen zijn vijfentachtigste verjaardag. Zijn nabij Venlo gelegen geboortestad Viersen organiseerde in het kader van deze verjaardag een feestelijke bijeenkomst met een kleine expositie. Zoals ik al eerder vermeldde, had Thelen in de periode 1925 tot 1928 Nederlands gestudeerd in Münster, onder leiding van René van Sint Jan. Daarom was het gepast dat de laudatio bij die gelegenheid werd uitgesproken door de dichter en criticus Hermann Wallmann, die voorzitter is van de Literaturverein Münster. Wallmanns voordracht is een mooie, informatieve tekst. Een van de door hem aangesneden onderwerpen is de plaats van Thelen binnen de Duitse literatuurgeschiedenis. Hij noemt een hele rij romans die enkele jaren na Thelens roman Die Insel des zweiten Gesichts, gelijktijdig met Thelens tweede grote roman Der schwarze Herr Bahßetup of iets later zijn verschenen: werken van Thomas Mann, Max Frisch, Alfred Döblin, Heimito von Doderer, Arno Schmidt en Günter Grass vormen de literaire norm van die tijd. Onvermijdelijk is dan de vraag: Is Thelen met zijn schelmenroman, zijn zoektocht naar identiteit, zijn kritiek op de geschiedenis en zijn taalbeschouwing, minder waardevol omdat hij minder bekendheid geniet dan de genoemde auteurs? In de ogen van Wallmann is Thelens werk integendeel complexer dan dat van Thomas Mann, is zijn zoektocht naar identiteit indrukwekkender dan bij Max Frisch en beheerst hij zijn materiaal, hetgeen volgens Wallmann van Günter Grass niet gezegd kan worden.

Van beschouwer ontpopt Wallmann zich tot polemist. Grass kon in zijn ogen furore maken dank zij de erotisch gepeperde passages in de roman Die Blechtrommel die volgens Wallmann hun effect te danken hadden aan de ‘preuts-wellustige Adenauerse samenleving’. Thelen had het nakijken. Het literatuurbedrijf, zoals Wallmann het met diepe minachting formuleert, lag in de handen van een op uitsluiting gerichte groep schrijvers. Wallmann bedoelt het ‘auteurs-en-critici-syndicaat’ van de Gruppe 47. Het is volgens de criticus niet alleen onjuist dat Thelen niet door het literatuurbedrijf op het schild werd gehesen, het was zelfs misdadig. Er was een syndicaat aan het werk. En ook na het wegebben van de invloed van de Gruppe 47 gloorde er geen hoop voor Thelen. De grote romans uit Zuid-Amerika maakten hun opwachting: ‘En toen was Thelen al bijna vergeten. En dan te bedenken dat wij bij Thelen hadden kunnen vinden wat we zo waardeerden in de schrijvers uit Latijns Amerika: rijkheid en kleur, fantasie en politiek, filosofische nadenkendheid en puur plezier in de details.’

Enige relativering is wel op zijn plaats. In 1984 publiceerde het tijdschrift die horen (nr. 134) enkele opstellen over Thelen en documenten uit zijn leven die duidelijk gericht zijn op het opvijzelen van Thelens positie op de literaire ladder. Zelfs Siegfried Lenz en Heinz Piontek dragen hiertoe een steentje bij. Het bleef echter bij een betrekkelijk kleine groep geïnteresseerden.

Is de situatie wat Albert Vigoleis Thelen als schrijver binnen het geheel van de

Duitse literatuur betreft, na 1989 drastisch gewijzigd? Of is hij altijd de lokaal gevierde schrijver gebleven? Heeft hij nu in Duitsland de nationale eer die hem toekomt? De tekenen waren in 1989 gunstig. In dat jaar verscheen het proefschrift Untersuchungen zu Albert Vigoleis Thelens ‘Die Insel des zweiten Gesichts’ van Ria Hess. Uit de lijst met namen van professoren die Ria Hess bedankt, kunnen we concluderen dat Thelen als object tot de academische gelederen was doorgedrongen. Van Jürgen Pütz, die zich sedert vele jaren beijverde voor erkenning van Thelens werk, kwam in 1990 het proefschrift Doppelgänger seiner selbst. Der Erzähler Albert Vigoleis Thelen uit. Het centrale begrip uit de titel van dit proefschrift heeft betrekking op de splitsing van het ik in verschillende identiteiten in Thelens romans. Pütz noemt deze splitsing een variant van het dubbelgangermotief.

Uit het bovenstaande blijkt duidelijk dat de academische wereld zich ten aanzien van die merkwaardige Albert Vigoleis Thelen begon te roeren. Het valt echter niet te ontkennen dat de bekendheid van Thelen in hoge mate met het stroomgebied van de Rijn tussen Keulen en Emmerich is verbonden. De stad Viersen eerde de schrijver met een tentoonstelling in de ‘städtische Galerie im Park Viersen’ ter gelegenheid van zijn honderdste geboortedag op 28 september 2003. Een reeks lezingen rondom de tentoonstelling verkende allerlei aspecten van Thelens werk en leven. Dat Nederland hierbij prominent voor het voetlicht kwam, was vanzelfsprekend. Over Thelen kun je immers niet spreken zonder dat je de grens met Nederland overgaat. De neerlandicus en vertaler Wil Boesten sprak over ‘Leben und Leiden eines Thelen-Übersetzers’. Boesten wist waar hij het over had. Zijn Nederlandse vertaling van Die Insel des zweiten Gesichts had hij bijna voltooid. Die kwam in 2004 uit. Arno Piechorowski, uitgever en drukker van bibliofiele uitgaven, de trouwste uitgever van Thelens werk, sprak in Viersen vooral over Thelens productieve relatie met het werk van andere schrijvers, van Menno ter Braak tot Teixeira de Pascoaes. Piechorowski is in zijn sympathie voor de Nederlandse letterkunde en door zijn vertalingen uit het Nederlands in het Duits, onder meer van Gerrit Achterbergs gedichten, een soort broeder van Thelen. Vanuit Viersen werd de blik van de bewonderende lezers van Thelens werk op de wereld gericht. Viersen keek over de eigen grenzen heen. Om hem met de Nederrijn of met het onbeduidende stadje Viersen hecht te verbinden, is hooguit een opmaat tot de kennismaking en zou als concluderend slotwoord volkomen onjuist zijn. Daar zijn twee belangrijke redenen voor die met de aard van zijn werk verband houden. De eerste reden ligt in de stilistische kwaliteiten van Thelens werk. Zijn taalgebruik is hoogst origineel, diepzinnig en vormt een spel met de lezer op hoog niveau. De tweede reden is Thelens toegewijde arbeid in dienst van de Nederlandse letterkunde en het Nederlandse geestesleven in bredere zin. Dit werk verrichtte Thelen vrijwel altijd in samenwerking met Nederlandse schrijvers. Zonder uitwisseling en de mogelijkheid van reactie en voortbouwen op reactie kon Thelen niet scheppend werkzaam zijn. Hij was voortdurend op het gesprek gericht en was het meest in zijn element wanneer dat gesprek schriftelijk, bijvoorbeeld per brief, kon worden gevoerd.

Verteller van alle tijden

Jürgen Pütz heeft in zijn proefschrift een overzicht gegeven van Thelens bijzondere taal. Het is frappant om te zien hoeveel verouderde Duitse woorden een nieuw leven krijgen in Die Insel des zweiten Gesichts. Een voorbeeld van zulke woorden is het oorspronkelijk Noord-Duitse ‘Orlog’. De Nederlandse lezer zal onmiddellijk opmerken dat het gebruikelijke ‘Krieg’ in het Nederlands ‘oorlog’ is. Hier is vermoedelijk sprake van Nederlandse invloed op Thelens taalgebruik. Dezelfde associatie met het Nederlands geldt voor: ‘Plotz’, ‘sehren’ (verwonden), ‘Sponde’, ‘Dobber’, ‘Tatauierung’ (tatoeage), ‘Tucht’, ‘Vorfallenheit’, ‘Etmal’, ‘Spriet’, ‘fies’ en ‘Fegsel’ (veegsel). Ik doe hiermee onrecht aan het verfijnde classificatieschema van Jürgen Pütz. Mij is het om het effect van dergelijke woorden op de lezer te doen. De verteller Thelen veronderstelt enige kennis van oudere taalvormen of ten minste de bereidheid om op grond van het vertrouwde tot begrip van het vervreemdende te komen. Voor de Nederlandstalige lezer van de Duitse tekst geldt precies de tegenovergestelde richting: het vreemde leidt tot het vertrouwde. Terecht stelt Pütz dat de vanzelfsprekendheid van zekere woorden door de verteller Thelen wordt doorbroken en dat de door Thelen toegepaste vervreemding het clichématige en geautomatiseerde van het normale alledaagse taalgebruik ontmaskert.

Het vreemd maken van alledaagse woorden en van complete teksten is alleen zinvol, wanneer de lezer naast de afwijkingen qua taalgebruik ook genoeg vaste grond aan normaal taalgebruik onder zijn voeten heeft. Hoe zou een lezer anders de afwijkingen en ontsporingen kunnen opmerken? Thelen laat dat evenwicht in

zijn werk intact, maar dit in balans blijven laat onverlet dat de lezer ook bereid moet zijn om het spel mee te spelen, wanneer de verteller overduidelijk de wereld naar zijn hand zet.

Het spel met fictie en werkelijkheid, met verzonnen gebeurtenissen en authentieke ervaringen is de grondwet van Die Insel des zweiten Gesichts. Aan de ene kant heeft de lezer met de merkwaardige ervaringen van Vigo te maken, anderzijds moet de lezer inzien dat er nog een andere identiteit in het spel is, namelijk die van de verteller Albert Vigoleis Thelen. De verteller sluit een pact met de lezer over datgene wat de lezer voorgeschoteld krijgt. Dat pact houdt in dat de lezer bereid is om de sprongetjes van realisme naar fictie en omgekeerd te maken. Het lijkt op een complot. Het gevolg van het springen van het ene niveau naar het andere, de sprong van de reis met een geografisch herkenbaar doel naar een bestemming van literaire aard, is dat de lezer over de waarheid van het vertelde en over de waarheid van de levenservaring in het algemeen gaat nadenken. Het lezen van Thelens roman verlangt een behoorlijke soepelheid van geest.

Die Insel des zweiten Gesichts

Waar gaat deze kolossale roman over? De vraag naar een verhaallijn ketst volledig af op de bonte wereld waarmee de lezer te maken krijgt. Iedere inhoudsweergave zou zelf minstens honderd bladzijden gaan omvatten. Desondanks kunnen we wel over een minimum aan handeling spreken, mits we maar in het oog houden dat de opeenvolging van de gebeurtenissen niet de opgaande lijn van bijvoorbeeld de ‘Bildungsroman’ vertegenwoordigt, maar eerder de structuur van een zich eindeloos vertakkend stelsel van wortels heeft. Het minimum aan samenhangende handeling kunnen we de hoofdhandeling noemen. Deze hoofdhandeling staat er garant voor dat de lezer wordt vastgehouden, er niet genoeg van krijgt en dat de verteller toch zijn gang kan gaan.

De hoofdhandeling bestaat hieruit: de verteller Albert Vigoleis Thelen en zijn vrouw Beatrice Bruckner verlaten in 1931 hun tijdelijke woonplaats Amsterdam waar Beatrice in dienst is van de familie Six van Hillegom. De reden van hun vertrek, aldus de roman, is dat Beatrices broer Zwingli in een telegram liet weten dat hij op sterven lag. De roman begint met de overtocht van Barcelona naar Mallorca waar Zwingli door zijn vrouw Pilar wordt verpleegd. Van een sterfbed blijkt echter totaal geen sprake te zijn. De Thelens belanden in Palma de Mallorca in een bordeel en Pilar ontpopt zich als een zeer gevraagde prostituee. De roman geeft weer hoeveel moeite het de Thelens kost om zich in deze bizarre omgeving staande te houden en om – na de plundering door de snode Zwingli – in hun levensonderhoud te voorzien. Het commentaar van de verteller gaat gepaard met gedetailleerde weergaven van het leven op Mallorca, de straten, huizen en mensen die hier leven en vaak uit andere landen van Europa afkomstig zijn. Tot aan zijn voor de tweede keer gefingeerde sterfbed blijft Zwingli een bescheiden motor van de romanhandeling.

Iedere poging om aan de rijkdom van deze roman recht te doen, laat een gevoel van onbehagen achter. Het is simpelweg onmogelijk om een juist beeld van de complexiteit van deze roman te geven. Wie de roman probeert te karakteriseren vervalt al gauw in het navertellen van een van de talrijke anekdotes. Dan verzandt de weergave in een detail en sneuvelt het geheel. Maar, wanneer de weergave van de inhoud te algemeen blijft, staat deze weergave in geen enkele verhouding tot de aanschouwelijkheid en de humor van het beschrevene. De beschrijving van de roman in algemene trekken kan alleen maar tot doel hebben om een tipje van de sluier op te lichten en niets te suggereren dat later, bij de echte ontmoeting met de roman, moet worden teruggenomen.

Elke kennismaking met permanente of met tijdelijke bewoners van Mallorca leidt tot nieuwe kennismakingen, tot complicaties en tot nieuwe verhalen. Bovendien laat iedere nieuwe ervaring herinneringen aan filosofen of schrijvers terugkomen die vroeger van belang waren voor de verteller. Woorden kunnen de katalysator zijn voor een proces van herinnering. Heel in het bijzonder geldt dat voor de associaties met de Bijbel. In de bewustzijnslagen van de verteller ligt het inhaken op vertrouwde begrippen en figuren uit de Bijbel zoals wederopstanding, Jozef en de vrouw van Potifar, Lazarus en Christus nog het meest aan de oppervlakte. Via de Bijbelcitaten voert de verteller Thelen een serieuze strijd met de ideeën van het christelijk geloof. De verteller verbindt de aan een religieuze context gebonden woorden met een omgeving die veel meer alledaags is en een voorkeur voor het erotische heeft. Daarmee brengt de verteller ook het aardse karakter van de Bijbel terug naar de lezer.

Voor de vele namen van politici, filosofen en kunstenaars die Thelen terloops

noemt of omstandig van commentaar voorziet, ontbeerde Die Insel des zweiten Gesichts eigenlijk een register. Ik denk dat lezers op eigen houtje al zo’n register maakten, al was het maar een notitie in de kantlijn van tijd tot tijd. Is het karakter van de roman drastisch veranderd, nu we inderdaad zo’n register hebben? In 2013 publiceerde Hessel Bouman namelijk een uitgebreide inhoudsopgave en een namen- en zakenregister. Hierdoor kunnen we de roman van Thelen als naslagwerk gebruiken.Ga naar eindnoot2 Een begrip of naam (als die van Robert Graves, P.C. Hooft, Willem Mengelberg of Harry Graaf Kessler) naslaan zal vermoedelijk opnieuw tot het lezen van de gedeelten in de nabijheid van het trefwoord leiden. Het zal niet vaak zijn voorgekomen dat een roman zo productief in de lezers aanwezig was als in dit geval. Door het immens grote raamwerk van verwijzingen naar allerlei teksten, mensen en objecten buiten het werk is Die Insel des zweiten Gesichts ook een roman die iedere lezer aan de grenzen van zijn/haar kennis laat komen. Soms schudt de roman je dus af, wanneer je de vele zijdelingse opmerkingen niet kunt volgen. Dat gebeurt in mijn ogen wanneer de verteller over de poëzie van Eduard Mörike spreekt of de naam van de ooit beroemde schrijver Hermann Sudermann aanhaalt. Voor het begrijpen van de relatie van George Sand met de componist Chopin en hun verblijf op Mallorca is dan weer specifieke kennis van de letterkunde en de muziekgeschiedenis vereist. Deze roman is een geheel eigenzinnige cultuurgeschiedenis van Mallorca. Op allerlei gebieden van het leven is dit een encyclopedisch werk, een boordevolle boekenkast die soms dreigt te kieperen maar die niet echt omvalt. Door zijn omvattende, tijdgebonden en tijdloze karakter is dit werkelijk wereldliteratuur.

Het lezen van Thelens roman krijgt nog een aanvullende dimensie door het spel dat de verteller met de genres van de literatuurgeschiedenis speelt. De roman daagt de lezer van bijvoorbeeld schelmenromans en parodistische ridderromans uit de Barok uit om te proberen hoe ver de uitleg van de roman vanuit de kennis van de Barok kan gaan. Zet Thelen bijvoorbeeld bepaalde vertelpatronen in die vertrouwd zijn uit de Spaanse en Duitse schelmenromans? De held van de schelmenroman maakt geen werkelijke ontwikkeling door. Hoe is het met Vigoleis gesteld? Diepe verwantschap is ook te zien tussen de opbouw van Thelens roman met de structuur van de uitweiding in Laurence Sterne’s roman Tristram Shandy uit 1768. Thelen weet menige leeservaring te activeren en het literaire geheugen op te schudden. Daarnaast zijn de beschouwelijke gedeelten belangrijk voor het contact tussen verteller en lezer en tussen de verteller en zijn alter ego Vigo. Hier is het zinvol om de ondertitel in relatie tot het ‘tweede gezicht’ te noemen: ‘Toegepaste herinneringen van Vigoleis’. Het ‘tweede gezicht’ houdt volgens de desbetreffende romanpassages verband met de creativiteit die de handeling van het fantaseren en schrijver overneemt. Dit tweede gezicht is het vermogen om meer te zien en meer te voelen dan volgens de rechtstreekse registratie van ervaringen door middel van de vijf zintuigen. Het ‘tweede gezicht’ lijkt zelfs met een vorm van spiritisme verband te houden. De toepassing van de herinneringen lijkt betrekking te hebben op de le

venslessen die de doorstane ervaringen op het eiland Mallorca overdragen.

De levenslessen zijn op hun beurt verbonden met alle romanpassages waarin de verteller zich bezint op datgene wat hij aan het doen is. De lezer wordt niet zomaar tot de roman toegelaten. Eerst moet hij/zij een citaat uit de Aeneis van Vergilius over het Rijk der schimmen, het Rijk van de slaap en van nachtelijke verdoving, ter kennis nemen. Dit citaat werpt vele vragen op. Daarna volgt een ‘Instructie voor de lezer’ waarvan de laatste woorden in vertaling luiden: ‘In geval van twijfel beslist de waarheid’. Na deze intrigerende en naar Nietzsche verwijzende, wijsgerige zin volgt met een knipoog naar Goethes Faust de ‘Proloog’ waarvan ik het begin citeer: ‘Deze aantekeningen zouden met verzinsels beginnen als ik me zou willen verplichten om na twintig jaar nog aan het licht te brengen wat me venijniger plaagde tijdens de nachtelijke zeereis, de gewone mensenvlo in de van een matroos geleende slaapzak of de akelige nachtmerrie die me meevoerde naar de Nicolaas Beetsstraat in Amsterdam, waar het graf was gesloten boven een jonge vrouw van wie ik, dubbelganger van haar trouweloze geliefde, de doodsoorzaak was geworden. Een raadselachtig en gruwelijk begin voor een boek, zou men kunnen denken.’

Hierop aansluitend vertelt Thelen wat de aanleiding is voor de scheepsreis naar Palma de Mallorca. Eerst hoort de lezer over de raadselachtige verantwoordelijkheid van de verteller als ‘dubbelganger’ van de geliefde voor de moord op de jonge vrouw in Amsterdam, daarna nodigt de verteller de lezer uit om samen van een afstand naar dit ‘boek’ te kijken om vervolgens weer de draad van de zorg om de stervende Zwingli op te nemen. Aanschouwelijke beelden, spannende gebeurtenissen, uitweidingen over grote en onnozele dingen, reflecties op het bouwwerk van de roman en het weten dat de Europese geschiedenis danig in de war is vanaf 1931 wisselen elkaar af.

Uitweidingen zijn een kenmerk van de opbouw van deze roman. Met iedere nieuwe romanfiguur zijn levensverhalen verbonden die voor nieuwe uitweidingen kunnen zorgen. Van grote betekenis voor het vasthouden van de aandacht van de lezer zijn de erotische avonturen waarmee de verteller Vigo een geraffineerd spel speelt. Ironisering van het eigen ik van de verteller is van groot belang voor de band met de lezer. Aan de kant van de lezer ontstaat sympathie voor de verteller in zijn gestuntel, zijn onmacht en zijn kostelijke gewiekstheid. De vrijheid die de hoofdfiguur Vigo zich weet toe te eigenen, de klare distantie van wat er tijdens die jaren vanaf 1931 in het Duitse Rijk voorvalt, zorgen ervoor dat Vigo’s moeizame en met grote humor geladen pogingen om het hoofd boven water te houden een politieke dimensie krijgen. Evenals de politieke achtergrond zijn de literaire achtergronden van belang. De opbouw van de roman is de uitdrukking van een visie op de mogelijkheden en ethische keuzes van de literaire schepping in die verwarrende tijd. Vigo is meer dan een man zonder eigenschappen, omdat hij zich aan de keuzes onttrekt die hem ideologisch zouden vastleggen. Hij vertegenwoordigt de vrijheid van de geest en van het woord. De reis is het sprekendste symbool voor Vigo’s le-

venshouding. De roman begint met een hoogst persoonlijke aanleiding om op reis te gaan en eindigt met een nieuwe reis, een soort retour, omdat de Spaanse Burgeroorlog is uitgebroken. Dat zijn de uiterlijke voorwaarden van de reis die geen terugkeer naar een veilige plek is. De innerlijke waarheid van de reis is de vrije ruimte van de roman en van zijn schepper.

Der schwarze Herr Bahßetup. Ein Spiegel

Ook in de in 1956 verschenen roman Der schwarze Herr Bahßetup gelden dezelfde bouwprincipes als voor de Insel. Misschien is de hoofdlijn van het verhaal hier zelfs nog minder zichtbaar. Deze roman bevat een ongekend aantal uitweidingen. Het lezen van deze roman is een complexe aangelegenheid, omdat Der schwarze Herr Bah-ßetup kennis veronderstelt van de Insel. De inhoudelijke boog die de roman overspant, is het bezoek van de Braziliaanse rechtsgeleerde José Alvaro da Silva Ponte aan Nederland. De jurist belandt in Amsterdam en komt pas na vele merkwaardige en groteske ervaringen in Den Haag aan om aan een internationaal juridisch congres deel te nemen. Het congres is inmiddels voorbij en de Braziliaan heeft het doel van zijn reis gemist. In plaats daarvan is hij door zijn tijdelijke secretaris Vigo met verhalen onderhouden en aan rechtsgeleerden in Amsterdam en Utrecht voorgesteld. De roman zou slechts een zwakke afschaduwing van de andere grote roman zijn geweest, wanneer er niet iets heel bijzonders met hem aan de hand was geweest. Der schwarze Herr Bahßetup is namelijk een roman over Nederland en het Nederlands. We zouden de roman zelfs een afrekening met Nederland kunnen noemen. De naïeve Braziliaanse rechtsgeleerde wiens naam aanvankelijk verkeerd wordt begrepen omdat hij een klacht heeft over de badkuip in zijn Amsterdamse hotelkamer is een totaal onbeschreven blad met betrekking tot Nederland. Vigo heeft hier een ideaal klankbord voor zijn discussies met Nederlandse eigenaardigheden en onhebbelijkheden, zoals de hardnekkigheid van de belastingdienst. Over van alles en nog wat in Nederland filosofeert de roman: de fiets, de alkoof, het ontbreken van beschaafde eetgewoonten, de boezemomvang van de Nederlandse vrouw, de koopmansgeest, het verlies van Nederlands-Indië, de boekenstalletjes in de Oudemanhuispoort enzovoort. Nooit eerder en later is zoveel aandacht geschonken aan de Nederlandse karakteristieke volksaard in een Duitstalige roman. Voor het benoemen van al deze typische verschijnselen grijpt Thelen terug op Nederlandse woorden. Zo noemt Vigo zeven van de zeventien soorten aardappel en merkt hij op dat de schrik van iedere Nederlandse huisvrouw de ‘Abkocher’ zijn. Dat is een nieuw Duits woord, terwijl ‘abkochen’ voor: gaar koken wel bestaat. De Nederlandse woorden of half-Nederlandse als ‘Freudenjoffer’,‘bakfietsen’, ‘alkoof’, ‘fiets’, ‘Anstellerei’, ‘Kukümmerchen’, ‘koffietafel’ leveren een mooi register op. De Duitstalige lezer zou moeten beoordelen of dit Nederlands functioneel is of mogelijk op den duur gaat tegenstaan. Voor de Nederlandstalige lezer is de vervreemdende, vertekenende spiegel van de eigen wereld een bron van groot ver-

maak. De titel heeft naar mijn gevoel aan de echo van het werk bij de lezers geen goed gedaan. Even is het misverstand over de naam grappig, maar om dit nu een hele roman vol te houden, stelt het geduld van de lezer te veel op de proef. De ‘e’ in de vermeende naam is vreemd, omdat een badkuip in het Engels ‘tub’ of ‘bathtub’ heet. Belangrijker is het teruggrijpen van de verteller op eerdere teksten, zoals de Insel. De humor die aan de context van de herkenbaarheid van een reeds bestaande tekst van Thelen is gebonden, blijkt alleen te werken, wanneer verteller en lezer een bondgenootschap hebben gesloten. Met citaten uit de Duitse, Portugese of Spaanse letterkunde is het anders gesteld. Deze citaten kunnen alleen werkzaam zijn wanneer de culturele context een gemeenschappelijke is. Vervormende citaten uit de Bijbel of toespelingen op Bijbelse personages zijn zonder toelichting vergeefse vormen van ironie. De culturele rijkdom van Thelens werk is daarom een struikelblok geworden tussen de romans en de lezer. Bovenop deze barrière vanuit de veronderstelling van belezenheid komt dan nog de principiële neiging van de auteur om verouderde woordvormen opnieuw in te zetten en nieuwe woorden te vormen. Thelen wil zich aan iedere vorm van systeemdenken onttrekken. Zijn creatieve vrijheid is de menselijke vrijheid op alle andere vlakken van het leven. Heeft de denker Theodor Adorno, die het gevaar van macht en overheersing binnen de samenleving sterker dan wie ook onderkende, Thelens werk ooit gelezen?

Thelen en Nederland

Wil Boestens vertaling van Die Insel des zweiten Gesichts heeft in 2004 veel aandacht gekregen. Toch is de belangstelling van Nederlandse kant voor Thelens werk nog steeds aan de magere kant. Dat is spijtig, omdat Nederland en de Nederlanders een zeer prominente rol spelen binnen Thelens werk en daarmee een kritische spiegel

voor het Nederlandse ego vormen. Een nog belangrijkere reden om dit verzuim te betreuren is gelegen in de betekenis die Thelen voor de Nederlandse letterkunde heeft gehad. Aan het begin van deze bijdrage heb ik al het een en ander aan informatie over de biografische achtergronden genoemd. In 1931 woonde Thelen een half jaar in Amsterdam. In 1947 keerden Vigoleis en Beatrice Thelen vanuit Portugal terug naar Amsterdam om daar tot 1954 te blijven. De taal en de letterkunde fascineerden Thelen. Daarom zijn Nederlandse schrijvers als Victor van Vriesland, Menno ter Braak, Henny Marsman, J. Slauerhoff, Lou Lichtveld en anderen zo prominent aanwezig in zijn romans en essayistische teksten. Van Slauerhoff vertaalde Thelen het boek over de stichting van de Portugese kolonie Macao, Het verboden rijk, in het Duits, waarbij hij het Spaans van Slauerhoff keurig in het Portugees vertaalde. Daardoor werd ‘Nossa Dama da Penha’ uit het origineel ‘Nossa Senhora da Penha’ in de vertaling. De Spaanse wapenspreuk van Macao (‘No Más Leal’) veranderde Thelen in: ‘Não ha outra mais leal’ (‘Er is geen andere stad loyaler’). Thelen moest lang leuren met zijn Slauerhoff-vertaling maar ten slotte verscheen in 1986 bij Klett-Cotta Verlag Das verbotene Reich. Verder kwam Suriname van Lou Lichtveld in een door Thelen verzorgde Duitse vertaling uit. Gedurende de jaren 1934 tot 1940 verzorgde Thelen onder het pseudoniem Leopold Fabrizius een kroniek in de Haagse krant Het Vaderland. Hij besprak daarin de Duitse emigrantenliteratuur. In 1996 verschenen deze kritieken uit Het Vaderland in een Duitse vertaling onder de titel Die Literatur in der Fremde.Ga naar eindnoot3 Van eenrichtingsverkeer was in Thelens contact met Nederland geen sprake. Thelen liet zich inspireren en inspireerde op zijn beurt de Nederlanders door schrijvers onder hun aandacht te brengen die ze anders nooit hadden gezien. Een mooi voorbeeld hiervan is het gezamenlijke werk van Henny Marsman en Thelen aan de vertalingen in het Nederlands van het werk van de Portugese mysticus Teixeira de Pascoaes: Paulus. De dichter Gods, Hiëronymus. De dichter der vriendschap en Verbum obscurum. Aphorismen. Samen met Gerard Diels vertaalde Thelen Napoleon. Spiegel van de Antichrist van Teixeira de Pascoaes. De samenwerking met Marsman was gebaseerd op Thelens kennis van het Portugees. Thelen had de Portugese tekst van Teixeira de Pascoaes in het Duits vertaald en op grond van deze vertaling ontstond de vertaling in het Nederlands. Henny Marsman sloeg Thelens dringende uitnodiging om in 1940 ook naar het kasteel van Teixeira de Pascoaes in Portugal te komen in de wind en probeerde met de boot vanuit Frankrijk naar Engeland te ontkomen. Hoe vruchtbaar zou hun samenwerking in Portugal zijn geweest, wanneer Marsman daarop was ingegaan. Maar de boot waarop Henny en Rien Marsman zich bevonden, verging en Henny Marsman kwam daarbij om.

Thelens bemoeienis met de Duitse emigrantenliteratuur is vooral in Nederland bestudeerd en gewaardeerd. Ik denk bijvoorbeeld aan de opstellen die de Utrechtse docente Els Andringa over Thelens werk schreef. De waardering voor Thelens scheppende werk was bij kenners van de literatuur in Nederland groot. Om dit te demonstreren lijkt het me zinvol om de woorden te citeren die Menno ter

Braaks opvolger bij Het Vaderland, Pierre H. Dubois, in het Thelen-nummer van het tijdschrift Duitse Kroniek schreef: ‘Wie aan Die Insel begint, weet na een paar bladzijden dat hij met iemand te maken heeft die in de wereldliteratuur ingedeeld moet worden bij de kategorie van schrijvers die moeilijk in te delen zijn, omdat ze in hun onbepaalbaarheid tot de zeldzaamste specimina en vrijwel stuk voor stuk tot de groten behoren: Rabelais, Cervantes, Grimmelshausen, Sterne, Charles de Coster, om er een paar te noemen, bij wie Thelen als een ster in een constellatie, volkomen past. De unieke schrijver die hij is, heeft weinig in Nederland gewoond, dat desondanks een soort adoptief vaderland is geworden door zijn vertrouwdheid met de literatuur ervan. […] Er is in de grote roman een humor in visie en stijl, een psychologische doeltreffendheid die niet is gegrond in abstracte begrippen maar in de concreetheid van het onthullende detail; er is een verrassend observatie-vermogen van een frivool-wanhopige menselijkheid die steeds de ideale egotistische afstand weet te bewaren, als dat niet te paradoxaal klinkt; intelligent, spits, beweeglijk, onthutsend, is zijn levensfilosofie, die op zichzelf de stof zou kunnen leveren voor een uitvoerige en diepgaande studie, als dat niet in strijd was met Thelens afkeer, niet zozeer van de ernst als wel van de zwaarte daarvan en het pseudo-karakter dat zij gemakkelijk zou kunnen aannemen.’

Er is alle aanleiding om de relatie tussen Thelen en Nederland nader te onderzoeken. Voor het overschrijden van de taalgrenzen heeft Thelen in wezen zijn hele leven overgehad.