Archief: DBNL

Laagwater

Marco Entrop
Neuken bij de AVRO

Op 27 mei 1964 kwam er abrupt een einde aan een legendarisch boekenprogramma van de avro. Die woensdagavond zou Remco Campert de hoofdpersoon zijn in Literaire ontmoetingen van Hans Keller en H.A. Gomperts. Campert, zo stond in het draaiboek geschreven, zou het gedicht ‘Niet te geloven’ uit zijn bundel Dit gebeurde overal (1962) voorlezen. Ín dit gedicht beschrijft Campert de bevrijdingsroes van 1945. Toen programmaleider Ger Lugtenburg op de ochtend van de uitzending het gedicht onder ogen kreeg, sloeg de schrik hem om het hart. Met de eerste en tweede strofe kon hij nog wel leven, maar bij de versregel die erop volgde, kreeg hij het benauwd: ‘Alles zoop en naaide’, stond er, ‘heel Europa was één groot matras / en de hemel het plafond / van een derderangshotel.’ Campert, Keller en Gomperts konden hoog en laag springen, het woord ‘naaide’ moest eruit. De programmamakers hielden voet bij stuk en dus ging Literaire ontmoetingen die avond niet door. Wat de laatste uitzending van het seizoen had zullen zijn, werd de allerlaatste. Gomperts en Keller gooiden de handdoek in de ring. De avro, schreef een verontwaardigde Cees Nooteboom de volgende morgen in de Volkskrant, had ‘een uitzending vermoord omdat een dichter zijn vers niet voor de heren wilde veranderen.’ Het was niets anders dan domme censuur. ‘Dat krijg je, als omroepdirecteuren zich met poëzie bezig gaan houden.’

 

De onlangs door Uitgeverij Bas Lubberhuizen op dvd uitgebrachte afleveringen van Literaire ontmoetingen bevatten een fraai slotakkoord. Als bonus is toegevoegd het filmmateriaal dat Keller destijds met Campert had opgenomen, maar nooit is uitgezonden, plus een fragment uit de talkshow Karel van 3 april 1998. In het kader van het 75-jarige jubileum van de avro presenteerde Karel van de Graaf een speciale aflevering van zijn praatprogramma onder het motto: ‘wat niet kon, wat niet mocht, wat per se wel moest en wat beter had gekund’ bij de avro. Te gast was Remco Campert, die 34 jaar na dato alsnog zijn gedicht ‘Niet te geloven’ in avro-zendtijd mocht voordragen. Van de Graaf vond het ‘niet te geloven’ dat vanwege een woord, ‘bestaande uit zes letters samen vormend een werkwoord dat veel voorkomt op schuttingen en in de moderne literatuur’, citeerde de presentator uit het blote hoofd het Algemeen Dagblad van 28 mei 1964, een programma moest sneuvelen. Die brave avro toch, de omroep die in 1974 een televisietaboe doorbrak door in de driedelige dramaserie De stille kracht Pleuni Touw het gewraakte werkwoord te laten uitbeelden in wellustig samenspel met zowel Willem Nijholt als Hans Dagelet. Ja, er was in

tien jaar veel veranderd bij de avro. Of toch niet?

 

Op aandringen van Mies Bouwman begon Annie M.G. Schmidt in het najaar van datzelfde jaar 1974 te schrijven aan een familieserie voor de avro. Pleisterkade 17 zou de serie gaan heten. Op het laatste moment kwam het echter tot een breuk tussen Annie Schmidt en de avro en belandde Pleisterkade 17 in het uitzendschema van de kro. Op 7 december 1975 was de eerste van twaalf afleveringen te zien. Bij die gelegenheid werd de schrijfster door Cor Wijbenga geïnterviewd voor Studio, het programmablad van de kro. Het conflict met de avro bleef niet onbesproken. ‘Een bezwaar van de avro tegen de serie zou […] zijn geweest, dat het woord “neuken” in een van de afleveringen voorkomt’, suggereerde de interviewer. Schmidt sprak hem niet tegen: ‘Dat is waar […], dat woord wordt op een gegeven moment door iemand gebruikt, omdat ik dacht dat dat logisch was dat die man dat op dat moment in een bepaalde situatie zou gebruiken.’ Maar Annie was de beroerdste niet. In tegenstelling tot haar collega Campert had ze de avro in dezen best ter wille willen zijn: ‘ik ben helemaal niet aan dat woord gebakken, hoor. Ik schrijf het wel op, maar als de mensen het er moeilijk mee hebben, nou, dan gaat het eruit […]. Nu, in deze tijd, waarin iedereen al tienduizend keer alles heeft gezegd, mag iedereen van mij er alles uitschrappen. Je zou er tegenwoordig bijna voor vechten om niet het woordje “neuken” te hoeven gebruiken.’ De avro hoorde het toch maar liever niet. Dat Pleuni Touw als de overspelige residentsvrouw Léonie van Oudyck de daad bij het woord voegde, was voor de omroep blijkbaar geen bezwaar. Als het maar niet gezegd werd. En daar hoefde men in dit geval niet bevreesd voor te zijn: het woord ‘neuken’ komt bij Couperus niet voor.

Laagwater

Marco Entrop
Neuken bij de AVRO

Op 27 mei 1964 kwam er abrupt een einde aan een legendarisch boekenprogramma van de avro. Die woensdagavond zou Remco Campert de hoofdpersoon zijn in Literaire ontmoetingen van Hans Keller en H.A. Gomperts. Campert, zo stond in het draaiboek geschreven, zou het gedicht ‘Niet te geloven’ uit zijn bundel Dit gebeurde overal (1962) voorlezen. Ín dit gedicht beschrijft Campert de bevrijdingsroes van 1945. Toen programmaleider Ger Lugtenburg op de ochtend van de uitzending het gedicht onder ogen kreeg, sloeg de schrik hem om het hart. Met de eerste en tweede strofe kon hij nog wel leven, maar bij de versregel die erop volgde, kreeg hij het benauwd: ‘Alles zoop en naaide’, stond er, ‘heel Europa was één groot matras / en de hemel het plafond / van een derderangshotel.’ Campert, Keller en Gomperts konden hoog en laag springen, het woord ‘naaide’ moest eruit. De programmamakers hielden voet bij stuk en dus ging Literaire ontmoetingen die avond niet door. Wat de laatste uitzending van het seizoen had zullen zijn, werd de allerlaatste. Gomperts en Keller gooiden de handdoek in de ring. De avro, schreef een verontwaardigde Cees Nooteboom de volgende morgen in de Volkskrant, had ‘een uitzending vermoord omdat een dichter zijn vers niet voor de heren wilde veranderen.’ Het was niets anders dan domme censuur. ‘Dat krijg je, als omroepdirecteuren zich met poëzie bezig gaan houden.’

 

De onlangs door Uitgeverij Bas Lubberhuizen op dvd uitgebrachte afleveringen van Literaire ontmoetingen bevatten een fraai slotakkoord. Als bonus is toegevoegd het filmmateriaal dat Keller destijds met Campert had opgenomen, maar nooit is uitgezonden, plus een fragment uit de talkshow Karel van 3 april 1998. In het kader van het 75-jarige jubileum van de avro presenteerde Karel van de Graaf een speciale aflevering van zijn praatprogramma onder het motto: ‘wat niet kon, wat niet mocht, wat per se wel moest en wat beter had gekund’ bij de avro. Te gast was Remco Campert, die 34 jaar na dato alsnog zijn gedicht ‘Niet te geloven’ in avro-zendtijd mocht voordragen. Van de Graaf vond het ‘niet te geloven’ dat vanwege een woord, ‘bestaande uit zes letters samen vormend een werkwoord dat veel voorkomt op schuttingen en in de moderne literatuur’, citeerde de presentator uit het blote hoofd het Algemeen Dagblad van 28 mei 1964, een programma moest sneuvelen. Die brave avro toch, de omroep die in 1974 een televisietaboe doorbrak door in de driedelige dramaserie De stille kracht Pleuni Touw het gewraakte werkwoord te laten uitbeelden in wellustig samenspel met zowel Willem Nijholt als Hans Dagelet. Ja, er was in

tien jaar veel veranderd bij de avro. Of toch niet?

 

Op aandringen van Mies Bouwman begon Annie M.G. Schmidt in het najaar van datzelfde jaar 1974 te schrijven aan een familieserie voor de avro. Pleisterkade 17 zou de serie gaan heten. Op het laatste moment kwam het echter tot een breuk tussen Annie Schmidt en de avro en belandde Pleisterkade 17 in het uitzendschema van de kro. Op 7 december 1975 was de eerste van twaalf afleveringen te zien. Bij die gelegenheid werd de schrijfster door Cor Wijbenga geïnterviewd voor Studio, het programmablad van de kro. Het conflict met de avro bleef niet onbesproken. ‘Een bezwaar van de avro tegen de serie zou […] zijn geweest, dat het woord “neuken” in een van de afleveringen voorkomt’, suggereerde de interviewer. Schmidt sprak hem niet tegen: ‘Dat is waar […], dat woord wordt op een gegeven moment door iemand gebruikt, omdat ik dacht dat dat logisch was dat die man dat op dat moment in een bepaalde situatie zou gebruiken.’ Maar Annie was de beroerdste niet. In tegenstelling tot haar collega Campert had ze de avro in dezen best ter wille willen zijn: ‘ik ben helemaal niet aan dat woord gebakken, hoor. Ik schrijf het wel op, maar als de mensen het er moeilijk mee hebben, nou, dan gaat het eruit […]. Nu, in deze tijd, waarin iedereen al tienduizend keer alles heeft gezegd, mag iedereen van mij er alles uitschrappen. Je zou er tegenwoordig bijna voor vechten om niet het woordje “neuken” te hoeven gebruiken.’ De avro hoorde het toch maar liever niet. Dat Pleuni Touw als de overspelige residentsvrouw Léonie van Oudyck de daad bij het woord voegde, was voor de omroep blijkbaar geen bezwaar. Als het maar niet gezegd werd. En daar hoefde men in dit geval niet bevreesd voor te zijn: het woord ‘neuken’ komt bij Couperus niet voor.

Evelien Gans+
Ik ben een Mensch: niets is mij vreemd gebleven
Het spiegelgevecht van Jaap Meijer met Jacob Israël de Haan

Rondom het graf van Jacob Israël de Haan is het altijd vechten gebleven. Natuurlijk ging men met elkaar op de vuist over wie De Haan in 1924 in Jeruzalem had doodgeschoten en met welk motief. Maar minstens zozeer is men elkaar blijven bekogelen met argumenten waarom De Haan wel of juist niet in de eerste plaats dichter, jood, homoseksueel, mizrachist (religieus zionist), orthodox, antizionist, pedofiel, oriëntalist of decadent was geweest. Typerend was een jaar of acht geleden de reactie van wijlen Ger Harmsen, historicus van vooral de radicaal-linkse arbeidersbeweging. Toen Harmsen vernam dat ik mij uitputtend met Jaap Meijer zou gaan bezighouden, zei hij, een tikje smalend: ‘Jaap Meijer heeft die biografie over Jacob Israël de Haan geschreven. Nou, daar heeft Piet Meertens korte metten mee gemaakt. Die recensie moet je lezen. Jaap Meijer wist zich geen raad met homoseksualiteit.’ Zijn woorden bleven me bij. Kort geleden dook, als een duveltje uit een doosje, de gewraakte recensie op vanuit een bij een Haags antiquariaat bestelde knipselmap ‘Jaap Meijer’.

Toekomstig biograaf

Jaap Meijer, de eerste en tot nu toe laatste biograaf van Jacob Israël de Haan, raakte voor de Tweede Wereldoorlog al geboeid door De Haan – een fascinatie die tijdens de Duitse bezetting wortel schoot.1 Zijn liefde, bewondering en betrokkenheid waren op zijn minst drieledig: ze golden De Haan als joodse dichter, als zionist, en als jood, geboren in een bij uitstek joods milieu, als zoon van rebbe Izak de Haan. Jaap promoveerde, in oktober 1941, op de figuur van een andere joodse dichter, Isaac da Costa – en speciaal op het aspect van diens bekering tot het christendom. Maar van begin af aan hield hij beide dichters bij de hand. Stelling viii van zijn dissertatie luidde: ‘Voor een juist begrip van het werk van Jacob Israël de Haan en Carry van Bruggen, vormt de kennis van de omstandigheden hunner jeugd, in het milieu van een “dorpsrebbe”, een onmisbare factor.’2 Op 31 december 1941 bezoekt hij De Haans weduwe, Johanna van Maarseveen3, met behulp van een introductiebrief van een andere weduwe, Kitty Verwey-van Vloten, echtgenote van De Haans ‘goede en strenge

Meester’, de dichter Albert Verwey. Haar ontmoet hij daadwerkelijk kort daarna; zij geeft hem de correspondentie tussen haar man en De Haan mee naar huis. In juni 1942 gaat de correspondentie retour. Dat gaat omslachtig: Jaap geeft de brieven aan zijn zwager Joop Voet, die overhandigt ze aan Kitty’s zoon. ‘Wellicht zijn ze alweer in Uw bezit’, schrijft Jaap in zijn tweede brief ‘Nu de omstandigheden zich voor ons dusdanig verscherpt hebben, durfde ik een en ander niet meer hier te laten’.4

Begin mei is de jodenster ingevoerd. De dag na Jaaps dagtekening, 12 juni, wordt de verordening van kracht dat joden nog maar op bepaalde uren boodschappen mogen doen, bij een beperkt aantal winkels. Een paar weken later moeten ze tussen acht uur ’s avonds en 6 uur ’s morgens thuis zijn, daarna mogen ze niet-joden niet meer opbellen noch bezoeken, en wordt het ze, op 30 juni, verboden zich per openbaar vervoer te verplaatsen. Maatregelen die stuk voor stuk het net strakker aantrekken, opdat de deportaties vanaf halverwege juli zo geolied mogelijk zullen verlopen. Door zijn leraarsbaan op het Joodsch Lyceum in Amsterdam en via zijn schoonvader, les Voet, lid van de Joodsche Raad, is Jaap meestal goed geïnformeerd, maar dat is geen remedie tegen de extreme spanningen en onzekerheden. Hij vindt de rust niet, schrijft hij aan Kitty Verwey, die ‘voor ernstige studie ten eenen male noodzakelijk is’. Hij heeft de brieven niettemin tweemaal doorgelezen: genoeg om te beseffen hoe belangrijk ze zijn ‘voor den toekomstigen biograaf van de Haan’. Hij bedankt Kitty Verwey nadrukkelijk voor haar vertrouwen, verklaart zichzelf optimist – ‘Zodra de oorlog voorbij is hoop ik wederom aan de slag te gaan’ – en eindigt met de verwach-

ting ‘dat in de jaren na de oorlog de algemene belangstelling voor een figuur als Jacob Israël de Haan zeer groot zal zijn.’5

In Westerbork mag Jaap de Jeruzalemse rechtscolleges van De Haan inzien. De zoon van de jongste broer van De Haan zit in dezelfde barak als Jaap, en heeft ze bij zich. Hij stopt ze in zijn rugzak wanneer hij op weg gaat naar Auschwitz – als talisman, zou Jaap later schrijven.6 Er is geen twijfel mogelijk: het is Jaap Meijer die zichzelf vanaf zijn promotie op Da Costa, positioneert als de toekomstige biograaf van De Haan. Die alleen al dáárom verlangend uitkijkt naar het einde van de oorlog. Dan zal hij werkelijk een begin kunnen maken met een biografische studie van Jacob Israël de Haan. Geschapen naar zijn evenbeeld: dat gaat wat ver. Maar geschapen naar zijn beeld: dat zeker.

Joodse territoriumdrift

Precies hier ligt een sleutel tot de ommekeer die plaats zal vinden in Jaaps opstelling tegenover De Haan. In 1952 wordt het Genootschap Jacob Israël de Haan opgericht. Ter gelegenheid van het in datzelfde jaar verschenen verzameld dichtwerk van de dichter schrijft Jaap hoe de eerste regel van zowel De Haans biografie als van diens zuster Carry van Bruggen zal moeten luiden: ‘Aan een arme dorpsrebbe werden eens twee koningskinderen geboren’. Dát is het oormerk dat hij De Haan meegeeft: de zoon van een gazzen. ‘De sociaal-economische structuur van het rebbe-milieu kan slechts volledig begrepen worden door Joden, die het provinciale Jodendom in alle kleinheid van nabij hebben leren kennen.’7 Door Jaap Meijer dus, zelf geboren en besneden in Winschoten en daar tot en met zijn barmitswe opgegroeid. Alleen een

jood en dan nog één van oorsprong uit de mediene zou in staat zijn De Haans lange en grillige joodse weg te tekenen van het ‘Smilde zijner simpele geboorte, naar het Jeroesjalajiem van zijn gecompliceerde dood’.8 Aan het werk dus!

Maar tussen droom en daad… Het onderzoek vordert traag. En dan, in een artikel in 1960, verkettert Jaap Meijer De Haan in de meest schrille bewoordingen. Wat is er in de tussentijd gebeurd? De letterkundige en uitgever Wim Simons, secretaris van het Genootschap Jacob Israël de Haan, doet de ene publicatie na de andere het licht zien. In 1954 geeft de door hem en onder meer Johan Polak opgerichte literaire uitgeverij De Beuk de herinneringen van De Haans zuster Mies uit: Jacob Israël de Haan, mijn broer.9 Daarna schrijft Simons zelf een paar artikelen over het werk van De Haan, zoals, in 1958, ‘Een “onzedelijk” boek, de geschiedenis van de Pijpelijntjesaffaire’. Met name tegen deze publicatie schiet Jaap Meijer in 1960 een koker vol met giftige pijlen af. Waarom?

Meer algemeen had zich hier iemand die volstrekt niet aan Jaaps criteria voldeed, tussen hemzelf en De Haan gedrongen. In zijn artikel ‘Lodewijk van Deyssel en Jacob Israël de Haan. Een Rechtzetting’ passeert een lange rij kritiekpunten aan het adres van Simons en diens benadering van de zogenaamde Pijpelijntjesaffaire10 Van uitgesproken ernstige aard is Jaaps beschuldiging dat Simons de correspondentie tussen De Haan en de schrijver Lodewijk van Deyssel (voor het eerst als bron beschikbaar) waarop zijn artikel hoofdzakelijk is gebaseerd, veel te selectief gebruikt, dat hij zinnen weglaat, en hele brieven zoals die waaruit blijkt dat De Haan, tegen zijn belofte in, een voor hem belangrijke brief van Van Deyssel publiceert zonder diens toestemming. Dan is er de joodse kleur van de taal. De Haan vraagt aan Van Deyssel, in verband met de vraag of hij al dan niet toegelaten zal worden als lid van de ‘litteratorenclub’: ‘Is het waar dat Querido mij er door heeft moeten slepen?’ Schrijft Simons. Maar het moet ‘sleppen’ zijn! Weet Meijer, die zo het joodzijn van De Haan – en van hemzelf – fijntjes benadrukt. ‘Juist het Jiddische sleppen is in dit verband psychologisch typerend, mede om de Joodse medespeler Querido’.11

Via ‘sleppen’ versus ‘slepen’ komen we een stap verder dan de eigenlijke bronnenanalyse. Kennis op joods gebied – joodse territoriumdrift. Schrijf niet over zaken waar je geen verstand van hebt, gromt Jaap Meijer, keer op keer. Alleen de bestudering van de geschiedenis der joden in Nederland in de tweede helft van de achttiende eeuw kan licht werpen op de levens van Jacob Israël de Haan en Carry van Bruggen.12 Simons daarentegen heeft zich opgeworpen als een auteur, ‘die vóór alles de tragiek van Jacob Israël de Haan wil demonstreren. De tragiek dan, wel te verstaan, van de homosexueel, die door zijn beide jeugdromans werd gefnuikt in een harteloze wereld, die niet voldoende begrip kon opbrengen voor de aberraties van een waarachtig artiest.’13

In De Haans complexe leven van ontworteld maar begenadigd joods dichter is diens homoseksualiteit tot hoofdthema gemaakt, aldus Jaap Meijer. En dat vergeeft hij Simons en zijn medestanders niet. Daar waar Jaap in 1952 nog heel zakelijk schrijft over Pijpelijntjes en Pathologieën als ‘homosexuele romans’, is Pijpelijntjes nu een roman ‘waarin de hoofdpersonen een abnormaal liefdesleven voeren’.14 Het heeft er alle schijn van dat hij, bewust én onbewust, als tegenwicht tegen wat hij ziet als Si-

mons’ eenzijdige benadering, in zijn biografie De zoon van een gazzen én de seksuele identiteit van zijn object zoveel mogelijk negeert én er via sluipwegen in negatieve zin naar verwijst. De lezer stuit op termen als decadentie, aberratie, gederailleerd, gefrustreerd en krampachtig; De Haans ‘homosexuele romans’ zijn definitief tot ‘pathologisch jeugdproza’ verworden.15

Maar Jaap verplaatst niet alleen zijn woede op Simons naar De Haan zelf en diens seksuele ‘perversiteit’. Wat hij Simons het meest kwalijk neemt – de ‘ontjoodsing’ van De Haan – keert hij met nog veel grotere kracht tegen de joodse dichter zelf. Waarom eigent Jaap Meijer zich Jacob Israël de Haan zo sterk toe?

Joods bijgeloof

Men kan Jaap Meijer veel verwijten (en dat is ook ruimschoots gebeurd): subjectieve, zo niet ideologische maatstaven ten aanzien van wat een ware jood zou moeten zijn en doen, een over het algemeen minachtende houding tegenover homoseksualiteit, een meermalen manipulatieve omgang met feiten en bronnen, hineininterpretieren. Maar dat alles geeft toch maar één dimensie weer. Wie door de beslagen ruit naar binnen weet te kijken, ziet hoe groot Jaaps fascinatie én ambivalentie zijn. De biografie lijkt wel één lange, wilde, boze, plotsklaps bijna tedere, invoelende, dan weer wraakzuchtige monoloog, gericht tegen een aanbeden maar gevallen held-vriendzoon en mede-jood, die om allerhande met elkaar vervlochten, noodlottige factoren, zichzelf en anderen in het ongeluk heeft gestort. Deze ‘bij uitstek pathologische figuur’ briest Meijer, in een tussentijds artikel in het Algemeen Handelsblad van 20 januari 1962. Deze ‘gespleten poëet’, die, eenmaal in Palestina, met de antizionistische orthodoxie gaat heulen, met de Arabieren, ‘deze natuurlijke vijanden der Joden’, en met de antisemitische Britse bestuurder Lord Northcliff – de haat van zijn vroegere

geestverwanten trotserend. Om daar aan toe te voegen: ‘Tegenover dit alles treft ons de onverzettelijke moed van deze door en door zieke man […]’.16 Onverzettelijk, moedig – door en door ziek. Er is weinig dat Jaap Meijer méér weet te boeien dan ‘gespletenheid’.

Het gaat natuurlijk over toe-eigenen, en daarmee ook over identificatie, projectie en verwerping. Al eerder werd duidelijk hoe richtinggevend voor de biograaf het geboortemilieu van Jacob Israël de Haan, in de persoon van diens vader rebbe Izak, was.17 Ook de persoon van De Haans moeder, Betje Rubens, is bepalend: geboren in Zutphen, opgegroeid in de traditie van een Amsterdams joods milieu, met voorvaderen die in de hoofdstad in aanzien stonden als parnas en geleerde. Jaap Meijer benadrukt de geestelijke bagage die zij, een intelligent en nerveus meisje dat veel las, als moeder aan haar kinderen meegaf. Betje Rubens was mede gevormd door joodse mystieke bronnen, apocriefe legenden en verhalen, aldus Jaap. In zijn biografie ruimt hij voor het bijgeloof (niegesj), de oude joodse demonologie die Betje van huis uit had meegekregen, veel plaats in. Te veel, oordeelde zijn tijdgenoot en vriend, de jurist Isaac Kisch in een kritische, maar welwillende recensie.18 Heeft Kisch gelijk? Ja en nee. Jaap laat wel degelijk overtuigend zien hoe Betjes verhalen over haar voorname en erudiete stamboom, de jichoes (de joodse geslachtsadel), over de sjeidem (duivels) en de Ketew (de Windgeest), de fantasie van de twee koningskinderen prikkelen en een stempel zouden drukken op hun werk. In 1904, in het jaar van Pijpelijntjes, verschijnt De Haans moeder in poeticis, met een waarschuwing tegen de Windgeest.

Het is niet zijn sterkste gedicht, maar ontegenzeggelijk doet zich hier de duivel, de Windgeest, gelden, aan wie De Haan in 1908 zelfs een verhaal wijdt, ‘Ketef-Merierie’, waarin opnieuw de blaren dwarrelen: ‘Eene hoop van bladeren draaide rond, zonder dat één blad loswoei. Zij bewogen in eenen vreemden wind.’20 Betje Rubens maakte haar kinderen ook heel gevoelig voor de nacht, waarin zoveel onzichtbaars aanwezig is. De regels uit het kwatrijn van De Haan dat Jaaps zoon Ischa Meijer, wellicht als een verkapte groet aan zijn vader, in oktober 1973 in de Haagse Post boven een van zijn reportages over de Jom Kippur-oorlog zou plaatsen, is letterlijk ontleend aan Psalm 91:

Ischa’s vader vermeldt dat Jacob Israël de Haan bij dit in De Beweging van Albert Verwey gepubliceerde gedicht in een noot had geschreven: Pagad Balaljo = een bekoorlijke Duivel. De naam betekent: ‘Schrik der Nachten’.22

Kisch verwijt Jaap in algemene zin dat hij veel te vaak De Haan als (terug)denkend persoon opvoert, en zich daarmee overgeeft aan een ‘gedachtenvlucht’ waarbij de chronologie van De Haans leven voor de lezer tot een chaos wordt.23 Kisch komt echter niet toe aan de vraag of Jaap Meijer in alle gevallen überhaupt wel kan weten wat De Haan denkt en voelt. Met recht en reden haalt Jaap de volgende dichtregels aan:

In het notenapparaat volgt een opmerkelijke toelichting. ‘Dat men ter bestrijding van demonen gebruik maakte van amuletten, was tot in onze jeugd heel gewoon’. Het meest in zwang was het ‘heitje’, een amulet met de vijfde letter van het alfabet, Gods naam weergevend.25

De vervagende grens tussen ‘geloof’ en ‘bijgeloof’ was allang een geliefkoosd thema van Jaap Meijer. In Suriname had hij, in 1954, een lezing over joods bijgeloof gehouden, en het onderwerp duikt in verschillende publicaties op.26 In zijn biografie laat hij op De Haans dichtregels over ‘Gods letter’ (het heitje dus) een, om Kischs term aan te houden, lange gedachtenvlucht volgen over joods bijgeloof die hij De Haan in de mond legt. Geen brood aan twee kanten aansnijden, niet in een ledikant slapen dat met het voeteneinde naar de deur staat (zó staan lijkkisten opgesteld), geen witgoed naaien op zaterdagavond (dat doet te veel denken aan lijkkleden), ’s nachts geen water laten lopen (dat houdt de demonen tegen).27 Maar op de vraag wie er, met zekerheid, met dit rijtje joodse bijgelovigheden is opgegroeid, luidt het antwoord: Jaap Meijer zelf, afkomstig uit een simpel en doodarm joods gezin in Winschoten, het Soddem van de noordelijke mediene. Tot in onze jeugd, schreef Jaap Meijer. Terwijl hij zonder meer de man en historicus is die de dimensie van geloof en bijgeloof in het leven van De Haan vorm en inhoud kan geven, vervalt hij in een vorm van symbiose. Hij eigent zich de gedachten van De Haan toe, kruipt in en onder zijn huid. Hij ís De Haan – in ieder geval in diens jonge jaren.

Zijn afgelegde ik

Of later ook nog? Jaap Meijer – en dat is een constante in al zijn publicaties – bewonderde Jacob Israël de Haan als een groot dichter – een groot joods dichter wel te verstaan. Dat is het perspectief van waaruit hij schrijft. Alles waaruit een verwijdering van het jodendom spreekt fungeert als dwaalweg van een ‘verscheurde Joodse per-

soonlijkheid’, ‘een losgeslagen Joodse jongeman’. ‘Anarchist, marxist, christen, homoseksueel, maar in elk geval geen jood!’, bijt hij Jacob Israël toe. Diens affecten tegen zijn afkomst, tegen zijn jeugd, zwepen hem op tot wat volgens het bijbelwoord van Ismaël heet: ‘Zijn hand was tegen allen: de hand van allen tegen hem’.28 Illustratief is voor Jaap dat Jacob in 1901 ‘Twee verzen van Jezus’ aan zijn vriend Frederik van Eeden stuurt:

In 1904, in hetzelfde jaar dus als de verschijning van Pijpelijntjes en het gedichtje over De Haans moeder en de Windgeest, worden deze gedichten samen met drie andere Jezusverzen gepubliceerd. Een Liebäugelei met het christendom, concludeert Meijer, en: waardeloos als poëzie. Elders in het boek stelt hij echter dat De Haans ‘zinnelijke Christusverzen’ niet zeer christelijk aandoen.30

Maar: wie verdwaalt, kan ‘de weg terug’ weer vinden. Des te makkelijker, weet de biograaf, in het geval van De Haan in wiens leven, dwars door marxistische dagen en Jezusverzen heen, zich een binding met de ‘Joodse substantie’ heeft gehandhaafd.31 Naar alle kamertjes waar hij woont, verhuist de ‘zevenstuiverstefille’ van Joachimsthal mee, het joods gebedenboekje voor dagelijks gebruik. Als iedere medienejongen, schrijft Jaap (opnieuw de identificatie), kent De Haan de bladzijden uit zijn hoofd: ‘pagina 33 slotgebed, 136 benschen’. Het aanleggen van de tefillin (de gebeds-

riemen), de feestdagen van de joodse kalender, fragmenten uit de Tora – zij zijn opgeslagen in De Haans onderbewustzijn en tikken tegen zijn schedelwand. De Haans eerste als zodanig bekend staande joodse gedichten hebben vooral betrekking op de joodse feestdagen, verzameld in de cyclus ‘Rondom het jaar’. Vandaar is het nog maar een kleine stap naar zijn Sabbathliederen, en, later, naar zijn bundels Het Joodsche Lied in 1915 en 1921. ‘Door de nacht hoor ik uw stem / Stad van mijn land Jeruzalem.’ En vanaf dat moment, aldus Jaap Meijer, ‘zong hij als nooit een Jood in deze landen had vermocht, geen gazzen en geen poëet’.32 Toch weet Jaap Meijer drommels goed dat ‘zijn’ joodse dichter nooit voor eenduidigheid zal kiezen.

Natuurlijk was Jacob Israël de Haan niet veranderd, schrijft Jaap. Dit klonk naar Pathologieën! De Haan was een dichter van zinnelijke schoonheid gebleven, ook in zijn joodse liederen.

Hij was niet anders, nooit anders geweest. Maar toch. En dan geeft Jaap Meijer zijn eigen beleving een stem, en die vermengt zich met de joodse liederen van Jacob Israël de Haan: ‘Reminiscenties kropen bijna tastbaar langs zijn huid omhoog. Zinnelijk waarneembaar greep zijn afgelegde ik hem vast, om hem niet meer los te laten. Een mythische werkelijkheid manifesteerde zich in hem.’35

Spiegelgevecht

Over wie heeft Jaap het hier? Over De Haan, over hemzelf?36 In hetzelfde 1967, waarin De zoon van een gazzen verschijnt, komt er in Nederland een opvallende poëziebundel uit: zeer zeker en zeker zeer. joodse gedichten. In de bundel is ook een cyclus ‘wat was er joods aan jezus’ opgenomen.

De dichter is Saul van Messel, de bundel vormt zijn debuut. Achter de naam Saul van Messel gaat een vijfenvijftigjarige Jaap Meijer schuil, die na 1967 nog vele bundels joodse poëzie onder dit pseudoniem zal publiceren. Het eerste gedicht in zeer zeker en zeker zeer had de titel ‘jaartijd moeder’ gedragen. Er zouden nog ontelbare gedichten volgen over Jaaps kinder- en jongensjaren. In De zoon van een gazzen staat geschreven dat De Haan zich, anders dan zijn zuster Carry van Bruggen, nooit in proza over zijn joodse jeugd heeft uitgesproken, en juist in dit opzicht reeds vroeg het dichterschap als enige creatieve mogelijkheid moet hebben gevoeld.38 Dat klinkt heel erg naar de conclusie die Jaap zelf ook zou trekken – zij het in een veel latere levensfase.

Jaaps fascinatie voor de zogenaamde joodse Jezus-lyriek heeft hem niet meer losgelaten. Het manuscript T’en zijn de Joden niet dat hij in 1968 samen met de protestantse dichter Ad den Besten gereedmaakt, wordt nooit uitgegeven. In de ongepubliceerde bundel zijn onder meer de Jezusgedichten van De Haan opgenomen, evenals Jaaps eigen cyclus ‘wat was er joods aan jezus’ en drie latere gedichten. Maar ze vallen in twee verschillende categorieën: De Haan in: I. ‘Voor Auschwitz’, Van Messel in: II. ‘Na Auschwitz’. Ook in andere zin verschillen ze. Tegenover De Haans ‘Passieliederen’ in de traditie van de Matthäus-Passion staat Van Messels ‘jodenman uit Nazareth’, uit de school van de joodse geleerde en zionist Joseph Klausner die een bij uit-

stek joodse Jezus ontwierp.39 Uiteindelijk zal Jaap Meijer in 1985 dan toch nog zelf een bundel Jacob Israël de Haan. Verzen van Jezus verzorgen. Met zeer gemengde gevoelens, dat wel.40

Antizionist

Het kan niet anders of Jaap Meijer heeft zich aan Jacob Israël de Haan gespiegeld – in een voordurend gevecht van afwijzing en identificatie. ‘Ik ben een Mensch: niets is mij vreemd gebleven’,41 dichtte De Haan, en het is al evenzeer op Meijer van toepassing. Dat geldt zeer zeker ook het zionisme. In de zionistische beweging – De Haan sloot zich in 1912 als orthodoxe jood bij de Mizrachi, de religieuze zionisten, aan – vinden zijn joodse gedichten een gretig gehoor. Een kleine twintig jaar later zal in de jongerenorganisatie van diezelfde Mizrachi, Zichron Ja’akov, afdeling Amsterdam, een zekere Jaap Meijer, joods godsdienstonderwijzer in opleiding, herkenbaar aan zijn Grunnings accent, zijn opwachting maken. Voor hem vormt het religieuszionisme de brug waarop hij de oversteek maakt naar de seculiere wereld – een beweging dus omgekeerd aan die van De Haan. Jaap en zijn geestverwanten laven zich aan De Haans gedichten, die hen naar Jeruzalem lokken. In gedachten, in beelden – want uiteindelijk zullen lang niet allen in de sporen van de joodse dichter treden, en zich met een biljet enkele reis inschepen naar Palestina, later Israël. Jaap Meijer ook niet. In 1948 plaatst hij als motto in de binnenzijde van zijn boek Het verdwenen ghetto. Wandelingen door de Amsterdamse Jodenbuurt het misschien wel bekendste kwatrijn van De Haan, ‘Onrust’:

In 1952, Jaap is dan mede-hoofdredacteur van het zionistisch weekblad De Joodse Wachter, plaatst hij, zonder het te signeren – hij is nog lang geen dichter – zijn eigen versie, in de vorm van een rijmpje, ‘Tweespalt’ geheten:

Jaap heeft dan al besloten zich niet in Israël te vestigen – een jaar later vertrekt het gezin Meijer naar Suriname, tot ontsteltenis van al degenen die hem kennen als zionist, en op zijn minst als joodse jood. Een echte fan van Israël zal Jaap nooit worden. In 1958, twee jaar voordat hij in Jeruzalem de politiedossiers over de moord op Jacob Israël de Haan zou bestuderen (dit bijzondere aspect van de biografie laat ik buiten beschouwing), stelt hij in intern-joodse kring dat de ontwikkelingen in Israël niet bepaald garant staan voor het openen van ‘speciaal Joodse vergezichten’.44 Jaap beschouwde het zionisme in zijn verwezenlijking – in Israël dus – als mislukt: het was er niet in geslaagd trouw te blijven aan het jodendom, noch aan het joodse verleden in de diaspora. In 1965 hekelt hij in geschrifte, zij het uiterst summier, Israëls al te rigoureuze nationalisme en patriottische geestdrift: Israël is een staat met ‘nationalis-

tische gedragslijn, die Israëlischer is dan Engeland Engels’.45 Het maakt zijn kritiek op De Haan er niet minder hard op. In 1967 (niet alleen het jaar van De zoon van een gazzen maar ook van de Zesdaagse of Junioorlog) verwijt Jaap de ‘Joodse T.E. Lawrence’ die in 1924, als Arabier gekleed, een bezoek aflegt aan Emir Abdullah van Transjordanië in Amman, en zich daar bereid toont in ruil voor vrede met de Arabieren de Balfour-verklaring op te geven, het zionisme te vertrappen, terwijl zijn volk onder de moeilijkste omstandigheden voor zijn bestaan vecht. De Haans uitspraak dat de extreme joden in Palestina tegen iedereen die hun niet aanstaat precies datgene doen ‘waarvan zijzelf in ballingschap zoo wreed geleden hebben’, bestempelt Jaap tot ‘antisemitisch’.46

Dat De Haan, met zijn bijna mystieke Zionsverlangen, op den duur niets moest hebben van de politiek-ideologische, sterk nationalistische stijl en het gekissebis van de zionisten ter plekke, moet Jaap echter ook hebben aangesproken. Een enkele keer schemert dat door. Wat kon Jacob Israël de Haan eraan doen, schrijft zijn biograaf, dat zijn gedichten waren vertaald in propagandistische en politieke leuzen van het zionisme – hij die ‘nooit van een modern Palestina had gedroomd, maar van een eeuwenoud Jeroesjalajim […]?47 Zelf had Jaap zich tijdens de Duitse bezetting tegenover zijn vriend Sem Dresden laten ontvallen dat de oprichting van een joodse staat zo’n hoog ideaal was dat je het maar niet door de werkelijkheid moest laten verpesten.48 En hoewel hij in zijn latere leven slechts uiterst zelden Israël publiekelijk zou afvallen, zorgde zijn kritiek op de joodse staat in privékring regelmatig voor botsingen. De vraag is dan ook of Jaap Meijer, in zijn felheid over het ‘verraad’ van De Haan, zijn eigen verwarring over wat eens simpelweg Zionsverlangen heette, niet overschreeuwde.

Homoseksualiteit

Diezelfde vraag kan men stellen wanneer het gaat om de homoseksualiteit van De Haan. Natuurlijk beweer ik niet dat Jaap Meijer diep in zijn hart eigenlijk ook van de heren- of knapenliefde was. Maar, zo blijkt uit interviews met familie, vrienden en bekenden, Jaap was wel opvallend gefascineerd door het thema homoseksualiteit. Hij sprak er veel over, met leerlingen, met vrienden, thuis – op een moeilijk peilbare manier, nieuwsgierig, verkennend, constaterend. Kenmerkend is dat hij in zijn biografie switcht tussen de termen homoseksualiteit en homofilie. Bovendien legt hij in De zoon van een gazzen, vluchtig maar verrassend – en niet stigmatiserend zoals dat lange tijd gebruikelijk was – een verbinding tussen jood en homoseksueel. Met verwijzing naar zowel Magnus Hirschfeld als Arnold Aletrino, beiden pioniers op het gebied van de homo-emancipatie, oppert hij, voorzichtig (erg voorzichtig), dat dezen juist als joden blijkbaar meer begrip konden opbrengen voor het ‘anders’-zijn van ‘deze mensen’ (kortom, homoseksuelen). Heteroseksuelen daarentegen zouden met het ‘anders-zijn’ van homoseksuelen net zo omgaan als met dat van ‘andere biologisch-sociologisch of etnologisch-onassimileerbare groepen’. Jaap Meijer baseert zich hierbij op de dissertatie Shakespeare’s sonnetten en hun verband met de travesti-double spelen (1951) van de joodse psychiater Coen van Emde Boas.49

In zijn aan het begin kort gememoreerde recensie van De zoon van een gazzen toont

Piet Meertens zich dankbaar voor een boeiend geschreven boek dat veel nieuw materiaal aandraagt en onzinnige verhalen ontzenuwt. Meertens, zelf homoseksueel, idealiseert De Haan allerminst. Hij noemt hem een ‘verrader’, een labiele geest’ en ‘een man die men moeilijk sympathiek kan vinden’. Maar de definitieve biografie van De Haan moet wat hem betreft nog geschreven worden. Jaap Meijer is daarvoor niet de aangewezen figuur omdat – Ger Harmsen had een goed geheugen – hij ‘geen weg weet met de homoseksualiteit van De Haan’. En begrip daarvoor is nu juist een vereiste om De Haans schrijver- en dichterschap tot zijn recht te laten komen. En dan komt Meertens met een uitgesproken statement. ‘De homosexualiteit is nu eenmaal het meest wezenlijke element in zijn leven geweest, de drijfveer van zijn kunstenaarschap en óók van zijn Joodse liederen.’50 Daarmee stelde hij zich diametraal tegenover Jaap Meijer op, wat trouwens slechts een relatief korte onderbreking teweegbracht in de jarenlange vriendschappelijke correspondentie tussen beide heren.

De strijd om de ‘ware identiteit’ van Jacob Israël de Haan wordt door anderen die veel nadruk leggen op de homoseksuele geaardheid van De Haan met een heel wat bottere bijl uitgevochten. In hun ‘Mythologieën rond Jacob Israël de Haan’ (1977) hakte het tandem Rob Delvigne en Leo Ross niet voor het laatst hard op Jaap Meijer in. In hun streven voorgoed af te rekenen met diens ‘joodse preoccupatie’, gaan ze in hun kritiek op de door Jaap Meijer en Kees Joosse ingeleide en verzorgde heruitgave van De Haans Kanalje en Opstandige Liedjes (1977) niet één maar vele bruggen te ver. Kritiek op de slordige en niet zelden uiterst subjectieve aspecten van Jaap Meijers aanpak is uiteraard volstrekt legitiem. Maar Ross’ en Delvignes toon is ranzig, en hun uitsmijter is erger dan dat. Hoe zouden Meijer en Joosse hun fouten goed kunnen maken, vragen zij zich af, en leveren uiteraard zelf het antwoord. ‘De paranoïde Meijer bidt tien rozenhoedjes bij de Klaagmuur in Jeruzalem, en Moos Janse, pardon, Kees Joosse vraagt zijn schoolgeld terug.’51

Over de veelzijdige identiteit van Jacob Israël de Haan is intussen het laatste woord nog niet gezegd. Over die van zijn biograaf ook niet.

Sein post

Marco Daane
De kracht van water

vernet-les-bains – Voor een gedenkteken is het bouwwerkje eigenlijk opmerkelijk fleurig: midden in een rond bassin is een natuurstenen verhoging aangebracht, die aan weerszijden is behangen met een weelde aan paarse, rode en witte bloemen. De twee struiken flankeren het hart van het memoriaal, een kleine fontein. Het is een verwijzing naar een catastrofale overstroming die hier plaatsvond, maar dit monument heeft ook een andere symboliek. In Vernet-les-Bains blijft het water stromen, lijkt het te willen zeggen: het heeft onze gemeenschap op de knieën gekregen, maar we zijn er ook onlosmakelijk mee verbonden.

Bezoekers van dit dorp in de oostelijke Pyreneeën worden vooral uitgenodigd een kijkje te nemen boven de Office du Tourisme aan de Place de la République, waar een tentoonstelling het rijke verleden van vóór die overstroming in beeld brengt. Dat is wel begrijpelijk. Vernet-les-Bains verloor toen veel, maar niet alles; heeft later de draad weer opgepikt; en probeert zijn geschiedenis in ere te houden. Het dorp van nog geen 1500 inwoners ziet zich bijvoorbeeld ook weerspiegeld in het werk en leven van een gevarieerde stoet schrijvers die hier verbleven. Bij gebrek aan veel (weggespoelde) fysieke sporen leeft het Vernet van weleer vooral voort in woorden.

Die gaan terug tot halverwege de negentiende eeuw, toen de mare rondging dat Vernet-les-Bains geneeskrachtige zwavelhoudende waterbronnen bezat. Aanvankelijk trokken die voornamelijk regionale bezoekers, noteerde de Engelse schrijver Anthony Trollope tijdens een reis door Zuid-Frankrijk in zijn verhaal ‘La Mère Bauche’ (1859). De baden waren ‘niet beroemd, duur of luxueus; maar zij die erin geloofden deden dat standvastig; en het was beslist een feit dat mannen en vrouwen die er afgesloofd, ernstig ziek en zenuwziek van te veel zorg heen gingen, fris en sterk terugkeerden en de wereld met al zijn smarten weer tegemoet konden treden’. In 1846 knapte Ibrahim Pacha, de zoon van de Egyptische koning Méhémet Ali, hier op van een ernstige bronchitis. Dat nieuws wekte de belangstelling van aristocraten en societyfiguren uit allerlei windstreken.

Deze onbekende uithoek, ten westen van Perpignan, bleek veel te bieden te hebben. Het klimaat is er droog en zonnig, terwijl de ligging in een vallei Vernet ook nog eens voor de beruchte tramontane beschut. Op de achtergrond beheerst de 2784 meter hoge Pic du Canigou, de heilige berg van de Catalanen, met zijn witte kap het landschap. Anthony Trollope zong in ‘La Mère Bauche’ de lof van ‘de strenge, oude Cani-

gou, hoog en eenzaam, majestueus en groots’.

Dit is ook de berg waar de markies de la Taillade-Espinasse in Patrick Süskinds roman Das Parfum meent zijn fluïdale theorie te kunnen aanwenden. Door ‘zich daar bloot te stellen aan de zuiverste, friste vitale lucht’ ter wereld zal hij de eeuwige jeugd verwerven. Hij trekt naar de Canigou met een groep aanhangers, maar die geven de beklimming al kort na hun vertrek uit Vernet op. De verblinde markies verdwijnt in zijn eentje, naakt ‘en onder het uitschreeuwen van luide jubelkreten’, ‘met extatisch ten hemel gerichte handen en zingend in de sneeuwstorm’. Daarna wordt er nooit meer iets van hem vernomen, maar zijn volgelingen weten zeker ‘dat hij voortaan onzichtbaar maar in bezit van de eeuwige jeugd over de toppen van de Pyreneeën zweefde’.

Espinasses achttiende-eeuwse begeerte is een mooie metafoor voor de zoektochten naar genezing van allerlei kwalen die rijke, veeleisende toeristen in de negentiende eeuw ondernamen. Vernet-les-Bains had hun daarbij dus iets te bieden. De zwavelhoudende wateren waren heilzaam bij aandoeningen aan de luchtwegen, aan het beenderengestel en bij reuma. In een tijd waarin daarvoor nog geen of weinig medische behandelingen bestonden, was het volgen van een kuur een trend. Vernet beschikte echter nauwelijks over toeristische voorzieningen. Er was bijvoorbeeld slechts één hotel. Sprookjesschrijver Hans Christian Andersen huurde er in 1846 een kamer met maaltijden in een pension. Het oude, terrasvormig tegen de hellingen aangeplakte bergdorp was ook volkomen ongeschikt om grote aantallen zieke, zwakke, oudere of anderszins behoeftige bezoekers te ontvangen. Vernet besloot voor hen opnieuw te beginnen. Aan de andere kant van de rivier de Cady ontstond een compleet nieuw kuurpark.

 

De centrale laan die diagonaal door Vernet voert, heet toepasselijk Avenue des Thermes. In de zomer is die het toneel van onvermijdelijk toeristisch gewoel. Wie daar geen zin in heeft, kan al voor deze laan het dorp uit, over de Cady. De brug leidt onmiddellijk de stilte van het Parc du Casino in. Helaas staat hier, pal achter de brug, een gebouw dat dan weer pijn aan de ogen doet. Het lijkt uit een aantal speelgoedblokken te zijn opgetrokken, die vervolgens oudroze zijn geschilderd. De hoofdingang doet denken aan een glazen liftkoker. Daarachter gaat het toppunt schuil van wat tegenwoordig met zo’n afschuwelijk woord wellness heet: jacuzzi’s, een hammam, sauna, zwembad, sportschool en hydro- of gewone massage. Centraal staat hier echter het kuren – want dit zijn de thermen, de zwavelhoudende bains van Vernet. Jaarlijks komen daar zo’n 3500 curistes op af, niet eens zo veel minder dan in de hoogtijdagen gedurende de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw. Tijdens Vernets relatief lange kuurseizoen – van februari tot eind december, met dank aan dat droge klimaat – kwamen er toen 4500 ‘badgasten’.

Het contrast met dat verleden kan niet grover uitgedrukt worden dan in dit monstrum uit de jaren tachtig. Vroeger stond hier namelijk een statig oprijzend neoclassicistisch gebouw: twee ruime vleugels aan weerszijden van vier Dorische zuilen, die een klassiek timpaan stutten met het vergulde opschrift thermes de vernet. Het was tegen het eind van de negentiende eeuw het trotse begin-én middelpunt van een victoriaans aandoend, stemmig park met imposante bomen en luxe hotels: De la Préfecture, Du Parc, Du Portugal, Eden Park, Ibrahim Pacha, Mercader, Mustapha

1^er. Hoogtepunt was de opening in 1880 van het Casino, ontworpen door de Deense architect Viggo Dorph-Petersen – een leerling van Charles Garnier, bouwmeester van de Parijse Opéra. Het Casino staat er nog steeds, een dikke honderd meter van de thermen, als toonbeeld van de Belle Époque: zachtroze gesausde muren met nepzuiltjes, twee statige rechthoekige vleugels en daartussen een sierlijke trap die naar een bordes en een met een timpaan bekroonde hoofdgevel voert. Enkele palmbomen moesten de gasten op tactische wijze doen denken aan het nec plus ultra voor de toenmalige toerist, de Côte d’Azur.

Zo werd het dorpje van toen zo’n 1600 zielen, geholpen door de ontwikkeling van de spoorwegen die tot in het naburige Villefranche-de-Conflent reikten, een geliefd verzamelpunt voor de leden van de internationale jetset. In de hotels en de baden vonden ze alles wat hun hartje begeerde en het Casino was het toneel van hun glitterfeesten. Op oude foto’s wandelen ze dan weer bedaard tussen het geboomte; Vernet vertoonde het volmaakte beeld van de Belle Époque. Onder de bezoekers waren gekroonde hoofden (een dochter van koningin Victoria, de Portugese koningin Amelia, enz.), de componist Niccolo Paganini en veel Britse societyfiguren. Die richtten in 1911 zelfs een anglicaanse kerk op.

Een hunner was de winnaar van de Nobelprijs




voor literatuur van 1907. Rudyard Kipling kwam in 1910 in Vernet terecht omdat zijn echtgenote Carrie artritis had en baat zou kunnen hebben bij het zwavelhoudende water. Dat bleek het geval en zelfs dusdanig, dat de Kiplings een jaar later terugkeerden en in 1914 opnieuw. En ware er geen oorlog tussen gekomen, dan zouden ze wellicht veel eerder dan in 1926 voor een vierde en laatste maal naar Vernet zijn gekomen.

Toch was Kipling niet onverdeeld enthousiast over Vernet. Zeker, hij vond het geweldig weer in de bergen te zijn, zoals vroeger in zijn geboorteland India. Het contrast tussen het hooggebergte en de palmen en oleanders in het dorp fascineerde hem. Hij prees ook het lenteachtige weer, maakte wandelingen door het aangrenzende La Peña met zijn lood- en ijzerertsmijnen, was lyrisch over uitstapjes naar de Catalaanse kust en kon zijn intellectuele dorst laven bij de bisschop van Perpignan, een autoriteit op het gebied van Catalaanse poëzie en tradities. Kipling had echter een intense hekel aan datgene waarvoor ze eigenlijk naar Vernet waren gekomen. ‘Ik zou boekdelen kunnen schrijven over zwavelhoudende waters en baden, maar ik zal ze je besparen,’ schreef hij aan een kennis. ‘They s-t-i-n-k.’ Hij ergerde zich ook aan de drukte en de uitlaatgassen ‘van alle automerken behalve Rolls Royce’, en aan het eenzijdige karakter van

Vernet als verblijfplaats: ‘De zieken waren daar voor niets anders dan de baden en water drinken – allerlei soorten zwavelbronnen, op diverse manieren afschuwelijk.’ Daarom verveelde hij zich er bovenal stierlijk. De dagen waren er gevuld met ‘baden en wandelingen’, waarvan de eerste ‘het leven eigenlijk terugbrengen tot het niveau van een gevangenis. De ene dag word ik onder water gemasseerd, hetgeen[…] een langdurige operatie is waardoor ik uiteindelijk ongeveer een uur lang onder zeil ga. Het is nagenoeg hetzelfde als een Turks bad vermenigvuldigd met vijf. Op de andere dagen zwem ik (en dat is een traktatie) in het grote warmwaterbad.’

Elk verblijf deed zijn vrouw echter meer dan goed – Vernets reputatie is niet op sprookjes gebaseerd – en dat was Kipling ‘al het andere waard’. Als een symbool daarvan zag hij boven het dorp steeds de Canigou oprijzen. Het eerste jaar deed de berg hem nog vooral denken aan de Himalaya of Zuid-Afrika. ‘Maar dit jaar [1911] heeft hij zich een eigen plaats in mijn hart en ziel verworven, en ik kijk naar hem met verbazing en vreugde. Niets wat hij zou doen of voortbrengen zou me nu nog verbazen, of ik nu Don Quichot himself zou ontmoeten terwijl hij komt binnenrijden vanuit Spanje, of alle nobelen van het oude Frankrijk die hun paarden drenken aan zijn beken, of (hetgeen bij de avondschemering heel goed mogelijk lijkt) dwergen en kobolden massaal uit de mijnen en gangen op zijn flanken zou zien zwermen.’

Kipling was de eerste die Vernet een echte rol gaf in een literair werk – misschien om de verveling te verdrijven, maar zeker ook omdat hij open stond voor deze magie van de plaats. Anthony Trollope had in 1859 ‘La Mère Bauche’ geschreven voor de bundel Tales of all countries, verhalen die elk ‘zouden zijn gebaseerd […] op een land dat ik heb bezocht’ – maar deze nogal pathetische tragedie over een hoteleigenaresse die haar zoon niet met een eenvoudig meisje wil laten trouwen, zou overal hebben kunnen spelen. Kipling daarentegen voerde in het verhaal ‘Why snow falls at Vernet’ met milde spot verschillende plaatselijke en actuele gegevens op. Twee Engelse kruisridders vestigen zich in Vernet en vinden er bij het zwavelhoudende water baat voor hun kwalen. Verder wisselen ze er nooit meer dan zeven woorden per week met elkaar. Dat wekt de verbazing en argwaan van de plaatselijke heilige St. Saturnin. Hij meent dat de twee op slechte voet met elkaar staan. Ze leggen het hem uit: ‘“Waar moet een man, moeten

gewone mensen, in dit land over praten?”’ Er is vooral geen weer in Vernet, beklemtonen ze – alleen ‘zonneschijn, zonneschijn en meer zonneschijn, en dan regen op 25 augustus of 1 september, en daarna weer zonneschijn’. Dit land had kortom gebrek aan ‘de essentie van echte conversatie’. St. Saturnin begrijpt er nog steeds niets van. De volgende dag is er een dik pak sneeuw gevallen en ziet hij de twee druk pratend rondlopen: ‘“Heb je ooit,” riepen ze in koor, “heb je ooit zulk verschrikkelijk weer meegemaakt? We hadden het er net over.” En hun gezichten glommen van vriendschap en onbeschrijflijk geluk.’ Vanaf dat moment, zo sluit Kipling niet zonder ironie over zijn eigen volk af, begon St. Saturnin ‘de eerste Engelse bezoekers aan Vernet te begrijpen’.

Een aardig detail is dat hij het verhaal schreef voor het plaatselijke Engelstalige tijdschrift The Merry Thought; lange tijd was het ook alleen gebundeld in een bloemlezing uit datzelfde maandblad. Vernet pronkt dan ook graag met Kipling in verwijzingen naar zijn rijke verleden. De middelste van de drie bruggen over de Cady is naar hem vernoemd. Die pronkzucht is wel zeer disparaat en onvolledig. Zo wordt het epitheton ‘le Paradis des Pyrenées’ voor Vernet-les-Bains ten onrechte wel aan hem toegeschreven; en wordt nergens gememoreerd dat hij na de Eerste Wereldoorlog nog een keer is teruggeweest. (Het bord op de Pont Rudyard Kipling vermeldt zelfs alleen zijn bezoeken uit 1910 en 1911.) Bij die gelegenheid, in 1926, noteerde hij trouwens de nodige moderniseringen: een autoweg naar Casteil, minstens vier tennisbanen en belangrijke verbeteringen aan de thermen. ‘Het dorp Vernet is schoongemaakt, door een of andere bovennatuurlijke kracht’, en ook zijn hotel was ‘geweldig verbeterd in voorkomen en onderhoud’.

Dat hotel bestaat niet meer. Kipling verbleef in Vernet altijd in Hôtel du Parc, aan de rand van het park en direct naast de Cady. Alleen gedurende zijn allereerste dagen logeerde hij in het enige hotel uit het vroegere spakwartier dat nu nog bestaat: Du Portugal. Dit was destijds al het oudste hotel, gebouwd in 1842. Het staat tegenover het Casino, dat andere restant van Vernets rijke verleden. Du Portugal was ook het meest karakteristieke hotel, en nog steeds is zichtbaar waarom: zijn twee haaks op elkaar staande, rijzige vleugels met zuilengalerijen eronder vormen een omgekeerde l, met elkaar verbonden door een fraai gebogen hoekgevel met daarop een sierlijk torentje. De Portugese koningin Amelia had hier haar eigen salon, en het hotel beschikte al vanaf het begin over een hydraulische lift, destijds een absolute zeldzaamheid. Kipling was echter niet tevreden over de ligging van de kamers die hij er kreeg en verhuisde daarom naar Du Parc. Blijkbaar was men in Du Portugal niet zo klantvriendelijk. De surrealistische dichter-schrijver René Crevel, die er in juli 1931 verbleef met Salvador Dalí en diens minnares Gala, vond het een mooi hotel, maar ‘de mensen zijn er tamelijk verschrikkelijk’.

De neurotische Crevel vond Vernet en zijn inwoners sowieso ‘verlopen’, een grappig detail naast de opvattingen van Kipling van vijf jaar eerder. Die vond de dorpelingen er toen erg op vooruit gegaan, hun dienst-

verlening ‘ijverig en vriendelijk’ en zag nog maar ‘heel weinig verveelde bezoekers’. Toch was Vernet inderdaad vrij burgerlijk en saai. Schrijvers vonden hier vooral te midden van de natuur de rust om er ongestoord te werken.

Tegenover de thermen, aan de overkant van de Cady, begint een weg die het dal van deze rivier volgt, in de richting van het dorpje Casteil en de abdij van St. Martindu-Canigou. Een halve kilometer buiten de bebouwde kom van Vernet staat links van deze weg tussen de bomen het casco van een imposant gebouw tegen de berghelling. Dit was het enige hotel dat ver buiten Vernets spakwartier lag: Hôtel Alexandra.

Hier streek op 18 juli 1937 André Malraux neer met zijn Catalaanse vriendin Josette Clotis. Volgens biograaf Olivier Todd hadden ze een chalet gehuurd, maar Jean-Pierre Bonnel weet in zijn bundel portretten en routes Balades culturelles en Catalogne (2009) te melden dat ze geheel in de traditie van het kuuroord in een hotel verbleven – dít hotel. Malraux had een drukke, woelige levensperiode achter de rug. Hij had zich in 1936 in de Spaanse Burgeroorlog gestort, waaruit hij zich gewond had moeten terugtrekken. Daarna bleef hij rusteloos steun en fondsen voor de Spaanse republikeinse zaak zoeken, onder meer in de vs en tijdens een schrijverscongres. Met Ilja Ehrenburg was hij zelfs opnieuw naar Spanje gereisd. Ondertussen begon hij ook aan zijn grote roman over de Spaanse Burgeroorlog L’espoir. Na zijn terugkeer uit Spanje wist Josette hem ertoe te bewegen in de zomer naar de bergen te gaan om daar aan zijn boek te werken.

‘[…] haar invloed op Malraux moet niet worden onderschat,’ aldus Bonnet. ‘Josette wist, in Barcelona, in Vernet-les-Bains, in de Auvergne, een ideaal werkklimaat te scheppen.’ Malraux kon zich gedurende de enkele weken die ze in Vernet doorbrachten helemaal op zijn boek richten. Hij stond laat op,

werkte zonder tegenslag, vaak ook ’s nachts, onderbrak dat aan het eind van de middag om lange wandelingen te maken en at en dronk veel. De oorlog zelf, die aan de andere kant van de Pyreneeën verder woedde, hield hij buiten zijn gezichtsveld en hij concentreerde zich louter op zijn tekst. L’espoir zou in februari 1938 verschijnen en een groot succes worden.

Ook privé waren het gelukkige weken. Op de achtergrond van Malraux’ relatie met Josette waarde altijd de schim rond van zijn echtgenote Clara. In Vernet hadden ze alleen oog voor elkaar, aldus Suzanne Chantal, de intieme vriendin die in Le coeur battant (1976) Malraux’ relatie met Josette reconstrueerde: ‘Josette onthield elk woord dat hij zei, overdacht het langdurig, interpreteerde het, en vermorste de mooiste uren, die van de heldere nacht van de Canigou, de frisse ochtendlucht die door het venster binnenkwam met geuren van volle beken en bergkruiden, terwijl André sliep als een kind, zijn haren over het hoofdkussen gedrapeerd, zijn gezicht in ruste ontspannen en verjongd.’

Vernets omstandigheden waren later ook Jean Cocteau en Raoul Dufy tot troost. Zij vonden hier – los van elkaar – een wijkplaats na de Duitse invasie van 1940. Zowel multikunstenaar Cocteau als schilder Dufy werd opgevangen door de rijke medicus en cultuurminnaar Pierre Nicolau uit Perpignan, die in Vernet-les-Bains een tweede huis had. Cocteau en Dufy kwamen er na de emotionele mallemolen van mei 1940 tot rust en wisten er hun artistieke draai weer te vinden.

Het huis staat midden in het oude dorp. Vanuit het kuurpark of vanaf de weg naar Casteil voert de Avenue des Thermes door het nieuwere dorpsdeel naar de Place de la République, een ietwat detonerend plein met veel geparkeerde auto’s. Vandaar kronkelen pittoreske smalle straatjes en gangetjes steil omhoog tussen roodgedakte, met bloemen behangen huizen. Op de kruin van de heuvel bekronen het kasteel en de kerk van St. Saturnin naast elkaar het karakteristieke silhouet van Vernet. Van de Rue du Fenouille klimt daar een stenen trap naartoe, de Escalier du Jardin Nicolau. De naar de arts vernoemde tuin die door de trap wordt doorkruist, ligt tegen diens voormalige huis aan. Sinds 19 april 1985 herbergt dat de mairie van Vernet-les-Bains. De daarvoor noodzakelijke renovatie bleef beperkt tot de binnenkant. Waar Cocteau en Dufy werkten is waarschijnlijk niet meer te zien, maar de plek is er in elk geval nog en de stenen buitenmuren zijn de oorspronkelijke.

 

Het is in overeenstemming met Vernets cultuurhistorisch beleid. Sinds oktober 1940 ziet het dorp zich gedwongen bijzonder zuinig te zijn op zijn erfgoed. Van de 17e tot de 20e viel er toen uit een inktzwarte hemel boven de Pyreneeën onophoudelijk regen. Het water in de nauwe beddingen van de Ter, de Fluvià en de Cady steeg tot recordhoogten. Uiteindelijk raasden enorme vloedgolven door de dorpen op de flanken van de Canigou. 48 mensen kwamen om, 58 bruggen werden vernietigd en honderden bedrijven en huizen vielen ten prooi aan deze ‘Aiguat del 40’. In Vernet-les-Bains veranderde de Avenue des Thermes in een kolkende bergrivier, die een modderkoek van anderhalve meter dik achterliet. Alle gebouwen in de nabijheid van de Cady werden verzwolgen of vernietigd, waaronder de crème van de Belle Époque: zeker veertig villa’s, de thermen, alle bruggen en vijf hotels. Slechts twee gebouwen in het spakwartier bleven gespaard, Hôtel du Portugal en het Casino. Op oude foto’s is nochtans duidelijk te zien hoe dicht bij elkaar Du Portugal en het wel verwoeste Hôtel du Parc stonden.

Het helse water trof Vernet met een onverklaarbare willekeur.

De vloedgolf volgde kort op het begin van de Tweede Wereldoorlog. Dat alles kreeg een dramatisch gezicht in het enige andere literaire werk naast Rudyard Kiplings verhaal waarin Vernet-les-Bains zelf een rol speelt. Het is curieus genoeg ook van een Nobelprijswinnaar: L’acacia (1989) van Claude Simon.

L’acacia is een typisch Simon-boek, waarin hij verleden en heden met elkaar verweeft. In de sterk autobiografisch geïnspireerde roman pendelt hij vooral tussen de jaren 1910, 1914, 1919 en 1940. Daarvan is 1914 het jaar waarin zijn vader aan het begin van de Eerste Wereldoorlog aan het front sneuvelt; 1919 het jaar waarin hij als kleine jongen met zijn moeder een dramatische zoektocht onderneemt naar de plaats waar hij ligt begraven; en 1940 het jaar waarin hij in diens voetsporen treedt en zelf aan het front in het noorden van het land komt te vechten. Simon beschrijft de waanzin van beide oorlogen in eindeloze, aangrijpende en soms gedetailleerde taferelen van rondtrekkende en zich dood vechtende colonnes soldaten, en in de hallucinante zoektocht naar zijn vaders gebeente.

Vader en zoon in de oorlog, niets verandert: de vertelling uit L’acacia is zeer uitdrukkelijk cyclisch van karakter. Simon accentueert dat nog met een parallel. 1910 is het jaar van het huwelijk van de vader en moeder van de ik-figuur; en in die winter ook treden alle nabije rivieren buiten hun oevers. Simon voert hier de werkelijk gebeurde overstromingen van de Seine en haar zijrivieren in en rond Parijs van eind januari 1910 op. De samenleving raakt ontwricht en de omgeving verandert in watervlakten met hier en daar een eruit oprijzende rij bomen. Het is een omen: ‘[…] alsof het zo moest zijn dat zelfs vóór te worden gevierd, dit huwelijk dat niet langer dan vier jaar zou duren, […] zich van tevoren zou aankondigen door een natuurramp […]’. Gevolgd door nog een tweede omineuze voorspelling: ‘net als dertig jaar later, alsof niets zou blijven bestaan’.

In 1914 komt het omen uit. De amper vier jaar getrouwde vrouw heeft zich in augustus met haar zoon geïnstalleerd in een hotel in een ‘klein kuuroord aan de voet van de bergen waar de welgestelden uit de stad de drukkende zomers ontvluchtten’. Het was een ‘vlucht, dit vrijwillig terugtrekken uit de wereld, ernstig, hoogmoedig: de scheiding, het vertrek, het paard op het erf, de man opgetuigd voor de oorlog, de familie op de veranda’. De poging is vergeefs: uit-

eindelijk kan het gezin niet ontkomen aan de ontwikkelingen, ook niet in dit dorp met zijn schaduwrijke park, murmurerende beekjes en zijn weelde aan kastanjes, platanen en grasperken, met daartussen ‘als een reuzentaart op een kussen van hortensia’s de ongewone en reusachtige constructie waarvan het opschrift (hôtel ibrahim pacha), in gouden letters die de vorm aannamen van een gebogen waaiervormig markies, met dekschilden van glas en ijzer, het ongepaste, paradoxale karakter nog eens benadrukte, alsof het de samenhang van slagroom had, zijn witheid die versierd leek met bleekblauwe en -roze linten door de hortensiabankjes die deden denken aan de versieringen van suikerwerk waarvan de allerbeste patissiers zich bedienen […]’. Ook te midden van het zoet van Vernet-les-Bains kunnen ze niet ontsnappen aan hun ongeluk, de dood van hun man en vader.

De tweede aanzegging wordt eveneens gruwelijke werkelijkheid. In 1940 hoort de ik-figuur in een krijgsgevangenenkamp het nieuws dat ‘die grote taart […] in één klap was verdwenen, in de tijdsspanne van een nacht […], uitgewist van het oppervlak van de aarde, alsof na een interval van 26 jaar de ramp en de verwoesting moesten terugkomen […] (en nog veel radicaler dan de obussen of bommen hadden kunnen doen die duizend kilometer noordelijker ontploften)’. Die laatste toevoeging is veelzeggend. Voor de bewoners van de Midi, luidt het elders in L’acacia, ‘was de oorlog altijd iets van ver geweest, enigszins exotisch, voorbehouden aan de ongelukkige bewoners van provincies die daarvoor waren gemaakt, zoals Vlaanderen, Artois of de Moezel’. Tót het najaar van 1940, tót in hun streek ‘de murmurerende bergstromen van het ene op het andere moment veranderden in een woedende vloedgolf, die na zijn passage (van slechts enkele uren) van de terrassen, de luifels, de balkons, de grasperken, de hortensiabankjes en van de herinnering aan de oosterse pacha niets achterliet dan een tweehonderd meter grote woestijn van grote stenen, die de bewoners van het op een borstwering gebouwde dorp met stomheid

geslagen ontdekten toen de zon weer opging’. Simon schept een beeld van de Aiguat als een zondvloed die hand in hand gaat met de oorlog. Deze neemt daardoor zelf bijbelse proporties aan.

 

De restanten van de vloedgolf leken op ‘een of ander knekelveld’, schrijft Simon. Vernets illustere spakwartier maakte na de Aiguat inderdaad die indruk. Op de plaats van de vele ‘woestijnen van grote stenen’ werd nooit meer gebouwd. Het dorp verving wel zijn verwoeste huizen, maar het aanzicht van de Belle Époque was voorgoed verdwenen. Jaarlijks in mei wordt dat er in de herinnering opgeroepen met een Fête de la Belle Époque: bolhoeden, kanten mutsjes, lange jurken en dameshoedjes met veren. Het nieuwe thermencomplex dat in de jaren tachtig werd gebouwd, maakt echter pijnlijk duidelijk hoezeer het verleden uitgewist is. De hotels, behalve Du Portugal en het nieuwe hotel naast de thermen, staan nu allemaal aan de overzijde van de Cady, in het dorp. Het spapark is een echt park en Vernet presenteert zich nu als ‘village arboretum’.

Sinds 2001 voert de gemeente een actief beleid om de weinige overgebleven ‘getuigen van de spageschiedenis’ te conserveren. Het Casino is in 1980 aangekocht door de gemeente en wordt nu verhuurd. Tussen 2002 en 2004 werd Hôtel du Portugal gerestaureerd voor bijna zes ton, met steun van de eigenaar (het Ministerie van Defensie), de regio en de eu. Beroemde bezoekers als Kipling, Paganini, Malraux, Charles Trénet en Hans Christian Andersen eert Vernet door bruggen, straten, pleinen en parken naar hen te vernoemen.

Buiten de bebouwde kom lijkt deze politiek evenwel pas op de plaats te maken. Hôtel Alexandra, waar André Malraux zo’n vruchtbare werkvakantie doorbracht, wordt aan zijn lot overgelaten. Van dit eens zo illustere Jugendstilgebouw resteert een verlaten bouwval. De ruiten zijn verdwenen en de gevel is geslachtofferd aan de grillen van krakers, graffiti-‘kunstenaars’ en vandalisme. Alleen het formaat van het complex verraadt zijn vroegere grandeur. De fotograaf Lionel Faliu kwam er in juni 2009 toevallig langs en raakte onmiddellijk geïntrigeerd.

‘[…] het is alsof het wordt bezeten door een weelderige begroeiing die zich er beetje bij beetje meester van maakt,’ noteerde hij op zijn weblog. Faliu en zijn nicht drongen er binnen en kwamen letterlijk oog in oog met het vermolmde verleden van Vernet-les-Bains te staan: ‘Deze weinig gastvrij ogende plaats bleek een ware goudmijn van oud afbladderend behang met verkleurde motieven, van verrot hout en van kalkgruis op een plank met Engelse boeken, daar achtergelaten door toeristen die deze ooit zo prestigieuze plaats ongetwijfeld in hun herinnering dragen.’ Hij maakte er foto’s van het gebouw ‘dat zo triest aan zijn lot is overgelaten en nog steeds ruimte laat voor bepaalde vormen van creativiteit’.

Alexandra stond altijd al apart, buiten het dorp en ook buiten het spacomplex. Toch was ook dit hotel in de twintigste eeuw ontegenzeglijk deel van Vernets bloeiperiode; prinsenkinderen uit Monaco en België logeerden er en later de beroemde musici Pablo Casals en Yehudi Menuhin (én André Malraux). Het is het derde van de overgebleven pronkstukken van dat roemruchte verleden. Waarom heeft Vernets cultuurhistorisch beleid de weg erheen dan niet gevonden?

Het antwoord op die vraag ligt bij een curieuze Dutch connection. Alexandra werd, na veertig jaar leegstand, aan het begin van de 21^e eeuw gekocht door de Nederlandse FormulaGroup. Die investeringsgroep wilde er een luxe appartementencomplex met stijltuin, zwembad en tennisbaan bouwen, waar ‘de meer welstandige en actieve 50 plusser […] enerzijds kan gaan genieten van de weldadige rust van de omgeving en anderzijds op allerlei manieren actief kan zijn’. Daarvoor moest alleen de ruïne van Alexandra even met de grond gelijk worden gemaakt.

De plaatselijke politiek kwam daartegen in het geweer. Men wist de Nederlanders ervan te overtuigen het gebouw als ‘mémoire de Vernet’ te behouden. Het zou worden omgebouwd tot een ook architectonisch verantwoorde ‘Alexandra Residence’. Vernet zegde toe te zullen participeren in een rotonde en afslag om de verwachte drukte op te vangen.

Kennelijk is door de gewijzigde plannen echter de klad in het project gekomen. Van drukte is al enkele jaren niets te bespeuren rond Alexandra Residence. Sterker: FormulaGroup bestaat helemaal niet meer. Het bedrijf werd opgevolgd door CasaMundus (‘De Groene Makelaars’), dat zich kennelijk niet verplicht zag dit initiatief netjes over te nemen. ‘Tot onze spijt moeten wij u meedelen dat wij niet meer betrokken zijn bij het project,’ bericht CasaMundus. Dat weet ook de burgemeester van Vernet. ‘[…] als het project niet wordt gerealiseerd, zal die afslag niet doorgaan,’ meldde hij op 5 maart 2009. Nee, dat raadt je de koekoek.

 

Het lijkt dus nog wel even te gaan duren voor literaire toeristen kunnen verblijven op de locatie die André Malraux ter wille was bij het schrijven van – what’s in a name – L’espoir. De naar hem vernoemde straat in het dorp is een nietszeggend alternatief. Er is in Vernet stof genoeg voor een literaire gids, maar het literair toerisme blijft er nu beperkt tot een ‘Circuit Belle Époque’. Dat volgt quasi een wandeling van Rudyard Kipling en passeert onderweg Hôtel du Portugal en het Casino.

Daarna is er de keuze tussen een rustgevend bezoek aan het Parc Charles Trénet en een klim naar het oude dorp waar Cocteau en Dufy verbleven. In het park eindigt de wandeling bij de cirkelvormige vijver, waar sommige bomen hun wortels tot in het warme bronwater uitstrekken. Onderweg naar het dorp komt de route voorbij de thermen en de Cady. Want één ding is een rotsvaste zekerheid in Vernet-les-Bains: het water blijft er stromen…

Sein post

Marco Daane
De kracht van water

vernet-les-bains – Voor een gedenkteken is het bouwwerkje eigenlijk opmerkelijk fleurig: midden in een rond bassin is een natuurstenen verhoging aangebracht, die aan weerszijden is behangen met een weelde aan paarse, rode en witte bloemen. De twee struiken flankeren het hart van het memoriaal, een kleine fontein. Het is een verwijzing naar een catastrofale overstroming die hier plaatsvond, maar dit monument heeft ook een andere symboliek. In Vernet-les-Bains blijft het water stromen, lijkt het te willen zeggen: het heeft onze gemeenschap op de knieën gekregen, maar we zijn er ook onlosmakelijk mee verbonden.

Bezoekers van dit dorp in de oostelijke Pyreneeën worden vooral uitgenodigd een kijkje te nemen boven de Office du Tourisme aan de Place de la République, waar een tentoonstelling het rijke verleden van vóór die overstroming in beeld brengt. Dat is wel begrijpelijk. Vernet-les-Bains verloor toen veel, maar niet alles; heeft later de draad weer opgepikt; en probeert zijn geschiedenis in ere te houden. Het dorp van nog geen 1500 inwoners ziet zich bijvoorbeeld ook weerspiegeld in het werk en leven van een gevarieerde stoet schrijvers die hier verbleven. Bij gebrek aan veel (weggespoelde) fysieke sporen leeft het Vernet van weleer vooral voort in woorden.

Die gaan terug tot halverwege de negentiende eeuw, toen de mare rondging dat Vernet-les-Bains geneeskrachtige zwavelhoudende waterbronnen bezat. Aanvankelijk trokken die voornamelijk regionale bezoekers, noteerde de Engelse schrijver Anthony Trollope tijdens een reis door Zuid-Frankrijk in zijn verhaal ‘La Mère Bauche’ (1859). De baden waren ‘niet beroemd, duur of luxueus; maar zij die erin geloofden deden dat standvastig; en het was beslist een feit dat mannen en vrouwen die er afgesloofd, ernstig ziek en zenuwziek van te veel zorg heen gingen, fris en sterk terugkeerden en de wereld met al zijn smarten weer tegemoet konden treden’. In 1846 knapte Ibrahim Pacha, de zoon van de Egyptische koning Méhémet Ali, hier op van een ernstige bronchitis. Dat nieuws wekte de belangstelling van aristocraten en societyfiguren uit allerlei windstreken.

Deze onbekende uithoek, ten westen van Perpignan, bleek veel te bieden te hebben. Het klimaat is er droog en zonnig, terwijl de ligging in een vallei Vernet ook nog eens voor de beruchte tramontane beschut. Op de achtergrond beheerst de 2784 meter hoge Pic du Canigou, de heilige berg van de Catalanen, met zijn witte kap het landschap. Anthony Trollope zong in ‘La Mère Bauche’ de lof van ‘de strenge, oude Cani-

gou, hoog en eenzaam, majestueus en groots’.

Dit is ook de berg waar de markies de la Taillade-Espinasse in Patrick Süskinds roman Das Parfum meent zijn fluïdale theorie te kunnen aanwenden. Door ‘zich daar bloot te stellen aan de zuiverste, friste vitale lucht’ ter wereld zal hij de eeuwige jeugd verwerven. Hij trekt naar de Canigou met een groep aanhangers, maar die geven de beklimming al kort na hun vertrek uit Vernet op. De verblinde markies verdwijnt in zijn eentje, naakt ‘en onder het uitschreeuwen van luide jubelkreten’, ‘met extatisch ten hemel gerichte handen en zingend in de sneeuwstorm’. Daarna wordt er nooit meer iets van hem vernomen, maar zijn volgelingen weten zeker ‘dat hij voortaan onzichtbaar maar in bezit van de eeuwige jeugd over de toppen van de Pyreneeën zweefde’.

Espinasses achttiende-eeuwse begeerte is een mooie metafoor voor de zoektochten naar genezing van allerlei kwalen die rijke, veeleisende toeristen in de negentiende eeuw ondernamen. Vernet-les-Bains had hun daarbij dus iets te bieden. De zwavelhoudende wateren waren heilzaam bij aandoeningen aan de luchtwegen, aan het beenderengestel en bij reuma. In een tijd waarin daarvoor nog geen of weinig medische behandelingen bestonden, was het volgen van een kuur een trend. Vernet beschikte echter nauwelijks over toeristische voorzieningen. Er was bijvoorbeeld slechts één hotel. Sprookjesschrijver Hans Christian Andersen huurde er in 1846 een kamer met maaltijden in een pension. Het oude, terrasvormig tegen de hellingen aangeplakte bergdorp was ook volkomen ongeschikt om grote aantallen zieke, zwakke, oudere of anderszins behoeftige bezoekers te ontvangen. Vernet besloot voor hen opnieuw te beginnen. Aan de andere kant van de rivier de Cady ontstond een compleet nieuw kuurpark.

 

De centrale laan die diagonaal door Vernet voert, heet toepasselijk Avenue des Thermes. In de zomer is die het toneel van onvermijdelijk toeristisch gewoel. Wie daar geen zin in heeft, kan al voor deze laan het dorp uit, over de Cady. De brug leidt onmiddellijk de stilte van het Parc du Casino in. Helaas staat hier, pal achter de brug, een gebouw dat dan weer pijn aan de ogen doet. Het lijkt uit een aantal speelgoedblokken te zijn opgetrokken, die vervolgens oudroze zijn geschilderd. De hoofdingang doet denken aan een glazen liftkoker. Daarachter gaat het toppunt schuil van wat tegenwoordig met zo’n afschuwelijk woord wellness heet: jacuzzi’s, een hammam, sauna, zwembad, sportschool en hydro- of gewone massage. Centraal staat hier echter het kuren – want dit zijn de thermen, de zwavelhoudende bains van Vernet. Jaarlijks komen daar zo’n 3500 curistes op af, niet eens zo veel minder dan in de hoogtijdagen gedurende de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw. Tijdens Vernets relatief lange kuurseizoen – van februari tot eind december, met dank aan dat droge klimaat – kwamen er toen 4500 ‘badgasten’.

Het contrast met dat verleden kan niet grover uitgedrukt worden dan in dit monstrum uit de jaren tachtig. Vroeger stond hier namelijk een statig oprijzend neoclassicistisch gebouw: twee ruime vleugels aan weerszijden van vier Dorische zuilen, die een klassiek timpaan stutten met het vergulde opschrift thermes de vernet. Het was tegen het eind van de negentiende eeuw het trotse begin-én middelpunt van een victoriaans aandoend, stemmig park met imposante bomen en luxe hotels: De la Préfecture, Du Parc, Du Portugal, Eden Park, Ibrahim Pacha, Mercader, Mustapha

1^er. Hoogtepunt was de opening in 1880 van het Casino, ontworpen door de Deense architect Viggo Dorph-Petersen – een leerling van Charles Garnier, bouwmeester van de Parijse Opéra. Het Casino staat er nog steeds, een dikke honderd meter van de thermen, als toonbeeld van de Belle Époque: zachtroze gesausde muren met nepzuiltjes, twee statige rechthoekige vleugels en daartussen een sierlijke trap die naar een bordes en een met een timpaan bekroonde hoofdgevel voert. Enkele palmbomen moesten de gasten op tactische wijze doen denken aan het nec plus ultra voor de toenmalige toerist, de Côte d’Azur.

Zo werd het dorpje van toen zo’n 1600 zielen, geholpen door de ontwikkeling van de spoorwegen die tot in het naburige Villefranche-de-Conflent reikten, een geliefd verzamelpunt voor de leden van de internationale jetset. In de hotels en de baden vonden ze alles wat hun hartje begeerde en het Casino was het toneel van hun glitterfeesten. Op oude foto’s wandelen ze dan weer bedaard tussen het geboomte; Vernet vertoonde het volmaakte beeld van de Belle Époque. Onder de bezoekers waren gekroonde hoofden (een dochter van koningin Victoria, de Portugese koningin Amelia, enz.), de componist Niccolo Paganini en veel Britse societyfiguren. Die richtten in 1911 zelfs een anglicaanse kerk op.

Een hunner was de winnaar van de Nobelprijs




voor literatuur van 1907. Rudyard Kipling kwam in 1910 in Vernet terecht omdat zijn echtgenote Carrie artritis had en baat zou kunnen hebben bij het zwavelhoudende water. Dat bleek het geval en zelfs dusdanig, dat de Kiplings een jaar later terugkeerden en in 1914 opnieuw. En ware er geen oorlog tussen gekomen, dan zouden ze wellicht veel eerder dan in 1926 voor een vierde en laatste maal naar Vernet zijn gekomen.

Toch was Kipling niet onverdeeld enthousiast over Vernet. Zeker, hij vond het geweldig weer in de bergen te zijn, zoals vroeger in zijn geboorteland India. Het contrast tussen het hooggebergte en de palmen en oleanders in het dorp fascineerde hem. Hij prees ook het lenteachtige weer, maakte wandelingen door het aangrenzende La Peña met zijn lood- en ijzerertsmijnen, was lyrisch over uitstapjes naar de Catalaanse kust en kon zijn intellectuele dorst laven bij de bisschop van Perpignan, een autoriteit op het gebied van Catalaanse poëzie en tradities. Kipling had echter een intense hekel aan datgene waarvoor ze eigenlijk naar Vernet waren gekomen. ‘Ik zou boekdelen kunnen schrijven over zwavelhoudende waters en baden, maar ik zal ze je besparen,’ schreef hij aan een kennis. ‘They s-t-i-n-k.’ Hij ergerde zich ook aan de drukte en de uitlaatgassen ‘van alle automerken behalve Rolls Royce’, en aan het eenzijdige karakter van

Vernet als verblijfplaats: ‘De zieken waren daar voor niets anders dan de baden en water drinken – allerlei soorten zwavelbronnen, op diverse manieren afschuwelijk.’ Daarom verveelde hij zich er bovenal stierlijk. De dagen waren er gevuld met ‘baden en wandelingen’, waarvan de eerste ‘het leven eigenlijk terugbrengen tot het niveau van een gevangenis. De ene dag word ik onder water gemasseerd, hetgeen[…] een langdurige operatie is waardoor ik uiteindelijk ongeveer een uur lang onder zeil ga. Het is nagenoeg hetzelfde als een Turks bad vermenigvuldigd met vijf. Op de andere dagen zwem ik (en dat is een traktatie) in het grote warmwaterbad.’

Elk verblijf deed zijn vrouw echter meer dan goed – Vernets reputatie is niet op sprookjes gebaseerd – en dat was Kipling ‘al het andere waard’. Als een symbool daarvan zag hij boven het dorp steeds de Canigou oprijzen. Het eerste jaar deed de berg hem nog vooral denken aan de Himalaya of Zuid-Afrika. ‘Maar dit jaar [1911] heeft hij zich een eigen plaats in mijn hart en ziel verworven, en ik kijk naar hem met verbazing en vreugde. Niets wat hij zou doen of voortbrengen zou me nu nog verbazen, of ik nu Don Quichot himself zou ontmoeten terwijl hij komt binnenrijden vanuit Spanje, of alle nobelen van het oude Frankrijk die hun paarden drenken aan zijn beken, of (hetgeen bij de avondschemering heel goed mogelijk lijkt) dwergen en kobolden massaal uit de mijnen en gangen op zijn flanken zou zien zwermen.’

Kipling was de eerste die Vernet een echte rol gaf in een literair werk – misschien om de verveling te verdrijven, maar zeker ook omdat hij open stond voor deze magie van de plaats. Anthony Trollope had in 1859 ‘La Mère Bauche’ geschreven voor de bundel Tales of all countries, verhalen die elk ‘zouden zijn gebaseerd […] op een land dat ik heb bezocht’ – maar deze nogal pathetische tragedie over een hoteleigenaresse die haar zoon niet met een eenvoudig meisje wil laten trouwen, zou overal hebben kunnen spelen. Kipling daarentegen voerde in het verhaal ‘Why snow falls at Vernet’ met milde spot verschillende plaatselijke en actuele gegevens op. Twee Engelse kruisridders vestigen zich in Vernet en vinden er bij het zwavelhoudende water baat voor hun kwalen. Verder wisselen ze er nooit meer dan zeven woorden per week met elkaar. Dat wekt de verbazing en argwaan van de plaatselijke heilige St. Saturnin. Hij meent dat de twee op slechte voet met elkaar staan. Ze leggen het hem uit: ‘“Waar moet een man, moeten

gewone mensen, in dit land over praten?”’ Er is vooral geen weer in Vernet, beklemtonen ze – alleen ‘zonneschijn, zonneschijn en meer zonneschijn, en dan regen op 25 augustus of 1 september, en daarna weer zonneschijn’. Dit land had kortom gebrek aan ‘de essentie van echte conversatie’. St. Saturnin begrijpt er nog steeds niets van. De volgende dag is er een dik pak sneeuw gevallen en ziet hij de twee druk pratend rondlopen: ‘“Heb je ooit,” riepen ze in koor, “heb je ooit zulk verschrikkelijk weer meegemaakt? We hadden het er net over.” En hun gezichten glommen van vriendschap en onbeschrijflijk geluk.’ Vanaf dat moment, zo sluit Kipling niet zonder ironie over zijn eigen volk af, begon St. Saturnin ‘de eerste Engelse bezoekers aan Vernet te begrijpen’.

Een aardig detail is dat hij het verhaal schreef voor het plaatselijke Engelstalige tijdschrift The Merry Thought; lange tijd was het ook alleen gebundeld in een bloemlezing uit datzelfde maandblad. Vernet pronkt dan ook graag met Kipling in verwijzingen naar zijn rijke verleden. De middelste van de drie bruggen over de Cady is naar hem vernoemd. Die pronkzucht is wel zeer disparaat en onvolledig. Zo wordt het epitheton ‘le Paradis des Pyrenées’ voor Vernet-les-Bains ten onrechte wel aan hem toegeschreven; en wordt nergens gememoreerd dat hij na de Eerste Wereldoorlog nog een keer is teruggeweest. (Het bord op de Pont Rudyard Kipling vermeldt zelfs alleen zijn bezoeken uit 1910 en 1911.) Bij die gelegenheid, in 1926, noteerde hij trouwens de nodige moderniseringen: een autoweg naar Casteil, minstens vier tennisbanen en belangrijke verbeteringen aan de thermen. ‘Het dorp Vernet is schoongemaakt, door een of andere bovennatuurlijke kracht’, en ook zijn hotel was ‘geweldig verbeterd in voorkomen en onderhoud’.

Dat hotel bestaat niet meer. Kipling verbleef in Vernet altijd in Hôtel du Parc, aan de rand van het park en direct naast de Cady. Alleen gedurende zijn allereerste dagen logeerde hij in het enige hotel uit het vroegere spakwartier dat nu nog bestaat: Du Portugal. Dit was destijds al het oudste hotel, gebouwd in 1842. Het staat tegenover het Casino, dat andere restant van Vernets rijke verleden. Du Portugal was ook het meest karakteristieke hotel, en nog steeds is zichtbaar waarom: zijn twee haaks op elkaar staande, rijzige vleugels met zuilengalerijen eronder vormen een omgekeerde l, met elkaar verbonden door een fraai gebogen hoekgevel met daarop een sierlijk torentje. De Portugese koningin Amelia had hier haar eigen salon, en het hotel beschikte al vanaf het begin over een hydraulische lift, destijds een absolute zeldzaamheid. Kipling was echter niet tevreden over de ligging van de kamers die hij er kreeg en verhuisde daarom naar Du Parc. Blijkbaar was men in Du Portugal niet zo klantvriendelijk. De surrealistische dichter-schrijver René Crevel, die er in juli 1931 verbleef met Salvador Dalí en diens minnares Gala, vond het een mooi hotel, maar ‘de mensen zijn er tamelijk verschrikkelijk’.

De neurotische Crevel vond Vernet en zijn inwoners sowieso ‘verlopen’, een grappig detail naast de opvattingen van Kipling van vijf jaar eerder. Die vond de dorpelingen er toen erg op vooruit gegaan, hun dienst-

verlening ‘ijverig en vriendelijk’ en zag nog maar ‘heel weinig verveelde bezoekers’. Toch was Vernet inderdaad vrij burgerlijk en saai. Schrijvers vonden hier vooral te midden van de natuur de rust om er ongestoord te werken.

Tegenover de thermen, aan de overkant van de Cady, begint een weg die het dal van deze rivier volgt, in de richting van het dorpje Casteil en de abdij van St. Martindu-Canigou. Een halve kilometer buiten de bebouwde kom van Vernet staat links van deze weg tussen de bomen het casco van een imposant gebouw tegen de berghelling. Dit was het enige hotel dat ver buiten Vernets spakwartier lag: Hôtel Alexandra.

Hier streek op 18 juli 1937 André Malraux neer met zijn Catalaanse vriendin Josette Clotis. Volgens biograaf Olivier Todd hadden ze een chalet gehuurd, maar Jean-Pierre Bonnel weet in zijn bundel portretten en routes Balades culturelles en Catalogne (2009) te melden dat ze geheel in de traditie van het kuuroord in een hotel verbleven – dít hotel. Malraux had een drukke, woelige levensperiode achter de rug. Hij had zich in 1936 in de Spaanse Burgeroorlog gestort, waaruit hij zich gewond had moeten terugtrekken. Daarna bleef hij rusteloos steun en fondsen voor de Spaanse republikeinse zaak zoeken, onder meer in de vs en tijdens een schrijverscongres. Met Ilja Ehrenburg was hij zelfs opnieuw naar Spanje gereisd. Ondertussen begon hij ook aan zijn grote roman over de Spaanse Burgeroorlog L’espoir. Na zijn terugkeer uit Spanje wist Josette hem ertoe te bewegen in de zomer naar de bergen te gaan om daar aan zijn boek te werken.

‘[…] haar invloed op Malraux moet niet worden onderschat,’ aldus Bonnet. ‘Josette wist, in Barcelona, in Vernet-les-Bains, in de Auvergne, een ideaal werkklimaat te scheppen.’ Malraux kon zich gedurende de enkele weken die ze in Vernet doorbrachten helemaal op zijn boek richten. Hij stond laat op,

werkte zonder tegenslag, vaak ook ’s nachts, onderbrak dat aan het eind van de middag om lange wandelingen te maken en at en dronk veel. De oorlog zelf, die aan de andere kant van de Pyreneeën verder woedde, hield hij buiten zijn gezichtsveld en hij concentreerde zich louter op zijn tekst. L’espoir zou in februari 1938 verschijnen en een groot succes worden.

Ook privé waren het gelukkige weken. Op de achtergrond van Malraux’ relatie met Josette waarde altijd de schim rond van zijn echtgenote Clara. In Vernet hadden ze alleen oog voor elkaar, aldus Suzanne Chantal, de intieme vriendin die in Le coeur battant (1976) Malraux’ relatie met Josette reconstrueerde: ‘Josette onthield elk woord dat hij zei, overdacht het langdurig, interpreteerde het, en vermorste de mooiste uren, die van de heldere nacht van de Canigou, de frisse ochtendlucht die door het venster binnenkwam met geuren van volle beken en bergkruiden, terwijl André sliep als een kind, zijn haren over het hoofdkussen gedrapeerd, zijn gezicht in ruste ontspannen en verjongd.’

Vernets omstandigheden waren later ook Jean Cocteau en Raoul Dufy tot troost. Zij vonden hier – los van elkaar – een wijkplaats na de Duitse invasie van 1940. Zowel multikunstenaar Cocteau als schilder Dufy werd opgevangen door de rijke medicus en cultuurminnaar Pierre Nicolau uit Perpignan, die in Vernet-les-Bains een tweede huis had. Cocteau en Dufy kwamen er na de emotionele mallemolen van mei 1940 tot rust en wisten er hun artistieke draai weer te vinden.

Het huis staat midden in het oude dorp. Vanuit het kuurpark of vanaf de weg naar Casteil voert de Avenue des Thermes door het nieuwere dorpsdeel naar de Place de la République, een ietwat detonerend plein met veel geparkeerde auto’s. Vandaar kronkelen pittoreske smalle straatjes en gangetjes steil omhoog tussen roodgedakte, met bloemen behangen huizen. Op de kruin van de heuvel bekronen het kasteel en de kerk van St. Saturnin naast elkaar het karakteristieke silhouet van Vernet. Van de Rue du Fenouille klimt daar een stenen trap naartoe, de Escalier du Jardin Nicolau. De naar de arts vernoemde tuin die door de trap wordt doorkruist, ligt tegen diens voormalige huis aan. Sinds 19 april 1985 herbergt dat de mairie van Vernet-les-Bains. De daarvoor noodzakelijke renovatie bleef beperkt tot de binnenkant. Waar Cocteau en Dufy werkten is waarschijnlijk niet meer te zien, maar de plek is er in elk geval nog en de stenen buitenmuren zijn de oorspronkelijke.

 

Het is in overeenstemming met Vernets cultuurhistorisch beleid. Sinds oktober 1940 ziet het dorp zich gedwongen bijzonder zuinig te zijn op zijn erfgoed. Van de 17e tot de 20e viel er toen uit een inktzwarte hemel boven de Pyreneeën onophoudelijk regen. Het water in de nauwe beddingen van de Ter, de Fluvià en de Cady steeg tot recordhoogten. Uiteindelijk raasden enorme vloedgolven door de dorpen op de flanken van de Canigou. 48 mensen kwamen om, 58 bruggen werden vernietigd en honderden bedrijven en huizen vielen ten prooi aan deze ‘Aiguat del 40’. In Vernet-les-Bains veranderde de Avenue des Thermes in een kolkende bergrivier, die een modderkoek van anderhalve meter dik achterliet. Alle gebouwen in de nabijheid van de Cady werden verzwolgen of vernietigd, waaronder de crème van de Belle Époque: zeker veertig villa’s, de thermen, alle bruggen en vijf hotels. Slechts twee gebouwen in het spakwartier bleven gespaard, Hôtel du Portugal en het Casino. Op oude foto’s is nochtans duidelijk te zien hoe dicht bij elkaar Du Portugal en het wel verwoeste Hôtel du Parc stonden.

Het helse water trof Vernet met een onverklaarbare willekeur.

De vloedgolf volgde kort op het begin van de Tweede Wereldoorlog. Dat alles kreeg een dramatisch gezicht in het enige andere literaire werk naast Rudyard Kiplings verhaal waarin Vernet-les-Bains zelf een rol speelt. Het is curieus genoeg ook van een Nobelprijswinnaar: L’acacia (1989) van Claude Simon.

L’acacia is een typisch Simon-boek, waarin hij verleden en heden met elkaar verweeft. In de sterk autobiografisch geïnspireerde roman pendelt hij vooral tussen de jaren 1910, 1914, 1919 en 1940. Daarvan is 1914 het jaar waarin zijn vader aan het begin van de Eerste Wereldoorlog aan het front sneuvelt; 1919 het jaar waarin hij als kleine jongen met zijn moeder een dramatische zoektocht onderneemt naar de plaats waar hij ligt begraven; en 1940 het jaar waarin hij in diens voetsporen treedt en zelf aan het front in het noorden van het land komt te vechten. Simon beschrijft de waanzin van beide oorlogen in eindeloze, aangrijpende en soms gedetailleerde taferelen van rondtrekkende en zich dood vechtende colonnes soldaten, en in de hallucinante zoektocht naar zijn vaders gebeente.

Vader en zoon in de oorlog, niets verandert: de vertelling uit L’acacia is zeer uitdrukkelijk cyclisch van karakter. Simon accentueert dat nog met een parallel. 1910 is het jaar van het huwelijk van de vader en moeder van de ik-figuur; en in die winter ook treden alle nabije rivieren buiten hun oevers. Simon voert hier de werkelijk gebeurde overstromingen van de Seine en haar zijrivieren in en rond Parijs van eind januari 1910 op. De samenleving raakt ontwricht en de omgeving verandert in watervlakten met hier en daar een eruit oprijzende rij bomen. Het is een omen: ‘[…] alsof het zo moest zijn dat zelfs vóór te worden gevierd, dit huwelijk dat niet langer dan vier jaar zou duren, […] zich van tevoren zou aankondigen door een natuurramp […]’. Gevolgd door nog een tweede omineuze voorspelling: ‘net als dertig jaar later, alsof niets zou blijven bestaan’.

In 1914 komt het omen uit. De amper vier jaar getrouwde vrouw heeft zich in augustus met haar zoon geïnstalleerd in een hotel in een ‘klein kuuroord aan de voet van de bergen waar de welgestelden uit de stad de drukkende zomers ontvluchtten’. Het was een ‘vlucht, dit vrijwillig terugtrekken uit de wereld, ernstig, hoogmoedig: de scheiding, het vertrek, het paard op het erf, de man opgetuigd voor de oorlog, de familie op de veranda’. De poging is vergeefs: uit-

eindelijk kan het gezin niet ontkomen aan de ontwikkelingen, ook niet in dit dorp met zijn schaduwrijke park, murmurerende beekjes en zijn weelde aan kastanjes, platanen en grasperken, met daartussen ‘als een reuzentaart op een kussen van hortensia’s de ongewone en reusachtige constructie waarvan het opschrift (hôtel ibrahim pacha), in gouden letters die de vorm aannamen van een gebogen waaiervormig markies, met dekschilden van glas en ijzer, het ongepaste, paradoxale karakter nog eens benadrukte, alsof het de samenhang van slagroom had, zijn witheid die versierd leek met bleekblauwe en -roze linten door de hortensiabankjes die deden denken aan de versieringen van suikerwerk waarvan de allerbeste patissiers zich bedienen […]’. Ook te midden van het zoet van Vernet-les-Bains kunnen ze niet ontsnappen aan hun ongeluk, de dood van hun man en vader.

De tweede aanzegging wordt eveneens gruwelijke werkelijkheid. In 1940 hoort de ik-figuur in een krijgsgevangenenkamp het nieuws dat ‘die grote taart […] in één klap was verdwenen, in de tijdsspanne van een nacht […], uitgewist van het oppervlak van de aarde, alsof na een interval van 26 jaar de ramp en de verwoesting moesten terugkomen […] (en nog veel radicaler dan de obussen of bommen hadden kunnen doen die duizend kilometer noordelijker ontploften)’. Die laatste toevoeging is veelzeggend. Voor de bewoners van de Midi, luidt het elders in L’acacia, ‘was de oorlog altijd iets van ver geweest, enigszins exotisch, voorbehouden aan de ongelukkige bewoners van provincies die daarvoor waren gemaakt, zoals Vlaanderen, Artois of de Moezel’. Tót het najaar van 1940, tót in hun streek ‘de murmurerende bergstromen van het ene op het andere moment veranderden in een woedende vloedgolf, die na zijn passage (van slechts enkele uren) van de terrassen, de luifels, de balkons, de grasperken, de hortensiabankjes en van de herinnering aan de oosterse pacha niets achterliet dan een tweehonderd meter grote woestijn van grote stenen, die de bewoners van het op een borstwering gebouwde dorp met stomheid

geslagen ontdekten toen de zon weer opging’. Simon schept een beeld van de Aiguat als een zondvloed die hand in hand gaat met de oorlog. Deze neemt daardoor zelf bijbelse proporties aan.

 

De restanten van de vloedgolf leken op ‘een of ander knekelveld’, schrijft Simon. Vernets illustere spakwartier maakte na de Aiguat inderdaad die indruk. Op de plaats van de vele ‘woestijnen van grote stenen’ werd nooit meer gebouwd. Het dorp verving wel zijn verwoeste huizen, maar het aanzicht van de Belle Époque was voorgoed verdwenen. Jaarlijks in mei wordt dat er in de herinnering opgeroepen met een Fête de la Belle Époque: bolhoeden, kanten mutsjes, lange jurken en dameshoedjes met veren. Het nieuwe thermencomplex dat in de jaren tachtig werd gebouwd, maakt echter pijnlijk duidelijk hoezeer het verleden uitgewist is. De hotels, behalve Du Portugal en het nieuwe hotel naast de thermen, staan nu allemaal aan de overzijde van de Cady, in het dorp. Het spapark is een echt park en Vernet presenteert zich nu als ‘village arboretum’.

Sinds 2001 voert de gemeente een actief beleid om de weinige overgebleven ‘getuigen van de spageschiedenis’ te conserveren. Het Casino is in 1980 aangekocht door de gemeente en wordt nu verhuurd. Tussen 2002 en 2004 werd Hôtel du Portugal gerestaureerd voor bijna zes ton, met steun van de eigenaar (het Ministerie van Defensie), de regio en de eu. Beroemde bezoekers als Kipling, Paganini, Malraux, Charles Trénet en Hans Christian Andersen eert Vernet door bruggen, straten, pleinen en parken naar hen te vernoemen.

Buiten de bebouwde kom lijkt deze politiek evenwel pas op de plaats te maken. Hôtel Alexandra, waar André Malraux zo’n vruchtbare werkvakantie doorbracht, wordt aan zijn lot overgelaten. Van dit eens zo illustere Jugendstilgebouw resteert een verlaten bouwval. De ruiten zijn verdwenen en de gevel is geslachtofferd aan de grillen van krakers, graffiti-‘kunstenaars’ en vandalisme. Alleen het formaat van het complex verraadt zijn vroegere grandeur. De fotograaf Lionel Faliu kwam er in juni 2009 toevallig langs en raakte onmiddellijk geïntrigeerd.

‘[…] het is alsof het wordt bezeten door een weelderige begroeiing die zich er beetje bij beetje meester van maakt,’ noteerde hij op zijn weblog. Faliu en zijn nicht drongen er binnen en kwamen letterlijk oog in oog met het vermolmde verleden van Vernet-les-Bains te staan: ‘Deze weinig gastvrij ogende plaats bleek een ware goudmijn van oud afbladderend behang met verkleurde motieven, van verrot hout en van kalkgruis op een plank met Engelse boeken, daar achtergelaten door toeristen die deze ooit zo prestigieuze plaats ongetwijfeld in hun herinnering dragen.’ Hij maakte er foto’s van het gebouw ‘dat zo triest aan zijn lot is overgelaten en nog steeds ruimte laat voor bepaalde vormen van creativiteit’.

Alexandra stond altijd al apart, buiten het dorp en ook buiten het spacomplex. Toch was ook dit hotel in de twintigste eeuw ontegenzeglijk deel van Vernets bloeiperiode; prinsenkinderen uit Monaco en België logeerden er en later de beroemde musici Pablo Casals en Yehudi Menuhin (én André Malraux). Het is het derde van de overgebleven pronkstukken van dat roemruchte verleden. Waarom heeft Vernets cultuurhistorisch beleid de weg erheen dan niet gevonden?

Het antwoord op die vraag ligt bij een curieuze Dutch connection. Alexandra werd, na veertig jaar leegstand, aan het begin van de 21^e eeuw gekocht door de Nederlandse FormulaGroup. Die investeringsgroep wilde er een luxe appartementencomplex met stijltuin, zwembad en tennisbaan bouwen, waar ‘de meer welstandige en actieve 50 plusser […] enerzijds kan gaan genieten van de weldadige rust van de omgeving en anderzijds op allerlei manieren actief kan zijn’. Daarvoor moest alleen de ruïne van Alexandra even met de grond gelijk worden gemaakt.

De plaatselijke politiek kwam daartegen in het geweer. Men wist de Nederlanders ervan te overtuigen het gebouw als ‘mémoire de Vernet’ te behouden. Het zou worden omgebouwd tot een ook architectonisch verantwoorde ‘Alexandra Residence’. Vernet zegde toe te zullen participeren in een rotonde en afslag om de verwachte drukte op te vangen.

Kennelijk is door de gewijzigde plannen echter de klad in het project gekomen. Van drukte is al enkele jaren niets te bespeuren rond Alexandra Residence. Sterker: FormulaGroup bestaat helemaal niet meer. Het bedrijf werd opgevolgd door CasaMundus (‘De Groene Makelaars’), dat zich kennelijk niet verplicht zag dit initiatief netjes over te nemen. ‘Tot onze spijt moeten wij u meedelen dat wij niet meer betrokken zijn bij het project,’ bericht CasaMundus. Dat weet ook de burgemeester van Vernet. ‘[…] als het project niet wordt gerealiseerd, zal die afslag niet doorgaan,’ meldde hij op 5 maart 2009. Nee, dat raadt je de koekoek.

 

Het lijkt dus nog wel even te gaan duren voor literaire toeristen kunnen verblijven op de locatie die André Malraux ter wille was bij het schrijven van – what’s in a name – L’espoir. De naar hem vernoemde straat in het dorp is een nietszeggend alternatief. Er is in Vernet stof genoeg voor een literaire gids, maar het literair toerisme blijft er nu beperkt tot een ‘Circuit Belle Époque’. Dat volgt quasi een wandeling van Rudyard Kipling en passeert onderweg Hôtel du Portugal en het Casino.

Daarna is er de keuze tussen een rustgevend bezoek aan het Parc Charles Trénet en een klim naar het oude dorp waar Cocteau en Dufy verbleven. In het park eindigt de wandeling bij de cirkelvormige vijver, waar sommige bomen hun wortels tot in het warme bronwater uitstrekken. Onderweg naar het dorp komt de route voorbij de thermen en de Cady. Want één ding is een rotsvaste zekerheid in Vernet-les-Bains: het water blijft er stromen…

Elly Kamp+
Een band gesmeed door huwelijk, kunst en oorlog
Ferdinand Bordewijk en Johannna Bordewijk-Roepman

Het oeuvre van F. Bordewijk (1884-1965) is in het collectieve Nederlandse geheugen verankerd, in ieder geval met de romans Bint (1934) en Karakter (1938). Dit kan zeker niet gezegd worden over het werk van zijn vrouw, de componiste Johanna Bordewijk-Roepman (1892-1971). Evenmin is bekend hoe sterk dit echtpaar met elkaar verbonden was, in werk en in opvattingen. Een dubbelbiografie zal licht werpen op beide echtgenoten en hun bijzondere huwelijk.

F. Bordewijk leeft voort

Bint, de roman over de gelijknamige schooldirecteur die met ijzeren tucht geen slappelingen maar reuzen, ‘nieuwe mensen’ wilde scheppen, wordt regelmatig genoemd als het huidige Nederlandse onderwijs ter sprake komt. Steeds met de constatering dat het huidige belabberde peil mede veroorzaakt wordt doordat al decennia niet meer aan de leerling is gevraagd om te stijgen, maar aan de leraar om te dalen. Het principe van de verheffing, af te dwingen met een stalen discipline, wordt in deze roman uitgedragen door directeur Bint, bewonderd en gesteund door zijn team leraren en met name de nieuwe leraar De Bree.

Ook in een bespreking van een recente roman over het leven van een jonge leraar, Suezkade van Jan Siebelink, verwijst de recensent naar deze klassieker. ‘Sinds Bordewijk zijn meesterwerk Bint (1934) heeft gepubliceerd, is het een waagstuk om een roman te schrijven die zich afspeelt op school’, schrijft recensent Max Pam.1 Daarnaast kan menig bewonderaar van Bordewijk enkele bizarre namen van leerlingen uit de ‘klas van Bint’, door De Bree ‘de hel’ gedoopt, uit het hoofd citeren: Van de Karbargenbok, Bolmikolke, Schattenkeinder, Klotterbooke.

En zoals Bint het ijkpunt is geworden voor romans over een school, zo is Karakter de roman geworden die staat voor de worsteling tussen vader en zoon. Tegelijk is dit boek een inspiratiebron gebleken voor jongeren die ondanks alle tegenstand volhouden om iets te bereiken. De schilder Peter Klashorst noemt de verhouding tot zijn harde vader van een Bordewijk-achtige allure. Adriaan van Dis voelde zich bevrijd bij het lezen van de roman. Hij las opeens dat hij zijn vader mocht haten. En de

Turks-Nederlandse Fadime Örgü zegt bij haar aantreden als Kamerlid in 1998: ‘Ik laat me inspireren door een figuur als de jonge Katadreuffe […]. Dat boek heb ik wel zes, zeven keer gelezen. Ik bewonderde zijn wil om in moeilijke omstandigheden vol te houden en hogerop te komen.’2 Het is duidelijk: Bordewijk leeft nog voort. Niet alleen binnen de wereld van de literatuurwetenschap maar vooral ook daarbuiten.

Karakter is voor televisie bewerkt, verfilmd, en vorig seizoen met succes op het toneel gebracht. Volgend jaar zal het stuk opnieuw worden opgevoerd. Begin november 2009 is een jubileumeditie (na 75 jaar) verschenen van Bint, verzorgd door Wieneke ’t Hoen.3 Ook meer biografische bronnen komen beschikbaar, vooral brieven. Twee jaar geleden verscheen Nagelaten documenten van F. Bordewijk, een keuze door zijn schoondochter Gunilla Bordewijk-Ingelsson uit brieven en in de nalatenschap aangetroffen teksten.4 De correspondentie tussen Willem Frederik Hermans en F. Bordewijk, bezorgd door Arno Kuipers en Marsha Keja, conservatoren bij het Letterkundig Museum, zal in 2010 verschijnen

Johanna Bordewijk-Roepman

Als biograaf van Ferdinand Bordewijk en zijn vrouw Johanna Bordewijk-Roepman

hoef je niet uit te leggen wie Bordewijk is, en wat het belang is van deze auteur. Maar dat zijn vrouw een talentvolle componiste was, is vrijwel onbekend. Zij was een autodidacte die zonder muzikale opleiding begon met componeren en zich met behulp van het bestuderen van theorieboeken en het stellen van vele vragen aan musici over de mogelijkheden van hun instrument ontwikkelde tot een belangrijke figuur in het Nederlandse muziekleven. Haar werk is vanaf eind jaren dertig, begin jaren veertig in Nederland en na de Tweede Wereldoorlog in verschillende Europese landen uitgevoerd, vanaf de jaren vijftig ook in de Verenigde Staten en Canada. En met veel succes: onbekend was ze toen zeker niet. Nog in een recensie uit 1964 wordt de heel aparte sfeer van haar werk genoemd, dat diepe indruk maakte.5 Haar muziek wordt niet alleen geprezen om de aparte sfeer, ook om de schilderende kracht, de spontane warmte en de Franse fantasie. Haar werk is echter sinds het begin van de jaren zestig nog slechts sporadisch uitgevoerd, een lot dat zij deelt met vele (vrouwelijke) Nederlandse componisten.

Er werd over haar werk met waardering, maar ook met verbazing gesproken. In 1940 schrijven recensenten over ‘een potentie, die voor een vrouw zeker zeer bewonderenswaardig is’,6 of: ‘werk van zulk een kracht, van zoo’n hoog muzikaal gehalte wordt niet vaak door een man en nog veel zeldzamer door een vrouw gecomponeerd’.7 Nog in 1958 verschijnt in het tijdschrift Eva. Het rijk der vrouw een interview met de titel ‘Johanna Bordewijk-Roepman, een componiste die “mannenwerk” aandurfde’ – inmiddels stond mannenwerk wel tussen aanhalingstekens.8

Merkwaardig stel

Het werd met verbazing bekeken, dit bijzondere echtpaar Bordewijk. Een interview uit 19529 met Johanna begint zo: ‘Een merkwaardig geval: in een jong advocatengezin met twee kleine kindertjes [Robert, geboren in 1915 en Nina, geboren in 1916- ek], zoeken beide echtelieden in hun vrije tijd cultureel-artistieke verstrooiing. De nog jonge jurist, die behalve acten en processtukken nooit een letter proza op papier zette, werpt zich op de z.g. bellettrie en gaat eerst korte schetsen en dan hele romans schrijven. De jonge vrouw begint te componeren – eerst, spelenderwijze, kinderliedjes en dergelijke voor eigen gebruik in ’t gezin, dan grotere stukken tot symphonieën toe.’ Op de term verstrooiing is wel wat af te dingen: ze beoefenden hun zogenaamde liefhebberij met zoveel hartstocht, ambitie en zelfdiscipline dat je rustig kunt spreken van een grote innerlijke noodzaak, niet van iets aardigs voor erbij.

Families

Dat juist van de vier jongens Bordewijk Ferdinand en van de drie meisje Roepman Johanna beroemd zouden worden, was in hun jeugd niet te voorzien.

Ferdinand werd geboren op 10 oktober 1884 en was de derde zoon in het gezin, na Hendrik jr. van twaalf en Hugo van vier. Eigenlijk de vierde, want tussen Hendrik jr., in de familie Han genoemd, en Hugo was nog een zoontje, Johan, geboren, dat slechts negen maanden heeft geleefd. Drie jaar na Ferdinand, die thuis Fer werd genoemd, kwam er nog een zoon, Johann.

Ferdinand was niet de oudste, niet de geliefde jongste, niet de briljantste, en ook

niet de lichamelijk zwakste. Die laatste combinatie was weggelegd voor Hugo, die ondanks zijn zeer zwakke gezondheid waardoor hij lang en vaak thuis werd verpleegd, snel en goed studeerde en als econoom carrière maakte: hij schreef een standaardwerk op zijn vakgebied en werd rector magnificus in Groningen.

Nog in 1941 – toen Hugo al was overleden – zei Ferdinand tegen Emmy van Lokhorst bij een van de eerste vergaderingen die hij als nieuw lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde bijwoonde, dat hij nu pas bekend begon te worden: ‘Mijn broer [Hugo – ek], de econoom […] was veel bekender dan ik, zoodat men mij altijd vroeg of ik de broer was van den econoom.’10 Pas in de jaren dertig werd de auteur, die in 1916 debuteerde, bekend, allereerst dankzij Bint (1934), dat door gezaghebbende critici werd gewaardeerd maar meteen ook het nodige stof deed opwaaien. Bij het grote publiek brak hij pas door met Karakter (1938).

Bij de meisjes Roepman was Johanna, geboren op 4 augustus 1892, de middelste. Ze had een twee jaar oudere zus Adèle, en een jongere zus Bep. Adèle was de absolute favoriet van haar moeder. Ze was een zeer uitgesproken, krachtige persoonlijkheid die voor niets en niemand uit de weg ging. Zij ontmoette in de zomer van 1911 de toen nog getrouwde Hugo, de oudere broer van Ferdinand. Zij keken elkaar aan – het gebeurde in een Haagse bibliotheek – en: de bliksem sloeg in, het was duidelijk dat zij voor elkaar bestemd waren; alle hindernissen zouden genomen worden. Dit verhaal is afkomstig uit de memoires van Lizzy, de dochter van Adèle. Want Adèle en

Hugo zouden inderdaad, in 1913, met elkaar trouwen, nadat Hugo van zijn eerste vrouw was gescheiden. Zowel Ferdinand als Johanna stonden in hun jeugd in de schaduw van hun oudere broer, respectievelijk zus.

Waarschijnlijk hebben zij elkaar via Adèle ontmoet, in oktober 1911, vlak na het afstuderen van Ferdinand. De families woonden toen ook in dezelfde straat, de Wilhelminastraat in Den Haag. De familie Roepman woonde op nummer 11, de familie Bordewijk op nummer 71. Twee maanden na de ontmoeting verloofden ze zich. Er is een foto van de meisjes Roepman (Adèle, Johanna en Bep) en de jongste broers Bordewijk (Hugo, Ferdinand en Johann), met vader Bordewijk. Deze foto is genomen in 1912 en in bezit van een van de kleinzoons van Hugo en Adèle, Frank Klinkenberg. In 1914, toen Ferdinand met een combinatie van advocatuur en lesgeven voldoende ging verdienen, kon het paar trouwen, na een verloving van bijna drie jaar. Twee broers Bordewijk waren getrouwd met twee zussen Roepman, al leidde dat niet tot een nauwe band tussen de twee echtparen.

Huwelijk en samenwerken

Wat trok Johanna en Ferdinand in elkaar aan? Johanna heeft later gezegd dat zij de culturele belangstelling in het gezin Bordewijk zo belangrijk vond: dat had zij gemist in haar eigen familie. Er was bij de ouders en jongens Bordewijk zeker belangstelling voor literatuur en muziek, Ferdinand zelf verzon al op jonge leeftijd verhaaltjes. Hij had ook veel belangstelling voor architectuur, net als zijn jongere broer Johann, zijn vertrouwenspersoon; die twee gingen vaak samen ‘geveltjes kijken’. Ferdinand had bovendien, net als zijn vader, een grote, soms wilde, fantasie. Kortom:

een interessante jongen, met die grote licht ironische ogen.

En Johanna: zij was ook geïnteresseerd in literatuur, had Engels gestudeerd en was volgens verschillende getuigenissen levendig, spontaan, hartelijk en onconventioneel. Dat waren eigenschappen die Ferdinand miste, behalve het onconventionele, maar dat wist hij goed te verbergen. Hij bleef – zeker buiten de familiekring – gereserveerd, wist mensen op grote afstand te houden.

Beiden waren zeer ambitieus en gedisciplineerd. Volgens hun kinderen werkten ze altijd. Ze werkten ook samen, niet alleen bij het maken van twee muziekstukken, maar ook als elkaars critici: zij las de teksten van haar man, hij gaf zijn mening over haar composities. Johanna was minder terughoudend over haar privé-leven dan haar man. Zij vertelt in een interview uit 1947 dat zijzelf piano speelde en haar man viool.11 De kinderen kregen ook muziekles: Robert viool en Nina cello, zodat ze later als gezin een kwartet konden vormen. Zij benadrukte in datzelfde interview dat musiceren een band schept, omdat je samen iets moois en belangrijks hebt beleefd. In een interview twee jaar later zegt ze over de samenwerking met haar man: ‘We vormen een combinatie […] die haast niet voorkomt. Voor ons laatste grote werk “Plato’s dood”, een declamatorium voor orkest, koor en solisten heeft mijn man het libretto geschreven. Hij gaf de tekst aan mijn muziek en ik mijn muziek aan zijn tekst. Voor ons behoort tot de beste dingen in het leven dit werken, dit in onszelf terugtrekken.’12 In 1953 schrijft zij ‘De ander facet’, een korte levensschets van haar man.13 Ook hierin spreekt zij van het grote geluk van het rustige, ongestoorde werken, ‘elk in de eigen werkkamer, met de zekerheid de ander dichtbij te weten, altijd bereikbaar, altijd belangstellend en genegen even het eigen werk te laten rusten om zich te verdiepen in dat van de ander.’

Namen

Een biograaf probeert het verband tussen leven en werk te duiden: een verband dat er altijd is, maar vaak versluierd. Volgens Hella Haasse is een auteursbiografie zelfs helemaal niet nodig, omdat de auteur in zijn werk alles over zichzelf blootgeeft. Met het eerste ben ik het – uiteraard – niet eens, en wat betreft het autobiografische karakter: dat moet letterlijk ontdekt worden, zeker bij een gereserveerde persoon als F. Bordewijk. En dan nog blijven er raadsels over. Maar als een bepaald thema, een bepaalde eigenaardigheid een terugkerend element is in het werk, kun je er van uitgaan dat het iets zegt over de persoon van de kunstenaar. Bijvoorbeeld Bordewijks naamgeving.

De auteur heeft een tic voor vreemde namen, zoals Katadreuffe en Dreverhaven uit Karakter, en nog extremer in Bint: daar hebben de kinderen uit de moeilijke klas namen als: Kiekertak, Whimpysinger, Surdie Finnis, Punselie, Bolmikolke.

Maar zijn belangstelling geldt ook straatnamen. Als in Den Haag in 1955 de nieuwe wijk Mariahoeve wordt gebouwd en er straatnamen moeten worden bedacht, biedt hij het College van Burgemeester en Wethouders van ‘s-Gravenhage in een brief van 3 oktober 1955 aan om een aantal namen te bedenken. Op 3 december stuurt hij, niet gehinderd door valse bescheidenheid, een lijst van 439 namen, waaronder uitgesproken romantische als Schaduw, Stemming en Stil Water, maar ook Verwachting, Vriendschap, Welkom en Zilverschoon.14 Uiteindelijk zullen vier wijken namen krijgen – de meer ‘gewone’ – die door de auteur zijn voorgedragen. Een van de wijken krijgt vrouwelijke voornamen met het achtervoegsel -land, zoals Johannaland, Paulaland en Ursulaland.

Bij deze laatste categorie, vrouwelijke voornamen, speelt mijns inziens behalve een speciale gevoeligheid voor namen in het algemeen, een autobiografisch element in het bijzonder. Bij zijn straatnaamgeving zijn de vrouwelijke voornamen die eindigen op een -a in de meerderheid. Dat geldt nog veel sterker voor zijn romans. Alle belangrijke vrouwelijke personages hebben een naam die op een -a eindigt. Een kleine selectie: Finda (Rood paleis), Joba en Lorna (Karakter), Bella (Apollyon), Martha (Eiken van Dodona), Aga (Noorderlicht). In De doopvont wemelt het van de vrouwennamen op -a, bijvoorbeeld Sara en Lea (de laatste met haar dochters Francisca en Flora), en Aleida; in Bloesemtak vinden we Aurora (met dochter Aletta)

De vrouw van Bordewijk heet Johanna, net als zijn geliefde moeder. Hij heeft zijn dochter Nina genoemd, een naam die zijzelf overigens later veranderde in Nick, een wijziging die door de ouders niet werd geaccepteerd. Ze bleven haar Nina noemen.

Heeft Bordewijk met de keuze voor al deze namen op -a een subtiel huldebetoon willen geven aan zijn vrouw, te vergelijken met wat de architect Van Marle in Bloesemtak doet? Die brengt in de hoek van zijn tekeningen een kleine bloesemtak aan, en hoopt dat het niet opgemerkt wordt: ‘Het was een symbool dat hij indertijd gevonden had voor zijn vrouw’. Nu blijkt uit correspondentie tussen het echtpaar die ik heb mogen inzien bij hun schoondochter, Gunilla Bordewijk-Ingelsson, dat deze roman, waarin een zeer harmonieus huwelijk wordt beschreven, inderdaad autobiografisch genoemd kan worden: Johanna staat model voor Aurora.

Oorlog en ereraad

Bloesemtak (1955) werd geschreven tien jaar na het einde van de Duitse bezetting. De oorlog, maar ook de nasleep ervan, is bepalend geweest voor de rest van hun leven. Deze periode – de jaren veertig – is gemarkeerd door twee muziekstukken, waarvoor Ferdinand de tekst schreef en Johanna de muziek componeerde. In 1940 maakten ze samen een vrolijke opera, Rotonde, in 1949 een zwaarmoedig declamatorium, Plato’s dood. De oorlog had zijn tol geëist en bleek voor hen bovendien na 1945 een wrang vervolg te hebben.

Het echtpaar weigerde om lid te worden van de Kultuurkamer en was zeer anti-Duits. Bordewijk schreef nog tijdens de oorlog aan N.A. Donkersloot hoezeer hij en zijn vrouw zich wilden inzetten voor de zuivering van de eigen beroepsgroep. Plannen over de manier waarop dat zou moeten gebeuren werden toen al gesmeed. Vlak na de bevrijding werden er zogenaamde ereraden ingesteld, voor de letterkunde, de architectuur, de muziek, de beeldende kunsten, toneel, ballet, amusementskunst en muziek. Bordewijk werd direct lid van de ereraad voor de letterkunde, Johanna iets later van de ereraad voor de muziek.15

Het was een moeilijke opgave. Het moest snel gebeuren, want uitgevers zaten te wachten op een oordeel over hun auteurs, schouwburgdirecteuren wilden weten wie er konden optreden. Het was een vorm van rechtspraak zonder precedent, zonder duidelijke richtlijnen en er ging dan ook het nodige mis, in de zin dat er wisselend en soms slordig werd geoordeeld, al deed men pogingen de zogenaamde ‘vonnissen’ zoveel mogelijk op elkaar af te stemmen. In het najaar van 1946 werd – na vele protesten – een centrale ereraad ingesteld waar de veroordeelden in beroep konden gaan. Volgens de leden van de gewone ereraden deed de centrale ereraad, die strikt formeel juridisch te werk ging, nauwelijks anders dan vrijspreken of veel te lichte straffen opleggen.

Johanna stapte dan ook eind oktober 1946 samen met Jos Vranken jr. uit de ereraad voor de muziek, vanwege de rechtsongelijkheid ten opzichte van mensen die niet in beroep waren gegaan en zo onevenredig hard gestraft werden. Of eerder: de mensen die wel in beroep waren gegaan werden onevenredig licht gestraft.16

Dat deze vorm van rechtspraak zeer wisselende reacties opriep, niet alleen bij de veroordeelden, mag duidelijk zijn.

De hele episode heeft voor Johanna grote gevolgen gehad. Zij had niet de afstand, de juridische schil, van haar man. Ze was emotioneler, en kreeg het idee dat zij uiteindelijk werd gestraft voor haar deelname aan de ereraad voor de muziek. Zij raakte ervan overtuigd dat het haar na de oorlog hier en daar in de muziekwereld zo kwalijk werd genomen dat zij collega’s had beoordeeld en veroordeeld, dat zij werd tegengewerkt. In hoeverre dat echt zo was, is moeilijk na te gaan. Het zou heel goed kunnen, al is het beslist niet zo dat haar werk helemaal niet meer werd uitgevoerd. In het buitenland begon in de jaren vijftig zelfs haar zegetocht, maar dat was kennelijk niet voldoende om dat gevoel van frustratie weg te nemen. Ze voelde zich gekwetst, zoals haar man en haar zoon Robert later beschreven hebben.17

Steun van haar echtgenoot

Bordewijk schrijft in Haagse mijmeringen uit 1954 over de conflicten die ontstonden door het verschil tussen de uitspraken van de ereraden en die na hoger beroep via de centrale ereraad, uitspraken die dus in tweede instantie vaak milder uitvielen maar dan alleen voor degenen die in beroep waren gegaan: ‘In hun geledingen [van de door de ereraden veroordeelde kunstenaars, EK] ontstond wrok tegenover hun aanvankelijke rechters. Ik zou dit verzwijgen indien niet na zoveel jaren deze wrok nog telkens een uitweg zocht. […] Erkennende dat de kunstenaar gevoelig, soms overgevoelig is, vraag ik mij toch af: waarom altijd nog die tekenen van kleinheid? Waarom zozeer bad loser zijn? Waarom die houding van vermoorde onschuld, die bluf, die brutaliteit, en anderzijds dat geniep?’ In hetzelfde stukje, ‘Kunstzuivering’, schrijft Bordewijk ook: ‘Ons rechters deert het niet’, terwijl hij constateert dat de rancune in het kamp van de veroordeelden voortduurt.18

Van dat geniep heeft Bordewijk zelf bij de uitoefening van zijn ‘beroep’ – als schrijver en zeker als advocaat – geen last, maar Johanna voelt zich bedreigd, haar deert het wel. Ze heeft de steun van haar man hard nodig en die geeft hij haar, liefdevol.

In november 1956 verblijft Johanna enige weken in Italië, om bij te komen. Ze is aan het einde van haar krachten, door de langdurige tegenwerking vanuit de muziekwereld. Maar ook andere problemen hebben haar geraakt: moeilijkheden met medebewoners – in het grote huis (Hemjo Nia) waarvan ze een gedeelte bewoonden – die zo hoog opliepen dat er een rechtszaak van kwam en een heel onaangename ruzie met een goede vriendin, Kitty de Josselin de Jong.

Haar man stuurt haar roerende brieven. Hij moedigt haar aan om vooral te ontspannen en te genieten, en lekker wijn te drinken, ‘want je bent in een wijnland’. Ze moet zo lang mogelijk blijven, zich geen zorgen maken om hem en niet op geld letten.

Het jaar ervoor, in 1955, heeft hij Bloesemtak geschreven, volgens de kritiek een van de ‘menselijkste’, toegankelijkste, romans van Bordewijk. Het is de beschrijving van een hecht huwelijk, vanuit het oogpunt van de echtgenoot, architect Van Marle, die van zijn vrouw Aurora houdt en haar bewondert. Het is Bordewijks meest autobiografische roman, waarin de ruzie van zijn echtgenote (Aurora/Johanna) met een goede vriendin, de dood van hun hond, de ruzie met een benedenbuur letterlijk uit het leven gegrepen zijn. Ook het album amicorum, waar in de roman de ruzie om ontstaat, bestaat echt. Maar de roman werd in eerste instantie Johanna te echt. Ze vond de eerste versie te persoonlijk: ‘Iedereen herkent ons daarin’.19 In de tweede versie laat de auteur Aurora sterven.

Ferdinand haalt in de brief aan zijn vrouw van 15 november 1956 een recensie van Bloesemtak aan in het tijdschrift Moeder van oktober 1956. ‘Puur als een bloesemtak is de vrouw Aurora, het symbool van al wat goed en lieflijk is.’ ‘Beter kan ik het zelf niet zeggen.’ Hier spreekt de echtgenoot, die er alles aan wil doen om zijn vrouw op te monteren en die het als zijn grootste geluk zou beschouwen als zij bij terugkomst kan verklaren dat al dat gedoe haar geen klap meer kan schelen.

Het was een echtpaar, verbonden door gedeelde belangstelling voor literatuur en

muziek, met vertrouwen in elkaars oordeel, niet alleen op het gebied van hun werk maar ook waar het morele kwesties als goed en fout betrof. Zij waren met elkaar verweven geraakt. Daarom, lijkt mij, is er een dubbelbiografie nodig.

Dit is ten dele een antwoord op de vraag ‘maar er is toch al een biografie van Bordewijk?’ Inderdaad, er is de biografie uit 1995 van Reinold Vugs, waarin heel veel op dat moment beschikbaar materiaal is verzameld.20 Maar een ander deel van het antwoord op de al of niet uitgesproken vervolgvraag ‘waarom dan een tweede?’ ligt in het beschrijven van het leven van Ferdinand en Johanna en in het nieuwe materiaal, verkregen dankzij de volledige medewerking van de erven. Tenslotte: een andere biograaf stelt andere vragen.

[2009/5]

Igor Cornelissen+
Wie was Hans Boslowits?

Het blijkt een in alle opzichten goede keus van Gerard Reve en zijn partner Joop Schafthuizen te zijn geweest om, vijf jaar voor Reves dood, Nop Maas vier koffers vol brieven en andere documenten te schenken. Reve had zich geen betere biograaf kunnen wensen. Maas heeft met grote precisie, inlevingsvermogen, respect en bewondering voor de schrijver, maar gelukkig ook met de nodige distantie, zijn jeugd en de eerste jaren van een getourmenteerd schrijversleven geboekstaafd. Niet minder welkom was de medewerking, inclusief háár documentatie, van Hanny Michaelis die met Reve was getrouwd in zijn eerste, armoedige schrijversjaren.

Tal van onbekende feiten en vrijwel onbeschreven periodes (Reves tijd als verpleger in Engeland bijvoorbeeld) worden naar boven gehaald. Het toch al geteisterde leven van de schrijver, die zichzelf niet weinige malen tegensprak, blijkt nog kleurrijker en spanningsvoller dan de gemiddeld geïnteresseerde al wist of vermoedde.1

Dat Reve al vóór zijn huwelijk met Hanny Michaelis een relatie met een vrouw had, haalde al voor verschijning van dit eerste deel van de biografie de pers. Weliswaar was deze verhouding, die tijdens de oorlog speelde, bekend, maar Nop Maas wist de dame in kwestie op te sporen en kon uit haar mond tal van bijzonderheden optekenen.2

De liefhebber van het genre wie is wie, of in dit geval nog vaker wie was wie, komt bij Maas aan zijn trekken.

Hoofdfiguren en figuranten uit De Avonden zijn de afgelopen decennia in studies, weekbladen en andere tijdschriften uitvoerig beschreven en soms ook geïnterviewd. Dat Reve aan het einde van de oorlog, vermomd als sd‘er, met een vriend en een kennis roofovervallen pleegde om aan wat extra voedsel te komen, was eveneens beschreven en wie model stond voor Werther Nieland, een van de eerste verhalen van Reve, is uitgezocht door Nol Gregoor.

Steeds weet Nop Maas daar in zijn biografie iets aan toe te voegen. Zo is nu pas duidelijk waarom Reve nooit heeft gereageerd op mijn artikel in Vrij Nederland waarin de roofovervallen (zogenaamd op ‘foute’ Nederlanders) werden beschreven. Zijn twee metgezellen werden gearresteerd en nog na de oorlog veroordeeld, maar Reve ontsprong de dans doordat zij bij hun verhoren door de Nederlandse politie verzwe-

gen dat Reve der Dritte im Bunde was geweest. Maas meldt nu dat Reves ‘vertrouwelingen’ (de term is van de biograaf), Johan Polak en Guus van Bladel, hem afraadden op het artikel in Vrij Nederland te reageren. Voor Het Parool was Reve kort na de oorlog rechtbankverslaggever. Hij had dat werk fascinerend, maar ook verschrikkelijk gevonden. Hij had altijd medelijden met de verdachten en dacht menigmaal: Ik had daar zelf kunnen staan. Dat klopt in het geval van de overvallen en hij zou bij een veroordeling zeker de onderscheiding Commandeur in de Orde van de Nederlandse Leeuw die hem in 1998 werd verleend zijn misgelopen.

‘Joods leed. Door een niet-jood beschreven’

Ondanks al die welkome aanvullingen en verduidelijkingen is er in de biografie van Nop Maas toch één witte plek overgebleven die het verdient ingevuld te worden. Het feitelijke debuut van Reve, De ondergang van de familie Boslowits, werd afgedrukt in het decembernummer 1946 van het tijdschrift Criterium, dat pas een maand later verscheen. De novelle geldt bij veel van zijn bewonderaars als een hoogtepunt in zijn oeuvre. Het korte verhaal beschrijft zijn kennismaking, eind 1930, met een Amsterdamsjoodse familie die tot de kennissenkring van zijn vader behoort en volgt haar belevenissen tegen de dreigende achtergrond van een naderende oorlog. Gaandeweg de bezetting van Nederland wordt het leven van de familie Boslowits, net zoals dat van haar joodse buurtgenoten, steeds moeilijker. Deportatie van de vrouw, de oudste zoon van Boslowits en de geestelijk onvolwaardige jongste zoon volgen. Aan het einde van het verhaal maakt de invalide vader een eind aan zijn leven op zijn eenzame onderduikadres. Hij had slaaptabletten opgespaard. Reve heeft die ondergang koel, als een verslaggever/reporter, geregistreerd. Soms beschrijft hij de feiten zoals hij ze meemaakte, op andere momenten noteert hij wat hij van horen zeggen heeft. Niet

minder pijnlijk, maar waarheidsgetrouw, is dat de Duitsers weinig op de voorgrond treden en dat de vervolgers vrijwel steeds gekleed gaan in Nederlandse politie-uniformen.

Al bij verschijning werd het korte verhaal in enkele bladen opgemerkt en geprezen. Ben Stroman noemde het in het Algemeen Handelsblad ‘opmerkelijk goed en sober beschreven’ en Het Parool was eveneens vol lof.3 Toen De Bezige Bij het in 1950 als apart boekje uitgaf, was er opnieuw aandacht.4 Belangrijk was dat nu uit joodse hoek het nog geen vijftig bladzijden beslaande verhaal werd aangemerkt als een letterkundig hoogtepunt. In het Nieuw Israelietisch Weekblad oordeelde hoofdredacteur E.(ddy) van A.(merongen) dat Reve een Nederlandse zaak had gediend. Hij had met zijn boekje wat zijn literaire kwaliteiten betreft een zuivere prestatie geleverd. ‘Dit alles is zeer hoopvol voor de Nederlandse letterkunde.’ Van Amerongens recensie werd geplaatst onder de kop ‘Joods leed. Door een niet-jood beschreven’. Wij joden, schreef Van Amerongen, vragen niet om medeleven, noch om medelijden, maar het is leerzaam en nuttig af en toe eens ‘de kas op te maken’ opdat we weten waar wij aan toe zijn. Reve was een van de zeer weinige Nederlandse schrijvers ‘door wiens hart het geweten van het Nederlandse volk heeft gesproken’.5

Hoewel dr. Jaap Meijer in De Joodse Wachter niet verder kwam dan een korte boekaankondiging noemde hij het niet alleen een aangrijpend verhaal, maar ook tot in het kleinste detail een knappe weergave van een familiedrama. ‘Een voorrecht zo te kunnen schrijven. Een marteling, dit leed nog eens te doorleven.’6

Elders is de chronologie en de historische juistheid van De ondergang van de familie Boslowits, waarin de woorden jood of joods niet voorkomen, nauwkeurig geanalyseerd. Het steeds dreigender pesten van de joden (niet na achten op straat, geen telefoon meer, enz. enz) wat tot doel heeft hen te isoleren om ze daarna te deporteren en te vermoorden, is door Arne op de Weegh uitvoerig beschreven. Over de chronologie kan men zeggen: alles blijkt te kloppen.7

Daarbij moeten dan worden opgeteld de oordelen van de vader en broer van de schrijver die alles ook van nabij meemaakten.

Karel van het Reve wist zich enkele Amsterdamse adressen van de familie Boslowits te herinneren, voordat ze vlakbij de Van het Reves kwamen wonen. De schets van de tragedie van de familie Boslowits vond broer Karel zeer waarheidsgetrouw. In 1971, geïnterviewd door Emmy Huf, zei vader Van het Reve dat De ondergang van de familie Boslowits hem het meest boeide van het werk van zijn jongste zoon. ‘Die mensen hebben stuk voor stuk bestaan, die waren precies zo als hij ze beschrijft. Dat heeft hij meesterlijk gedaan.’8 Hier is de vader een belangrijke bron want Reve beschrijft hoe hij de Boslowitsen leert kennen op een kerstfeestje als kennissen van zijn ouders. ‘Ik was toen zeven jaar oud.’9 Omdat Gerard Kornelis van het Reve op 14 december 1923 werd geboren, vond het beschreven feestje dus plaats in 1930 en dat is, zoals we nog zullen zien, voor het Nederlandse communisme een belangrijk jaar. Vader Boslowits had toen al ‘een door ziekte geheel verlamd onderlichaam’.

Het ligt dus voor de hand dat er belangstelling bestaat voor de vraag: Wat heeft biograaf Nop Maas over deze wrange geschiedenis boven water gehaald? Wie was Hans Boslowits?

Communistisch milieu

Ere wie ere toekomt. Maas is de eerste die de ware naam van Hans Boslowits goed spelt: Alphons Bobrownitski én zijn beroep geeft: textielhandelaar. Dat laatste voor zover hij dat ondanks zijn lichamelijke handicap nog kon uitoefenen. Anderen, zoals Karel van het Reve en Gerards jeugdvriend Robert Hartog, zaten er dicht bij. Broer Karel sprak tegen Nol Gregoor van ‘Poolse Joden, Bobrowmitsky’ en bij jeugdvriend Robert Hartog is sprake van ‘een roman over de familie Brobonitsky’.10

De correcte weergave van de Oost-Europese naam gaf vaak moeilijkheden. Tot, zoals we nog zullen zien, in de notities van de vooroorlogse geheime dienst en de inscripties op zijn grafsteen aan toe.

De veronderstelling van Maas dat Bobrownitzki tot het communistische milieu behoorde, klopt helemaal.

Nu is dat niet zo verrassend want alles in en rondom het gezin Van het Reve draagt, tot en met de oorlog, en zelfs nog enkele jaren daarna, een sterk communistisch stempel. Als Karel van het Reve in 1970 terugblikt op de zomer van 1941, wanneer er een schuilplaats voor hun door de Sicherheitsdienst gezochte vader gezocht moet worden, schrijft hij: ‘Wij hadden geen niet-communistische kennissen.’11 Zoals Gerard Reve het zelf eens omschreef, was zijn ouderlijke woning een gevechtspost in de strijd van het internationale proletariaat. Waarbij hij zich de vrolijke uitleg permitteerde dat de aanhangers vooral bestonden uit ontevredenen: bultenaren, horrelvoeten, astma- en teringlijders, bezetenen en querulanten. Iedereen was ziek of kampte met ziekte in het gezin. Het was een observatie die broer Karel niet voor zijn rekening wilde nemen. De communisten die hij had leren kennen, waren allemaal heel aardige en redelijke mensen. Volgens hem zaten bij de communisten niet meer ‘dwazen en andere fanatici’ dan in andere clubs.12

Gerard Kornelis van het Reve sprak met grote tegenzin over de tijd dat er thuis communisten kwamen. ‘Dat milieu stond hem tegen.’13 Of Gerard de invalide Boslowits en hun jongste, achterlijke zoontje Otto (hij kan op zijn achtste nog nauwelijks praten) ook tot deze kwakkelaars rekende, zullen we nooit weten. In ieder geval komt vader Boslowits in zijn novelle naar voren als een aardige man die hem een kwartje schenkt voor een ijsco en kort voor zijn dood nog een dure atlas wil weggeven aan een vriendin.

Of men nu geloof hecht aan de sociologische waarneming van Gerard of aan die van zijn broer Karel, voor de Centrale Inlichtingendienst vormde de Communistische Partij Holland een extremistische groep die men nauwgezet in de gaten hield. De Centrale Inlichtingendienst (ci) werd in 1919 opgericht na de mislukte revolutiepoging van de socialistische leider Troelstra en, niet minder, door de sympathie en aanhang die de Russische bolsjewiki ook in Nederland trokken.

De Centrale Inlichtingendienst steunde op de berichten van de plaatselijke politie, de Koninklijke Marechaussee, ‘burgerlijke vertrouwenspersonen’ en gs3, de afdeling van de Generale Staf die zich met contraspionage bezighield.14

Hoewel het archief van de inlichtingendienst in de meidagen van 1940 is vernietigd, bleek het mogelijk het in de jaren negentig van de vorige eeuw deels te reconstrueren. Kopieën van de ci-rapporten werden gezonden naar vrijwel alle ministe-

ries, procureurs-generaal, burgemeesters en commissarissen van de koningin. Het door het in Den Haag gevestigde Instituut voor Nederlandse Geschiedenis gereconstrueerde archief bevat omstreeks 50.000 documenten die zijn gescand en opgeslagen in een op internet te raadplegen databasesysteem.

In dat ci-archief stuitte ik, na herhaaldelijk de naam iets te hebben veranderd, op ene A. Bobrowitzki (zonder n) geboren op 15 mei 1893 in Venlo, die zowel in juni 1924 als in juni 1930 stond genoteerd op de ‘Lijsten van Nederlandse revolutionairen’. Nu nam de ci dat begrip heel ruim. Niet alleen communisten of revolutionair-socialisten werden geregistreerd, maar ook colporteurs van antimilitaristische krantjes, pacifisten, anarchisten en zelfs bestuursleden van Gemeenschappelijk Grondbezit. In de jaren twintig is er ook belangstelling voor sociaal-democraten. Over Bobrowitzki werd door de ci beide keren vermeld: ‘Staat in verbinding met vooraanstaande revolutionairen’. Wat dat zou kunnen betekenen, bleef onduidelijk tot ik een verslag in handen kreeg van een gesprek dat Walter Etty in 1972 had met de toen 72-jarige mevrouw Bertha Monasch.

Bobrownitzki en de CPN

Etty was student geschiedenis en had van zijn hoogleraar dr. Ger Harmsen opdracht gekregen een korte biografische schets te schrijven van de etser-schilder én communist Johannes Proost. De schets zou moeten verschijnen in het Biografisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging.15

Mevrouw Monasch vertelde aan Walter Etty over de jaren tussen 1925 en 1932 toen zij een verhouding had met Proost. De schets kwam nooit af, maar Etty’s aantekeningen zijn bewaard gebleven. We komen vrij veel aan de weet over de vrienden en kennissen van Proost, die voor de communistische partij geheime opdrachten uitvoerde en tussen 1920 en 1922 de vertegenwoordiger van de partij in Moskou was. Jacques de Kadt, toen een enthousiast lid van de partij, herinnerde hem zich als een opvallende afwezige. Toen de partij in 1920 in Rotterdam congresseerde, had een onnozel partijlid gevraagd wie toch die Jansen was die de partij in Moskou vertegenwoordigde. Partijvoorzitter David Wijnkoop had eerst opgemerkt dat Jansen een kenner van de Russische ziel was en daarna geroepen ‘Jansen is Jansen, en wie dat niet begrijpt, is een slecht communist’.16

Wijnkoops antwoord maakte in zijn beknoptheid veel duidelijk. De gewone partijleden moesten niet te veel vragen en weten. Communisten beoefenden al heel vroeg, in een hun vijandige wereld, activiteiten die de legaliteit overschreden. Jansen/Proost, wiens identiteit overigens spoedig na het congres werd onthuld in het socialistische dagblad Het Volk, behoorde duidelijk tot de partijgenoten die niet alleen als uiterst betrouwbaar golden, maar ook bereid waren tot illegale daden. Al tijdens de Eerste Wereldoorlog smokkelde Proost in het Duits gedrukte brochures en kranten naar Duitsland. Het opruiende materiaal was verstopt in tonnetjes margarine. Proost was daarbij geholpen door G.J.M. van het Reve (de latere vader van Karel en Gerard Kornelis) die als dienstplichtig militair Proost stafkaarten kon bezorgen waarop alle weggetjes in de grensgebieden van Nederland en Duitsland stonden. In 1920 is Van het Reve, inmiddels redacteur van het communistische partijdagblad De

Tribune, Proost opnieuw behulpzaam als ze via Nieuweschans illegaal de grens overtrekken. Via Bremen bereikten ze het Roergebied waar ze proberen de proletarische revolutie aan te wakkeren. Proost droeg bij de grensovergang ‘als camouflage’ een rouwband om zijn linkerarm en hij vertrouwde Van het Reve toe dat hij voor dat doel ook altijd een kleine zakbijbel bij zich droeg.17

In het openbare leven van de communistische partij heeft Alphons Bobrownitzki geen sporen nagelaten. Nergens vond ik zijn naam op pamfletten, onder oproepen of in congresverslagen. Toch maken de mededelingen van mevrouw Monasch duidelijk dat hij tot de intimi van de partijleiding behoorde. Bertha Monasch vertelde aan Etty dat haar vroegere geliefde Johannes Proost vaak in Amsterdam kwam, ‘o.a. bij de Romeinen en bij Bobrownitsjki (pseud. Huber) waar veel mensen kwamen (L. de Visser, Seeghers, Wijnkoop, Romein). Bij Bobrownitsjki werd ook de verzoening tussen cph Amstel en cc bekokstoofd.’ Bertha Monasch was wel op de hoogte want in 1930 stond zij ingeschreven in de Amsterdamse Lomanstraat, wonend bij de familie Bobrownitzki.18

Deze passage behoeft toelichting. De Romeinen zijn natuurlijk dr. Jan Romein en diens vrouw Annie Romein-Verschoor. Jan Romein was begin jaren twintig de facto enkele jaren hoofdredacteur van De Tribune en bevriend met zowel David Wijnkoop als het andere Kamerlid van de communisten, de Rotterdamse historicus dr. Willem van Ravesteyn. Louis de Visser was een communistische voorman die wegens zijn imponerend stemgeluid ook wel Loutje Bulk werd genoemd. Met Seeghers wordt uiteraard Leen Seegers bedoeld, sinds 6 september 1927 raadslid in Amsterdam (wat hij veertig jaar zou blijven), en later de gerespecteerde nestor van de Amsterdamse gemeenteraad. Seegers was in de jaren twintig een van de vooraanstaande communisten en in 1925 tweede (maar niet gekozen) kandidaat voor het Kamerlidmaatschap. Dat werd Louis de Visser.19

Wat de genoemde verzoening betreft: van 1926 tot 1930 bestonden er in Nederland twee communistische partijen ‘die om het hardst hun trouw aan Moskou betuigden. De ene erkend door de Komintern, de andere niet,’ schreef Ger Harmsen in zijn studie van dit schisma. Het is hier niet de plaats om deze zeer gecompliceerde periode zelfs maar kort samen te vatten. De discussies liepen in Amsterdam en Rotterdam menigmaal zo hoog op, dat ze in een handgemeen eindigden. Een van de redenen van de scheuring in de toch al kleine communistische partij was de bemoeienis van Moskou in 1925 met de kandidaatstelling voor de Tweede Kamer. Op de tweede plaats wenste Moskou een arbeider. Dat betekende dat Van Ravesteyn plaats zou moeten maken. Daartegen verzette Wijnkoop zich en hij richtte een eigen partij op, de cph cc oftewel Communistische Partij Holland Centraal Comité ter onderscheid van de officiële en door Moskou erkende cph Amstel. In 1930 ging Wijnkoop door de knieën, beleed in het openbaar politieke schuld en kon, met wat restanten van zijn partij, terugkeren in de cph Amstel. Zonder overigens zijn vroegere status te herwinnen.20 ‘Wijnkoopianisme’ bleef tot na de oorlog, toen Wijnkoop al was overleden, een afwijking binnen de cpn.

Bobrownitzki en de familie van het Reve

Gerard Johannes Marinus van het Reve, die in partijkringen opereerde onder de (overigens bij iedereen bekende) naam Vanter, gold als een gemoedelijke, gastvrije en humoristische man. Zo tekent hem ook Jacques de Kadt, die in zijn memoires nogal zuinig is met het noteren van positieve eigenschappen in de medemens.21 Zijn terugblik op zijn communistentijd vertoont nogal overeenkomst met de constatering van Gerard Kornelis van het Reve dat de partijgenoten die hij door zijn vader leerde kennen vooral bultenaars en querulanten waren, al zoekt De Kadt het niet zozeer in lichamelijke tekortkomingen als wel in geestelijke onvolkomenheden.

Zoals gezegd, Vanter komt er bij De Kadt goed af hoewel Vanter toch, op zijn manier, ook als hij al lang buiten de cpn staat, een gelovige blijft wanneer De Kadt al ver voor de oorlog het misdadige van het Sovjetcommunisme heeft doorzien en bestrijdt. Pas door Het geloof der kameraden van zijn oudste zoon Karel was Vanter van zijn waandenkbeelden afgeraakt. En dat boek verscheen in 1969. ‘Het is een lang proces geweest, zo iets gaat geleidelijk; je blijft lang verdedigen, maar iedere keer brokkelt er iets af.’22 Bij zijn zoons Karel en Gerard werd de breuk met het communisme evenmin van de ene op de andere dag voltrokken. Karel stemde na de oorlog nog enige malen op de cpn en Gerard verdedigde in zijn Parool-tijd tegen de trotskist Sal Santen, die voor dezelfde krant werkte, niet alleen de Sovjetunie, maar zelfs de showprocessen uit de jaren dertig.23

In De ondergang van de familie Boslowits is niets te vinden dat de vriendschap tussen deze joodse familie en die van de verteller verklaart. Er is, ook na de eerste kennismaking tijdens een kerstfeestje, sprake van een regelmatige omgang en ‘tante Jaanne’, de

vrouw van Hans Boslowits, komt vaak bij de familie Van het Reve aanwippen. Met, naarmate het verhaal vordert en het jaar 1942, wanneer de eerste deportaties beginnen, nadert, steeds meer jobstijdingen. Joodse buren plegen zelfmoord, Otto moet naar Apeldoorn, waarmee de joodse verpleeginrichting Het Apeldoornsche Bosch wordt bedoeld, en op den duur kan ‘oom Hans’ niet meer zelf naar het closet.24

Evenmin wordt het communistische milieu aangeduid waardoor hoofd- en bijfiguren elkaar kennen. In het begin van het verhaal duiken al wel de broers Willink op, ‘kinderen van een geleerd echtpaar’, in wie gemakkelijk het gezin Romein herkenbaar is al was het maar omdat de ouders hun zoons met kaalgeknipte hoofden lieten lopen omdat ze van mening waren dat het uiterlijk van de mens niet het wezenlijke is en de reinheid op deze manier gemakkelijk te handhaven viel. ‘Het knippen verrichtte hun moeder maandelijks met een eigen tondeuse, een belangrijke, geldelijke besparing.’25 De zuinigheid van Annie Romein was in linkse kringen alom bekend. Maar alleen de ingewijde kan in ‘de dikke goochelaar, die om de hoek woonde’ Alex Wins herkennen. De joodse Alexander Wins (1896-1964) was een oud-diamantbewerker, begin jaren twintig communist, redacteur van De Tribune en een vriend van vader Van het Reve. Hij had zichzelf Duits en Russisch geleerd en vertaalde een toneelstuk (De bevrijde Don Quichotte, 1927) van Anatoli Vasiljevitsj Loenatsjarski, de minister van Onderwijs, voorlichting en wetenschappen, met wie hij ook correspondeerde. Wins zou na zijn communistentijd (hij was nog even hoofdredacteur van De Tribune) naar de socialisten overstappen en met zijn vrouw de kost gaan verdienen als goo-

chelaar en cabaretier. In een naoorlogs artikel haalt Gerard Reve een herinnering op aan een sinterklaasfeest op de lagere school. In de gymnastiekzaal was een klein podium gebouwd. ‘Er was een poppenkast en een goochelaar, die aan de kinderen, die bij hem werden geroepen om een toer te helpen uitvoeren, vroeg: “Ben je al getrouwd?”’26 Zonder twijfel was Alex Wins die goochelaar. Als hij de oorlogsberichten in het begin van de oorlog aanhoort, commentarieert Wins: ‘Ik geloof wel dat ze het verliezen, alleen weet ik niet of het voor of na mijn begrafenis zal zijn,’ waarbij hij trilde van de lach.27 Humor en zelfspot kwamen onder het Amsterdamse jodendom veel voor. Tijdens de bezetting werd die humor grimmiger. Het ‘om de hoek’ in Reves verhaal was de Topaasstraat waar op nummer 21 Alex Wins woonde en sinds 11 november 1937 op nummer 5 Alphons Bobrownitzki. In de Topaasstraat woonden veel joden zoals in de aangrenzende straten.28 De Topaasstraat komt uit op de Jozef Israelskade waar de familie Van het Reve woonde en die als de Schilderskade beroemd werd door De Avonden.

Singapore, New York

Alphons Bobrownitzki werd op 15 mei 1893 in Venlo geboren. Zijn vader was Hermann Bobrownitzki en zijn moeder Ernestine Platschzeck, op 25 oktober 1858 geboren in Miloslow in Pruissen. Alphons had een oudere broer, Siegfried, die in 1882 te Schwarzenau (Pruissen) was geboren en een zuster Selma, in 1887 in dezelfde plaats geboren.

Als Ernestine op 12 juli 1907 met haar kinderen in Amsterdam wordt ingeschreven, is vader Hermann al overleden. Wat de vader voor beroep had, waarom de moeder met de kinderen naar Amsterdam trok en hoe zij in hun levensonderhoud voorzagen, is onbekend. Bij de burgerlijke stand staan alle gezinsleden ingeschreven als Nederlands Israelietisch.

Opmerkelijk is dat Alphons op 30 december 1912 (19 jaar jong!) naar Singapore vertrok om op 10 mei 1913 terug te keren naar Amsterdam. Als beroep gaf hij aan kantoorbediende te zijn. Namens welk kantoor ging hij naar Singapore? Sprak hij Engels of heeft hij dat ter plekke geleerd?

Volgen wij de gegevens van de burgerlijke stand, dan blijkt dat Alphons op 5 februari 1918 een eigen kaart heeft en dan, 24 jaar oud, zelfstandig woont in de Huidenstraat 20 in het Amsterdamse centrum vlak achter het Spui.

Niet minder opmerkelijk is dat hij een jaar later alweer vertrekt. Ditmaal verscheept hij zich naar New York. Hij blijft anderhalf jaar in de Verenigde Staten en komt op 22 oktober 1920 terug. Dan staat hij ingeschreven op het adres Pretoriusstraat 34. Was hij nog steeds kantoorbediende? Was hij uitgezonden door dezelfde firma? Indien dat zo is, wijst het erop dat zijn werkgever veel vertrouwen in hem stelde. Of werkte Bobrownitzki wellicht voor zichzelf?

Even zo merkwaardig is dat Alphons Bobrownitzki als hij terugkomt in Nederland getrouwd is. Zijn vrouw heet Engel Veldman en is geboren 30 juni 1889 te Heerenveen. Ze zijn voor de burgerlijke stand ‘met de handschoen’ getrouwd op 20 augustus 1919 in Schoterland. Met de bruidegom als in New York tijdelijk afwezige. Als zijn gemachtigde trad zijn tien jaar oudere broer Siegfried op. Het is niet bekend waarom het huwelijk niet kon wachten tot Bobrownitzki in oktober 1920 terug was in Nederland.29

Hun eerste kind, Herman Alphons (bij Reve Hans of Hansje), werd geboren op 9 februari 1921 in Amsterdam.30 De tweede zoon, Sigmund (in de novelle Otto), kwam op 11 juli 1922 ter wereld.

Nog een vraag dringt zich op: Waarom ging Alphons Bobrownitzki naar Amerika? Hij arriveerde via Ellis Island. Maar dat was het eilandje waar tussen 1892 en 1954 bijna twaalf miljoen immigranten het land binnenkwamen. Ongeveer twee procent wordt geweigerd, meestal wegens ernstige ziekte of een criminele achtergrond. Als Bobrownitzki Amerika binnenkwam als gewone reiziger, laten we zeggen handelsreiziger, dan zou hij niet via Ellis Island zijn binnengekomen. We moeten dus aannemen dat Alphons Bobrownitzki de bedoeling had om zich voorgoed in Amerika te vestigen. Waren zijn plannen louter zakelijk of had bij hem het rode virus in 1919, kort na de Russische revolutie, al toegeslagen? En waarom kwam hij terug?

Reves verhaal als bron

Het is niet helemaal waar dat politieke achtergronden in De ondergang van de familie Boslowits ontbreken. Een paar jaar voor de Duitsers Nederland binnenvielen, heeft tante Jaanne verheugend nieuws over en voor Otto. Het achterlijke knaapje dat op een school leerde matten vlechten en kralen rijgen, zou naar Rusland gaan. Daar was een professor die al een aantal kinderen door een operatie volkomen had genezen.31 Nu was er in die tijd slechts één groep Nederlanders die geloof hechtten aan de genialiteit van de Sovjetrussische medische stand. Dat waren de communisten. Het was in die kring een wijdverbreid geloof onder communisten dat alleen in het rode Rusland zieken die in de kapitalistische wereld waren opgegeven, genezen konden worden. Zoals Reve in een ander verhaal schreef: Alles kon daar genezen worden. ‘Er was dan

ook geen zieke, die niet droomde van een pelgrimstocht derwaarts.’32

Misschien is er nog een andere duiding naar het communistische milieu. Als in 1941 de duur van de oorlog ter sprake komt, voorspelt zoon Hans(je), dan 20 jaar, dat de oorlog nog dat jaar zal zijn afgelopen. Hoe dacht hij dat te weten, vraagt de moeder van de verteller. ‘De kringen, die mij inlichten, tante Jet, antwoordde hij, zijn zeer goed, ik herhaal zeer goed op de hoogte.’ Elders in het verhaal beroept zoon Hans zich andermaal nadrukkelijk op speciale inlichtingen die zij hebben. Het zou er op kunnen wijzen dat de familie Boslowits, gezien haar omgang met de ‘partijelite’, over extra informatie beschikte. Duitsland en de Sovjetunie waren nog niet in oorlog en de Nederlandse communisten hadden radiografisch contact met Moskou.33

En er is nog een passage die vraagtekens oproept. Tante Jaanne vertelt dat twee geüniformeerde Duitsers al in mei 1940 met een auto waren gekomen om oom Hans te arresteren. Handen omhoog, hadden ze gezegd. ‘Man, maak geen grappen, had deze in het Duits geantwoord, ik kan niet eens op mijn benen staan.’ Toen de Duitsers zagen dat vader Boslowits zich door zijn huis moest slepen, hadden ze nog wat opgeschreven en waren weggegaan. Zonder hem mee te nemen. In mei 1940 werden nog geen joden alleen wegens hun afkomst gearresteerd en het heeft er dus alle schijn van dat Hans Boslowits werd gezocht als communist. Wat wist men van hem? Hoe kwamen de Duitsers aan hun gegevens? De details zullen wel nooit worden opgehelderd. Het is overigens wel duidelijk dat de familie Boslowits als de oorlog uitbreekt niet in grote welstand leeft. Haar huis in de Topaasstraat wordt door Reve getypeerd als ‘een donkere, vochtige woning’, duidelijk minder dan haar vorige adressen, waaronder de Lomanstraat. De benedenwoning in de Topaasstraat had ook enkele voordelen. Het driewielige invalidenwagentje van oom Hans ‘mocht door toestemming van de bewonerscommissie in het portaal staan en in een ruitje van

zijn kleine werkkamer maakte een bevriend timmerman een brievenbus, waarin de postbode zijn brieven bijna op zijn tafel wierp.’34

Er zijn nog wel wat restanten uit betere tijden die duidelijk maken dat ze niet tot het doodarme proletariaat behoorden. In De ondergang van de familie Boslowits is behalve de dure atlas sprake van antiek aardewerk, een fototoestel, oude wandborden en (in 1930 al!) een koffergrammofoon met platen.

Foto

Kwamen de contouren van Hans Boslowits langzamerhand naar voren, zijn beeltenis ontbrak. Tot ik, min of meer bij toeval, in het bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis berustende archief van ir. Sebald J. Rutgers op een doos met curieuze foto’s stuitte. Op een ervan stond Alphons Bobrownitzki afgebeeld, op een andere zijn oudste zoon met, precies zoals Reve hem beschreef, zwart haar in een strakke scheiding.

Wat kon deze communistische ingenieur, door zowel de zoons Van het Reve als die van dr. Jan Romein aangeduid als pater Rutgers s.j. omdat hij zo streng in de leer was en blééf, met Bobrownitzki te maken hebben gehad?35

Sebald Justinus Rutgers was de zoon van een bekende Nederlander. Zijn vader was arts, maar werd vooral bekend als voorloper van de seksuele hervorming in Nederland; de Rutgershuizen zijn naar hem genoemd. Zoon Sebald studeerde in Delft af als civiel ingenieur en was als student lid van de sdap geworden. In 1909 ging hij mee met de marxisten die, na een royement, de Sociaal Democratische Partij (sdp) oprichtten, de voorloper van de cpn. Van die laatste partij zou Rutgers, tot aan zijn dood in 1961, een trouw en kritiekloos lid blijven. Ware hij een bouwvakker of havenarbeider, men zou hem in zijn partij de eretitel ‘gestaald kader’ hebben gegeven.

Het leven van Rutgers was avontuurlijk. Hij werkte als directeur openbare werken aan de oostkust van Sumatra, vertrok in 1915 naar Amerika, ontmoette daar Russische revolutionaire migranten als Nikolaj Boecharin en Leon Trotski, die na de Oktoberrevolutie naast Lenin leidinggevende posities innamen. In 1919 vertegenwoordigde Rutgers op het eerste congres van de Communistische Internationale niet alleen de Nederlandse partij, maar ook een groep Amerikaanse marxisten. Rutgers was een man van de wereld. En hij was offervaardig. In het Kremlin sprak Rutgers met Lenin die hem opdraagt de zware industrie in het Koeznetsk-gebied op poten te zetten. Zijn vrouw is niet minder de revolutionaire zaak toegedaan. Bartha Mees, dochter van een Veendammer arts, reisde voorjaar 1919 met een partij Russische juwelen (de herkomst laat zich raden) van Riga naar Amsterdam. Van de opbrengst moeten de armlastige Europese communistische partijen worden gesteund. Bartha wordt aan de grens bij Oldenzaal aangehouden. Ze draaide er blijkens het verslag van de Centrale Inlichtingendienst niet omheen. Zij had in opdracht van de bolsjewiki aan dr. Herman Gorter een diamantenkruis van 50.000 Mark, een parelsnoer van 40.000 Mark en twee diamanten waarvan de waarde haar niet bekend was overhandigd. Verder had ze nog een bedrag van 19.600 Mark bij zich, maar dat was haar door de Duitse grenswacht in Bentheim afgepakt. Wel tegen reçu. Ze zou het geld, verklaarde ze openhartig, proberen terug te krijgen en dan zorgen dat het alsnog in handen der communisten kwam.36 Sebald zelf werd ook betrouwbaar genoeg geacht om hem te belasten met geldzendingen. In september 1919 ontving hij voor reiskosten 40.000 roebel en 50.000 roebel voor ‘partijwerk’, twaalf dagen later aangevuld met juwelen ter waarde van 20 miljoen goudroebel. Van dat geld moest in Amsterdam een geheim bureau van de Communistische Internationale worden opgericht.37

Hoe boeiend ook, we moeten de verdere belevenissen van het echtpaar Rutgers laten rusten. Ze zullen van 1922 tot april 1938, met een onderbreking in Wenen van 1927 tot 1930, in de Sovjetunie wonen en werken. In de tweede helft van 1936 was Rutgers overigens in Nederland om materiaal te verzamelen voor een boek over Nederlands-Indië.38 Het boek verscheen in 1937 bij de communistische uitgeverij Pegasus. Als medeauteur wordt A. Huber vermeld. Huber is het pseudoniem dat mevrouw Monasch opgaf voor Bobrownitzki. Had Bobrownitzki geholpen bij het verzamelen van materiaal voor het boek? En was hij daarom als dank door Rutgers als coauteur vermeld?

Blijkbaar werd Sebald en Bartha Rutgers door de Stalinterreur, die zijn hoogtepunt vond in de schijnprocessen tussen ’36 en ’38, de Russische grond ook te heet onder de voeten.39 Als ze naar Nederland terugkomen, gelden ze binnen de partij als onaantastbare idealisten. Maar wat moest de half verlamde textielhandelaar Alphons Bobrownitzki in hun vriendenkring? Het Meertens Instituut (in 1931 opgericht als het Instituut voor Dialectologie, Volks- en Naamkunde), bekend geworden door de boeken van J.J. Voskuil, Het bureau, bood enige uitkomst.

Alphons Bobrownitzki had in 1938 met het Instituut voor Dialectologie gecorrespondeerd. Er kwam een curieuze brief boven water. Bobrownitzki had aan het Instituut het adres gevraagd van Tsjeard Gs. de Vries in Leeuwarden, een medewerker die behalve vogeldeskundige ook kenner van de Friese taal was.40 Nadat het Insti-

tuut hem het adres (Spanjaardslaan 75) had gestuurd, bedankte Bobrownitzki op 27 maart 1939. Hij deed dat ‘mede in de allereerste plaats namens mevrouw Rutgers-Mees’ die natuurschetsen van De Vries zou vertalen. Mevrouw Rutgers-Mees moest Bartha Mees zijn, de diamantensmokkelaarster die we al tegenkwamen. Onduidelijk blijft wat voor soort natuurschetsen het zijn en in welke taal mevrouw Rutgers-Mees ze overzette. In het Russisch? De bewaard gebleven correspondentie tussen Tsjeard Gs. de Vries en het Instituut geeft geen enkel inzicht in de relatie tussen Bobrownitzki en Bartha Mees. Medewerker Tjseard Gs. de Vries kreeg door het Instituut lange lijsten toegestuurd waarin hij moest invullen wat de Friese benaming was voor de kalkoensche haan, de kalkoensche hen, de bonte kraai, de wielewaal en de kneu.41

De speurtocht in het bij het iisg berustende archief van de familie Rutgers leverde – eindelijk, en volkomen onverwacht – niet alleen een foto op van de tragische hoofdfiguur uit De ondergang van de familie Boslowits, maar gaf meer uitleg. Op 25 januari 1954 vierde Rutgers zijn 75ste verjaardag. Hij had zijn vrienden en kameraden gevraagd hem een foto van henzelf te sturen. Dat deden de bankbeambte Sal. Diamant, diens vrouw Engel en de verpleegster Ali Barneveld met een begeleidend briefje. ‘Als wij drieën zo aan jullie beiden denken en aan de tussen ons bestaande vriendschapsband – die wij stevig weten, ook al zien wij elkaar maar zelden – dan kan het niet anders of onze gedachten gaan terug naar Annie en Fons Bobrownitzki. Want het was bij Annie en Fons dat Ali, Engel en ik jullie voor het eerst hebben ontmoet, nu reeds vele jaren geleden. Zij waren de schakel tussen ons en jullie en door onze herinnering zijn zij dat, ook na hun heengaan, gebleven. Daarom hebben wij gemeend dat zij op deze voor jou en Bartha zo belangrijke dag mede aanwezig moesten zijn – zij het dan in effigie – ten einde die dag nog zinrijker voor jullie te maken. En wij geven jou, Sebald, en Bartha deze kiekjes hierbij ten geschenke, omdat wij weten dat zij een dierbare herinnering voor jullie zullen betekenen.’42

Sal. Diamant (1892-1981) en Ali Barneveld (1895-1970) waren veteranen in de communistische partij. Diamant stond in 1939 op de ci-lijst van links extremisti-

sche personen. Hij was in de jaren dertig lid van de Vereniging Vrienden van de Sowjet-Unie (waarvan G.J.M. van het Reve secretaris was) en stond verder genoteerd als antimilitarist. Na de oorlog bleef hij een trouw lid van de cpn, tekende de oproepen om de Februaristaking te herdenken, polemiseerde in 1947 al in De Vrije Katheder met Karel van het Reve over een Poesjkin-herdenking, las en sprak Russisch. Waarschijnlijk is dat, behalve zijn betrouwbaarheid in partijzaken, de reden dat hij, met ir. S.J. Rutgers en anderen, op 24 september 1958 een verzoek aan de minister ondertekende om de Stichting Pegasus om te zetten in een nv.43 Pegasus was de uitgeverij en boekhandel van de cpn, die ook wetenschappelijke tijdschriften uit de Sovjetunie en communistisch China importeerde; een extra bron van inkomsten. Sal. Diamant




trad in de cpn nooit op de voorgrond, maar correspondeerde nog met Paul de Groot nadat deze in de cpn in ongenade was gevallen.44 Alida Magdalena Barneveld werd in 1930 gekozen in het partijbestuur van de cph als vertegenwoordigster van de Communistische Vrouwenbond en werd ingeschakeld als prominente partijgenoten extra verzorging nodig hadden.45

In het archief van Rutgers is nog een bewijs te vinden over de nauwe, vooroorlogse betrekkingen tussen de families Bobrownitzki en Rutgers.

In een beknopte, handgeschreven biografie door Bartha Mees van haar man beschrijft ze hoe zij in juli 1936 Parijs bezoeken ‘waar de beweging voor een Volksfront op een hoogtepunt was’. Terug in Nederland blijven ze nog een paar maanden in Huizerhoogt bij Blaricum waar ze op de kinderen van de Romeins passen gedurende hun vakantie ‘en Annie en Fons Bobrownitzki logeren bij ons’. In oktober 1936 gaan Sebald en Bartha Rutgers via Parijs terug naar Moskou, maar Sebald Rutgers moet eerst nog een dag of tien naar Holland ‘voor besprekingen over zijn boekje en enige inkopen; hij logeert bij de Bobrownitzkies’.46 Sal. Diamant, Ali Barneveld en Sebald Rutgers behoorden dus tot de vriendenkring van Alphons Bobrownitzki, maar hoe het partijbelang daarmee werd gediend, vermeldt de brief niet.

Het einde van Alphons Bobrownitzki

In De ondergang van de familie Boslowits wordt het gruwelijke einde van vader Boslowits uiterst beknopt verteld. In de zomer van 1943 verschool hij zich, geholpen door

vrienden, op een zolderkamer in de binnenstad. ‘De zieke lag in zijn nieuw verblijf alleen, maar een verpleegster kwam tweemaal daags hem verzorgen. Slechts weinigen kenden deze verblijfplaats.’ Tegen de herfst was er een nieuwe onderduikplek gevonden want de zolderkamer kon niet worden verwarmd. De avond voor zijn dood had de verpleegster hem nog de pols gevoeld en ze was tevreden vertrokken. De volgende morgen vond ze hem koud. Ze had het eerst niet begrepen, maar toen berekend dat hij van zijn slaappillen er geregeld één had achtergehouden en zo een voorraad had gevormd.

Vrienden droegen ’s avonds het lijk de trap af en laten het ‘aan een touw, zonder geplas in de gracht zakken, waar het terstond zonk, zo is het mij verteld’. Beide mannen keerden snel naar huis terug, waar ze samen met de verpleegster tot vier uur in de morgen wachtten om naar huis te kunnen gaan. In de slotregels laat Reve de verpleegster nog aan de mannen vertellen dat het geld van oom Hans zeker nog tot een jaar onderhoud had kunnen strekken. ‘Dat is de reden niet geweest, zei ze.’ Het is laatste zin van de aangrijpende novelle.

Die verpleegster was Ali Barneveld. Ik maak dat op uit het feit dat zij het was die in 1951 bij de burgerlijke stand van Amsterdam aangifte deed van het overlijden van Alphons Bobrownitzki op 24 september 1943.47 En dan rijzen vragen die niet minder luguber zijn dan het verhaal dat Gerard Kornelis van het Reve in 1946 schreef al is.

Alphons Bobrownitzki is op 8 oktober 1943 begraven op de nog altijd in gebruik zijnde joodse begraafplaats in Diemen. Als we Reves verhaal als bron gebruiken, moet zijn stoffelijk overschot blijkbaar in de gracht zijn boven komen drijven. Wie heeft het lijk gevonden en wie heeft er voor gezorgd dat het, hartje oorlog, naar Diemen werd vervoerd om begraven te worden? Hoe wist men dat het hier een joodse burger betrof? Of hadden dezelfde mannen die het stoffelijk overschot in de gracht hadden laten zakken, het enkele dagen later boven zien drijven? Of was hij besneden? Het gebeurde vaker dat joden die in de onderduik overleden werden ‘gedumpt’. Het zijn details uit een gruwelijke tijd die nooit meer opgehelderd kunnen worden.

Op het graf in Diemen staat een steen met tekst in het Hebreeuws. Maar die mocht natuurlijk niet in 1943 worden aangebracht. De steen is dus van latere datum. Diverse instanties en archieven brachten uitkomst.

In 1943 werd door de beheerder van de joodse begraafplaats genoteerd dat op 7 oktober van dat jaar een ‘onbekend lijk’ was afgeleverd dat de volgende dag was begraven in vak c, rij 40, no. 28. Pas jaren later werd daar met ballpoint, schrijfgerei dat pas na de oorlog in Nederland werd gebruikt, aan toegevoegd dat het hier Alphons Bobrownitzki betrof, weduwnaar van Engel Veldman.48 Hij zou overleden zijn in het Wester Gasthuis, wat tijdens de oorlog de Duitse benaming was van het Wilhelmina Gasthuis.49 Daar is hij wel korte tijd verpleegd, maar zijn overlijdensadres was, volgens Reve in De ondergang van de familie Boslowits, elders in Amsterdam. Natuurlijk kan de schrijver hem een andere dood hebben toegedicht voor zijn novelle. Maar daar staat dan weer tegenover dat zijn vader én zijn broer Karel de overeenkomst tussen verhaal en werkelijkheid hebben onderstreept.

Waarom Ali Barneveld pas in 1951 aangifte deed van zijn ware overlijdensdatum (24 september 1943) en zijn identiteit onthulde, laat zich slechts raden. Had Bobrow-

nitzki zich wellicht met illegale praktijken voor de communisten



ingelaten en vreesde Ali Barneveld dat dit alsnog boven water kon komen? Ambtenaren van de bvd waren na 1948 jarenlang bezig met ontrafelen van vooroorlogse ‘netwerken’. Het ging daarbij om Nederlandse communisten, zoals de schilder Henri Pieck en de beeldhouwer Hildo Krop, beiden vrienden van Vanter, die zich schuldig had den gemaakt aan spionage voor de Sovjetunie.50

Rutgers en zijn vrouw konden van de ondergang van de familie Bobrownitzki geen getuige zijn. De man die Lenin enkele malen had gesproken en zich op diens verzoek zo intensief had ingezet voor de opbouw van de Sovjetunie, was met zijn vrouw, kort nadat Hitler in juni 1941 zijn opmars naar Moskou was begonnen, naar het Drentse dorp Eelde vertrokken. Daar hebben ze, teruggetrokken in Pension Nienke, de bezetting overleefd.51

De overgebleven raadsels werden opgelost door een stukje in De Waarheid van 26 september 1957. Een twintigtal vrienden en familieleden was, meldde het blad, er bij geweest toen op zondag 22 september tijdens een intieme plechtigheid op de joodse begraafplaats in Diemen een steen was onthuld ter nagedachtenis van Fons Bobrownitzki. Diens in Amerika wonende broer Siegfried had de steen betaald.52 In het Waarheid-artikel werd verondersteld dat ‘vele oudere partijgenoten’ zich de grote toewijding van ‘deze strijder voor het Communisme’ zouden herinneren. Bobrownitzki ‘met zijn zwakke lichaam, maar sterke geest en zijn niet minder toegewijde vrouw Annie waren steeds bereid anderen te raden en te helpen’.

Al vertelde De Waarheid ook niet wat nu precies Bobrownitzki’s verdiensten voor het communisme waren geweest, de slotregel van het stukje, dat werd geplaatst onder de aanhef ‘Men schrijft ons’, laat geen twijfel aan hun inzet: ‘Zij waren met hun onverstoorbaar optimisme en warme vriendschap velen tot steun en voorbeeld.’53

Dat ook op zijn grafsteen zijn naam verkeerd is gespeld, wekt geen verwondering meer. Maar wat betekende de toevoeging Neuhaus achter zijn naam?

Een medewerker van de Oorlogsgravenstichting vond in het archief van de stichting een kaartje met de aantekening dat Neuhaus de onderduiknaam was van Alphons Bobrownitzki.54

[2009/5]

Igor Cornelissen+
Wie was Hans Boslowits?

Het blijkt een in alle opzichten goede keus van Gerard Reve en zijn partner Joop Schafthuizen te zijn geweest om, vijf jaar voor Reves dood, Nop Maas vier koffers vol brieven en andere documenten te schenken. Reve had zich geen betere biograaf kunnen wensen. Maas heeft met grote precisie, inlevingsvermogen, respect en bewondering voor de schrijver, maar gelukkig ook met de nodige distantie, zijn jeugd en de eerste jaren van een getourmenteerd schrijversleven geboekstaafd. Niet minder welkom was de medewerking, inclusief háár documentatie, van Hanny Michaelis die met Reve was getrouwd in zijn eerste, armoedige schrijversjaren.

Tal van onbekende feiten en vrijwel onbeschreven periodes (Reves tijd als verpleger in Engeland bijvoorbeeld) worden naar boven gehaald. Het toch al geteisterde leven van de schrijver, die zichzelf niet weinige malen tegensprak, blijkt nog kleurrijker en spanningsvoller dan de gemiddeld geïnteresseerde al wist of vermoedde.1

Dat Reve al vóór zijn huwelijk met Hanny Michaelis een relatie met een vrouw had, haalde al voor verschijning van dit eerste deel van de biografie de pers. Weliswaar was deze verhouding, die tijdens de oorlog speelde, bekend, maar Nop Maas wist de dame in kwestie op te sporen en kon uit haar mond tal van bijzonderheden optekenen.2

De liefhebber van het genre wie is wie, of in dit geval nog vaker wie was wie, komt bij Maas aan zijn trekken.

Hoofdfiguren en figuranten uit De Avonden zijn de afgelopen decennia in studies, weekbladen en andere tijdschriften uitvoerig beschreven en soms ook geïnterviewd. Dat Reve aan het einde van de oorlog, vermomd als sd‘er, met een vriend en een kennis roofovervallen pleegde om aan wat extra voedsel te komen, was eveneens beschreven en wie model stond voor Werther Nieland, een van de eerste verhalen van Reve, is uitgezocht door Nol Gregoor.

Steeds weet Nop Maas daar in zijn biografie iets aan toe te voegen. Zo is nu pas duidelijk waarom Reve nooit heeft gereageerd op mijn artikel in Vrij Nederland waarin de roofovervallen (zogenaamd op ‘foute’ Nederlanders) werden beschreven. Zijn twee metgezellen werden gearresteerd en nog na de oorlog veroordeeld, maar Reve ontsprong de dans doordat zij bij hun verhoren door de Nederlandse politie verzwe-

gen dat Reve der Dritte im Bunde was geweest. Maas meldt nu dat Reves ‘vertrouwelingen’ (de term is van de biograaf), Johan Polak en Guus van Bladel, hem afraadden op het artikel in Vrij Nederland te reageren. Voor Het Parool was Reve kort na de oorlog rechtbankverslaggever. Hij had dat werk fascinerend, maar ook verschrikkelijk gevonden. Hij had altijd medelijden met de verdachten en dacht menigmaal: Ik had daar zelf kunnen staan. Dat klopt in het geval van de overvallen en hij zou bij een veroordeling zeker de onderscheiding Commandeur in de Orde van de Nederlandse Leeuw die hem in 1998 werd verleend zijn misgelopen.

‘Joods leed. Door een niet-jood beschreven’

Ondanks al die welkome aanvullingen en verduidelijkingen is er in de biografie van Nop Maas toch één witte plek overgebleven die het verdient ingevuld te worden. Het feitelijke debuut van Reve, De ondergang van de familie Boslowits, werd afgedrukt in het decembernummer 1946 van het tijdschrift Criterium, dat pas een maand later verscheen. De novelle geldt bij veel van zijn bewonderaars als een hoogtepunt in zijn oeuvre. Het korte verhaal beschrijft zijn kennismaking, eind 1930, met een Amsterdamsjoodse familie die tot de kennissenkring van zijn vader behoort en volgt haar belevenissen tegen de dreigende achtergrond van een naderende oorlog. Gaandeweg de bezetting van Nederland wordt het leven van de familie Boslowits, net zoals dat van haar joodse buurtgenoten, steeds moeilijker. Deportatie van de vrouw, de oudste zoon van Boslowits en de geestelijk onvolwaardige jongste zoon volgen. Aan het einde van het verhaal maakt de invalide vader een eind aan zijn leven op zijn eenzame onderduikadres. Hij had slaaptabletten opgespaard. Reve heeft die ondergang koel, als een verslaggever/reporter, geregistreerd. Soms beschrijft hij de feiten zoals hij ze meemaakte, op andere momenten noteert hij wat hij van horen zeggen heeft. Niet

minder pijnlijk, maar waarheidsgetrouw, is dat de Duitsers weinig op de voorgrond treden en dat de vervolgers vrijwel steeds gekleed gaan in Nederlandse politie-uniformen.

Al bij verschijning werd het korte verhaal in enkele bladen opgemerkt en geprezen. Ben Stroman noemde het in het Algemeen Handelsblad ‘opmerkelijk goed en sober beschreven’ en Het Parool was eveneens vol lof.3 Toen De Bezige Bij het in 1950 als apart boekje uitgaf, was er opnieuw aandacht.4 Belangrijk was dat nu uit joodse hoek het nog geen vijftig bladzijden beslaande verhaal werd aangemerkt als een letterkundig hoogtepunt. In het Nieuw Israelietisch Weekblad oordeelde hoofdredacteur E.(ddy) van A.(merongen) dat Reve een Nederlandse zaak had gediend. Hij had met zijn boekje wat zijn literaire kwaliteiten betreft een zuivere prestatie geleverd. ‘Dit alles is zeer hoopvol voor de Nederlandse letterkunde.’ Van Amerongens recensie werd geplaatst onder de kop ‘Joods leed. Door een niet-jood beschreven’. Wij joden, schreef Van Amerongen, vragen niet om medeleven, noch om medelijden, maar het is leerzaam en nuttig af en toe eens ‘de kas op te maken’ opdat we weten waar wij aan toe zijn. Reve was een van de zeer weinige Nederlandse schrijvers ‘door wiens hart het geweten van het Nederlandse volk heeft gesproken’.5

Hoewel dr. Jaap Meijer in De Joodse Wachter niet verder kwam dan een korte boekaankondiging noemde hij het niet alleen een aangrijpend verhaal, maar ook tot in het kleinste detail een knappe weergave van een familiedrama. ‘Een voorrecht zo te kunnen schrijven. Een marteling, dit leed nog eens te doorleven.’6

Elders is de chronologie en de historische juistheid van De ondergang van de familie Boslowits, waarin de woorden jood of joods niet voorkomen, nauwkeurig geanalyseerd. Het steeds dreigender pesten van de joden (niet na achten op straat, geen telefoon meer, enz. enz) wat tot doel heeft hen te isoleren om ze daarna te deporteren en te vermoorden, is door Arne op de Weegh uitvoerig beschreven. Over de chronologie kan men zeggen: alles blijkt te kloppen.7

Daarbij moeten dan worden opgeteld de oordelen van de vader en broer van de schrijver die alles ook van nabij meemaakten.

Karel van het Reve wist zich enkele Amsterdamse adressen van de familie Boslowits te herinneren, voordat ze vlakbij de Van het Reves kwamen wonen. De schets van de tragedie van de familie Boslowits vond broer Karel zeer waarheidsgetrouw. In 1971, geïnterviewd door Emmy Huf, zei vader Van het Reve dat De ondergang van de familie Boslowits hem het meest boeide van het werk van zijn jongste zoon. ‘Die mensen hebben stuk voor stuk bestaan, die waren precies zo als hij ze beschrijft. Dat heeft hij meesterlijk gedaan.’8 Hier is de vader een belangrijke bron want Reve beschrijft hoe hij de Boslowitsen leert kennen op een kerstfeestje als kennissen van zijn ouders. ‘Ik was toen zeven jaar oud.’9 Omdat Gerard Kornelis van het Reve op 14 december 1923 werd geboren, vond het beschreven feestje dus plaats in 1930 en dat is, zoals we nog zullen zien, voor het Nederlandse communisme een belangrijk jaar. Vader Boslowits had toen al ‘een door ziekte geheel verlamd onderlichaam’.

Het ligt dus voor de hand dat er belangstelling bestaat voor de vraag: Wat heeft biograaf Nop Maas over deze wrange geschiedenis boven water gehaald? Wie was Hans Boslowits?

Communistisch milieu

Ere wie ere toekomt. Maas is de eerste die de ware naam van Hans Boslowits goed spelt: Alphons Bobrownitski én zijn beroep geeft: textielhandelaar. Dat laatste voor zover hij dat ondanks zijn lichamelijke handicap nog kon uitoefenen. Anderen, zoals Karel van het Reve en Gerards jeugdvriend Robert Hartog, zaten er dicht bij. Broer Karel sprak tegen Nol Gregoor van ‘Poolse Joden, Bobrowmitsky’ en bij jeugdvriend Robert Hartog is sprake van ‘een roman over de familie Brobonitsky’.10

De correcte weergave van de Oost-Europese naam gaf vaak moeilijkheden. Tot, zoals we nog zullen zien, in de notities van de vooroorlogse geheime dienst en de inscripties op zijn grafsteen aan toe.

De veronderstelling van Maas dat Bobrownitzki tot het communistische milieu behoorde, klopt helemaal.

Nu is dat niet zo verrassend want alles in en rondom het gezin Van het Reve draagt, tot en met de oorlog, en zelfs nog enkele jaren daarna, een sterk communistisch stempel. Als Karel van het Reve in 1970 terugblikt op de zomer van 1941, wanneer er een schuilplaats voor hun door de Sicherheitsdienst gezochte vader gezocht moet worden, schrijft hij: ‘Wij hadden geen niet-communistische kennissen.’11 Zoals Gerard Reve het zelf eens omschreef, was zijn ouderlijke woning een gevechtspost in de strijd van het internationale proletariaat. Waarbij hij zich de vrolijke uitleg permitteerde dat de aanhangers vooral bestonden uit ontevredenen: bultenaren, horrelvoeten, astma- en teringlijders, bezetenen en querulanten. Iedereen was ziek of kampte met ziekte in het gezin. Het was een observatie die broer Karel niet voor zijn rekening wilde nemen. De communisten die hij had leren kennen, waren allemaal heel aardige en redelijke mensen. Volgens hem zaten bij de communisten niet meer ‘dwazen en andere fanatici’ dan in andere clubs.12

Gerard Kornelis van het Reve sprak met grote tegenzin over de tijd dat er thuis communisten kwamen. ‘Dat milieu stond hem tegen.’13 Of Gerard de invalide Boslowits en hun jongste, achterlijke zoontje Otto (hij kan op zijn achtste nog nauwelijks praten) ook tot deze kwakkelaars rekende, zullen we nooit weten. In ieder geval komt vader Boslowits in zijn novelle naar voren als een aardige man die hem een kwartje schenkt voor een ijsco en kort voor zijn dood nog een dure atlas wil weggeven aan een vriendin.

Of men nu geloof hecht aan de sociologische waarneming van Gerard of aan die van zijn broer Karel, voor de Centrale Inlichtingendienst vormde de Communistische Partij Holland een extremistische groep die men nauwgezet in de gaten hield. De Centrale Inlichtingendienst (ci) werd in 1919 opgericht na de mislukte revolutiepoging van de socialistische leider Troelstra en, niet minder, door de sympathie en aanhang die de Russische bolsjewiki ook in Nederland trokken.

De Centrale Inlichtingendienst steunde op de berichten van de plaatselijke politie, de Koninklijke Marechaussee, ‘burgerlijke vertrouwenspersonen’ en gs3, de afdeling van de Generale Staf die zich met contraspionage bezighield.14

Hoewel het archief van de inlichtingendienst in de meidagen van 1940 is vernietigd, bleek het mogelijk het in de jaren negentig van de vorige eeuw deels te reconstrueren. Kopieën van de ci-rapporten werden gezonden naar vrijwel alle ministe-

ries, procureurs-generaal, burgemeesters en commissarissen van de koningin. Het door het in Den Haag gevestigde Instituut voor Nederlandse Geschiedenis gereconstrueerde archief bevat omstreeks 50.000 documenten die zijn gescand en opgeslagen in een op internet te raadplegen databasesysteem.

In dat ci-archief stuitte ik, na herhaaldelijk de naam iets te hebben veranderd, op ene A. Bobrowitzki (zonder n) geboren op 15 mei 1893 in Venlo, die zowel in juni 1924 als in juni 1930 stond genoteerd op de ‘Lijsten van Nederlandse revolutionairen’. Nu nam de ci dat begrip heel ruim. Niet alleen communisten of revolutionair-socialisten werden geregistreerd, maar ook colporteurs van antimilitaristische krantjes, pacifisten, anarchisten en zelfs bestuursleden van Gemeenschappelijk Grondbezit. In de jaren twintig is er ook belangstelling voor sociaal-democraten. Over Bobrowitzki werd door de ci beide keren vermeld: ‘Staat in verbinding met vooraanstaande revolutionairen’. Wat dat zou kunnen betekenen, bleef onduidelijk tot ik een verslag in handen kreeg van een gesprek dat Walter Etty in 1972 had met de toen 72-jarige mevrouw Bertha Monasch.

Bobrownitzki en de CPN

Etty was student geschiedenis en had van zijn hoogleraar dr. Ger Harmsen opdracht gekregen een korte biografische schets te schrijven van de etser-schilder én communist Johannes Proost. De schets zou moeten verschijnen in het Biografisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging.15

Mevrouw Monasch vertelde aan Walter Etty over de jaren tussen 1925 en 1932 toen zij een verhouding had met Proost. De schets kwam nooit af, maar Etty’s aantekeningen zijn bewaard gebleven. We komen vrij veel aan de weet over de vrienden en kennissen van Proost, die voor de communistische partij geheime opdrachten uitvoerde en tussen 1920 en 1922 de vertegenwoordiger van de partij in Moskou was. Jacques de Kadt, toen een enthousiast lid van de partij, herinnerde hem zich als een opvallende afwezige. Toen de partij in 1920 in Rotterdam congresseerde, had een onnozel partijlid gevraagd wie toch die Jansen was die de partij in Moskou vertegenwoordigde. Partijvoorzitter David Wijnkoop had eerst opgemerkt dat Jansen een kenner van de Russische ziel was en daarna geroepen ‘Jansen is Jansen, en wie dat niet begrijpt, is een slecht communist’.16

Wijnkoops antwoord maakte in zijn beknoptheid veel duidelijk. De gewone partijleden moesten niet te veel vragen en weten. Communisten beoefenden al heel vroeg, in een hun vijandige wereld, activiteiten die de legaliteit overschreden. Jansen/Proost, wiens identiteit overigens spoedig na het congres werd onthuld in het socialistische dagblad Het Volk, behoorde duidelijk tot de partijgenoten die niet alleen als uiterst betrouwbaar golden, maar ook bereid waren tot illegale daden. Al tijdens de Eerste Wereldoorlog smokkelde Proost in het Duits gedrukte brochures en kranten naar Duitsland. Het opruiende materiaal was verstopt in tonnetjes margarine. Proost was daarbij geholpen door G.J.M. van het Reve (de latere vader van Karel en Gerard Kornelis) die als dienstplichtig militair Proost stafkaarten kon bezorgen waarop alle weggetjes in de grensgebieden van Nederland en Duitsland stonden. In 1920 is Van het Reve, inmiddels redacteur van het communistische partijdagblad De

Tribune, Proost opnieuw behulpzaam als ze via Nieuweschans illegaal de grens overtrekken. Via Bremen bereikten ze het Roergebied waar ze proberen de proletarische revolutie aan te wakkeren. Proost droeg bij de grensovergang ‘als camouflage’ een rouwband om zijn linkerarm en hij vertrouwde Van het Reve toe dat hij voor dat doel ook altijd een kleine zakbijbel bij zich droeg.17

In het openbare leven van de communistische partij heeft Alphons Bobrownitzki geen sporen nagelaten. Nergens vond ik zijn naam op pamfletten, onder oproepen of in congresverslagen. Toch maken de mededelingen van mevrouw Monasch duidelijk dat hij tot de intimi van de partijleiding behoorde. Bertha Monasch vertelde aan Etty dat haar vroegere geliefde Johannes Proost vaak in Amsterdam kwam, ‘o.a. bij de Romeinen en bij Bobrownitsjki (pseud. Huber) waar veel mensen kwamen (L. de Visser, Seeghers, Wijnkoop, Romein). Bij Bobrownitsjki werd ook de verzoening tussen cph Amstel en cc bekokstoofd.’ Bertha Monasch was wel op de hoogte want in 1930 stond zij ingeschreven in de Amsterdamse Lomanstraat, wonend bij de familie Bobrownitzki.18

Deze passage behoeft toelichting. De Romeinen zijn natuurlijk dr. Jan Romein en diens vrouw Annie Romein-Verschoor. Jan Romein was begin jaren twintig de facto enkele jaren hoofdredacteur van De Tribune en bevriend met zowel David Wijnkoop als het andere Kamerlid van de communisten, de Rotterdamse historicus dr. Willem van Ravesteyn. Louis de Visser was een communistische voorman die wegens zijn imponerend stemgeluid ook wel Loutje Bulk werd genoemd. Met Seeghers wordt uiteraard Leen Seegers bedoeld, sinds 6 september 1927 raadslid in Amsterdam (wat hij veertig jaar zou blijven), en later de gerespecteerde nestor van de Amsterdamse gemeenteraad. Seegers was in de jaren twintig een van de vooraanstaande communisten en in 1925 tweede (maar niet gekozen) kandidaat voor het Kamerlidmaatschap. Dat werd Louis de Visser.19

Wat de genoemde verzoening betreft: van 1926 tot 1930 bestonden er in Nederland twee communistische partijen ‘die om het hardst hun trouw aan Moskou betuigden. De ene erkend door de Komintern, de andere niet,’ schreef Ger Harmsen in zijn studie van dit schisma. Het is hier niet de plaats om deze zeer gecompliceerde periode zelfs maar kort samen te vatten. De discussies liepen in Amsterdam en Rotterdam menigmaal zo hoog op, dat ze in een handgemeen eindigden. Een van de redenen van de scheuring in de toch al kleine communistische partij was de bemoeienis van Moskou in 1925 met de kandidaatstelling voor de Tweede Kamer. Op de tweede plaats wenste Moskou een arbeider. Dat betekende dat Van Ravesteyn plaats zou moeten maken. Daartegen verzette Wijnkoop zich en hij richtte een eigen partij op, de cph cc oftewel Communistische Partij Holland Centraal Comité ter onderscheid van de officiële en door Moskou erkende cph Amstel. In 1930 ging Wijnkoop door de knieën, beleed in het openbaar politieke schuld en kon, met wat restanten van zijn partij, terugkeren in de cph Amstel. Zonder overigens zijn vroegere status te herwinnen.20 ‘Wijnkoopianisme’ bleef tot na de oorlog, toen Wijnkoop al was overleden, een afwijking binnen de cpn.

Bobrownitzki en de familie van het Reve

Gerard Johannes Marinus van het Reve, die in partijkringen opereerde onder de (overigens bij iedereen bekende) naam Vanter, gold als een gemoedelijke, gastvrije en humoristische man. Zo tekent hem ook Jacques de Kadt, die in zijn memoires nogal zuinig is met het noteren van positieve eigenschappen in de medemens.21 Zijn terugblik op zijn communistentijd vertoont nogal overeenkomst met de constatering van Gerard Kornelis van het Reve dat de partijgenoten die hij door zijn vader leerde kennen vooral bultenaars en querulanten waren, al zoekt De Kadt het niet zozeer in lichamelijke tekortkomingen als wel in geestelijke onvolkomenheden.

Zoals gezegd, Vanter komt er bij De Kadt goed af hoewel Vanter toch, op zijn manier, ook als hij al lang buiten de cpn staat, een gelovige blijft wanneer De Kadt al ver voor de oorlog het misdadige van het Sovjetcommunisme heeft doorzien en bestrijdt. Pas door Het geloof der kameraden van zijn oudste zoon Karel was Vanter van zijn waandenkbeelden afgeraakt. En dat boek verscheen in 1969. ‘Het is een lang proces geweest, zo iets gaat geleidelijk; je blijft lang verdedigen, maar iedere keer brokkelt er iets af.’22 Bij zijn zoons Karel en Gerard werd de breuk met het communisme evenmin van de ene op de andere dag voltrokken. Karel stemde na de oorlog nog enige malen op de cpn en Gerard verdedigde in zijn Parool-tijd tegen de trotskist Sal Santen, die voor dezelfde krant werkte, niet alleen de Sovjetunie, maar zelfs de showprocessen uit de jaren dertig.23

In De ondergang van de familie Boslowits is niets te vinden dat de vriendschap tussen deze joodse familie en die van de verteller verklaart. Er is, ook na de eerste kennismaking tijdens een kerstfeestje, sprake van een regelmatige omgang en ‘tante Jaanne’, de

vrouw van Hans Boslowits, komt vaak bij de familie Van het Reve aanwippen. Met, naarmate het verhaal vordert en het jaar 1942, wanneer de eerste deportaties beginnen, nadert, steeds meer jobstijdingen. Joodse buren plegen zelfmoord, Otto moet naar Apeldoorn, waarmee de joodse verpleeginrichting Het Apeldoornsche Bosch wordt bedoeld, en op den duur kan ‘oom Hans’ niet meer zelf naar het closet.24

Evenmin wordt het communistische milieu aangeduid waardoor hoofd- en bijfiguren elkaar kennen. In het begin van het verhaal duiken al wel de broers Willink op, ‘kinderen van een geleerd echtpaar’, in wie gemakkelijk het gezin Romein herkenbaar is al was het maar omdat de ouders hun zoons met kaalgeknipte hoofden lieten lopen omdat ze van mening waren dat het uiterlijk van de mens niet het wezenlijke is en de reinheid op deze manier gemakkelijk te handhaven viel. ‘Het knippen verrichtte hun moeder maandelijks met een eigen tondeuse, een belangrijke, geldelijke besparing.’25 De zuinigheid van Annie Romein was in linkse kringen alom bekend. Maar alleen de ingewijde kan in ‘de dikke goochelaar, die om de hoek woonde’ Alex Wins herkennen. De joodse Alexander Wins (1896-1964) was een oud-diamantbewerker, begin jaren twintig communist, redacteur van De Tribune en een vriend van vader Van het Reve. Hij had zichzelf Duits en Russisch geleerd en vertaalde een toneelstuk (De bevrijde Don Quichotte, 1927) van Anatoli Vasiljevitsj Loenatsjarski, de minister van Onderwijs, voorlichting en wetenschappen, met wie hij ook correspondeerde. Wins zou na zijn communistentijd (hij was nog even hoofdredacteur van De Tribune) naar de socialisten overstappen en met zijn vrouw de kost gaan verdienen als goo-

chelaar en cabaretier. In een naoorlogs artikel haalt Gerard Reve een herinnering op aan een sinterklaasfeest op de lagere school. In de gymnastiekzaal was een klein podium gebouwd. ‘Er was een poppenkast en een goochelaar, die aan de kinderen, die bij hem werden geroepen om een toer te helpen uitvoeren, vroeg: “Ben je al getrouwd?”’26 Zonder twijfel was Alex Wins die goochelaar. Als hij de oorlogsberichten in het begin van de oorlog aanhoort, commentarieert Wins: ‘Ik geloof wel dat ze het verliezen, alleen weet ik niet of het voor of na mijn begrafenis zal zijn,’ waarbij hij trilde van de lach.27 Humor en zelfspot kwamen onder het Amsterdamse jodendom veel voor. Tijdens de bezetting werd die humor grimmiger. Het ‘om de hoek’ in Reves verhaal was de Topaasstraat waar op nummer 21 Alex Wins woonde en sinds 11 november 1937 op nummer 5 Alphons Bobrownitzki. In de Topaasstraat woonden veel joden zoals in de aangrenzende straten.28 De Topaasstraat komt uit op de Jozef Israelskade waar de familie Van het Reve woonde en die als de Schilderskade beroemd werd door De Avonden.

Singapore, New York

Alphons Bobrownitzki werd op 15 mei 1893 in Venlo geboren. Zijn vader was Hermann Bobrownitzki en zijn moeder Ernestine Platschzeck, op 25 oktober 1858 geboren in Miloslow in Pruissen. Alphons had een oudere broer, Siegfried, die in 1882 te Schwarzenau (Pruissen) was geboren en een zuster Selma, in 1887 in dezelfde plaats geboren.

Als Ernestine op 12 juli 1907 met haar kinderen in Amsterdam wordt ingeschreven, is vader Hermann al overleden. Wat de vader voor beroep had, waarom de moeder met de kinderen naar Amsterdam trok en hoe zij in hun levensonderhoud voorzagen, is onbekend. Bij de burgerlijke stand staan alle gezinsleden ingeschreven als Nederlands Israelietisch.

Opmerkelijk is dat Alphons op 30 december 1912 (19 jaar jong!) naar Singapore vertrok om op 10 mei 1913 terug te keren naar Amsterdam. Als beroep gaf hij aan kantoorbediende te zijn. Namens welk kantoor ging hij naar Singapore? Sprak hij Engels of heeft hij dat ter plekke geleerd?

Volgen wij de gegevens van de burgerlijke stand, dan blijkt dat Alphons op 5 februari 1918 een eigen kaart heeft en dan, 24 jaar oud, zelfstandig woont in de Huidenstraat 20 in het Amsterdamse centrum vlak achter het Spui.

Niet minder opmerkelijk is dat hij een jaar later alweer vertrekt. Ditmaal verscheept hij zich naar New York. Hij blijft anderhalf jaar in de Verenigde Staten en komt op 22 oktober 1920 terug. Dan staat hij ingeschreven op het adres Pretoriusstraat 34. Was hij nog steeds kantoorbediende? Was hij uitgezonden door dezelfde firma? Indien dat zo is, wijst het erop dat zijn werkgever veel vertrouwen in hem stelde. Of werkte Bobrownitzki wellicht voor zichzelf?

Even zo merkwaardig is dat Alphons Bobrownitzki als hij terugkomt in Nederland getrouwd is. Zijn vrouw heet Engel Veldman en is geboren 30 juni 1889 te Heerenveen. Ze zijn voor de burgerlijke stand ‘met de handschoen’ getrouwd op 20 augustus 1919 in Schoterland. Met de bruidegom als in New York tijdelijk afwezige. Als zijn gemachtigde trad zijn tien jaar oudere broer Siegfried op. Het is niet bekend waarom het huwelijk niet kon wachten tot Bobrownitzki in oktober 1920 terug was in Nederland.29

Hun eerste kind, Herman Alphons (bij Reve Hans of Hansje), werd geboren op 9 februari 1921 in Amsterdam.30 De tweede zoon, Sigmund (in de novelle Otto), kwam op 11 juli 1922 ter wereld.

Nog een vraag dringt zich op: Waarom ging Alphons Bobrownitzki naar Amerika? Hij arriveerde via Ellis Island. Maar dat was het eilandje waar tussen 1892 en 1954 bijna twaalf miljoen immigranten het land binnenkwamen. Ongeveer twee procent wordt geweigerd, meestal wegens ernstige ziekte of een criminele achtergrond. Als Bobrownitzki Amerika binnenkwam als gewone reiziger, laten we zeggen handelsreiziger, dan zou hij niet via Ellis Island zijn binnengekomen. We moeten dus aannemen dat Alphons Bobrownitzki de bedoeling had om zich voorgoed in Amerika te vestigen. Waren zijn plannen louter zakelijk of had bij hem het rode virus in 1919, kort na de Russische revolutie, al toegeslagen? En waarom kwam hij terug?

Reves verhaal als bron

Het is niet helemaal waar dat politieke achtergronden in De ondergang van de familie Boslowits ontbreken. Een paar jaar voor de Duitsers Nederland binnenvielen, heeft tante Jaanne verheugend nieuws over en voor Otto. Het achterlijke knaapje dat op een school leerde matten vlechten en kralen rijgen, zou naar Rusland gaan. Daar was een professor die al een aantal kinderen door een operatie volkomen had genezen.31 Nu was er in die tijd slechts één groep Nederlanders die geloof hechtten aan de genialiteit van de Sovjetrussische medische stand. Dat waren de communisten. Het was in die kring een wijdverbreid geloof onder communisten dat alleen in het rode Rusland zieken die in de kapitalistische wereld waren opgegeven, genezen konden worden. Zoals Reve in een ander verhaal schreef: Alles kon daar genezen worden. ‘Er was dan

ook geen zieke, die niet droomde van een pelgrimstocht derwaarts.’32

Misschien is er nog een andere duiding naar het communistische milieu. Als in 1941 de duur van de oorlog ter sprake komt, voorspelt zoon Hans(je), dan 20 jaar, dat de oorlog nog dat jaar zal zijn afgelopen. Hoe dacht hij dat te weten, vraagt de moeder van de verteller. ‘De kringen, die mij inlichten, tante Jet, antwoordde hij, zijn zeer goed, ik herhaal zeer goed op de hoogte.’ Elders in het verhaal beroept zoon Hans zich andermaal nadrukkelijk op speciale inlichtingen die zij hebben. Het zou er op kunnen wijzen dat de familie Boslowits, gezien haar omgang met de ‘partijelite’, over extra informatie beschikte. Duitsland en de Sovjetunie waren nog niet in oorlog en de Nederlandse communisten hadden radiografisch contact met Moskou.33

En er is nog een passage die vraagtekens oproept. Tante Jaanne vertelt dat twee geüniformeerde Duitsers al in mei 1940 met een auto waren gekomen om oom Hans te arresteren. Handen omhoog, hadden ze gezegd. ‘Man, maak geen grappen, had deze in het Duits geantwoord, ik kan niet eens op mijn benen staan.’ Toen de Duitsers zagen dat vader Boslowits zich door zijn huis moest slepen, hadden ze nog wat opgeschreven en waren weggegaan. Zonder hem mee te nemen. In mei 1940 werden nog geen joden alleen wegens hun afkomst gearresteerd en het heeft er dus alle schijn van dat Hans Boslowits werd gezocht als communist. Wat wist men van hem? Hoe kwamen de Duitsers aan hun gegevens? De details zullen wel nooit worden opgehelderd. Het is overigens wel duidelijk dat de familie Boslowits als de oorlog uitbreekt niet in grote welstand leeft. Haar huis in de Topaasstraat wordt door Reve getypeerd als ‘een donkere, vochtige woning’, duidelijk minder dan haar vorige adressen, waaronder de Lomanstraat. De benedenwoning in de Topaasstraat had ook enkele voordelen. Het driewielige invalidenwagentje van oom Hans ‘mocht door toestemming van de bewonerscommissie in het portaal staan en in een ruitje van

zijn kleine werkkamer maakte een bevriend timmerman een brievenbus, waarin de postbode zijn brieven bijna op zijn tafel wierp.’34

Er zijn nog wel wat restanten uit betere tijden die duidelijk maken dat ze niet tot het doodarme proletariaat behoorden. In De ondergang van de familie Boslowits is behalve de dure atlas sprake van antiek aardewerk, een fototoestel, oude wandborden en (in 1930 al!) een koffergrammofoon met platen.

Foto

Kwamen de contouren van Hans Boslowits langzamerhand naar voren, zijn beeltenis ontbrak. Tot ik, min of meer bij toeval, in het bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis berustende archief van ir. Sebald J. Rutgers op een doos met curieuze foto’s stuitte. Op een ervan stond Alphons Bobrownitzki afgebeeld, op een andere zijn oudste zoon met, precies zoals Reve hem beschreef, zwart haar in een strakke scheiding.

Wat kon deze communistische ingenieur, door zowel de zoons Van het Reve als die van dr. Jan Romein aangeduid als pater Rutgers s.j. omdat hij zo streng in de leer was en blééf, met Bobrownitzki te maken hebben gehad?35

Sebald Justinus Rutgers was de zoon van een bekende Nederlander. Zijn vader was arts, maar werd vooral bekend als voorloper van de seksuele hervorming in Nederland; de Rutgershuizen zijn naar hem genoemd. Zoon Sebald studeerde in Delft af als civiel ingenieur en was als student lid van de sdap geworden. In 1909 ging hij mee met de marxisten die, na een royement, de Sociaal Democratische Partij (sdp) oprichtten, de voorloper van de cpn. Van die laatste partij zou Rutgers, tot aan zijn dood in 1961, een trouw en kritiekloos lid blijven. Ware hij een bouwvakker of havenarbeider, men zou hem in zijn partij de eretitel ‘gestaald kader’ hebben gegeven.

Het leven van Rutgers was avontuurlijk. Hij werkte als directeur openbare werken aan de oostkust van Sumatra, vertrok in 1915 naar Amerika, ontmoette daar Russische revolutionaire migranten als Nikolaj Boecharin en Leon Trotski, die na de Oktoberrevolutie naast Lenin leidinggevende posities innamen. In 1919 vertegenwoordigde Rutgers op het eerste congres van de Communistische Internationale niet alleen de Nederlandse partij, maar ook een groep Amerikaanse marxisten. Rutgers was een man van de wereld. En hij was offervaardig. In het Kremlin sprak Rutgers met Lenin die hem opdraagt de zware industrie in het Koeznetsk-gebied op poten te zetten. Zijn vrouw is niet minder de revolutionaire zaak toegedaan. Bartha Mees, dochter van een Veendammer arts, reisde voorjaar 1919 met een partij Russische juwelen (de herkomst laat zich raden) van Riga naar Amsterdam. Van de opbrengst moeten de armlastige Europese communistische partijen worden gesteund. Bartha wordt aan de grens bij Oldenzaal aangehouden. Ze draaide er blijkens het verslag van de Centrale Inlichtingendienst niet omheen. Zij had in opdracht van de bolsjewiki aan dr. Herman Gorter een diamantenkruis van 50.000 Mark, een parelsnoer van 40.000 Mark en twee diamanten waarvan de waarde haar niet bekend was overhandigd. Verder had ze nog een bedrag van 19.600 Mark bij zich, maar dat was haar door de Duitse grenswacht in Bentheim afgepakt. Wel tegen reçu. Ze zou het geld, verklaarde ze openhartig, proberen terug te krijgen en dan zorgen dat het alsnog in handen der communisten kwam.36 Sebald zelf werd ook betrouwbaar genoeg geacht om hem te belasten met geldzendingen. In september 1919 ontving hij voor reiskosten 40.000 roebel en 50.000 roebel voor ‘partijwerk’, twaalf dagen later aangevuld met juwelen ter waarde van 20 miljoen goudroebel. Van dat geld moest in Amsterdam een geheim bureau van de Communistische Internationale worden opgericht.37

Hoe boeiend ook, we moeten de verdere belevenissen van het echtpaar Rutgers laten rusten. Ze zullen van 1922 tot april 1938, met een onderbreking in Wenen van 1927 tot 1930, in de Sovjetunie wonen en werken. In de tweede helft van 1936 was Rutgers overigens in Nederland om materiaal te verzamelen voor een boek over Nederlands-Indië.38 Het boek verscheen in 1937 bij de communistische uitgeverij Pegasus. Als medeauteur wordt A. Huber vermeld. Huber is het pseudoniem dat mevrouw Monasch opgaf voor Bobrownitzki. Had Bobrownitzki geholpen bij het verzamelen van materiaal voor het boek? En was hij daarom als dank door Rutgers als coauteur vermeld?

Blijkbaar werd Sebald en Bartha Rutgers door de Stalinterreur, die zijn hoogtepunt vond in de schijnprocessen tussen ’36 en ’38, de Russische grond ook te heet onder de voeten.39 Als ze naar Nederland terugkomen, gelden ze binnen de partij als onaantastbare idealisten. Maar wat moest de half verlamde textielhandelaar Alphons Bobrownitzki in hun vriendenkring? Het Meertens Instituut (in 1931 opgericht als het Instituut voor Dialectologie, Volks- en Naamkunde), bekend geworden door de boeken van J.J. Voskuil, Het bureau, bood enige uitkomst.

Alphons Bobrownitzki had in 1938 met het Instituut voor Dialectologie gecorrespondeerd. Er kwam een curieuze brief boven water. Bobrownitzki had aan het Instituut het adres gevraagd van Tsjeard Gs. de Vries in Leeuwarden, een medewerker die behalve vogeldeskundige ook kenner van de Friese taal was.40 Nadat het Insti-

tuut hem het adres (Spanjaardslaan 75) had gestuurd, bedankte Bobrownitzki op 27 maart 1939. Hij deed dat ‘mede in de allereerste plaats namens mevrouw Rutgers-Mees’ die natuurschetsen van De Vries zou vertalen. Mevrouw Rutgers-Mees moest Bartha Mees zijn, de diamantensmokkelaarster die we al tegenkwamen. Onduidelijk blijft wat voor soort natuurschetsen het zijn en in welke taal mevrouw Rutgers-Mees ze overzette. In het Russisch? De bewaard gebleven correspondentie tussen Tsjeard Gs. de Vries en het Instituut geeft geen enkel inzicht in de relatie tussen Bobrownitzki en Bartha Mees. Medewerker Tjseard Gs. de Vries kreeg door het Instituut lange lijsten toegestuurd waarin hij moest invullen wat de Friese benaming was voor de kalkoensche haan, de kalkoensche hen, de bonte kraai, de wielewaal en de kneu.41

De speurtocht in het bij het iisg berustende archief van de familie Rutgers leverde – eindelijk, en volkomen onverwacht – niet alleen een foto op van de tragische hoofdfiguur uit De ondergang van de familie Boslowits, maar gaf meer uitleg. Op 25 januari 1954 vierde Rutgers zijn 75ste verjaardag. Hij had zijn vrienden en kameraden gevraagd hem een foto van henzelf te sturen. Dat deden de bankbeambte Sal. Diamant, diens vrouw Engel en de verpleegster Ali Barneveld met een begeleidend briefje. ‘Als wij drieën zo aan jullie beiden denken en aan de tussen ons bestaande vriendschapsband – die wij stevig weten, ook al zien wij elkaar maar zelden – dan kan het niet anders of onze gedachten gaan terug naar Annie en Fons Bobrownitzki. Want het was bij Annie en Fons dat Ali, Engel en ik jullie voor het eerst hebben ontmoet, nu reeds vele jaren geleden. Zij waren de schakel tussen ons en jullie en door onze herinnering zijn zij dat, ook na hun heengaan, gebleven. Daarom hebben wij gemeend dat zij op deze voor jou en Bartha zo belangrijke dag mede aanwezig moesten zijn – zij het dan in effigie – ten einde die dag nog zinrijker voor jullie te maken. En wij geven jou, Sebald, en Bartha deze kiekjes hierbij ten geschenke, omdat wij weten dat zij een dierbare herinnering voor jullie zullen betekenen.’42

Sal. Diamant (1892-1981) en Ali Barneveld (1895-1970) waren veteranen in de communistische partij. Diamant stond in 1939 op de ci-lijst van links extremisti-

sche personen. Hij was in de jaren dertig lid van de Vereniging Vrienden van de Sowjet-Unie (waarvan G.J.M. van het Reve secretaris was) en stond verder genoteerd als antimilitarist. Na de oorlog bleef hij een trouw lid van de cpn, tekende de oproepen om de Februaristaking te herdenken, polemiseerde in 1947 al in De Vrije Katheder met Karel van het Reve over een Poesjkin-herdenking, las en sprak Russisch. Waarschijnlijk is dat, behalve zijn betrouwbaarheid in partijzaken, de reden dat hij, met ir. S.J. Rutgers en anderen, op 24 september 1958 een verzoek aan de minister ondertekende om de Stichting Pegasus om te zetten in een nv.43 Pegasus was de uitgeverij en boekhandel van de cpn, die ook wetenschappelijke tijdschriften uit de Sovjetunie en communistisch China importeerde; een extra bron van inkomsten. Sal. Diamant




trad in de cpn nooit op de voorgrond, maar correspondeerde nog met Paul de Groot nadat deze in de cpn in ongenade was gevallen.44 Alida Magdalena Barneveld werd in 1930 gekozen in het partijbestuur van de cph als vertegenwoordigster van de Communistische Vrouwenbond en werd ingeschakeld als prominente partijgenoten extra verzorging nodig hadden.45

In het archief van Rutgers is nog een bewijs te vinden over de nauwe, vooroorlogse betrekkingen tussen de families Bobrownitzki en Rutgers.

In een beknopte, handgeschreven biografie door Bartha Mees van haar man beschrijft ze hoe zij in juli 1936 Parijs bezoeken ‘waar de beweging voor een Volksfront op een hoogtepunt was’. Terug in Nederland blijven ze nog een paar maanden in Huizerhoogt bij Blaricum waar ze op de kinderen van de Romeins passen gedurende hun vakantie ‘en Annie en Fons Bobrownitzki logeren bij ons’. In oktober 1936 gaan Sebald en Bartha Rutgers via Parijs terug naar Moskou, maar Sebald Rutgers moet eerst nog een dag of tien naar Holland ‘voor besprekingen over zijn boekje en enige inkopen; hij logeert bij de Bobrownitzkies’.46 Sal. Diamant, Ali Barneveld en Sebald Rutgers behoorden dus tot de vriendenkring van Alphons Bobrownitzki, maar hoe het partijbelang daarmee werd gediend, vermeldt de brief niet.

Het einde van Alphons Bobrownitzki

In De ondergang van de familie Boslowits wordt het gruwelijke einde van vader Boslowits uiterst beknopt verteld. In de zomer van 1943 verschool hij zich, geholpen door

vrienden, op een zolderkamer in de binnenstad. ‘De zieke lag in zijn nieuw verblijf alleen, maar een verpleegster kwam tweemaal daags hem verzorgen. Slechts weinigen kenden deze verblijfplaats.’ Tegen de herfst was er een nieuwe onderduikplek gevonden want de zolderkamer kon niet worden verwarmd. De avond voor zijn dood had de verpleegster hem nog de pols gevoeld en ze was tevreden vertrokken. De volgende morgen vond ze hem koud. Ze had het eerst niet begrepen, maar toen berekend dat hij van zijn slaappillen er geregeld één had achtergehouden en zo een voorraad had gevormd.

Vrienden droegen ’s avonds het lijk de trap af en laten het ‘aan een touw, zonder geplas in de gracht zakken, waar het terstond zonk, zo is het mij verteld’. Beide mannen keerden snel naar huis terug, waar ze samen met de verpleegster tot vier uur in de morgen wachtten om naar huis te kunnen gaan. In de slotregels laat Reve de verpleegster nog aan de mannen vertellen dat het geld van oom Hans zeker nog tot een jaar onderhoud had kunnen strekken. ‘Dat is de reden niet geweest, zei ze.’ Het is laatste zin van de aangrijpende novelle.

Die verpleegster was Ali Barneveld. Ik maak dat op uit het feit dat zij het was die in 1951 bij de burgerlijke stand van Amsterdam aangifte deed van het overlijden van Alphons Bobrownitzki op 24 september 1943.47 En dan rijzen vragen die niet minder luguber zijn dan het verhaal dat Gerard Kornelis van het Reve in 1946 schreef al is.

Alphons Bobrownitzki is op 8 oktober 1943 begraven op de nog altijd in gebruik zijnde joodse begraafplaats in Diemen. Als we Reves verhaal als bron gebruiken, moet zijn stoffelijk overschot blijkbaar in de gracht zijn boven komen drijven. Wie heeft het lijk gevonden en wie heeft er voor gezorgd dat het, hartje oorlog, naar Diemen werd vervoerd om begraven te worden? Hoe wist men dat het hier een joodse burger betrof? Of hadden dezelfde mannen die het stoffelijk overschot in de gracht hadden laten zakken, het enkele dagen later boven zien drijven? Of was hij besneden? Het gebeurde vaker dat joden die in de onderduik overleden werden ‘gedumpt’. Het zijn details uit een gruwelijke tijd die nooit meer opgehelderd kunnen worden.

Op het graf in Diemen staat een steen met tekst in het Hebreeuws. Maar die mocht natuurlijk niet in 1943 worden aangebracht. De steen is dus van latere datum. Diverse instanties en archieven brachten uitkomst.

In 1943 werd door de beheerder van de joodse begraafplaats genoteerd dat op 7 oktober van dat jaar een ‘onbekend lijk’ was afgeleverd dat de volgende dag was begraven in vak c, rij 40, no. 28. Pas jaren later werd daar met ballpoint, schrijfgerei dat pas na de oorlog in Nederland werd gebruikt, aan toegevoegd dat het hier Alphons Bobrownitzki betrof, weduwnaar van Engel Veldman.48 Hij zou overleden zijn in het Wester Gasthuis, wat tijdens de oorlog de Duitse benaming was van het Wilhelmina Gasthuis.49 Daar is hij wel korte tijd verpleegd, maar zijn overlijdensadres was, volgens Reve in De ondergang van de familie Boslowits, elders in Amsterdam. Natuurlijk kan de schrijver hem een andere dood hebben toegedicht voor zijn novelle. Maar daar staat dan weer tegenover dat zijn vader én zijn broer Karel de overeenkomst tussen verhaal en werkelijkheid hebben onderstreept.

Waarom Ali Barneveld pas in 1951 aangifte deed van zijn ware overlijdensdatum (24 september 1943) en zijn identiteit onthulde, laat zich slechts raden. Had Bobrow-

nitzki zich wellicht met illegale praktijken voor de communisten



ingelaten en vreesde Ali Barneveld dat dit alsnog boven water kon komen? Ambtenaren van de bvd waren na 1948 jarenlang bezig met ontrafelen van vooroorlogse ‘netwerken’. Het ging daarbij om Nederlandse communisten, zoals de schilder Henri Pieck en de beeldhouwer Hildo Krop, beiden vrienden van Vanter, die zich schuldig had den gemaakt aan spionage voor de Sovjetunie.50

Rutgers en zijn vrouw konden van de ondergang van de familie Bobrownitzki geen getuige zijn. De man die Lenin enkele malen had gesproken en zich op diens verzoek zo intensief had ingezet voor de opbouw van de Sovjetunie, was met zijn vrouw, kort nadat Hitler in juni 1941 zijn opmars naar Moskou was begonnen, naar het Drentse dorp Eelde vertrokken. Daar hebben ze, teruggetrokken in Pension Nienke, de bezetting overleefd.51

De overgebleven raadsels werden opgelost door een stukje in De Waarheid van 26 september 1957. Een twintigtal vrienden en familieleden was, meldde het blad, er bij geweest toen op zondag 22 september tijdens een intieme plechtigheid op de joodse begraafplaats in Diemen een steen was onthuld ter nagedachtenis van Fons Bobrownitzki. Diens in Amerika wonende broer Siegfried had de steen betaald.52 In het Waarheid-artikel werd verondersteld dat ‘vele oudere partijgenoten’ zich de grote toewijding van ‘deze strijder voor het Communisme’ zouden herinneren. Bobrownitzki ‘met zijn zwakke lichaam, maar sterke geest en zijn niet minder toegewijde vrouw Annie waren steeds bereid anderen te raden en te helpen’.

Al vertelde De Waarheid ook niet wat nu precies Bobrownitzki’s verdiensten voor het communisme waren geweest, de slotregel van het stukje, dat werd geplaatst onder de aanhef ‘Men schrijft ons’, laat geen twijfel aan hun inzet: ‘Zij waren met hun onverstoorbaar optimisme en warme vriendschap velen tot steun en voorbeeld.’53

Dat ook op zijn grafsteen zijn naam verkeerd is gespeld, wekt geen verwondering meer. Maar wat betekende de toevoeging Neuhaus achter zijn naam?

Een medewerker van de Oorlogsgravenstichting vond in het archief van de stichting een kaartje met de aantekening dat Neuhaus de onderduiknaam was van Alphons Bobrownitzki.54

Jan Maniewski
In memoriam Ida De Ridder
(24 september 1918 – 4 september 2009)

Ida De Ridder, jongste dochter van Willem Elsschot (Alfons De Ridder), overleed op 4 september 2009 op bijna 91-jarige leeftijd. Zij was een groot kenner van Elsschots werk, maar moest wel concluderen: ‘Mijn vader was een moeilijke, gesloten en zwijgzame man. Elsschot is eigenlijk een vreemde voor mij.’ In 1994 debuteerde ze met Willem Elsschot, mijn vader, later gevolgd door Willem Elsschot en de piano en Fine. Levenslang met Willem Elsschot. Haar stijl werd wel vergeleken met die van haar vader. Dankzij haar volhardende inzet is het archief van Willem Elsschot in de collectie van het Letterenhuis te Antwerpen opgenomen.

Op verzoek van De Parelduiker schreef Jan Maniewski, oudste kleinkind van Elsschot op wie het boek Tsjip geïnspireerd is, zijn herinneringen aan zijn tante Ida. In haar boek Fine noemt Ida hem ‘het koningskind’. Zijn komst vervulde haar met trots en blijdschap. Ze was toen veertien jaar. ‘Wat een genot grote zus [Adèle] te helpen en tussendoor dat heerlijke kindje te mogen verschonen, knuffelen, een badje geven, toekijken hoe hij de moederborst leegzuigt, en hem eenmaal per dag een fruithapje voeren. Dat grote Jan [broer Jan] in zijn witte pak steeds meer afglijdt naar vrienden deert me niet meer. Hij is sinds lang voor mij verloren en ik heb er kleine Jan voor in de plaats gekregen. De ochtenden brachten Rudi [Lek] en ik door aan het strand, met het koningskind tussen ons in. Soms werd ik aangesproken met madame. Heerlijk. Wij vormden een echt gezinnetje.’ [Redactie]

 

De kinderen van Fine en Alfons De Ridder werden vrijzinnig en ruimdenkend opgevoed. Van de zes kinderen vielen de drie dochters op door hun sterke persoonlijkheid. Ida, de jongste, was de revolutionair. Vóór haar huwelijk schreef Willem Elsschot aan zijn schoonzoon Georges Kelner: ‘Het is vreemd. Ik slaag er niet in me Ida als getrouwde vrouw voor te stellen, noch Ida die zich onderwerpt aan de formaliteiten van het huwelijk. Ik zie haar wel op de barricade, in het gevang maar niet als mevrouw Dequeecker op de 2de verdieping van een of ander huis in de goede stad Gent. En toch…’

Een profetisch schrijven, het huwelijk heeft geen stand gehouden en Ida heeft haar vijf kinderen praktisch alleen moeten opvoeden.

Later, toen de kinderen groot waren, ging ze veel op reis. Met een oude camionette trok ze naar India, Afghanistan, Sri Lanka en Nepal. Zo doorkruiste ze Oost-Europa, Turkije, Iran en Pakistan met tussendoor een bezoek aan Isfahan en Persepolis.

Ze was al zeventig toen ze driemaal gedurende zes maanden met rugzak en vergezeld door haar zoon door India trok. Ze reisden gewoon met de lokale bussen en treinen. In de treinstations werd op de grond geslapen tot de volgende trein aankwam.

In Afrika reed ze door Marokko, Egypte en Soedan naar de Kilimanjaro. Ook heeft ze deelgenomen aan een autorally met aankomst in Noord-Afrika, die ze met haar partner in een Mitsubishi gewonnen heeft.

Ze kende het Verzameld Werk van Willem Elsschot uitvoerig, ze had een goede pen en schreef over haar vader en over haar moeder. Als feministe beschreef ze met geestdrift de rol van Fine in het gezin en de plaats van de echtgenote naast de artiest. Steeds was zij bereid belangstellenden, onderzoekers en journalisten te woord te staan. Zij was erelid van het Willem Elsschot Genootschap.

Samen hebben we ervoor gezorgd dat zowel het literair als het zakelijk archief terecht zouden komen in het amvc Letterenhuis om daar voor iedereen toegankelijk te blijven, geheel naar wens van Willem Elsschot.

Om dit te bereiken, kan ik getuigen dat Ida De Ridder geen ‘gemakkelijk tante’ was. Tot het einde, zij zou bijna 91 jaar worden, heeft ze met de resterende energie gestreden om dit doel te bereiken. Haar lichaam ging achteruit, niet haar geest. Het overlijden van twee van haar dochters en het overlijden van Jef Van Elst (een verre neef) ondermijnden haar moraal. Ze had geen belangstelling meer voor klassieke muziek, waar ze anders dol op was. Ze kon niet meer lezen of schrijven. Ze werd met de dag meer en meer hulpbehoevend, hetgeen helemaal niet strookte

met haar zin voor onafhankelijkheid. Tante Ida was van mening dat zij alleen het recht had te beslissen hoe lang haar lijdensweg zou duren. Dit was volgens haar niet de zaak van priesters, kardinalen, politici of artsen. Zo besliste ze op 4 september waardig uit het leven te stappen. Aan deze beslissing mocht ruchtbaarheid gegeven worden. Zo stond ze een laatste keer op de barricade.

 

Dag tante Ida.

Cécile van der Harten+
‘Naakten kleden met verzen’
Sanne Sannes en zijn literaire connecties

Fotograaf en filmmaker Sanne Sannes (1937-1967), van wie op dit moment een overzichtstentoonstelling in museum foam in Amsterdam te zien is, werd onder meer bekend met de uitgave Oog om oog (1964), waarin zijn foto’s werden afgedrukt bij gedichten van Hugo Claus. Hoe deze uitgave tot stand kwam was niet helemaal duidelijk. Maar recent is in het archief van Claus een brief van Sannes opgedoken die iets meer over hun samenwerking en vooral over Sannes’ filmplannen met Claus onthult.

De ciné-roman

In de jaren zestig kwam Sannes met intieme foto’s van geheel of half ontblote meisjes regelmatig in de publiciteit. De vrouwen voor de camera lijken zich zonder gêne over te geven aan de fotograaf. De blote, nu brave meisjes deden destijds heel wat stof op waaien. Sannes toonde zijn modellen speels, verleidelijk, uitdagend en ondeugend, met een onverholen erotische ondertoon. Zijn experimentele stijl, waarbij negatieven werden bewerkt of gemonteerd en waarin onscherpte een grote rol speelde, werd in veel kritieken dichterlijk genoemd.

Sanne Sannes onderzocht de grenzen van de fotografie. Hij vond dat het medium leed onder een totale vervlakking omdat er te veel gestreefd werd naar technisch mooie plaatjes die slechts clichébeelden opleverden. Artistieke kwaliteit ging voor hem verder dan technische perfectie en kon alleen door vernieuwing en experiment worden bereikt. Foto’s kregen pas betekenis als onderdeel van een beeldserie of toegepast in een boek of in een film. Om een sfeer in beelden over te brengen was hij op zoek naar een combinatie van fotografie, televisie en film. Sannes had hiervoor de ciné-roman bedacht, een (film)verhaal in foto’s waarbij fotomontage niet voldeed, evenmin als het toevoegen van muziek en geluid. De kijker moest in de sfeer van de ciné-roman worden opgenomen en ‘geestelijk actief deelnemen’.

Plannen voor fotoboeken en fotofilms had Sannes in overvloed. In interviews vertelde hij telkens weer over een nieuw foto-filmproject. Talloze fotoboeken

stonden op stapel en meerdere films waren in voorbereiding. In het archief zijn de scenario’s en synopsissen voor die fotoboeken en (televisie)films in groten getale terug te vinden. De projecten dragen aansprekende titels als De sexheks, Heksen en vampiers, Love is a woman’s world en Les amoureux.

Regelmatig was hij ook middelpunt van controverses. Zo leidde hij in 1964 een kleine museumrel, omdat zijn werk en dat van anderen was aangesneden voor de tentoonstelling Vijf jonge fotografen in het Stedelijk Museum Amsterdam. Zijn foto’s kwamen ook vaak in het nieuws omdat ze de grenzen van het betamelijke overschreden. De productie van fotoboeken in de Verenigde Staten liep stuk op de censor en de vpro durfde uitzending van de fotofilm Santa Lucia in 1966 niet aan. De filmkeuring vond de inhoud te schokkend. De film, met de nieuwe titel Dirty girl, moest worden ingekort en de meest aanstootgevende scènes moesten worden geschrapt.

Nog geen twintig jaar na zijn vroege dood in 1967, als gevolg van een autoongeluk in Bergen (n – h), was deze veelbesproken fotograaf alleen nog bekend bij fotohistorici en tijdgenoten. Het beeld dat bestond was dat van een tegendraadse en eigenzinnige fotograaf die meerdere films en fotoboeken gemaakt zou hebben. Eigenzinnig was Sannes zeker, maar van alle plannen voor fotoboeken en films werden alleen Oog om oog in samenwerking met Hugo Claus en Santa Lucia / Dirty girl bij leven gerealiseerd. De film was zelfs zoek en werd pas in de jaren negentig gevonden in het archief van het Filmmuseum in Overveen. Wat rest nu werkelijk van die fotograaf die met boude uitspraken en onconventionele fotografie de aandacht wist te trekken?

Hugo claus

Sannes had een aantal overeenkomsten gesloten om een fotoboek te maken, onder anderen met zijn Amerikaanse agent, pip Photos Inc., en met De Bezige Bij. Uit

het archief van Hugo Claus is recent een brief opgedoken van Sannes aan Claus. Hij vraagt Claus het scenario te schrijven bij de synopsis die hij hem toestuurt en daarna komt kort hun boek ter sprake. De brief dateert van 20 mei 1963 en bevestigt Sannes’ concept van film. ‘Film lijkt mij vooral een kwestie van sfeer, een stukje gewoon leven, het picturale is belangrijker dan ooit. Daarom bied ik u nu een ontwerp, een bundeling van mijn ideeën aan, in de hoop dat U hier iets in ziet en dat U daar U medewerking aan wil verlenen in de vorm van het schrijven van de dialogen of een scenario met gebruikmaking van sommige hoofdideeën. U kunt eventueel elke kant op. Het toeval speelt een belangrijke rol (ook qua gedachte) in deze film. Het is een combinatie van speelfilm-candidfilm.’ Ed van der Elsken noemt hij als beoogd cameraman. Wat opvalt aan deze brief is de formele toon. Sannes richtte hem aan ‘Geachte heer Claus’. ‘Ik hoop dat U er iets inziet. Per slot van rekening ben ik een new-comer in dit vak en ik de vpro dankbaar dat ze mij een kans willen geven. Misschien is het mogelijk U nog eens te ontmoeten? Ik meen dat U nog eens een keer naar Amsterdam zou komen in Juni. De heer Lubberhuizen vertelde mij dat U de gedichten voor het fotoboek gereed hebt. Ondertussen heb ik nieuwe foto’s. Misschien kunnen we een en ander combineren in een ontmoeting.’ De woorden ‘nog eens’ kunnen betekenen dat beide mannen elkaar in het verleden ont-




moet hebben, maar dat ze aan het boek Oog om oog onafhankelijk van elkaar hebben gewerkt. Of ze elkaar na deze brief inderdaad nog hebben gezien, is niet bekend. De enige synopsis in het archief die in verband kan worden gebracht met de film die in deze brief wordt genoemd, is het scenario voor een televisiefilm met de titel A little sick joke. Sannes schrijft in de toelichting dat Ed van der Elsken in principe bereid is de camera te hanteren en dat met Hugo Claus nog onderhandeld wordt over de dialogen.

In het archief van Claus is verder de synopsis gevonden voor een andere televisiefilm, De tegenligger. Deze synopsis is veel uitgebreider dan de twee versies in het archief van Sannes. Een aantal van de beschreven scènes komen wel overeen, maar dat geldt voor veel van de scenario’s die Sannes in voorbereiding had.

Oog om oog werd in december 1964 uitgebracht door De Bezige Bij en positief ontvangen. Sannes werd een jonge romantische fotograaf genoemd die weer eens wat anders probeerde. De poëzie van Claus zorgde voor een balans met het getoonde bloot op de foto’s en maakte het boek voor die tijd salonfähig; ‘de naakten kleden met verzen’, zoals in een commentaar gezegd werd. Maar het resultaat had weinig te maken met de scenario’s zoals Sannes die klaar had liggen en de plannen voor een vernieuwend concept als de ciné-roman. Oog om oog zou het enige boek zijn dat tijdens Sannes’ leven verscheen.

Projecten met andere schrijvers

Hugo Claus was niet de enige schrijver die deel uitmaakte van Sannes’ kring. Hoewel hij niet bij de literaire incrowd van die tijd hoorde, was hij daar zeker geen onbekende. Hij kende Simon Vinkenoog, van wie hij een aantal jaren zijn adres mocht gebruiken als postadres. Sannes en Remco Campert kenden elkaar ook, omdat Camperts echtgenote Lucia van den Berg de hoofdrol speelde in de televisiefilm Santa Lucia. W.F. Hermans werd door Sannes als eerste schrijver genoemd in verband met een toekomstige samenwerking. Hermans schreef naar aanleiding van Sannes’ tentoonstelling in Groningen in 1960 over hem in Vrij Nederland: ‘Sannes gebruikt niet alleen fotografische negatieven, maar ook rasters of bedruppelde glasplaten of hij drukt verscheidene negatieven over elkaar af. Soms ook bekrast of beschildert hij het belichte materiaal. Terwijl de fotografie een kunst is die roem en beruchtheid vergaard heeft door haar objectiviteit, zijn de resultaten die Sannes zodoende verkrijgt zeer subjectief.’ Zoals Hermans het werk van Sannes waardeerde, zo waardeerde Sannes het onorthodoxe karakter van het werk van Hermans. Uit deze tijd dateert waarschijnlijk het eerste contact met Geert Lubberhuizen van De Bezige Bij.

Een andere schrijver die door Sannes werd voorgesteld in de toelichting van een van zijn ciné-romans is J. Bernlef. Het scenario is voor een korte film voor de vpro, Les amoureux. Deze titel komt in het archief maar liefst zesmaal terug voor verschillende scenario’s en werd vanaf 1962 in interviews ook regelmatig in verband gebracht met een fotoboek, waarvoor Hugo Claus de tekst zou verzorgen. Ook met de Bergense dichter Chr. J. van Geel had hij plannen voor een gezamenlijk project.

Naast films werkte Sannes ook aan dummy’s voor fotoboeken. In zijn nagelaten archief lagen honderden losse bladen, die afgaand op het formaat bij een en dezelfde dummy voor een fotoboek horen. Op een aantal bladen is de titel Dagboek van een erotomaan leesbaar, een titel die niet in de scenario’s is terug te vinden. Het is wel een titel die al in 1964 door Sannes genoemd werd en die in de daaropvolgende jaren steeds weer naar voren kwam als een project waaraan gewerkt werd. In januari 1967 kondigde Sannes aan dat er een uitgever gevonden was voor Diary of an erotical man of Diary of a sexmaniac in de Verenigde Staten. De titel zou wel veranderd moeten wor-

den, zoals ook vervangend fotomateriaal nodig was ‘that would fall under the same erotic category since a number of them cannot be printed under our new censorship laws’. Ter voorbereiding van deze Amerikaanse versie waren veel van de dummybladen bij zijn agent in New York, pip agency, die ruimhartig stickers en stempels op de bladen heeft achtergelaten. Na de dood van Sannes zijn ze aan de erven, ongeordend, geretourneerd.

Dummybladen

Willen we nu, zo’n dertig jaar later, een beeld krijgen van wat Sannes voor ogen stond met een ciné-roman, dan zijn deze dummybladen onmisbaar. Oog om oog is een brave combinatie van foto’s en gedichten, mooi maar afwijkend van datgene wat Sanne in de media beweert te willen doen. Het postuum in de Verenigde Staten verschenen The face of love is eveneens een conservatief vormgegeven fotoboek met enkele foto’s per pagina. Op de dummybladen daarentegen heeft Sannes combinaties gemaakt van meerdere foto’s op een enkele pagina. Foto’s zijn aangesneden of verknipt, waarbij hij materiaal gebruikte uit zijn hele oeuvre; van materiaal uit de beginperiode, waarin vrouwen figureerden in architectuur en natuur, tot recenter materiaal dat in Zweden was gemaakt in opdracht van De Bezige Bij. De foto’s gaan een confrontatie aan met elkaar of complementeren een gevoel; de sfeer die hij zo graag wilde bereiken is hier onmiskenbaar. Deze dummybladen moeten ook al beschikbaar zijn geweest ten tijde van het ontstaan van Oog om oog. Waarom niet voor dit materiaal is gekozen, is niet duidelijk, maar voor de hand ligt dat op die manier problemen met censuur vermeden werden.

Een aantal dummybladen bevat materiaal dat herleid kan worden naar de fotofilm Santa Lucia. Een blad toont Lucia Campert in een doodskist met this is the end in potlood erbij geschreven. Het gebruik van afwijkende typografie bij een drietal bladen verwijst naar de film en het, op het filmmateriaal gebaseerde, postuum verschenen fotoboek Sex a gogo, uitgegeven door De Bezige Bij. Santa Lucia was een film van 25 minuten voor de vpro, rond de fantasieën van Lucia Campert. Nadat de filmkeuring de film voor uitzending afkeurde, trok de vpro zich terug. Inhoudelijk waren er problemen rond het verregaande erotische en sadistische karakter van de film, met name de scènes waarin Lucia zich wreekte op de mannen in haar leven. Daarnaast was een snelle montage van elkaar afwisselende beelden met de in die tijd beschikbare technieken niet realiseerbaar. Volgens een antwoord uit 1966 van G.J. van der Molen, destijds hoofd van de onderafdeling Film van het ministerie van crm (Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk), op een subsidieverzoek voor een film Dagboek van een erotomaan, ‘wordt het in het algemeen ongewenst geacht subsidies ter beschikking te stellen voor het maken van een film, waarvan verwacht kan worden dat hij niet voor openbare vertoning zal worden toegelaten’. Hij merkte daarbij op dat ‘de film Santa Lucia op typische wijze ambachtelijke afkomst verraadt en dat het toegepaste procédé van het projecteren van foto’s, hoezeer ook

technisch en artistiek knap uitgevoerd, op den duur stereotiep en monotoon aandoet’. Santa Lucia moest met vijftien minuten worden ingekort en zou de nieuwe titel Dirty girl krijgen. Sannes heeft zelf niet de kans gekregen de film aan te passen.

De enige keer dat Sannes de kans heeft gekregen om die veelbesproken, allesomvattende sfeer te scheppen was bij de tentoonstelling Vijf Gelderse fotografen in 1965 in het Gemeentemuseum in Arnhem. De bezoeker werd opgenomen in een intieme wereld die door foto’s werd vormgegeven. Een zwarte ruimte was bekleed met foto’s die doorliepen over de vloer. Met twee projectoren werden over de foto’s weer andere beelden geprojecteerd terwijl experimentele jazz te horen was. De combinatie van foto’s, ook nu weer een keuze uit zijn hele oeuvre tot dan toe, was een ode aan de vrouw in al haar gedaantes. De manier waarop de foto’s visueel de strijd met elkaar aangingen is vergelijkbaar met de indruk die de dummybladen achterlaten. Deze dummybladen zijn, met steun van de Vereniging Rembrandt, in 2007 integraal opgenomen in de collectie van het Rijksprentenkabinet van het Rijksmuseum. Een aantal is voor het eerst te zien in de tentoonstelling Sanne Sannes – Darkness & Light in het foam (nog tot 9 december).

Sannes was zijn tijd ver vooruit. Met de huidige videotechnieken zou hij probleemloos snelle montages hebben kunnen maken voor zijn fotofilms. De voor die tijd aanstootgevende foto’s zullen tegenwoordig nauwelijks enige beroering teweegbrengen. Misschien is de tijd nu pas rijp voor een echte comeback.