Archief: DBNL

Nick ter Wal
In de sterren geschreven als opgegeven
Een zoektocht naar het debuut van Remco Campert

Nick ter Wal (1983) is antiquaar en oprichter van het weblog Artistiek Bureau (www.artistiekbureau.nl). Hij verzamelt Nederlandse literatuur in opdrachtexemplaren en in eigen beheer uitgegeven debuten.

In het verhaal ‘Een mooie jonge vriendin’ haalt Remco Campert herinneringen op aan liefde en poëzie in het begin van de jaren vijftig. ‘Omdat ik voelde dat ik een jonge dichter was – mijn dichterschap bestond toen nog voornamelijk uit het voelen dat ik dichter was – voelde ik ook dat ik een jonge vriendin moest hebben en die moest bij voorkeur mooi zijn.’ Maar het waren jaren van schaarste en armoede. Wanneer een mooie jonge vriendin een cadeautje verlangde, moest de dichter zich van zijn vindingrijke kant laten zien. ‘Je schreef een gedicht op een wc-papiertje en zette eronder: Oplage 1 exemplaar.’Ga naar eindnoot1

Deze passage in een vermakelijk verhaal is wel meer dan een voorbeeld van Camperts lichtvoetigheid en milde ironie. Het is ook een knipoog naar het gemak waarmee een groep dichters, aan het begin van het decennium waaraan zij hun naam ontleenden, in kleine oplagen uitgaven in eigen beheer vervaardigden. Soms met zeer beperkte middelen, maar altijd met enorme geestdrift. Zo gaven Hans Andreus en Hugo Claus beiden een dichtbundel met illustraties van Karel Appel uit, en liet Simon Vinkenoog als nieuwjaarswens een gedicht met handgekleurde tekeningen van Corneille drukken.Ga naar eindnoot2 Campert zelf deed ook een dichtbundel het licht zien, maar in tegenstelling tot de fraai geïllustreerde, bijna bibliofiele bundels van zijn vrienden is Camperts uitgave sindsdien zelden gesignaleerd. Dit is het verslag van mijn zoektocht naar de overgeleverde exemplaren van het zelfgemaakte debuut van Remco Campert: Ten Lessons with Timothy.Ga naar eindnoot3 Een dichtbundel, zo vluchtig als een wc-papiertje.

Experimentelen in Parijs

Oktober 1950. Zonder duidelijk doel of aanlokkelijk vooruitzicht stapt Rudy Kousbroek in de nachttrein naar Parijs. In 1949 heeft hij de zomervakantie in de Franse hoofdstad doorgebracht, samen met Remco Campert, die hij kent van de schoolkrant Het Amsterdams Lyceïsten Orgaan, kortweg HALO. Dat bezoek heeft een onuitwisbare indruk op hem gemaakt. Hoewel Campert en hij net vier nummers

van hun tijdschrift Braak hebben uitgegeven en hij een verstandige studie wis- en natuurkunde aan de Universiteit van Amsterdam is begonnen, vertrekt Kousbroek toch naar Parijs. De aantrekkingskracht van de lichtstad werkt ook op andere jonge kunstenaars en aanstormende schrijvers: Hugo Claus en Elly Overzier hebben net hun intrek genomen in een hotel, Karel Appel en Corneille delen hun eerste Parijse atelier.Ga naar eindnoot4 Experimentelen en atonalen voelen zich er thuis. De Cobra-beweging is al op haar hoogtepunt.

Na enkele korte verblijven in Parijs besluit Remco Campert zijn goede vriend op 22 november 1950 achterna te reizen. Hij neemt een dichter, die zich Lucebert noemt, met zich mee. Hun bestemming is Boulevard Jean-Jaurès 21, waar Simon Vinkenoog, sinds twee jaar Parijzenaar, op de vierde verdieping een ruime woning huurt. ‘Kom hier in het rode buisje en neem Lucebert mee,’ had Vinkenoog geschreven.Ga naar eindnoot5 De arme dichters uit Amsterdam mogen voorlopig bij Vinkenoog logeren, al moeten ze voor de maaltijden een vergoeding aan de gastheer betalen.Ga naar eindnoot6 Aanvankelijk verdiende Vinkenoog zijn geld als naaktmodel in de ateliers van Léger en Zadkine, nu is hij in vaste dienst bij Unesco. Als Special Requests Documents Officer houdt hij zich binnen de idealistische organisatie bezig met archivering en reproductie. Op elk ander uur van de dag wijdt hij zich aan poëzie en zijn eenmanstijdschrift Blurb.

Na een logeerpartij van een week, waarin Vinkenoog voor het eerst Lucebert hoort voordragen, nemen Campert en Lucebert hun intrek in een goedkoop hotel.Ga naar eindnoot7 Lucebert is bij vlagen echter zeer ongelukkig en keert begin december terug naar Amsterdam. Remco Campert trekt op dat moment in bij Kousbroek, die een

armzalige kamer huurt in Hôtel Beauséjour.Ga naar eindnoot8 Het vriest overdag flink: de Amsterdamse jongens zoeken verwarmde cafés op om hun gedichten te schrijven. Als Vinkenoog een paar dagen voor Kerst met Juc Cohen op huwelijksreis naar Londen gaat, mogen Campert en Kousbroek op zijn woning passen. Zo zitten de redacties van Braak en Blurb korte tijd onder één dak. ‘Ik zal het prettig vinden als jullie terug zijn,’ schrijft Campert aan het echtpaar, ‘tot die tijd dan maar Lodeizen en Pound. “De ondergang van de familie B.” wordt mij uit Holland opgestuurd, zodat ik van trieste literatuur niet verstoken zal zijn.’Ga naar eindnoot9

In Een zachte vernieling, een sleutelroman over deze jaren, geeft Hugo Claus mooie omschrijvingen van Remco Campert, alias ‘Emile’, en van Simon Vinkenoog, hier ‘Floris’. Het is Campert die ‘zwijgzaam, hoogrood en hortend als je onverwacht iets tegen hem zei, behoedzaam door het appartement schuifelde op zijn sokken, alles dronk wat hij zag; het liefst jazztrompettist wilde worden, maar er was iets mis met zijn longen’. En dan Vinkenoog, ‘die een absurd uitgroeiende documentatie aanlegde van wat er over de geschiedenis, de zeden en gewoonten van die lugubere Parijse tijd gepubliceerd werd; knipte en plakte en ordende en catalogiseerde’.Ga naar eindnoot10

In dit klimaat van schrijven, lezen en drinken besluiten Campert en Kousbroek, omstreeks de jaarwisseling 1950-1951, allebei een bundel van tien gedichten te drukken. Dankzij bemiddeling van Vinkenoogs echtgenote heeft Kousbroek intussen een baantje bij het International Theater Institute, twee jaar eerder door Unesco opgericht. Daar maken de jonge dichters heimelijk gebruik van de reproductiemogelijkheden. Campert bewaart er een warme herinnering aan. ‘In het gebouw van die organisatie vermenigvuldigden Rudy Kousbroek en ik meer dan zestig jaar geleden op een stencilmachine onze poëzie, die we vervolgens trachtten uit te venten op de Parijse boulevards. Daar was die stencilmachine niet voor bedoeld. Eerder voor dikke rapporten, maar de mazen in het Unesco-net waren groot. Rudy had er een nederig baantje. Met de beveiliging van nu zou ik het gebouw nooit zijn ingekomen. Het was een koude winter, maar in ons hart brandde het heilig vuur.’Ga naar eindnoot11 Kousbroek geeft zijn uitgave de titel 10 variaties op het bestiale mee, terwijl Campert zijn cyclus Ten Lessons with Timothy doopt. De oplagen bestaan uit 25 genummerde en gesigneerde exemplaren, aldus de colofons.

Nu, vijfenzestig jaar later, zijn beide bundels praktisch onvindbaar. De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag is in het bezit van Kousbroeks uitgave, maar die van Campert is in geen enkele bibliotheek of kunstinstelling in Nederland te vinden. In de bibliografie van Campert voor de Mededelingen van de Documentatiedienst van het Letterkundig Museum komt de bundel niet voor. In Brinkman’s Cumulatieve Catalogus is de uitgave ook niet te vinden. Bibliografen hebben de dichtbundel nooit te pakken gekregen. Tot op heden was het enige bekende exemplaar van Ten Lessons with Timothy dat van Simon Vinkenoog.

Gehad noch gezien

Vinkenoog ontvangt het allereerste nummer van de oplage op 5 januari 1951, op de dag dat hij van zijn huwelijksreis uit Engeland terugkeert.Ga naar eindnoot12 De datum is bekend vanwege een korte handgeschreven opdracht van Campert, en omdat Vinkenoog zijn exemplaar altijd heeft bewaard – gekoesterd past hier misschien beter: Vinkenoog verwijderde de nietjes in de linkermarge en zette de bundel vast in een halflinnen map, zodat de veertien kwetsbare vellen niet zouden kreuken. Het was ook zijn exemplaar dat werd gefotografeerd voor en afgebeeld in het schrijversprentenboek De beweging van vijftig.Ga naar eindnoot13 Terugblikkend op zijn Parijse jaren kon Vinkenoog zich later eigenlijk niet voorstellen dat er meer exemplaren waren overgeleverd: ‘de exemplaren in mijn bezit van Camperts 10 lessons with Timothy (naar een gelijknamige grammofoonplaat van Dizzy Gillespie) en Kousbroeks 10 variaties op het bestiale dragen ieder nr. 1. En waarom ook niet: ik vraag mij af of er meer dan 1 exemplaar – buiten het mijne – nog ergens te vinden is.’Ga naar eindnoot14 Zouden Campert en Kousbroek inderdaad, als dank voor de huisvesting, hun vriend als enige een exemplaar hebben gegeven?

In de loop der jaren schonk en verkocht Vinkenoog af en toe schrijverscorrespondentie, boeken uit zijn bibliotheek en schilderijen aan handelaren, instellingen en verzamelaars. Zo kon het Amsterdamse antiquariaat Schuhmacher Vinkenoogs exemplaar van Ten Lessons with Timothy in 2000 beschrijven en te koop aanbieden in een aan opdrachtexemplaren gewijde catalogus. In oktober 2011 vond dit exemplaar, na te zijn aangeboden in een Vlugschrift, in één dag tijd een nieuwe eigenaar.Ga naar eindnoot15 Wilma Schuhmacher, de grande dame van het Nederlandse antiquariaat, kent

geen ander exemplaar.Ga naar eindnoot16 Andere in Nederlandse literatuur gespecialiseerde antiquariaten hebben de uitgave nooit gehad.Ga naar eindnoot17 Bij het grootste boekenveilinghuis van Nederland is nimmer een exemplaar onder de hamer gekomen.Ga naar eindnoot18

Zeldzame boeken zijn, voor een verzamelaar die zelf in het antiquariaat werkzaam is, een uitnodiging; zogenaamd onvindbare uitgaven vormen een uitdaging. Maar op de lange lijst van mogelijke eigenaren van Ten Lessons with Timothy moest ik keer op keer een naam doorstrepen. Karel N.L. Grazell, die in Amsterdam in 1950 en 1951 vaak achter Camperts schrijfmachine te vinden was, heeft de bundel gehad noch gezien.Ga naar eindnoot19 Letterkundige Braak-abonnees als Jan Hanlo, Ferdinand Langen en Nico Lijsen hebben geen exemplaar gekregen of gekocht.Ga naar eindnoot20 Rondvragen en zoeken in de omgeving van de Vijftigers leverde ook niets op. In de boekenkasten van Hans Andreus en Hugo Claus is de bundel niet te vinden.Ga naar eindnoot21 In de bibliotheek van Jan G. Elburg werd het door zijn biograaf niet aangetroffen.Ga naar eindnoot22 Zelfs Kousbroeks exemplaar is spoorloos.Ga naar eindnoot23 En de Keizer der Vijftigers? De inventaris van de boekenkast van Lucebert geeft niet thuis.Ga naar eindnoot24

Simon Vinkenoog was al sinds eind 1946 bevriend met Kees Lekkerkerker. Ze kenden elkaar uit kringen rond het Cultuur- en Ontspannings Centrum (COC) in Amsterdam. Ook na Vinkenoogs vertrek naar Parijs blijft Lekkerkerker een van zijn literaire raadgevers. Hoewel Lekkerkerker zich in deze jaren volledig stort op de moeizame tekstbezorging van Slauerhoff en De Haan, volgt hij de jongste literaire ontwikkelingen op de voet. Zo is hij geabonneerd op eendagstijdschriften als De dualist en Spleen, en probeert hij obscure uitgaven in eigen beheer te pakken te krijgen. Wanneer Vinkenoog hem begin 1951 iets over een bundel van de onbekende

Remco Campert schrijft, is zijn nieuwsgierigheid gewekt. Maar Lekkerkerker vist vermoedelijk achter het net. ‘Dat bundeltje van Remco Campert: Ten lessons with Timothy komt in zijn geheel in het volgende nummer van Podium,’ deelt Vinkenoog hem tot troost mee.Ga naar eindnoot25

Weggedaan, verdwenen

Particuliere verzamelaars treden niet graag met hun collectie uit de schaduw. De bibliofielen die ik benaderde verleenden wel hun medewerking, maar bleken zelden erg mededeelzaam. Tientallen brieven, telefoontjes, emails: het spoor liep telkens dood. Alleen Gert Jan Hemmink, collectionneur par excellence, komt met goed nieuws: hij heeft in de loop van de jaren ’60 ‘diverse exemplaren’ van Camperts uitgave gezien. ‘Mijn exemplaar kocht ik in een tweedehandsboekhandel in Arnhem, eind jaren ’60, tegenover Gysbers & van Loon. Bij deze Geerts, een heer op leeftijd, kocht ik ook Braak, Blurb, enzovoorts. Hij was al jaren zijn voorraad aan het inventariseren, maar is nooit verder dan de letter D gekomen. Op een bepaald moment heb ik het werk van Remco Campert weggedaan, toen is ook Ten Lessons verdwenen.’Ga naar eindnoot26 Waar dit exemplaar is gebleven, herinnert Hemmink zich niet. Wel weet hij zeker dat hij bij de uitgever en bibliofiel Johan Polak, die immers ook op Het Amsterdams Lyceum had gezeten, ooit een exemplaar in handen heeft gehad.Ga naar eindnoot27 In de veilingcatalogus van diens imposante bibliotheek is evenwel geen Ten Lessons with Timothy beschreven.Ga naar eindnoot28 Polaks biograaf stelt mijn verwachtingen bij: ‘Over het archief en de bibliotheek van Johan Polak zijn al veel verhalen verteld, vooral door (anonieme) mensen die zeggen bevriend met hem te zijn geweest. Iedereen heeft van alles gezien, maar ik moet het allemaal nog maar zien.’Ga naar eindnoot29 De regel ‘in alle huizen waar ik kom liggen van mij boeken’, uit Camperts gedicht ‘ik, ik, ik’, geldt tegenwoordig allerminst voor zijn zelfgemaakte debuut.Ga naar eindnoot30

Dat de in 2009 gemaakte beschrijving van Luceberts bibliotheek geen melding maakt van Ten Lessons with Timothy, wil niet zeggen dat de dichter-kunstenaar nooit een exemplaar heeft gehad. De Amsterdamse tandarts C.A. (Kees) Groenendijk kocht vanaf de jaren ’50 tekeningen en soms boeken rechtstreeks van Lucebert; zijn Lucebert-verzameling ging in 1986 over naar het Stedelijk Museum.Ga naar eindnoot31 Toen Lucebert, Bert Schierbeek en zijn vrouw Frieda Koch nog hun domicilie hadden in Van Eeghenstraat 152, heeft Groenendijk vermoedelijk een Ten Lessons with Timothy

bemachtigd.Ga naar eindnoot32 Antiquaar André Swertz kocht het vervolgens van Groenendijk en verkocht het aan poëzieliefhebber Wim van Til.Ga naar eindnoot33 Die deed het op zeker moment weer over aan Swertz, zodat deze hetzelfde exemplaar opnieuw kon verkopen, nu aan de Belgische bibliofiel Dirk-Emma Baestaens.Ga naar eindnoot34 Dit exemplaar, het tweede mij bekend, is eveneens genummerd ‘1’ en gesigneerd, maar is te onderscheiden van andere exemplaren doordat de laatste vellen in de rechteronderhoek lichtelijk verschroeid zijn. De bundel heeft ooit iets te dicht bij een brandende sigaret gelegen. De schuldige laat zich niet meer kennen; vrijwel alle Vijftigers rookten.

Dubbelgevouwen

Behalve met Lekkerkerker correspondeerde Vinkenoog ook intensief met Ad den Besten.Ga naar eindnoot35 Op zestienjarige leeftijd was Den Besten gedebuteerd als dichter in het protestantse tijdschrift Opwaartsche Wegen, kort na de oorlog kwam hij als lector in dienst bij de christelijke Uitgeversmaatschappij Holland. Den Besten was altijd geïnteresseerd in de literatuur van dit moment. Na enkele vergeefse pogingen slaagt hij er in februari 1950 in de poëziereeks De Windroos te beginnen, waarvoor hij als enig redacteur de verantwoordelijkheid draagt. In De Windroos wil Den Besten vooral werk uitgeven van jonge dichters, die hij stimulerend en kritisch begeleidt. Vinkenoog debuteert in de laatste week van 1950 in De Windroos met de bundel Wondkoorts. In de hieraan voorafgaande correspondentie tussen Den Besten en Vinkenoog komt Remco Campert een paar keer voor. Dat Ad den Besten begin 1951 een exemplaar van Ten Lessons with Timothy ontvangt, is hoogstwaarschijnlijk te danken aan Vinkenoogs enthousiasme voor Camperts verzen.Ga naar eindnoot36

Het exemplaar van Den Besten, al weer genummerd ‘1’, staat decennialang in de boekenkast: dubbelgevouwen heeft het bijna hetzelfde formaat als een bundel in De Windroos. In 2011 moet Den Besten, die aan Alzheimer lijdt, verhuizen naar een verpleeghuis. Een deel van zijn boekerij gaat naar Tjerk de Reus, die werkt aan een proefschrift over Den Besten. In december biedt De Reus op internet de uitgave aan. Ik mag mezelf een maand later de gelukkige koper noemen. De opbrengst van Den Bestens exemplaar komt volledig ten goede van diens biografie.

Ad den Besten was een kritische lezer, die in de kantlijn van de poëzie aantekeningen maakte. Zo voorzag hij het begin 1951 in het tijdschrift Podium afgedrukte gedicht ‘Lente suite voor Lilith’ van Lucebert met potlood veelvuldig van commentaar. Onder het woord ‘torrelt’ zette hij een streep en de opmerking: ‘oubol’, naast de bekende ‘kyrie eleison’-passage noteerde hij: ‘hoe draag je dat voor? overvloed van leestekens gewenst. waarom niet ki ka ko?’. Ook in Ten Lessons with Timothy staan in potlood en inkt enkele strepen. Den Besten schrapt bovendien twee regels in het negende gedicht en twee strofen in het tiende gedicht.

Uit de enig bewaard gebleven brief van Den Besten aan Campert spreekt dezelfde kritische houding. Op 13 januari 1951 reageert Den Besten, met het oog op een uitgave, op een door Campert toegestuurde verzameling verzen. Op de vijftien gedichten die hij de moeite van het bundelen waard vindt, geeft hij beargumenteerd commentaar, beleefd doch ‘unverfroren’.Ga naar eindnoot37 Sommige dichtregels vindt Den Besten ‘zomaar vervelend’. Een algemene opmerking luidt: ‘Waarom doe je toch zo op-de-hoogte-van-de-moderne-techniek, terwijl je veelal met die gegevens niets doet, ze alleen noemt en uitstalt?’Ga naar eindnoot38 Den Bestens begeleiding resulteert in de zomer van 1951 in Vogels vliegen toch, het officiële debuut van Remco Campert, de veertiende bundel in de reeks De Windroos.

Uitgevent en weggegeven

Gewend om niet alles te geloven wat gedrukt staat, schrijf ik Remco Campert een brief over zijn in eigen beheer uitgegeven debuut. Of de oplage werkelijk maar 25 exemplaren bedraagt? Ergens koester ik de hoop dat Campert een exemplaar tevoorschijn zal toveren. Sterker, het is niet ongebruikelijk dat schrijvers een stapeltje of doosje exemplaren van hetzelfde boek op zolder hebben staan. En anders weet hij de bundel misschien te traceren.

De dichter herinnert zich weinig meer: ‘Een paar exemplaren hebben we uitgevent op de Boulevard St. Michel aan Nederlandse Parijsbezoekers, de rest weggegeven aan vrienden (zoals Simon V.) en kennissen. Aan wie allemaal is uit mijn geheugen gewist; het is lang geleden. Zelf heb ik geen ex. meer.’Ga naar eindnoot39 Remco Campert is überhaupt nooit een verzamelaar of bibliograaf van zijn eigen werk geweest. Tien jaar na het Braak-avontuur moest hij een medewerker van de Documentatiedienst van het Letterkundig Museum bekennen geen enkel nummer van zijn eigen tijdschrift bewaard te hebben, ‘gevolg van grote slordigheid’.Ga naar eindnoot40

Dit was niet de eerste keer dat een verzamelaar de dichter over diens debuut aansprak. De Haagse bibliofiel Simon van Wouwe deed het dertig jaar geleden ook, kort nadat hij Ten Lessons with Timothy pardoes in bezit had gekregen. ‘Ik liep de toenmalige antiquarische afdeling van boekhandel H. de Vries in Haarlem binnen. En daar, in de vitrine, lag Camperts debuut. Nummer één van de oplage. Prijs: ƒ 39,50. Ik sprong natuurlijk een gat in de lucht.’ Toen Van Wouwe Campert later in de koffiehoek van Athenaeum Boekhandel op het Spui zag zitten, sprak hij hem aan. ‘Ik vertelde dat ik Ten Lessons had gevonden. Hij wilde het onmiddellijk van mij kopen. Dat wilde ik natuurlijk niet. Ik was toen heel serieus Vijftigers aan het verzamelen. André Swertz was in 1977 met zijn catalogus De Vijftigers gekomen en die vroeg heel andere prijzen.’Ga naar eindnoot41 Over de herkomst van Van Wouwes exemplaar, dat ook dubbelgevouwen is geweest, is niets bekend.

Warme verwarring dichten

Ten Lessons with Timothy laat zich lezen als een neerslachtig relaas van Camperts verblijf in Parijs. ‘Het was een koude winter’… De barre decembermaand van 1950 is het decor van de tien gedichten. In het eerste gedicht vriezen ’s nachts ‘sterren in de stoepen’ en ‘drukken wij plakplaatjes van vogels/ op de bloemenruiten af’. Bomen zijn ‘bijna ontzield’, takken zijn dood, een sloot is bedekt met ‘stijfgevroren water’. Er wordt naar warmte verlangd. In het vierde gedicht loopt ‘een jongetje in matrozenkleren’ verwonderd te dwalen op ‘het warme strand’. Maar de dichter realiseert zich – want ‘hoe ver is van hier’ – dat dit slechts een vaag verlangen kan zijn. Melancholisch zijn het derde en vijfde vers, waarin ‘Moldau en Seine/ twee eendere rivieren zijn/ door dezelfde bruggen ingesnoerd’ en ‘alles [scheen] te zijn geplaatst onder een adembenemende glazen stolp’.

Droevig en bijna meelijwekkend is het negende gedicht, dat opent met de fraaie regel: ‘het verstilde gelaat van alles in kou’. Kranten slaan ‘een krans van gestolde bloedkorrels’ om het voorhoofd.

De tweede strofe van ‘9.’ heeft een romantisch citaat van Lucebert, uit diens gedicht ‘de amsterdamse school’, waarvan de inkt toen nog nat was (‘we schrijven dichters 2 nov 1950’ is de datering in het gedicht) en dat verscheen in het novembernummer van Braak. Aan het slot van Camperts vers is weer de triestheid, die toch ook een glimlach oproept.

In het tiende en laatste gedicht wordt de Timothy uit de titel drie keer rechtstreeks aangesproken en een les geleerd. Het opent met een uitzicht op Parijs: ‘Timothy/ de daken zijn swinters/ spiegels alleen voor sterren’. Timothy – en ook de lezer – moet naar jazzmuziek luisteren uit ‘de glazen piano van papa Tristano’. Verder staan er in dit gedicht louter inzichten van uitzichtloosheid en metaforen van vergeefsheid. Seinen van ‘reeds gestorven planeten’ zijn ‘onontcijferbaar’ en wij zijn gedoemd ‘een sleutel te zoeken/ die verroest is en vergaan’. Dit is het enige gedicht uit de bundel, volgens het colofon ‘geinspireerd op de gelijknamige gramofoonplaat van Dizzy Gillespie’, waarin sprake is van muziek: ‘barre vogel van Klee/ vliegend in een zacht getinte poolnacht’ luidt de associatie.

Paarsrode balpen

Van slechts vier exemplaren van Camperts absolute debuut is nu de verblijfplaats bekend. Het is opmerkelijk dat alle getraceerde exemplaren van Ten Lessons with Timothy in het colofon nummer ‘1’ hebben meegekregen. Vijfenzestig jaar na dato heeft Campert wel een vermoeden waarom ze dat deden: ‘ik denk dat we iedereen nummer 1 gunden. En ook uit een soort jonge honden speelsheid.’Ga naar eindnoot42 De nummers en handtekeningen in de vier colofons zijn vrijwel identiek: waarschijnlijk is de gehele oplage op hetzelfde moment genummerd en gesigneerd met dezelfde paarsrode balpen.

Slechts vier exemplaren? Vooralsnog vier. De Amerikaanse antiquaar H.P. Kraus merkt in zijn autobiografie op: ‘In this business, you never assume that six copies exist because six are recorded. There could be another one. There could be, though not likely, another six.’Ga naar eindnoot43 Na een zoektocht van vier jaren weet ik alleen niet of dit nu troostend of verontrustend is.

[2015/4]

Bij dit nummer

‘Je blies in je handen en er was muziek’, ‘Je stampte met de voet op de grond en er was een feest’, of ‘Poëzie is een daad van bevestiging’. Remco Campert (1929) is de bedenker van gevleugelde oneliners. ‘Nu moet je een foto nemen/ als je wilt lachen later’ is er ook zo een. Gelukkig hebben diverse schrijvers en fotografen die gedachte willen omarmen waardoor dit nummer kon ontstaan. Dát u deze dikke aflevering nu ook in handen hebt, is mede te danken aan de genereuze steun van de Vrienden van De Parelduiker.

De Parelduiker heeft geprobeerd, met medewerking van Campert zelf die toegang tot zijn persoonlijk archief verleende, een beeld te krijgen van de laatste der Vijftigers. Makkelijk is dat niet. Jan Cremer noemde hem ‘de Gladvergeten Vijftiger Babyface Verrukkulluk, een alleraardigste Jongen met een fantastiese bril’. Jaap Goedegebuure typeerde Campert als ‘de Scott Fitzgerald van de Nederlandse lost generation van de jaren 40-50’. En Kees Fens was aanvankelijk kritisch (‘Campert is in zijn vroegere poëzie misschien toch te vaak te opportunistisch geweest om veel gedichten de kans op een klassiek karakter te geven’) maar verborg later zijn bewondering voor zowel de dichter als de stukjesschrijver niet: ‘Campert vouwt het leven als een krant open.’

Campert is als literaire figuur gelukkig zo veelzijdig, dat er aanknopingspunten te over zijn. Daarom zoomt dit nummer in op wat minder bekende en bijzondere, karakteristieke aspecten van zijn werk: de invloed van jazz en film bijvoorbeeld en de totstandkoming van zijn officieuze debuut, Ten Lessons with Timothy (waar zijn toch die paar gestencilde exemplaren gebleven?). Een heftige briefwisseling met Simon Vinkenoog uit 1953 doet even vergeten dat Campert geen polemist is. We zien Campert als redacteur van verschillende tijdschriften en van de uitgeverij die hij altijd trouw bleef, De Bezige Bij. Minder bekend is misschien dat hij veel heeft vertaald en radioteksten leverde voor o.a. Rijk de Gooyer. En we lopen en rijden met Campert door het Antwerpen waar hij ooit woonde, en volgen het spoor door steeds meer ‘verdwijnend’ werk dat zo langzamerhand een schaduwoeuvre begint te vormen. Tot slot vroeg de redactie vier dichters van nu een ode op hem te schrijven.

In het feit dat Campert dit jaar de Prijs der Nederlandse Letteren kreeg toegekend zag de redactie van De Parelduiker een extra reden om met dit dubbeldikke nummer een strik op zijn oeuvre en persoonlijkheid te spelden. Het is tevens bij uitstek de manier om het twintigjarig jubileum van het blad luister bij te zetten.

De redactie

[2015/4]

Bij dit nummer

‘Je blies in je handen en er was muziek’, ‘Je stampte met de voet op de grond en er was een feest’, of ‘Poëzie is een daad van bevestiging’. Remco Campert (1929) is de bedenker van gevleugelde oneliners. ‘Nu moet je een foto nemen/ als je wilt lachen later’ is er ook zo een. Gelukkig hebben diverse schrijvers en fotografen die gedachte willen omarmen waardoor dit nummer kon ontstaan. Dát u deze dikke aflevering nu ook in handen hebt, is mede te danken aan de genereuze steun van de Vrienden van De Parelduiker.

De Parelduiker heeft geprobeerd, met medewerking van Campert zelf die toegang tot zijn persoonlijk archief verleende, een beeld te krijgen van de laatste der Vijftigers. Makkelijk is dat niet. Jan Cremer noemde hem ‘de Gladvergeten Vijftiger Babyface Verrukkulluk, een alleraardigste Jongen met een fantastiese bril’. Jaap Goedegebuure typeerde Campert als ‘de Scott Fitzgerald van de Nederlandse lost generation van de jaren 40-50’. En Kees Fens was aanvankelijk kritisch (‘Campert is in zijn vroegere poëzie misschien toch te vaak te opportunistisch geweest om veel gedichten de kans op een klassiek karakter te geven’) maar verborg later zijn bewondering voor zowel de dichter als de stukjesschrijver niet: ‘Campert vouwt het leven als een krant open.’

Campert is als literaire figuur gelukkig zo veelzijdig, dat er aanknopingspunten te over zijn. Daarom zoomt dit nummer in op wat minder bekende en bijzondere, karakteristieke aspecten van zijn werk: de invloed van jazz en film bijvoorbeeld en de totstandkoming van zijn officieuze debuut, Ten Lessons with Timothy (waar zijn toch die paar gestencilde exemplaren gebleven?). Een heftige briefwisseling met Simon Vinkenoog uit 1953 doet even vergeten dat Campert geen polemist is. We zien Campert als redacteur van verschillende tijdschriften en van de uitgeverij die hij altijd trouw bleef, De Bezige Bij. Minder bekend is misschien dat hij veel heeft vertaald en radioteksten leverde voor o.a. Rijk de Gooyer. En we lopen en rijden met Campert door het Antwerpen waar hij ooit woonde, en volgen het spoor door steeds meer ‘verdwijnend’ werk dat zo langzamerhand een schaduwoeuvre begint te vormen. Tot slot vroeg de redactie vier dichters van nu een ode op hem te schrijven.

In het feit dat Campert dit jaar de Prijs der Nederlandse Letteren kreeg toegekend zag de redactie van De Parelduiker een extra reden om met dit dubbeldikke nummer een strik op zijn oeuvre en persoonlijkheid te spelden. Het is tevens bij uitstek de manier om het twintigjarig jubileum van het blad luister bij te zetten.

De redactie

[De laatste pagina]

Paul Arnoldussen
Ludvík Vaculík (1926-2015)

Dat Ludvík Vaculík een Tsjechische schrijver was, een dissident die in 1968 het Manifest van tweeduizend woorden publiceerde waarmee hij de communistische partij opriep tot verdergaande democratisering dan partijleider Alexander Dubček aandurfde, daaraan werd bij zijn overlijden, 88 jaar oud, op 6 juni veelvuldig herinnerd. En ook dat hij de centrale figuur werd in de verspreiding van de illegale literatuur die na het neerslaan van de Praagse Lente van de grond kwam. Wat er niet stond is dat hij een van de betere openingszinnen uit de wereldliteratuur op zijn naam heeft staan: ‘In Praag woont meer dan een miljoen mensen, die ik hier maar niet een voor een zal opnoemen. Zo begint Cavia’s op proef, waarvan begin dit jaar bij uitgeverij Leesmagazijn een nieuwe vertaling verscheen door Kees Mercks. Alles wat van Vaculík in het Nederlands verscheen hebben we aan Mercks te danken, niet alleen die prima, enige keren bekroonde, vertalingen. Hij was het die de publicaties bij uitgevers aankaartte, soms tevergeefs.

Timmermanszoon Vaculík studeerde van 1946 tot 1951 politieke en sociale wetenschappen in Praag, maar daarvoor had hij al een andere opleiding afgerond: tot schoenmaker, bij de Bata-fabriek, waar hij het bracht tot pedagoog in het fabrieksinternaat. De schoenmaker, met de spijkertjes in zijn mond, duikt een enkele keer op in zijn teksten. In 1946 ook werd hij lid van de communistische partij. Waarom? Daar heeft hij zich voorzover bekend nooit over uitgelaten. Na zijn studie werkte hij onder meer bij het partijblad Rudé Právo en was hij redacteur jeugduitzendingen bij de Tsjecho-Slowaakse radio. Zijn laatste ‘reguliere’ functie was redacteur van het literaire tijdschrift Literární noviny. Kinderen lagen hem wel aan het hart, in ieder geval, ze komen nogal eens in zijn werk terug en hij publiceerde ook boeken, gebaseerd op de dagboekjes die hij ooit als kind had geschreven. Daarin kwamen veel cowboys en indianen voor.

In 1966 verscheen zijn eerste grote roman De Bijl. Die is wat minder speels dan Cavia’s op proef, wel met evenveel weemoed en sarcasme en nauwelijks verholen kritiek op de onrechtvaardige gang van zaken in zijn land. En met, zoals vaak bij Vaculík, oog voor natuur en milieu, maar dat woord had toen nog geen ingang gevonden. Het boek verscheen in een wat liberaler wordende periode van het regime onder partijleider Antonin Novotný, die het jaar erna opzijgeschoven werd ten faveure van Dubček.

Acht maanden later maakte het Warschaupact, in augustus 1968, een einde aan Dubčeks ‘socialisme met een menselijk gezicht’. Het leidde tot uitstoting van Vaculík uit de schrijversbond en uit de partij. Publiceren werd hem onmogelijk gemaakt en hij was niet de enige die dit lot trof. Als snel zette hij een ondergrondse uitgeverij op poten, Edice Petlice (uitgeverij Grendel), die uiteindelijk zo’n vierhonderd publicaties verzorgde van hemzelf en veel collega’s, uiteenlopend van een enkele column tot complete romans. Zeker in de begintijd waren de oplages piepklein, de manuscripten moesten worden overgetikt met carbonpapier tussen de velletjes. Later boden kopieerapparaten uitkomst en ten slotte de eerste computers met de printers.

Verschillende teksten bereikten zo ook het Westen en konden daar professioneel worden uitgegeven. Onder meer die ‘Cavia’s op proef’ uit 1970. Het is een hoogst ironisch verhaal over een bankbediende die in eerste instantie voor zijn kinderen cavia’s in huis neemt. Aanknopingspunten genoeg om het systeem op de hak te nemen, de metaforen liggen voor het opscheppen en daar maakt Ludvík Vaculík geraffineerd en gelukkig ook terughoudend gebruik van.

Hij is geen gedreven politiek auteur met brede vergezichten. Hij zoekt het graag in de saillante details. In een van zijn columns – misschien is het oude woord ‘cursiefje’ beter – schrijft hij diep in zijn hart het liefst geitenhoeder te willen zijn. Dat zou hebben betekend ‘dat ik niets van politiek afgeweten had, dat ik onafhankelijk was geweest – op die geit na dan – en dat ik nergens over hoefde te schrijven of alleen maar om me te amuseren, me interessant te willen maken of mensen of overheden te willen plagen’. En even verderop: ‘Wat ik wel graag

zou willen en eigenlijk ook zou kunnen, is van die frisse geriatrisch jeugdige uitvallen schrijven tegen van alles en nog wat. Zonder op de gevolgen en de reacties te hoeven letten.’

Wie kennismaakt met zijn werk stelt vast: dit is niet bij een wensdroom gebleven. Het stukje is verschenen in een door Mercks samengesteld bundeltje Is het lente? (Uitgeverij Voetnoot, 2013). Pareltjes zijn erin te vinden. Prachtstukje over de vogelhuisjes die hij maakt (de schrijver is veel in de weer met bloemen, planten en vogeltjes): ‘Uiteraard is het niet juist om huisjes voor het vogeldom te maken, want daarmee richten het vogelen het mensdom zich naar omstandigheden die voor beide partijen onnatuurlijk zijn.’ In hetzelfde stuk komt, door een discussie met zijn zoon Jan, de kwestie ‘van oudsher’ ter sprake. Jan ging daar iets te achteloos mee om. Van oudsher moet ‘op z’n mínst van voor de Eerste Wereldoorlog zijn, op z’n mínst.’ Om te eindigen met ‘Luister, je moet wel voorzichtig zijn met wat je ‘van oudsher’ noemt. Want daar verleen je dingen een bepaalde legitimiteit mee, een bepaald respect en zelfs iets van vergane glorie.’

Vaculík koopt een bundel met liederen van de volkeren uit de Sovjet-Unie ‘omdat ik even niet stilstond bij de verschillende betekenissen van bepaalde woorden bij ons en daarginds: bij ons zouden ze er liederen onder verstaan die het volk zingt of gezongen heeft, terwijl het bij hen liederen zijn die je juist in plaats daarvan zingen móét.’

Hij schrijft ook regelmatig op waarom hij dingen opschrijft zoals hij ze schrijft. Over Oom Jo ek: ‘Wegens gebrek aan geschikte bruggetjes zag ik geen kans zijn dood hier eerder te vermelden.’ Zijn stijl is, lijkt me, voor menigeen die zelf schrijft gevaarlijk aanstekelijk.

Mercks noemt hem een ietwat kokette anarchist, een voortdurende provocerende dwarsligger, die zich aan niets en niemand wilde binden. Dat was hij al vroeg. Bij de radio meldde een collega de diefstal van een portemonnee die hij op zijn bureaublad had laten liggen. De leiding verklaarde niet verantwoordelijk te zijn voor zaken die zich op een bureau bevonden. Waarop Vaculík zijn tikmachine pakte om die dan maar eens mee te nemen. Uiteraard werd hij door een van de overal aanwezige deurbewakers tegengehouden.

Is Vaculík er gelukkig van geworden?

Dat is de vraag. Mercks die hem persoonlijk heeft meegemaakt ervoer hem eind jaren tachtig als een wat knorrige oude man. Zijn tijd was al voorbij toen de radicale omwenteling van 1989 kwam. Hij wilde wel het woord voeren op de betogingen die daaraan voorafgingen maar dat mocht hij niet. Het kwetste hem ‘tot diep in zijn winterschoenen’. Want een geslaagd stukje daar over maken, dat kon hij nog wel.

Dit artikel kwam tot stand vooral dankzij de gepubliceerde en mondelinge toelichtingen van Kees Mercks.

[Schoon & Haaks]
Jan Paul Hinrichs

Deze rubriek bespreekt publicaties van privé-drukkers en marginale uitgevers. Recensie-exemplaren kunnen worden gestuurd naar de samensteller, Terweeweg 3-A, 2341 CL Oegstgeest (janpaul@hinrichs.nl).

Augusta Peaux: onze grootste dichteres?

Een Geheimtip was Augusta Peaux (1859-1944) niet meer nadat de bloemlezingen van Warren (1979) en Komrij (1979) haar gedichten ruimschoots opnamen. Maar na haar late debuutbundel Gedichten (1918) en de tweede en laatste bundel Nieuwe gedichten (1926) verschenen geen boekuitgaven van Peaux. Dat bleef zo tot in 2011 de Avalon Pers van Jan Keijser Nagelaten gedichten drukte: een keuze uit genoemde bundels aangevuld met drie ongebundelde gedichten en een portretets door Will Landman. Nu brengt uitgeverij Liverse een ruimere keuze onder de titel De wilgen, de velden, het water waarmee ze meteen als natuurdichteres is neergezet. Beide uitgaven zijn bezorgd door Mario Molegraaf. De neerlandistiek verzwijgt Peaux maar miskend was ze nooit: Verwey, Kloos en Bloem loofden haar onomwonden. Later is ze gewoon vergeten. Typerend is een mededeling van Molegraaf in het nawoord bij de laatste uitgave: Peaux, die ongehuwd bleef, is bijgezet in het Nijmeegse graf van haar ouders en zus zonder dat de familie haar naam op de steen liet zetten. ‘Eenzaam kerkhof’ is toepasselijk een van haar bekendste gedichten. Ze leefde, zonder baan, teruggetrokken als spaarzaam publicerend domineesdochter die God buiten de verzen liet. Wel maakte ze reizen waarvan die, tweeënhalve maand lang, met twee vriendinnen naar IJsland in 1923 de opvallendste is. In het lege, ongenaakbare IJsland vond ze schijnbaar wat ze zocht. De almachtige natuur van het eiland kreeg gestalte in een cyclus van elf gedichten: ‘Dit land wil eenzaam zijn, geen vriend van menschen, / maar met de sterren en de zee alléén’. Ze werkt hier in de tegenwoordige tijd, terwijl ze anders vooral voor het verleden kiest. Peaux weet meesterlijk steden en landschappen verstard buiten de tijd te situeren, in bijzonder licht: kennelijk de weerschijn van iets dat ze verborgen hield en dat de spanning erin houdt. Op haar best is Peaux als ze meer schetst dan redeneert. Ook geldt bij haar: hoe minder adjectieven, hoe beter. Vrijwel al haar gedichten sluiten mensen uit of gaan over de onbereikbaarheid van een ander. In de inleiding bij de door haar vriendin en reisgenote Geertruida Meuleman vertaalde IJslandse verhalenbundel Alfur van Windhael (1924) heeft ze het ondubbelzinnig over ‘deze tragische waarheid: de eenzaamheid, het alleen

zijn van iedere ziel, het onbegrepene, ook van de eigene’. Ook de eigen omgeving blijft afgeschermd. Schijnbaar maar één gedicht, ‘Wij leven’ (slotgedicht van Nieuwe gedichten, niet door Molegraaf gekozen), gaat over een situatie binnenskamers, bij het haardvuur: ‘’t Vuur werpt zijn schijnsel op de ruit / en wischt den blauwen glans der maan, / de klok tikt zacht den avond uit / en alles spreekt hier van vergaan.’ Deze verzen tasten soms naar een vage liefde die wellicht niet echt bestond en alleen verijdeld was, naar duiding van woorden van vroeger: ‘nu rijten zij mijn herte wond, / de woorden, die ik nooit verstond.’ Peaux zocht naar tekenen in de natuur, vooral in lichtval, vertaalde haar stemmingen in allerlei lichtschakeringen: ‘Ik vrees aan winter’s kimmelijn / de huizen, die groot en donker zijn.’ Peaux hoort onmiskenbaar bij de grote dichters van wie er heel weinig zijn. Deze zeer welkome uitgaven bevatten iets minder dan de helft van haar gedichten: parels als ‘Zomernacht’ en ‘Maansikkel’ blijven nog verborgen in antiquarisch onvindbare uitgaven. De oprecht en weinig opdringerig klinkende Peaux zou wel eens een nieuwe heldin van het marginale circuit kunnen worden. Maar hopelijk volgt ook een definitieve stap die Peaux terug in de literatuurgeschiedenis kan brengen: een uitgave van alle gedichten, verhalen, opstellen en vertalingen. Veel meer dan vijfhonderd bladzijden zal dat niet zijn. Graag zien we dan ook de bronvermelding voor het archiefmateriaal dat Molegraaf aanhaalt in het nawoord bij de nieuwe uitgave die de uitvoerigste levensschets van Peaux biedt waarover we beschikken.

Augusta Peaux, Nagelaten gedichten. Woubrugge: Avalon Pers, 2011. 23 p. 95 ex. € 40 (Leidse Slootweg 4, 2481 kh Woubrugge avalonpers@hetnet.nl).

Augusta Peaux, De wilgen, de velden, het water. Dordrecht: Liverse, 2^de herz. druk 2015. 125 p. € 24,50 (info@liverse.nl).

Huis Clos: Herman Gorter, Hugo Claus en Kees Fens

Sinds jaar en dag geeft Huis Clos subliem door Piet Gerards vormgegeven boeken uit rond eigenzinnige schrijvers en kunstenaars. De laatste tijd komen er geleerd ogende essays in de sfeer van de neerlandistiek bij. Johan Sonnenschein (1980), lector Nederlands in Luik, waagt zich aan een teksteditie met uitvoerig commentaar van het gedicht ‘Een dag in ’t jaar’ van Herman Gorter (1864-1927) dat postuum voor het eerst in 1948 is gepubliceerd. Waarom is dit gedicht van ruim 800 regels, waarin een ik vanuit zijn torenkamer op het platteland in de

zondige jungle van een stad terechtkomt, zo belangrijk dat een afzonderlijke heruitgave nodig is? Het is volgens Sonnenschein in zijn voortreffelijke ‘rondleiding’ alleen al interessant omdat het ontstond tussen de meesterwerken Mei (1889) en Verzen (1890): ‘als poëtisch document van de enige dichter van voor 1900 wiens werk nog in de originele bundels wordt herdrukt.’ Hij plaatst het stadsgedicht van de natuurdichter binnen de literatuur en filosofie van de tijd maar ook binnen de Nederlandse traditie, waarin Leopold en Nijhoff met ‘Cheops’ en ‘Awater’ het ‘middellange gedicht, tussen epiek en lyriek’ […] een ‘ding’ op zich’ maakten. Voor wie alle verwijzingen naar Nietzsche te veel worden, blijft Gorters poëzie over die nu voor het eerst separaat is uitgegeven: bij vlagen misschien wat onaf maar evenzeer verrassend modern of uitbundig: ‘Want zoo werd mijn hart geboren / ik kan niet hooren / ooit een geluid / of diep in mij fluit / mijn eigen zielsvogel diezelfde toon.’ Paul Claes (1943) promoveerde ooit op de poëzie van Hugo Claus en brengt in Meester Claus – zijn 117^de boekpublicatie volgens de flap – vier stukken uit de jaren 1985-2014 bijeen. Dit is voorbeeldige lectuur voor lezers die Claus kennen en waarderen of voor een cursus poëtica maar lijkt minder geschikt om anderen te enthousiasmeren. Wie Claus links liet liggen, krijgt genoeg materiaal om dat zo te laten. Claes analyseert vooral de negatieve emoties in zijn poëzie: dwang, claustrofobie, agressie, angst, beklemming. Hij stelt dat Claus al ‘gekluisterd wordt door zijn naam’ die volgens hem in verband gebracht kan worden met het Latijnse werkwoord ‘claudere’ (sluiten, belemmeren) en zo ook met ‘kluisteren’, ‘kluis’ etc. Maar je hoeft ook geen kerkganger te zijn om een niet aflatende ‘oorlog met de roomse religie’ geen thema voor poëzie te vinden. Claes beweegt zich vooral binnen een academisch kader en haalt theoretici als Algirdas Greimas en Jacques Lacan van stal. Kees Fens (1929-2008) doet het zonder dat soort referenties. Het vers wint bevat de teksten van zijn eerste recensie uit de Volkskrant, over Hella Haasse uit 1969, en de laatste, over Petrarca uit 2008. In zijn inleiding meldt Erik van der Berg dat de naam Fens nooit viel op Amsterdamse universiteitscolleges Nederlands in de jaren zeventig en tachtig. Decennia zijn voorbij en Fens is dood maar zijn leesbaarheid blijft er niet minder om.

Johan Sonnenschein, Een glorieus ding. ‘Een dag in ’t jaar’ van Herman Gorter. 2014. 126 p. 600 ex. € 15 | Paul Claes, Meester Claus. 2015. 69 p. 350 ex. € 12,50 | Het vers wint. Van en over Fens. 2015.

21 p. 250 ex. € 3,50 | (Huis Clos, p/a Gerard Terborgstraat 16 hs 1071 tm Amsterdam info@uitgeverijhuisclos.nl)

Corrado Hoorweg canoniseert een sekte

Uitgeverij TIEM in Baarn produceert boeken over management en ict maar ook de Prominent-reeks die in vormgeving nogal eenvoudig en inhoudelijk soms marginaal overkomt. Dat geldt zeker voor Florilegium, een bloemlezing met ‘humanistische’ poëzie van eigen bodem. Humanistische geest is volgens samensteller Corrado Hoorweg, pseudoniem van classicus Conrad Stibbe (1925), ‘een geestesgesteldheid die […] zich beroept op twee fundamentele waarden: die van de Grieks-Romeinse oudheid en die van het Christendom’. Vertegenwoordigd zijn de Tachtigers, Leopold, Roland Holst, Boutens, Gerhardt en vijf dichters uit de Castrum Peregrini-sekte, leerlingen van Wolfgang Frommel (zie De Parelduiker 2015/1): Vincent Weyand, Adriaan Gaaikema (=Chris Dekker), Gabriel van Emmichoven, Corrado Hoorweg en Reinout Vreijling (=Jaap van Rossum du Chattel). De suggestie van Hoorweg is duidelijk: wat Willem Doorenbos voor Kloos en de zijnen was, was Frommel voor Weyand en de zijnen. Of onze literatuurhistorici deze parallel gaan overnemen? De bloemlezing bewijst dat de Castrum-dichters uitgesproken sektarisch opereerden: hun werk was bijna uitsluitend bekend onder elkaar en in eigen beheer uitgegeven, hoewel Komrij zo vriendelijk was twee gedichten van Hoorweg en Weyand in een latere druk van zijn bloemlezing op te nemen. De langst levende, Hoorweg, reconstrueert op negentigjarige leeftijd een stroming waarvan het bestaan hoogstens binnen eigen kring aannemelijk is geweest. Zelfs dat lijkt niet zeker. De vormvaste Castrumdichters voelden zich boven de Vijftigers verheven: ‘Vernieuwing, zo dachten wij, hangt niet af van een literaire mode of van inspiratie door een sociale beweging of een andere levensbeschouwing, maar van een vernieuwing van het leven zelf, een vita nova, zoals dat telkens weer nodig is in een levende cultuur. Dat hadden wij, zo meenden wij, in onze vriendenkring in de oorlog en daarna verwerkelijkt. Bij ons lag de vernieuwing, niet bij deze of gene literaire stroming.’ Als zijn poëzie in de bloemlezing aan de beurt is, spreekt Hoorweg over zichzelf in de derde persoon. Hoorwegs gedicht bij de begrafenis van Chris Dekker (1923-1996), jarenlang woonachtig tussen de Maya’s in Mexico, eindigt met een mooi beeld: ‘En toch – een leven lang hield stand bij ons / De jacht op ’t hert dat niet te vangen is. / Ik zag zijn zilveren hoef boven jouw graf.’ Het slotgedicht, ‘Strand’ van Vreijling, is dramatisch. Het gaat over het joodse meisje Liselotte dat vlak na de bevrijding met Frommel ging zwemmen en verdronk: ‘Opgebaard, een mis gelezen / naar je graf gebracht. / Aan Auschwitz wel ontkomen.’ Oorlog, onderduiking en trouw aan dode medeleden verschaften een ondergrond aan deze poëtische sekte die draaide op ruime giften. El gran bal (uitg. Van Gruting, 2005), het interessante herinneringsboek voor Chris Dekker, onthulde al dat Castrum Peregrini zonder diens financiële hulp niet was verschenen.

Corrado Hoorweg, Florilegium: een humanistische stroming in de Nederlandse dichtkunst sinds 1880. Baarn: TIEM, 2014. 276 p. € 19,95 (in- fo@uitgeverijtiem.nl).

L.H. Wiener zeventig jaar

Deze rubriek identificeerde C.O. Jellema en Geerten Meijsing als de actuele favorieten van het marginale circuit. ‘The Third Man’ zou verhalenschrijver L.H. Wiener (1945) kunnen zijn die ook in de boekhandel nog meetelt: Atlas Contact gaf dit jaar zijn verzamelde verhalen uit in een pil van meer dan duizend bladzijden. De afgelopen jaren kwamen we zijn werk veelvuldig tegen bij De Carbolineum Pers, Hinderickx & Winderickx en, op Haarlemse thuisgrond, bij De Korenmaat en De Hof van Jan. Rob Huizinga, lokaal collega leraar Engels van Wiener, nam het initiatief voor LHW70, een vriendenboek ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag. Dit is de marge in goede vorm: een anonieme gelegenheidsuitgever, een dik ingebonden en aantrekkelijk vormgegeven boek, welwillende bijdragen en een auteur die zich blijkens het voorwoord ‘enigszins miskend’ zou voelen. Het boek opent met soms nogal particuliere verjaardagsgroeten van vrienden van de leraar-schrijver waarin jonge meisjes, drank en cafés een hoofdrol spelen. Lisette Lewin, Max Pam, P.F. Thomése, Peter Verstegen en anderen zijn van de partij. De langste bijdrage is van Pieter Waterdrinker en gaat meer over Lviv dan over Wiener. De kern van het boek vormen de verfijnde beschrijving van een fietstocht door Haarlem aan de hand van fragmenten uit Wieners werk door ‘huidige vriendin voor het leven’ Annalisa Hemmes en een complete bibliografie van vijftig jaar schrijverschap door Rob Huizinga. Ook treffen we de Mededelingen van het L.H. Wiener-Genootschap (250 afnemers) aan die eerder alleen als email waren verzonden. In de bijdrage van Nick ter Wal lezen we iets over de bibliofiele cultus rond Wiener die kennelijk een vorm van klantenbinding is die onze drukkers qua afzetmogelijkheden zullen waarderen: ‘Was hij vroeger de bestrijder, tegenwoordig is

Wiener de verspreider van het leed dat bibliofilie heet. Want de schrijver omringt zich met verzamelaars van zijn werk.’ Inmiddels kreeg Wiener een lintje en drukte antiquariaat Hinderickx & Winderickx in Utrecht de Brief aan de koning waarmee Thomése hem daarvoor voordroeg. Hij noemt hem ‘een opvliegende en conflictueuze schrijver’. Het boekje was in stijl meteen uitverkocht.

Flip Hammann e.a. (red.), LHW70: een liber voor een libertijn. 2015. 359 p. 450 ex. € 35 (huizingarob@gmail.com).

Ronny Boogaart en Eric de Rooij
Het kleurrijke andere leven
De correspondentie van Hans Warren met soldaat Jan Kakebeeke in Nederlands-Indië

Ronny Boogaart (1968) en Eric de Rooij (1965) publiceerden eerder in De Parelduiker over Hans Warren, Jan Wolkers en Bernard Sijtsma. Van hun hand zijn Hart van mijn land ik ben terug. Een literaire wandeling door het Zeeland van Hans Warren (2007) en Het beste mijner paradijzen. Wandelen door het Gooi met Van Eeden, Van Deyssel en anderen (2011). Van Boogaart verscheen eerder dit jaar Een sprinter is een stoptrein zonder wc. De sturende kracht van taal (Amsterdam University Press) en van De Rooij zijn poëziedebuut Het eindigt zomaar ergens (Liverse).

Ze werden overgoten met benzine en in brand gestoken, de brieven die Hans Warren tussen 1947 en 1950 schreef aan zijn vriend en dorpsgenoot Jan Kakebeeke. Tijdens de politionele acties was hij als soldaat gestationeerd in Nederlands-Indië.Ga naar eindnoot1 Kakebeeke maakte schoon schip. De aanleiding was een ordinaire ruzie op zijn huwelijksdag, enkele jaren na zijn terugkeer in Borssele. Ruzie omdat Warren zich tijdens de receptie zo had misdragen. ‘Ik had de bruid gekust, op mijn knieën getrokken, betast, en de bruidegom dronken gevoerd. Dat alles in bijzijn van mijn eigen vrouw.’Ga naar eindnoot2 Met de teloorgang van de vriendschap zouden dus ook de brieven van Warren aan Kakebeeke als verloren beschouwd kunnen worden, ware het niet dat Warren niet alleen boekhouder was van zijn eigen leven, maar ook van zijn correspondentie. Behalve de brieven van Kakebeeke uit Indië, zo’n honderd in aantal, bevinden zich in de nalatenschap van Warren onder meer een brievenboek met kladversies van zijn eigen brieven, en doorslagen van enkele getypte brieven.Ga naar eindnoot3 Zijn inzet voor de correspondentie maakt Warren meteen duidelijk in zijn eerste brief van 17 november 1947, en die is ambitieus:

Onwillekeurig zal deze brief, zullen alle brieven aan jou iets van een dagboek hebben, iets directs, vertrouwelijks, nu dat ik geen geheimen voor je heb. Ik noteer voor jou zoals ik voor mezelf doe: is dat niet het grootste vertrouwen dat ik je schenken kan? […] Vergeet nooit dat ik je vriend ben, je beste. Dat er niemand is die je zo goed kent als ik. Dat je kleinste zorg mij nooit te veel zal zijn, en je laagste streek geen aanleiding tot verwijt.

Daarna volgen vijfentwintig brieven die waarschijnlijk een serieuze weergave zijn van de daadwerkelijk verstuurde brieven – zelfs een klad dat hij op zijn werk (met briefhoofd Gemeente Borssele) heeft geschreven, plakt hij in het boek. Vier maan-

den later, vanaf begin maart 1948, krijgt het brievenboek een ander karakter en zijn de teksten eerder samenvattingen van brieven die al naar Nederlands-Indië onderweg zijn. Deze wijziging weerspiegelt aardig de ontwikkeling van de gevoelens die Warren voor Kakebeeke koestert. In het begin is de toon van zijn brieven die van een hartstochtelijke geliefde, maar niet lang daarna begint hij kritiek te leveren op Kakebeeke en eigenlijk al na enkele maanden worden de brieven van Warren steeds korter en zakelijker. Wat is er in de tussentijd gebeurd?

Naar Indië

Jan Kakebeeke (1926-2000) werd evenals Hans Warren (1921-2001) in Borssele geboren. Ze moeten elkaar nagenoeg hun hele leven gekend hebben, maar een intensiever contact ontstond toen zij allebei, vlak na de bevrijding, werkten bij de gemeentesecretarie van Borssele.

Het werk, zes uur per dag, waarvan je gemakkelijk drie kwartier à een uur af kunt trekken door wat te laat komen en koffie drinken, is niet bepaald prettig, maar best vol te houden. Overstelpend druk is het er haast nimmer, en met de collega’s kan ik het redelijk vinden.Ga naar eindnoot4

Zo impliciet doet Kakebeeke zijn intrede in het dagboek van Warren. Later krijgt hij, zoals de meeste dorpsgenoten in het gepubliceerde dagboek, ook een schuil-

naam: Kees. Op 1 september 1946 schrijft Warren voor het eerst uitgebreid over hem: ‘Iemand die ik zelden noem is Kees. Tussen ons bestaat er een wisselspel van krachten. Hij is op mij verliefd, haast slaafs aan mij onderworpen zelfs, maar ik kan niet van hem houden, hoewel hij me soms ontroert door zijn toewijding.’Ga naar eindnoot5 Begin 1947 krijgt Kakebeeke zijn militaire opleiding, hij wordt als artillerist gelegerd in Ede en later dat jaar in Arnhem. In die tijd bekent Warren dat Kees hem ‘veroverd’ heeft.Ga naar eindnoot6

In oktober 1947 hebben beide vrienden het moeilijk met het aanstaande vertrek van Kakebeeke naar Nederlands-Indië. Warren geeft hem foto’s mee, van het Zeeuwse landschap (de Westerschelde) en van zichzelf (‘Hij wou een kiek van mij als jochie van een jaar of vijf, zittend op een kilometerpaal in een wit matrozenpak.’).Ga naar eindnoot7 De vertrouwdheid is zo groot dat Warren ook Kakebeekes zaken regelt, een uitkering waarop hij recht heeft nu hij militair is geworden. ‘Nu zijn vertrek nadert, merk ik dat ik hem meer waardeer. We hebben al langer dan een jaar een casuele verhouding, het is er een van afstoten en aantrekken.’ Het afstoten hangt ook samen met Jans omgang met meisjes: ‘Hij heeft telkens een ander meisje, de afgelopen maanden ontmoette ik er drie van, en ze waren allemaal best aardig.’Ga naar eindnoot8 Op 26 november vertrekt Kakebeeke vanuit de haven van Rotterdam en wil Warren hem daar uitzwaaien. Heel kort noteert Warren dan dat hij Kees in de trein heeft gezien. Pas bijna zes maanden later, op 15 mei 1948, is hij iets uitgebreider en herinnert hij zich:

Kees’ schip, de ‘Kota Inten’, zag ik niet wegvaren, maar voordien, bij het binnenrijden van zijn trein, heb ik hem even gesproken, staand op de treeplank; hij hing uit het raam, vuil, verwilderd, met belopen ogen in een moe gezicht. Die vieze, beschreven trein, de regen, de krampachtige gezichten van al de soldaten.Ga naar eindnoot9

Letterlijk dezelfde aantekening is te vinden in een brief die Warren al op 6 januari 1948 aan Kakebeeke schrijft, wat suggereert dat hij zijn brievenboek als bron heeft gebruikt bij het schrijven in zijn dagboek.

‘Schrijf veel, heel veel, ik heb er behoefte aan’

De dag na het afscheid in Rotterdam, schrijft Warren direct een brief aan Kakebeeke. Het is het begin van een stroom van brieven die de Kota Inten achterna gaan en die getuigen van Warrens verliefdheid: ‘Je portret hangt boven m’n bed. (…) Het is het eerste dat ik zie als ik ontwaak en het laatste voor ik inslaap’. En op 7 december: ‘Lieve Jan, Het is Zondagmiddag, half twee. Ik heb geprobeerd mijn weekend deze keer vol te maken, om je niet te kunnen missen.’ Een ruime week later, op 16 december: ‘De eerste dagen was ik aldoor op het punt in tranen uit te barsten als ik aan je dacht.’

Hij bekent Kakebeeke te benijden, het liefst zou hij zelf naar Indië gaan. ‘Ik ben zeer benieuwd wat je allemaal ziet, voelt, meemaakt. Ik ben wel wat jaloers op je. Ik voel me kleurloos en grauw hier in Borssele.’ De eenzaamheid en uitzichtloosheid die Warren ervaart is een terugkerend thema in zijn brieven.

Als ik je zou willen vertellen wat er op een dorp als Borssele gebeurt, voel ik me beschaamd worden. Want er gebeurt niets. Ik leef dus eigenlijk in een vacuüm. Altijd ben je op jezelf aangewezen, op je boeken, ’t contact met enkele vrienden. Is het dan een wonder dat je je daar geheel in specialiseert? Dat je de vriendschappen in alle graden wilt proeven, dat je boeken om je heen verzamelt tot je er onder bezwijkt (lichamelijk en financieel) en dat je verder verstikt in eenzaamheid. (HW, 1 december 1947)

De brieven van Kakebeeke geschreven op de Kota Inten onderweg naar Indië, arriveren op 16 december in Borssele. Warren is enthousiast: ‘Je schrijft leuk, Jan. Juist wat jij verward noemt doet mij gezellig aan. Schrijf veel, heel veel, ik heb er behoefte aan.’ (HW, 16 december 1947)

Bij een bezoek aan Kakebeekes ouders, nog dezelfde dag, constateert hij dat de brieven aan hém ‘de mooiste, de beste’ zijn. Maar helemaal tevreden is hij nog niet: ‘ik wil ze nog beter, eerlijker, rücksichtslozer’. Zelf gaat hij in zijn brieven een stapje verder:

Voor ik het vergeet Jan: de kerstdagen: denk veel aan me en lief. Ik zal je portret, het ondeugende aan het water waar ik een groot formaat foto van heb een zoen geven en je in gedachten al het goede wensen. (…) Lieveling, liefkoos me af en toe eens buitensporig, daar heb ik behoefte aan. Jij hebt charmante bruintjes genoeg om je hartstocht op te koelen. (…) Ik wilde dat ik geheel tegen je aangedrukt stond, een beetje gevaarlijk, ergens onder een lantaarn, dat je dij tussen mijn benen drong en mijn tong je gehemelte likte. But dearest you’re so far away I can’t reach. I love you, I love you, Hans. (HW,16 december 1947)

Op de hartenkreten uit Borssele reageert Kakebeeke met een zekere reserve. ‘Laat het vals klinken wat ik zeg, laat het van mijn kant ook nonsens zijn, maar laat me nu in de waan, dat je van me houdt. En ik van jou. Wellicht is het waar, ik steun erop, laat me niet alleen Hans – never.’ (JK, 16 december 1947) Die slag om de arm op erotisch gebied is niet zo gek: Kakebeeke correspondeert niet alleen met Warren maar ook met Rita, ‘het leuke, eenvoudige, Arnhemse brunetje’. Voor Kakebeeke nemen haar brieven dan nog ‘de tweede plaats in’, na de brieven van Warren, ‘maar niettemin een belangrijke plaats’. (JK, ongedateerd, poststempel 30 december 1947) Over Warrens wens om naar Indië te komen is hij duidelijk: ‘Ga volgend jaar naar Frankrijk darling, maar wacht met Indië. Als ik niet moest!!!’ (JK, 22 december 1947).

Oudejaarsavond 1947 is voor beiden een dieptepunt. Ze hebben per brief afgesproken om middernacht intens aan elkaar te denken, maar Warren lukt het in alle drukte en ‘het gedreun van de radio’ niet. Anderhalf uur later wandelt hij door de storm en de regen, huilend.

Ik dacht aan allen die me lief waren en voelde me ontzettend verlaten en onbegrepen, niemand houdt van me, niemand begrijpt mijn grote liefde. Houd je van me Jan? Zeg het me, honderd maal, zoen me, druk je lippen op de brieven die je me stuurt, zoen me, zoen me, dearest. (HW, 2 januari 1948)

Kakebeeke denkt bij de ‘twaalf doffe knallen van de artillerie’ die 1948 inluiden, wel aan Warren. Twintig minuten later schrijft hij over de soldaten die ‘in radeloze angst’ onder hun klamboe liggen.

Pas als de schroomheid overwonnen (gebroken) is, zie je ze daar staand tegen de muur en met de photo’s van het meisje in hun handen. Ontdekkingen doe je veel. Een van hen, die met een jongen had geslapen, een mooi portret van een Amsterdamse knaap liet zien, stelde voor onder de klamboe te gaan. Ik heb mijn ogen dichtgedaan, toen hij zijn huwelijksgereedschap vertoonde, een zoen op zijn voorhoofd gedrukt en na een uur praten was hij weer rustig. (…) Huilend om hun meisje – sommigen dronken – een paar aanstellers – God het was hopeloos. (JK, 1 januari 1948)

In zijn reactie op de nieuwjaarsbrief van Kakebeeke toont Warren weinig medeleven. Hij verwacht van de brieven uit Nederlands-Indië vooral afleiding van zijn eigen ongelukkige bestaan. Achterblijvend in het saaie Borssele hoopt Warren plaatsvervangend, via de brieven, zoveel mogelijk avonturen te beleven, en zo gedetailleerd mogelijke informatie te krijgen over de kleuren, geuren en smaken van Indië. ‘Het kleurrijke andere leven’, noemt hij het. Warrens honger naar de details van dat andere leven wordt door de brieven van Kakebeeke niet gestild. Dat krijgt die dan te horen in de vorm van schrijfadviezen:‘Niet dat de tam-tam een “terrible geluid” is, maar wat voor geluid het is, welke sensatie het bij je oproept, waar ‘t aan denken doet. Begrijp je? Hoe smaken inlandse zoenen?’ (HW, 9 januari 1948) Het past ook niet bij de functie die de brieven in Warrens leven hebben dat Kakebeeke alle mogelijkheden tot erotisch contact onbenut laat. Hij spoort hem dan ook aan

niet zulke alleraardigste invitaties af te slaan als nu onder die klamboe te kruipen. Hoe durf je veronderstellen dat ik afgunstig zou zijn, hoe kun je zo temen om iets dergelijks onbenulligs, een échange de deux fantaisies et un contact de deux épidermes? Ik weet dat je van mij houdt, daarmee is de kous af en ik verwacht niet dat je de kuise Josef gaat spelen voor mijn plezier. Ik lach je er om uit, voilà, en als je dat cru vindt, welnu, dan vind je het cru (…) (HW, 14 januari 1948)

Ontnuchtering

Dat Warren niet jaloers zou zijn op Kakebeekes seksuele contacten met derden – zolang hij daar maar gedetailleerd verslag van uitbrengt – komt ook doordat zijn hartstocht in die tijd eveneens naar iemand anders uit gaat. Waar Kakebeeke zijn Arnhemse Rita heeft, heeft Warren nog de Borsselse Indië-ganger Max Krijger.Ga naar eindnoot10 Die brengt hem zelfs weer aan het dichten (‘Ik die dacht geen verzen meer te zullen schrijven’). Hij heeft het moeilijk met het vertrek van Krijger en zit op zulke dagen niet te wachten op deprimerende brieven. ‘En je mag ook wel eens bedenken dat ik weliswaar van je hou (o zo’n klein pietsje au fond, die exaltatie komt me hoe langer

hoe kunstmatiger voor) maar dat mijn hele wezen vervlochten is (om ’t maar te zeggen) met M. die ik straks voor zolang verlies.’ (HW, 14 januari 1948)

Daarnaast werkt, krap zes weken na de eerste brieven, de wijze waarop Kakebeeke over hun relatie schrijft ontnuchterend. Eerst zag hij Warren als een soort onderwijzer, maar de laatste maanden voor zijn vertrek naar Indië hield hij van hem ‘zoals een normale jongen (…) van een meisje houdt’. Er is sprake van ‘geestelijke overeenstemming’, ‘waardebepaling’ en ‘respect’, maar lichamelijk kan hij deze gevoelens niet met Warren delen. ‘Mijn enige wens is om met een meisje in bed te kruipen.’ Tegen de jongen die hem in de oudejaarsnacht in bed nodigde, had hij gezegd dat er één jongen was van wie hij ontzaglijk veel hield en dat hij zelfs die moest teleurstellen. Zijn toekomst is met een meisje en Rita lijkt hem vanwege haar ‘eenvoudigheid’ ideaal – ‘niet zo gecompliceerd als wij soms zijn’ (JK, 26 januari 1948).

Warren reageert in eerste instantie furieus. Hij noemt Kakebeeke ‘weer helemaal zijn egoïstische zelf’.

nadat je me hebt overgooid met aanhankelijke (…) brieven met geveinsde (…) vleierijen zeg je me eindelijk weer de waarheid: ik vind je wel aardig en ik heb je wel nodig, ik kan nog zo een en ander van je opsteken en profiteren en ik ben dan van tijd tot tijd, bij gebrek aan iets beters, wel bereid tot iets wat mij in wezen tegen staat maar wat mij toch (…) wel aantrekt uit nieuwsgierigheid. (…) houd me dan ook niet voor de gek, bedrieg me niet, doe je niet anders voor dan je bent, ik vergeef je niet, dat je me zo onzeker hebt gemaakt. Wees er maar eens akelig van, toe maar, brul maar, brul maar, brul maar, ik doe ’t ook. (HW, 5 februari 1948)

Voorafgaand aan de bovenstaande tirade deelt Warren terloops mee dat hij eerder die dag moest optreden als getuige à decharge in het proces tegen zijn vader. Die is na de oorlog geïnterneerd op verdenking van collaboratie en moet zich verantwoorden tegenover het tribunaal van de naoorlogse Bijzondere Rechtspleging. Hij voelt zich ‘miserabel’ en ‘rebels’ en het is in die stemming dat hij zijn negatieve gevoelens afreageert op zijn correspondent in Indië. Dat realiseert hij zich ook en de volgende dag neemt hij zijn harde woorden terug. Toch is er dan definitief wat veranderd, vooral van de kant van Warren, die van mening is dat ‘de sfeer van de correspondentie’ ‘te broeierig’ was geworden, ‘een beetje zwoel, een beetje naar’. ‘Nu beginnen we overnieuw, opgefrist.’ (HW, 19 februari 1948) In het brievenboek vinden we vanaf nu niet altijd meer kladversies van de complete brieven, maar samenvattingen met korte aantekeningen als ‘briefje van snot’ (2 maart) en ‘kletsbriefje’ (8 maart). De brieven worden ook minder in aantal. Half maart maakt Warren de balans op:

Ik vraag me af hoe het komt dat ik al zolang geen behoorlijke brief aan je heb kunnen schrijven. Ik geloof dat de schuld evenzeer bij jou als bij mij ligt. Ik heb niet de minste behoefte je iets mede te delen, ik heb je niets te zeggen. Ik geneer me een beetje voor die dwaze verliefde brieven die ik je in ’t begin zond, ik wilde nu wel dat ik toen wat mannelijker was geweest. (HW, 17 maart 1948)

Hij concludeert dat hij Kakebeeke niet werkelijk liefhad, zoals hij van Maria de RooGa naar eindnoot11 hield, van de Britse soldaat Timothy Yearwood en nu van Max Krijger. Kakebeeke schaart hij ‘ergens in de buurt van de gepassioneerde vriendschappen’ (HW, 7 april 1948). Op 17 april herhaalt Warren nog eens zijn klachten over de brieven, die – in tegenstelling tot de brieven van Krijger – geen confidenties van zijn kant uitlokken. Hij vraagt zich af of hun band dan een erotische is, maar ‘hier ontmoeten we elkaar ook weer niet helemaal. Waar ik van houd, is voor jou slechts een experiment, waaraan je twijfelt.’

Pas op 5 mei reageert Kakebeeke. De brief die hij oorspronkelijk als reactie had geschreven, heeft hij verscheurd, want ‘het zou de verwijdering maar vergroten’. Daar heeft hij geen belang bij want het gaat niet goed met hem, hij zit in de put en post uit Holland is het enige waar hij zich aan vastklampt. Toch komen er dat voorjaar en de hele zomer van 1948 weinig brieven uit Borssele. Als Warren al schrijft, hebben de brieven volgens Kakebeeke weinig inhoud, ‘net of je je van een last bevrijdt met te schrijven’ (JK, 7 augustus 1948). Die zomer stoppen ook de brieven van zijn Rita uit Arnhem. Hun relatie-op-afstand is beëindigd, vooral door toedoen van haar moeder, die zelfs brieven van Kakebeeke in de kachel heeft doen verdwijnen. (JK, 7 augustus 1948)

Warren verontschuldigt zich voor zijn weinig originele brieven, maar zijn motto luidt: ‘beter een oprechte en conventionele dan een gekunstelde originele brief’. (HW, 19 augustus 1948) In zijn brievenboek noteert hij soms ‘geen lust’ te hebben om een brief over te schrijven. Wel blijft hij steeds vissen naar erotische details uit het leven van Kakebeeke, maar die krijgt daar genoeg van: ‘neem nou in godsnaam de dingen eens for granted en zoek niet waar mogelijk (onmogelijk voor mij) verhoudingen, die nooit hebben bestaan. (…) Ik wens geen verhouding met een man en verlang er ook niet naar, zelfs niet in mijn wildste dromen.’ (JK, 26 september 1948) ‘Rare tegenstrijdige jongen’, schrijft Warren op 5 oktober in zijn brievenboek. Helemaal onredelijk is dat niet van hem, want op andere momenten schrijft Kakebeeke dat hem een wild verlangen naar Warren overvalt, en nog diezelfde maand beschrijft hij dat hij met drie soldaten heeft gezoend en met één ervan mond aan mond is ingeslapen. Daarbij dacht hij terug aan zijn eerste zoen met Warren in de secretarie (JK, 29 oktober 1948). In januari 1949 kijkt Warren terug op de correspondentie: ‘Te hevig opgezet, is alles te spoedig verzand.’ Hij legt zich daar nu bij neer, ‘ik weet dat ik je schrijf als ik er zin in heb, en dat ik van tijd tot tijd een brief van jou krijg, en dat we desondanks toch goede vrienden zijn.’ (HW, 7 januari 1949)

Foto’s

Behalve over hun relatie, gaat veel van de correspondentie over fotografie. Kakebeeke maakt foto’s in Indië waarvan hij de negatieven naar Warren stuurt die ze in Goes laat ontwikkelen. De afdrukken stuurt hij dan weer terug, maar hij houdt ook foto’s voor zichzelf en voor de ouders van Kakebeeke. In de begintijd stuurt hij ook foto’s naar Rita in Arnhem, die hij soms zwaar parfumeert met eau de toilette ‘om haar de stuipen op het lijf te jagen’ (HW, 19 februari 1948). Als de ouders van Kakebeeke zich bezorgd tonen over de kosten van al die foto’s, drukt Warren hem op het hart: ‘stuur vooral geen negatieven ergens anders heen. Ik zorg voor alles en blijf voor alles zorgen, ik sta daar op. Ik zal heel boos zijn als je naar hen luistert en niet naar mij.’ (HW, 18 februari 1948) Kakebeeke is gehoorzaam: ‘Ik Johnnie Kaki verklaar dat ik aan niemand anders dan aan mijn Hans negatieven sturen zal’ (JK, 7 februari 1948).

Warren is een zorgvuldig archivaris van de foto’s van Kakebeeke, ook in tijden dat de epistolaire verhouding stroef verloopt. Dat blijkt ook uit de nalatenschap: aan de Indië-foto’s van Kakebeeke is een compleet album gewijd. Daarin veel natuuropnames, maar ook foto’s van de lokale bevolking en van Kakebeeke zelf – dat laatste vaak op verzoek van Warren. ‘PS Wanneer krijg ik eens een foto van je waar je helemaal alleen op staat? Liefst met zo weinig mogelijk kleren aan?’ (HW, 6 februari 1949)

‘Geestelijke lafaards’

Hoe vaak Warren er ook naar vist, verslagen van seksuele uitspattingen hoeft hij niet te verwachten – met jongens noch met meisjes – want dat soort avonturen past niet in de filosofie die Kakebeeke in de loop van zijn verblijf in Indië ontwikkelt. Zijn vrije tijd vult hij ‘met brieven schrijven, zo nu en dan bioscoop, wandeling, veel lezen, geen vrouwen, geen drank’. Kakebeeke komt uit de brieven naar voren als een integere jongen die door zijn meer intellectuele instelling weinig aansluiting vindt bij zijn medesoldaten. Hij geeft Engelse les, eerst aan soldaten en later aan Indische kinderen ‘in een kampongschooltje in de rimboe’, en dankzij ‘de burgerbibliotheek in Padang’ leest hij veel, van Freud tot Slauerhoff. Eén keer noemt hij Max Havelaar.

Enkele jongens ‘vonden’ in een kampong een Max Havelaar (dat boek is in veel kampongs aangetroffen, soms het enigste boek wat er was!). (JK, 5 mei 1949)

Enthousiast is hij over Oeroeg van Hella Haasse, ‘werkelijk een prachtboek’, vooral omdat zij niet pretendeert een oplossing voor het Indische probleem te hebben. Voor deze kant van zijn karakter zoekt Kakebeeke een luisterend oor bij Warren, maar die zit daar nu juist niet op te wachten en gaat nooit in op de meer beschouwende passages uit zijn brieven. Over de omstandigheden in Indië schrijft Kakebeeke weinig, omdat hij het moeilijk vindt ‘om de juiste toonaard te vinden, wil je jezelf niet als lijder of held voordoen’. Tussendoor schetst hij echter wel degelijk

een beeld van de activiteiten van de Nederlanders in Indië en zijn houding daartegenover. Hij heeft het er duidelijk steeds moeilijker mee, in de wetenschap ‘dat je hier totaal overbodig bent en 70.000 anderen met jou’ (JK, 1 november 1948).

De brieven aan Warren zijn soms z’n enige uitlaatklep (‘geestelijk contact heb ik met niemand, had het met KeesGa naar eindnoot12, maar die zit ver weg’). Bijvoorbeeld nadat hij in een hinderlaag een Indonesiër heeft gedood. ‘In de keuze: jij of ik, kies je nog steeds de ander. Wie wil er nou dood? Wees eerlijk. Een heldendaad heb ik nooit verricht, een bravourstunt evenmin – niet de minste behoefte aan Hans.’ (JK, 15 maart 1949) De acties van de Indonesische nationalisten vindt hij ‘van hun kant bekeken volkomen te rechtvaardigen’. Een grotere hekel heeft hij aan de meeste Hollanders in Indië, die hij ‘geestelijke lafaards’ noemt die er ‘genoegen in vinden om zo veel mogelijk en zo pervers als het maar kan dood te schieten’.

Toen we onlangs een Indonesiër aanschoten en werkelijk levensgevaarlijk verwondden, kon ik hem niet zelf uit zijn lijden verlossen (…) of zij het doen mochten? (…)
– Cigaret? – zei de jongen, toen hij klaar was met zijn werk. En och, zo iets is niet eens typerend, maar eigenlijk ‘gewoon’. (JK, 15 maart 1949)

Later dat jaar zal hij Warren nog schrijven dat hij waarschijnlijk gepasseerd is bij de bevordering tot sergeant omdat hij ‘te toegeeflijk in woord en daad voor de inlanders’ is (JK, 9 september 1949).

Zwitserland

Warrens toezegging bij de start van de correspondentie dat geen zorg van Kakebeeke hem te veel zou zijn, heeft hij niet ingelost. Regelmatig beklaagt hij zich: ‘Ik verlang niets van je dan dat je me leuke, opgewekte brieven schrijft, geklier heb ik al genoeg rond mijn oren.’ (HW, 14 januari 1948) Ook het voornemen om volledig openhartig te zijn als in een dagboek verdwijnt naar de achtergrond. Tot hij in een brief van 22 mei 1949 Kakebeeke een ontboezeming toevertrouwt over een zelfmoordpoging die zelfs in het dagboek ontbreekt. Warren is verliefd geworden op ‘een jongen van zestien jaar die vlak bij ons in de buurt woont’: het gaat om Nous(je) van Westen, ‘Florus’ in het dagboek, met wie hij die zomer naar Zwitserland is geweest.

Ik hoef je niet te zeggen dat het er verrukkelijk mooi was, en dat het rijke dagen zijn geweest. Wisselend van het tederste geluk tot een zeer serieuze poging tot zelfmoord in Interlaken, waar behalve Nous, die gek van angst was en me met al zijn jonge kracht heeft teruggehouden, geen sterveling iets van weet of weten mag, zelfs Max niet. Kijk, zoiets kan ik alleen aan jou vertellen, omdat jij deze krankzinnige dingen begrijpen kunt. Een ander vindt het enkel verwerpelijk en slecht. (HW, 18 juli 1949)

In een latere, ongedateerde, brief komt hij daar nog op terug. Hij zegt dat hij ziek uit Zwitserland teruggekomen is, ‘beseffend dat ik nu aan een grens stond. Want Jan, het is werkelijk op het nippertje geweest dat ik, of dat we beiden levend uit Tessino zijn teruggekomen’. Het leven is na Zwitserland voor Warren in een stroomversnelling gekomen. Hij heeft Helen Ferguson (‘Mabel’) ontmoet, zijn latere echtgenote, en beleeft met haar, zo schrijft hij aan Kakebeeke, ‘de drie gelukkigste weken’ van zijn leven. Begin oktober 1949 ontvangt Kakebeeke met vertraging een aantal van de brieven over Nous en Helen tegelijkertijd en hij vergelijkt het lezen ervan met het bekijken van een ongewone film. Hij is onder de indruk van de schoonheid van Nous, waarvan Warren enkele foto’s heeft meegestuurd, maar lijkt ook opgelucht door de plotselinge opkomst van Helen.

Terugkeer

Op 25 april 1950 vertrekt Kakebeeke met de ‘M.S. Generaal Black, een Amerikaans liberty schip’, terug naar Nederland. ‘Drie dagen geleden (Hemelvaartsdag 18 mei) is ook Kees uit Indië terug gekomen’, schrijft Warren in zijn dagboek.Ga naar eindnoot13 Moeizaam wordt de draad opgepakt tot Warren in het najaar van 1950 stopt op de secretarie, naar Parijs vertrekt en recensent wordt voor de Provinciale Zeeuwse Courant. Er is, volgens Warren, meteen wrijving, vanwege Nous. In zijn dagboek bekent hij dat Kakebeeke wel aardiger geworden is, maar ook dat hij ‘uiterst nerveus’ is. ‘Ik weet niet wat ik aan hem heb.’Ga naar eindnoot14 Enthousiast is Warren over de vele dingen die Kakebee-

ke heeft meegebracht. In de brieven verzocht Warren hem regelmatig iets op te sturen, variërend van een leren portemonnee, een sarong, Balinese beeldjes, houtsnijwerk, tot schelpen.

Je moet eens voor me naar een of ander strand gaan en daar alle soorten schelpen oprapen die je ziet, van de allernietigste tot de grootste, de lelijkste tot de mooiste. Die pak je dan zeer zorgvuldig in watten in en je verstuurt ze per zeepost. (HW, 22 januari 1948)

Meestal lukt het Kakebeeke niet aan het verzoek te voldoen. Over de toegestuurde schelpen was Warren overigens niet enthousiast, noch over het pakketje waarin een – reeds bedorven – kokosnoot was bijgesloten. Maar de ring die Kakebeeke bij thuiskomst draagt, valt wel in de smaak en hoewel Kakebeeke er liever geen afstand van doet, krijgt Warren hem cadeau.

Ze blijven elkaar zien, zo nu en dan, er blijft – afgaand op Warrens dagboeknotities – zelfs iets seksueels in hun vriendschap, maar toch treedt weldra de verwijdering in. In het archief van Warren zijn van na 1950 slechts een paar brieven van Kakebeeke terug te vinden.Ga naar eindnoot15 De laatste brief dateert van 18 mei 1958. Kakebeeke woont met zijn echtgenote in Zoetermeer en stuurt aan Warren en zijn vrouw gelukwensen met de geboorte van hun zoon. Of hij gereageerd heeft is onbekend, ook uit het dagboek blijkt geen fysiek contact meer tussen de twee vrienden uit Borssele. Als Kakebeekes echtgenote in 1975 overlijdt, krijgt Warren wel een rouwbrief toegestuurd. Na 1953, na de rel op de receptie en de verbranding van alle brieven en foto’s, trad dus geen definitieve radiostilte in, wel is duidelijk dat hun wegen zich scheidden.

Demetrios

Als Warren vanaf 1981 zijn dagboeken publiceert, kiest hij bewust voor schuilnamen voor zijn dorpsgenoten uit Borssele. Maar hij doet meer. Door personages te splitsen speelt hij ook een literair spel. In het postuum gepubliceerde dagboek over 1992, schrijft hij op 27 mei:

Het wordt tijd dat ik dit allemaal op een lijst vastleg. Jan Kakebeeke (Kees) komt eveneens onder twee verschillende namen voor. Hij danst een keer als ‘Johnny’ op het gemeentehuis, ook treedt hij op in ‘De brand’ uit Demetrios.Ga naar eindnoot16

Demetrios, Warrens debuutroman uit 1976, is ‘een rijk boek’, zoals Pieter Jan Mellegers schrijft. ‘Het behandelt het probleem van het schrijven, wat is waar en wat is verzonnen, of is alles wat in taal wordt weergegeven eigenlijk onecht?’Ga naar eindnoot17 De brand waar Warren in zijn dagboeknotitie naar verwijst, is een scène in het middelste deel. In de eerste druk heet dit deel ‘Mario’, in de tweede, gewijzigde druk heet het

‘Kaspar’. Demetrios ontvangt hier van de vader van Mario/Kaspar diens nagelaten verzen, notities en verhalen. Zoals Demetrios een zelfportret is van een rijpere Warren, zo tekent hij met het personage Kaspar een duidelijk zelfportret van zichzelf op jonge leeftijd. Net als Warren in de jaren veertig werkt Kaspar op de secretarie van een kleine gemeente, samen met de burgemeester, de secretaris en een typiste.

Maar welk personage is naar Kakebeeke gemodelleerd? Je zou zeggen de secretaris, maar die wordt in het verhaal slechts genoemd en speelt, net als de burgemeester, verder geen enkele rol. Misschien was Warrens maskerade niemand opgevallen als hij niet zelf in zijn dagboek Kakebeeke had verbonden met het verhaal van de brand. Nu pas zie je dat in de tekening van de typiste op de secretarie, Mar-

celine genaamd, elementen van Kakebeeke en van de vriendschap tussen hem en Warren zijn verwerkt. Er zijn oppervlakkige overeenkomsten. Net als Kees in Geheim dagboek draagt Marceline een kunstgebit in ‘een smal mondje’, verder riekt haar adem en is haar voorhoofd wrattig. Over Kees staat in het dagboek: ‘Wat me in hem afstoot: zijn valse bovengebit en de twee wratjes in zijn nek, net onder zijn boord. (…) Het gebit (…) geeft soms een nare geur aan zijn adem.’Ga naar eindnoot18 Over Marceline: ‘Zij was de enige dochter van een veldarbeider (…). Schrander, maar onbesuisd, een warhoofd. (…) Ze rookte buitensporig (…).’Ga naar eindnoot19 Kees is door het jong overlijden van een broertje ook enig kind geworden, hij is de zoon van eenvoudige ouders, hij rookt en als hij naar Indië vertrekt, mijmert Warren in zijn dagboek: ‘Hij is minstens voor twee jaar weg, roekeloos, onbesuisd, moedig ook.’Ga naar eindnoot20

Maar de belangrijkste overeenkomst is wel de schets van de verhouding die Kaspar en Marceline met elkaar hebben op de secretarie, die goed past in hoe Warren zijn vriendschap met Kakebeeke heeft ervaren. Ze houden zich bezig met voedselvoorziening voor evacués, zoals Warren zich op de secretarie bezighield met evacuatiegelden. ‘Kaspar en zij waren hele dagen samen, er bestond tussen hen een kameraadschappelijke, soms wat weeë verhouding.’Ga naar eindnoot21 Het is een echo van de passage in de correspondentie waar Warren oordeelt dat de sfeer tussen hen ‘te broeierig’ is geworden, ‘een beetje zwoel, een beetje naar’ (HW, 19 februari 1948). Marceline wil geregeld meer, Kaspar houdt vooral af. Na kantoortijd heeft Marceline vriendjes om mee te dansen; ook Kakebeeke heeft, volgens het dagboek, verschillende vriendinnen.

In Demetrios gaat het op de secretarie helemaal mis met Kaspar en Marceline. Er

breekt door onhandigheid van Marceline brand uit en in een innige omstrengeling – een dans haast – sterven beiden in de vlammenzee. Vuur waarop Warren zinspeelde toen hij bang was dat men erachter zou komen dat hij had geknoeid met evacuatiegelden: ‘De tas met de bescheiden ligt hier in de muurkast – desnoods verbrand ik de boel’.Ga naar eindnoot22 Vuur ook dat, met de vernietiging van de brieven van Warren aan Kakebeeke, een definitief einde maakte aan hun vriendschap.

Warrens belangstelling voor Indonesië zou tot het einde van zijn leven blijven bestaan.Ga naar eindnoot23 Schrijvers met Indische wortels, zoals Maria Dermoût en Tjali Robinson konden op zijn waardering rekenen. Wayangpoppen, houten beelden en andere voorwerpen uit Indonesië bracht hij onder in zijn kunstverzameling. Zonder ooit in Indonesië te zijn geweest, haalde hij via de letteren en de kunst het kleurrijke andere leven alsnog naar zijn huis in Zeeland toe.

Hans Olink
Berliner Beobachter
Joodse remigratie

Het was een warme zomeravond aan de Groß Glienecker See, niet ver van de Glienecke Brücke, de spionnenbrug die de Wannsee met Potsdam verbindt. We waren op bezoek bij Duitse vrienden en spraken over de ‘muur’, de inmiddels fysiek afwezige grens die dwars door het meer liep ten tijde van de Koude Oorlog. Aan de ene kant de ddr (Brandenburg), aan de andere Berlijn. Destijds een gebied van vluchtpogingen met gammele roeibootjes en snelle kano’s. Nu wordt de stilte verstoord door auto- en woningbranden, aangestoken door activisten die zich in het nauw gedreven voelen door nieuwe rijken uit Berlijn die met hun vers gebouwde villa’s de toegang tot hun meer dwarsbomen. Onze vrienden begrijpen dat de oude ddr-bewoners vrije toegang tot het meer willen hebben, maar vinden de gehanteerde actiemethoden buiten proporties, te meer daar er nog genoeg plaatsen zijn waar de autochtonen vrij kunnen baden.

’s Avonds laat brengen ze ons terug naar Berlijn. Maar we hebben het dorp nog niet verlaten of ze stoppen voor een tegenligger. Het blijken hun buren die met de auto uit Nederland komen. Ze stellen zich voor als Eleonore Hertzberger en Walter Wybrands en na enkele wederzijdse beleefdheden nodigen ze ons uit. Drie weken later bezoeken we hen in hun Duitse landhuis. We spreken over haar curieuze verleden, herinneringen die ze onlangs ophaalde voor Berlijnse Avonden, een vereniging voor Nederlandstalige cultuur, naar aanleiding van haar boek Door de mazen van het net. Herinneringen van Eleonore Hertzberger (Amsterdam 2002).

Ze werd in 1917 geboren als Eleonore Katz, dochter van een welgestelde joodse uitgever in Berlijn die getrouwd was met een niet-joodse fabrikantendochter. Het gezin woonde in de Leibnizstraße in Charlottenburg. Door haar vader kwam Leonore in contact met vertegenwoordigers van Bauhaus, zoals Moholy-Nagy, die artdirector was van het door hem uitgegeven blad International Textiles, en sterren van de ufa -filmindustrie in Babelsberg, zoals de acteur en zanger Hans Albers, de grootste ster van het interbellum. En met de acteur en filmregisseur Kurt Gerron, die hun buurman was aan de Stölpchensee waar ze een buiten hadden en waar hij op verzoek van Leonore schlagers zong. Gerron werd tijdens de oorlog verplicht voor Hitler een propagandafilm te maken over kamp Theresienstadt: Der Führer schenkt den Juden eine Stadt waarin het kamp werd afgeschilderd als een vakantiekolonie. Het verhinderde de nazi’s niet hem naar Auschwitz te laten deporteren om daar te

worden vermoord.

In 1933 vluchtte het gezin Katz naar Amsterdam, waar haar vader zijn blad International Textiles voortzette en Eleonore de oudere Eddie Hertzberger, een bekend autocoureur, ontmoette. Toen ze wilde trouwen verbood de rabbi, die wist dat haar moeder protestants was, de door haar gedroomde joodse bruiloft. Maar dat verbod werd ruimschoots goedgemaakt door de Europese huwelijksreis in zijn snelle Bugatti. Na het bombardement op Rotterdam vluchtten ze naar Zwitserland en later via de Pyreneeën naar Londen. Na de oorlog herbouwde Hertzberger zijn gebombardeerde textielfabriek en Lore begon een zangcarrière onder de artiestennaam Laura Cormonte.

Jarenlang meed ze haar geboortestad Berlijn omdat al haar vriendinnen waren vergast. Toen ze in 1973 toch de stap waagde, bleek de synagoge tegenover hun huis aan de Fasanenstraße waar ze als kleuter woonde, verdwenen. De stenen van het gebedshuis waren verwerkt in een monument waarop tot haar verbijstering stond vermeld dat er in plaats van 200.000 joden in 1933 nog maar 6000 joden woonden. De stad zou nooit meer dezelfde zijn, zoals de door haar geliefde Carl Zuckmayer, de Duits-joodse schrijver die in 1938 Duitsland ontvluchtte, dichtte.

Vele oudere joodse kunstenaars als Leonore zijn teruggekeerd naar Berlijn, voor zover ze daartoe nog in staat waren. De laatste tijd zijn het vooral de jongeren die zich in Berlijn vestigen, met name uit Rusland en Israël, aangetrokken door de zuigkracht van de partyhoofdstad. De beloofde stad wordt terecht als veiliger ervaren dan Tel Aviv.

Aan de Wielandstraße 15 ligt een Stolperstein (letterlijk: struikelsteen), een messing plaquette van ruim 10 × 10 centimeter, ingebed in stoeptegels voor adressen waar ooit, tot hun deportatie, joden en andere vijanden van het naziregime woonden. Een sympathiek initiatief van de kunstenaar Gunter Demnig die in 1994 startte met dit herinneringsproject. In Berlijn liggen inmiddels ruim zesduizend verkoperde herinneringen, waarvan in Charlottenburg welgeteld 2717. De steen in de Wielandstraße is er in 2012 neergelegd ter herinnering aan de zangeres Paula Lindberg-Salomon. Iedere keer als ik er langs loop moet ik denken aan de keer, in 2000, dat ik haar sprak in haar huis naast het Van Gogh Museum in Amsterdam, waar ze in hetzelfde jaar op 102-jarige leeftijd zou sterven en een woning vol kunst achterliet.

Paula Lindberg heeft ten dele dezelfde route doorlopen als Eleonore Hertzberger: Berlijn-Charlottenburg – Amsterdam – Berlijn. In de jaren dertig begon ze met haar man in de Fasanenstraße tegenover de synagoge, later in een groot huurhuis aan de Leibnizstraße, een zijstraat van de Kudamm, twee straten waar ook Eleonore Hertzberger heeft gewoond.

Hun vriend Wilhelm Furtwängler, componist en dirigent, raadde haar aan zangles te nemen aan de Staatliche Akademische Hochschule für Musik. Sinds 1902 was de school in een neoclassicistisch gebouw in, zoals dat toen heette, het Nieuwe Westen van Berlijn gevestigd (hoek Hardenbergerstraße en Fasanenstraße).

Op 17 november 1926 trad ze voor het eerst op in de Matthäuspassion in de Philharmonie. Om zich te beschermen tegen antisemitische aanvallen hadden vrienden haar aangeraden haar naam Levi te verruilen voor die van Lindberg. In 1930 trouwde ze met de vijftien jaar oudere Albert Salomon, chirurg en professor aan de Berlijnse universiteitskliniek en vriend van Albert Schweitzer. Hun woning in de Wielandstraße werd een trefpunt van het Berlijnse culturele leven.

Met de keuze voor Salomon werd ze stiefmoeder van zijn dochter Charlotte. In januari 1939, na de Reichskristallnacht, werd Charlotte naar Villefranche, aan de Middellandse Zeekust gestuurd waar haar grootouders al woonden. Haar ouders zou ze nooit meer zien. Maar voor Charlotte op transport naar Auschwitz werd gezet schreef ze nog haar autobiografische beeldcyclus Leben – oder Theater? Ze wilde, schreef ze haar ouders, haar hele leven opschrijven, schilderen, ‘om zich van een last te bevrijden’. Binnen twee jaar ontstond zo een uniek kunstwerk.

In 1939 vluchtten Paula en Albert Salomon naar Amsterdam waar ze in de zomer van 1943 werden gearresteerd en naar Westerbork gedeporteerd. Ze ontkwamen aan transport en wisten in Zuid-Holland onder te duiken waar ze in het voorjaar van 1945

door de Amerikanen werden bevrijd. Salomon vestigde zich als arts, zij als zangpedagoge aan het muzieklyceum in Amsterdam. In 1950 kregen ze de Nederlandse nationaliteit.

Pas in 1986 zou Paula Lindberg voor het eerst na 1939 weer naar Berlijn gaan, als weduwe nu. In 1992 publiceerde ze, samen met Christine Fischer-Defoy, haar herinneringen op in Mein C’est-la-vie-Leben in einer bewegten Zeit. Der Lebensweg der Jüdischen Künstlerin Paula Salomon-Lindberg.

Je zou een soort joodse wandeling kunnen maken in haar voetsporen. Van de Hochschule für Musik in de Fasanenstraße, hoek Hardenbergerstraße via de volgende hoek aan de Steinplatz waar Charlotte schilderlessen kreeg bij professor Bartning Blumen. Dan door de Fasanenstraße tot de Kantstraße, naar rechts (aan de linker straatkant) langs nummer 152 waar Carl von Ossietzky tot 1933 Die Weltbühne redigeerde, tot nummer 158, het adres van de centrale joodse organisatie, sinds 1928 zetel van het Preussischer Landesverband jüdischer Gemeinden. Hier bevond zich de Zentralwohlfahrtstelle der Deutschen Juden, alsook, in het tuinhuis, de Kunstlerhilfe, de joodse vrouwenbond, het adviesbureau voor emigranten en de Reichsvertretung für Deutschen Juden, van waaruit de joodse winterhulp voor Palestina werd georganiseerd. Charlottenburg was bepaald geen getto maar wel een centrum van joods cultureel leven.

Terug naar de Fasanenstraße richting Kudamm, direct achter de S-Bahnbrug, op de linkerstraatzijde nr. 79/80, is vandaag de dag het huis van de joodse gemeente – permanent bewaakt door politieagenten – met het geredde Portikus van de prachtige liberale synagoge, die hier destijds stond en in 1938 werd verbrand, tezamen met de aanpalende gebouwen, het joodse leerhuis, de vrije joodse volkshogeschool. De Fasanenstraße volgen we verder tot de Kudamm, meteen links op nummer 26 bevond zich pension Stern, later pension Fasaneneck, waar in de jaren dertig Klaus Mann woonde, die later in Amsterdam ook tot Paula’s vriendenkring behoorde. En dan nemen we even een grote stap, volgen de Kudamm tot de Wielandstraße 15 waar Paula Lindberg woonde. Om de hoek was de Fürstin Bismarck Schule, waar zowel Eleonore als Charlotte Salomon naar school ging. Pas na de oorlog toen Leonore zangles kreeg van Paula Lindberg hoorde ze dat haar lerares de stiefmoeder van haar klasgenote Charlotte was. En naar de Mommsenstraße waar Joseph Roth en Robert Musil tijdelijk verbleven, waar Max Kretzner, de Duitse Emile Zola, woonde, en Felix Hollaender, een van de belangrijkste vertellers van het Berlijnse jodendom, op nummer 44 de dichteres Mascha Kaléko, op 56 Kurt Singer, op welk

adres in 1933 de Kulturbund Deutscher Juden werd gesticht. En dan hebben we het nog niet over de andere wijken van Berlijn waar we sporen kunnen zoeken, zoals het oude joodse centrum aan de Hackescher Markt. In de Oranienburgerstraße de Neue Synagoge, waar Paula vaak zong. En verder oostelijk aan de Schönhauser Allee het Jüdischen Friedhof. Allemaal kentekenen die aangeven hoe bloeiend de Berlijns-joodse gemeenschap voor de oorlog was.

Berlijn heeft weer de zuigkracht die het een kleine eeuw geleden had. Kunstenaars uit alle windstreken trekken naar de Duitse hoofdstad. De geschiedenis lijkt zich te herhalen. Dat was een jaar of zeventig geleden wel anders. ‘Nie wieder,’ verklaarde het joodse wereldcongres in 1948, konden joden zich vestigen ‘op de van bloed doordrenkte Duitse aarde’. Bijna zeventig jaar na Hitler wordt deze stelregel gelogenstraft. Voor jonge Israëli’s wordt Berlijn een oord om naar te verlangen. Er is inmiddels zelfs sprake van een exodus uit het beloofde land naar de Duitse hoofdstad. Meer dan 20.000 Israëli’s leven er inmiddels. Veel is er nog niet over hen bekend. Maar op een congres georganiseerd door Deutschlandradio werd vastgesteld dat vooral ontwikkelde Israëli’s hun weg vinden. Ze zouden genoeg hebben van de permanente staat van paraatheid in eigen land, waar ze door de thuisblijvers worden uitgemaakt voor landverraders.

Behalve Eleonore en Paula is ook de joodse schrijfster Angelika Schrobsdorff naar Berlijn teruggekeerd. Ze groeide op in de Reichshauptstadt en vluchtte in 1938 met moeder en zusters naar Bulgarije. Na de oorlog vestigde ze zich in München en publiceerde in 1961 haar eerste roman Die Herren, een psychologisch-erotische roman over het leven van het jonge meisje Eveline die haar weg probeert te vinden in de chaos van het naoorlogse Duitsland. Een boek dat wegens haar onbekrompenheid voor veel tumult zorgde. Sinds het begin van de jaren zeventig leefde ze met de Shoah-filmmaker Claude Lanzmann, haar derde echtgenoot, voor ze in 1983 naar Israël emigreerde. Ze schreef tientallen romans, zoals haar succesboek Du bist nicht so wie andere Mütter. Sinds kort woont ze weer in Berlijn. Waarom? ‘Es stirbt sich bequemer in Berlin.’

Het joods-culturele leven heeft inmiddels een grote vlucht genomen, en is aan een renaissance onderhevig. Herinneringsoorden als Haus der Wannsee Konferenz, Gleis 17 aan het S-Bahnhof Grunewald, het monument aan de Grosse Hamburger Straße, het Holocaust-Mahnmal en de tentoonstelling Topografie des Terrors, het Centrum Judaicum in de Oranienburgerstraße, de synagoge in de Rykestraße, het Ephraïmpalais, de joodse begraafplaatsen Mitte en Weissensee, het huis van de joodse gemeente in de Fasanenstraße, de Joodse Volkshogeschool en het Jüdische Museum trekken veel bezoekers.

In mei dit jaar vond het Jüdische Filmfestival plaats. In augustus zijn de Jüdische Kulturtage in de synagoge in de Rykestraße in Prenzlauerberg, en waarschijnlijk ook weer het Literaturfest aan de Kollwitzplatz. En dan heb ik het nog niet over de vele Klezmerfestivals die in de stad worden gehouden. Aan evenementen geen gebrek. Berlijn is inmiddels de joodse hoofdstad van Europa.

Herman Sandman
Schrijvers uit het land van koolzaad en aardgas (III)
Terug naar het begin, naar: …Pijter en Jaap, dij malkaar op de weg ontmuiten…

Herman Sandman (1965) is schrijver en journalist.Hij publiceerde Arcadia der Poëten. Het literaire leven in de stad Groningen 1945-2005 en kreeg in 2008 de eerste Groninger Pers Prijs. Zijn bundel De dronken rechtsbuiten en andere helden uit het amateurvoetbal (20120) werd in dat jaar bekroond tot Het Beste Groninger Boek.

Goeverneur

Een van de oudste en bekendste vaderlandse kinderliedjes stamt uit Groningen. Of het anno 2015, in een tijd waarin de jongste jeugd zich laaft aan games als Clash of Clans en FIFA15 nog veel wordt gezongen is de vraag, maar elke volwassen Nederlander kent het uit 1866 stammende In een groen, groen, groen, groen knollen-knollenland.Ga naar eindnoot1

Auteur is J.J.A. Goeverneur,Ga naar eindnoot2 beter bekend als Jan de Rijmer en wie de eerste regel leest zal het niet verbazen dat de schrijver in Groningen woonde en werkte. Als er ergens groene knollenlanden bestaan, dan is het daar, in het land van koolzaad en aardgas, voorheen suikerbiet en strokarton. Of de in de stad wonende Goeverneur zich bewust was van iets als een ‘gevoel van Groningen’ is moeilijk te zeggen, maar het Noord-Nederlands fatalisme, zoals in Mien toentje van volkszanger Ede Staal, klinkt er fris en fruitig in door.

Er zitten twee haasjes op het land, ze maken muziek, het is waarschijnlijk een mooie dag, maar het geluksmoment duurt natuurlijk weer niet heel lang. Het zijn deze keer niet de elementen – wind en regen, bliksem en donder – of de gesel Gods die roet in het eten gooien, het is de mens zelf, een jagerman. Overduidelijk een Groninger, die geen boodschap heeft aan al die vrolijkheid. Er moet eten op tafel en

voor sentiment richting dieren, niks meer en niks minder dan leveranciers van zuivel en vlees, is geen ruimte. Het liedje is daarmee een van de eerste traditionals van Groningen, waarin de volksaard naar voren komt.

Jan de Rijmer, die ook voor Toen onze mops een mopje was (1865) tekende, was met de heden ten dage minder bekende Hanjo Spandaw in de negentiende eeuw zowat de enige Groningse dichter die nationale roem verwierf. Hij ontpopte zich in ieder geval als de productiefste Groningse auteur ooit en de grootste kinderverzendichter van zijn tijd.

Een bewerking van Rodolphe Töpffers Histoire de Monsieur Cryptogame leidde tot zijn bekendste boek: Reizen en avonturen van Mijnheer Prikkebeen. Goeverneur was ook de eerste die meesterwerken als Andersens sprookjes, De verhalen van Duizend-en-één-nacht, Don Quichot, Robinson Crusoe en Gullivers reizen vertaalde. Hij introduceerde daarnaast Vaders en Zonen van Toergenjev in de lage landen en richtte in 1829 met enkele vrienden de Groningse studentenalmanak op.Ga naar eindnoot3

Ab Visser, de op één na productiefste Groningse schrijver, was een bewonderaar van Goeverneur: ‘We hebben beiden door Groningen gedwaald, maar door welk een verschillende steden! Gedurende zijn leven maakte Groningen de reuzensprong van middeleeuwse naar moderne tijd. De stad had een vijfde van haar tegenwoordige omvang en inwoneraantal, toen hij er als jongen in de straten ‘ellemet-verlos’ speelde, ‘tiepelde’ en hoepelde. […] in 1836 kwam hij weer naar Groningen om er van de pen te leven. Hij moet een moedig man geweest zijn, want ik vertrok juist, ruim een eeuw later, uit Groningen, om van mijn pen te kunnen leven.’Ga naar eindnoot4

De ploeg

Het literaire landschap in de tijd van Goeverneur was ‘leeg’. Te vergelijken met wat de boer zag als hij in de winter over zijn kale akkers keek. Ook in de eeuwen vooraf was er sporadisch iemand die zich als dichter of schrijver ontpopte. Literatoren begonnen zich pas vanaf het midden van de negentiende eeuw te manifesteren en gaandeweg ontwikkelde zich in stad en ommeland een literair leven, met dezelfde stad en ommeland als voedingsbron voor thematiek en lyriek. Dat gebeurde overwegend via de weg der geleidelijkheid, al kwam de ontwikkeling in het laatste jaar van de Eerste Wereldoorlog wel in een stroomversnelling, dankzij een soortement oerknal, op 5 juni 1918.

Op die dag werd kunstenaarsvereniging De Ploeg opgericht. Ondanks het feit dat de tentoonstellingen in de eerste jaren slechts enkele tientallen bezoekers trokken was er sprake van een breekpunt, een cesuur. De lokale schone kunsten gingen over de kop. Zo was de naam ook gekozen. Het artistieke landschap moest omgeploegd.

Dat lukte omdat de Ploegers werden gegrepen door het expressionisme van kunstenaarsgroep Brücke (1905-1913). En dat gebeurde nadat Jan Wiegers, die aan tuberculose leed, gesteund door zijn Ploegmakkers in 1921 in het Zwitserse Davos kon kuren. Hij ontmoet daar de Duitser Ernst Ludwig Kirchner, medeoprichter van Brücke.

Wiegers leerde van hem de techniek om met wasverf te schilderen en sleepte bij terugkomst in zijn enthousiasme een aantal van zijn bentgenoten mee, waarna tussen 1922 en 1928 een in Groningen niet meer geëvenaarde artistieke bloeiperiode volgde, die tot in de 21ste eeuw zijn invloed doet gelden. De Ploeg, met Jan van der Zee, Jan Altink, Jan Wiegers, Hendrik Werkman, Johan Dijkstra, Ekke Kleima en Wobbe Alkema als belangrijke iconen, is nog steeds de standaard, waarlangs veel initiatieven in de plaatselijke kunst worden afgemeten.

Ook schrijvers en dichters lieten zich meesleuren door de levenslust die van de kleurige en zwierige schilderijen spatte en de bijbehorende belofte van een bohé- mienbestaan. Al was niet iedereen daar kapot van. Schilder/dichter Hendrik de Vries schijnt eens te hebben opgemerkt dat De Ploeg beter De Kroeg kon heten.

De Vries’ oeuvre getuigde wel van de open blik in die tijd naar de wereldse kunst, om zich daardoor te laten inspireren en om zich daarmee, op de eigen, Groningse, manier, te meten. Hij schijnt volgens Ab Visser eens met een stalen gezicht te hebben verklaard: ‘Mijn gedicht’n en vertaling’n uit het Spaans koom’n alleen maar tot hun recht als ze met een Gronings accent word’n voorgedraag’n.’

De Groningers waren, aldus dezelfde Visser, ‘op een verbijsterende manier trots op dit koekoeksjong. Zij vonden deze markante figuur met zijn leeuwemanen, expressief gezicht en rukkende gebaren ‘nog gekker dan zien broers’, wanneer ze hem fietsend of wandelend in het keurige stadsbeeld waarnamen.’Ga naar eindnoot5

De Vries zat niet in het café, de rest wel. Kunstenaars en schrijvers ontmoetten

elkaar onder meer aan de ‘genieëntafel’ in de Bodega Dik in de Guldenstraat, richtten sociëteiten en literaire kringen op en begonnen tijdschriften. De periodieken verdwenen soms even snel als ze gekomen waren, maar het waren pogingen om serieus met de letteren bezig te zijn.

De tijd was tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog rijp voor deze uitbarsting van ‘picturaal, letterkundig en muzikaal talent’ en het was voor een provinciestad van ongekende omvang. Dat resulteerde in 1934 in de bijlage Groningsche Dichters van de Vrije Bladen, samengesteld door Hendrik de Vries. Met gedichten van onder anderen Jan H. Eekhout, N.E.M. Pareau, Dirk Verèl, Johan Theunisz, J.C. Noordstar, De Vries zelf, Halbo C. Kool en Ab Visser. Het was de eerste keer dat noordelijke auteurs samen op een nationaal podium werden gepresenteerd. Het verleidde Mr. Eduard Elias, hoofdredacteur van de Provinciale Groninger Courant, flabbergasted dat de muze eindelijk het noorden had gevonden, tot de opwaardering van Groningen tot ‘Arcadia der poëten’.

De bloei van de schone kunsten werd ruw onderbroken door de Tweede Wereldoorlog, maar de literaire scene herstelde zich daarna en rond de millenniumwisseling was Groningen zelfs even, na Amsterdam, poëziestad nummer twee, met als onbetwist hoogtepunt de benoeming in 2005 van Driek van Wissen (1943-2010) tot Dichter des Vaderlands.

Van Wissen debuteerde in 1978, na een gezamenlijke schaakbundel met Jean-Pierre Rawie, als zelfstandig dichter met de bundel Het mooiste meisje van de klas. Hij was een exponent van de light verse en schreef bij voorkeur sonnetten en sonnettettes, zesregelige sneldichten. Overbodig te zeggen dat de onderwijzer op het dr. Aletta Jacobs College in Hoogezand – die het talent van een zijner leerlingen, Auke Hulst, meteen herkende – een zeker gevoel voor Groningen niet ontzegd kan worden. Dat zit bij hem vooral in de onderkoelde humor die de noorderlingen zo eigen is. Zijn gedicht ‘Middelbaar onderwijs’ is in die zin een klassieker en als de naam van Van Wissen valt, is dit vers doorgaans nooit ver weg:

Het was tot aan de uitbarsting in het interbellum overigens niet zo dat er helemaal niks was. Een van de eerste aanzetten tot een literair leven kwam van David Moolenaar (1884-1975) en Herman Poort (1886-1933). Ze schreven gedichten en richtten in 1906 een tijdschrift op: Poëzie. Het motto: ‘Niet wie slechts de ontroering der gedachte, maar wie de ontroering van het rhythme en die der bizondere zegging kent, weet wat verskunst is.’

De twee jongemannen hielden literaire avonden, waarbij Poort een lezing hield en Moolenaar declameerde. Moolenaar ging om gezondheidsredenen al vrij vlot naar Indië en werd planter. Poort ontplooide zich als de literatuurpaus van stad en ommeland. Dat kwam niet zozeer door zijn eigen werk, maar meer door zijn gave jonge schrijvers te stimuleren, veelal door te praten en er bij te zijn.

Er waren de drie broers Werkman. Pieter Jacob Werkman (1880-1963) schreef in de streektaal en belandde in de graanhandel, Martinus Hendrik Werkman (1884-

1953) was journalist en dichter en publiceerde in 1910 Museum van plastische verzen en Hendrik Nicolaas, de drukker/kunstenaar die met zijn druksels een nieuwe beeldtaal zou scheppen, begon als journalist en schreef humoristische en sobere cursiefjes in de krant onder het pseudoniem Farao.

Hendrik verkeerde volgens zijn biograaf Hans van Straten al in een kleine literaire kring van vrienden, die het motto ‘Zum Grössenwahn’ had gekozen. ‘Er werden sneldichten gemaakt naar plotselinge opgave, er werd gelezen, gediscussieerd. […] Men ontmoette er, die men graag wilde zien en door wie men opgemerkt wilde worden. Het was een bohème met concessies aan burgerlijke opvattingen.’Ga naar eindnoot7

Ook Josef Cohen, directeur van de Openbare Leeszaal en Boekerij, zorgde voor leven in de brouwerij. Hij was een flamboyante, intelligente man. Ondanks zijn slordigheid, mindere kwaliteiten als organisator en iets te enthousiaste benadering van vrouwelijke medewerkers, ontpopte hij zich tot een stimulerende factor in het culturele leven en publiceerde zelf. Van zijn hand verschenen romans, detectives en toneelstukken. Naast zijn kennis en gevoel voor literatuur beschikte Cohen over gevoel voor humor. De overlevering wil dat hij eens bij Hendrik de Vries aanbelde en toen diens vrouw Riek opendeed met de mededeling: ‘Stil, mijn man schept’, gevat vroeg: ‘Kolen of kunst, mevrouw?’Ga naar eindnoot8

De Mérode

Een van de schrijvers uit het interbellum die zich lieten inspireren door het land en de mensen, was Willem de Mérode, een van de pseudoniemen van Willem Eduard Keuning (1887-1939) uit Spijk. Een broer van de Pieter Keuning die in 1917 Kinderen in verstand en boosheid schreef.

De Mérode geldt als een van de belangrijkste, zo niet de belangrijkste, Nederlandse protestants-christelijke dichters uit de jaren twintig en dertig. Hij schreef naar verluidt meer dan tweeduizend gedichten, waarvan een deel in 24 bundels werd gepubliceerd. Niet alleen bij zijn leven, ook ver daarna. Van Dorp op zomeravond. Vroegste gedichten in 1907 tot de heruitgave met dezelfde titel in 2014.

Hij werd onderwijzer, eerst in Oude Pekela en later in Uithuizermeeden en maakte naam als ‘de dichter van het christelijk geloof’. Keuning werd echter wegens seks met een minderjarige jongen in 1924 veroordeeld tot acht maanden cel. Na zijn vrijlating leidde hij een teruggetrokken leven in Eerbeek en schreef alleen nog maar. Keuning publiceerde daarna ook in het Gronings, onder het pseudoniem Jan Bos.Ga naar eindnoot9

Zijn ‘Dorp bij Zomeravond’, geschreven in zijn vroege jaren, in die zin een traditional, ademt in alles de sfeer van het plattelandsleven. Zoals Wim Sonneveld dat deed in ‘Het Dorp’. De avond valt, een moment van rust na weer een dag van hard werken. Ook bij De Mérode klinkt, zoals niet ongebruikelijk bij volksliedjes en gedichten, een verlangen naar een wereld zonder pien of zörgen:

De reden waarom in Groningen, tot aan de eerste aanzetten en later de picturale en literaire uitbarsting na 1918, er nauwelijks iemand was die zich aan literatuur bezondigde, moet deels worden gezocht in de volksaard. De noorderling had heel lang genoeg aan het dagelijks bestaan. In streken als Veenkoloniën, Westerkwartier, Oldambt, Westerwolde en het Hogeland was het belangrijker dat je iets met je handen kon.

Het tegenwoordige land van koolzaad en aardgas was lang het land van suikerbiet en strokarton, aardappelmeel, jenever (Hooghoudt), koffie (Niemeijer, Smith en Tiktak), limonadesiroop (C. Polak en Hooghoudt), rijwielen (Fongers), tabak (Gruno, Koning, Lieftinck en Niemeijer) en puddingpoeder (Atlanta en A.J. Polak),

lak (Sikkens), confectie (Stijlgroep Groningen), bandenplakdoosjes (Simson), terwijl generaties opgroeiden met de schoolboeken van Wolters en Noordhoff, later Wolters-Noordhoff en ’s ochtends ontbeten met Brinta uit Foxhol.

In de Hanzestad en het omringende land werd hoopvol met gevouwen handen omhoog gekeken in de hoop op een beetje mededogen van boven, maar zeker niet op een kus van de muze. Daar kwam maar gekkigheid van en gewoon doen, dat was voor de Groninger al gek genoeg. Ontspanning werd vooral gezocht in nu en dan een borrel.

‘T peerd van Ome Loeks

De twee belangrijkste liederen van Groningen ontstonden ook pas in het begin van de twintigste eeuw: Het Grunnens laid van Geert Teis Pzn, het officieuze volkslied en het net even oudere ’t Peerd van Ome Loeks is dood.

Met Loeks wordt naar alle waarschijnlijkheid Lukas ‘Loeks’ van Hemmen (1876- 1955) bedoeld, pikeur en eigenaar van café en stalhouderij De Slingerij aan de Aweg in de stad Groningen. Zijn beroemde renpaard Appelon was eind juli 1910 nogal ongedurig en trapte naar de stalknecht Barelt Visser. Van Hemmen zelf probeerde het tot bedaren te krijgen maar verwondde het dier met een riek aan de neusvleugels. Appelon werd ziek en overleed een paar dagen later aan een koliek. Toen het kadaver werd opgehaald door de paardenslager zongen een paar jongens: ’t Peerd van Ome Loeks is dood.

De geschiedenis van dat paard is vooral een stadse aangelegenheid. Als het verhaal klopt en het in 1910 was dat het dier zijn laatste adem uitblies, dan is het daarmee negen jaar ouder dan hét lied, waarin élke Groninger zich herkent. Dat wordt te pas en te onpas gezongen, bij elke officiële gebeurtenis, zoals op het traditionele Nieuwjaarsconcert van het Noord Nederlands Orkest. Een instrumentale versie, van de hand van Pé Daalemmer en Rooie Rinus,Ga naar eindnoot11 klinkt nog elke twee weken in voetbalstadion Euroborg, na een doelpunt van FC Groningen.

Van Lauwerszee tot Dollard tou

Geert Teis Pzn is aldus een van de literaire aartsvaders van Groningen. Het schrijverspseudoniem is een anagram van Gerhard Willem Spitzen (1864-1945). Hij groeide op in Stadskanaal en was een tijd- en plaatsgenoot van componist Cornelis Dopper. Zijn brood verdiende hij als leraar Duits en Nederlands en daarnaast schreef, dichtte en maakte Teis toneelstukken in de Groningse taal. De man ontpopte zich tevens als een belangrijk pleitbezorger van het dialect.

Naast het Grunnens laid is hij bekend van de Knoalster Lorelei, waarvan de frase ‘Ik wait nait, wat zel ’t toch beduden, dat ik zo miesderig bin’, de bekendste is. Ook het toneelstuk Dizzepie-dizzepu, dat veel in het Gronings werd opgevoerd, is van zijn hand. Hij is de vader van Derk Gerard Willem Spitzen, de latere minister van verkeer en waterstaat.

Dat bewustzijn in woord en gedachte, dat het Gronings volkslied uitstraalt, was er lang niet. Althans, niet zo gekanaliseerd en gecultiveerd als nu. De idee dat er meer

was dan alleen werken, kreeg pas voeten in klei, veen en zand tegen het einde van de negentiende eeuw.

Joh. H. Bekker, directeur van de muziekschool, legde tot aan zijn afscheid in 1897 zijn ziel en zaligheid in het dirigeren van zangverenigingen en het Orkest der Vereeniging de Harmonie. Hij was de man die het culturele leven in Groningen lange tijd bepaalde en voorbereidde op een meer artistiek verantwoorde aanpak.

Het was ook in dat jaar dat de befaamde Franse actrice Sara Bernhardt in de Martinistad te zien was als Madame Gauthier in La Dame aux Camélias. Zij kreeg een groot onthaal in Groningen. Het volk liep uit en ook toen al bleek het met de spreekwoordelijke noordelijke nuchterheid wel mee te vallen.

Zoals 18.000 uitzinnige Groningers op 3 mei 2015 in de Rotterdamse Kuip getuige waren van het veroveren van de knvb -beker door FC Groningen – na een 2-0 zege op pec Zwolle – en de selectie van trainer Erwin van der Looi drie dagen later voor dertigduizend man op de Draf- en Renbaan in het Stadspark werd gehuldigd, zo stonden de Groningers enthousiast te juichen toen Bernhardt in de stad arriveerde.

Dialect, volks- en streektaal

Het culturele leven was lang het voorrecht van de gegoede burgerij in de stad en op het platteland bij een enkele intellectueel; doorgaans iemand uit de landadel, de dokter, de predikant, de notaris of de schoolmeester. Hoewel in 1614 de Rijksuniversiteit Groningen werd opgericht, spreken de archieven zo nu en dan van iemand die aangemerkt kan worden als schrijver of letterkundige.

In de achttiende eeuw waren dat Clara van Sytzama, Pieter Huizinga Bakker, Lucas Trip en in de eeuw daarvoor Titia Brongersma, Ludolf Gockinga, Ludolf Smits en Johan van Nyenborgh (1620-1670). Deze zoon van lakenkoopman Daniël van Nyenborgh deed van zich spreken met literaire salons en een fascinatie voor de wereld rond het Muiderslot en P.C. Hooft. Die salons werden onder meer bezocht door Sibylle van Griethuysen. Zij was wél een streektaaldichteres van naam en faam. Zelfs Constantijn Huygens zong in 1648 de lof over haar.Ga naar eindnoot13

Daarvoor, in de zestiende eeuw, bleef het beperkt bij Ubbo Emmius (Greetsiel 1547-1625), de eerste rector van de Rijksuniversiteit Groningen en in de vijftiende eeuw bij humanist en geleerde Wessel Gansfort (1419-1489), al was hij niet echt een literator. Hij werd vooral bekend als ‘kwartiermaker’ voor de Hervorming. De geleerde Rudolf Agricola (1443-1485), een van de belangrijkste namen in het Noord- Europese humanisme, schreef eveneens.

De betrekkelijke stilte gold niet alleen voor geschriften in het Nederlands, ook het dialect en literatuur in de streektaal begonnen zich pas in de negentiende eeuw te ontwikkelen. Het Gronings was wel een omgangstaal, zeker in contact met het gewone volk, maar het getuigde van beschaving om in het Nederlands of Frans te praten en in wetenschappelijke teksten was Latijn de voertaal. In de literatuur

werd die lijn doorgetrokken. Dat het dialect een schrijftaal kon zijn, geloofde niemand. Vóór het begin van de negentiende eeuw werd vrijwel geen Gronings geschreven, behalve in enkele zeventiende- en achttiende-eeuwse promotieverzen voor feestelijkheden en ter (leed)vermaak.

Daarna begon het wat te komen. Synco Reynders (1793-1873) schreef Groninger gedichten en Anne Siderius de Blécourt (1873-1940) over het Fivelgoër landleven, maar het duurde tot 1910 eer er auteurs kwamen die de streektaal naar een hoger plan tilden.

Dat bleek de generatie van Geert Teis Pzn, Pieter Keuning, Jan Boer, Jan Hendrik Neuteboom en Kornelis ter Laan. Zij creëerden de humuslaag die als voedingsbodem fungeerde toen de schrijvers en dichters in het interbellum opbloeiden.

Iemand als Kornelis ter Laan, meestal aangeduid als K. ter Laan, speelde daarin een belangrijke rol. Niet zozeer als schrijver. De onderwijzer die het tot de Tweede Kamer schopte namens de sdap en tot burgemeester van Zaandam kwam in 1929 met het Nieuw Groninger Woordenboek, dat 1278 pagina’s telt, met 500 afbeeldingen (waarvan vele van Ploegschilder Johan Dijkstra), doorgaans aangeduid als de ‘Dikke Ter Laan’ of de ‘Groninger encyclopedie’, omdat het meer naslagwerk is dan woordenboek en omdat niet alleen vertalingen van woorden worden gegeven, maar ook achtergrondinformatie. Daarbij werd in dit boek voor het eerst de spelling van het Gronings vastgelegd. Tot aan de woordenboeken van Siemon Reker, hoogleraar Groninger taal aan de rug, gold die van Ter Laan als dé standaard wat betreft het Gronings.Ga naar eindnoot14

Wat meespeelde in een lang achterblijven van publiceren in de streektaal was de aangeboren neiging van de Groninger om zichzelf als minderwaardig te beschouwen. Hij noemt zijn eigen streektaal niet voor niets ‘boers’, of ‘plat’. Het dialect klinkt ook in de eigen oren onbehouwen en grof. Al kan dat valse bescheidenheid zijn (een ander gekmakend oergevoel van Groningers). Ondervond dichter Jan Glas tijdens een avond in Utrecht immers niet dat het publiek geraakt was door de schone klank van zijn Gronings?

Het is veelzeggend dat als vereniging Grunneger Sproak in 1918 het initiatief neemt tot een godsdienstoefening in het Gronings, de weerstand zo groot is dat het plan van tafel gaat en het tot 1952 duurt voor de eerste kerkdienst in het dialect. In Delfzijl, met als voorganger dr. A.R. Hulst.

In het in 1984 verschenen Geschiedenis van de Groninger Literatuur, van dr. P.J. (Pieter Jan) van LeeuwenGa naar eindnoot15 wordt het aldus geformuleerd: ‘Om de oorsprong van de Groninger literatuur op te sporen behoeven wij niet veel verder dan anderhalve eeuw terug te gaan.’

De reden waarom mensen in het Gronings gingen schrijven was volgens Van Leeuwen waarschijnlijk voor de lol. In de volkstaal was het goed mogelijk zich ‘boertig’ of ‘luimig’ uit te drukken en het voordragen daarvan een bron van vermaak. De gegoede burgerij kon in contact met ‘de mindere man’ niet anders dan dialect praten en op deze manier kon men zich vrolijk maken om de sappige uitdrukkingen en de humor in het toch wat achterlijke boerse taaltje.

Een andere reden waarom Groninger literatuur voor de negentiende eeuw zo goed als ontbrak is dat zelfs al was er veel geschreven, het bereik beperkt zou zijn gebleven omdat de grote massa nauwelijks kon lezen.

Het bleef dus bij enkele volksliedjes, rijmpjes, spreuken en verhaaltjes. Dat ‘deze producten van de volksvertelkunst’ opgetekend en bewaard zijn gebleven is ‘de grote verdienste’ van E.J. (Eilina Johanna) Huizenga-Onnekes en K. ter Laan.Ga naar eindnoot16

Dat Huizenga-Onnekes in haar pionierswerk door Van Leeuwen op gelijke hoogte wordt gesteld met Ter Laan is niet zo gek. Zij is verantwoordelijk voor Groninger volksvertellingen I . Het boek van Trijntje Soldaats, met zeventien verhaaltjes die eind achttiende eeuw door huisnaaister Trijntje Alberts (1749-1814) werd verteld aan de kinderen van de familie Arends, onder wie de elfjarige Gerrit Arend Arends (1793- 1876).

De jongen schreef ze in 1804 op en het schriftje werd een paar honderd jaar later gevonden door Huizenga-Onnekes. Zij gaf ze in 1928 bibliofiel uit bij Noordhoff, in een oplage van 600 exemplaren, in oud-Nederlands, doorspekt met Groninger uitdrukkingen. Trijntje Alberts werd Soldaats genoemd omdat ze getrouwd was geweest met een Duitse soldaat.

Het bijzondere aan de uitgave was niet alleen dat het een belangrijke bron was van volksverhalen uit de achttiende eeuw, maar dat H.N. Werkman de letters zette en Johan Dijkstra de illustraties verzorgde. Twee jaar later volgde Groninger vertellin-

gen II. Het boek van Minne Koning, met 23 verhalen, opnieuw vormgegeven en van beeld voorzien door de twee Ploegkunstenaars. De verhalen zijn eenvoudig, absurd, hilarisch en soms macaber. Een heruitgave, in eigentijds Nederlands, volgde in 2003.

Wat Trijntje aan de kinderen vertelde waren hoofdzakelijk varianten op bekende sprookjes als Klein Duimpje en Blauwbaard. Andere zijn minder bekend. Er is een dierensprookje waarin een mus wraak neemt op de boer die zijn vriend de hond gedood heeft:

‘Eet mij levend op,’ zei de mus. De boer at de mus op. Plotseling moest hij vreselijk poepen en hij vroeg zijn vrouw op te letten of de mus er ook uit kwam. De vrouw stond klaar met een bijl. Toen zij de mus zag vroeg ze of ze toe zou slaan. De boer riep: ‘Ja!’ en de vrouw sloeg toe. Toen sloeg de vrouw de boer een plak van zijn gat af. Toen de mus wegvloog, riep hij: ‘Nu ben je een stuk uit de brijpot en een plak van je gat kwijt.’

De belangstelling voor de volkstaal ontwaakte na de Franse tijd. Het was de tijd van de Romantiek, waarin alle klassen, ook boeren, burgers, arbeiders en vrouwen, de ratio, wetenschap en technologie wat achter zich lieten, ‘op zoek gingen naar zichzelf’ en dat deden door de fantasie, verbeelding en intuïtie de vrije loop te laten. Dat sloeg soms door naar de donkere kant, met als gevolg dat er ook iets bestond als Zwarte Romantiek, maar het leidde ook tot waardering van de eigen roots, het regionale, incluis het dialect.

Thineus, pseudoniem van de predikant Tonnis van Duinen (1817-1857), beschreef aldus liefdevol, maar wel met een scherpe blik het Groninger dorpsleven in de bundel Ons dorp. De bundel beleefde drie drukken. K. ter Laan omschreef het werk als de Groninger Camera Obscura.

Ondanks de oprichting va de Groninger Volksalmanak in 1837, voornamelijk het werk van T.P. Tresling, waren de eerste pogingen aarzelend en schuchter. De meeste publicaties waren ook anoniem, onzeker als de auteurs waren over het feit dat een beschaafd en ontwikkeld mens zich niet bezighield met schrijven in het dialect. Als het al een dialect was, en niet, zoals de Nederlandse amateurdialectoloog Johan Winkler (1840-1916) het noemde ‘een basterd van friesch en saksisch, even als alle bastaarden ook op ander gebied, alle meest in ’t oog loopende eigenschappen, en dan nog wel voornamelijk de slechte eigenschappen van beide ouders in hooge mate in zich’.

Winkler ging nog een stapje verder met de constatering dat de Groninger ‘spreekarbeid’ mede debet was aan het ‘eigenaardige voorkomen der Groningers, met hun breede kaken, slapen en mond’: ‘bij ’t uitspreken der harde groninger klanken en letterverbindingen worden alle spraakwerktuigen in beweging gebracht […]. De mond wordt er sterk bij in ’t breede getrokken en de tanden soms

met geweld op elkander geklemd. […] Daarenboven hebben bijna al de Groningers de onhebbelijke gewoonte om bij ’t spreken te schreeuwen alsof ze altijd tot dooven spraken, en de omstandigheid dat de meeste Groningerlanders geen muzikaal gehoor hebben werkt er nog toe mede om de groninger volkstaal nog slechter te doen klinken. In één woord, groningerlandsch is voor fijngevoelige oren, vooral die der Friezen beweste Lauwers, niets meer of minder dan afschuwelijk en onuitstaanbaar. Tot overmaat van ramp zijn de Groningers letterlijk aan hun tongval verslaafd.’Ga naar eindnoot17

Literatuur in spreektaal

Tot aan de opbloei na 1870, ingegeven door de literatuur uit verwante dialectgebieden in Duitsland, bleef het aldus behelpen en het is pas omstreeks 1820 dat een aanzet wordt gegeven tot de ‘literatuur’ in de streektaal. Het is moeilijk met zekerheid vast te stellen aan welke pennevrucht in het Gronings de eer toekomst de eerste te zijn geweest. In 1818 kwamen enige dialectgeschriftjes in omloop, waaronder De Boerenzeun van Bellingwolde, door P.J. van Leeuwen aangeduid als ‘een onbenullig stuk rijmelarij’ en dat ook door de schrijver werd aangeduid als ‘niet veel bijzonders’. De samensteller van de Geschiedenis van de Groninger Literatuur houdt het dan ook op de Zaamenspraak tusschen Pijter en Jaap, dij malkaar op de weg ontmuiten, boeten Stijntilpoorte van dominee Geert Jans Cool uit 1816.Ga naar eindnoot18 De Groningse tegenhanger van Hebban olla vogala (zie afbeelding).Ga naar eindnoot19

Laagwater
Marsha Keja
Leessporen van Ter Braak

Vorig jaar heeft de universiteitsbibliotheek Leiden met een donoractie de bibliotheek van Menno ter Braak verworven. Op de website www.mennoterbraak.nl was al de plattegrond te zien die zijn weduwe heeft gemaakt van de bibliotheek, die nu in zijn geheel bewaard zal blijven en waarvan een catalogus gemaakt zal worden. Zo’n donorof adoptie-actie spreekt mensen kennelijk aan, want het geld is in een korte tijd bij elkaar gehaald. Ook ik bezweek toen ik op de kijkdag Ter Braaks mooie exemplaar van Rood paleis van F. Bordewijk uit 1936 zag liggen.

Ter Braak heeft in Het Vaderland veel boeken van Bordewijk gerecenseerd, van Bint in 1935 tot Karakter in 1938. Zijn positieve beoordeling van Bint werd niet door iedereen gedeeld, blijkt uit zijn reactie in zijn rubriek ‘Schietschijf’ in Het Vaderland, onder de naam Sagittarius: ‘De heer Bordewijk geeft een schoolwereld in fantastische dimensies, en in zijn directeur Bint een fantastisch principe van tucht en gezag. Wie dus zijn consequenties uit die schoolwereld en dien directeur wil trekken, mag dan toch zeker wel bedenken, dat de heer Bordewijk ons geen naturalistisch geschetst milieu voorzet!’ (30-4-1935). In een brief van 2 mei 1935 aan E. du Perron die minder gecharmeerd is van het proza van Bordewijk herhaalt Ter Braak zijn verdediging van Bordewijks beschrijving van een onderwijzer: ‘Het element kunstproza hindert mij niet erg, omdat het geen onaangename “kunst” is en het groteske karakter zooiets wel verdraagt. Dat die Bint als dictator niet deugt, ben ik met je eens, maar hij is toch ook duidelijk een fantastische figuur, die ondergaat en die door Bordewijk ook niet als ideaal wordt gesteld. Was dat zoo, dan was het een fascistisch brochuretje geworden, terwijl nu duidelijk de relatieve waarde van zulk een donderhond in onze maatschappij blijkt.’

Het groteske element in het proza van Bordewijk is belangrijk voor Ter Braak, want in een recensie over De laatste eer een maand later (in Het Vaderland van 1 juni 1935) toont hij zich teleurgesteld, in dit boekje met gefingeerde grafredes treft Ter Braak slechts goedkope en zouteloze humor aan. In Rood paleis, dat hij op 27 december 1936 bespreekt, ziet hij een terugkeer naar het kenmerkende groteske en fantastische van Bordewijks stijl, maar hij vraagt zich nu ook af of dit geen masker is: ‘het fantastische ontheft hem van de verplichting zijn stand-

puntlooze zelf daarbij te demaskeeren, want door de fantasie komt het eens gevreesde en gehate op een objectieven afstand.’ Een vraag die in zijn bespreking van De Wingerdrank op 9 januari 1938 steeds dwingender wordt: ‘Maar hoe zal Bordewijk, de expressionist, zich bevrijden van deze hallucinatorische wereld, die wij langzamerhand beginnen te kennen als zijn speciale interieur? Hoe zal hij van buiten af naar binnen doordringen? Of zal hij het er bij laten?’ en die hij in de recensie van Karakter (9 oktober 1938), uitgedaagd door de titel, toespitst op de persoonlijkheid van de beschreven personages: ‘De vraag is dus niet: welke conceptie van karakter heeft Bordewijk?, maar: in hoeverre weet hij geloofwaardig te maken, dat zijn figuren, hetzij verstard, hetzij persoonlijk levend, werkelijk het karakter hebben, dat hij hun toedicht? Pas als die vraag beantwoord is, komt men tot de onderscheiding in het spraakgebruik over de richting van het woord ‘karakter’. De ‘enorme woorden’ van Bordewijk (of de ‘dikke woorden’ van Bordewijk, zoals Du Perron het in een brief omschrijft) zouden wel eens kunnen zorgen voor de afstand die Bordewijk tot zijn personages houdt: ‘de psychologie der superlatieven, waarin Bordewijk (met groot talent, dat moet men erkennen) vaak een surrogaat zoekt voor een aangeboren psychologisch genie (dat men vooral aan zijn eenvoud herkent) kan hij moeilijk meer dan 360 pagina’s op hetzelfde peil botvieren.’

Rood paleis werd dus ook door Ter Braak besproken en als ik in de Leidse universiteitsbibliotheek ‘mijn’ boek vast heb, ervaar ik de ‘historische sensatie’ (een term die gemunt werd door Johan Huizinga, een oom van Ter Braak) als al op de eerste bladzijde zo’n enorm woord is onderstreept: het machtige hoofd. Bang dat het bij deze streep zal blijven, blader ik door, maar vanaf pagina 42 verschijnen er vele potloodstrepen onder evenzovele enorme woorden, waarvan ik er een aantal terugvind in zijn recensie: ‘Het is opvallend, zooveel enorme woorden als er in dezen roman voorkomen; men ontmoet een “formidabelen” hond, een “schurftigen” dokter, die “schrikwekkend” voor de deur van het bordeel placht te staan, een auto, die “geweldig” wegrijdt, het “groote en hevige gelaat” van mevrouw Doom, de “cascaden vet” van den bordeelportier, drankhuizen “bloedrood begordijnd”, zelfs een “machtige” pensionnaire, “uitgezakt in zwaar vetweefsel tot het amorfe van een mislukten pudding”, etc. etc.’. Ook bevat Ter Braaks exemplaar aandachtsstrepen naast de tekst en de passage die met een dubbele streep werd bedeeld is het citaat waarmee hij zijn conclusie illustreert: ‘Dit alles vertegenwoordigt voor den schrijver de ondergang van een eeuw: het laatste getolereerde bordeel van “Mokum” is tegelijk de plaats, waar een soort valschschreeu-

wende quasi-luxe ten gronde gaat, waar het “heeren”-principe ad absurdum wordt doorgevoerd, tot het in den oorlog van 1914 geheel verdwijnt. “Het was het verval van de vrouwenmacht, van het huis dat zijn greep op de stad verloor.”’

Ter Braaks Rood paleis bevat niet alleen onderstrepingen; op een van de achterste schutbladen staan steekwoorden, die de bouwstenen van de recensie lijken. Personages worden vergeleken met personages uit Bint, het in de recensie genoemde De laatste eer wordt hier aangehaald: ‘vgl. het mislukken van de grafschriften’, een genoteerd paginanummer waar het belangrijke thema van het fin de siècle voorkomt en de constatering dat het boek ‘zonder eenige sensualiteit’ is met als voorbeeld tussen haakjes de hoofdstuktitel ‘Galanacht’; de inderdaad weinig sensuele beschrijving van een avond in het bordeel waarbij de feestende massa vergeleken wordt met de krioelende ratten in de kelder.

Ten slotte verwijzen een paginanummer en het woord ‘nonsens’ naar een aangestreepte passage waar Ter Braak ook het woord ‘nonsens’ naast geschreven heeft. Het betreft een gedachte van een van de hoofdpersonen, die in de recensie wel iets milder wordt geschetst als ‘opzettelijk en onecht’.

De historische sensatie wordt in de leeszaal in Leiden wel erg huiselijk als ik tussen de pagina’s wat poezenharen aantref. Maar misschien speelt de bekende foto van Ter Braak met poes me parten en zijn het andere draadjes, of zijn het de haren van een poes van een van de latere bezitters van de bibliotheek.

Bart Slijper
In gemeenschap van goederen
Tachtigers in financiële nood

Bart Slijper (1963) publiceerde in 2007 Van alle dingen los. Het leven van J.C. Bloem en in 2012 verscheen van zijn hand In dit gevreesd gemis. Het leven van Willem Kloos. Hij werkt aan een groepsportret van de Tachtigers.

Elkaar om geld vragen, of het juist ruimhartig geven, was rond 1890 onder de Amsterdamse avant-garde aan de orde van de dag. Het was een erezaak, een bewijs van vriendschap en solidariteit om aan anderen te geven wat je zelf missen kon. Hoewel op deze manier vaak het ene gat met het andere werd gedicht, was het leven van veel jonge, naar autonomie strevende schrijvers en kunstenaars alleen met deze onderlinge steun vol te houden.

In de herfstmaanden van 1888 had Willem Witsen, die sinds kort een woning en atelier in Londen huurde, zijn vriend Willem Kloos onderdak en morele steun geboden. Wanneer Kloos alweer maanden terug in Amsterdam is, heeft hij nog het kettinghorloge dat Witsen hem had geleend, waarschijnlijk om de terugreis soepel te laten verlopen. Hij heeft er al die tijd profijt van gehad, laat hij in april 1889 weten. ‘’t Heeft geen één keer in de Lommert gestaan, ofschoon de aandrang dikwijls groot was. Dit voordeel heb ik er echter van gehad, dat mijn crediet, door die gouden ketting op mijn buik, aanmerkelijk steeg, in de Poort [van Cleve] b.v. waar ik nu zit te schrijven.’ In dezelfde brief schrijft hij dat hij tegenwoordig hele avonden met George Breitner in de kroeg zit: ‘we lenen elkander geld in geval van nood, dat we altijd prompt teruggeven’.Ga naar eindnoot1

Breitner en Kloos zijn beiden voorbeelden van kunstenaars die in kleine kring al vroeg een enorm prestige genoten, maar het financieel nauwelijks konden redden. Het grote voordeel van de schilder boven de dichter was natuurlijk dat Breitner er door de verkoop van een schilderij opeens weer een stuk beter voor kon staan, hoewel ook dan de inkomsten niet genoeg waren om zijn hoog opgelopen schulden af te lossen. Zelfs toen hij in 1896 een schilderij van de Dam voor 3500 gulden aan het museum van Dordrecht verkocht (wat een bijzonder royaal jaarsalaris zou zijn), was hij daarmee allerminst uit de problemen.Ga naar eindnoot2

De geldzorgen van Kloos waren nog uitzichtlozer doordat er in zijn situatie weinig kon veranderen. Hoewel hij klassieke talen had gestudeerd ambieerde hij

geen maatschappelijke functie, maar probeerde van zijn literaire werk rond te komen. Vanaf eind 1885 verdiende hij 600 gulden per jaar als secretaris van De Nieuwe Gids, het geruchtmakende tijdschrift dat vernieuwing propageerde, wat hij door de literaire kritieken die hij bijdroeg met zo’n 200 gulden wist aan te vullen. Daarmee verdiende hij, zoals hijzelf bitter opmerkte, minder dan een hulponderwijzer in zijn eerste jaar.

Schrijvers als Kloos, Albert Verwey en Lodewijk van Deyssel vormden in verschillende opzichten een nieuw fenomeen binnen de Nederlandse cultuur. In de eerste plaats was het tot aan de jaren tachtig gebruikelijk en wenselijk dat auteurs, voor zover ze niet over familiekapitaal beschikten, zorgden dat ze na hun studie een baan kregen om in hun vrije tijd te kunnen schrijven. Op deze manier waren ze financieel onafhankelijk van de literaire markt en bleven midden in de maatschappij staan, factoren die van groot belang werden geacht om als schrijver richtinggevend te kunnen zijn. Maar achteraf moet je concluderen dat de Nederlandse literatuur tussen 1860 en 1880 maar zelden het dilettantisme ontsteeg en in niveau ver achterbleef bij de grote Europese stromingen. Na 1880 wilde een aantal van de belangrijkste dichters en schrijvers zich voluit aan de literatuur wijden, wat in artistiek opzicht al snel tot revolutionaire vernieuwingen leidde, maar tegelijk veel jonge auteurs permanent geldzorgen opleverde.

Eveneens nieuw en ongehoord was de verregaande minachting voor de smaak van het grote publiek. ‘Wij hebben tienmaal meer verstand, tienmaal meer geest, tienmaal meer verbeelding, tienmaal meer liefde, tienmaal meer verontwaardi-

ging, tienmaal meer deugd of wil, dan gij,’ meldde Van Deyssel aan het gewone volk. ‘Wij zijn het opperste leven.’Ga naar eindnoot3 Dat is niet meteen een houding waarmee je algemeen geliefd wordt.

Het is opvallend hoeveel tijd van dat opperste leven in kroegen, dans- en hoerenhuizen werd doorgebracht. Ook in dit opzicht was de generatie van 1880 het tegenbeeld van oudere schrijvers als Potgieter en Beets, die het schrijverschap als een hoge maatschappelijke roeping beschouwden en hun lezers wilden leiden in een streven naar deugdzaamheid, geloof en vaderlandsliefde. Behalve dat het hen vervreemdde van een groot deel van het lezerspubliek, bracht het mateloze drinken allerlei andere problemen mee. Zo schreef Witsen, zelf bepaald geen geheelonthouder, in 1887 met een mengeling van vriendschappelijke bezorgdheid en ergernis over Breitner dat die ‘zich met alle geweld naar de verdommenis wil zuipen en sjouwen’. In die tijd ontving Breitner van een mecenas het geld om de huur van zijn atelier (vijfenzeventig gulden per kwartaal) te kunnen voldoen, maar dat bleek te zijn verdwenen evenals het bedrag dat hij zojuist met zijn werk had verdiend. Verwey was al een inzamelingsactie begonnen, toen Witsen hem schreef dat ze in het geval van Breitner ook weer niet te zorgzaam hoefden te zijn: ‘daar hij nooit z’n schulden betaalt, veronderstel ‘k dat hij ’t op z’n gewone manier kwijt raakt.’Ga naar eindnoot4 In de kroeg dus met iemand als Kloos, die natuurlijk maar een grapje maakte over het prompt terugbetalen van de drankschulden.

Willem Witsen was een belangrijke spil in deze wankele culturele economie. Hoewel hij graag en vaak de stad uit trok om zich in afzondering aan zijn schilderijen of etsen te wijden, was hij voortdurend betrokken bij het lot van zijn vrienden. Ook bij Witsen was het geld vaak op, maar dat duidde niet op een zorgwekkende armoede. In 1885 – hij was toen vijfentwintig jaar oud – schreef hij aan de schilder Jacobus van Looy dat hij voorlopig nog geen kans zag om iets met zijn werk te verdienen. ‘In dit opzicht is m’n vader zeer bereidwillig: hij heeft me beloofd me zoveel mogelijk te zullen helpen en daar over maak ‘k me ook niet bezwaard.’Ga naar eindnoot5 Witsen was afkomstig uit een roemruchte en zeer welgestelde familie van handelaren en regenten, onder wie Cornelis Witsen die in de zeventiende eeuw burgemeester van Amsterdam was.Ga naar eindnoot6 Zijn vader was een rijke handelaar in ijzer (hét moderne bouwmateriaal van de negentiende eeuw), die veel begrip had voor de moeilijkheden van een gewetensvolle kunstenaar. In mei 1886 schreef hij aan zijn zoon: ‘ik geloof dat met dat ideaal wat je voor ogen hebt, het wel overal hetzelfde zal zijn daar slechts weinige kunstenaars voor de kunst zelve werken & verreweg de meesten rekening moetende houden met materiële behoeften en begerig naar spoedig succes de ware kunst opofferen aan den smaak van het publiek & daardoor oppervlakkig worden. Ze hebben dan ook meer kans om goed te verdienen dan hij die zijn eigen weg gaat en zich niet stoort aan conventie of mening van oppervlakkige beoordeelaars. Het zal dan ook jou meer moeite kosten dan een ander om met de kunst geld

te verdienen, maar laten we hopen dat dit maar een kwestie van tijd is & dat je de schade later dubbel inhaalt.’ Misschien, zo vroeg hij, wilde Willem nog even de goede ontvangst bevestigen van de zeventig gulden die hij bij de brief had ingesloten.

Pas vier jaar later, toen Witsens werk al wel gekocht werd en hij ondanks een maandelijkse toelage van 125 gulden nog weer extra geld nodig had, besloot zijn vader dat het tijd werd om voorzichtig een grens te stellen.Ga naar eindnoot7

Dat het geld er bij Witsen nogal snel doorheen ging, had veel te maken met al die vrienden van hem die niet over zo’n vader beschikten. Je kunt je voorstellen dat hij in het holst van de nacht in de Nes, het afrekenen niet aan Kloos, Verwey of Breitner kon overlaten. En evenmin aan de zeer onhandige, dromerige dichter en classicus Hein Boeken, die geld verdiende door bijles te geven, maar zijn leven nooit op orde had. ‘Dinsdag kreeg hij f 27.50 voor zijn lessen in Utrecht,’ kon de toneelspeler Arnold Ising aan Witsen melden ‘en woensdagochtend kwam hij een gulden lenen, want hij was de Nes eens ingegaan!’Ga naar eindnoot8

Zelf kreeg Boeken begin 1897 ‘met ieder post’ een verzoek om geld van de inmiddels vergeten Nieuwe Gids-auteur Jan Hofker. ‘Ik heb hem nu f 2.50 gestuurd,’ schreef Boeken aan Witsen, ‘die ik geleend heb van mijn hospita, hoewel ik mijn Januari rekening nog niet voldaan had.’Ga naar eindnoot9 Het is logisch dat de armoede verdubbelde zodra Hofker en Boeken samen op pad gingen. En dan hopen ze maar dat Witsen het probleem oplost, zo blijkt uit een brief van Hofker: ‘Vandaag in grote hitte heen en terug naar Zantvoort gelopen, driemaal gebaad, half weg heen, te Zant-

voort, halfweg terug, 2½ uur heen en even zoveel terug. Maar nu wou ik je vragen, Hein heeft nog f 2.40 en ik 1½ cent (ik heb 97½ gulden kamerhuur en achterstallige schuld betaald) heb je misschien een klein beetje geld voor ons in een brief?’Ga naar eindnoot10

Al die jonge kunstenaars met hun ongeregelde levens werkten vol overgave, nietsontziend en, inderdaad, met tienmaal meer liefde en wilskracht dan een ander. Maar wat ze ook deden, het was nooit genoeg om zonder zorgen te leven.

Vanaf de oprichting van De Nieuwe Gids in 1885 tot en met 1888 was Verwey de motor van het tijdschrift: hij regelde, organiseerde en leverde ondertussen een stroom van poëzie en essays van hoog gehalte. Niettemin schreef hij in oktober 1886 aan de schilder Jan Veth: ‘Ik ga weer doen wat ik niet laten kan – om geld vragen. Ik heb álles gedaan wat ik kón: ik heb gewerkt als een paard, genoeg om stukken te kunnen schrijven voor zes afleveringen achter elkander, maar ik kan met dat al geen geld genoeg bij elkaar brengen om deze drie maanden te zorgen voor mijn “huislast”. Ik heb dertig gulden meer nodig dan de honderd, die ik bij elkaar kreeg.’ Dat het vanzelfsprekend was om elkaar wanneer het maar enigszins kon te ondersteunen, zonder dat iemand zich bezwaard mocht voelen, blijkt mooi uit het einde van deze brief: ‘En word er niet boos om, dat ik het beroerd vind om geld te vragen, al weet ik dat jij het, als je ’t geven kunt, van harte geeft.’ Veth had het geld en stuurde het per ommegaande.Ga naar eindnoot11

Uit de vele vriendschappelijke brieven die werden gewisseld blijkt dat men elkaars uitgavenpatroon niet graag bekritiseerde. Niemand schreef aan een ander: ga

dan gewoon niet steeds in de stad drinken. Maar er bestonden, juist omdat iedereen op de goedheid van de anderen kon vertrouwen, wel een paar ongeschreven wetten voor het vragen van geld. Liegen over je verkwistende levensstijl, zoals Breitner kennelijk deed, dat kon natuurlijk niet. Een andere regel was dat je probeerde om niet te kort op elkaar van dezelfde vriend te lenen. Toen zelfs Witsen eens een paar keer binnen zijn vriendenkring om geld moest aankloppen, vroeg hij wat onwennig hoe dat precies zat: ‘men zegt dat over ’t geheel het ’n bijna algemene regel is dat iemand nooit twee keer aan dezelfde persoon geld leent: ‘k weet niet of ’t waar is – alleen hoop ‘k dan maar dat jij ’n uitzondering zult maken.’Ga naar eindnoot12

De Tachtigers – onder die naam zijn ze de cultuurgeschiedenis in gegaan – vallen in financieel opzicht duidelijk in twee groepen uiteen. Naast Witsen, hoorden de Nieuwe Gids-redacteuren Frank van der Goes (eveneens afkomstig uit een gegoede Amsterdamse familie) en Frederik van Eeden (die als arts zijn geld verdiende) bij de ‘rijken’ die geregeld geld gaven. De verschillen met de veel grotere groep die zo’n beetje van dag tot dag leefde, waren enorm: waar Witsen voor zijn huwelijk bij familie 5000 gulden weet te lenen, heeft Kloos een paar tientjes nodig omdat het echt niet langer gaat met de kleren waarin hij rondloopt en dan nog laat hij zijn pak eerst maar door zijn hospita oplappen.Ga naar eindnoot13

De vader van Verwey, meubelmaker van beroep, was gestorven toen zijn zoon pas dertien jaar oud was. Voor Kloos was het niet veel beter: zijn vader was kleermaker en wilde helemaal niets van zijn letterkundige ambities weten, om maar te zwijgen van de bijbehorende levensstijl – zelfs nog te beroerd om voor zijn zoon een pak of een overjas te maken. Het verschil was dat Verwey langdurig en gestructureerd kon werken, waar Kloos na een opflakkering vaak stilviel en wegzakte in sombere apathie. Van alle Tachtigers was zijn toestand het schrijnendst.

Na 1888 verviel Kloos in steeds ergere soorten van alcoholisme, ruzie en paranoia, en eind 1892, na allerlei gedoe binnen de redactie van De Nieuwe Gids, was hij zo

moedeloos en verzwakt dat Witsen het hoognodig vond om te proberen een vakantie voor hem te financieren. Zoals altijd gaf iedereen wat hij missen kon en was er al snel een bedrag van 600 gulden beschikbaar. Het trof Kloos in zijn labiele toestand veel dieper dan normaal, liet Witsen aan zijn verloofde weten: ‘Eerst wou hij ’t niet geloven en hij zei aldoor: zulke dingen zeggen ze me in m’n droom ook. ’t Heeft veel moeite gekost om ‘m te overtuigen dat ’t geen droom was – en toen kreeg hij tranen in z’n ogen en lag z’n hand op m’n schouder.’Ga naar eindnoot14 Het vooruitzicht van een zorgeloze reis naar het buitenland deed hem goed, maar toen hij eenmaal in gezelschap van Boeken in Italië was, bleek het geld natuurlijk nog sneller op te gaan dan in Amsterdam. De hotelkamers waren duur in Rome, schreef Kloos aan Witsen, en ze werden van alle kanten afgezet en zelfs bestolen. ‘En omdat Hein met zich te wassen wat water op het vloerkleed had gemorst, stond op de rekening tapis 2 francs.’ Maar tegen de vele bedelaars heeft Kloos een remedie gevonden: ‘Ze laten ons nu nog al met rust. Ik bulder maar altijd uit “No” dan zijn ze in een oogwenk weg.’ Het was al met al maar goed dat Witsen ervoor had gezorgd dat ze in Venetië extra geld konden opnemen voor de terugweg.Ga naar eindnoot15

In de hierop volgende tijd ging het steeds slechter met Kloos. Hij raakte zover verdwaald in zijn eigen geest dat zijn kwetsbaarheid en achterdocht omsloegen in een redeloze woede tegen bijna al zijn oude vrienden. Maar evengoed stond iedereen weer klaar om royaal te geven toen er in 1895 veel geld nodig was om hem te kunnen laten opnemen in het Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen te Utrecht.Ga naar eindnoot16 Het werd, op de valreep, zijn redding.

Je zou een heel boek kunnen schrijven over de solidariteit van de Tachtigers. Het is al vaak gezegd dat deze ongehoord succesvolle groep van schrijvers en kunstenaars rond 1885 elkaar wist te vinden in een gezamenlijke afkeer van het kabbelende culturele klimaat van hun tijd. Ze kozen de aanval, zochten passie en risico. Om de strijd een poos te kunnen volhouden, leefden ze zo ongeveer in gemeenschap van goederen.

(Ingezonden mededeling)
Maarten Maartens
100ste sterfjaar

Van 15 augustus t/m 26 september 2015 vinden in Doorn en omgeving diverse activiteiten plaats naar aanleiding van het honderdste sterfjaar van de Nederlandse schrijver Maarten Maartens (1858-1915), pseudoniem van Jozua van der Poorten Schwartz, die in het Engels schreef.

Tussen 1885 en 1914 publiceerde hij veertien romans, talloze korte verhalen, gedichtenbundels en toneelstukken. Befaamd in vooral Engeland, Amerika en Duitsland bleef hij in eigen land een miskend figuur. Onlangs verscheen bij uitgeverij Meulenhoff een heruitgave van de roman De dwaas Gods, een vertaling van God’s Fool uit 1892.

De activiteiten vinden plaats in en rond het Maarten Maartenshuis op landgoed Zonheuvel in Doorn. Centraal in het programma staat een symposium op 26 september onder leiding van dr. Bouwe Postmus, met medewerking van onder anderen dr Hendrik Breuls (in 2004 gepromoveerd op Maartens) en Arjan Peters, literatuurcriticus van de Volkskrant. Er zijn kinderrondleidingen en een geocaching-tocht op het landgoed. ’s Avonds vindt in de Maartenskerk in Doorn een concert rond Maartens plaats.

Voor een gedetailleerd overzicht van alle activiteiten

zie www.maartenmaartens.nl