Archief: DBNL

Jeroen Brouwers
Plasterk in plakjes

I

Vrij Nederland, 20 juni 2009. Vele bladzijden Plasterk.

Daarin komt het ‘schotschrift’ van Jeroen Brouwers ter sprake.

Mijn indruk is dat P, toen hem het interview werd afgenomen, mijn ‘schotschrift’ nog niet had gelezen, evenmin als waarschijnlijk de interviewers Thijs Broer en Thijs Niemandsverdriet dat nog hadden gedaan. Ik leid dit af uit de botte stommiteiten die P te pas blijft brengen over feiten, toestanden en omstandigheden rondom de Prijs der Nederlandse Letteren, waarover hij in mijn schotschrift, de titel Sisyphus’ bakens wordt in het geheel niet genoemd, de exact gedocumenteerde waarheid zou hebben kunnen lezen, mitsgaders al zijn eigen opgeblazenheid en blunders terzake.

Over deze stommiteiten zouden de journalisten hem het vuur aan de broek hebben kunnen leggen, omdat de minister weer eens flagrant zit te liegen (onder andere voor de zoveelste keer dat ik over de hoogte van het prijsbedrag zou hebben ‘onderhandeld’). De gekreukelde staatsman en de journalisten hebben kennelijk alleen de gedeeltelijke voorpublicatie van mijn pamflet in de Volkskrant (21 maart 2009) gezien. Op de voorpagina van deze krant stonden de citaatfragmenten geafficheerd, die in het interview als enige citaten uit mijn verhandeling werden aangehaald: Plasterk is ‘een ijdele flapdrol’, Plasterk is ‘iemand die zichzelf bij het praatjesmaken opblaast als een feestcondoom’.

‘Ja, alleen de Volkskrant had dat als nieuwsfeit opgepikt,’ piept excellentie.

Even later stonden de kranten bol over wat excellentie hier terecht een feit noemt.

‘Wat vond u ervan?’

Hierop verschaft zijne belezenheid navolgend literatuurcollege:

‘Tsja, het schotschrift is een genre. Je pakt een onderwerp op en dan ga je helemaal uit je dak.’

Juist ja.

We houden het populair.

Gisteren William Shakespeare nog ontmoet. ‘Tsja, toneel is een genre. Je pakt een onderwerp op en dan ga je…’

‘Alle kunst beantwoordt aan een of ander genre en in dat genre pak je een onderwerp op en dan…,’ bevestigde Johann Sebastian Bach. ‘Zo is de Matthäus-Passion een genre, tsja, met een onderwerp, tsja. Donner und Blitze, der Plaschstark singt immer mit, ja?’

‘Beeldhouwen is een genre.’ Michelangelo aan het woord. ‘Je pakt een onderwerp op en…’

‘Wat dacht je van film?’ Federico Fellini.

‘Je pakt een onderwerp op en blonblonblonnetje je bent op weg naar het dak,’ lachte Toon Hermans.

‘Wat doet genre ertoe,’ zo mengde Voltaire zich in onze gedachtewisseling. ‘In de filosofie en de kunst is ieder genre belangrijk. Alsook ieder onderwerp. Zonder onderwerp trouwens geen genre en omgekeerd.’

Hier dachten wij over na.

Ook Pablo Picasso was in ons midden. ‘Uit je dak gaan,’ zei hij, ‘is de eerste en strengste vereiste voor iedere kunstbeoefenaar in welk genre dan ook. Kunst, welke kunst dan ook, waarbij het dak op het huis blijft liggen, voldoet niet aan de plicht van iedere kunstenaar, kunst te maken die explosies veroorzaakt waarbij alles, en ook hijzelf, door het dak gaat.’

Uiteraard waren wij allen het hiermee eens.

Kijk, Ronald, eenmaal het genre bepaald en daarin een onderwerp ‘opgepakt’, wijdt de kunstenaar zich met de allergrootste ernst, inzet en concentratie aan zijn werk, met het uiterste van zijn artistieke vermogen en vakmanschap, met totale toewijding en volharding: hij maakt kunst waarvan de pannen van het dak spatten, een ander principe is er niet.

Ronald zelf is een dilettantartiest, rondkeutelend in tsja, alle genres van kunst, waar hij op de tast naar een onderwerp zoekt om op te pakken. Een onderwerp! Mijn leuke ministersbaantje voor een onderwerp!

Het is een kwestie van talent, Ron. Van karakter. Van authenticiteit. Wat jij allemaal niet hebt, Ron.

Het is streven naar het beste waartoe je in staat bent en naar het hoogste bereikbare, zo hoog dat geen dak je tegenhoudt. Het is de eer van iedere vakman, de blijken van zijn meesterschap te tonen, tsja.

‘Het schotschrift is een genre’ is eenzelfde wijsheid als: de handgranaat is een projectiel. Je blaast er het dak mee uit zijn voegen.

Mijn Sisyphus’ bakens, genre polemiek, tsja, met als onderwerp Dr. Ronald Ha! tara! Plasterk, baasje van cultuur, oppermanitoe van de Taalunie met haar letterenprijs van drie dubbeltjes, waarvan de reglementen eerst niet en toen opeens wel konden worden gewijzigd, mijn gestrenge, terechte, niet te weerleggen, hilarische, bovendien soeverein verwoorde schot- zeg maar vloekschrift, excellentie, is een literair meesterstuk van een vakman, zoals alle kranten als nieuwsfeit hebben bericht. Je kan er, gedreven literatuurconnaisseur die je veinst te zijn, een punt aan

zuigen. Stoot die punt vervolgens in je oog. Doe mij zo’n polemiek eens na.

Dezer dagen is literaire polemiek in onbruik geraakt, evenals het genre brief in het algemeen, maar, ijzeren wetshandhaver met je verfijnde kijk op letteren, hoed je (hoedje!) voor neerbuigendheid, wegwerping, minachting voor tsja, het genre.

Op het bovengeciteerde inzake genre, onderwerp en dakdoorvlieging doet excellentie nog volgen:

‘Het is een bijna cabareteske manier van schrijven.’

Scherp opgemerkt van excellentie, ikzelf heb het eerder gedebiteerd, allicht pakte excellentie het op uit mijn aandachtig door hem bestudeerde oeuvre, waarvan hij een ‘fan’ is, dat heeft hij mij zelf verteld. Alleen: excellentie merkt het meesmuilend op.

Kijk, Ronald, polemiek dient aan stringente wetten te voldoen. Een daarvan is dat zij geestig moet zijn. Polemiek moet spetteren van vrolijkheid, de per polemiek aangevallen persoon, instantie, toestand (het onderwerp als het ware) dient te worden bedolven onder confettiregens van hoon, dient taarten in het gezicht te krijgen, dient te sidderen van het gesis, geknal, geknetter van vuurwerk dat alle misstanden en stommiteiten in sproeilicht zet en met lawaai extra accentueert. Net als bij cabaret.

Andere strenge eis, die ik mij persoonlijk stel, cabaretesk en al, en waartegen ik niet pleeg te zondigen, is: dat de polemiek waarheidsgetrouw moet zijn. Schop keet en spot zoveel je lust, overdrijf, maak belachelijk, giet er nòg wat sarcasme overheen, en nòg wat, het publiek moet schateren en zich bepissen van leedvermaak, maar: lieg nooit! Argumenteer de boel plat en lever er bewijzen, bronnen, vindplaatsen, data en correcte citaten bij. Polemiek is een aanklacht, die haar kracht, geloofwaardigheid en zelfs geestigheid verliest als de polemist het niet nauw neemt met waarheid en feiten. Excellentie mag mij op mijn beurt aan de paal slaan door in het cabareteske Sisyphus’ bakens leugens aan te wijzen, één leugen, een halve misschien.

Aangezien excellentie het ‘opgepakte’ onderwerp niet aanstaat, want dat is hij zèlf in al zijn blote, benepen miezerigheid, smaalt hij op het genre.

In dat genre zijn meesterwerken geschreven, Plasterk, hoogbelezene, door grimmiglollige cabaretmeesters als Multatuli, Lodewijk van Deyssel, E. du Perron, Willem Frederik Hermans, Gerrit Komrij, nog een paar en tsja, – waarom negeren wat het geval is, – ook Jeroen Brouwers, lees Sisyphus’ bakens. Voor hun polemieken pakten ze een onderwerp op en gingen door het dak: ze schreven over ledige pretenties, praatjesmakers in machtsposities waar ze er niets van bakten, opscheppers, zichzelf overschreeuwende bolleboffen en ijdeltuiten met niks in huis. Die vergeleken ze met blink uit een flesje, schoenpoetsmiddelen, vaatborstels, stoflappen, wc-eenden en plastic zakken om de drol des honds van het trottoir te rapen. Over amateurgitaristen en reglementenbewakers schreven ze. Over ingebeeldheid en opgehouden schijn in een spiegel vol barsten. Over autoriteiten in een clownspak.

Ze hekelden en straften summa summarum altijd hetzelfde type in altijd dezelfde niksheid. Niets voorstellende types, gloriërend in onbeduidendheid.

Waarachtig, ik ga uit mijn dak!, als dat niet steeds en steeds opnieuw, door alle decennia heen, het Plasterktype is.

Een onuitputtelijk onderwerp!

II

Begin november 2009. Plasterk bij Pauw en Witteman. Maanden geleden dat ik hem wat langer op de buis zag. Het door Antilliaanse vakantiezon gebruinde pretgezicht is aan het afbladderen, de zelfingenomen pipo lijkt nu geschminkt met stopverf, zijn trekken zijn gekerfder, of hij zorgjes heeft. Er is verknepenheid in zijn kop getrokken, ik zie parmantig onderdrukte angst en die bête grimgrijns bij alles wat hij zegt wordt bêter naarmate hij zich opfokt in belangrijkheid.

‘Zeggen’ doet hij overigens niks, hij produceert stemgeluid dat bij vergissing wordt beluisterd als bijdrage aan debat of conversatie: – wat hij aldus hoorbaar maakt is leeg, lafjes ontwijkend (‘Het is nog te vroeg om daarop in te gaan’ et cetera) en hij bedient zich van doorzichtige trucs.

Witteman verklaarde vorige week in Vrij Nederland dat hij dusdanig van Sisyphus’ bakens had genoten dat hij het vol bewondering zelfs twee keer had gelezen, de tweede keer zich er steeds op verheugend hoe Plasterk op de volgende bladzijde de zoveelste dreun zou incasseren. Van dit alles gaf Wit geen blijk meer nu hij zich met de excellentie persoonlijk tête à tête op de kijkpijp bevond.

Excellentie mocht in het programma, waarin ook een kok aan tafel zat, op een snijplankje een komkommer in plakjes hakken. Leuk! Na het reces weer helemaal in zijn nopjeselement. Paar dagen terug was hij nog bij een regeringsuitstap in Japan, waar hij, met andere Nederlandse gezagsbobo’s, allemaal pontificaal in jacquet, Japanse soortgenoten een handje mocht geven. Viel daar iets in plakjes te hakken? Wat moest hij daar? Cultuur verkopen aan Nippon? Het door hem, naar hij beweert, zo fanatiek bewonderde Bezonken rood bestaat al, sedert 2001, in Nipponse vertaling.

Eveneens aan de P-en-W-tafel: de vriendelijke Herman Koch, die voor zijn roman Het diner de NS Publieksprijs heeft gekregen. Toen Wit aan excellentie vroeg of deze Kochs boek had gelezen, bediende excellentie zich leeg, lafjes ontwijkend, van een van die doorzichtige trucs van hem:

‘Ik ben erin bezig,’ loog hij spontaan. Ik zàg dat hij het loog, zoals zijn armoedige gewoonte is als het over literatuur gaat, wat Witteman uit Sisyphus’ bakens zou hebben kunnen onthouden.

Het merkwaardige, hardnekkige gerucht, dat Plasterk zo ‘belezen’ zou zijn. Dat hij ‘verstand van’ literatuur zou hebben, dat hij erover zou kunnen ‘meepraten’, als een ‘echte erudiet’, dat hij er een ‘mening’ over zou mogen hebben, enz., terwijl de kerel nooit iets heeft gelezen, niets heeft gelezen dus, en even onderlegd is

in de letteren als de bedomptheid onder zijn hoed. Hij laat zich het gerucht vol ijdelheid aanleunen, maar valt keer na keer door alle manden. Hij kent geen enkel literair oeuvre (tenzij misschien dat van Annie M.G. Schmidt. Toen onlangs weer eens iets musicalachtigs uit Annies oude doos op toneel werd heropgevoerd, zat minister Ronald in zijn feesthansopje op de voorste rij en, naar ik vernam van * die achter hem zat, minister Ronald zong alle liedjes mee!).

De malle belangstelling voor P’s antwoord op de vraag of hij een bepaald boek heeft gelezen om vervolgens allicht nieuwsgierig te informeren naar wat hij ervan vindt. Zou Koch er iets om hebben gegeven, te weten dat de kukel zijn roman had gelezen en er iets van zou ‘vinden’?

Plasterk: een holle persoon en een intellectueel van het loze knoopsgat. Helemaal geschikt voor een ministersbaantje in Nederland, weet je wat, we doen hem minister van cultuur!

III

Hij was eens juryvoorziter van de Librisprijs. Dat was die keer dat ze daar eerst de werkster voor hadden gevraagd, maar die kon niet, want ze moest babysitten bij haar dochter. Sedertdien wordt hij ieder jaar uitgenodigd om bij het uitreikingsfeest aanwezig te zijn en heeft hij er, zegt hij in dat interview in Vrij Nederland (20 juni 2009), ‘een sport van gemaakt elk boek op de shortlist in zijn geheel te lezen’.

Let wel: in zijn geheel!

‘Het is een mooie manier om de Nederlandse literatuur nog enigszins bij te houden.’

Let wel: enigszins!

‘En je weet maar nooit naast welke genomineerde je aan tafel terecht komt.’

In ‘een klein zwart boekje’, zo kneutert hij, schrijft hij ‘recensies’.

Ja waarachtig, recensies schrijft hij! Weldra in boekvorm bij De Bezige Bij.

En ‘thuis’, zo theemutst hij verder, maakt hij er met zijn vrouw, die heet Els, ‘een spel van’.

Heet lezen enige regels hoger ‘een sport’, hier heet het ‘een spel’. De cultuurbaas heeft het over literatuur. Enigszins.

Dat spel bestaat eruit dat Els ‘ook’ (sic!) alle shortlistboeken leest en ‘eigen notities’ maakt, waarna Ron en Els gezellig saampjes onder de schemerlamp elkaars bevindingen gaan zitten vergelijken.

‘Vorig jaar hadden we allebei de winnaar getipt.’

VN informeert: ‘Leest u al die boeken helemaal uit?’

Overbodige vraag, daar windbuil immers eerder al heeft doen optekenen dat hij alles ‘in zijn geheel’ tot zich neemt, maar het antwoord is toch verhelderend.

‘Ja, bijna altijd.’

Nee dus.

In Sisyphus’ bakens is na te slaan hoe de gulzige leeswolf, op weg naar Librisinstuif

2008, de genomineerde Koen Peeters publiekelijk schoffeerde. Door op de televisie te blaten dat hij diens Grote Europese roman niet door zijn strot had weten te wringen wegens te ontregelend, te ongewoon, te moeilijk, en dat hij het boek niet ‘in zijn geheel’ had ‘uit’ gelezen.

Wat, als hij aan tafel naast Koen Peeters was terechtgekomen? Of godbewaarme naast mij, ook genomineerd, gesteld ik zou hebben meegegeten? Dan had hij mogen verduidelijken wat hij op de televisie ook nog met groot ingebeeld kennersgezag had staan uitboeren, te weten dat hij (mede namens Els) 2008 maar een mager literair jaar had gevonden.

Laat je recensies eens lezen, gitarist.

Nee dus, hij leest ‘al’ die boeken niet helemaal uit. Ook in 2009 verklaarde hij in hetzelfde interview:

‘Dit jaar heb ik één boek niet uitgekregen: Koetsier herfst van Charlotte Mutsaers. Na 176 pagina’s heb ik de handdoek in de ring gegooid.’

Sport. Spel. Bokswedstrijd.

Nu telt Mutsaers’ roman 462 pagina’s, zodat de excellente recensent er pakweg slechts 1/3 van onder ogen heeft gehad (wat iets anders is dan ‘gelezen’). Gooit de kreeft weg zonder er alles van te hebben gesavoureerd, – zo heeft Mutsaers haar kreeftenboek nu ook weer niet bedoeld.

Wat, als hij aan tafel naast Charlotte Mutsaers was terechtgekomen?

En wat, in 2006, als de organisatie hem naast Lodewijk H. Wiener had neergepoot? Eerder dit jaar schreef Wiener mij:

‘Voor de Librisprijs was mijn boek De verering van Quirina T. genomineerd voor de “shortlist”. Bij de plechtigheid in het Amstel Hotel was de heer Plasterk ook aanwezig, alsmede mijn redacteur Erna Staal. De heer Plasterk liet zich daarbij ontvallen dat hij het boek van L.H. Wiener nog (!) niet gelezen had, om na de toekenning van de prijs als officieel commentaar op te merken dat zijns inziens de prijs terecht aan Arnon Granberg was toegekend, waarna Erna hem zowat aanvloog onder het uitroepen van de volgende woorden: “Hoe kunt u dat nu zeggen, als u Wiener niet eens gelezen heeft!” Het verontschuldigende commentaar van de heer Plasterk op dat verwijt was vervolgens: “Tja, maar mag ik dan ter verdediging aanvoeren dat mijn vrouw alle boeken wel gelezen heeft.”’

Wiener: ‘Tja, zo gaan die dingen, waarschijnlijk praten meneer en mevrouw Plasterk vaak over de boeken die de ander niet gelezen heeft. Je weet het niet.’

Nu spoedig te verwachten: Els in de Librisjury!

Plasterk de gretige lezer: protserig mager haantje, dat nog niet weet dat hij morgen een plumeau is.

Dirk Leyman+
‘Als een sierduif op je vensterbank’
Kroniek van Jeroen Brouwers en zijn literaire prijzen

Talloos én hardnekkig zijn de misverstanden over Jeroen Brouwers. Een van de taaiste is wellicht dat Brouwers volstrekt lak zou hebben aan literaire prijzen en er tegelijk opportunistisch mee omspringt.

Natuurlijk: een lichtzinnige en oppervlakkige waarnemer kan voldoende munitie vinden om die vaststelling hard te maken. Nog steeds suddert Brouwers’ weigering van de Prijs der Nederlandse Letteren in 2007 na en ligt de daaruit voortvloeiende geëxalteerde polemiek tegen de (intussen afgetreden) Nederlandse cultuurminister Ronald Plasterk vers in het geheugen. En zoals zo vaak in de literatuur wordt de beeldvorming gedomineerd door de laatste wapenfeiten.

Verder blijft Brouwers’ tirade tegen de vercommercialisering van de literatuurprijzen, deze ‘circussen van ijdelheid’, bij de uitreiking van de Gouden Uil in 2001 een ijkpunt in het debat over zin en onzin van schrijversfêtering. Bovendien heeft niemand prangender te boek gesteld hoezeer een schrijver de speelbal, de willoze uitverkorene, ja, zelfs het slachtoffer kan zijn van een nominatie en bij een bekroning een ware marionet in handen van de organisator kan worden. In het pamflet ‘Ik doe niet meer mee’ uit Papieren levens kanaliseerde hij in 2001 tegelijk geestig en bloedernstig zijn opvattingen terzake: ‘Schrijvers zijn poppenkastfiguren in de tengels van de literatuurmecenas die er zelf geen benul van heeft wat dat eigenlijk is, literatuur, laat staan dat hij ooit iets leest, behalve de beursberichten. Poppenkastfiguren in de tengels van televisiemakers, die er evenmin benul van hebben en van de prijsuitreiking een per jaar almaar gênantere vertoning maken.’1 Als geen ander heeft Brouwers het scalpel geplaatst in de ontsporing van het prijzengebeuren en het taalgebruik erover beïnvloed. Vandaar dat het wel eens kan lijken alsof hij een beroepsweigeraar is.

Fluimen in de soep

Toch heeft Brouwers wel degelijk talloze literaire prijzen met ootmoedige dank-

baarheid en reverences, ja zelfs met gelukzaligheid en soms zelfs met ‘verbijstering’ in ontvangst genomen. Dat was bijvoorbeeld het geval met de Prix Femina étranger, die hij in 1995 ontving voor Rouge décanté, de Franse vertaling van Bezonken rood, wat hem bijzonder verguldde (al desemde er, zoals we zullen zien, veel boosheid door omdat zijn toenmalige Arbeiderspers-uitgever Ronald Dietz verstek gaf voor de plechtigheid).

Tot op heden verzamelde Brouwers zestien literaire trofeeën, van eerste galerieprijzen tot kleinschalige, zij het weliswaar sympathieke lauweren. De envergure van de prijs deed er trouwens voor hem niet altijd zoveel toe. Soms zag het ernaar uit dat Brouwers meer verguld was met ukkepukprijzen als de Tzum-prijs voor de beste literaire zin of de Zutendaalse Cultuurprijs dan met een prestigieuze onderscheiding als de Constantijn Huygensprijs, een volwaardige oeuvreprijs. Vaak hamerde Brouwers er ook op dat het hem zeker niet om geld te doen was, maar dat de eer volstond. De Cultuurprijs van zijn woonplaats Zutendaal noemde hij zelfs ‘de aardigste van alle eerbewijzen die ik in de loop van mijn literaire leven al mocht ontvangen’. Meestal greep Brouwers zijn dankwoord aan om een paar prangende kwesties op cassante wijze te berde te brengen, van de Nederlands-Vlaamse verhoudingen tot de vraag wat zijn oeuvre nu werkelijk waard was. En uiteraard prikkelden ze hem tot polemische geschriften, die mede tot de vileine hoogtepunten van zijn oeuvre kunnen gerekend worden.

Ondanks zijn virulent uitgesproken afkeer van het begeleidende publicitair vertoon, heeft Brouwers van de hem toegekende commerciële prijzen zoals de ako-Literatuurprijs of de Gouden Uil (waarvan hij tweevoudig winnaar is), wel telkens het prijzengeld zonder verpinken geïncasseerd. Dat is hem wel eens op het verwijt komen te staan ‘dat hij fluimen spuugt in de vriendelijk aangeboden soep’. In 2001 pareerde Brouwers dat nog door te poneren dat hij dol is op soep, ‘ik bevind me niet in de positie om een van zoveel vetogen voorziene Prijs te weigeren en natuurlijk spuug ik er niet in’. In 2008 lag dat wel even anders bij de Prijs der Nederlandse Letteren, al ging het daar ook nét om het gebrek aan vetogen in verhouding tot het prestige. Want nee, zo heeft Brouwers veelvuldig benadrukt, hij is niet gekant tegen literaire prijzen, ‘zeker niet tegen literaire prijzen van een zo hoog geldbedrag dat ik me er, na afbetaling van schulden, enige tijd financieel drijvende mee kan houden’. In feite is Brouwers’ opvatting over de ideale literaire prijs kristalhelder: ‘Een literaire prijs dient je op zekere dag, onverwacht, als een plezierige verrassing, zomaar ten deel te vallen. De telefoon rinkelt en iemand meldt je het vreugdevolle bericht: je krijgt de xyz-prijs voor je jongste roman, essaybundel, dichtbundel, voor je hele oeuvre, voor je meesterschap of voor nog iets anders. Het moet zomaar als een sierduif op je vensterbank neerstrijken, zonder voorafgaande opwinding te hebben veroorzaakt en zonder dat het je tot iets verplicht wat je met tegenzin vervult en waar je niet geschikt voor bent. Dat is de eer ervan: je wordt gehuldigd voor een prestatie en niet omdat je een soort afvalrace hebt doorstaan.’2 Li-

teratuur mag geen competitie worden of een ‘lotto of bingo met één op vijf kansen’, dat is één van de stelregels van Jeroen Brouwers.

Vijverbergprijs: een bres in de bierkaai

Heeft een literaire prijs de ontbolsterende schrijversloopbaan van Jeroen Brouwers definitief in de juiste plooi gelegd? Het is geen boude veronderstelling en het is een reden om de wederwaardigheden omtrent die eerste onderscheiding van zeer nabij te bekijken. In ieder geval kwam het eerste manna dat Brouwers met de Vijverbergprijs in 1967 toeviel op een uiterst geschikt moment. Zelden zal hij meer geluk gepuurd hebben uit een bekroning. De toen in België wonende Nederlandse auteur, werkzaam als redacteur bij het uitgevershuis Manteau, had zich met veel krachtsinspanningen uit een schrijfimpasse geworsteld. Hij was bekneld geraakt door de niet al te bemoedigende reacties op zijn debuut Het mes op de keel (1964). ‘Ik wist toen tenslotte ook niet of ik wel voldoende talent had voor literatuur. Ik ben als een volstrekte amateur, volkomen naïef, schrijver geworden,’ zei Brouwers naderhand.3 ‘Na een periode van opperste moedeloosheid, na de slechte ontvangst van Het mes op de keel kwam er toch weer iets.’ Kort na de afgewezen roman Rijksgrote te paard, verscheen in 1967 zijn eerste roman Joris Ockeloen en het wachten. Het was erop of eronder voor Brouwers. ‘Met angst en beven liet ik het ding te water… daar gaat het dan. En als dit opnieuw zo negatief wordt ontvangen, dan hou ik ermee op. Dat dacht ik. Tóen.’4 In Joris Ockeloen en het wachten. Een lotgeval is het hoofdpersonage in afwachting van de geboorte van zijn kind in een kraamkliniek en wordt hij om-

spoeld door een gestage gedachtestroom. Reminiscenties aan de nouveau roman zijn in dit boek niet veraf. Brouwers kon meteen rekenen op een ruimhartige ontvangst van kritiek en schrijvers-collega’s in de Vlaamse pers. Zo noteerde Paul de Wispelaere dat ‘zijn boek een krachttoer [is], prachtig geschreven en vernuftig gebouwd’.5 René Gysen deed er nog een schep bovenop: ‘Als echter Jeroen Brouwers niet binnen korte tijd één van onze belangrijkste schrijvers wordt, zal het zeker niet zijn bij gebrek aan talent.’6 Conclusie: ‘Jeroen Brouwers beschikt dan ook over de mogelijkheden om een meesterwerk te schrijven,’ aldus Willem M. Roggeman.7

 

‘Mijn geluk was van goud. Van platina,’ zo reageerde Brouwers toen hij maanden na verschijning plots op de hoogte werd gebracht van het feit dat hij de Vijverbergprijs kreeg toegekend. Dat gebeurde via een telegram van de organiserende Jan Campertstichting, waarmee Angèle Manteau op een dag kwam aandraven. ‘En ik dacht: “Godverdomme, ze hebben me gezien. ’t Is goed, we zijn op de goede weg.” Dat was de start van mijn literaire leven.’8 Het juryrapport maakte eveneens gebruik van de terminologie ‘meesterlijk’ en zag zelfs ‘uitzonderlijke kwaliteiten’ in Joris Ockeloen en het wachten.

De Vijverbergprijs was destijds geen kattenpis. De tussen 1948 en 1978 vrijwel jaarlijks uitgereikte prijs voor het beste Nederlandstalige prozaboek vergaarde toen stilaan een ronkende erelijst, met onder meer Marga Minco, W.F. Hermans, Boeli van Leeuwen en Harry Mulisch. De onderscheiding had ook een chique signatuur én een dito uitreikingsplechtigheid, die plaatsvond op 13 mei 1968 in het

stadhuis van Den Haag. Brouwers wijst op ‘de nodige belangstelling en de repercussies in de pers’, ‘in tegenstelling tot heden, waar je de dag na het uitreiken van een literaire prijs niet meer weet wie hem heeft gekregen. Toen betekende het nog iets,’ zo schampert hij.9

De foto van Brouwers tussen Paul de Wispelaere, de Haagse burgemeester mr. H. Kolfschoten, Adriaan Roland Holst en Jozef Eyckmans oogt stijf, ambtelijk en onwennig. Let bijvoorbeeld op de blik die Adriaan Roland Holst (hij kwam er de Constantijn Huygensprijs ophalen voor zijn in Zuid-Afrika wonende vriend Jan Greshoff) op Brouwers werpt, die meermaals toegaf ‘zeer geïmponeerd’ te zijn door de situatie. Naar verluidt sprak de dichtervorst Brouwers telkens aan met ‘Roel’ of ‘Koen’ of ‘Koenraad’.10 In Groetjes uit Brussel krijgt de plechtigheid een bescheiden terzijde, nadat Brouwers een fragment uit het juryrapport in het verhaal werkt: ‘waarna het applaus losbreekt en de hand van de burgemeester vanzelf volgt en ik het certificaat Erkend Schrijver mitsgaders de daarbij behorende enveloppe met geld dankbaar en ontroerd in ontvangst neem, en de burgemeester houdt mijn hand wat langer vast dan nodig is om de fotografen de gelegenheid te geven te flitsen’.11

Hoe opgetogen Brouwers wel was met de Vijverbergprijs, blijkt eveneens uit een brief die hij op 15 maart 1968 stuurde aan Angèle Manteau, nadat de uitgeefster hem vijfentwintig roze tulpen had bezorgd (‘uit Holland, overigens heb ik ze niet geteld’): ‘Ik begrijp ook: de Vijverbergprijs is ons beider trots. Behoudens [Herman] Teirlinck die de Grote Prijs [der Nederlandse Letteren – dl] kreeg, ben ik de eerste in uw fonds die een niet onbelangrijke Nederlandse prijs kreeg: ik ben dan ook de eerste Hollander van wie u origineel, belletristisch werk uitgaf. […] Het bewijst tevens dat boeken van Manteau wel degelijk worden opgemerkt en onderscheiden, ook in Holland: zulks mag worden opgevat als een bres in de bierkaai en ik ben trots dat ik ze heb geslagen,’ klinkt het stoutmoedig. Brouwers dankt Manteau uitvoerig en gul voor haar ‘geloof’ in zijn werk, ‘indertijd, in een voor mij erg turbulente, onzekere en verwarrende tijd, waarin mijn povere letteren zo’n beetje mijn enige zekerheid waren’ en knipmest bijna van erkentelijkheid. Hoe spoedig zal de verhouding tussen Manteau en Brouwers verkillen, weet de attente lezer. ‘Daarom zulks bij deze en hartelijk ten volle gemeend. De Vijverbergprijs is voor ons drieën: mijn arme Ockeloen, u en mij. Alleen ik zal voor de centjes een wasmachine kopen, eindelijk.’12 Uiteindelijk werd het een auto, een rode eend, waarmee hij een tijdlang vanuit zijn toenmalige woonplaats Vossem naar de uitgeverij in Brussel zou tuffen.13

De Vijverbergprijs had nog een neveneffect: Angèle Manteau wilde spoed zetten achter een volgend boek van Brouwers, teneinde de gunstige atmosfeer rond zijn werk meteen te verzilveren. Daarom verschenen al in 1968 de verhalen uit De toteltuin, die geen nieuw werk bevatten, maar novellen die waren geschreven voor Joris Ockeloen en het wachten of zelfs voor zijn debuut Het mes op de keel (1964). Brouwers heeft

later meermaals gesteld dat De toteltuin niet verschenen zou zijn, ‘als de uitgever mij er niet toe “geprest” had als het ware’.14

De Vijverbergprijs verdween in de nevelen van de literatuurgeschiedenis. In 1978 doopte de organiserende Jan Campertstichting deze prijs om tot de F. Bordewijkprijs, die hem in 1989 voor De zondvloed werd toegekend. Daarmee kreeg Brouwers op de keper beschouwd tweemaal de Vijverbergprijs. Maar de kinderlijke blijdschap die het lover de eerste keer had veroorzaakt, was bij deze reprise danig verschrompeld. Tenslotte had Brouwers met De zondvloed (1988) zijn magnum opus geschreven, het boek dat ‘al mijn boeken samenvat, en waarin alles verwijst naar alles wat ik heb geschreven’. Het gevoel dat hij met een aalmoes was afgescheept – we zullen de uitdrukking later in dit essay nog ontmoeten – kon niet geheel worden verdrongen. Later bleek wél dat het de enige literaire prijs zou blijven die De zondvloed kreeg, want bijvoorbeeld ook de ako-Literatuurprijs – die dat jaar naar Brigitte Raskin en Het koekoeksjong ging – negeerde Brouwers op flagrante wijze. ‘Ik was vooral verbaasd,’ zo reageerde Brouwers in een kranteninterview op dat gegeven. ‘Toen ik hoorde dat ik overgeslagen was, voelde dat eerst wel aan als een klap, maar meteen was mijn troost dat ook Gerrit Krol, Armando en A.F.Th. van der Heijden overgeslagen waren.’15

De jury van de Bordewijkprijs smokkelde tussen zijn lofwoorden door overigens ook een paar kritische opmerkingen, die de goede verstaander onmogelijk konden ontgaan zijn: ‘De associatief verbonden herinneringsbeelden, door de schrijver dikwijls met overslaande stem aan het papier toevertrouwd, slepen de lezer mee op een wijze die eigen is aan een zondvloed. Je raakt wel eens in ademnood, dreigt ondergespoeld te worden, maar steeds weer word je door de golven tot grote hoogten opgestoten.’ Gelukkig was er de in juryrapporten vertrouwde conclusie: ‘De zondvloed is onmis-

kenbaar het hoogtepunt in het werk van Jeroen Brouwers.’ Overigens koesterde Brouwers wel vaker het gevoel dat De zondvloed door de kritiek schromelijk onvoldoende op waarde werd geschat.

‘Liever citroen dan mandarijn’

Tijdens de jaren zeventig, de periode van Groetjes uit Brussel (1969), Zonder trommels en trompetten (1973) en felle polemische klaroenstoten als J. Weverbergh en ergher die vooral in Vlaanderen heel wat reputaties aan diggelen sloegen, breidde de faam van Brouwers zich mondjesmaat uit, zeker ook als essayist die tal van doorwrochte, raak getroffen schrijversportretten vervaardigde. Niettemin moest hij lang strijden tegen het stigma van ‘onderschat schrijver’.

Bij literaire jury’s lag hij enige tijd niet in de bovenste la. Akkefietjes waren er wel: in 1970 kreeg Brouwers een ‘alternatieve’ Johan Daisneprijs, die hem werd uitgereikt tijdens een schrijversprotestactie in januari 1970 in Amsterdam. Hij omvatte een uit de bibliotheek gestolen dichtbundel van Daisne, De engelse groetenis. ‘Dat hem die prijs ten deel was gevallen vernam hij in een telefoongesprek met een bedroefde Johan Daisne, die geen voeling had met dat soort ludieke acties,’ noteert Johan Vandenbroucke in zijn Schrijversprentenboek.16 Op de openingspagina van de bundel De engelse groetenis staat ‘exemplaar gestolen met goedkeuring van J. Bernlef (vice-voorzitter van de Vereniging van Letterkundigen) tijdens een wilde actie

van het Schrijversprotest, 13 januari 1970) en ‘Société international des personnes avec une crise d’identité.’

Serieuzer was de wrijving omtrent de Vlaamse Arkprijs van het Vrije Woord, een niet specifiek literaire onderscheiding die zeker in de jaren zeventig een serieuze renommee had en veel attentie toonde voor schrijvers op zijn palmares. De Arkprijs, die geen geldbedrag omvatte, was ‘van meet af aan een morele prijs’, die ‘een dwarsligger, een eigenzinnig mens, een consequent voorvechter van een open en kritiseerbaar debat’ bekroonde. Epitheta die zeer wel op Brouwers van toepassing konden zijn.

In 1974 was Brouwers medegedeeld dat hij de Arkprijs zou krijgen, op voorwaarde dat hij op voorhand zou toezeggen de prijs te zullen aanvaarden. Het was het toenmalige Nieuw Vlaams Tijdschrift dat de prijs toekende, en de drie redacteuren die hem ‘in het geheim’ hadden benaderd waren Paul de Wispelaere, Jef Geeraerts en Karel Jonckheere. Die aanpak vond Brouwers ‘oneervol en beneden zijn waardigheid’. Waarom werd verondersteld dat hij deze prijs zou weigeren? Had hij dan toen al de reputatie een querulant te zijn? De vooronderstellingen zijn interessant in het licht van zijn latere weigering van de Prijs der Nederlandse Letteren in 2007. ‘Wilde men mij die prijs toekennen dan moest men dat doen. Wilde men mij die prijs niet toekennen dan moest men het laten. Zomin als ik om die prijs had gevraagd, wilde ik mij laten vragen naar mijn bereidheid hem te komen halen.’ Er was dus ook gekrenkte trots in het spel én een gemarchandeer dat Brouwers volstrekt niet zinde.

Karel Jonckheere poneerde later dat Brouwers de prijs niet wilde aannemen omdat er ‘immers toch geen bedrag’ aan was verbonden. Dat deed Brouwers af als ‘lasterlijke onzin!’ Iets wat hij omstandig uit de doeken deed in zijn dankrede voor de Geuzenprijs in 1982, later opgenomen in Vlaamse leeuwen. Nee, het ging hem om iets anders. De prijs was een ‘doodgewone literatuurprijs’ geworden en moest misschien maar weer een protestprijs worden, zoals dat oorspronkelijk ook bedoeld was. ‘Dàt, en niets anders, zou ik hebben gezegd als de redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift mij die prijs zonder dubbelhartige voorwaarden had toegekend, toen.’17 Uiteindelijk ging de prijs dat jaar naar nobele onbekende Rob Goswin.

 

Een paar keer wordt Brouwers in de jaren zeventig gepolst om zitting te nemen in een literaire jury, een verzoek dat hem telkens met frisse weerzin vervult. In brieven aan poëziecriticus en recensent Tom van Deel (tussen 14.3 en 4.4.1976) die zojuist zitting nam in de jury van de Herman Gorterprijs (tot 1971 Poëzieprijs van de stad Amsterdam), luidt het: ‘Je bent gek, je bent hartstikke gek, dat je nu in een jury zit. Voor diezelfde Amsterdamse poëzieprijs vroegen ze mij een paar jaar terug in de jury. Neen gezegd. Geen verstand van poëzie, dus niet tot oordelen bevoegd.’ Onbarmhartig klinkt het: ‘Wie in jury’s zit, streeft naar een positie in het establishment en kan niet langer koosjer zijn. Liever éénling, eventueel overal

uitgekotst, dan establishment. Ben jij niet een beetje bezig een mandarijn te worden?’18

 

Drie maanden later krijgt Brouwers via Van Deel te horen dat hij ‘op de voordracht’ staat om jurylid te zijn van de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs, genoegzaam beschouwd als een ‘aanmoedigingsprijs’, uitgereikt door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Weer ontbrandt Brouwers in een kolderieke fulminade over de lasten van het juryschap: ‘Beste Tom, wat is dat: “op de voordracht staan”? B.v. dat je van voren draagt en niet opzij? Ik op de voordracht voor jurylid van de Van der Hoogtprijs? Ze kunnen me komen pijpen. Ik wil niet zetelen in welke jury dan ook tot toekenning van enige letterkundige prijs. Liever citroen dan mandarijn, ik. Ik heb [Gerrit] Borgers geen enkele toezegging eromtrent gedaan. Ik ben het toch nooit met iemand eens en niemand is het ooit met mij.’ Waarna ‘Doesjka Meysing’ en ‘Tjit’ Matsier’ een paar vegen uit de pan krijgen, een voorschot op wat het tijdschrift De Revisor in de polemiek De Nieuwe Revisor zal moeten incasseren.

In dezelfde brief expliciteert hij zelfs zijn weerzin tegen het voordragen van auteurs bij literaire prijzen: ‘Beter is het zulke systemen op te blazen dan eraan mee te werken. En voorts moet dat prijzen uitdelen zeker uit handen van nederlandicisten, doctorandussen en rijksambtenaren genomen worden. Alles wat hier staat is mij bloedige ernst. Mijn “kwaadheid” zal te eniger tijd vanzelf wel overgaan in “treurigheid” en daarna in onverschilligheid.’19 Dat was geen blijk van zelfkennis. Brouwers zou zich over het prijzencircus in almaar heviger mate gaan opwinden. Het was als een steeds scherper zittende angel in de voet. Ook de jurybobo’s deelden naderhand nog meer in de brokken. In de geruchtmakende tekst ‘Ik doe niet meer mee’, geschreven in de slipstream van de Gouden Uil 2001 (zie verder), luidde het uiteindelijk: ‘Over de jury’s voor de verschillende concernprijzen zou intussen een spijkerig traktaat zijn te timmeren, waarin schande na schande aan de paal kan worden geslagen. Hoe die jury’s tot stand komen is mij onbekend. Volstrekt willekeurig naar ik veronderstel.’ En de klassieke uitspraak: ‘Omdat er jaarlijks zovéél jury’s nodig zijn, heeft God zowel als de visboer er al weleens in gezeten, kennis van het alfabet strekt tot aanbeveling, verder doet niks ertoe.’

Licht komisch is het hoe Van Deel in Papieren levens, waarin deze een ‘ijverig juryzitter’ wordt genoemd, nogmaals de mantel wordt uitgeveegd. Brouwers wijst op de ako-Literatuurprijsuitreiking in 1996: ‘De Prijs ging toen tot ieders verbijstering naar T. van Deels dierbare vriend Alfred Kossmann, zelf zo geschokt dat hij spontaan in tranen uitbarstte. Zet T. van Deel in een jury en je leert zijn vrienden kennen.’20

Multatuliprijs: ‘vriendjespolitiek’

Wanneer Brouwers kort na elkaar de indrukwekkende romans Zonsopgangen boven zee (1977), Het verzonkene (1979) en Bezonken rood (1981) publiceert, moet hij plotsklaps

zien om te gaan met ‘bekendgewordenheid’. Dat valt hem verre van gemakkelijk. Als aanstichter van een resem polemieken, met onder meer als illustere hoogtepunten de Vlaanderen-polemieken en De Nieuwe Revisor, ‘over de verkindsing in de Nederlandse literatuur van de jaren zeventig’, belandt hij stelselmatig in de vuurlinie en klaagt hij over ‘misbegrepenheid’, ‘al die bagger, al die vooringenomenheid, al die vijandschap’.21 Door Bezonken rood zal hij in een bittere vete verwikkeld raken met Rudy Kousbroek, die hem verweet dat hij de historische waarheid over de wreedheid in de jappenkampen danig geweld aandeed.

 

De gedrevenheid van zijn schrijverschap is intussen immens: ‘Ja, ik sta op de rails en rijd opeens. Nu nog de Nobelprijs en een bronzen standbeeld: mij voorstellend: mijn kop is Indisch, mijn pens is Vlaams, mijn stevig neergeplante poten zijn Hollands.’

Stilaan vinden de zo versmade literaire jury’s weer hun weg naar de Louwhoek in Exel, waar Brouwers zich heeft verschanst. In 1980 ontvangt hij voor ‘Het balansboek’ Het verzonkene de Multatuliprijs, goed voor ‘zevenduizend belastingvrije guldens’. Dat verneemt hij in de periode dat zijn dochter Anne geboren wordt. En heeft hij zelf nu ook niet geprofiteerd van een vriendendienst van Maarten ’t Hart? ‘Intussen heb ik dan – hou je vast! – de Multatuliprijs 1980 voor Het verzonkene in ontvangst mogen nemen!,’ meldt hij aan Hans Roest. ‘(Dit is mij, in het allergrootste vertrouwen en het diepste geheim, je weet wel, meegedeeld door Maarten ’t Hart, die in de jury zat. Mond dicht hierover, want het wordt pas in september officieel. Maar jij mag het best weten. Wat een vreugde dus, tallenkante, – al zou ik die Multatuliprijs liever voor Zonsopgangen boven zee hebben gehad.)’22 Wanneer het nieuws effectief in september de wijde wereld wordt ingestuurd, duiken her en der inderdaad suggesties op dat Brouwers de prijs via ‘vriendjespolitiek’ heeft gekregen. In een brief van 4 september 1980 aan Angèle Manteau schrijft hij: ‘De aanvankelijke blijdschap hierover wordt danig vergald door alweer! allerhande pissig geschrijf in Nederlandse en Vlaamse kranten over mij: “het zal wel vriendjespolitiek zijn geweest.” Alsof ik nooit ook maar iets behoorlijks heb geschreven en ik voor erkenning, lof, roem en prijzen de zolen van “vriendjes” zou moeten likken. In de jury zaten: Maarten ’t Hart (inderdaad, dat is een vriend van me), Hella Haasse (één keer een kwartiertje ontmoet) en Ger Verrips (ken ik niet, nooit ontmoet, nooit mee gecorrespondeerd, niks). Schrijvers zijn er alleen maar om te worden gehoord, gesard en gekleineerd – zolang ze leven tenminste.’23 Van een vriendendienst is er geen sprake – Brouwers duldt de aantijging niet – maar het stak Brouwers wel dat Zonsopgangen boven zee, het boek dat hem meerdere ribben uit het lijf had gekost, bij het prijzengeweld over het hoofd was gezien. Het juryrapport legde mogelijk balsem op die wonde, want het had oog voor beide aspecten van Brouwers’ schrijverschap: ‘Bekroning van dit werk betekent bekroning van een auteur die reeds een indrukwekkend romanoeuvre op zijn naam heeft

staan én van een polemist, die hartstochtelijk ijvert voor terugkeer van kwaliteit in onze letteren.’

Net als bij de Vijverbergprijs kreeg Brouwers een sequel: de Multatuliprijs wordt hem in 2001 ook nog eens toegekend voor Geheime kamers (zie verder), de roman waarmee hij in Nederland en Vlaanderen zijn grootste publiekssucces ooit zal boeken.

 

Brouwers kon dan wel sakkeren dat zijn polemische tamboeringen hem alleen maar bonje en ongerief opleverden, in 1981 werd er toch een ander boeket afgeleverd. Kladboek, dat weliswaar naast ‘polemieken’ ook ‘opstellen en herinneringen’ bevatte en het sleutelverhaal ‘De Exelse testamenten’, krijgt in 1981 de dr. Wijnaendts Franckenprijs van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in Leiden, een in 1934 opgerichte prijs voor essay en literaire kritiek. Brouwers wordt in het stijf klinkende juryrapport geprezen als ‘een gedreven, stijlvol en gewetensvol verdediger van literaire waarden’, terwijl ‘de felheid van zijn polemisch proza wordt gerelativeerd door de humor waarmee hij zijn standpunt onderstreept’. En: ‘Hij weet zijn polemische positie niet alleen overtuigend te verdedigen, maar slaagt er ook in zijn gelijk te relativeren door zich zichtbaar en daardoor kwetsbaar op te stellen.’ In het brievenboek Kroniek van een karakter gaat hij nader in op de jury die hem de lauweren verstrekte: ‘Jury: Fokkema, W.M. Roggeman, De Wispelaere, Van Zonneveld, Zuiderent. Nommertje 1 en 5 heb ik ooit in het langsdrijven ontmoet en handgeschud doch “ken” ik niet. Nommertje 4: ik weet niet wie dat is. Nommertje 3 “ken” ik “het beste” van dit vijfspan, zelfs enigszins wel nogal bevriend mede geweest, maar ja vriendschap, liefde, bewondering, mooi weer en bitterkoekjespudding, dat zijn dingen die voorbij gaan. En nommertje 2 “ken” ik ook wel als zijnde de lui van een ezel, – met hem heb ik zelfs ooit gevochten in een Brussels café, ik heb hem daarbij een schop tegen zijn Kloten mogen verkopen.’ Waarna Brouwers de kleurrijke oorzaak van het handgemeen omschrijft: zijn toenmalige geliefde Anne W. was vanwege de warmte in Roggemans nieuwe café ‘Het nieuwe onkruid’ in haar blote tieten gaan zitten. Wat Willem M. niet zinde in zijn ‘nette’ etablissement, want hij wou haar de kroeg uitgooien. Volgt een gevecht: ‘Dat ik nog weet dat daarbij zijn bril aan stukken spatte. En dat ik ook nog weet dat Willem riep dat hij mij vond “een decadent pervers stuk vreten” en “een mislukte schrijver”.’

Brouwers besluit deze brief aan Goedegebuure met een koldereske opsomming van zijn literaire trofeeënkast: ‘Geheel de uwe, ik houder van de Vijverbergbeker / het Multatulilint met de gespen / de Wijnaendts Franckenparasol / ridder in de orde van de zilveren olifant / ereburger van Sint-Job in ’t Goor (België) / begiftigd met het Kruis van de Heilige Theresia van Avilla.’24 Op 29 november 1981 meldt hij aan Goedegebuure: ‘Ik heb nu zo’n beetje, in exact vijf jaar tijds, alle wateren van het literaire leven over mij heen gehad, alles zoals het gezond is: de Verguizing + Ver-

ramsjing, de Bekendheid, de Literaire Prijzen, de Verkoop, de Kufferstories, de Roem, de Grote Verkoop en… tenslotte, de confrontatie met Het Publiek. Méér is er geloof ik niet.’25 En tegen Walter van den Broeck klinkt het mismoedig: ‘Walter, ik vind: jij en ik krijgen de laatste tijd veel te veel prijzen. Op mij – vertel dit niet verder – heeft het een verlammende uitwerking.’26

Hoezeer de prijzenoptocht Brouwers bijna met een variant van een writer’s block opzadelt, toch ziet de schrijver met een zekere lankmoedigheid hoe de écht majeure onderscheidingen steeds maar weer in de schoot van anderen nederdalen. In een brief aan Gerrit Komrij van 31 maart 1982 klinkt het ronduit sarcastisch: ‘Ach Gerrit, jij en ik behoren allang tot de kardinalen van de Nederlandse literatuur, en in nederigheid zien wij toe hoe subdiakenen worden gezalfd met de P.C. Hooftprijs. Is het misdienaar Cornelis Verhoeven niet, dan is het acoliet Rudy Kousblauw en nu is het weer de assistent-koster Karel van het Ree. Wat toch hebben die mensen kwa “essayistiek” gedaan, anders dan “prettig-leesbare stukken” schrijven waarin ze schreven wat ze in boeken van anderen hadden gelezen, waarin ze dingen schreven die iedereen al wist, waarin ze dingen schreven waaruit hun onbelezenheid blijkt?’27

Geuzen, leeuwen, kroonordes en uilen

Het is een levenslang stokpaardje van Jeroen Brouwers en het heeft hem veel toorn, tegenwind en trammelant opgeleverd: de culturele en literaire verhoudingen tussen Nederland en Vlaanderen, of vooral dan de stremsels en mislukkingen ervan. In Vlaamse leeuwen klinkt het ferm in een tekst uit 1980: ‘Wie schrijft over de culturele integratie van Noord en Zuid, die kan net zo goed schrijven over de integratie in zijn kat haar kut in het voorjaar: – het geblaas, het gekrijs en het gemiauw dat bij beide integraties klinkt is exact hetzelfde.’28 Kortom: een onbegonnen zaak, ja, ‘een scheet in een fles’. Eersterangsgetuige Brouwers zag er lange tijd niets anders is dan eenrichtingsverkeer vanuit Nederland. Tel maar na hoeveel Nederlandse lite-

raire prijzen destijds aan Vlamingen




werden gegund, zonder dat er ooit in Vlaanderen een Nederlandse auteur werd bekroond, zo telde Brouwers ons veelvuldig voor. Hij kon het weten, als geen ander hield hij de schotbalken en slagbomen tussen Vlaanderen en Nederland in de gaten. ‘Mijn schrijverij was zelfs op gang gekomen met het schrijven van twee afscheidsencyclieken over het vermolmde, kortzichtige en hypocriet culturele, vooral literaire leven in het gewest Vlaanderen, dat ik een dozijn jaren van zeer nabij had gadegeslagen,’ noteert hij in De rode telefoon.29 Na die polemieken J. Weverbergh en ergher en Vlaanderen op zijn erghst werd Brouwers in Vlaanderen steevast gedegradeerd tot ‘Vlamingenhater’. Slechts een aantal vooraanstaande literaire figuren als Walter van den Broeck en Jozef Deleu bemerkten dat het Brouwers om iets heel anders te doen was. Deleu bombardeerde Brouwers in 1981 tot ‘de niet begrepen minnaar van Vlaanderen’, en hij zag in een interview in NRC Handelsblad: ‘Ik begrijp meer en meer hoe Jeroen Brouwers die van Vlaanderen houdt, er toch zo op scheldt.’30

Voorzichtig keerde het tij en werd voor de literaire goegemeente duidelijk hoe intens Brouwers de Vlaamse letteren koesterde, ondanks al dat gekapittel en die kinnesinne. Had Brouwers tenslotte zelf niet gezegd dat hij ‘de Nederlandse schrijver is die in het laatste kwart van de twintigste eeuw het vaakst en ook het meest over Vlaanderen heeft geschreven’?31 In 1982 ontving hij een licht anarchistische lauwerkrans die daarop inspeelde en hem behoorlijk verguldde: de (onbezoldigde!) Geuzenprijs van het Gentse vrijzinnig Taalminnend Studentengenootschap ’t Zal wel Gaan. Met de bekroning van Jeroen Brouwers wilde ’t Zal wel Gaan breken ‘met een traditie die stelde dat een Noord-Nederlandse auteur tot dan toe nog nooit een Vlaamse prijs had gekregen’. Ook het feit dat ‘de auteur afbekende en afrekent met de bekrompenheid, het provincialisme en de paapse domper die men in Vlaanderen over de creativiteit pleegt te schuiven’ viel er in goede aarde. En: ‘Anderzijds heeft Vlaanderen aan Bullebak Brouwers een onverdacht pleitbezorger voor de betere Vlaamse literatuur.’32

De prijs, die hem samen met televisiemaker Maurice De Wilde ten deel viel, zou hij niet persoonlijk komen ophalen. Brouwers vond op het laatste moment dat de organisatie weinig professioneel werd aangepakt. Het dankwoord, dat door een ander werd voorgelezen, had hij echter al geschreven en handelde over het ‘hersenspinsel’ van de culturele integratie. Karel Jonckheere krijgt er ettelijke vegen uit de pan over zijn ‘gênante prulgeschriften’ over Noord en Zuid, ‘een gigantische mijlpaal van overbodigheid’, Jozef Deleu wordt bijgevallen en midderwijl slaat Brouwers enige spijkers met koppen: ‘Kwaliteitsverbetering is het enige waarmee de Vlaming voor de dag dient te komen om als “gelijkwaardige partner” te worden aanvaard.’ Ook weidt Brouwers en detail uit over de calamiteitjes achter de schermen bij de Arkprijs van het Vrije Woord (zie eerder). De rede werd gepubliceerd in De Zwijger, het satirische blad van Johan Anthierens. In een brief op 5 november 1982 aan Julien Weverbergh, die hem kennelijk gekapitteld heeft over de feestrede en ze ‘slecht’ en ‘zonder hartstocht’ moet hebben gevonden, expliciteert hij de crux van zijn betoog: ‘Vlaanderens provincialisme en intolerantie.’ En in bredere zin is het ‘Vlaanderens lethargie, die er mede de schuld van is dat Vlaanderen zich thans in een peilloze on-cultuur bevindt’.33

Zowat tien jaar later merkt Brouwers tijdens zijn deelname aan een Saint-Amourtournee hoezeer Vlaanderen zijn oude gewaden aan het afleggen is en ‘er een frissere wind’ was gaan ‘rondstoeien’, zoals hij het registreert in De rode telefoon in 1997. ‘Onloochenbaar is het feit, dat de Vlaamse literatuur inmiddels verfrist en verjeugdigd als uit een lange, diepe sluimer is ontwaakt.’ Er is sprake van ‘nieuwe lampen in verroeste fittingen’.34

Dat Brouwers’ inspanningen voor de Vlaamse cultuur blijvende sporen nalieten en steeds openlijker op waarde werden geschat, bewees de Orde van de Vlaamse Leeuw, die hij op 27 juni 1992 aan zijn palmares mocht toevoegen. Het was geen literaire prijs, maar wél een ‘blijk van waardering voor een consequente en kordate houding in de culturele ontvoogding van de Vlaamse gemeenschap’. Opnieuw hield hij een toespraak: ‘De trots op onze littekens’ waarin de toenadering tussen Noord en Zuid weer aan de orde van de dag was en herhaalde hij hoe hij nooit ‘zonder hartstocht’ geprobeerd heeft ‘een brug te leggen, gesteund op pijlers van interesse, aandacht, begrip en waardering, tussen het gebied boven de grote rivieren en dat daaronder’.35 Op 19 februari 1993 wordt aan de lintjes en versierselen nog de Ridder in de Kroonorde toegevoegd, en het is als ‘de koestering van een geliefde die altijd heeft geweten dat ik van haar heb gehouden’, zij het dat deze niet van Vlaanderen maar van België afkomstig is, ‘de nu verkavelde natie’, een land dat ‘daarjuist uit elkaar is gevallen in federale puzzelstukken’36: ‘Als het zo doorgaat breekt ooit de dag aan dat ik zal kapseizen onder de koesteringen van mijn geliefde.’ Geen haar op Brouwers’ hoofd die er intussen aan gedacht heeft om deze onderscheidingen te weigeren.

Nog meer waardering – en dit keer van sterk geldelijke aard én met grote weerklank – krijgt Brouwers voor zijn verzamelde geschriften over Vlaanderen, die in 1994 systematisch gebundeld werden in Vlaamse leeuwen, van polemieken tot essays en portretten, daarmee zijn particuliere ‘Geschiedenis der Vlaamse Letteren’ vormend. Kort daarvoor had Brouwers zich na een lange Nederlandse periode weer in Vlaanderen gevestigd, in het Limburgse dorpje Zutendaal. De non-fictie Gouden Uil voor Vlaamse leeuwen op 11 maart 1995 leek daarmee ook van een hoge symbolische lading vergezeld te gaan, temeer daar het volgens Brouwers de eerste keer was dat een Nederlander een prestigieuze Vlaamse literatuurprijs kreeg toebedeeld. Later, in zijn ophefmakende dankwoord voor zijn tweede Gouden Uil (zie verder), benadrukte Brouwers op welke manier die essay-Uil hem toucheerde: ‘Ik was en ben nog steeds tamelijk trots op deze essay-uil. Naar ik al eerder heb opgemerkt, voel ik me in de eerste plaats een essayist en van sommige van mijn essays heb ik grotere voldoening dan van sommige van mijn verhalende werken.’37

Toen werd deze eerste editie van de Gouden Uil nog uitgereikt in drie categorieën: Adriaan van Dis kreeg de lauweren voor de fictie en Anne Provoost bij de jeugdauteurs. De huldigingen en uitverkiezingen vonden plaats in de vrt-studio’s aan de Brusselse Reyerslaan tijdens ‘een welhaast, avondvullend, ellendig langdradig, rechtstreeks uit te zenden televisieprogramma’ en bleek een nogal turbulent naspel te hebben, waarbij Herman De Coninck, die ook genomineerd was voor zijn Intimiteit onder de melkweg, een rol speelde. ‘Natuurlijk krijg jij die Uil,’ zeiden we tegen elkaar. Maar toen puntje bij paaltje ging de prijzenpot van 750.000 Belgische frank naar Brouwers. De Coninck bleek ontroostbaar: ‘Mijn blijdschap werd overschaduwd door zijn teleurstelling. Die was hem aan te zien. Zijn gezicht wit als papier, de mond in een naar treurgrimas neigende heldhaftige glimlach, de ogen starend en confuus.’ Het gezelschap is het dan maar ‘op een zuipen gaan zetten in het Brusselse gezelligheidslokaal L’Archiduc’: ‘Ik bood mijn verslagen mede-Uil als binnenkomer niet één pint aan, maar tien pinten tegelijk, en ikzelf nam er ook tien. Met al die glazen voor ons op het tafelblad uitgestald, was het of wij gezellig op een strandje zaten met uitzicht op de schuimende branding van een pisgele zee.’ De dronkenschap sloeg met volle kracht toe. ’s Anderendaags, al lang en breed weer thuis, vijf kwartier rijden van Brussel vandaan, zowel mijn leesbril kwijt [….], alsook de cheque waarop het bedrag van de Uil-prijs was ingevuld.’ In Alles is iets staat het relaas in geuren en kleuren te lezen: ‘Bril-weg. Uil-geld weg. Geen liquiditeiten voor aanschaf van een nieuwe bril. Vrouw kwaad. Er braken chagrijnige dagen aan, waarin zelfverwijt en wroeging mij pijnigden als door mijn ziel priemende braadspitten.’ Navraag bij de Archiduc brengt opheldering: in zijn zwarte brillendoos blijkt de cheque te zitten, intussen bevlekt door drank en verfrommeld tot ‘een deels gescheurd stuk papier dat zo stevig in elkaar was gerold dat het eruitzag als een vezelig stukje touw’.38

Het gouden sierkader van de huygensprijs

In de jaren negentig vallen de prijzen Brouwers bij trosjes in de armen, zo moet worden vastgesteld, zowaar tot in het buitenland toe. Voor zijn gehele oeuvre krijgt Brouwers in 1993 de Constantijn Huygensprijs, ook alweer een prijs die uitging van de Jan Campertstichting, die hem kennelijk gunstig gezind was. De prijs omvat 10.000 gulden, het nieuws vernam hij van zijn kersverse buurman die het in het radiojournaal had opgepikt. Ongetwijfeld was het mede een laat eerbetoon aan De zondvloed (1988). Ondanks diverse connotaties als meesterwerk in de kritiek, viel het boek ook in het prijzengewoel tussen twee stoelen, zoals we al zagen.

Om de haverklap wordt in het juryrapport van de Huygensprijs gehamerd op het autobiografische gehalte van zijn boeken: ‘In zijn geheel is het oeuvre van Brouwers autobiografisch te noemen. Hij “boekstaaft” zijn eigen leven, “ijkt” en “herijkt”, “maakt de balans op” en “schrijft zijn testament” – deze en soortgelijke uitdrukkingen komen er herhaaldelijk in voor.’ En: ‘Aan [het] monsterverbond tussen Eros en Thanatos ontspruiten heel Brouwers’ oeuvre door de motieven van onmacht, eenzaamheid, walg, schuldgevoel, mislukking, verval en doodsverlangen, die in een cumulatieve reeks elkaar oproepen, versterken of omkeren.’ Voor zijn schotschriften staat hij op één lijn met pamflettisten als Multatuli, Lodewijk van Deyssel, E. du Perron, W.F. Hermans en Gerrit Komrij,’ zo sprak de jury, bestaande uit Harry Bekkering, Hugo Brems, Han Foppe, Anton Korteweg, Janet Luis, Nicolette Smabers, Sarah Verroen, Paul de Wispelaere en Ad Zuiderent.39 Paul de Wispelaere blijkt overigens opvallend vaak present in de jury’s die Brouwers bewieroken.

In zijn dankwoord wordt Brouwers overvallen door ‘een weemoedig makende gedachte’: ‘Wat dertig jaar geleden bij dat stinkende kacheltje begon, wordt nu in een gouden sierkader gezet en daarin ziet de schrijver opeens het panorama van zijn geschreven leven. Dat is een landschap vol teksten, boeken en titels die daar liggen als stapstenen door de tijd, – mijlpalen en grafzerken, paleizen en ruïnes, successen en faillissementen, juwelen en sintels.’ Brouwers kampt met de terugke-

rende gedachte dat de ouderdom hem heeft ingehaald, dat de ‘klok nadrukkelijker harder gaat tikken.’ De enige remedie is de dood verschalken met de schrijverij, het stond al te lezen in Zonsopgangen boven zee: ‘Over de sterfelijkheid die met onsterfelijkheid, en de vergankelijkheid die met onvergankelijkheid moet worden bekleed.’40 Maar dat zijn oeuvre als ‘een bij uitstek autobiografisch oeuvre’ wordt gecatalogeerd, bevalt Brouwers niet, want ‘in strikt autobiografische zin heb ik amper over mijn leven geschreven’.

Prix femina: waas van verwarring en feestelijkheid

In 1995 belandde er zowaar ook een Franse sierduif op de vensterbank van Brouwers én een die hij meteen in een gouden kooi stopte. Op 6 november 1995 mocht hij de Prix Femina étranger in ontvangst nemen voor de bij Gallimard verschenen vertaling van Bezonken rood, geheten Rouge décanté. Aan de prijs, die werd uitgereikt door een uitsluitend vrouwelijke jury met onder anderen Benoîte Groult, was geen geldbedrag verbonden. De Femina étranger viel nog nooit eerder te beurt aan een schrijver uit het Nederlandse taalgebied. En hij was om meer redenen curieus: Bezonken rood had bij verschijning in Nederland regelmatig verwijten van vrouwonvriendelijkheid te incasseren gekregen.

De toekenning wekte tevens ‘verbijstering’ bij Brouwers, temeer daar het decorum – het luxe Hôtel de Crillon aan de Place de la Concorde – het geheel een feëriek en plechtstatig cachet gaf. ‘Mediageniek als ik ben, leuk om te zien ook, met pak aan en mijn vrouw was in jurk, deed ik mij veelvuldig filmen, fotograferen en interviewen,’ schrijft Brouwers gekscherend in Feuilletons. Extra Edietzie.41 En in een interview luidde het dat ‘de rest van de dag is voorbijgegaan in een waas van verwarring, vervreemding en feestelijkheid’.42 Toch werd de prijsuitreiking overschaduwd door de afwezigheid van zijn uitgever bij De Arbeiderspers tussen 1991 en 1995, Ronald Dietz, een kwestie die in Feuilletons met veel polemische paukenslagen uitputtend wordt behandeld. Het ontbreken van Dietz op de plechtigheid viel zelfs de Franse uitgever Gallimard op en die kon er niet om lachen toen Brouwers hem het nieuws moest bekennen: ‘Ik antwoordde de heer Gallimard dat de directeur van De Arbeiderspers Amsterdam het niet de moeite waard had gevonden. […] Niet de moeite waard? Had hij mij correct verstaan? Verbijsterd trok hij zijn mondhoeken, wenkbrauwen, voorhoofdrimpels, schouders en armen op. Stupéfait! Toen hij alles weer had laten zakken, schudde hij zijn hoofd om zulke stupiditeit, om zo’n doodgewoon weggegooide kans om aan goodwill en p.r. te werken, belangrijker dan tien Buchmessen bij elkaar. […] Zo was hij toch nog op het feest aanwezig, de manager, die ervan droomt “de grootste” te worden. Die avond in Parijs, 6 november 1995, was hij in ieder geval de grootste risee.’43 Kort nadien werden met veel geknetter en gedonder de bruggen tussen Brouwers en Dietz voorgoed opgeblazen, mede als gevolg van deze affaire. In Dietz zag Brouwers ‘de personificatie van het managertype op maffianiveau – geportretteerd tegen de achtergrond van de

steeds duidelijker waarneembare verloedering van het boekbedrijf-in-het-algemeen.’44

Al mocht de Prix Femina étranger dan geen munten omvatten, in Frankrijk bivakkeerde Rouge décanté als gevolg van de bekroning wel een tijdlang in de bestsellerlijsten. Binnen een paar weken waren er bijna 20.000 exemplaren van verkocht.

Gouden uil 2001: ‘ik doe niet meer mee’

In oktober 2000 verschijnt Geheime kamers, Brouwers’ 488 pagina’s tellende overspelroman, over ‘de liefde en de onvervulbaarheid ervan’, cirkelend rond de passie van ene Jelmer van Hoff voor de grillige Daphne. Brouwers zelf gewaagde van de ‘oude componist die zijn gerijpte symfonie’ schrijft. Het boek wordt juichend onthaald, mede vanwege het feit dat Brouwers voor het eerst echt met een plot in de weer is en een lichtere toonzetting lukte. Op slag verkreeg Geheime kamers bestsellerstatus. Ditmaal was het écht een kwestie van tijd voor hem ook aanzienlijk prijzenmanna zou toevallen. Voor de Gouden Uil belandde hij op de shortlist samen met onder meer Werk van Josse de Pauw, Leo Pleysiers Volgend jaar in Berchem, Fantoompijn van Arnon Grunberg en Marjolijn Februari’s Een pruik van paardenhaar & Over het lezen van een boek.

Maar eerst kreeg Brouwers nog te maken met een malicieuze kwestie, die het oogmerk leek te hebben om hem in diskrediet te brengen en zijn nominatie voor de Gouden Uil volkomen overheerste. Op 15 maart 2001, amper negen dagen voor de uitreiking van de Gouden Uil, werd Brouwers door De Standaard der Letteren frontaal beschuldigd van plagiaat. Hij zou zich voor zijn eerste roman Joris Ockeloen en het

wachten (1967) bediend hebben van de nooit uitgegeven roman Dichotomie van een geboorte van Dirk De Witte. Dat bleek spoedig erg oude wijn in (niet eens) nieuwe zakken, ‘zo oud als Methusalem,’ aldus Brouwers. De beweringen van Onno Blom waren losjes gebaseerd op een eerder door Ward Ruyslinck en Julien Weverbergh gelanceerde kwakkel. De beschuldiging wordt door wetenschappers Kris Humbeeck, Ernst Bruinsma en Jan Stuyck na controle van typoscripten in het amvc-Letterenhuis voorgoed afgeserveerd, ‘gebaseerd op louter insinuaties’. ‘De hetze is kunnen ontstaan door een fundamenteel gebrek aan journalistieke (en wetenschappelijke) vaardigheden.’ De Standaard-canard veroorzaakt niettemin grote stampei. Kris Humbeeck concludeerde: ‘Als je Brouwers toch beschuldigt van plagiaat, maak je ‘m eigenlijk een groot compliment: dat betekent dat hij geïnspireerd genoeg was om op zeven weken tijd zijn roman te schrijven.’45

Door de trammelant stond de uitreiking van de Gouden Uil onder hoogspanning. Kon de jury bij wijze van restitutie voor het doorstane leed nog wel om Brouwers heen? Met unanimiteit werd Geheime kamers door de jury, onder voorzitterschap van Anna Luyten, uitgekozen ‘omdat we geraakt werden door het bezwerende taalgebruik waarmee de auteur de uitersten van het menselijke heeft beschreven. […] Omdat in iedere vezel van het verhaal, speels en sereen, wordt gezocht naar een antwoord op de vraag waarom de mens van zichzelf een verzinsel maakt en van zijn leven een archief.’ Brouwers nam deze tweede Gouden Uil hoffelijk in ontvangst maar bij zijn dankwoord school het venijn in de staart. Na een allusie op het vermeende plagiaat, volgde de uitsmijter: ‘En nu ik hier toch sta, kondig ik aan dat ik mij niet langer ter beschikking stel voor opluistering van evenementen als deze, die minder en minder met de ware aard van de literatuur te maken hebben.’ Dan volgden de vaak geciteerde woorden: ‘Deze circussen van ijdelheid, maar ook van zakelijke belangen en handjeklap achter de schermen worden opgevoerd ter meerdere glorie van niets anders dan commercie.’ Schrijvers zijn er niet meer dan ‘poppenkastfiguren’, aldus Brouwers en hij achtte zich ‘te chic’ voor ‘het systeem van openbaar gemaakte longlist, shortlists, nominaties en de verstikkende verplichting om er als schrijver aan mee te werken alsof je tegen je wil meedoet aan lotto of bingo met één op vijf kansen’. De conclusie luidde: ‘Ik doe niet meer mee’ en ze galmde lang na.46

Brouwers werd diezelfde avond in maart 2001 eveneens vergast op de Gouden Uil Publieksprijs. Daar haalde hij voor Geheime kamers bijna 4000 van de meer dan 9000 voorkeurstemmen. Dat stemde Brouwers tot tevredenheid: ‘Die Publieksprijs levert dan wel geen geld op. Hij is me uiteindelijk meer waard dan de Uil van de vakjury. De publieksprijs werd mij toegekend door duizenden lezers, de andere onderscheiding zegt iets over de waardering van vijf mensen.’47 Ook kreeg Brouwers in de marge het Gouden Uilskuiken, een wat badinerende prijs van jongeren uit enkele tientallen Vlaamse en Nederlandse scholen, die daarmee protesteerden tegen het feit dat de jongeren-Gouden Uil dat jaar niet meer werd uitgereikt.48

Een geblesseerd vakman

Dat waren slechts krullen in de marge. Het tumult dat in de media losbarstte over de flamboyante dankspeech kruidde daarentegen dagen- en wekenlang de literaire debatten. De fall-out was verstrekkend. Commentator Yves Desmet ging in De Morgen van 26 maart 2001 nader in op de uitlatingen van Brouwers en noteerde dat het ‘lang geleden [was] dat iemand nog zo’n mooie rochel spuwde in de hand die hem voedde’. Hij noemde het ‘hoogst on-Vlaams gedrag’ van Brouwers: ‘Je zou natuurlijk kunnen opmerken dat Brouwers met die houding beter de prijs had kunnen weigeren, maar zijn licht vilein karakter is inmiddels zo genoegzaam bekend dat je begrijpt waarom hij deze kans – de keizer in zijn eigen paleis melden dat hij naakt is – niet liet liggen. En – niets menselijks is Brouwers vreemd – het was tegelijk een mooie wraak op een van de hoofdsponsors, een krant die hem twee weken terug volledig onterecht van plagiaat beschuldigde.’

In de talloze reacties werd Brouwers regelmatig geschoffeld voor zijn gebrek aan consequentie, die zelfs inhaligheid zou verraden. Waarom stuurde hij bijvoorbeeld het prijzengeld niet linea recta terug? Angèle Manteau reageerde later in een interview: ‘Dat hij pleit voor een andere beschouwing van de literatuur, is goed, alleen had hij zijn moment slecht gekozen: je spuwt niet in de soep.’49

De teneur van die opvatting klonk door tot in de lezersbrievenrubrieken. Zo schreef ene W. Schiettecatte dat ‘de “mooie rochel” van Jeroen Brouwers misschien de bewondering [opwekt] van velen, zelfs van Yves Desmet, maar ik denk onvermijdelijk aan Jean-Paul Sartre, die in 1964 de Nobelprijs weigerde en níét de cheque van tientallen miljoenen op zak stak. Die daad zonder veel woorden heeft meer weerklank gevonden dan het hypocriete gedoe van een hijgende Jeroen Brou-

wers.’50 In De Standaard weersprak ene Monique Schrans dat in de lezersrubriek: ‘Jeroen Brouwers is in deze hypocriet noch amechtig. Een verzuurd schrijver? Ook niet. De winnaar van de Gouden Uil heeft gereageerd als een geblesseerd vakman. Vandaar het pathetische angstzweet.’51

Reclamemaker Bruno Vanspauwen vond dan op de opiniepagina’s van De Morgen weer dat Brouwers een verkeerd signaal uitstuurde en de verkeerde vijand koos. ‘Brouwers bewijst zichzelf, en al die anderen die kwaliteit nastreven, geen dienst. Hij bevestigt nog maar eens dat de “ware kwaliteit” zich ver van het commerciële moet houden. Als hij de Gouden Uil, een evenement dat al bij al commercieel discreet wordt omkaderd, al een “circus” noemt, dan moet hij niet verwonderd zijn dat kwaliteit geen toegang vindt tot de samenleving. Dan geeft hij nieuwe munitie aan diegenen die zeggen dat er “geen publiek is voor kwaliteit”, en dat je dus wel rotzooi moét brengen om rendabel te zijn.’52

Het leek of iedereen zijn waarheid puurde uit Brouwers’ uitval tegen de verstrengeling van commercie en literaire prijzen. Het leidend motief van het betoog dreigde onder te sneeuwen. Ook medegenomineerde Leo Pleysier mengde zich in de debatten met een vrije tribune. Eerst kon hij ‘met enige instemming’ knikken, ‘zoals u daar gebruik hebt gemaakt van uw moment de gloire om uw gemoed te luchten over de bangelijke verbinding kunst / competitie / commercie, die stilaan alles en iedereen in zijn verstikkende wurggreep neemt.’ Maar geleidelijk aan, voelde hij zich onbehaaglijk bij wat er te berde werd gebracht: ‘Kort daarna vond ik uw betoog ineens ook niet sympathiek meer. […] Op het einde van uw tekst begint u zowaar te spreken in naam van uw medegenomineerden. Onder wie deze jongen dus. Maar als er nou iets is wat deze jongen absoluut niet verdragen kan, dan is het wel dat. Kan ik absoluut niet tegen nee, iemand die in mijn naam praat. En u matigt zich nog meer aan: op een bepaald moment begint u zelfs de gevoelens te beschrijven die wij, genomineerden, tijdens deze poppenkast geacht worden te voelen, te tonen, te verstoppen et cetera.’ Pleysier vermaande Brouwers vervolgens: ‘Mijnheer Brouwers, ik verbied u om mijn gevoelens op te voeren en die in uw theater te gebruiken. Ik voelde en voel mij helemaal geen verliezer. Laat staan een concurrent van u. Integendeel.’ Om te concluderen: ‘Ik heb niks maar dan ook niks gemeen met u. Of evenveel of even weinig als een bewoner van Mars met een bewoner van Jupiter. Ik wil dat graag houden zo.’ Pleysier gaf Brouwers nog een raad mee, die hij inderdaad ter harte zou nemen: ‘Zo vond en vind ik bijvoorbeeld dat u in plaats van die uitval te plaatsen ook uw kat had kunnen sturen. Zodat die kat van u voor het oog van de camera die uil had kunnen oppeuzelen.’53 Sindsdien is Brouwers telkens afwezig gebleven wanneer hij voor een shortlist van een commerciële prijs werd genomineerd. Op de vraag waarom hij uiteindelijk toch kwam, had Brouwers snel een antwoord klaar in Vrij Nederland: ‘Dat is niet vreemd […] Tien dagen had de pers gedaverd. Ik wilde niet de indruk wekken dat ik als een schichtige mol onder de grond zou wegkruipen.’54

Een andere medegenomineerde, luisterend naar de naam Arnon Grunberg, hekelde Brouwers’ gedrag op veel frontalere wijze. Grunberg schreef Brouwers een open brief in Humo, waarin hij hem inconsequentie verweet en zijn uitgangspunt onderuit haalde. Want, zo lijkt Grunberg te suggereren, schrijvers zijn sowieso competitief ingesteld. ‘U kwispelde en likte als een geslagen hond en tegelijkertijd veinsde u zeer matig dat u niets te maken wilde hebben met het circus van ijdelheid. U, die het grootste en onoprechtste circus van ijdelheid bent uit de Nederlandse literatuur. Nog één citaat uit uw dankwoord: “De genomineerde schrijvers zien zich ten opzichte van elkaar geplaatst in een situatie van competitie en rivaliteit, waar ik mijzelf verre van wens te houden.” Uw briljante stijl doet mij telkens weer huilen. Denkt u echt dat die situatie van competitie pas ontstaan is door Gouden Uilen en ako-prijzen? Wat aandoenlijk. Natuurlijk houdt u zich verre van competitie. U weet dat u niet uw hele leven kunt blijven vertrouwen op de domheid van lezers en de blindheid van critici.’55

Tijd en rust

Dat Brouwers zich genoodzaakt zag om na deze dosis moedwil en misverstand de puntjes op de i te zetten, verbaasde niet. Op 9 mei 2001 publiceerde hij in De Morgen de aanzet van een essay met de beruchte woorden Ik doe niet meer mee, dat later terechtkwam in Papieren levens, dat in oktober 2001 verscheen en ook in Vrij Nederland werd geplaatst. ‘Ik zei dus, dat ik niet tegen literaire prijzen ben. Zeker niet tegen literaire prijzen van een zo hoog geldbedrag dat ik me er, na afbetaling van schulden, enige tijd financieel drijvende mee kan houden.’ Brouwers verwees vervolgens uitdrukkelijk naar zijn eigen financiële situatie en naar de situatie van het schrijversinkomen, een thema dat hem de komende jaren ook zal blijven bezighouden. ‘Mijn schrijverij is geen vetpot en tot op de huidige dag is het grootste deel van mijn literaire leven bekostigd door de Nederlandse belastingbetaler via subsidieverlenende instellingen. Om zo’n subsidie mag ik ieder jaar nederig smeken, waarbij ik me dien te verantwoorden terzake mijn schrijfproductie van het voorbije jaar. Ik schrijf me de kolere om a) mijn werkbeurs niet te verliezen, b) omdat het mijn morele eer te na zou zijn geen goede waar te leveren voor geld uit de gemeenschapsportemonnee.’ Hij argumenteerde dat ‘tijd’ en ‘rust’ de belangrijkste omstandigheden zijn voor een schrijver. ‘Beide dingen kan de schrijver kopen als hij over geld beschikt.’ Vandaar dat literaire prijzen dus steeds welkom waren. Toch legde Brouwers in Ik doe niet meer mee en detail uit waarom de commerciële literaire prijzen ontsporen en vergalopperen, en vanuit het oogpunt van de schrijver ‘het tegendeel van tijd en rust opleveren’. Er was de excessieve media-aandacht, de verplichting om mee te draaien in de carrousel, de concurrentiële dwang van de langlijst en de kortlijst, de jury’s. ‘En merk op: sedert de concernprijzen bestaan, spreekt men van de Prijs “winnen”. Alsof men er als een gladiator voor heeft gevochten. De hiervoor bedoelde “sierduif”-prijzen, vernoemd naar literaire hoog-

heden als P.C. Hooft, Constantijn Huygens, Multatuli, plegen de schrijver te worden “toegekend”. Door een jury die zowel voor als na de toekenning zwijgt over andere gegadigden die tijdens haar beraadslagingen ter sprake zijn gebracht.’ Na een lange, tragikomische opsomming van krampachtige situaties waarin schrijvers verzeild geraken door hun Uil-, Libris- of ako-nominaties of lauwerkransen, concludeert Brouwers: ‘Ik zei dus dat ik literatuur te chic acht voor al het hier opgesomde geklieder en gekledder.’ Maar zal Brouwers vanaf dat moment de commerciële prijzen weigeren? Nee, want: ‘Ik bevind me niet in de positie om een van zoveel vetogen voorziene Prijs te weigeren. Maar ik weiger om er ten faveure van andermans commercie, publiciteit en gloria en ten nadele van mijn tijd en rust voor door de modder te kruipen. Bij voorkomende gelegenheid zal ik de mecenas mijn bankrekeningnummer mededelen.’56

Een vooruitziende gedachte, want Brouwers werd voor Geheime kamers ook bekroond met de ako-Literatuurprijs op 20 oktober 2001 en kon meteen de daad bij het woord voegen. Uiteraard bleef hij afwezig in het rechtstreekse televisieprogramma van Sonja Barend, waarin de prijs werd uitgereikt. ‘Brouwers gaat zich niet een avond lullig voelen,’ kopte de Volkskrant op 27 september 2001. De andere genomineerden waren Stefan Hertmans (Als op de eerste dag), Willem G. van Maanen (Een huis van lief en leed), Harry Mulisch (Siegfried), Gerrit Krol (De vitalist) en Geerten Meijsing (Dood meisje). ‘In dat programma werden enkele medegenomineerden zo geschoffeerd, dat de televisiemakers onbewust het gelijk van Brouwers illustreerden, namelijk dat de schrijvers zich daarvoor niet hoeven te lenen,’ noteert Johan Vandenbroucke, die dat jaar zelf in de jury zat.57 De jury bestond verder uit juryvoorzitter Schelto Patijn, Willem Otterspeer, Monica Soeting, Bart Vervaeck en Jeroen Vullings. Ook werden publieksstemmen bij de besluitvorming betrokken. Patijn prees Geheime kamers als een boek dat ‘klinkt als een symfonie en is gebouwd als een kathedraal’.

Bij de nominaties voor de Libris Literatuurprijs viel het boek tot ieders verrassing uit de boot, maar zeker is dat Geheime kamers Brouwers’ meest lucratieve boek ooit werd, zowel als prijzenverzamelaar als aan de kassa’s. Kort na de Gouden Uil, op 13 juni 2001, vernam Brouwers dat hem ook de Multatuliprijs was toegekend, die hij, zoals gezegd, in 1980 al had ontvangen voor Het verzonkene. De uitreiking in de Beurs van Berlage door het Amsterdams Fonds voor de Kunst baadde in een surrealistische atmosfeer: even voordien hadden de aanslagen op de wtc-torens in New York plaatsgevonden. Brouwers had een dankwoord voorbereid dat uiteindelijk niet hoefde te worden uitgesproken. Daarin staat onder meer te lezen: ‘De naar Multatuli vernoemde prijs valt mij nu voor de tweede keer te beurt voor mijn werk, dat te beschouwen is als een foto van mijn ziel. Ik voel me allerminst betast en beduimeld door vuile handen. Integendeel gestreeld en gekoesterd door handen die geuren naar viooltjeszeep. Ik accepteer dit huldeblijk met trots en dankbaarheid en wil alleen vandaag en geïnspireerd door de milde stemming van dit moment

best voor één keer zeggen: “Publiek, ik bemin u met grote innigheid”.’58 Geheime kamers werd door de lezers van het tijdschrift Humo ook nog begunstigd met Humo’s Gouden Bladwijzer. Het boek groeide uit tot een longseller, wat voor Brouwers, plots even rijk, een nieuwe, ontregelende ervaring bleek: ‘Volgend jaar rijden ze de euro’s hier met een kruiwagen binnen.’ Door het succes kreeg hij op slag wéér een (tijdelijk) writer’s block.

Prijs der Nederlandse letteren: ‘een aalmoes’

Dat Brouwers’ oeuvre nu stilaan rijp werd voor de kers op de taart, met name de Prijs der Nederlandse Letteren, leek in de loop van het eerste decennium van de 21ste eeuw niemand nog te betwisten. Vooral omdat de auteur zijn schrijverschap steeds verder uitdiepte en schakeerde en ook al de Constantijn Huygensprijs als oeuvreprijs had bijgeschreven. Maar was de Prijs der Nederlandse Letteren wel de oppergaai?

Op 24 april 2007 besloot de sierduif van de Nederlandse Taalunie in ieder geval koers te zetten naar Zutendaal en werd bekendgemaakt dat Jeroen Brouwers de Prijs der Nederlandse Letteren 2007 ontving. Een jury onder voorzitterschap van Anton Korteweg en met verder Marijke Arijs, Jerome Egger, Joris Gerits, Joke van Leeuwen, Jeroen Overstijns en Thomas Vaessens, nam die beslissing. De prijs, die eenmaal per drie jaar wordt uitgereikt aan een auteur van oorspronkelijk Nederlandstalig literair werk, behelsde een bedrag van 16.000 euro. Jeroen Brouwers was sinds de instelling van de prijs in 1956 de achttiende laureaat en zou op 20 november uit handen van Koning Albert ii in het Koninklijk Paleis te Brussel de prijs plechtig in ontvangst nemen.59 De jury kwam unaniem tot zijn keuze en eerde Brouwers als een ‘buitengewoon stilist’. Volgens hen heeft Jeroen Brouwers ‘in de naoorlogse Nederlandstalige literatuur bakens uitgezet en verzet’ en heeft hij ‘het egodocument verheven tot een volwaardig literair genre’. Ook Brouwers’ brievenboeken werden van een ‘ongeëvenaarde kwaliteit’ genoemd. Brouwers schreef zijn bekende polemieken ‘met veel vuur en verontwaardiging maar vooral steeds met veel liefde voor het onderwerp,’ aldus nog de jury. Woorden die later als een boemerang in het gezicht van de gulle schenkers zouden terugkeren.

Maandenlang leek er geen vuiltje aan de lucht en dreven er nog meer eerbewijzen richting Brouwers. Men was buitengewoon attent en lief voor de auteur. Zo werd Brouwers in zijn woonplaats Zutendaal, waar hij toen al twaalf jaar woonde, vereerd met een kunstwerk van de hand van Gerard Bijnens, dat op 26 oktober zou worden ingehuldigd en liefst 2,2 ton woog en 2,5 meter hoog was. Volgens cultuurcoördinator Jos Bamps wilde de gemeente Zutendaal hem al langer eren: ‘Dat hij nu de Prijs der Nederlandse Letteren heeft gekregen, hebben we aangegrepen om een kunstwerk te laten maken,’ zei de man op de regiopagina’s van Het Laatste Nieuws.60 Op 3 september 2007 volgde de Tzum-prijs van het gelijknamige literaire tijdschrift dat telkens de ‘beste zin in verhalend proza van het afgelopen jaar’ be-

kroont. De jury plukte een zin uit de inleiding van zijn ‘oerboek’ In het midden van de reis door mijn leven (2006): ‘Al stond in het centrum van het huis een kachel als uit de machinekamer van een stoomschip en stortte ik deze vol kolen en hout uit het bos, ze verspreidde geen warmte, – zoals er ook van mij, volgestort met het witte water van de firma Bols, niet echt meer iets constructiefs uitging.’ De omvang van de prijs in euro’s was identiek aan het aantal woorden in de zin. Brouwers kreeg zodoende 52 euro én een wisselbeker.

Maar kort na verschijnen van zijn nieuwe roman Datumloze dagen, die vergezeld ging van een scheepslading lovende kritieken, bond Jeroen Brouwers de kat de bel aan in een aantal interviews. Daarin uitte hij zijn ongenoegen over het feit dat de Vlaamse en Nederlandse overheden slechts 16.000 euro veil hadden voor de Prijs der Nederlandse Letteren, toch beschouwd als de hoogste literaire onderscheiding in het Nederlandse taalgebied, ja, zelfs vaak geheten de ‘Nobelprijs der Lage Landen’. Het bedrag was symbolisch voor de lage ‘waardering van de staat voor de schrijver en de literatuur in het algemeen,’ zo brieste Brouwers. ‘Je wordt naar de Parnassus getild en afgescheept met een aalmoes.’ In de Volkskrant formuleerde Brouwers zijn grieven in een interview met Arjan Peters. ‘Het schijnt om de eer te gaan. Ze kunnen me wat. De beide cultuurministers Plasterk en Anciaux gaan nu misschien kijken of dat bedrag in de toekomst kan worden opgeharkt. Eens in de drie jaar brengen ze zestienduizend euro op, wie kan daar in godsnaam zijn knie aan schaven? […] Ik vraag dit niet uit geldlust, maar uit armoei. Letterlijk! Je moet als ouwe vent met zoveel boeken achter je nog smeken om ergens een bedragje los te krijgen.’61 Vrijwel meteen kreeg Brouwers bijval van een aantal Vlaamse schrijvers. In de krant De Morgen schreven auteurs Tom Naegels, Erik Vlaminck en Koen Stassijns vanuit de Vlaamse Auteursvereniging op zaterdag 20 oktober een open brief aan de Vlaamse en Nederlandse ministers van Cultuur Bert Anciaux en Ronald Plasterk, die op maandag 22 oktober ook in de Volkskrant verscheen. Daarin ijverden ze voor een prestigeverhoging van de Prijs der Nederlandse Letteren. ‘Het bedrag dat Nederland en Vlaanderen op dit ogenblik aan de Prijs der Nederlandse Letteren verbinden, getuigt van een gebrek aan respect voor de Nederlandstalige literatuur en haar traditie. […] Voor een goed begrip: een bedrag van 16.000 euro lijkt aanzienlijk. Maar het gaat hier om een prijs die slechts om de drie jaar en door twee landen samen wordt uitgereikt. Dat komt neer op een uitgave in de begroting van 2.666 euro per jaar. En dat als bekroning van een schrijversloopbaan van vaak meer dan dertig, en in dit geval zelfs veertig jaar.’ Vergeleken met andere prijzen valt op hoe de Prijs der Nederlandse Letteren zich laat overvleugelen, stelden Naegels en co. ‘De Gouden Uil levert 25.000 euro op, de ako– en de Libris Literatuurprijs allebei 50.000 euro. Alle drie worden ze uitgereikt door een boekhandelketen, en gaan ze naar één enkel boek. De Debuutprijs – die, zoals de naam aangeeft, naar het beste debuut van het jaar gaat – levert in België 6200 euro op, in Nederland zelfs 15.000 euro.’ Harde conclusie: ‘een debutant ontvangt dus voor zijn allereerste boek bijna

evenveel als een auteur die tot de allergrootsten van onze letteren gerekend wordt, op het einde van zijn carrière.’62

‘Gekruidenier’

De Nederlandse Taalunie, die de prijs uitreikt, liet kwansuis weten dat voor de volgende prijs het bedrag eventueel opgetrokken kon worden. Maar vanwege ‘het reglement’ kon dat niet meer dit jaar voor Jeroen Brouwers. De maat was vol: Brouwers meldde telefonisch aan de Taalunie dat hij de Prijs der Nederlandse Letteren niet in ontvangst zou nemen. De Taalunie reageerde bedroefd maar laconiek op Brouwers’ weigering, overigens de eerste keer in de geschiedenis van de Prijs der Nederlandse Letteren: ‘De Prijs is bedoeld als een eerbewijs. Jammer dat wij een groot schrijver deze eer niet kunnen bewijzen.’ Brouwers benadrukte tegenover het vrt-nieuws wel dat minister Anciaux ‘zeer zijn best had gedaan’ om aan zijn grief tegemoet te komen. Weer was Brouwers voorpaginanieuws.

Daags nadien bleek dat Vlaams Cultuurminister Bert Anciaux tot op het laatst geprobeerd had het prijzengeld voor de Prijs der Nederlandse Letteren op te trekken, maar dat hij daarvoor geen bijval vond bij zijn Nederlandse collega Ronald Plasterk. Waarna Brouwers de prijs weigerde. ‘Het is uiteindelijk fout gelopen omdat men hem in een hoek heeft geduwd: Brouwers’ kritiek op de geldprijs werd gereduceerd tot de vraag van een schrijver die nog meer geld wil, terwijl hij wel een punt heeft als hij zegt dat het bij zo’n prestigieuze prijs wat meer mag zijn,’ verklaarde Anciaux in De Morgen. Volgens Anciaux was het belangrijkste argument ‘dat de prijs al decennialang niet geïndexeerd is’. Anciaux probeerde Plasterk te overtuigen om het reglement in allerijl nog aan te passen, maar daar werd niet op ingegaan. In het Nederlandse actualiteitenprogramma Nova zei Brouwers: ‘Maar niet dit gekruidenier.’63 Al spoedig richtte Brouwers zijn gifpijlen op de Nederlandse Cultuurminister Ronald Plasterk.

Opnieuw stond Brouwers in het epicentrum van een literaire rel, die tal van schrijverspennen fluks in actie bracht en al snel een bredere maatschappelijke dis-

cussie over de geldbuidel en het inkomen van oudere auteurs genereerde. Zo hekelde Erwin Mortier de ‘onrechtvaardigheid’ die Brouwers is aangedaan: ‘Vriend en vijand zijn het met elkaar eens dat het oeuvre van Brouwers ver boven veel andere uitsteekt. Deze man nu afschepen met de mededeling dat “het reglement het niet toelaat” is beschamend.’ Mortier hamerde erop dat schrijvers in de levensherfst middelen moeten krijgen ‘waardoor ze kunnen bestaan zonder te moeten hopen op een vette onderscheiding of een dikke commerciële prijs’: ‘Geef hen godverdomme een schaamteloos royaal staatspensioen of jaargeld.’ Want, aldus Mortier, ‘men schrijft geen literatuur met de bedelstaf, maar met een soevereine pen, en dus met geduld dat tijd kost en geld.’64 Subtiel verwees Mortier hiermee naar Brouwers’ verzuchtingen in zijn tekst Ik doe niet meer mee uit Papieren levens.

Te midden van alle trammelant ontving Brouwers de in het vooruitzicht gestelde Cultuurprijs van Zutendaal. Op de bange vraag van het gemeentebestuur of hij de prijs zou aanvaarden, had Brouwers geantwoord: ‘Maar natuurlijk, het zou toch erg blasé van mij zijn om die prijs te weigeren.’ Tijdens de plechtigheid op vrijdag 26 oktober 2007 werd door gelegenheidsgroep Noli me laudare (een knipoog naar Brouwers’ lijfspreuk Noli me tangere) volgende hilarische loflied aangeheven: Gij, polemistenkeizer / Orakel van de taal / Gij, satanspotloodslijper / De schrik van menige Vlaam… / Nu even geen commercie / Geen circusijdelheid / Alleen wat handjeklap / Dat mag best op zijn tijd… / Gij zijt ons gaan beklijven / Gij, roodbezonken bard / Het dorpje eert de schrijver / Het draagt u in zijn hart.65

Als gevolg van de commotie rond Brouwers’ standpunten, bezonnen de beleidsmakers zich over een aantal op tafel gegooide kwesties. Zo vielen er een paar

aalmoezen uit de kast voor de oudere Vlaamse auteurs. Toenmalig Cultuurminister Bert Anciaux regelde in december 2007 een oeuvrebeurs die hen het volgend jaar in financieel rustiger vaarwater moest leiden, al bleek dat later een nogal krakkemikkige ad-hocoplossing. Want in Nederland is een systeem met eregelden al sinds 1992 in voege. In april 2008 ontstond een naschokje. De Nederlandse Taalunie maakte toen bekend dat het Comité van Ministers het geldbedrag dat bij de Prijs der Nederlandse Letteren hoort, optrok van 16.000 tot 40.000 euro, een verhoging met 150 procent. Bovendien werd nog eens 20.000 euro vrijgemaakt voor publicitaire activiteiten rondom de winnende auteur en zijn oeuvre. Die beslissing om tot ‘een realistisch prijsbedrag’ te komen, kwam er na een advies van een ‘comité van wijzen’, met Leen van Dijck, directeur van het amvc-Letterenhuis, als voorzitter.

Dat bericht kwam als een dreun voor Brouwers, die zich ronduit ‘belazerd’ voelde. ‘Het voelt alsof ik gestraft word,’ zei Brouwers in de Volkskrant.66 ‘Ik was degene die deze kwestie aanhangig maakte. Daar word ik nu niet voor beloond.’ Maar de Nederlandse minister van Cultuur Ronald Plasterk, een van de leden van het Comité van Ministers van de Nederlandse Taalunie, was niet te vermurwen: ‘Het kan niet zo zijn dat de winnaar van een prijs kan gaan onderhandelen over de hoogte ervan.’ Het feit dat Brouwers de discussie aanzwengelde was voor Plasterk geen reden om hem alsnog te belonen. ‘Bovendien is het een eerbetoon, geen inkomensvoorziening.’

‘Poehaprijs’

Brouwers’ gebetenheid op Plasterk kreeg hierdoor nog nieuwe brandstof. Dat dit

uiteindelijk zou resulteren in een polemische



machtsontplooiing, stond in de sterren geschreven. Eind maart 2009 verscheen Sisyphus’ bakens, een pamflet met ware orkaankracht waarin Brouwers zich afvroeg of de Prijs der Nederlandse Letteren van de Nederlandse Taalunie werkelijk de meest prestigieuze onderscheiding in het Nederlands taalgebied was. In dit ongemeen felle ‘vloekschrift’ over de Prijs der Nederlandse Letteren vuurde Brouwers kanonsalvo’s af die lang bleven natrillen. Vooral het koningshuis, de Taalunie en Ronald Plasterk moesten het zwaar ontgelden in deze nauwgezette reconstructie rond deze ‘fin-de-carrièreprijs’67 Het was alsof Brouwers’ boosheid zich had geaccumuleerd tot een braakbal.

Waarom personifieerde hij het kwaad in Sisyphus’ bakens vooral in de persoon van de Nederlandse Cultuurminister Ronald Plasterk? Hij was het die de door zijn Vlaamse collega Anciaux fervent verdedigde reglementenwijziging blokkeerde. Brouwers nam het Plasterk bijzonder kwalijk dat hijzelf, ‘de afgescheepte laureaat’, beschuldigd werd van ‘onderhandelen’. ‘Vanwege die kwade wil, de starre verbetenheid, die Hollandse neerbuigendheid tegenover Vlamingen en dat jezuïtische Haagse gelieg’, besloot Brouwers de prijs op 22 oktober 2007 te weigeren (en uiteindelijk niet om de hoogte van het bedrag), zo bleek. ‘Geen zin meer in de komedie waarin ik de hoofdrol heette te vertolken, maar in werkelijkheid werd weggemoffeld in het souffleurshok.’ In Sisyphus’ bakens onthulde Brouwers dat zijn toespraak voor het Hof zelfs geheel op punt stond en een fonkelnieuw maatpak al rond zijn lijf was gesneden. Plasterk mag in het pamflet ook de meeste scheldwoorden op zijn borsalinohoed steken, gaande van ‘een sidderspook met de snoeischaar’, ‘kaviaarsocialist, vrijetijdsschilder en amateurzanger’, ‘Jantje Pedantje’, ‘bewindclown’, ‘jokkebrok’ tot ‘laffe spaniël’.

Het pamflet opende onschuldig met een telefoontje van de Taalunie, in april 2007, waarin Brouwers het prijselijke nieuws te horen krijgt. Maar meteen al in het eerste hoofdstuk loste artillerist Brouwers talloze schoten voor de boeg: ‘Er is helemaal niets Groot meer aan deze hele Prijs der Nederlandse Letteren, die een farce is, zoals ook de Taalunie niet meer vertegenwoordigt dan een met ijdelheid en pretentie volgeblazen kermisballon.’ In een moeite door barstte de schrijver uit in een ware Blitzkrieg tegen de bemoeienissen van het Hof met literatuur: ‘de combinatie van Hof-Literatuur is even potsierlijk als Nijntje aan de arm van Dante’. In de meest inventieve bewoordingen hekelt hij het misprijzen van de koninklijke kaste: ‘Als ik wielrenner, voetballer, zwemmer met Olympische gouden plakken zou

zijn, ja, dan zouden ze onmiddellijk blij beginnen te kwispelen.’ Kwaadaardig broedt hij in Sisyphus’ bakens eerst nog op zijn aanvaardingstoespraak bij het ‘poehaprijsje’ die hij in het Hof zou houden, om vervolgens onversneden antimonarchale oprispingen op te tekenen. Niet voor niets is Brouwers’ lievelingsperiodiek De Republikein. Om de beurt krijgen ‘het stelletje hermelijnmotten’ ‘in hun protspaleizen’ allemaal hun vet: van prinses Laurentien (‘hare leesbevorderlijkheid’) tot vooral prinses Paola, gadegeslagen als toehoorder bij de uitreiking van de prijs aan Harry Mulisch in 1995: ‘de totaal onverschillige Paola als theemuts (….) terwijl de weerzin als een pap van chagrijn van haar gezicht druipt.’ Het weze duidelijk: ‘Dat kroontjesvolk moet uit mijn denk-, leef-, werkgebied, de literatuur, wegblijven.’

Het cruciale punt is: waarom ontvangt ‘de aanleveraar van de handelswaar (het boek), zijnde Jan Lul de schrijver, het geringste percentage voor zijn met dappere volharding, zweet, tranen en gevloek op papier gedwongen werk?’ De schrijver Brouwers die zich ‘het schompes heeft geschreven’ kan ondanks alle ‘consistente prachtboeken’ toch maar één bestseller voorleggen: Geheime kamers. Noodgedwongen moet hij ‘met zijn staat van dienst’ nog steeds ‘knielen voor een aanvulling, een opkrikking, bijspijkering van honorariumprocentjes’. Dat verwekt schaamte, want ‘de niet verkopende schrijver is in mijn beleving in maatschappelijke zin als een bakker die zijn veelvuldig geprezen kadetjes niet weet te verkopen’. In alle opzichten krijgt in de literatuur het beste paard de haver niet. Dus ‘ging Brouwers proberen bakens verzetten’ en vroeg hij aan de Taalunie of het bedrag niet kon opgetrokken worden. Tevergeefs, voor hemzelf dan.

Prijs voor culturele samenwerking

Het was opmerkelijk hoe in Sisyphus’ bakens minister Plasterk de kop van Jut werd, terwijl Bert Anciaux grotendeels buiten schot bleef. Meer zelfs, Brouwers toonde menigmaal respect voor de in Vlaanderen vaak verguisde Anciaux. Bij wijze van Wiedergutmachung kreeg Brouwers dan ook een stevig douceurtje toegestopt door de ontslagnemende Anciaux. Samen met Jozef Deleu kreeg Brouwers op diens initiatief in juni 2009 de eerste tweejaarlijkse Vlaams-Nederlandse Prijs voor Culturele Samenwerking. De prijs beloont een Nederlander en een Vlaming die zich ‘op bijzondere wijze verdienstelijk maakten als culturele bruggenbouwers tussen Vlaanderen en Nederland’. Goed voor elk 25.000 euro en dus een soort van (hogere) Vlaamse troostprijs voor de Prijs der Nederlandse Letteren. Het juryrapport looft Deleu en Brouwers als ‘twee monumenten met een enorme staat van dienst, beiden al decennialang in een succesvolle, spannende en vooral inspirerende relatie tot Vlaanderen en Nederland’.68 Brouwers weigerde niet en greep de prijsuitreiking op 28 juni 2009 te Diest aan om opnieuw gehakt te maken van de Taalunie én zijn oude stokpaardje te berijden. ‘Vlaams-Nederlandse prijs voor Culturele Samenwerking. Het is me wat! De waarheid is […] dat van een zogenaamde Vlaams-Nederlandse Nederlands-Vlaamse culturele samenwerking, laat staan integratie, nog

altijd ternauwernood sprake is. Nederland geeft niks om Vaanderen, wat we al weten sedert 1830. Nederland houdt geen rekening met Vlaanderen. Nederland negeert Vlaanderen. […] In de Nederlandse media is er zo goed als geen aandacht aan besteed, wat symptomatisch is bij alles wat aldaar uit Vlaanderen komt aanwaaien.’69

En zo raakte de cirkel rond. Brouwers’ standpunten bleken door de jaren heen al bij al verrassend consequent te zijn, al vonden velen dat hij te zeer een duivelskunstenaar was in het verenigen van volatiele meningen over literaire prijzen. In de polemiek omtrent de Prijs der Nederlandse Letteren bleek hoezeer Brouwers er wederom in slaagde de commotie op een veel hoger plan te tillen en alle patjepeeërs die de literatuur voor hun opportunistische kar willen spannen naar het gat van de deur verwees. Eerder had hij de commerciële literaire prijzen van hun voetstuk laten tuimelen. Telkens weer koos Brouwers in zijn dankredes voor een bezielde, bijna pathetische oproep voor een authentiek en onkreukbaar schrijverschap. Zo resoneert Brouwers in zijn houding tegenover literaire prijzen feilloos wat ook al in zijn schotschrift De Nieuwe Revisor te lezen stond: ‘Kome er opnieuw schoonheid. Kome er opnieuw: properheid.’

Paul Gellings+
In de luwte van Exel

In de landelijke en bosrijke omgeving van het Achterhoekse dorpje Exel, waar Jeroen Brouwers van 1976 tot 1991 verbleef en schreef, is het nauwelijks voor te stellen dat Nederland al vele decennia lang een dichtbevolkt, overvol land is. In weerwil van zijn ferme intentie daar zijn oeuvre te voltooien is Brouwers er begin jaren negentig toch weggegaan. Nieuwe onrust, nieuwe luwtes, nieuwe boeken tegemoet.

Turende blik

Het Achterhoekse coulisselandschap rondom Exel lijkt, op een enkele boerderij na, van ieder menselijk leven ontdaan, op de lege vlaktes en akkers is alleen de wind op doorreis. Hier is niets vies, opgejaagd, agressief, asociaal of crimineel, hier heb je een andere wereld waar gebouwd kan worden aan een groots literair oeuvre, iets wat Jeroen Brouwers dan ook bijna onafgebroken gedaan heeft tijdens zijn Exelse jaren.

Daarvan leveren natuurlijk allereerst zijn romans uit die periode, na een onveranderlijk dwingende en krachtige slotzin, het bewijs: ‘“Louwhoek”, Exel/De lente van 1983’ (Winterlicht); ‘Louwhoek, Exel/ april 1989-april 1990’ (Zomervlucht) – voorbeelden te over, in de talrijke boeken die Brouwers in de jaren zeventig en tachtig schreef, van zijn kalender achteraf: ‘Ik wil mij kunnen blijven herinneren wat ik waar deed, in een bepaalde tijd.’

Ook het werk zelf bevat vele passages waarin Exel en omgeving zo niet genoemd worden, dan toch wel op de een of andere manier zijn terug te vinden, zoals vrij snel al blijkt in Zomervlucht: ‘De mensen in deze landstreek hebben een turende blik, gewend als ze zijn om in de verte te kijken, naar wat er beweegt tussen hen en de horizon: ze herkennen elkaar aan de manier van lopen, elkaars auto’s, tractors en combines, elkaars koeien, schapen, hond, paard. Ook de musicus herkennen ze als ze hem door hun weiden langs de sloten zien lopen, handen op zijn rug, licht voorovergebogen, soms zien ze hem stilstaan en iets in een boekje schrijven. Zodra er

iets wordt opgemerkt dat niet tot de gewone dingen behoort, waarschuwen de bewoners elkaar.’

Het is vooral de context die zorgt voor een herkenbaar Exel, waar je als lezer vaak al weet dat de literaire ruimte in het heden van een aantal van Brouwers’ romans in de Achterhoek gesitueerd behoort te worden en je bovendien op de laatste pagina altijd kennisneemt van zijn retrospectieve kalenderblad. Een ander voorbeeld, eveneens uit Zomervlucht, de laatste roman die Brouwers in Exel heeft geschreven: ‘De akkers zijn nog leeg, de beesten nog op stal. Een vale ochtend tussen de seizoenen, – ’s nachts nog één graad onder nul, overdag één graad erboven. Zoals het licht ’s morgens uit de akkers opstijgt, verandert het de hele dag niet, ’s avonds lijkt het door de verderop gelegen bossen te worden ingezogen. De stilte en deze schemer zijn hetzelfde lichaam, beter: dezelfde geest.’

Stijl

Dit soort landschapsbeschrijvingen en sfeertekeningen maken dat het herlezen van Brouwers’ werk op Achterhoekse sporen bepaald geen straf is. Je bladert in Bezonken rood, en voor je het weet, vergeet je alles, en laat je je er willig in trekken. Je zoekt even iets op in De zondvloed, en in een mum van tijd ben je veertig bladzijden verder. Schrijven over Brouwers betekent nu eenmaal dat je onherroepelijk verlokt wordt tot lezen, lezen en nog eens lezen, en telkens weer in de ban raakt van zijn stijl, zijn sfeer en zijn verhaal.

Dat geldt niet alleen voor zijn romans, maar zeer zeker ook voor zijn beschouwend proza. De scheldkanonnades in zijn polemieken verschaffen onversneden leesgenot, zie bijvoorbeeld Kladboek I: ‘Overschatting. Leugens. Verlakkerij. Gelul. Bedrog. Het Amsterdams Peil. De tot norm verheven geestloze, futloze middelmaat […]. De tijd is daar, dat er gescholden moet worden.’ Daarbij dragen zijn af en toe bizarre woordcombinaties een regelrechte springlading van poëtische kneedbommen in zich: ‘zo’n corpspikkerig pretentieus psycholeuterkonterig rotboekje van zo’n typisch eigentijdse zielenzalver [psychiater D. van Tol – pg]. Dikwijls gaat het om zeer humoristische taalbouwsels, die wel wat doen denken aan de explosieve magie van een dichter als Jacques Hamelink. Maar Brouwers is en blijft Brouwers, al beweert hij beïnvloed te zijn door Reve (die hij in zijn brieven ver achter zich laat) of door Mulisch (die zeker in zijn latere romans stilistisch toch wat pipsjes afsteekt bij Brouwers). Hij is nu eenmaal een authentiek en eigenzinnig auteur.

Naam

In die hoedanigheid geeft hij dan ook, met een flinke dosis onverzettelijkheid, uitleg over de naam van zijn Achterhoekse woning in een hoofdstuk uit Kladboek I, dat de niet mis te verstane titel ‘Exelse testamenten’ draagt: ‘Einde september 1978. Te Exel. In het huis genaamd “Louwhoek”, dit betekent hoek van luwte: – deze, en geen, andere betekenis, wil ik er aan geven.’

Het zou kunnen dat Brouwers hier de historische (en meteorologische) werkelijkheid enigszins geweld aan doet, wat hij zelf vermoedelijk best weet. Zoveel is in elk geval zeker dat hij in een van zijn brieven vermeldt, dat volgens de bewoners van de streek de naam afkomstig is van een telg uit een plaatselijk burgemeestersgeslacht, die zich daar ergens in de negentiende eeuw heeft gevestigd. Een en ander wordt bevestigd door de huidige bewoner van Huize Louwhoek, een beroepsfotograaf die een groot liefhebber van Brouwers’ werk blijkt te zijn: het is inderdaad, zo vertelt hij, heel goed mogelijk dat de woning is vernoemd naar ene Lourens Leen, een jongen uit een Lochemse patriciërsfamilie.

Dat laatste betwijfelt de schrijver dan weer in een brief geschreven naar aanleiding van een eerdere versie van dit artikel: ‘Wat zou een zoon uit een “patriciërsfamilie” in dat tochtige waaigat zo’n simpel boerderijtje neerzetten?’

Hoe dan ook, voor Brouwers is vooral de betekenis die hij er zelf literair gespro-

ken aan geeft van belang. ‘Dit is – zo vervolgt hij zijn Exelse testamenten – de plaats waar ik, zo lijkt het wel, geluwd ben, al is de angst voor het onuitspreekbare gebleven.’

Karakter

Betekent dat nu dat de Exelse testamenten de belangrijkste bron van informatie vormen over Brouwers’ leven destijds in de Achterhoek? ‘Nee,’ zegt de schrijver wanneer ik hem die vraag telefonisch voorleg. ‘Wie zich wil verdiepen in die periode en de diepere zin ervan voor mijn werk, kan daar maar beter niet aan beginnen, als hij Kroniek van een karakter niet eerst grondig heeft geraadpleegd. Daar staat het namelijk allemaal in!’ En inderdaad, het staat er ‘allemaal’ in. De twee kloeke brievenboeken (deel 1, 1976-1981, De Achterhoek; deel 2, 1982-1986, De oude Faust), die samen Kroniek van een karakter vormen, bieden een schat aan Exels schrijversleven, variërend van grasmaaien tot schrijven, van ruziën met echtgenote Josefine (soms spelt de schrijver Josefien) tot eenzaam en bodemloos jenever drinken, van de eerste stapjes van dochter Anne tot de moeizame gang van een kreupele haan. Ook in deze kroniek vind je net als in Brouwers’ romans veel sfeer en veel landschap, zie bijvoorbeeld de volgende brief aan Tom van Deel (26 oktober 1976): ‘Die borden wijzen mij dwars door Lochem de weg dwars door een bos. Het is heiig. De verharde weg houdt op en een zandpad begint.’ Daarnaast doet zich uiteraard weer veel onontkoombare ergernis voor, net als in de polemische geschriften, zo blijkt wel uit deze brief aan Gerrit Komrij (27 november 1981): ‘Wij hebben, in het schooltje van Exel, aan onze morele stemplicht voldaan. Josefine en ik hebben in gods naam dan maar op Den

Uyl gestemd, al vind ik die man al jaren van een absolute niksheid […]. Maar kom, liever of beter Den Uyl, dan de rooms katholieke wijwatergruwel Van Agt, de hartverscheurend in schreien uitbarstende Wiegel, of die schrijver van kinderboeken [Jan Terlouw – pg].’

Stad

Over de beweegredenen die ten grondslag liggen aan zijn teruggetrokken verblijf in het Achterhoekse laat Brouwers in zijn onthullende kroniekboeken geen enkel misverstand bestaan, wanneer hij zich in een lang epistel aan Corine Spoor (3 november 1982) als volgt uitlaat: ‘Nooit, maar dan ook nooit gevoel ik enig verlangen naar “de grote stad”. Ik heb enige jaren in Amsterdam gewoond, en toen enige jaren in Brussel, – ik wéét het mijne wel van “de grote stad”. Vorig jaar ben ik één, hele keer in Amsterdam geweest. Ik heb een afkeer van de vervuilde, vervallende, doodzieke stad Amsterdam. […] Er komt paniek over mij als ik in een stad ben, – ik ben het liefst hier thuis, in mijn eigen stilte.’

Toch is er ondanks het feit dat de schrijver tegenwoordig in België woont, opnieuw aan wat hij ‘de grenzen van de wereld’ noemt, geen sprake van een onvoorwaardelijk kluizenaarschap. Brouwers: ‘Ik heb altijd gekozen voor de nabijheid van een stad. In het geval van Exel waren dat dan plaatsen als Deventer, Apeldoorn en Zutphen, waar ik met een zekere regelmaat kwam. Maar wonen op zo’n plek met al zijn afleiding en verlokkingen als bioscopen, cafés en wat dies meer zij, zou fnuikend zijn voor mijn schrijverij. Ik ben overigens niet bang dat de zaak daardoor geperverteerd zou raken, zo heilig ligt het niet, maar domweg dat het ten koste zou gaan van de discipline die ik nodig heb. Schrijven is een kantoorbaan. Je moet ’s ochtends aan je bureau plaatsnemen, pen en papier pakken en gewoon maar doorgaan tot je niet meer kunt!’

Café

Dat is dus wat hij in zijn vijftien Exelse jaren gedaan heeft, schrijven tot hij erbij neerviel, in een meermalen verbouwde boerderij op een afgelegen plek in de Achterhoek die, veelzeggend, de Dwarsdijk blijkt te heten, en die bijna onvindbaar is. In ieder geval kom je met een routeplanner van de anwb niet erg ver. ‘Mijn God, kan ik dat helpen?!’ verzucht de auteur aan de telefoon. ‘Ga maar naar café De Exelse Molen, en vraag daar dan waar Brouwers vroeger gewoond heeft. In het café weten ze het vast nog wel.’

Dat blijkt een waardevolle aanwijzing te zijn, want in De Exelse Molen, een oud en gerenommeerd caféhotel-restaurant met een rustiek ingerichte gelagkamer, kan men zich Jeroen Brouwers, en ook zijn ex-vrouw Josefine en zijn inmiddels volwassen dochter Anne, heel goed herinneren – al zijn we inmiddels jaren verwijderd van Brouwers’ verhuizing naar een woonboot in Uitgeest, en schrijft hij in zijn brief over dit stuk, dat hij destijds alleen in de slijterij aan de zijkant van het

etablissement kwam ‘om thuis te ledigen flessen jenever te betrekken’.

‘Een bijzondere man,’ weet de eigenares niettemin over de schrijver te vertellen. ‘Hij bemoeide zich nooit echt met iemand. En thuis altijd maar schrijven.’ Haar echtgenoot, al even vriendelijk en hartelijk als zijn vrouw, is zo attent een routebeschrijving naar Huize Louwhoek op een blocnotevelletje te tekenen. ‘Vijf minuten rijden van hier,’ voegt hij er aan toe.

Geflankeerd door bomen leidt vervolgens een tot aan de horizon uitgestorven weg naar de Dwarsdijk, waaraan de voormalige schrijverswoning zich enigszins

verborgen achter een haag bevindt. Maar het kan niet missen; op de gevelsteen staat in stijlvolle kapitalen: louwhoek. Aan de overzijde van de dijk strekt zich een weidse vlakte uit, met hier en daar een rafelig coulisje; verder leeg tot waar het oog reikt. In zijn eerder genoemde brief vertelt Brouwers dat er indertijd een lelijke glazen wand in de voorgevel zat. Hij had de baten van zijn essayboek over zelfmoord De laatste deur in een aantal verbouwingen gestopt, maar had uiteindelijk geen geld meer om de deur en het raam (inmiddels wel door de aannemer geleverd) er nog in te laten zetten. Die zijn er na zijn vertrek in aangebracht door de huidige bewoner.

‘Ten tijde van Brouwers,’ vertelt deze, ‘moest je het niet wagen zomaar het erf op te lopen. Je werd zonder pardon weggestuurd. Toen ik het hier kocht, was de zaak hier zowel voor als achter ook helemaal dichtgegroeid, de haag stond wel vijf meter hoog.’

Onmiddellijk doemt het beeld op van het overwoekerde kasteel van Doornroosje, de schone slaapster die uiteindelijk toch gewekt werd. Helemaal te vergelijken met hoe het de schrijver is vergaan, al leek in huize Louwhoek de tijd lang stil te staan. Maar Brouwers heeft er meer geschreven dan geslapen, en toen hij vertrok, was dat het gevolg van een breuk. Niet van een tedere kus.

Bart Vervaeck+
Moeilijke bevallingen en doodgeboren kinderen
De romans van Jeroen Brouwers

Veertig jaar scheiden de eerste en de voorlopig laatste roman van Jeroen Brouwers. Maar ze reiken elkaar de hand, onder meer doordat ze in hun verhaal het eerste met het laatste combineren, meer bepaald de geboorte met de dood.

In Joris Ockeloen en het wachten (1967) wordt de titelfiguur overvallen door een apocalyptische droom terwijl hij in een kraamkliniek wacht op de geboorte van zijn kind. De grens tussen droom en werkelijkheid is niet duidelijk. Ze wordt overschreden door een reis die Ockeloen van de kraamkliniek in Z naar de stad A voert. In A, waar hij zijn jeugd doorbracht, bezoekt hij een kliniek voor misvormde kinderen en gaat hij naar de begrafenis van zijn vrouw, die gestorven zou zijn bij de bevalling van een gezonde dochter. Aan het eind verschuift het verhaal. Het kerkhof wordt opnieuw de kraamkliniek; misschien zijn de monsterlijke kinderen en de dood van zijn vrouw slechts ingebeeld.

In Datumloze dagen (2007) lijkt de ikfiguur een reïncarnatie van Ockeloen, nu veertig jaar ouder en twee echtscheidingen wijzer. Zijn probleem is nog steeds hetzelfde: de geboorte als dood. Maar waar de eerste roman die combinatie beschreef vanuit de anticipatie (een jonge vader vreest dat zijn kind door de geboorte zal sterven), benadert de tweede ze vanuit de terugblik: een oude man staat aan het doodsbed van zijn zoon en beseft dat dit zijn vaderlijke schuld is – zonder wieg geen doodsbed. Om zijn wandaad goed te maken, helpt hij zijn ongeneeslijke zoon bij het sterven. En zo wordt hij voor de tweede keer de moordenaar van zijn kind: eerst door hem in het leven te schoppen, dan door hem eruit te schoppen. Over de eerste daad voelde hij zich schuldig, over de tweede is hij tevreden: ‘Ik heb een vaderdaad gesteld, en voel daar voldoening over, dwars door het gesuizel als van ontelbare bomen in mijn hersens.’1

De romanschrijver Brouwers lijkt een beetje op de twee vaderlijke moordenaars die aan de rand van zijn romanoeuvre staan. In Het is niets (1993) zegt hij dat zijn werk doods is, zijn creatie een vorm van kindermoord: ‘Ik kèn dat oeuvre nu wel en iedere uitbreiding ervan bevestigt zo niet vermeerdert mijn besef dat het saai is geworden. Eerlijker omtrent mijn eigen werk, dat ik lijk te baren als een

dood kind, kan ik niet zijn.’2 Deze uitspraak is meer dan een voorbijgaande verzuchting van een romancier die nooit tevreden kan zijn met wat hij voortbrengt. Ze raakt de kern van Brouwers’ creativiteit, zowel in de praktische vorm van zijn romans als in de theoretische versie van zijn poëticale stukken. Ik wil die kern hier omcirkelen door in de romans op zoek te gaan naar poëticale beelden en uitspraken die te maken hebben met het schrijven als doodse geboorte. Het wordt een zoektocht langs monsterlijke kinderen en ouders, die in hun paradoxale relaties een beeld geven van de schrijver als schepper tegen wil en dank. De romancier à la Brouwers blijkt een verdoemde wiens noodlot het is kinderen op de wereld te zetten die hij nooit echt graag ziet. De verregaande stilering en esthetisering, zo typisch voor Brouwers, zijn pogingen de doodgeboren kinderen op te tutten en op te tuigen, maar de schijn bedriegt de schepper niet: hij ziet het monster achter de schone schijn. Zijn schone vorm is het masker van de lelijke inhoud.

Een zeldzaam ongehavend exemplaartje

Een van de bekendste romantische clichés over de artistieke creatie wil dat het kunstwerk een kind is van de kunstenaar. De muzische inspiratie is een vorm van zwangerschap, de artistieke creatie een geboorte. Een geslaagd kunstwerk is als een mooie en gezonde boreling. Schrijft Gustav Mahler in een brief uit 1893: ‘De creatie van een kunstwerk doet mij denken aan de geboorte van een parel, een schat die slechts na de grootste pijnen van de oester aan de wereld geschonken wordt. Het ontstaan van een kunstwerk lijkt op de geboorte van een kind. Wat een strijd, wat

een foltering en wat een lijden! En wat een blijdschap wanneer het kind gezond en sterk blijkt te zijn.’3

Gezond en sterk zijn de borelingen van Brouwers niet. In Joris Ockeloen en het wachten treedt de laatromantische Mahler niet toevallig op via zijn Kindertotenlieder. Ockeloen bezoekt de instelling voor mismaakte kinderen, die ondergebracht is in het hotel dat vroeger door zijn vader werd uitgebaat: ‘Een massief en ontilbaar meisjeskind vliegt hem aan en om de hals, er kantelt een reuzin tegen hem om. Ze drukt haar lichaam tegen hem aan, haar handen zijn bij zijn keel. Hij wankelt en dreigt te vallen. De andere kinderen beginnen tjilpend te schreeuwen: al Mahlers Kindertotenlieder tegelijk door honderden parkieten.’4

Vroeger, in de tijd van hotel Abeelenhof, logeerden de mismaakte kinderen in het nabijgelegen gesticht Nieuwenhagen. Alleen ‘de nog min of meer gave en toonbare exemplaartjes’ mochten Nieuwenhagen verlaten.5 Nu, in de kraamkliniek, beeldt Ockeloen zich in dat zijn vrouw gestorven is en dat de directeur van de kliniek hem vertelt dat zijn dochter gezond en wel is: ‘“Het is een mooi kind,” beaamt de verpleegster druk. “Het heeft bij de bevalling helemaal niets geleden. Het is zo uit de buik van de moeder genomen. Een zeldzaam gaaf en ongehavend exemplaartje.”’6 Of het kind van Ockeloen inderdaad gezond en wel is, komt de lezer niet te weten. Het verhaal eindigt op het moment dat Ockeloen terugkeert in de kraamkliniek en bij zijn vrouw gebracht zal worden.

Hoe illusoir dat ongehavende is, blijkt in Datumloze dagen, dat een herschrijving bevat van het tweede hoofdstuk uit Joris Ockeloen en het wachten, ‘Een zeldzaam gaaf en ongehavend exemplaartje’. De hoofdfiguur van Datumloze dagen herinnert zich ‘de bevallingsceremonie’ van zijn zoon Nathan, die talloze overeenkomsten vertoont met die van Ockeloens dochter: de witte gangen, het dolen, de ingebeelde dood van de moeder, het groteske en carnavaleske van de gebeurtenis en vooral het kind dat kerngezond uit de moeder te voorschijn komt. ‘Het moest, zo redeneerde ik, het gaafste en minst beschadigde exemplaar van de collectie zijn, omdat het zo uit de moederbuik was opgedolven.’7 Mooi en aantrekkelijk voor de vrouwen blijkt Nathan inderdaad, maar hij wordt niet gelukkig. Zijn vader laat hem bij de echtscheiding achter. Nathan gaat reizen, een zoektocht die hem uiteindelijk de zwarte koorts bezorgt waaraan hij bezwijkt. Het enige wat zijn vader nog voor hem kan doen, is zijn dood bespoedigen.

Toegepast op de schrijver: zijn werken zijn mismaakt, en zelfs de gaafste en

mooiste worden door de dood ingehaald. Het beste is nog zélf je werk om zeep te helpen. Een werk van niets te produceren. Dat is wat Brouwers, naar eigen zeggen, doet. Hij schrijft romans waarin niets gebeurt, letterlijk: het niets, dat is wat er gebeurt. Ironisch heeft Jelmer het in Geheime kamers (2000) over ‘de opvatting van bepaalde schrijvers dat in romans e.d. niets hoeft te “gebeuren”: – al het “niets” bij elkaar is wat er “gebeurt”. Dit had ik weleens in een krantenbijvoegsel gelezen.’8 De poëtica van Brouwers, waarin de literaire creatie steeds gezien wordt als een vorm van dood en destructie, wordt metaforisch verwoord in de beschrijving van kinderen als ten dode opgeschreven monstertjes.

De monsterlijke kinderen zijn groteske uitbeeldingen van wat Ockeloen vreest terwijl hij wacht op de geboorte van zijn eerste kind. Zijn angst betreft zowel hemzelf als het kind. Hijzelf zou voor de rest van zijn dagen de slaaf worden van zijn kind – kinderen zijn hinderen, zei vader Cats – en zijn kind zou van wieg tot graf gevangen zitten in een walgelijk bestaan. Tot drie keer toe herhaalt Ockeloen: ‘Dat kind, dat hoeft niet meer voor mij.’9 Het hoeft niet, maar het gebeurt toch. Ockeloen is als de tragische held die niet aan zijn lot kan ontsnappen. Dat het kind er toch komt, is een lot waaraan de vader niet kan ontsnappen: zijn dochter zal dan ook ‘Lotje’ heten.10 In De zondvloed (1988) heeft de schrijvende hoofdfiguur twee kinderen: een dochter Lotje van vijf en een zoontje Joris, van twee. Ook die zijn een last. Het lot gaat blijkbaar van de ene roman(figuur) op de andere.

De romanschrijver torst een lot vergelijkbaar met dat van zijn figuren: zijn boeken hoeven niet voor hem, maar het is blijkbaar zijn lot ze voort te brengen. Hij vindt het ten eerste vreselijk voor de boeken zelf. Ze komen immers in een walgelijke wereld terecht, een gesticht waarin ze door slechte lezers en critici gevangengehouden worden. Wie een beeld van dat gesticht wil krijgen en van de afkeer die de schrijver voelt voor publiek en kritiek, moet de eerste versie van Het verzonkene (1979) even doorbladeren, met daarin uitspraken als: ‘Ik ben pro het verbranden van mijn eigen boeken door het schuim van het volk, dat niet kan lezen. Gaarne!’11

Ten tweede vindt de schrijver zijn boeken een last die hij voor de rest van zijn leven – en als het goed gaat, ook lang daarna – moet torsen. De literatuur is een lot, zegt de schrijvende hoofdfiguur van Winterlicht (1984) ‘Dat ik schrijver zou worden en zelfs moest worden, daar ik er van overtuigd ben dat alles gebeurt uit voorbestemdheid, ben ik mij al bewust sedert de verzonken jaren van mijn allerprilste kindertijd.’12

Een uitzonderlijk gehavend exemplaartje

Kinderen zijn zelden positieve personages in de romanwereld van Jeroen Brouwers. In Zonsopgangen boven zee (1977) voelt de hoofdfiguur hoe hij verlamt als zijn zoontje hem kust: ‘Wie komt en slaat mij dood?’ vraagt hij zich af.13 Kinderen wekken de irritatie van de gemiddelde Brouwers-hoofdfiguur. Die komt meestal niet verder dan wroeging omdat hij zo snel geïrriteerd wordt, en schuldbesef omdat hij

iemand ongevraagd op de wereld heeft gebracht. In De zondvloed slaat de hoofdfiguur zijn kind omdat het chocolademelk morst: ‘Mijn wroeging, onmiddellijk, ik heb pijn van wroeging.’14 In Datumloze dagen bekijkt de hoofdfiguur zijn pasgeboren zoon: ‘Sorry ventje, zei ik, sorry dat ik je dit heb aangedaan. Ik bedoelde: sorry dat je door mijn toedoen en schuld, al gebeurde het wat mij betrof onopzettelijk, op deze wereld bent terechtgekomen, sorry dat ik je het leven heb aangedaan.’15

Ook als de volwassen hoofdfiguur terugblikt op zichzelf als kind, is dat zelden met vertedering of waardering. In Bezonken rood (1981) kijkt de hoofdfiguur, bij de dood van zijn moeder, terug op de tijd die hij als vijfjarige in de jappenkampen doorbracht. Hij omschrijft zijn kinderlijk alter ego als ‘een egoïstische, levenslustige kleuter’, die ‘onaangeraakt’ bleef door de ellende van anderen.16

Uitzonderlijk positief is de karakterisering van Hanneke in Geheime kamers. Zij is het mongoloïde dochtertje van de hoofdfiguur Jelmer van Hoff, die haar aanbidt als zijn ‘meisjesgibbon, knuffelkind, hartenbreekstertje’.17 Het kind is zo vertederend omdat het buiten de valse wereld van de aangepaste volwassenen blijft. Hanneke kan niet praten en is dus niet verziekt door de leugenachtige taal; ze is argeloos, ongeremd, haast dierlijk en ze vergeet heel snel. Ze leidt een primitief soort van bestaan dat lijkt op een leven-voor-het-leven. En misschien ligt daar de reden voor de positieve beschrijving van dit personage: de enige positieve periode uit het leven van de gemiddelde hoofdfiguur uit Brouwers’ romanwereld, is de periode vóór de taal, de eerste levensjaren van het kind dat nog geen besef heeft van de breuk tussen het ik en de anderen, de binnen- en de buitenwereld. Zo smeekt de verteller van Het verzonkene: ‘Geef mij de simpele paar jaren terug dat ik gelukkig was, de jaren tussen mijn geboorte en het leren begrijpen en spreken van taal.’18

Maar de terugkeer naar ‘die staat van onbewustheid en onschuld’19 is niet genoeg. Nog verder terug in de tijd moet de schrijver à la Brouwers: naar de tijd vóór de geboorte, de baring. Zo wil de verteller van De zondvloed ‘in elkaar […] schrompelen, tot ik nog kleiner zou zijn geworden dan een baby om voorgoed in een of andere vochtige warmte terug te keren en van de wereld te verdwijnen’.20 Dat is de psychologische versie van de prehistorie die gezocht wordt in Geheime kamers en van de individuele, Indische voorgeschiedenis die gezocht wordt in Het verzonkene, De zondvloed en Bezonken rood. Het is ook de psychologische achterkant van het mythische verlangen van Orpheus – de schutsheilige van de schrijver zoals Brouwers die ziet: de onderwereld waarnaar Orpheus afdaalt is ‘een moederoord, het ligt onder water,’ zoals in Het verzonkene gezegd wordt.21

Deze terugkeer naar een tijd voor de taal en, verder nog, voor de geboorte is de paradoxale drijfveer van Brouwers’ kunst: zijn virtuoze taalbouwsels proberen vorm te geven aan een wereld die alleen bestond toen er nog geen woorden waren. Opnieuw is de literaire schepping tegelijkertijd een vormgeving en een vernietiging. Het is de geboorte van een kunstwerk dat de geboorte ongedaan wil maken.

Het feest van de geboorte

Aangezien de voortplanting bij Brouwers iets is wat zijn personages, als tragische figuren, overkomt, is de verwekking van een kind geen beslissing. In De zondvloed bagatelliseert de hoofdfiguur de geboorte. Hij denkt erover hoe hij zijn kinderen ooit ‘zal vertellen over hun geboorten. Hoe in mijn bestaan hun verwekking zelfs minder is geweest dan een banaal toeval, dat zij net zo goed door een ander hadden kunnen zijn verwekt en dat dat wat mij betreft ook zo zou hebben kunnen mogen gebeuren: – ik wilde geen kinderen, ik heb er nooit naar verlangd en nooit naar getaald’.22

Toch is deze schijnbaar terloopse voorstelling een manier om het dieper liggende trauma te verbergen. De geboorte wordt in Brouwers’ romans herhaaldelijk beschreven als een walgelijke gebeurtenis en als de eerste van een reeks onherstelbare breuken. In Zonsopgangen boven zee wordt de link tussen het baren en de bijbelse openbaring gesuggereerd in een visioen waarin de apocalyps uitgelokt lijkt door de geboorte: ‘Te midden van gedrang, waarin de mensen elkaar omver lopen en beginnen te vechten […], het draaiorgel omkantelt en het mij niet is ontgaan dat het trompetje knakt en de trommelstokken breken […], sta ik omhoog te kijken, naar het sperren van de rectums, de cloaca’s, de vagina’s van de reuzeninsekten, die er uitgang mee verlenen aan eieren, zodat de lucht vol geboorten komt te hangen, hoe weerzinwekkend, en de straten overdekt raken met eierschalen.’23

In Bezonken rood wordt de geboorte beschreven als een ontheiliging die de mythi-

sche heelheid van moeder en (ongeboren) kind verbreekt. De geboorte is de eerste verdwijning van de moeder, de eerste keer dat ze haar kind in de steek laat: ‘Mijn moeder ligt op haar rug en perst uit het gat tussen haar gespreide dijen een straatklinker te voorschijn, dat is mijn hoofd, laat ons bidden, al dat bloed! – nooit meer kan mijn hoofd door datzelfde gat weer terug naar binnen. Mijn moeder lacht […] – ze verdwijnt, mijn moeder en ik raken voorgoed verkeerd verbonden. Het traliewerk tussen mij en het verraderlijke vrouwendom.’24 De geboorte is de eerste en exemplarische vorm van verraad en breuk. Latere trauma’s van Brouwers’ figuren zijn geënt op dit primaire verraad: de moeder stuurt haar zoon naar een pensionaat, de vader stuurt Joris Ockeloen weg om niet betrapt te worden met zijn maîtresse. Weggestuurd en afgewezen worden, dat is de steeds terugkerende ervaring van Brouwers’ hoofdfiguren, en ze is gemodelleerd op het primaire trauma van de geboorte.

De breuk gaat in de autobiografische romans van Brouwers meestal gepaard met de onthulling. Zo begint Bezonken rood met de claim dat dit boek onthult wat in de gangbare literatuur over de Japanse kampen vol vertedering en heimwee verzwegen wordt. Daardoor breekt Bezonken rood met die traditie van vertedering.25 Bovendien gaat onthulling vaak gepaard met ontluistering. Schrijven is het openrijten van de onderwereld, de verdwenen geschiedenis, en die is onveranderlijk vuil en vernederend. Brouwers mag dan een estheet zijn die in Het verzonkene om meer schoonheid roept, hij voegt daar meteen aan toe dat het zijn bedoeling is ‘in het allerschoonste proza de allerverschrikkelijkste dingen te beschrijven’.26 De onderwereld van Brouwers stinkt, zoals de schrijver in Winterlicht uitlegt: ‘Kunst, zo ka-

kelde ik maar door, dient klaarblijkelijk haar herkomst te vinden in een of andere slecht geventileerde onderwereld waar een kil en glansloos, winters schijnsel hangt; – die wereld is bewoond door zwakkelingen, uitgestotenen, onaangepasten en nog andere zieke types.’27

De schone vorm is nodig om de lelijke inhoud aan de oppervlakte te brengen – net zoals de virtuoze taal noodzakelijk is om de woordloze fase van geluk vorm te geven. Er zijn weinig schrijvers die zo fraai schrijven over onfraaie en onterende zaken: de aanbeden moeder die in het jappenkamp onteerd wordt, de goddelijke Aurora die in de lift door darmkoliek geteisterd wordt, de woonboot van Jelmer die op een stroom van stront drijft. De duistere prehistorie en vunzige smurrie die in Geheime kamers naar boven komen, vormen de plot van de roman en worden vergeleken met de ontheiligende geboorte. De geheime kamer die haar donkere raadsel prijsgeeft, is metaforisch de schoot. Jelmer, die al lang geen lichamelijk contact meer heeft met zijn vrouw Paula, ziet haar ‘schaamspleet’: ‘Een oogopslag in Paula’s geheime kamer.’28 In die geheime kamer zit letterlijk en figuurlijk Hanneke, het mongoloïde dochtertje dat door Paula meteen naar een instelling afgevoerd werd, opgesloten in een geheime kamer. Jelmer realiseert zich ‘dat het bestaan van het kind in haar moest zijn begraven zoals een ruïne onder meters slik in zee’.29

Ruïnes opgraven, dode kinderen baren, begraven en verzwegen histories aan de oppervlakte brengen – dat is wat literatuur doet. Het gaat in Brouwers’ autobiografie dan ook om een heel ander soort onthulling dan die van ‘waar gebeurd’. Wie het ‘reële’ leven van Brouwers wil kennen, moet de schrijver opzoeken in plaats van zijn boeken te lezen. Niet toevallig wordt de zogenaamd alles onthullende rioolpers vernietigend beschreven in Geheime kamers. De literaire geboorte is de onthulling van een haast mythische grondlaag, een prehistorie die niet te reduceren valt tot verifieerbare historische feiten. In Winterlicht is het fundamentele onderscheid tussen de schrijvende hoofdfiguur en de journalistieke Voorlandt een verschil tussen ‘kunst’ en ‘historie’.30 Bij literatuur gaat het om een verkenning van de onderwereld en de binnenwereld, niet om kennis of weetjes van de buitenwereld.

In die zin is Brouwers, net als zijn voorbeeld Mulisch, een hermetisch schrijver,

die de donkere krochten van de onderwereld bezoekt. Volgens Winterlicht moet de schrijver ‘uitstallen wat hij uit zijn kelders en onderkelders heeft opgedolven. Alles is autobiografisch, ook het niet-“biografische”: datgene wat zich aan de nachtzijde van het bestaan voltrekt’. Literatuur verheft ‘een onfeitelijk nietbestaan’ (de onderwereld) tot werkelijkheid.31 Daarover gaat ook Geheime kamers: de vele roddels, vermoedens, innuendo’s zijn onfeitelijke verhalen die langzaam de status van werkelijkheid krijgen. Het is, in roddelversie, het verhaal van Brouwers’ romankunst: van een mythische onderwereld een literaire werkelijkheid maken.

De enige werkelijkheid in Brouwers’ romans is dan ook een papieren, tekstuele, fictionele realiteit. In elke roman zegt de verteller expliciet hoezeer de beschreven wereld lijkt op een toneelstuk, een opera, film of soap. Ook in die zin is de romanwereld van Brouwers hermetisch. Het is een potdichte papieren realiteit: ‘Alles is maar bij wijze van spreken,’ zegt de ik-verteller van Winterlicht.32

Die hermetische opvatting verklaart waarom Brouwers in de jaren zeventig in polemieken en romans afrekende met de toen modieuze terugkeer naar de dagelijkse, niet-gemythologiseerde werkelijkheid. In zijn meest banale vorm gebeurde dat in het realisme van ‘de zeventigers’, auteurs als Heeresma en Luijters, met wie Brouwers afrekende in het pamflet ‘De Nieuwe Revisor’, verschenen in Tirade 250. Maar ook de experimentelen van het andere proza wilden de realiteit ongetransformeerd in hun boeken opnemen. Zij deden dat in de vorm van een collage van objets trouvés, wat voor Brouwers betekende dat de oppervlakkige schijnrealiteit de plaats van de mythische onderwereld innam. Daartegen verzette hij zich onder meer in Het verzonkene, met de laconieke opmerking: ‘Het staat allemaal toch al in de krant?’33

De opdracht van de ouders

Als metafoor voor de literaire creatie zorgt de geboorte ervoor dat die schepping allerlei negatieve connotaties krijgt. Boeken schrijven en publiceren is een evocatie van het trauma, niet alleen doordat het geschrevene voorgoed gescheiden wordt van de schrijver (vandaar de vele uitspraken over de schrijver die zichzelf kapotmaakt in en door zijn boeken), maar ook doordat de boeken vaak expliciet spreken over traumatische geboorten en daarop gemodelleerde breuken. Waarom dan toch dat eindeloze schrijven? Welke goden eisen zulke offers?

Misschien zijn de grote goden van Brouwers’ romanwereld slechts uitvergrotingen van de al te kleine ouders van zijn hoofdfiguren. Zij zijn het immers die hun kind impliciet een opdracht geven die het alleen met nooit ophoudend schrijven kan volbrengen. De schrijvende hoofdfiguur van Bezonken rood heeft leren lezen én schrijven van zijn moeder. Zijn literatuur is een poging om haar terug te betalen, in de positieve en negatieve zin (van: betaald zetten): ‘Dat ze mij heeft leren lezen heb ik haar terugbetaald door zelf boeken te schrijven die zij zou hebben kunnen lezen’, maar ‘ze heeft nooit één door mij geschreven volzin gelezen.’34 De terugbe-

taling is dubbel mislukt: er is geen communicatie tot stand gekomen, en er is ook geen wraak genomen.

Ook hier is alles paradoxaal. Net zoals de doodgeboren kinderen, komen de dode, stervende en verraderlijke moeders telkens opnieuw tot leven in het werk van Brouwers. Zoals de schrijver steeds opnieuw doodgeboren kinderen baart, zo wekt hij, dwangmatig, zijn dode moeder tot leven. Op die manier wordt zijn werk tegelijkertijd een afrekening en een verering, een vlucht en een zoektocht. De vrouwen die de volwassen hoofdfiguur van Brouwers bemint, zijn puzzelstukken. De moeder is het verloren totaalbeeld. Reinier, hoofdfiguur van Zomervlucht (1990), vraagt zich af: ‘Liefde, zou dat zoiets zijn als het bij elkaar terugzoeken van onze moeders?’35

De vraag is wat de bedoeling is van die zoektocht. Gesteld dat het gezochte gevonden wordt: ‘Misschien tòch vind ik haar, ooit, ergens, in een of andere mist, misschien in mijn eigen geschriften.’36 Wat zou hij haar zeggen als hij ze vond? Waarschijnlijk dat ze hem nooit op de wereld had mogen zetten. In fraaie, orfische woorden, te vinden in De zondvloed: hij zou terug willen keren om het gebeurde – de geboorte – ongedaan te maken. In minder fraaie woorden, in dezelfde roman te vinden: ‘Klerewijf. Hadden ze je kut maar dichtgenaaid met ijzerdraad.’37

Vaderfiguren zijn in de romans van Brouwers meestal schimmiger dan moeders. Maar ook zij hebben hun bijdrage geleverd aan het dwangmatige schrijven van hun zoon. In Het verzonkene wordt de toekomst van de jonge Brouwers voorspeld: hij zal een papieren leven leiden. Waarop zijn vader zegt: ‘Hij wordt hetzelfde als zijn vader, hè jus?’38 De vader was boekhouder, de zoon houdt boek. Het gaat om andere boeken, en om andere manieren van boekstaven, maar ook hier lijkt het schrijven een ouderlijke opdracht. De constatering ‘Hij wordt als zijn vader’ is impliciet een bevel: ‘Word als je vader.’ Dat neemt de jongen letterlijk – en lijfelijk: hij gaat, ook uiterlijk, steeds meer op zijn vader lijken. Zo staat er in Bezonken rood: ‘Nog even, en ik zie in de spiegel het portret van mijn vader.’39

De vader mag dan minder nadrukkelijk aanwezig zijn dan de moeder, ook hij is tegelijkertijd een heilige en een verrader, een aanbeden en gehate figuur. Evenmin als de moeder leest de vader de geschriften van zijn zoon. De beoogde terugbetaling (nu in boekhoudkundige termen) mislukt al weer. Over zijn vader zegt de schrijver van Winterlicht: ‘Mij heeft hij nooit iets van waarde bijgebracht of verteld en op mijn schrijven heeft hij nooit anders gereageerd dan met onverschillige minachting.’40 Misschien heeft de zoon – die nochtans vaak beweert dat hij afstand heeft genomen van zijn vader – deze minachting zozeer geïntrojecteerd dat ze ook zijn eigen reactie op zijn werk is geworden. Hij, de schrijver, bekijkt zijn boeken minachtend als mislukkingen en als doodgeboren kinderen.

Zoals de tragische held de goden niet kan ontvluchten, zo kan de schrijver à la Brouwers zijn ouders niet ontlopen. Zij hebben hem de opdracht tot schrijven gegeven, maar zij lezen zijn schrijfsels niet, zodat hij telkens nieuwe teksten moet

produceren. Op die manier wordt schrijven letterlijk strafwerk: ‘Waarom, tussen miljarden anderen, ben juist ik de aangewezene, vervloekte die niet mag sterven voordat hij duizenden bladzijden met woorden heeft gevuld, als strafwerk, welke bladzijden onmiddellijk daarna weer blanco worden onder het gum van de tijd en de vergeefsheid?’41 Met het blanco verschijnt de laatste dimensie van het geboortecomplex: de maagdelijke moeder.

Alles maagdelijk wit

De moeder van het jongetje in Bezonken rood schreef woorden ‘met een stokje in het zand’.42 Wat zij schreef, verdween meteen. Dat is de combinatie van scheppen en vernielen die ook de literatuur van Brouwers nastreeft: alles moet geschreven worden, maar tegelijkertijd uitgewist, uitgegumd. Als een mantra duikt het wit in alle romans op: een schrijver als Brouwers schrijft met witte inkt op witte bladzijden. De hoofdfiguur van De zondvloed zegt: ‘Er staat mij een boek vol witte woorden voor ogen.’43 Reinier Saltsman wil in Zomervlucht witte muziek componeren: ‘Een uit stilte bestaande opera, wie had daar ooit van gehoord? Stilte, contrapuntisch gevarieerd met stilte?’44

Opnieuw is dit een poging door te dringen tot de andere wereld, de onderwereld van het nietbestaan. Het doel is ‘een spierwit wereldnegatief: niets te zien dan witte bladzijden, niets te horen, niets gebeurt…’45 Hier zou de tijd, de grootste vijand van de orfische schrijver, opgeheven worden. De zondvloed streeft naar ‘het tegendeel van tijd, “blanco tijd”, waarbij men zich diepe witte stilte kan voorstellen […]: “men was er een poos niet”, maar dan ook totaal niet’.46

Maar tussen droom en daad staan wetten in de weg. De blanco tijd duurt slechts even. Brouwers’ figuren bereiken ze af en toe door drank en pillen. Zo slikt Jelmer benzo’s omdat die hetzelfde effect hebben als ‘het radeerspul in Daphnes vroegste brieven’: ze maken alles wit.47 Toch is de witte tekst al even illusoir als de blanco tijd. Een noodoplossing, vergelijkbaar met pillen en drank, is de dwangmatige, rituele taal. Die herhaalt de woorden tot ze leeg en wit worden. Hun betekenis verdwijnt, hun klank en vorm leiden tot steeds nieuwe associaties en spelletjes van het genre ‘Sibelijn, stippellijn’.48 De vergelijking tussen die formele, rituele taal en de pillen wordt expliciet gelegd in Bezonken rood, waar de hoofdfiguur de namen van medicijnen als een gebed opdreunt. Literaire taal is al even dwangmatig en ritueel. Geen wonder dat diezelfde hoofdfiguur de namen van pillen ‘even poëtisch als roos’ noemt.49 De poëtische stijl van Brouwers, zijn obsessieve formuleringsdrang, zijn eindeloze herschrijvingen – het zijn allemaal paradoxale pogingen de witte taal te bereiken. Steeds meer zwarte inkt is nodig om het witte blad te bereiken.

Dat dit een zelfvernietigend project is, wordt opnieuw verwoord in de beeldspraak van de zwangerschap, de moeder en de geboorte. Tegenover de nagestreefde en onbereikbare witheid van de literatuur, staat het concrete en afgewerkte literaire werk namelijk zoals een hoer tegenover een maagd. Zegt de schrijvende hoofdfi-

guur van Winterlicht: ‘Stelde ik mij, toen ik als schooljongen zelf mijn eerste roman schreef, de Literatuur nog voor als een adembenemend mooie en onbereikbaar ver boven mij verheven, godingelijke dame, na ongeveer duizend volstrekt onbeduidende manuscripten te hebben gelezen, zag ik hoe ordinair zij in wezen was, – in mijn dromen begon ze mij te verschijnen als een steeds brutaler vrouwmens, dat haar kleren uittrok voor iedereen die haar vrijblijvend wilde bezitten, zij was een onblusbaar geile heks wier buik altijddurend uitpuilde van zwangerschap, waarvan het resultaat bestond uit: manuscripten […], het ene al onvoldragener en monsterachtiger dan het andere.’50

De literaire zwangerschap leidt slechts tot de geboorte van monsters. Wat de zuivere schrijver wil is onmogelijk: hij wil van de moeder weer een maagd maken, van de hoer een heilige. Het geschrevene moet weer het onbeschreven witte blad worden. Vandaar dat Brouwers’ schrijvers met potlood werken: ‘Ik gum het uit. Schrijf het opnieuw. Gum het weer uit. Schrijf het opnieuw…’51 Zo wordt Brouwers’ literatuur een gesloten systeem dat eindeloos zichzelf reproduceert, een perpetuum mobile dat de schrijver gevangen houdt. Een beweging die de schepper vastspijkert en reduceert tot immobiliteit. Als een kind dat straf schrijft, zo voert de schrijver die Brouwers is de opdracht van de muze uit, in het besef, of misschien zelfs de hoop, dat alles vergeten zal worden.

IJdele hoop, ongetwijfeld. Brouwers’ boeken zijn niet alleen onophoudelijke herschrijvingen; ze zijn ook eindeloos herleesbaar. Wie een roman van Brouwers (her)leest, hoort telkens nieuwe echo’s van vroegere en latere werken, die daardoor onherroepelijk anders gaan klinken. Ik heb in mijn tocht door de papieren wereld van Brouwers te weinig op dat andere gewezen en te veel op het onveranderlijke. Te

weinig op de evolutie in het werk en te veel op de stabiliteit. Maar ook dat hoort bij de eindeloze schepping van deze auteur: elke interpretatie van Brouwers’ immense werk is een mismaakt product, een doodgeboren kind, een monster – ook in de zin van een staal dat slechts een vermoeden geeft van het grote geheel.

Stefan Brijs+
De meester en de jongeling

‘Begreep ik uit een van uw vorige brieven goed dat u bezig bent een roman te schrijven? Dan bent u nu dus op de hoogte van die ellende! Verderop dees jaar zal ik ook weer eens een nieuwe roman op het getouw zetten, – ik verheug me daar allerminst op.’

Dit schreef Jeroen Brouwers mij op 5 januari 1994 vanuit Zutendaal. De romans waarvan sprake zijn mijn debuutroman De verwording, die drieënhalf jaar later werd gepubliceerd, en Geheime kamers, dat in 2000 verscheen. Het was de derde brief die ik van Brouwers ontving, op de envelop een Boudewijnpostzegel van vijftien frank en een postzegel van één frank, een kleine bonte specht afbeeldend. Brouwers in diezelfde brief: ‘Uw jongste brief […] was in ieder geval de eerste in mijn leven die ik gefrankeerd zag met een postzegel met het smoel van vorst Albert II, bovendien was het een zegel van 16 frank. Wat moet ik nu met mijn voorraad steenrode Boudewijnen van 15 frank?’

Ik woonde in die dagen nog bij mijn ouders in Genk, vanaf waar het per auto geen tien minuten rijden was naar Zutendaal. In de uitgestrekte bossen van deze Belgisch-Limburgse gemeente had Brouwers zich een halfjaar eerder teruggetrokken na bijna twee decennia lang in Nederland te hebben gewoond. Voor het dagblad Het Belang van Limburg was dit feit voldoende om er die nieuwsarme zomer van 1993 een artikel aan te wijden. Toen ik het las verslikte ik mij bijna in mijn ontbijt. Brouwers was sinds enkele jaren mijn voorbeeld. Ter voorbereiding op het schrijven van De verwording had ik me volgezogen met de taal uit zijn boeken. Alles van hem had ik gelezen en herlezen. Zijn romans, zijn polemieken, zijn essays, zijn brievenboeken. Zoals Brouwers wilde ik schrijven. Zoals Brouwers wilde ik leven. Alles voor de Literatuur. Dat hij zich in Zutendaal vestigde was alsof Godzelf Zijn tent in mijn achtertuin opsloeg.

Ik had hem toen al een keer een brief geschreven, een halfjaar of zowat eerder, vermoedelijk na het verschijnen van Het is niets, een verzameling notities, anekdo-

ten, kruimels. Het voorwoord daarvan was geschreven in Uitgeest, oktober 1992, nadat jarenlang zijn vorige boeken in Exel waren gedagtekend. Misschien vroeg ik hem in die brief naar de reden van zijn verhuizing, maar waarschijnlijker is dat ik mijn bewondering voor zijn werk heb uitgedrukt, vast ook liet ik hem al weten dat ik zelf een roman in elkaar aan het knutselen was.

Op die brief kwam geen antwoord. Uit latere geschriften maakte ik op dat Brouwers zich in die periode op een ‘tussenstap tussen twee fasen’ bevond, in een lekkende woonboot in een poldersloot, gevlucht voor de sleur van zijn huwelijk, verdoofd door pillen en drank, verraden door jonge ambitieuze schrijvers die hij heel even in zijn leven had toegelaten en die hem vervolgens als een uit zijn nek lullend en lallend personage opvoerden in hun boeken. Brouwers in een brief op 13 december 1993 nadat ik hem hierover mijn verontwaardiging had laten blijken: ‘De luizige werken van Meijsing en Giphart, hoewel ik ze in huis heb, heb ik niet gelezen uit zelfbehoud.’

(Bladerend in Het is niets zie ik dat ik zoveel jaar geleden de volgende passage heb onderstreept: ‘Schrijvers zijn gevoelsarmoedige perverten, – ze leven op maar één niveau van het menselijke bewustzijn. Dat, waarop ze zich onmiddellijk en alleen maar afvragen of dat wat ze meemaken bruikbaar is voor de roman die ze onder handen hebben.’)

Het was niet mijn gewoonte om auteurs brieven te schrijven. Toen ik achttien was had ik met de overmoed van mijn jeugdige ik in drie maanden tijd een eerste roman geschreven en die opgestuurd naar de eveneens in Genk wonende schrijver

Rudi Hermans. Hij had toen enkele zeer goed ontvangen romans gepubliceerd, waaronder De duivel waarschijnlijk (1985) en Bijna het paradijs (1987). Ook maakte hij deel uit van het kransje Vlaamse auteurs dat was opgenomen in de verhalenbundel Mooie jonge goden (1986), waarmee Herman Brusselmans en Tom Lanoye hoog in de literaire dampkring werden gelanceerd. Mijn manuscript, sterk beïnvloed door het klaroengeschal van bovenstaande goden, werd door Rudi Hermans uitgebreid van commentaar voorzien. Weinig vlees, maar het geraamte was uitstekend, daar kwam het op neer. In ieder geval voorzichtiger geformuleerd dan de lector die voor de later ter ziele gegane Vlaamse uitgeverij Dedalus mijn werk had beoordeeld: ‘Advies: negatief, onpubliceerbaar, en te embryonaal van talent om nu al te laten herschrijven. Toch bemoedigend.’

Kort na deze afwijzing leerde ik het werk van Jeroen Brouwers kennen. De eerste zin die ik van hem las was de openingszin van de monumentale roman De zondvloed (1988): ‘Jaren geleden woonde ik in een verwaarloosd huis in het hart van een dennenbos, omringd door stilte die grensde aan absoluutheid, – de stilte die klinkt nadat het revolverschot is afgegaan.’

Die zin was voor mij als het revolverschot zelf dat mij uit de waan haalde dat ik kon schrijven. Al te lang had ik geluisterd naar het verbale geweld van de zich op eigen borst kloppende jonge Vlaamse goden. Lezen in De zondvloed was als varen op een oceaanstomer waarvan de hoog oprijzende golfslag alle pleziervaartuigjes in zijn kielzog deed kapseizen. Die taalrijkdom. Die uit graniet gebeeldhouwde zinnen. Die consequent volgehouden stijl waarin als bij een symfonie steeds weer variaties op hetzelfde thema weerklonken. Die ernst vooral. Literatuur was een kwestie van Leven of Dood. Niet minder dan dat.

‘Op zijn sterfbed ziet de schrijver zijn leven als de voorbijwaaierende bladzijden van een boek: zijn leven in de vorm van woorden, zinnen, alinea’s, hoofdstukken, boekdelen…’

Die zin kwam ik tegen op bladzijde 29 en toen al wist ik dat alles diende te veranderen als ik schrijver wilde worden. De rest van het boek bevestigde dat besef keer op keer. De Olympus was geen eenvoudig te beklimmen heuvel op mijn weg naar eeuwige roem, maar een berg met nauwelijks begaanbare paadjes langs metersdiepe ravijnen en overal verraderlijke rotsblokken, die op elk moment onder de voeten konden wegschuiven. Voorzichtigheid was geboden, maar bovenal een degelijke voorbereiding.

‘Daar is iets in dat goed is, gij moet veel oefenen, m’n vriend.’ Herman Teirlinck tegen Jeroen Brouwers in 1965 na het lezen van diens debuut.

Daags na het lezen van De zondvloed verbrandde ik mijn afgewezen manuscript. De boodschap was duidelijk. Ik moest oefenen. Veel oefenen.

 

Kort nadat ik het artikel over Brouwers’ komst naar Zutendaal had gelezen, was ik op zoek gegaan naar zijn woning, als een bakvis die een glimp wou opvangen van

een popidool of een voetbalster. Een behulpzame vrouwelijke beambte aan het gemeenteloket had me het adres van de nieuwe inwoner bezorgd en bovendien uitgelegd hoe ik er kon komen, alsof zij zelf ook enkele keren traag langs zijn huis was gereden in de hoop de meester door zijn raam aan het werk te zien. Haar uitleg bleek niet overbodig, want Brouwers’ woning bleek werkelijk midden in een bos te liggen, aan een grindpad waarvan de naam op geen enkele kaart was terug te vinden.

‘Ik woon nu voldoende ver van alles en iedereen vandaan, mijn tuinhek kan dicht en op slot, laat maar waaien.’ Brouwers in zijn brief naar aanleiding van mijn opmerkingen over Giphart en consorten.

Het hek stond open toen ik er die eerste keer aan voorbijreed. Ik ben niet gestopt, evenmin heb ik aangebeld. Uit respect. Angst ook. Wat te zeggen gesteld dat hij de deur zou openmaken?

Ik schreef Brouwers vrijwel meteen nadat ik zijn huis had gevonden. Van die brief bezit ik nog een uitdraai, mogelijk schreef ik hem met de hand over voor ik hem verstuurde. Hij is gedateerd 11 september 1993. In de voorgaande maanden had ik, om te oefenen, al vele brieven aan de meester geschreven, waarvan er slechts één daadwerkelijk verstuurd, die naar Uitgeest. Sinds een jaar of wat werkte ik aan een nieuwe roman. Behalve alles van Brouwers had ik het verzameld werk van Gilliams en Elsschot gelezen en, in Nederlandse vertaling, de volledige Nabokov en Proust, dat alles om me tot aan mijn neus onder te dompelen in een warm bad van taal. Als arbeiderszoon, opgegroeid aan de voet van de steenkoolmijn van Winterslag, moest ik mij ontdoen van de dikke, aangekoekte korst van dialect, Verkavelingsvlaams en ‘cités’, zoals de mengeltaal werd genoemd die ik op straat sprak met de kinderen van de Italiaanse, Marokkaanse en Poolse gastarbeiders.

In mijn brief heette ik Brouwers welkom in Limburg. De berg was naar Mohammed gekomen, schreef ik. Deze brief vandaag herlezend schaam ik me om de toon ervan, die veeleer die van een dweepzieke jongeman dan van een respectvolle bewonderaar is. ‘Mocht ik als schrijver een zandkorrel worden waar u op hebt getrapt…’ Van die onzin.

En toch antwoordde Jeroen Brouwers, niet eens een standaardbriefje, maar een schriftblaadje vol, op een toon meer dan vriendelijk. ‘U mag mij geloven: ik ben heel gelukkig met mijn huis in Zutendaal. […] Post wordt mij hier niet op de gangbare wijze bezorgd, maar wordt aan het begin van het bos aan een persoon overhandigd, die ambtshalve toch iedere dag langs mijn huis komt en de welwillendheid bezit de zaken in mijn brievenbus te deponeren. Alles heeft een schaduwzijde en geen geluk zonder tranen, maar laat mij hier maar tot het einde mijner dagen zitten, – er is geen macht die mij hier nog wegkrijgt.’

De rode Boudewijn op de envelop was afgestempeld op 20 september 1993, de brief zelf was drie dagen eerder geschreven. Een zeer secuur en regelmatig hand-

schrift met zwarte bic. Hoe vaak las ik die brief in de dagen nadat ik hem had ontvangen? Honderden keren wellicht.

‘Ach nee, ik wil geen cadeau,’ liet hij mij nog weten. ‘Als u, toen u hier langs kwam, discreet een fles jeugdige jenever voor mijn toegangspoort zou hebben neergezet, zou ik die allicht hebben zien staan… En hebben gedacht: tiens, iemand houdt van mij.’

Aangemoedigd, ja, opgezweept door deze brief begon ik te schrijven alsof mijn leven er werkelijk van afhing. Elke dag prutste ik aan mijn roman, vaak uren aan een stuk aan dezelfde alinea, zo mijn ruwe taal polijstend, vervolgens schreef ik, om de pols soepel te maken, invallen en dagboeknotities neer, die ik daarna omwerkte tot verhaalfragmenten of gebruikte in brieven aan vrienden en vooral vriendinnen – deze laatste moesten dan resulteren in een brievenboek à la Brouwers’ Kroniek van een karakter. In alles een voorbeeld.

Tussendoor bleef ik ook brieven aan Brouwers zelf schrijven, waarvan ik er sommige opstuurde en andere verscheurde of in een la bewaarde. In die epistels vertelde ik over wat ik zoal gelezen had – Huysmans, Flaubert, de dagboeken van Cheever en Nolens – gaf ongevraagd commentaar op nieuwe Brouwerspublicaties, zoals Naakt in verblindend licht en Twee verwoeste levens, en berichtte uitvoerig over mijn liefdesleven, dat die herfst woeliger was dan ooit. Brouwers in zijn tweede brief, gedateerd 13 december 1993, nadat ik hem alweer drie of vier brieven had toegestuurd:

‘Ach ja, de liefde. Wie dat ooit heeft uitgevonden mag wat mij betreft alsnog, posthuum, worden opgehangen.’

Waarna, voor het eerst en lang niet voor het laatst, de wijze raad van de meester aan de jongeling: ‘Liefde en literatuur kunnen een wel bevruchtende invloed op elkaar uitoefenen, zij het dat altijd eerst de wonden moeten zijn geheeld en de pijnen gestild, – pas daarna kan het geleden verdriet een literaire vorm krijgen.’

Ik was een leerling die in zijn drift om vooruitgang te boeken doof bleef voor de lessen die hij kreeg. Maar de leraar bleek geduldig. Toen ik hem een paar maanden later mijn eigen in elkaar geflanst brievenboek opstuurde, getiteld De muze van het bedrog, klonk het: ‘Ook in een “brievenboek” moet toch een zekere drama-lijn aanwezig zijn, aan de hand waarvan de ontwikkeling(en) der gebeurtenissen te volgen is. U kent, neem ik aan, de brievenboeken Op weg naar het einde en Nader tot u, van G.K. van het Reve? Dat zijn hoogtepunten in het genre, waaruit ik in mijn beginnerstijd véél heb geleerd.’ (24 juni 1994)

Ik had nog níéts van Reve gelezen. Fragmenten van zijn werk stonden niet in de leerboeken van mijn middelbare school, wel het – volgens Brouwers – ‘gestamel’ van Vandeloo, het ‘barbarentaaltje’ van Marnix Gijsen en het ‘infect Nederlands’ van Ruyslinck. In mijn eigen dwaaltocht door de literatuur was ik zijn naam wel al vaak tegengekomen, maar te druk met het ontdekken van andere schrijvers had ik hem links laten liggen. En dus las ik eindelijk Reve: zijn brievenboeken en ook maar meteen enkele romans. Mijn bewondering was groot en groeide met elke zin die ik van hem las en toch werd ik geen enkele keer het gevoel gewaar te willen kunnen schrijven zoals Reve. De vonk sloeg niet over. In mij woedde al te zeer het vuur dat Brouwers er had ontstoken en dat met geen middelen viel te blussen, ook niet door de aanstichter zelf, aan wie ik al snel een tweede, uitgebreidere versie van mijn brievenboek bezorgde met daarin nog meer gekoketteer met taal.

‘Er is niets aan te merken op je proza, en ik zie de ernst waarmee je schrijft, maar modern is je schrijftrant niet. Ik voeg eraan toe: zó moet je niet schrijven. Het is goed, van de oude knarren veel te hebben geleerd, maar daarna moet je je leermeesters verlaten en je eigen toon aanslaan. Bij mijzèlf te rade gaande weet ik waarachtig nog zeer wel mijn Mulischiaanse, Revensiaanse, Hermansiaanse, Proustiaanse, Butoriaanse enz. schrijftrant, – maar ergens, ooit ben ik toen bij mijn eigen stijl en zegging terecht gekomen, en ben ik mijn leermeesters dankbaar gebleven. […] Ik groet je nu maar. De vacantie is begonnen en jij schrijft je roman. Gooi nu in godts naam je Gilliams-, Brouwers- en andere jassen uit en pel jezelf open tot Brijs hemzelf op papier te voorschijn komt. Daar wens ik je sterkte bij.’ (9 juli 1994)

Ik vond mezelf pas vele jaren later, met mijn tweede roman Arend, die in 2000 verscheen. Eerder kon ik me niet van al mijn jassen ontdoen, mijn taal had nog te weinig om het lijf. Mijn debuutroman, waar ik toen aan werkte, heette in een eerste versie De verwording van de waarheid. Ik bleef eraan schaven na mijn uren als opvoeder aan een middelbare school, een baan die me tegelijk ook veel vakantie bood. Ik

herschreef elk hoofdstuk tientallen keren. Een kathedraal van woorden wilde ik bouwen. Sommige zinnen besloegen halve pagina’s en meer. De adjectieven stapelden zich op. Ik ging te werk als een schilder die in één schilderij alle kleuren op zijn palet wilde gebruiken. Al op de eerste bladzijde klonk het: ‘Het hotel, een van een hoop ramen en balkons voorzien, kolossaal blok beton, leek door het gelige licht dat de hoge gietijzeren lantaarns langs de oprijlaan erop wierpen op een groot stuk gatenkaas, maar al het smakelijke dat bij deze gedachte opkwam, werd gesmoord door de vale, op schimmel lijkende schaduwen die de enorme sparrenbomen in de uitgestrekte voortuin op de gevel hadden geplakt.’

Begin 1995 had ik veertig bladzijden klaar waar ik min of meer tevreden over was. Ik stuurde ze ter beoordeling naar Zutendaal. Intussen hadden materiële omstandigheden mij ertoe aangezet om te trouwen en was ik verhuisd naar Zonhoven, een buurgemeente van Genk. (Brouwers stuurde mij als cadeautje een bibliofiele editie van De vervulling gevolgd door De kleine dood, twee verhalen over overspel: ‘Zonhoven als plaats van inwoning, gôh! Dat is, wéét u dat wel, in literaire zin niet de minste der Vlaamse gemeenten: het genie Jos Vandeloo werd er geboren…’)

Op 6 maart 1995 had Brouwers mijn veertig bladzijden gelezen. Zijn oordeel was verrassend positief. ‘Ik raakte in toenemende mate enthousiast door uw onmoderne (men kan ook zeggen “klassieke”), verzorgde, beeldende schrijfstijl. Ik had moeite om “in” de tekst te komen: hoofdstuk 1 is uitermate beschrijverig en

traag, – maar vanaf blz. 18 raakte ik meegesleept. […] Futiele detail-kritiek laat ik nu maar achterwege […] Ik zie dat u ernstig bezig bent en dàt heeft mijn sympathie en respect. Wat tegenwoordig door de mij inhalende nieuwe generaties wordt afgescheiden vind ik nogal eens van een flutterigheid en ón-ernst (“schrijven is leuk!”) dat het mij bitter en moedeloos maakt. Voilà. Ga door, ga dóór, – je bent met iets prachtigs bezig.’

In diezelfde brief. ‘Ook ik ben maar weer eens aan een romannetje begonnen “op algemeen aandringen”. Ik ben op schoolschriftblaadje 25.’

Geheime kamers in de steigers.

 

In Zonhoven woonde ik in een huis waarvan de kamers amper warm waren te stoken. Schimmels groeiden aan de muur, de stank ervan kroop in al mijn kleren. Het romantische beeld indachtig dat elke grote schrijver zo ooit was begonnen, schreef ik verder aan mijn roman. Behalve voor mijn werk kwam ik nog amper buiten. Het leven woei aan mijn ramen voorbij. Ook dat hoorde zo. Alles voor de Kunst. Drinken dus ook. Whisky. Vodka. Veel jenever. Eveneens van Brouwers geleerd. Dat er intussen in mijn huwelijk al barsten kwamen, die later tot scheuren zouden uitgroeien, merkte ik niet. Te druk met schrijver worden. De oude meester zag wat in mij. Ik mocht hem niet teleurstellen.

Veel brieven wisselden we dat jaar niet meer. Ik bezit er nog één: 17 april 1995. Ik had Brouwers Egmond en Oranje van Goethe gestuurd.

‘Je gelooft mij niet, – maar ook ik heb ooit (1957, daar ergens) diezelfde uitgave van de Wereldbibliotheek gekocht. Een boekenstalletje in Delft. Ik nog een wanhopig met mijzelf verknoopte schooljongen. Het ding kostte twee kwartjes, een heel kapitaal, toenterdagen. Tijdens mijn latere zwerftochten door het bestaan ben ik het boekje ook weer kwijtgeraakt, doch zie, daar is het in mijn leven terug!’

Hierna gaapt een groot gat in de correspondentie. Ook kopieën van mijn brieven bezit ik niet meer. Toch moet ik hem hebben geschreven. Half maart, nadat hij de Gouden Uil voor Vlaamse leeuwen had gekregen, en ook in november, toen aan de Franse vertaling van Bezonken rood de Prix Femina étranger werd toegekend. In het rijke archief van Huize Brouwers zullen die brieven zich zeer waarschijnlijk bevinden, lemma: brijs, Stefan. Geen papiersnipper gaat er verloren. Toen ik vorig jaar een keer bij hem op bezoek was, zwaaide Brouwers met de brief die ik ooit naar Uitgeest had gestuurd, gevonden tijdens het ordenen van zijn papieren. Tien dichtbeschreven vellen. Ik heb er alleen van een afstand naar durven kijken.

Ik voltooide De verwording van de waarheid op 23 juni 1996. Honderdtachtig bladzijden. De volgende dag reed ik samen met mijn vrouw naar Zutendaal en dropte het manuscript in de groene plastic brievenbus aan een boom naast het huis van de meester. Aanbellen of kloppen deed ik niet.

‘Nee, ik ben niet opgelucht,’ schreef ik in een begeleidende brief. ‘Bang ben ik.

Bang voor de teleurstelling die gaat komen, de nederlaag. […] Weest u vooral niet mild, meneer Brouwers, kraakt u mij maar als het moet. Het heeft geen zin een tuinkabouter in de waan te laten dat hij grootse dingen vermag.’

Daarna volgde alleen maar stilte. Eén week lang. Twee weken. Niet één reactie.

Op 7 juli 1996 schreef ik ten einde raad opnieuw een brief, die ik met de post verstuurde. Of hij mij op zijn minst wilde laten weten dat hij het manuscript had gevonden. ‘Ik ben radeloos, ik leef nog nauwelijks. […] Hierbij ook mijn telefoonnummer. Misschien kunt u mij bellen.’

De volgende dag zijn stem aan de telefoon. God in mijn oor. Zich excuserend. Dat die brievenbus al lang niet meer gebruikt wordt. Dat hij de post elke middag aan het begin van het bos gaat ophalen. Dat hij meteen na het lezen van mijn brief in de bus was gaan kijken of mijn manuscript er nog in zat. En dat hij het nu voor zich had liggen en het weldra zou gaan lezen. Nog even geduld.

Op 17 juli had hij zijn verdict klaar. Drie schoolschriftblaadjes vol. Gedetailleerde, gefundeerde kritiek. Lof voor de taal. ‘Dat is nog eens wat ànders dan het gemakzuchtige taalgemors der jeugdige romanauteurs vandaag de dag.’

Maar over het verhaal, of vooral het gebrek eraan, was hij een stuk minder te spreken. ‘Flauw […] en de “boodschap” ervan saai. […] U vertelt àlles expliciet en detailleus, u hebt daar een hoofdzaak van gemaakt (en andermaal: professioneel en met uitgesproken literaire smaak gedaan!), – maar zonder de lezer zijn vrijheid te gunnen om zelf eens iets in te vullen. U bent hier en daar heus te lang van draad en bezondigt u aan beschrijvingslust.’

Het slotoordeel luidde: ‘Ik denk dat uw boek allicht wel ergens zal worden gepubliceerd, – het is markant genoeg, – maar eveneens denk ik dat de uitgever u ± hetzelfde zal zeggen als ik: hier en daar moet het snoeimes worden gehanteerd. […] Mijn huidige uitgever is: atlas, Amsterdam, – zeer geïnteresseerd in werk van jeugdige Vlamingen. […] Maar waarom zou u Van Halewyck niet proberen?’

Ik volgde Brouwers’ advies op. Een laatste keer ging ik met een kammetje door het manuscript en stuurde het vervolgens op naar Atlas én Van Halewyck.

En toen werd het opnieuw stil. Geen weken deze keer, maar maanden. Atlas noch Van Halewyck liet iets van zich horen. Ik wanhoopte niet. Ik had al een volgend project op stapel. Opnieuw in de voetsporen van Brouwers, deze keer haast letterlijk, bezocht ik schrijversgraven, onder meer van Jan Emiel Daele, Maurice Gilliams en Richard Minne. De verslagen daarvan moesten resulteren in een essaybundel, Kruistochten.

Mijn coach vanaf de zijlijn: ‘Dóórgaan met schrijven in ieder geval! Dwars door deuren en glazen heen: dóórgaan. U lijkt mij trouwens iemand die moet schrijven.’

Begin januari 1997, bijna een halfjaar nadat ik het manuscript had opgestuurd en kort voor ik een negatief rapport van Van Halewyck kreeg, kwam er telefoon uit Amsterdam: Emile Brugman, uitgeverij Atlas. Hij wilde mij een keer ontmoeten. Een week later moest hij in Brussel zijn. Of ik daarheen kon komen, in de Cirio, een

café in de schaduw van de Beurs. Wat hij van mijn boek vond en of hij het überhaupt zou uitgeven, daar geen woord over.

Het gesprek duurde een minuut of twintig. Amper was ik binnen of ik kreeg de vraag wat ik nog allemaal wilde schrijven. Ik vertelde over Kruistochten en over een roman die in mijn hoofd zat en nog een andere. Over dit en over dat. Zoveel plannen, zoveel ideeën had ik dat ik ze zelfs in een heel lang leven niet gerealiseerd zou krijgen. Emile Brugman, zittend tegenover mij, hoorde dit alles aan zonder een krimp te geven. Dat moet het zowat zijn, zei ik ten slotte. Dan leek het hem, de uitgever, beter dat ik maar meteen naar huis ging om al die dingen te schrijven. Dan zou hij intussen die roman van mij uitgeven. En of ik misschien een voorschot wilde?

Emile Brugman, inmiddels al meer dan tien jaar mijn uitgever, hierover later aangesproken, vertelde me dat hij het manuscript na lezing wekenlang op zijn bureau had laten liggen, niet wetend wat ermee te doen. Daar zat iets in dat goed was. Hetzelfde als wat Brouwers hem enkele maanden eerder had gezegd. Maar hij had zijn twijfels. Onze ontmoeting nam die op slag weg. Hij zag het oeuvre in mij. Die tientallen boeken die ik nog zou schrijven. De grote romans. De verwording – de titel die hij voorstelde – was daar de opmaat toe. Verkopen zou het niet, maar dat was bijzaak. Het was het tandwiel dat alle andere raderen in gang moest zetten.

Jeroen Brouwers in een brief op 5 maart 1997: ‘Waar jij al met al buitengewoon mee hebt geboft, is dat je in Emile een geweldige coach hebt gehad, die je werk consciëntieus heeft geredigeerd, geannoteerd en met adviezen omringd. Zo iemand had ik in mijn beginjaren niet (ik ben dus écht een autodidact, met alle gevolgen vandien, o.a. een onbestrijdbare onzekerheid, overkritische twijfel aan de kwaliteit van mijn geschrijf, en het besef dat dat geschrijf van mij toch niks voorstelt.)’

Een paar weken nadat ik mijn uitgever in de Cirio voor het eerst ontmoet had, mocht ik ter voorbereiding op een van mijn kruistochten uit het archief van Brouwers de knipselmap gilliams, Maurice lenen. Daar, in de bossen van Zutendaal, hebben de oude meester en ik toen mijn officiële intrede in de literatuur op gepaste wijze gevierd.

’s Anderendaags, 24 februari 1997, een brief van Brouwers: ‘Ik zal mij onze in drank vergane avond nog wel even blijven heugen, niet té lang, want het veroorzaakt alleen maar angsten. […] Dank voor je geduld met mij, beste vriend. Over dertig jaar, als jij zo oud bent als ik nu ben, spreken we elkaar nader: over jouw schrijverij en oeuvre, jouw desillusies en jouw apocalyptische angsten. Ik bevind mij dan weliswaar alreeds in het hiernamaals, maar je mag me er altijd bellen.’

Nog geen halfjaar later, enkele weken voor het verschijnen van mijn debuut, verliet mijn eerste vrouw me voorgoed. Ook dat hoorde er waarschijnlijk bij als ik schrijver wilde worden.

Arjen Fortuin+
‘Dat ik je een lel heb gegeven is mij niet bekend’
De vriendschap tussen Jeroen Brouwers en Geert van Oorschot

‘Die Jeroen Brouwers, is die hier ook?’ riep Geert van Oorschot op 18 oktober 1968 op de derde verdieping van De Bijenkorf in Amsterdam. De uitgever had een feestrede gehouden ter ere van zijn Vlaamse collega Angèle Manteau, van wie die dag het dertigjarig bedrijfsjubileum werd gevierd.

Brouwers was er inderdaad. Toen hij Van Oorschot zag naderen, kneep hij zijn vrouw in haar hand, ‘want voor Van Oorschot was ik uitgesproken bang’. Die vrees was ongegrond. De 59-jarige uitgever zei de 28-jarige schrijver dat hij ‘dat verhaal over Du Perron’ wel wilde hebben voor Tirade. De ontmoeting duurde een handdruk en een handvol minuten. ‘Natuurlijk moest ik daarna weer dronken worden, van opluchting en blijdschap,’ schreef Brouwers later.1

Twee olifanten

Hoezeer Brouwers onder de indruk was van Van Oorschot (1909-1987), legde hij vast in Het tuurtouw. Herinneringen aan Geert van Oorschot, dat twee jaar na de dood van de uitgever verscheen. ‘In de jaren zestig was Van Oorschot de beste uitgeverij van Nederland. Het waren mijn debuutjaren, waarin het mijn ambitie was zo goed te schrijven dat mijn boeken ooit bij Van Oorschot zouden verschijnen.’ Niet dat Brouwers zijn werk daadwerkelijk naar die gedroomde uitgever stuurde: ‘Durfde ik niet. Veel te benauwd voor zijn afwijzing.’2 Brouwers werkte op dat moment met gestaag afnemend genoegen bij de Brusselse uitgeverij Manteau, waar een jaar eerder zijn debuut Joris Ockeloen en het wachten was verschenen. De respons op dat boek was hem tegengevallen.

Het tuurtouw is een mooi portret van Van Oorschot, gemaakt door een vriend met wie hij een temperament deelde dat een regelmatig verloop van hun bijna twintigjarige vriendschap onmogelijk maakte. Zoals Brouwers schrijft: ‘Een beste vriend, al waren er tijden dat wij als twee olifanten met onze koppen tegen elkaar stonden te duwen. Hij niet van zijn plaats te krijgen en ik ook niet.’3 Het boekje is ook nadrukkelijk een ode aan het gevoel dat bij vriendschap hoort: nachtelijke tele-

foongesprekken, meestal door alcohol geïnitieerd, woedeuitbarstingen en plotselinge verzoeningen.

Niet alleen de explosieve persoonlijkheden van Brouwers en Van Oorschot maakten de vriendschap moeizaam. Beiden hadden ook grote moeite een rol te kiezen. De meest voor de hand liggende vorm voor hun relatie – Van Oorschot als uitgever van Brouwers – kwam nooit werkelijk tot stand, maar bleef altijd door hun omgang spoken. De talloze toenaderingen en vermeende verzoeken leidden tot ergernis en misverstand. Als de uitgebreide, bewaard gebleven correspondentie van Brouwers en Van Oorschot één ding duidelijk maakt, dan is het dat ze het eenvoudiger met elkaar hadden gehad als de ‘uitgeefvraag’ niet steeds weer was opgedoken.

Intussen hadden ze ook andere rollen: Van Oorschot vroeg veel aandacht voor zijn schrijverschap, dat hem vanaf eind jaren zestig meer leek te interesseren dan zijn uitgeverij. En toen de hardste klappen in de vriendschap eenmaal voor afstand en verbondenheid hadden gezorgd, ging Brouwers zijn vriend steeds meer zien als een literair personage, als basismateriaal voor een roman die er in 1984 ook zou komen (Winterlicht).4 Het leeftijdsverschil en de crisis waarin Brouwers zich gedurende de eerste jaren doorheen worstelde, maakten dat Van Oorschot zich met enige regelmaat vaderlijk opstelde, al was dat een libertair vaderschap, dat zich bijvoorbeeld uitte in het aanbod ‘een hoertje voor je te halen in de Utrechtsestraat’.5

Brouwers dicht Van Oorschot een cruciale rol toe in de ontwikkeling van zijn schrijverschap. Van Oorschot was de man die Brouwers rond zijn dertigste nadrukkelijk zei dat hij ‘los moest van zijn tuurtouw’. Een tuurtouw is een touw waarmee een schaap aan een paaltje gebonden wordt zodat het dier een bepaald deel van een weiland afgraast. En Brouwers zat vast, op dat moment. Hij was getrouwd, ongelukkig, onbekend en onsuccesvol. Van Oorschot vond dat Brouwers zijn vrijheid moest nemen, in alle opzichten. Dat deed Brouwers (‘Ik ben er even later met tuurtouw, paaltje en al vandoor gegaan’) en het maakte hem uiteindelijk van een ambitieuze schrijver in halfvrijwillige Vlaamse ballingschap tot een vooraanstaand auteur.

‘Bent u getrouwd?’

De vaart waarmee de correspondentie in 1969 losbarst is imposant. Tussen het ge-

noemde Manteau-jubileum in De Bijenkorf en de tweede ontmoeting zaten bijna drie jaren van voornemens tot bezoek, beloften, misverstanden en afzeggingen. Het gevolg is dat de vriendschap tientallen brieven lang een ‘pen-op-papier’-relatie was.6 ‘Wat een merkwaardige verhouding groeit er tussen ons,’ schreef Van Oorschot na een halfjaar correspondentie. ‘Ik ken niet eens je stem, noch de kleur van je ogen, en ik heb ook je handen nooit gezien. Hoe loop je?’7 En na anderhalf jaar, over een periode van stilzwijgen: ‘Ik had het gevoel dat het óp was, wat we elkaar in dit stadium van onze omgang te zeggen hadden.’8

In de eerste drie jaar zijn de brieven de vriendschap, afgezien van een aantal telefoongesprekken. Na de tweede ontmoeting – en ook door het verloop van die ontmoeting – treedt een zekere verwijdering op. Die hangt samen met de slechte periode die Brouwers doormaakt: zowel persoonlijk als literair beleeft hij zware jaren. Dat eindigt halverwege de jaren zeventig, waarna het contact weer intensiever wordt, Brouwers zich opwerpt als vaste medewerker van Tirade en het 250ste nummer van dat tijdschrift vult met zijn legendarische pamflet De Nieuwe Revisor. Die uitgave leidt begin 1980 tot een pijnlijke breuk. In de laatste jaren voor de dood van Van Oorschot in december 1987 is het contact hersteld, maar zonder de intensiteit van eerdere jaren.

Het begin. In de zomer van 1968 stuurt Jeroen Brouwers twee verhalen naar Tirade, het tijdschrift van uitgeverij Van Oorschot, op dat moment geleid door één redacteur: G.A. van Oorschot. ‘Ik kreeg per kerende post antwoord,’ schrijft Brouwers in Het tuurtouw,9 maar de werkelijkheid was zenuwslopender voor de jonge schrijver dan hij zich later herinnerde. Want het oudste bewaard gebleven document uit de correspondentie Brouwers-Van Oorschot is een kaartje, geschreven door een medewerker van de uitgeverij in augustus 1968: ‘De heer Van Oorschot is juist van vakantie teruggekeerd en vond daardoor eerst nu uw brief van 28/6/68.’ Het duurt dus nog een paar weken voor hij u kan berichten.’10 Pas op 7 november – maar toen hadden ze elkaar in De Bijenkorf al de hand gedrukt – bevestigde Van Oorschot formeel dat hij het verhaal over Du Perron, ‘Geboorte’, in Tirade zou opnemen.

Binnen een paar weken heeft de correspondentie een razende vaart. Een terloopse vraag van Van Oorschot op 16 december (‘Hoe zouden we in België voor Tirade wat abonnees kunnen winnen?’) leidt tot een lange brief van Brouwers, die vol melancholie van wal steekt: ‘Nu het eerste kerstdag is en vele aanleidingen tot droefheid ons omringen en ik de buren, mijn buurlieden, werkeloos maar vol heimwee over hun akkers zie lopen.’ Hij schrijft over het deplorabele literaire klimaat in Vlaanderen. Nergens is een boek van Van Oorschot te krijgen, en als je een nummer van Tirade aantreft dan is het ‘reeds bezwadderd, bevuild en be-ezelsoord alsof het eerst per ongeluk in de straatgoot is gevallen’.11

Echte literatuur maakt in Vlaanderen geen kans, schrijft Brouwers – implicerend dat het voor hem óók de verkeerde plaats is. ‘De Vlamingen vormen een hard-

leerse gemeenschap, alleen de Heiland zelf kan hier misschien wat uitrichten, vooropgesteld dat hij geen “Hollander” is, zo zal het nog lang een land vol lulligheid en achtergeblevenheid blijven hetgeen mij, in tegenstelling tot vijf jaar geleden, niet meer beroert.’12 Hij stuurt twee ‘schrijfsels’ mee.

In die teksten en de ‘aardige en een beetje droefgeestige brief’ herkent Van Oorschot een geestverwant: ‘In ieder geval verheugt het mij bovenmate dat u vijanden durft te maken. Wij zouden ervaringen kunnen uitwisselen omtrent ontmoetingen met kunstenaars en aanverwante aanstellers en corrupte ijdeltuiten,’ schrijft hij direct na nieuwjaar terug.13 Op 20 januari volgt een uitgebreide brief, waarin hij Brouwers’ klachten over Vlaanderen relativeert: ook elders is amper iemand te vinden met wie je een goed gesprek kan voeren. Hij sluit af met: ‘Bent u getrouwd? Is uw vrouw lief en mooi? Enfin, ik moet u eens opzoeken, merk ik.’14

Brouwers heeft nog geen kans gehad te antwoorden als twee dagen later het volgende briefje in de bus valt: ‘Ik zou wel eens willen horen hoe je het verhaal Mijn tante Coleta in Tirade vindt. Het is nl. een hoofdstuk van een pas door mij voltooide roman.’15 Het verhaal is gepubliceerd onder het pseudoniem Kees Milot, dat Van Oorschot nog niet eerder in zijn tijdschrift had gebruikt – slechts een enkeling wist dat hij het had geschreven. Dat Van Oorschot zelf schreef, was toch al kennis voor insiders: in 1964 had hij als R.J. Peskens de verhalenbundel Uitgestelde vragen gepubliceerd, Twee vorstinnen en een vorst zou pas in 1975 verschijnen, Mijn tante Coleta een jaar later.

‘Het verhaal Mijn tante Coleta,’ schrijft Brouwers vier dagen later in kennelijke extase, ‘heb ik op zekere avond, vlak na verschijnen van het nummer van Tirade waarin het gepubliceerd is, ademloos en, hier en daar met de tranen vlak achter mijn ogen van ontroering, in één ruk uitgelezen.’ Hij vertelt zijn vriend en collega Julien Weverbergh dat die Milot wellicht een aanwinst is voor diens bij Manteau verschijnende reeks ‘De Vijfde Meridiaan’. Weverbergh belt na lezing in alle staten van enthousiasme op ‘compleet met zenuwachtig ijsberen, stemverheffingen, vuistslagen op meubelstukken’.16 Een brief aan Milot komt onbestelbaar retour. Pas daarna krijgt Brouwers het briefje van Van Oorschot.

‘Mijn tante Coleta’ had Brouwers ontroerd zoals Werther Nieland en Kees de jongen dat destijds hadden gedaan, maar dat is niet het énige dat hij schrijft. Hij maakt ook opmerkingen over de zwaktes van het verhaal, met name in Milots neiging om clichématige beschrijvingen te gebruiken, waarvan hij een handvol voorbeelden geeft. ‘Detailkwestietjes natuurlijk, maar details die voor mij héél belangrijk zijn.’17 Hij krijgt een kort briefje terug: ‘Ik ben gevleid door je lof, maar is die niet wat overdreven?’

‘Woordkunst’

Het echte, uitgebreide antwoord van Van Oorschot komt pas in maart en is een weerwoord in dubbel opzicht: hij heeft dan Brouwers’ debuutroman Joris Ockeloen en het wachten gelezen. Hij bedankt Brouwers in staccato voor ‘je opmerkingen aangaande stijlkwesties verhaal Kees Milot’. Joris Ockeloen heeft hij met veel genoegen gelezen, maar hij beperkt zich niet tot beleefdheden. Enkele alinea’s lang zet hij zijn kritiek uiteen: ‘De psychologie van de angst en de eenzaamheid is voortreffelijk gedaan. Maar ik vind dat je dit voortreffelijke verhaal schade hebt berokkend door een teveel aan kleur, aan beelden, aan niet-noodzakelijke, integendeel storende details. […] Op een andere manier dan de tachtigers maak je je ook vaak schuldig aan “woordkunst”, oa beeldovervloedigheid, alsof je op elke zinval verliefd bent en je je met behagen rondwentelt in een orgie van impressionistische schilderkunstige woord- en vergelijkingsreeksen.’

Van Oorschot noemt Nescio en Elsschot als zijn ‘grote, nooit te evenaren voorbeelden’ en waarschuwt Brouwers dat hij zich niet door de taal moet laten bedwelmen. ‘De taal is een zeer gestreng rechter over de gevoelens. Welnu, aan gevoelens, aan bewogenheden, aan indringingsvermogen ontbreekt het je niet. Je bent een goed schrijver, en bij God en Vossem – dat zeg ik niet gauw, en zeker nooit uit vriendelijkheid of vriendschap.’18

Het blijft een weekje stil vanuit Vossem, waarna Van Oorschot informeert of Brouwers terneergeslagen is door wat hij over zijn roman heeft geschreven. Dat ontkent Brouwers per kerende post, al besteedt hij veel ruimte aan het weerleggen van Van Oorschots kritiek: ‘Dat je streng bent stel ik op prijs, écht, maar je moet niet onrechtvaardig worden.’ Wat de woordkunst betreft: ‘Ik leer het af, ik ben hard be-

zig, steeds krijg ik een zweepslag als iemand me er weer eens attent op maakt.’ Hij daagt Van Oorschot uit de zinnen aan te wijzen waarin zijn taal te bloemrijk is.19 Van Oorschot neemt daarom het boek mee naar zijn tweede huis in Frankrijk om de passages op te zoeken, maar hij zal er niet aan toekomen.

Collega-schrijver

De trekken van de olifanten uit Brouwers’ beschrijving in Het tuurtouw zijn zichtbaar: Van Oorschot die Brouwers in een bijzinnetje bedankt voor de kritiek op Mijn tante Coleta en die harde woorden spreekt over Joris Ockeloen, waar Brouwers voor bedankt, maar zonder zich er veel aan gelegen te laten liggen. In april, nog steeds van 1969, stuurt Van Oorschot zijn verhaal ‘Een verjaardag’ naar Brouwers, met verzoek om commentaar. Dat krijgt hij, regel voor regel, 6 getypte vellen lang. Van Oorschot schrijft terug dat hij ‘bijna overal’ Brouwers’ adviezen heeft opgevolgd, al blijkt uit de later gepubliceerde versie van het verhaal (het verschijnt in 1974 in Tirade en later in Twee vorstinnen en een vorst) dat hij ook veel niet heeft overgenomen.

Veelzeggend is ook een andere passage in dezelfde brief, waarin Van Oorschot schrijft hoe hij de uren bijeen moet sprokkelen: ‘Ik schrijf razend snel en ik heb er nooit rustig de tijd voor. ’s Avonds na het werk ben ik meestal moe […] Ik schrijf dan tóch, maar er is geen sprake van rustig afwegen.’ De uitgeverij is een blok aan zijn been: ‘God geve, dat ik die vervloekte uitgeverij eens in de steek mag laten, en dat ik een paar jaar rustig op mijn gat kan gaan zitten, om te verbeteren, te schrappen, na te gaan wat er verscheurd kan worden en wat nog eens over moet.’20

Varianten op die verzuchting zal hij tientallen malen herhalen: hij wil meer schrijven, maar zijn werk biedt hem daar de kans niet toe, hij wacht op het moment dat hij het bedrijf vaarwel kan zeggen. Die opmerkingen waren deels een pose: Geert van Oorschot wist zelf maar al te goed dat hij te vergroeid was met zijn uitgeverij om er afstand van te nemen en hij wist ook dat hij een betere uitgever was dan schrijver.

Wel maken de opmerkingen duidelijk dat het Van Oorschot ernst was met zijn literaire werk. Ze laten ook zien wat hij in Brouwers zocht. Wellicht een auteur die zijn fonds kon verrijken, maar zeker een collega-schrijver. Naar aanleiding van Solzjenitsyns Kankerpaviljoen schrijft hij dat in het aangezicht van zo’n boek ‘wij’ onze mond beter kunnen houden. Wij: hij, Brouwers en de andere schrijvers. Eind jaren zestig had Van Oorschot behoefte aan een collega-schrijver met wie hij geen verleden had, aan wie hij zijn werk ‘blanco’ kon laten lezen, zonder dat er tal van banden en verhoudingen van vroeger meespeelden. Bovendien was de bijna zestigjarige Van Oorschot uitstekend in staat om een gelijkgestemde geest te herkennen. ‘Ik heb mij nooit op een mentaliteit verkeken.’21

Veel van de wederzijdse brieven zijn anekdotisch en te lezen als stijloefeningen: Van Oorschot schrijft over zijn kleinkinderen, een zwartharig meisje dat op zijn uitgeverij een stapel gedichten komt brengen (‘Wie zo mooi en geil en preuts is,

schrijft natuurlijk slecht en vulgair’), de eerste liefde van zijn zoon Wouter, zijn dienstweigering in 1929, een loopjongen die de uitgeverij bezoekt, over Amsterdam en nóg een meisje dat hij een stapel boeken cadeau doet. Brouwers schrijft ook veel over vrouwen, over Vlaanderen, over de gruwelen van zijn schooltijd, over Angèle Manteau en zijn werk bij haar uitgeverij, over zijn verslechterende huwelijk, over de vreselijke bezoeken van zijn moeder en over Dostojevski. En hij komt met mooie voorstellen: ‘Ik vind dat wij samen maar eens een boek moeten schrijven; een familieroman – jij beschrijft het geslacht dat van niets tot iets komt en ik het geslacht dat van weelde wegzinkt in verloedering.’22 De brieven zijn intiem: al snel schrijft Van Oorschot over de zelfmoord van zijn zoon Guido, die in 1963 op 19-jarige leeftijd stierf. De vorm is vaak curieus. Brouwers gebruikt meestal gewoon papier, Van Oorschot beschrijft alles wat in zijn buurt ligt. Een brief over Nescio schrijft hij dwars over de pagina’s van Tirade 55/56, het nummer waarin zijn eigen artikel ‘Nescio gestorven’ staat.23

Groetjes uit Brussel

Uiteraard is er de uitgeefkwestie: gaan de boeken van Brouwers bij Van Oorschot verschijnen, nu zij vrienden zijn? In april 1969 wil Brouwers de in Tirade gepubliceerde afleveringen van ‘Groetjes uit Brussel’ bundelen en het spreekt vanzelf dat hij dat zal doen bij Manteau, waar hij immers werkt. Daar gaat ook Van Oorschot vanuit, wanneer hij tussen haakjes in een brief zet: ‘Ik zou graag die Groetjes uit

Brussel uitgeven. Wanneer verschijnt het? In het najaar? Zal de dame Manteau op de achterflap geen overdreven of rare dingen laten schrijven?’24

De passage mist zijn uitwerking niet: ‘Mijn eerste impuls bij het lezen, mij door niets anders dan mijn ijdelheid ingegeven, was: godverdomme, ik heb het bereikt, ik laat Manteau verrekken en geef het ding aan Geert.’25 Brouwers vraagt zijn vriend en collega Julien Weverbergh om raad en belt Van Oorschot om te vragen of hij meende wat hij schreef. Die schrikt zich een ongeluk, ongetwijfeld ook uit vrees dat hij beticht zou worden van het weglokken van de auteur van een ander. Daarover wilde hij geen misverstand tussen hem en Manteau, waarbij het feit dat Weverbergh ook van de kwestie weet, hem zorgen baart: ‘Je weet toch hoe men in de literaire wereld lult en kletst en ouwehoert, en verdacht maakt en op eigen voordeel uit is.’26

Het zinnetje in zijn brief was geen aanbod, maar een compliment: ‘Ik schreef je dat ik Groetjes uit Brussel graag zou uitgeven om daarmee mijn litteraire waardering juist voor dit boek uit te drukken. Maar ik heb in de verste verte er niet aan gedacht een boek van jou te zullen uitgeven […] ik geef alleen die boeken uit die tot mijn “litteraire program” behoren en die ik als redacteur van mijn uitgeverij prefereer en in zekere zin van hoog, in iedere geval van beslissend soortelijk gewicht vind. Die Gr. uit B. voldoen dus aan mijn criterium en meer heb ik er eigenlijk niet over willen zeggen.’27 Overigens besluit Van Oorschot zijn brief met de suggestie dat hij en Manteau wellicht samen iets voor Groetjes uit Brussel kunnen doen. Brouwers op zijn beurt schrijft Van Oorschot bezorgd dat hij niet het ‘misverstand’ wil wekken dat hij het boek bij hem ter publicatie had aangeboden.28

Bier en jenever in de zon

Een ander terugkerend onderwerp is de reeks mislukte pogingen elkaar voor de tweede maal te zien en de vraag wie schuld heeft aan het uitblijven van die ontmoeting. Van Oorschot belooft herhaaldelijk langs te komen bij Brouwers in Vossem, maar ziet nooit een gaatje in zijn schema. Eenmaal is Brouwers drank wezen kopen omdat hij een briefje heeft ontvangen met de tekst ‘woensdagmiddag’, maar er verschijnt niemand. ‘Dat briefje van die woensdag, gedateerd, was alleen, om je te laten weten dat ik had willen schrijven, maar geen tijd of geen woorden kon vinden.’29

Op zijn beurt zit Van Oorschot in de zomer van 1969 te wachten in La Pène, zijn tweede huis in Zuid-Frankrijk: hij heeft een routebeschrijving gestuurd zodat Jeroen en Nel Brouwers tijdens een vakantiereis langs kunnen komen. Het huis blijkt toch niet op de route te liggen en hij is gepikeerd: ‘Nu, dat was een tegenvaller dat jullie niet kwamen […] Dijon – La Pène is tenslotte maar 400 km.’30 Even gepikeerd is hij wanneer hij hoort dat Brouwers in Amsterdam is geweest, maar niet heeft aangebeld. En wanneer Brouwers zich eens wel meldt op de Herengracht – in geestelijke en zakelijke nood – is Van Oorschot er weer niet. ‘Ik weet niet wat ik moet doen […] Je had er goddomme moeten zijn.’31

Een ontmoeting die zo lang uitblijft, moet wel op een teleurstelling uitlopen. Op zondagmiddag 7 juli meldt Geert van Oorschot zich onaangekondigd aan de Lindenberglaan in Vossem. Dat is een slecht moment. ‘Mijn huwelijk was in ontbinding,’ schrijft Brouwers in Het tuurtouw, ‘en vlak voordat hij in zijn aansprekerspak was opgedoemd had zich nog een echtelijke schreeuwruzie voorgedaan.’ Van Oorschot had Brouwers in de voorgaande maanden al enkele malen vaderlijk toegesproken over zijn relatieproblemen – misschien was dat wel een reden voor hem om zijn bezoekbelofte eindelijk in te lossen.

Er wordt bier en jenever gedronken in de zon, Van Oorschot maakt de opmerking waar Het tuurtouw zijn titel aan ontleent en tegen zessen gaan de mannen in de versie van Brouwers op een missie naar het iets verderop gelegen Brussel. Daar woont een bewonderaarster van Geert, een meisje aan wie hij zijn hart heeft verloren. Hij heeft haar de volledige Tsjechov gestuurd. Bepakt met rozen en bonbons melden Brouwers en Van Oorschot zich in haar straat, waar het meisje een publieke vrouw blijkt te zijn die vanuit haar bovenraam roept: ‘Ik heb nu echt geen tijd, Geert van Oorschot.’ Enkele minuten van oplopende verontwaardiging later vliegt

‘R.J. Peskens’ verhalenbundel Uitgestelde vragen uit het raam naar beneden en daarna een handvol Van Oorschotbrieven’.32

‘Ik weet zeker, dat ik toen al wist, een personage uit een in de toekomst door mij te schrijven roman in mijn auto te vervoeren,’ schreef Brouwers over de excursie.33 Hij gebruikte de scène voordat hij hem in Het tuurtouw beschreef, al in zijn roman Winterlicht (1984), waarin de hoofdfiguur Jacob Voorlandt nogal wat persoonskenmerken en belevenissen met Van Oorschot deelt. Ook duikt er in de roman regelmatig een schaap op met een touw om de nek.34 Mogelijk is er ook in Het tuurtouw al enige verdichting opgetreden. Want in de brieven die Van Oorschot na zijn bezoek aan Brouwers schreef is de episode met de prostituee geheel afwezig. Alleen de passage ‘het etentje was een mislukking. Brussel evenzeer’ zou naar de pijnlijke ontmoeting kunnen verwijzen. Van Oorschot rept wel uitgebreid over Brouwers’ vriend Weverbergh, met wie hij in Brussel ruzie kreeg. Een brief die Brouwers enkele dagen na dato schreef is in het Van Oorschot-archief niet bewaard gebleven.

Van Oorschots antwoord op die brief is er wel, een van de twee brieven waarin zijn frustratie over de dag breed wordt uitgemeten en waarin méér informatie over die zevende juli 1971 staat. Hij was geschokt door de verwaarlozing van huis en

tuin en de slechte sfeer in het gezin Brouwers. En met de ‘opgeroepen’ Julien Weverbergh had Van Oorschot een moeilijke verhouding. ‘Ik was niet gekomen om W. te ontmoeten, ik was gekomen, eindelijk, voor ons.’35

Weverbergh maakte bovendien duidelijk dat hij vermoedde dat de uitgever Van Oorschot vooral achter de auteur Jeroen Brouwers aan zat. Dat was tegen het zere been, zo blijkt uit Van Oorschots brief. Als Brouwers dat denkt ‘dan kunnen we de relatie tussen ons beter verbreken […] Ik wil in een menselijke verhouding niet als uitgever gewaardeerd worden. Er zijn belangrijker zaken.’36 Het meningsverschil was ook op de avond zelf al ter sprake gekomen, getuige Van Oorschots zin: ‘Dat ik je een lel heb gegeven is mij niet bekend. Ik zal je wat fors van me afgeduwd hebben.’37 Hij was depressief geweest en dat uit zich soms in agressie. Met Weverbergh werd ook het oude kantoor van de op een zijspoor belande Angèle Manteau bezocht, wat Van Oorschot ‘vulgair’ vond. De ochtend nadien zou hij vertrekken voordat de anderen wakker werden.

Boze brieven

Van Oorschots bezoek is door Brouwers beschreven als het begin van het tweede deel van zijn leven, het deel waarin hij schrijver werd – al is het de vraag of hij dat in 1971 al zo voelde. Voor Van Oorschot was het een ‘ellendig en zwetserig’ samenzijn: zijn verlangen om als een vriend naar Brouwers te komen en géén uitgever te zijn, was authentiek, al is het in zijn brief ongetwijfeld sterk uitvergroot.

Een principezaak is het niet-uitgeven van Brouwers niet, want ruim een jaar later stuurt Van Oorschot Brouwers een contract voor zijn nieuw te verschijnen Zonder trommels en trompetten. Op dat moment gaat het slecht met Brouwers. Hij leidt in die jaren, los van zijn tuurtouw, een onregelmatig en ongelukkig leven. In de lente van 1972 schrijft hij: ‘De goot, ik ruik hem al. Deze jongen is aan lager wal. Dat zal men spoedig over mij zeggen. Het gas, het pistool, het water niet, want ik kan zeer goed zwemmen, de auto, het touw, het mes, de drank, het pilletje […] De dood is in mij, ik ben erg bang, ik ben zo alleen.’ Het contract voor Zonder trommels en trompetten zal Brouwers uiteindelijk niet tekenen om (de inmiddels door Weverbergh in samenspraak met hemzelf geleide) uitgeverij Manteau niet voor het hoofd te stoten. Hij schrijft: ‘Was jij godverdomme maar niet een uitgever, zodat die merkwaardige vriendschap tussen ons niet steeds van die klappen kreeg vanwege de kwestie of ik al dan niet bij jou zal publiceren. Ben je nu kwaad? Waarom doe je me van die koel gestelde, getypte brieven toekomen?’38 Van Oorschot lijkt vooral ontstemd over dat laatste zinnetje: ‘Die brief was wél getikt, maar níet koel.’39

Een paar weken later bekritiseert Van Oorschot een fragment uit Zonder trommels en trompetten, dat hem te veel aan het werk van Gerard Reve doet denken. Het leidt tot boze brieven. Een paar jaar later volgt een controverse over een door Brouwers aan Tirade gestuurd verhaal, waarvan Van Oorschot het onderwerp ‘mager’ vindt. Brouwers is er woedend om: ‘Ofwel jij begrijpt helemaal geen flikker meer van litera-

tuur, zoals ik je al vaker als mijn vermoeden heb laten weten – ofwel ik ben een prulauteur.’40 Drie maanden later constateert Brouwers: ‘Je vond, van alles wat ik geschreven heb, eigenlijk, geloof ik, alleen Groetjes uit Brussel maar leuk.’41 Die klacht doet onrecht aan Van Oorschots waardering voor Brouwers, maar feit is dat Van Oorschot váák iets aan te merken had op diens werk.

‘Geert, je liegt’

In 1975 verbindt Brouwers zich aan uitgeverij De Arbeiderspers, waarmee aan de flirt tussen de uitgever Van Oorschot en de schrijver Brouwers een einde komt. In december 1977 komt Van Oorschot nog eens op de kwestie terug. ‘Ik zou graag jouw uitgever zijn geweest van al je boeken, maar het ligt niet aan mij, dat dat niet heeft plaats gevonden. Ik neem bij voorbaat, mijn grilligheden, koppigheden en onredelijkheden kennende – een deel van de “schuld” daarvoor op mij. Maar ik denk nog altijd dat jij niet durfde, omdat uitgever zijn en vriend zijn niet te combineren zijn.’

Van Oorschot stuurt Brouwers vanaf 1977 veel, vaak korte brieven, complimenteert hem vaak met zijn boeken en stukken. Het contact is intiem, zeker van de kant van Van Oorschot. Hij vraagt Brouwers zijn dromen te interpreteren. Hij vertelt over een boek dat hij schrijft over zijn zoons Guido en Wouter. Uit aantekeningen in het archief van Brouwers blijkt dat Van Oorschot op 26 juli 1977 per telefoon meldt het boek voltooid te hebben. Het manuscript is nooit teruggevonden. Vier jaar later zal Van Oorschot Brouwers vol drama vertellen hoe hij ’s nachts brieven, dagboeken en manuscripten heeft vernietigd.42

Zakelijk contact is er ook. Brouwers schrijft een reeks polemieken voor Tirade, een blad waarvan hij ook de saaiheid vaak en eloquent bekritiseert.43 Het 250ste nummer wordt eind 1979 geheel gevuld met het literaire pamflet van Brouwers ‘De Nieuwe Revisor’. Wanneer hij de kopij binnen heeft, stuurt Van Oorschot een telegram van tientallen regels aan Brouwers. Ook die is tevreden: ‘Ik ben met de hele gang van zaken érg gelukkig,’ schrijft hij. ‘Het is nu dus ein-de-lijk zo ver dat wij eens samen “in zee” gaan, al is dit dan altijd nog maar een vorm van pootje baden…’44

‘Pootje baden’, maar het leidt bijna tot de verdrinkingsdood. Wanneer ‘De Nieuwe Revisor’ uitverkocht is, laat Van Oorschot een herdruk maken, zonder Brouwers in te lichten. Later zal hij zich verdedigen met het argument dat dat bij een nummer van een tijdschrift niet nodig is. Brouwers is ziedend, sommeert Van Oorschot niet meer te herdrukken en schrijft wanneer hij geen antwoord krijgt een brief waarin hij zijn woede de vrije loop laat, wetend hoe gevoelig Van Oorschot is voor beschuldigingen van oneerlijkheid: ‘Geert, je liegt. Geert, ik neem het je erg kwalijk dat je tegen mij liegt. Geert, ik ga je hiervoor op je donder geven.’ Dat doet hij in dezelfde brief door te suggereren dat een tas met manuscripten, die kort daarvoor uit Van Oorschots auto was gestolen ‘zeker weer terecht’ was, ‘doodeen-

voudig omdat het ding niet gestolen is. In december a.s. zal ik je zeggen dat alle dingen die ik in Tirade zou hebben gepubliceerd in deze lopende jaargang in een tas zaten, die onverlaten van me hebben gestolen.’45

Het was de hardste confrontatie tussen Brouwers en Van Oorschot, maar het was niet de eerste en de plooien werden relatief snel gladgestreken. In december 1980 zou de correspondentie weer op gang komen, maar een steeds groter deel van het contact zou per telefoon plaatsvinden. Van Oorschot belde vaak op, schrijft Brouwers in Het tuurtouw. De dood van zijn vrouw Hillie had hem volledig uit het veld geslagen. Hij stuurde Brouwers teksten die hij overschreef van grafzerken, maar benadrukte dat hij nooit zelfmoord zou plegen – hij werd wel ouder en zieker. Brouwers en Van Oorschot ontmoetten elkaar voor het laatst op 20 november 1986 toen Van Oorschot benoemd werd tot eredoctor aan de universiteit in Tilburg. In het voorjaar van 1987 schreef Brouwers een kritische brief over een interview met Van Oorschot in Vrij Nederland. Negen maanden later overleed Geert van Oorschot.

Jacob Voorlandt

Geert van Oorschot spoorde Jeroen Brouwers er herhaaldelijk toe aan hun correspondentie te vernietigen. Brouwers heeft vrijwel alles bewaard. En met een doel. In 1975 stelde hij Van Oorschot voor een officiële briefwisseling te beginnen: ‘Ik stel jou schriftelijk vragen, jij antwoordt mij schriftelijk: jij levert mij geen literatuur, jij levert mij antwoorden […] Aangezien ik jou overleef, wens ik omtrent jou te kunnen getuigen.’46 Vandaar ook dat Brouwers af en toe notities maakte van zijn, vaak nachtelijke, telefoongesprekken met Van Oorschot.

Dat getuigen deed Brouwers ook in fictie. Over de hier al genoemde roman Winterlicht schreef Brouwers dat de hoofdpersoon veel van hemzelf bevat, maar uiterlijk heeft Jacob Voorlandt vooral veel gemeen met Geert van Oorschot. Die zei Brouwers na verschijning van de roman telefonisch dat hij zich niet in het boek had herkend.47

Brouwers vindt Voorlandt (wiens naam eenmaal in het boek tot ‘Voorschot’ wordt verbasterd) hooguit ‘een verre neef van Geert’. Het personage ‘is gemodelleerd naar een zeker zielepoterig schrijverstype dat ik wilde oproepen, in geen geval is het een portret van de stoere, granieten uitgever’.48 Is het verband zo terloops? Dat Voorlandt schrijver is en geen (granieten) uitgever, wordt door Brouwers aangevoerd als reden waarom hij minder op Van Oorschot zou lijken. Geert van Oorschot was echter ook schrijver en uit zijn brieven blijkt hoe graag hij zich aan Brouwers als schrijver presenteerde. Het ‘schrijverstype’ in Van Oorschot ‘zielepoterig’ noemen is onvriendelijk, maar onontkoombaar is dat het schrijverschap van Van Oorschot nooit tot volle wasdom is gekomen.

Jacob Voorlandt heeft veel weg van de schrijver Geert van Oorschot. Hij heeft ook kenmerken van Brouwers zelf, wat logisch is omdat Brouwers immers vindt dat ze zeer veel gemeen hebben. De naam Voorlandt verwijst naar het feit (of de angst) dat

een mislukt auteurschap het voorland van de schrijver zal zijn. Voeg daarbij de wetenschap dat Van Oorschot door Brouwers werd beschouwd als de man die hem bevrijdde van zijn tuurtouw, de man die ervoor zorgde dat hij géén schrijver als Voorlandt werd, en de consistentie is duidelijk. Voorlandt verenigt de marginale schrijver die Brouwers had kunnen worden én de man die hem uit de marge bevrijdde. Winterlicht is dus veel meer dan een roman waarin de hoofdpersoon toevallig de theatrale trekken van Van Oorschot heeft. Het is evenveel als Het tuurtouw een getuigenis van Geert van Oorschot en wat de man voor Jeroen Brouwers heeft betekend.

 

Met dank aan Jeroen Brouwers voor zijn gastvrijheid en de royale toegang tot zijn archief.

Christophe Vekeman+
Bespiegelingen in het vensterglas
De essayistiek van Jeroen Brouwers

Ik was achttien, toen het niet goed met me ging, – al kan ik ook een jaar of twee ouder geweest zijn.

Wat wil een normale jongen van achttien? Alles, behalve schrijver worden.

Wat wil een min of meer normale jongen van achttien? Hij vat, jawel, het plan op schrijver te worden. Daarbij kan het gebeuren dat hij, gedreven door bewondering, geestesverwantschap en de wens zijn voornemen van hogerhand bezegeld te zien, hunkerend naar gouden raad ook, op de motor naar het huis van zijn letterkundige idool snelt en deze met uitgestoken hand tegemoet treedt. Brouwers beschrijft een dergelijk gebeuren in zijn ode aan Harry Mulisch, ‘Es ergo sum’: ‘in mijn voortuin stond een jongeman in een roodlederen overall, het hoofd verpakt in een stalen eierschaal, – hij was een jaar of achttien.’ Dezelfde dappere knaap komt ter sprake in een brief aan Tom van Deel in Kroniek van een karakter: ‘Na een uurtje stapte hij weer op en reed op die motor door de nacht, door de stormwind.’

Wat wilde ík toen ik achttien was? Ik kon niet motorrijden, noch had ik het idee dat ik aan een luttel uurtje in Brouwers’ gezelschap genoeg hebben zou. Mijn hoogstpersoonlijke wensfantasie bestond eruit, immers, dat ik in geval van de dringendste psychische nood, die ik toen elk moment verwachtte, bij Jeroen Brouwers niet zomaar even zou gaan aanbellen, maar meteen, zonder veel boe of bah, zou gaan wonen. Niet gehinderd door zinnen als – opnieuw uit Kroniek van een karakter – ‘Mijn goede vrouw, als ze er toevallig is, jaagt die mensen met een snauw het erf af’, placht ik mij in mijn ellende te troosten met het volkomen van de pot gerukte denkbeeld dat ik de wereld en het leven desgewenst zou kunnen ontvluchten door bij Brouwers met de laatste deur in huis te vallen, waarop hij mij – u lacht, maar mij was het bij momenten ernst – moeiteloos als een zielsgenoot zou herkennen en mij vervolgens algauw, vooruit maar, zou adopteren.

Zover is het niet gekomen. Een paar jaar later, in 1994, zag ik hem voor het eerst in levenden lijve, in de bibliotheek van Gent, waar ik hem zijn grote zelfmoordboek De laatste deur liet signeren. In 2005 ontmoette ik hem voor de tweede keer, dit-

maal bij hem thuis in Zutendaal: naar aanleiding van zijn vijfenzestigste verjaardag mocht ik hem interviewen voor de krant De Morgen. Na afloop van ons gesprek deed hij mij De schemer daalt cadeau, waarvan het eerste exemplaar, hem toegestuurd door uitgeverij Atlas, diezelfde ochtend pas in zijn brievenbus was beland, zodat ik minstens één dag lang de bezitter geweest ben van een Brouwersboek dat vrijwel niemand anders bezat – ook Jeroen Brouwers zelf niet. (Uit overwegingen als deze vermag men het formaat van een schrijver af te leiden: hoe groter de schrijver, hoe krankzinniger zijn fans.)

In De schemer daalt kon ik die avond bijgevolg als een der eersten ter wereld het volgende lezen: ‘Sommige van mijn essays acht ik geslaagder en interessanter dan sommige van mijn romans’, waaraan Brouwers toevoegt dat zulks ook opgaat voor de oeuvres van ‘bijvoorbeeld Mulisch en Hermans’, Vestdijk, Conrad Busken Huet en Joost Zwagerman. Hetzelfde was die middag ook al ter sprake gekomen. Ik citeer uit mijn eigen Leven is werk, waarin het vraaggesprek uiteindelijk terechtgekomen is: ‘De oeuvres van de schrijvers die je nu opnoemt, Reve en Hermans ook, die staan hier in deze kamer, en wat ik zelf erg opvallend vind: de romans van die mensen, die

sla ik er eigenlijk nooit meer op na, die heb ik ettelijke keren gelezen en die heb ik uít. Maar hun essayistische werk lees ik nog altijd met dezelfde overgave. Waaruit ik dan concludeer dat van het oeuvre van een schrijver de essays het langst overeind blijven.’

Of deze theorie algemene geldigheid bezit, is zacht gezegd discutabel. Maar dat de essayistiek van Brouwers zelf minstens aan dezelfde hoge kwaliteitsnormen voldoet als zijn romans, en in gelijke mate een onvergankelijk air van het meest eminente meesterschap uitademt, is natuurlijk wél buiten kijf, zoals eveneens instemmend valt te knikken bij de woorden die hij uitsprak toen hem in 2001 de Gouden Uil voor – nota bene – zijn román Geheime kamers toe geklept kwam: ‘Naar ik al eerder heb opgemerkt, voel ik me in de eerste plaats een essayist en van sommige van mijn essays heb ik grotere voldoening dan van sommige van mijn verhalende werken.’

De plaats waar Brouwers een en ander ‘al eerder’ had te kennen gegeven, was het titelstuk van Kladboek 3, namelijk ‘Het vliegenboek’, waarin hij de grondslag van zijn schrijverschap ondubbelzinnig aanduidt als essayistisch. Brouwers, die in de loop der jaren meermaals benadrukt heeft geen fantasie te hebben, kijkt hier terug op zijn vroege kindertijd in Indië, toen hij zich van zijn denken bewust werd en ermee begon zijn gedachten woordelijk te formuleren en in zinnen te rangschikken. ‘Mijn belangrijkste imaginaire boek heette Het Vliegenboek […]. De “optiek” van mijn boek verplaatste zich voortdurend tussen vlieg en degene die de vlieg waarnam om hem te beschrijven. […] Zo werd mijn Vliegenboek een ethologisch èn een autobiografisch werk.’ Verderop vallen de termen ‘autobiografische waarnemingen’ en ‘autobiografische essays’, met daarbij opnieuw de analyse: ‘Ik voel mij al met al het meest een essayist.’

Overigens, als het waar is wat Johan Vandenbroucke stelt in Jeroen Brouwers. Het verhaal van een oeuvre, namelijk dat het in 1963 verschenen boekje Couperus 1863-1963 ‘kan beschouwd worden als Brouwers’ eerste literaire essay’, dan moet de conclusie wel luiden dat Brouwers met een essay in de letteren gedebuteerd is – zijn officiële debuut, de verhalenbundel Het mes op de keel, verscheen pas een jaar later…

 

‘Ik was achttien, toen het niet goed met me ging’: uiteraard is dit een zinspeling op de openingswoorden van Harry Mulisch’ Voer voor psychologen, ‘Ik was achttien, toen er gebeld werd.’ Wilde ik door dit stuk zo te beginnen sluiks verwijzen naar het feit dat ik eertijds ben afgestudeerd als licentiaat in de psychologie met een Jeroen Brouwers. Een psychoanalytische interpretatie van zijn oeuvre geheten scriptie (Brouwers in In het midden van de reis door mijn leven: ‘Ik heb van deze geleerde verhandeling geen kennis genomen’)? Niet heus, of althans niet alléén maar. Het citaat van Mulisch komt namelijk, weliswaar met weglating van de komma, ook voor in het herinneringsportret dat Brouwers in 1975 schreef over Jef Geeraerts. Hierin benadrukt hij hoe weergaloos belangrijk Mulisch voor beide schrijvers in de jaren zestig wel was. ‘Of:

wij belden aan op het adres waar wij moesten zijn en terwijl achter het kijkgat in de deur een loerend oog verscheen, zei Jef Geeraerts, gelijktijdig dat ik zei: “Ik was achttien toen er gebeld werd”: “Ook de uil zag uit op het pleintje.” Jef Geeraerts en ik konden bij het tot ons nemen van drank elkaar als volgt toedrinken: “De flit is erger dan de vliegen, skol, – Zo veel moeders, en hoe weinig, santé.”’

Brouwers in voornoemde ode ‘Es ergo sum’: ‘Dat ik schrijf, komt door Mulisch. Dat ik sommige dingen schrijf zoals ik ze schrijf, komt ook door Mulisch.’ Natuur-

lijk zal iedere ‘gevorderde’ lezer hierbij onmiddellijk denken aan het principe van de ‘octaviteit’ dat Brouwers van Mulisch geleend heeft, – zie onder andere de roman Bezonken rood. Wat Brouwers’ essays aangaat, echter, is de eveneens van Mulisch afkomstige sleutelzin een citaat dat níet voorkomt in de tekst over Jef Geeraerts, maar wel als motto fungeert voor het derde deel van Kladboek 1, ‘De dood en de schrijver’. Het is afkomstig uit Mulisch’ debuutroman archibald strohalm: ‘Alleen zichzelf kan hij zien; alles is hem een spiegel.’ Of anders gezegd: elk essay is autobiografisch, en schrijvend over collega-schrijvers, vervaardigt Jeroen Brouwers wat je zou kunnen noemen: zelfportretten van iemand anders.

 

Wie de essays van Brouwers overziet, merkt twee grote, steeds weerkerende onderwerpen op: zelfmoord en Vlaanderen-Nederland. De laatste deur – ondertitel: Essays over zelfmoord in de Nederlandstalige letteren – is opgedragen ‘Aan de nagedachtenis van Anne W. (1950-1973)’, Anne Walravens, Isis in ‘De Exelse testamenten’, Aurora in Zonsopgangen boven zee, Brouwers’ ‘geliefde vriendin’ die, nog geen drieëntwintig jaar oud, verkoos te sterven door ophanging. Het eerste essay, of het voorwoord, in De laatste deur is getiteld ‘Autobiografisch’ en heeft haar als onderwerp, wat wil zeggen: Brouwers legt erin uit dat hij haar met zijn verhaal ‘De Exelse testamenten’ indertijd heeft willen ‘vereeuwigen’, als het ware in een poging de zinloosheid van haar dood teniet te doen – overpeinzing in Kroniek van een karakter: ‘Mogelijk is dat de zin van het leven: sporen achterlaten.’

De invloed van de zelfmoord van Anne Walravens op leven en – dus – werk van Brouwers, vader van een Anne genaamde dochter, valt moeilijk te overschatten. Uit een interview in 1988: ‘Als je mij zou zien als een stad is de zelfmoord van Anne W. het grote plein in het centrum.’ Uit ‘Het Grote Boek’ in In het midden van de reis door mijn leven: ‘En nog steeds, intussen meer dan dertig jaar later, is er nauwelijks een dag of nacht dat ik niet aan haar denk, hoe flitserig kort ook maar.’ Zelfs de twee essays in boekvorm die hij omtrent Hélène Swarth componeerde, zijn rechtstreekse gevolgen van de liefdesgeschiedenis tussen de schrijver en zij die met recht en reden zijn muze lijkt te mogen worden genoemd: ‘Wat mij met Hélène Swarth verbindt kan men nalezen in mijn verhaal De Exelse testamenten.’

Helaas is er nog heel wat meer zelfmoord geweest in het leven van Brouwers tot nog toe, en van alle door eigen hand om het leven gekomen vrienden, kennissen en

collega’s is, na Anne Walravens, Jan Emiel Daele (1942-1978) ongetwijfeld degene wiens uiteindelijke lot hem het meest heeft getroffen – in De laatste deur wordt de tekst ‘Autobiografisch’ op de voet gevolgd door het Daele betreffende essay, waaruit Brouwers trouwens voorlas tijdens de ‘Saint-Amour’-tour van 1992. Een érg ‘autobiografisch’ essay is het, dat een moedige, doorgedreven empathische parallel trekt tussen bepaalde feiten uit Brouwers’ eigen leven in 1973, toen hij rauwe moordzucht voelde opvlammen jegens de geliefde die hem verliet, en wat er een handvol jaren later in het tragische bestaan van Daele geschiedde – alvorens zelfmoord te plegen, schoot die zijn jonge vrouw dood.

De laatste deur verscheen in 1983, nadat Brouwers er vijftien jaar aan had gewerkt (zijn ‘eerste aantekeningen voor dit boek dateren van 1968’), maar hoe monumentaal het boekwerk ook moge zijn, achteraf beschouwd is het bovenal het fundament gebleken van een eindeloos work in progress: in veel van zijn latere essaybundels is een afdeling zelfmoord te vinden, in bijvoorbeeld Het circus der eenzaamheid ‘Het dode punt’ geheten. In Alles is iets brengt Martin Ros Brouwers telefonisch op de hoogte van de zelfmoord van Robert Loesberg, ‘er omineus aan toevoegend: “Je kunt hem aan je verzameling toevoegen…”’ Vooralsnog is er van Brouwers’ hand geen herdenkingsstuk over Loesberg verschenen, maar de anekdote roept wel de volgende vraag op: zouden er al schrijvers hebben bestaan die, zelfmoord overwegende, bij al hun geweifel rekening hielden met de mogelijkheid dat Brouwers naderhand een in memoriam aan hen zou wijden?

De essays van Brouwers over Vlaanderen, Nederland, het verband en de verschillen tussen beide, de culturele integratie en de volstrekte onzin daarvan, zijn dikwijls polemisch gekleurd, welke kleur niet zelden het weinig bezonken rood is van de lap die stieren op stang pleegt te jagen. Denk maar aan ‘J. Weverbergh en ergher’ en ‘Vlaanderen op zijn erghst’, beide opgenomen in het vuistdikke Vlaamse leeuwen. Ook hier wortelt Brouwers’ fascinatie voor een en ander in zijn eigen biografie: geboren en getogen, tot zijn zevende jaar, in toenmalig Nederlands-Indië, bracht hij vervolgens grote delen van zijn leven in Vlaanderen door, van 1964 tot 1976, en van 1993 tot vandaag. Gesteld dat hij zijn huidige woonplaats Zutendaal nog vijf jaar aanhoudt, dan zal hij in 2015 in totaal even lang in Vlaanderen als in Nederland hebben verbleven – reden voor een feestje?

‘De Nederlandse schrijver die in vooraanstaande Nederlandse periodieken Vlaanderens literaire doden herdenkt, ben ik,’ schrijft hij in De bierkaai. Kladboek 2. Frappant hierbij is de manier waarop hij dat doet: ook in dit soort stukken is het autobiografische nooit ver weg en spiegelt hij zich niet zozeer aan als wel in leven en werk van de door hem geportretteerden. Buysse, bijvoorbeeld, woonde deeltijds in Den Haag en ‘zat tussen de twee stoelen van de Nederlandstalige literatuur: – hoorde hij nu bij de literatuur van “Noord” of bij die van “Zuid”? Bij de literatuur van allebei horen, bestaat niet, alle geklets over “culturele integratie” […] ten spijt.’ Ook in zijn ‘standbeeld’ voor Louis Paul Boon gaat het over deze (non-)integratie –

Boon, evenals Buysse en Brouwers een rebel, evenals Buysse en Brouwers gedurende lange tijd miskend, noemde zichzelf ‘een Nederlands auteur’. Aan Herman Teirlinck wijdde Brouwers twee essays, een in De bierkaai, een veel later, in Stoffer en blik (2004). In beide rakelt Brouwers het voorval, zeg maar de Gebeurtenis, op dat de meester plots in levenden lijve in zijn Manteaukantoor verscheen en daar zijn eigen leuze Liever gezocht om mijn waarheid, dan gezocht om mijn schijn tegen de wand zag geprikt. Reactie van Teirlinck hierop: ‘Gij zijt er dus ook zoëen.’ ‘Alles is hem een spiegel’ – en soms zegt het beeld in die spiegel zelfs iets terug.

‘Wat hij schrijft […] heeft niets met “literatuur”, maar alles met het “bestaan” te maken, dat wil zeggen met het bestaan van Maarten ’t Hart persoonlijk. Zijn in deze bundel verzamelde essays gaan in dezelfde mate over ’t Hart zelf als over de erin aan de orde gestelde schrijvers en oeuvres’: zelfs met Maarten ’t Hart kan Brouwers zich identificeren, ook schrijvend over Maarten ’t Hart, die schrijvend over derden aan zijn autobiografie blijkt te schrijven, schrijft Brouwers aan zijn autobiografie. Veelzeggend is in dit verband ook de titel van het eerste deel van Het circus der eenzaamheid. Kladboek 4: ‘Biografisch/autobiografisch’ – juist door het onderscheid te maken, geeft Brouwers aan dat zo’n onderscheid in wezen niet bestaat, althans niet wat zijn eigen essays aangaat. Een mooi voorbeeld hiervan biedt het eerste stuk van het boek, over Paul de Wispelaere, wiens oeuvre ‘caleidoscopisch’ heet, tevens valt het woord ‘mozaïek’. Brouwers over De Wispelaere (en ‘dus’ over Brouwers zelf): ‘De Wispelaere schrijft zijn allesomvattende oeuvre in een stroom van zeer lucide met elkaar in verband gebrachte fragmenten, die ooit het definitieve overzicht zullen opleveren van alles omtrent zijn persoon, zijn levensloop, zijn geestelijke ontwikkeling, zijn schrijverschap. Wie de ambitie heeft zo’n oeuvre te schrijven, weet dat hij het nooit zal voltooien […]. Wie zou verslag kunnen doen van zijn eigen dood?’

Brouwers in Kladboek 1: ‘Alleen mijn sterven zal ik niet hebben beschreven.’

Meldt Brouwers dat De Wispelaere en zijn geliefde ‘in een soort reservaat’ wonen, dan roept dat – onder meer – reminiscenties op aan Brouwers’ eigen vroegere verblijf in ‘het huis genaamd Krekelbos, in het dorp Rijmenam bij Mechelen, België, midden in een dennenbos, – ik woonde er “onvindbaar”, precies overeenkomstig de bedoeling,’ zoals hij zijn essay over Jan Emiel Daele inleidt. Klaagt De Wispelaere over zijn publicaties, die hem, ‘zo schrijft hij, met zijn neus op de vreselijke waarheid’ drukken, namelijk ‘dat ik niet beter heb gekund’, dan kan daarbij – opnieuw: onder meer – worden teruggedacht aan een interview met Brouwers in Snoecks 89, waarin hij verzucht: ‘Ik zeg niet dat ik mislukt ben, maar ik had gedacht dat ik mooier kon schrijven.’ En is ook en vooral de vaststelling die Brouwers over De Wispelaere doet, ‘Op bijna iedere bladzijde klinkt de wanhoop om het slinken van de tijd’, niet sterk van toepassing op zijn eigen werk? Om een willekeurige greep te doen uit alléén maar zijn beschouwend werk: ‘Mijn handschrift […] de schriftuur van iemand die haast heeft’ (Papieren levens), ‘Het komt dichterbij, ik moet

me nu werkelijk gaan haasten’ (De schemer daalt), ‘De hierna nog dikwijls neergeschreven aansporing tot mezelf: “Laat ik me toch haasten!” komt deze nacht voor het eerst in me op’ (In het midden van de reis door mijn leven).

 

Het stuk over Jef Geeraerts eindigt met een citaat van – jawel – Harry Mulisch, opnieuw uit Voer voor psychologen: ‘Het beste is, het raadsel te vergroten.’ Het betreft een raad die Brouwers ogenschijnlijk niet ter harte heeft genomen: in zijn werk, zowel zijn romans als zijn essays als zijn brieven als zijn en zo verder, poogt hij onvermoeibaar, alles met alles in verband brengend, zichzelf, zijn leven en zijn schrijverschap te doorgronden, te verklaren, te verhelderen en uiteen te zetten, waarbij hij expliciete bewegwijzering verre van schuwt. Een zin als ‘Wie de sleutel zoekt: hier ligt hij’, uit het verhaal ‘Voorjaarsmoeheid’, mag in deze context exemplarisch worden genoemd. Waar komt Brouwers’ klaarblijkelijke interesse voor Hélène Swarth vandaan? Brouwers legt het – zie boven – hoffelijk uit. Wat brengt Brouwers, schrijver van Groetjes uit Brussel, ertoe om een Het aardigste volk ter wereld. W.F. Hermans in Brussel getiteld geschrift het licht te doen zien? U kunt het nalezen in Het vliegenboek: ‘[…] want die “waarheid” was zijn waarheid, en dat weer was dezelfde waarheid als waarin ik geloofde.’ Denkt u bij de titel van het in diezelfde bundel opgenomen essay ‘Twee vaderlanden, twee karakters. Over Rob Nieuwenhuys’ (‘Hij is “Indisch” èn hij is “Hollands”’) onmiddellijk aan De zondvloed? Uiteraard doet u dat. Komt in die roman immers geen ‘Twee werelden’ geheten hoofdstuk voor? Essay (‘De zwarte zon’) van Brouwers over Hart Crane: waarom, hoezo, vertel eens? Het antwoord staat in Kroniek van een karakter: ‘Mij schoot onmiddellijk een stuk over die Hart Crane te binnen. Ik zou daarin veel over mijzelf kunnen wegzetten: mijn eigen alcoholisme, zo gulzig dat ook ik wel de hele zee zou kunnen leegzuipen, mijn eigen waardeloosheidgevoelens, mijn eigen preoccupaties met “water” (Zonsopgangen boven zee; De zondvloed, enz.).’

De titel van een door Gerd de Ley uit het oeuvre van – en interviews met – Brouwers samengestelde aforismenbundel luidt: Wie begrijpt ooit wat? Onbegrepen voelt hij zich, begrepen wenst hij te worden – in elk geval dát mag duidelijk zijn. Maar wie zo veel bedoelt, is uiteraard – zij het op het eerste zicht paradoxaal genoeg – algauw het slachtoffer van overinterpretatie. Brouwers’ schriftuur mag dan het letterkundige tegendeel vormen van een rorschachvlek, het neemt niet weg dat ijverige lezers somtijds spoken zien waar er slechts sprake is van een ordinair beddenlaken dat in buurvrouws tuin te drogen hangt. Of toch ook weer niet? Als ‘alles’ Brouwers ‘een spiegel’ is, hoe groot is van deze spiegel dan juist het bereik? In hoeverre is bijvoorbeeld ‘De Vlaamse Dostojewski en de vergetelheid’, zijn essay over Johan Daisne in Kladboek 1, een in spiegelschrift geschreven reprise van ‘Zelfportretje met vlakgom’, dat van genoemde bundel het openingsstuk vormt? Verdient, kortom, het stuk over Daisne, in combinatie met het ‘zelfportretje’, het predikaat ‘autobiografisch essay bij uitstek’ of niet? Bedoelt Brouwers zich in Kladboek 1 haast

grenzeloos te vereenzelvigen met Daisne? Het lijkt onwaarschijnlijk – maar de overeenkomst tussen beide titels – ‘vlakgom’ en ‘vergetelheid’ – lijkt het alvast te suggereren… En er is meer. Hieronder een lijst met uitspraken van Jeroen Brouwers over zichzelf (uit ‘Zelfportretje met vlakgom’), afgewisseld met omschrijvingen door Jeroen Brouwers van Johan Daisne (uit ‘De Vlaamse Dostojewski en de vergetelheid’):

Over zichzelf: ‘Karakter: – zeer aimabel.’

Over Daisne: ‘een van de beminnelijkste mensen.’

Over zichzelf: ‘Neiging tot sentimentaliteit.’

Over Daisne: ‘[…] sentimenteel […] snel met zijn tranen.’

Over zichzelf: ‘Trouw.’

Over Daisne: ‘trouw en loyaal.’

Over zichzelf: ‘geen perverserik en geen maniak.’

Over Daisne: ‘een kuise man.’

Over zichzelf: ‘Zelfs een snor laat ik niet groeien, zelfs een zonnebril zet ik niet op als de zon niet schijnt.’

Over Daisne: ‘Maar niet ijdel.’

Het enige verschil tussen beiden lijkt het volgende te zijn. Maar of het verschil noemenswaardig is?

Over zichzelf: ‘Haar knippen vindt op tijd en stond plaats.’

Over Daisne: ‘Hij had zijn haar te kort laten knippen.’

Wat er ook van zij, soms lijkt Brouwers wel degelijk na te laten, al dan niet bewust, om sleutels aan te wijzen waar ze nochtans ruimschoots zijn te vinden. Alsof hij zich spiegelt zonder het te beseffen, zoals je in een fotomuseum jezelf erop kunt betrappen dat je al een poosje niet meer naar dit of dat kunstwerk zélf hebt staan kijken, maar naar je eigen beeltenis die door het glas ervoor wordt weerkaatst.

Uit een brief aan Angèle Manteau in 1981, opgenomen in Kroniek van een karakter: ‘Lieve Angèle, ik heb nu alles van Bomans gelezen en eerlijk gezegd, ik vind het een zeepbellen-oeuvre wat die man heeft gemaakt. […] De paar goede dingen die hij heeft geschreven verdwijnen achter dikke gordijnen van gezwam, geklets, gelul, herhalingen, vervelende burgermansopinietjes. Ik vind het allemaal zulk ongevaarlijk geschrijf, zo risicoloos, zo braaf! En dan die “geestigheid” van hem, Jezus Kristus! – wat blijkt die melig te zijn.’ Alles Brouwers een spiegel? Vereenzelviging? Autobiografie? Het heeft er in dezen niet de minste schijn van, neen. Maar waarom zette Brouwers zich in datzelfde jaar dan – weliswaar in opdracht van Vrij Nederland, maar toch – aan het schrijven van een groot, in 1982 in kloeke boekvorm verschenen essay over de klaarblijkelijk zo geringschatte Godfried Bomans? Omdat zijn eigen naam voluit Jeroen Godfried Maria Brouwers luidt? Vanwege Lodewijk van Deyssel, ‘Thijm’, mede-Haarlemmer en (schaak)vriend van Bomans, die in Van mens tot mens een paar tientallen pagina’s aan de grote polemist wijdde – de grote polemist, aan wiens nagedachtenis Brouwers zijn eigen pamflet ‘Vlaanderen op zijn erghst’ opdroeg? Nee, daarom niet, of toch zeker niet uitsluitend. Brouwers geeft dan maar, voor alle zekerheid en naar gewoonte – want wie begrijpt ooit wat? – zélf het antwoord in zijn Bomansboek. Waar is de sleutel? Hij blijkt keurig in het slot te zitten, kijk maar. ‘Wordt Mulisch in het boek van Ferron “de kleinzoon van Thijm” genoemd, – hij was dus de zoon van Bomans. […] In verband met de laatste heb ik op autobiografische wijze ergens geschreven: “Dat ik schrijf, komt door Mulisch. Dat ik sommige dingen schrijf zoals ik ze schrijf, komt ook door Mulisch.” […] Zo heb ik mijzelf even thuisgebracht, niet in de laatste plaats als de schrijver van deze monografie over Bomans, – als antwoord op de spontaan-verbijsterde vraag van iedereen die wist dat ik dit werk onder handen had: “Wat heb jij nou met Bómans te maken?!” Ik ben familie van hem.’

Sleutel gevonden en de deur draait open – de portier blijkt Harry Mulisch te zijn, die andere Haarlemmer. Maar is dat alles? Wie De spoken van Godfried Bomans, la-

ter met een ‘Nawoord 1998’ herdrukt als De wereld van Godfried Bomans, nauwgezet leest, komt wel meer verbanden en gelijkenissen tussen Bomans en Brouwers tegen. Opvallend veel, zelfs. Waarbij het dus des te opvallender is dat Brouwers enkel de Mulisch-link in de verf zet.

‘“De waarheid is, wat ik er van maak,” zei hij wel eens,’ vertelt Brouwers in De wereld van Godfried Bomans over de hoofdpersoon van het boek, eraan toevoegend dat de sprookjesschrijver de mening toegedaan was ‘dat een goede verteller een nieuwe waarheid schept, waarnaast de feitelijke toedracht tot de grootte van een erwt verschrompelt’. Vergelijk met Brouwers in Het vliegenboek: ‘Al mijn boeken zijn autobiografisch en niettemin alle gelogen.’ Brouwers in een interview met Humo in de jaren negentig: ‘Om mijn waarheid te vertellen, lieg ik me te barsten.’ Brouwers in De zondvloed: ‘Er is maar één verhaal, – dat echter op tal van manieren kan worden verteld.’ Tot drie keer toe schreef hij een strijdschrift tegen Rudy Kousbroek, die hem naar aanleiding van Bezonken rood, waarin bepaalde, door Brouwers aangehaalde historische feiten niet zouden kloppen, beschuldigde van geschiedvervalsing. Historische feiten? Brouwers in Kroniek van een karakter: ‘Voor mij ging het in Bezonken rood om iets heel ànders.’ Eenzelfde woordkeuze, compleet met accent grave, gebruikte hij al eerder in de roman Het verzonkene (‘Ik heb het over iets ànders’) en keert ongewijzigd – en in een soortgelijke context – terug in het Bomansessay: ‘Dat het hier niet om een historische waarheid ging, maar om iets ànders, had die vervelende broer [van Bomans – cv] niet in de gaten.’

En nu het toch over familie gaat, het volgende vraagt Brouwers zich in Het vliegenboek af: ‘Waarom wilde hij, de verwekker, niets van mijn schrijverij weten, waarom worden schrijvers (voorbeelden legio) soms met zo’n vader opgescheept?’ Voorbeelden legio, zeker, en een uitstekend voorbeeld blijkt warempel Bomans te zijn, die zich in ‘De man met de zwarte das’ herinnerde – want hoe zou hij het kunnen zijn vergeten? – dat hij ooit het manuscript van wat zijn debuut zou worden, Pieter Bas, aan zijn vader ter lezing aanbood, maar ’s mans mening eromtrent nimmer zou mogen vernemen: ‘Ik heb er nooit meer iets van gehoord. Geen woord.’ Brouwers: ‘Voor Godfried Bomans is de miskenning begonnen bij zijn vader: – deze was de eerste die over zijn literaire prestaties “geen woord” heeft willen zeggen…’ Trouwens: ‘Ook de vader van Mulisch vond dat schrijven van zijn zoon maar niks.’ En vader Brouwers? Zowel in Groetjes uit Brussel als in Het verzonkene als in De zondvloed als in De schemer daalt wordt verhaald hoe hij na diens letterendebuut zijn zoon per brief verzocht om in de toekomst zijn schrijfsels niet meer onder hun beider naam, Brouwers, te publiceren, maar gebruik te maken van een pseudoniem…

Hoe met een dergelijke vader-zoonproblematiek om te gaan? ‘Mulisch heeft opgemerkt dat Godfried dank zij het van zijn vader geërfde sprekerstalent alle scheidsmuren tussen die vader en hemzelf overwon “door zelf zijn vader te worden”.’ En: ‘In zijn literaire herinneringen Levend verleden […] schrijft C.J.E. Dinaux dat hij eens tegen Godfried heeft gezegd: “Hee, je doet me ineens denken aan je vader,

die ik als jongen altijd met enige verbazing in het dorp zag fietsen.”’ Wat Brouwers hier opwerpt aangaande Bomans, heeft hij – spiegeltje aan de wand – elders geschreven omtrent zichzelf. In Bezonken rood, bijvoorbeeld, waar de ikfiguur een konterfeitsel van zijn vader bestudeert: ‘het is dàt gezicht dat ik zie als ik in de spiegel kijk.’ In Het verzonkene staat te lezen dat Brouwers net als zijn vader ‘boekhouder’ is geworden, ‘maar anders’. En wat te denken van Sinterklaas, die volgens Brouwers ‘in Bomans’ leven zo iets als het midden tussen Godzelf en zijn dominerende vader’ hield. Bedoel ik te insinueren dat Brouwers er – evenals Bomans in zijn tijd – van houdt, zich te gepasten tijde als de goede Sint uit te dossen? Nee, maar wél denk ik dat de witbebaarde dakloper een sleutel in zijn zakken herbergt. Uit De zondvloed deze ‘niet willekeurige, niet onbelangrijke herinnering’: ‘Ik ben een van de ondeugendste jongetjes van heel Balikpapan, zegt Sinterklaas, en hij somt mijn vele zonden op, hoofdschuddend, nu en dan zich tot mij wendend met de vraag: “Is dit zo, jus?” Is het bijvoorbeeld waar dat ik nog altijd met “dat meisje uit de kampong” speel en zelfs wel eens in de kampong, wat helemáál niet mag […]. Zijn er niet zat andere kinderen, witte kinderen, om mee te spelen? Ook het woord “zat”, in deze betekenis, klinkt, net als “jus”, alleen uit de Brabantse mond van mijn vader.’

Gelijkenissen, verbanden – alles, álles is Brouwers een spiegel, zelfs het zeepbellenproza van Bomans, met wie hij onder andere een fundamentele (levens)angst deelt (Bomans: ‘Het hoofdakkoord dat ik altijd maar hoor als ik terugdenk aan mijn jeugd is angst.’ Brouwers in ‘Het Grote Boek’: ‘Net als ikzelf zijn mijn personages eenzaam […] en worden ze bezeten door angst, waarvan ze nooit vrij zijn’), huiver tegenover de schrijfarbeid (Brouwers over Bomans: ‘Bomans voelde afgrondelijke weerzin en angst zodra hij werd geconfronteerd met door hem vol te schrijven blanco papier. […] dat hij liever niet schreef.’ Brouwers in Alles is iets: ‘schrijven is toch een plezierige bezigheid, zegt hij en ik slaag erin, van deze opmerking niet spontaan te kokhalzen’) en zelfs, hoe bestaat het, een artistiek-literair grondbeginsel (Bomans: ‘Men wordt schrijver door de drift voor de vorm. De inhoud is punt twee.’ Brouwers in ‘De Exelse testamenten’: ‘De vorm – er is in de literatuur geen andere waarheid.’).

De vraag of Brouwers is zoals hij zich voelt, namelijk ‘in de eerste plaats een essayist’, kan en hoeft ook niet te worden beantwoord. Wel is waar dat ik net als hij vaker (zijn) essays pleeg te herlezen dan (zijn) romans. Brouwers’ essays, waarin andermans citaten de enig mogelijke minpunten vormen, zijn als beeldhouwwerken, foto’s of geschilderde portretten die hun hoogwaardigheid op geen enkele manier ontlenen aan de schoonheid van de deerne die ervoor als model gefungeerd heeft, maar waarvan de weergaloze kwaliteit volledig op het conto van de kunstenaar komt. Een kwestie van vorm, jawel. En wat de inhoud betreft, zo lijkt het te zijn: kijkend in de spiegel, treft Brouwers de hele wereld aan, – kijkt hij door het raam, dan ziet hij zichzelf.

Ik groet en feliciteer hem, met dankbare buiging.

[2010/1 & 2]

Johan Vandenbroucke+
‘Dat dwarse zit in mijn aard’
Jeroen Brouwers over zijn polemieken en andere korzeligheden

De dag voor onze afspraak werd Jeroen Brouwers kort geïnterviewd voor een rubriekje op de Nederlandse radio: ‘Over het jaar 1982, omdat Bezonken rood dat jaar voor zoveel commotie zorgde. Dat interviewtje liep wel; van die vragen waar je blindelings op kunt antwoorden. Helemaal aan het eind vroeg de interviewer: “En meneer Brouwers, heeft u nog meer geschreven dan Bezonken rood?” Nou, had ie dan toch even op Wikipedia gekeken. Je loopt altijd in de valstrik van onnozelaars en analfabeten die je interviewen. Ze kennen je niet, ze weten niets. Mijn god, wat moet je daarop antwoorden? “Nee, ik heb het daarbij gelaten” (lacht).’

 

Dit jaar wordt een ferm Brouwersjaar. Brouwers, geboren in 1940 in Batavia, Nederlands-Indië, wordt op 30 april zeventig. De Parelduiker grijpt dit feit aan voor een dubbelnummer over hem. In het najaar komt een nieuwe roman en nu verschijnt, naast nieuwe uitgaven van De Indië-romans en Datumloze dagen, ook een vuistdikke verzameling van de polemieken: Hamerstukken, duizend bladzijden vuurwerk en nog meer vinnig verwoord scheldproza.

Brouwers: ‘Het boek geeft een overzicht van de Nederlandse literatuur van de laatste veertig jaar, gezien door een nurkse, chagrijnige kankeraar (lacht). Maar altijd vrolijk, altijd lachen, een boek vol vuurwerk. Naast de grote polemieken zit er ook veel kleiner werk tussen, commentaren die geen polemieken zijn maar er wel tegen aanschurken, korzeligheden. Dat maakt het boek speels. Dat verraste mezelf ook bij het herlezen, waardoor ik dacht: dit kan wel eens een heel leuk boek worden.

Het is een literatuurgeschiedenis in polemische vorm. Een geschiedenis om bij in tranen uit te barsten, maar nog het meest van het lachen. Ik lach me tranen, dat is een zin uit de foldertekst. Het is om te lachen maar tegelijkertijd gaat het over toestanden die treurig zijn. En er is weinig veranderd, vervang maar de ene naam door de andere en het is opnieuw actueel.’

Wat was je algemene indruk tijdens het herlezen van de oude polemieken?

Goed, ik was daar erg voldaan over. Inhoudelijk zijn ze misschien een beetje achterhaald, maar niettemin zijn het levendig gebleven teksten. Te vergelijken met de scheldkritieken van Lodewijk van Deyssel, die kun je nog zo lezen zonder dat je weet over wie hij het heeft. Evenals Mandarijnen op zwavelzuur van Willem Frederik Hermans, dat blijft kostelijke literatuur. Ook Uren met Dirk Coster van Du Perron is nog altijd te lezen alsof het gisteren geschreven is.

Er is een mooi overzicht van polemische kunst te maken door de eeuwen heen, niet alleen van literaire polemieken. Dan zou je kunnen beginnen bij Justus van Effen van de Hollandsche Spectator. Of bij Luther, een geweldig polemist, al ging het dan over geloofspunten, wat er stond was prachtig. Met argumenten en alle versierselen van de polemische kunst: schelden, sarcasme en ironie. In Worms stond ik ooit voor een gigantisch standbeeld van Luther en toen heb ik een buiging gemaakt. Niet alleen omdat hij zo’n gigantische geest was, ik eerde hem ook als een geweldig polemist. Zo’n bloemlezing, dat is een mooi plan, maar wie zou dat ten uitvoer moeten brengen? Ik kan het niet meer, ik heb geen tijd meer.

 

Heb je zaken veranderd in die oude polemieken, herschreven?

Ik heb niets geschrapt omdat ik niets hoefde te schrappen. Het was allemaal juist. Ook daarom ben ik er voldaan over, omdat ze mijn opvattingen over polemiek demonstreren. Het moet spetteren en knallen, maar de polemiek moet ook waarheidsgetrouw zijn. Hermans durfde al eens iets uit zijn duim zuigen of bewust liegen. Best leuk hoor, maar van mij mag het niet. Alles moet waar zijn, niet liegen, nooit!

Ik ben zeer consciëntieus bij dit soort werk. Drie keer checken, liefst verschillende bronnen. Want als je één keer liegt, denken ze makkelijk dat de rest ook wel niet zal kloppen. Argumenteer de boel plat en lever er bewijzen bij, bronnen, vindplaatsen, data en correcte citaten. Zo staat het ook in het laatste stuk, ‘Plasterk in plakjes’, dat is een credo van mijn polemiek.

Ik mag dan weliswaar een chagrijn zijn, wat ik schrijf is de waarheid (lacht). Waarmee ik bedoel: de feiten kloppen. Of mijn interpretatie van de feiten ook juist is, laat ik aan anderen over.

 

Je was al 35 jaar toen je in 1975 je eerste polemiek schreef. Had je eerder nooit aan polemiseren gedacht? Nee, nooit. Misschien voelde ik wel al iets broeien.

Toen ik nog als leerling-journalist werkte en in Amsterdam woonde, kreeg ik opeens – ik weet niet meer hoe – enkele nummers van het tijdschrift Bok in handen, dat gestencild blaadje van Weverbergh. Dat las ik met verbazing en instemming: ‘hé, zo kun je ook over literatuur schrijven, nou prima’. Dus toen kreeg ik misschien al wel de kriebel: ‘zo zou je het ook kunnen doen’. Maar ik was toen nog helemaal niets van plan in die richting.

In de literatuur heb je altijd je vaders, je haalt je opvattingen en je inspiratie altijd uit eerdere literatuur. Bij mij kan dat ook Bok zijn geweest, hoewel toch nog meer Van Deyssel, Hermans of Multatuli. Maar waar ik het precies vandaan haalde, weet ik niet.

Mijn echte leermeester was Hans Roest, de man die op de Geïllustreerde Pers hoofd van de lectuurafdeling was. Met die man heb ik dagelijks urenlange gesprekken gevoerd, hij wist alles en kende iedereen. Hij had zelfs Willem Kloos nog gekend, en Hélène Swarth, van wie ik toen nog nooit gehoord had: ‘Zo, dan wordt het tijd dat je dat eens leest, jongen.’

Zo ben ik aan het lezen geslagen, alles door mekaar. Daar zit in ieder geval de humus van mijn nieuwsgierigheid naar literatuur. Dat is met Hans Roest gebeurd, anderhalf jaar lang, hij heeft me veel geleerd. Aardige man, ik zou over hem moeten schrijven nu hij dood is, om hem te gedenken.

 

Terug naar de polemist. Heeft het met je karakter te maken?

Ja, die opstandigheid, dat dwarse zit in mijn aard. Polemiek hoort bij mijn karakter, ook bij het karakter van mijn schrijverij. Alleen maar romannetjes maken, god, dat wilde ik ook niet.

Ik heb ooit een verhaal geschreven, ‘Heimwee’, het staat in De schemer daalt. Daarin ga ik met een bevriende fotograaf – dat was Klaas Koppe – terug naar de plaats waar mijn karakter zou zijn bepaald of gevormd. Dat zou dan Nederlands-Indië moeten zijn geweest, maar toen zijn we naar een kostschool geweest waar ik

gezeten heb. In dat verhaal is sprake van een notitieschriftje waarin ik al mijn gal neerscheef. Het werd ontdekt door de prefect die het in het openbaar op de speelplaats versnipperde. Daar, toen ik zestien was, ontstond het karakter van de polemist, kankeraar en Don Quichot die ik later zou worden; dus: ‘hij begon al vroeg te polemiseren’ (lacht).

Ik werd op kostschool gezet en ik paste daar niet, ik heb daar mijn ouders om vervloekt. Dat is de kern van de rebellie. Wat ik toen op een opstelachtige manier neerschreef, stiekem natuurlijk, want ik besefte toen al dat rebellie in het verborgene moet ontkiemen. Ik romantiseer het nu wel, maar daar moet het ergens liggen, in het protest tegen het feit dat ik op die kostschool werd neergepoot, wat nergens voor nodig was want zo’n verschrikkelijk jongetje was ik helemaal niet. Dus de neiging tot opstandigheid zat er al vroeg in. Maar dan moet je er nog de woorden voor vinden, de manier van formuleren.

 

In 1975 verscheen je eerste grote polemiek, later bekend als de Vlaanderenpamfletten, nu bijeengebracht onder de titel ‘Oud zeer’. Je putte ervoor uit je ervaringen tijdens je jaren bij uitgeverij Manteau. Ik was uit Vlaanderen verhuisd naar Nederland, naar Exel. Op een ochtend had ik Josefien naar haar werk gebracht – die kon toen nog niet autorijden – en terugkomend, het was negen uur, dacht ik opeens: dat hele gedoe met Weverbergh en Manteau kan ik niet op mij laten zitten. Ik stapte uit de auto en sleep mijn potloodpunt. Letterlijk, ik schreef toen met potlood. En ik begon: bàm, daar kwam het. Toen is de motor van het polemiseren aangeslagen. Het was een stralende dag, ik voelde me bevrijd van alles wat mij hinderde, ik zat goed in mijn vel.

Toen ik in Exel kwam, heb ik eerst Zonsopgangen boven zee geschreven. Die roman was klaar en ik dacht: nu staat mij niets meer in de weg om eens mijn gal te spuwen over die Vlaamse aangelegenheden. Met de geruststellende gedachte dat mijn roman eraan kwam, ik zou als schrijver opnieuw debuteren, dus kon ik wel even iets tussendoor doen. Ik wilde alles over Vlaanderen wat mij dwars zat, kwijt: Weverbergh, Manteau, de culturele sfeer van die jaren, het verschijnsel ‘herschrijven’. Dat wilde ik allemaal eens vertellen, vooral dat herschrijven.

 

Dat sloeg in Vlaanderen in als een bom. Je werd heftig aangevallen, uitgescholden voor rabiate Vlamingenhater.

Ja, in Vlaanderen ontstond een revolutie. Jezus, die Brouwers moest gelyncht worden. Ik had er geen besef van dat zoiets zou gebeuren. Het gedoe duurde een heel jaar. Ja, een polemiek kan kennelijk iets teweegbrengen.

 

Pas later kreeg je gelijk.

Als je polemiseert begin je altijd met verschrikkelijk op je sodemieter te krijgen. En pas daarna, geruime tijd later, krijg je gelijk. Dat is het wezen van de polemist, denk ik. Men schrikt zo van de boodschap dat men eerst verontwaardigd is over de

boodschapper. Pas later vraagt men zich af: slaat het ergens op? Welja, hij heeft gelijk.

Nu met Sisyphus’ bakens idem: eerst gaat het over die kleinzielige Brouwers die zestienduizend eurootjes niet belangrijk vindt. Terwijl het natuurlijk een schande is dat een oeuvreprijs, om de drie jaar uitgereikt door twee landen, gehonoreerd wordt met zo’n aalmoes. Natuurlijk moet dat 125.000 euro zijn, zoals het Nederlandse Fonds voor de Letteren schreef. Je begint met op je lazer te krijgen, en daarna, daar gaan jaren overheen, zeggen ze: ja, je hebt gelijk.

Nu gaat het bij het polemiseren niet om gelijk te krijgen, het gaat om gelijk te hebben terwijl je het schrijft. Als je begrijpt wat ik bedoel, je moet overtuigd zijn van je eigen gelijk: het is rechtvaardig wat ik neerschrijf. Waar ik op vloek en scheld, is rechtmatig aan te vallen, het onderwerp is belangrijk genoeg om tegen te schoppen. Hoe je het schrijft, het vuurwerk, de grappen, het cabareteske en het sarcasme, dat is dan bijzaak. De instelling moet zijn: wat ik schrijf, is naar mijn moreel inzicht de waarheid, ik heb naar mijn idee gelijk.

 

Die Vlaanderenpamfletten lijken nu al zolang geleden. Je kreeg naderhand niet alleen gelijk van de nieuwe generatie schrijvers, maar ook nog eens eerbewijzen wegens verdiensten voor de Vlaamse cultuur.

De polemiek is in die zin achterhaald dat het toen is opgemerkt en dat daarna de geschiedenis zichzelf heeft ingehaald. Jaren later schreven jonge Vlamingen – de Lanoyes en Brusselmansen – niet alleen dat die Brouwers gelijk had, maar ook dat het toch vanzelfsprekend was dat een schrijver zijn taal perfect moet beheersen voordat

hij überhaupt wil publiceren. Op die manier werd de geschiedenis gecorrigeerd, maar het is wel iets dat die geschiedenis aangepord heeft.

Later komen ze dan met onderscheidingen en prijzen. Ik accepteer dat graag hoor, in onderdanige nederigheid, maar verder heb je er geen reet aan. Was maar gekomen met die eerbetuigingen toen ik die polemiek schreef. Eerst werd ik beschimpt omdat ik Vlaanderen had gekwetst en later krijg je een lint van de koning omdat je zoveel voor de Vlaamse cultuur hebt gedaan. Dat zal dan wel (lacht) en we nemen nog een glas bier verdomme. Ik zeg dat zonder verbittering hoor, ik ben totaal niet verbitterd, hierover toch niet.

 

In de jaren zeventig sprak niemand van de aangesprokenen je inhoudelijk tegen.

Frans Boenders wilde toen naar aanleiding van mijn polemiek een televisieprogramma maken met sociologen, taalkundigen, schrijvers over de Vlamingen en hun taal. En Jan van Rompaey wilde voor de radio een gesprek organiseren tussen Brouwers en een Vlaamse auteur die zich aangevallen zou moeten voelen. Maar daar was niemand voor te porren, er was geen Vlaamse schrijver die wilde.

Ik werd ook gevraagd om in een televisieprogramma met Mies Bouwman en Johan Anthierens, ‘Noord-Zuid’, op te treden als surprisegast. Dus in de amusementssector konden ze er wel iets mee (lacht), maar daar heb ik mij niet voor geleend.

 

Korte tijd later veroorzaakte je ook in Nederland een enorme rel met de polemiek ‘De Nieuwe Revisor’. Aan die Vlaanderenpamfletten had in Nederland nooit een vlieg geroken, dat is totaal aan Holland voorbijgegaan want Nederland interesseert zich niet voor Vlaanderen. Maar toen dacht ik: waarom moest je die Vlaamse schrijvers zo aanpakken? In Holland is het peil van de huidige literatuur al even verschrikkelijk. Die verdruilde jongetjesliteratuur.

Na mijn eerste polemiek in het tijdschrift Tirade, over Dirk Ayelt Kooiman, schreef de uitgever, de oude Van Oorschot mij: ‘Dat is een mooi stuk, maar je begrijpt toch wel dat je nu verplicht bent om voor ieder nummer van Tirade een nieuwe polemiek te leveren.’ Eerst dacht ik: dat kan ik helemaal niet, maar toen is het toch begonnen. Mijn toon werd vanzelf polemisch. Ik vond het een goede manier om van je verontwaardiging of kwaadheid te getuigen. Beter een polemiek schrijven dan een ernstig essay dat geen hond leest en waar je geen vrolijkheid en vuurwerk in kwijt kan.

 

Sindsdien heb ik geen boek van Kooiman meer kunnen lezen zonder aan je stuk te denken.

Een paar maanden geleden, na het verschijnen van een nieuw boek van Kooiman, schreef iemand precies hetzelfde in Het Parool: ik kan het niet lezen zonder aan Brouwers te denken. Dat is toch vreselijk zielig voor Kooiman.

Hij was toen een icoon, de grote vernieuwer, baas van De Revisor, geprezen door

critici als Kees Fens, die heb ik allemaal bij name genoemd en terecht gewezen. Kooiman kreeg de Van der Hoogtprijs en ik vroeg me af op grond waarvan. Ik vond hem overschat, noemde hem ‘een per fietspomp tot paradijsvogel opgeblazen mus’. Toen heb ik dat verhaal eventjes ontleed, zin voor zin, tot er geen spaan van overbleef. Wreed van mij, ik weet het, je moet een slecht karakter hebben als je zoiets doet (lacht).

 

De heisa brak volop los toen ‘De Nieuwe Revisor’ verscheen.

En dat bleef maar duren, maanden aan een stuk, en iedereen reageerde op elkaar. Voor- en tegenstanders, die dan weer onderling ruzie kregen. Dat was een gekrioel van meningen, polemieken onder elkaar die ten slotte helemaal niet meer over ‘De Nieuwe Revisor’ gingen.

Van Oorschot stuurde mij alle krantenstukken, die kwamen in pakken tegelijk bij mij binnen. Daar lag dan weer zo’n pak en dan wachtte ik tot ’s avonds Josefien thuiskwam. Zij maakte het pak open en las de stukken. Dan selecteerde ze: lees dit maar niet, dit is pro jou, dit is anti, zo. Die stukken tegen mij heb ik pas later gelezen, een paar maanden later.

Het was in de kranten, op radio en televisie, er werden voordrachten gehouden in Amsterdam. Ik dacht: Jezus, wat heb ik veroorzaakt? Nou, louter het goede, kunnen we zeggen nu we erop terugkijken. (lacht)

 

Die heftige reacties stemden je wel ongelukkig, zo bleek uit je brievenboeken.

Ik was geschrokken, zeker, en ja, ongelukkig. Omdat het niet ging over wat ik beweerde, maar over: ‘Brouwers is een ruziemaker’ of ‘Brouwers zit achter de wijven aan’, ‘Brouwers is een dronkaard of een Belg’ (lacht). Daar heb ik me wel verontwaardigd over gevoeld. Reageer dan op wat ik schrijf maar niet op mij persoonlijk, mijn schoenmaat en mijn handschrift. Zelfs mijn handschrift is door een grafoloog ontleed, en daar kwam ik natuurlijk uit te voorschijn als onbetrouwbaar. Echt, ik zweer het je.

 

Opmerkelijk dat je toen als eerste opmerkte hoezeer de ‘jongetjesliteratuur’ de toon zette. Terwijl die toen kennelijk toonaangevende schrijvers nu weggedeemsterd zijn.

Ja, volstrekt verdwenen. Men weet niet eens meer over wie het gaat.

Hoe ik dat opmerkte? Nou, door al die boeken te lezen, omdat ik altijd voor 100% op de hoogte was van de Nederlandse literatuur. Ik las dat allemaal, tot op een gegeven moment me opviel dat in ieder boek hetzelfde jongetjesgezeik stond: altijd terugdenken aan hun jeugd waarin ze op zondag gezellig gingen vissen, en vader die melkboer was, dat jaren-vijftigsentiment. Toen viel me op dat er een spin in het grote web zat: dat was Luijters, niet alleen schrijver maar ook criticus. Je concentrerend op de spin is het makkelijk om lijntjes te leggen naar zijn vriendjes: een grote pan spaghetti waarin alles door elkaar krioelt.

Die polemieken hebben toch iets losgewrikt, zowel in Vlaanderen als in Nederland. Die generatie Luijters is er nooit meer aan te pas gekomen, en in Vlaanderen hebben de Lanoyes er toch het hunne van geleerd. De geschiedenis is bijgedraaid.

 

Dacht je bij het herlezen nooit: daar had ik het mis, die heb ik te hard aangepakt.

Ik stootte op de naam Frans Kellendonk, schrijver van anderhalf boekje. Het kan wel dat ik me vergist heb in Kellendonk – hij is wél iets geworden – maar toen, in die situatie niet. Hij was toen een onbeduidend schrijver van anderhalf boekje die niettemin al in De Revisor publiceerde en bejubeld werd. En Matsier is ook niet op dat niveautje blijven hangen. Ja goed, maar was dat een vergissing van mij? Nee, in het jaar waarin ik het schreef niet.

Je kunt alles gaan herzien, herschrijven en van voetnoten voorzien, maar dat is laf. Laat het maar staan. Het is een tijdsbeeld, vastgepind op dat moment waarop die Revisorredactie van zich liet horen. Dat het intussen anders is gelopen, wat kan ik daar aan doen? Misschien komt het wel doordat ik erover geschreven heb? (lacht)

Na Bezonken rood was er een felle polemiek met Kousbroek. Overviel die je compleet?

Ja, totaal niet verwacht. Waarover ging die polemiek in godsnaam? Over een roman. ‘Brouwers heeft gelogen’ of hij heeft de zaken overdreven voorgesteld. Nou en? Het is toch een roman, geen geschiedkundig werk.

Gisteren, tijdens dat radio-interviewtje, kwam het ook weer ter sprake. Ik zei, wat hautain omdat die man niets wist: ‘Kijk eens meneer, we hebben allemaal ademloos gekeken naar de televisieserie Bernhard, schavuit van Oranje, terwijl de geschiedkundige finesses aangepast zijn aan het verhaal. Voilà, op die manier moet je ook Bezonken rood lezen.

Ik heb nooit begrepen waarom Kousbroek zich daar zo ontzettend kwaad over maakte. Mulisch schrijft in Het stenen bruidsbed over de verwoesting van Dresden. Toen later de geschiedenis daarvan werd beschreven door historici, bleek dat Mulisch ook maar wat uit zijn duim gezogen had. Mensen verschuilden zich helemaal niet in de Elbe tegen die enorme brand, want de rivier stond zelf in brand, dat was kokend water. Maar dat geeft toch niets, als Mulisch het in die roman geloofwaardig heeft gemaakt, terwijl de geschiedkundige waarheid een heel andere is.

Je kunt er de koningsdrama’s van Shakespeare bijhalen, waar in historische zin ook weinig van klopt, maar het zijn wel prachtige toneelstukken. En zo is Bezonken rood een mooie roman, daar is niets vanaf te bijten.

Ja maar, dat feit heeft toen niet in Tjideng plaatsgevonden? Nou en? Dan heeft het ergens anders in een jappenkamp plaatsgevonden. Het is waar dat ik Japanse kampverhalen bij elkaar in de roman gezet heb, om duidelijk te maken dat de Japanner zich misdroeg tegenover de geïnterneerde blanke. Daar is toch niets mis mee? Het gaat over een roman, daarin mag je alles beweren. Nee, vond Kousbroek, het moet waar zijn. Hoe kan nou in een roman alles waar zijn? Het genre op zich is al onwaar. Dat is een eindeloze polemiek die je niet ten einde krijgt.

 

Daarover moest jij willens nillens in polemiek gaan.

Terwijl ik Bezonken rood nooit verdedigd heb. Ik heb me nooit verzet tegen Kousbroeks mening over mijn roman, wel tegen zijn beweringen dat de Japanners zich nooit schuldig hebben gemaakt aan zulke gruweldaden. Nooit, daar heb ik dat woordje nooit uitgehaald. Dat werd een leidmotief in mijn polemiek. Nooit, o nee, nooit? Dus kreeg hij van mij een resem van verschrikkingen. Daarover heb ik gepolemiseerd. En later over zijn heiligverklaring van Hirohito. Kousbroek bleef die maar verdedigen, terwijl er allerlei biografieën verschenen waaruit bleek dat Hirohito werkelijk een schoft was, en wel degelijk op de hoogte van de oorlogsvoering en van de schofterijen van zijn onderdanen in het leger.

 

Was het niet vervelend dat die polemiek je van ander werk afhield?

Dat heeft me nooit van enig ander werk afgehouden. Ik heb me gek geschreven,

mijn hele leven lang. Nee, dan stroopte ik mijn mouwen op en ik begon Kousbroek te antwoorden (lacht).

Behalve dat ik erg op de hoogte ben van Vlaanderen ben ik dat ook van Nederlands-Indië en van wat daar aan verschrikkingen in de jappenkampen gebeurde.

Met die polemieken tegen Kousbroek werd ik gecoacht door de oude Rob Nieuwenhuys, ook een van mijn vaders trouwens. Hij was een echte Indo – vader Nederlander, moeder Indo – uit de tijd van Tempo doeloe. Toen ik tijdens het schrijven van Het verzonkene worstelde met Maleise termen, begrippen, geesten en toestanden hielp hij mij al: ‘Nee, een Indischman zegt dat zo niet, dat moet je zo zeggen’. Later met die polemieken tegen Kousbroek was hij mijn leidsman en gaf hij me raad over hoe ik kon argumenteren. Zo kon ik dus opnieuw helemaal waarheidsgetrouw het mijne schrijven over de Japanse wandaden.

 

Je beantwoordt de reacties vaak met een nieuwe polemiek.

Ja. Maar je moet niet blijven zeiken. Twee klappen, dat is genoeg. Hermans kon eeuwig blijven doorzeuren over Weinreb, dat moet je niet doen. Twee klappen geef ik altijd en dan is het wat mij betreft voldoende. Niet in orde maar voldoende. Als je het niet met me eens bent, nou dan niet, dan krijg je nog een lel en voor de rest zoek je het maar uit: ik ga nu in bad of ik ga nu een sigaret roken. Het is voorbij, maar dan heb ik toch het mijne gezegd.

Ik ben niet rancuneus. Hermans wel, als hij polemiseerde kwam het nooit meer goed, heel zijn leven bleef hij kwaad. Dat heb ik helemaal niet. Tien jaar later ontmoette ik Weverbergh opnieuw: ‘Ach, Julien’, en we dronken samen een glas of vijf. Ik heb die rancune niet. Andere mensen wel, misschien schrijvers die ik heb aangevallen.

 

Verder in de jaren tachtig bleef de polemist Brouwers stil.

Ik had geen aandrift, ik schreef romannen. De zondvloed begot, daar heb ik toch lang aan gewerkt. Ik had geen tijd om te polemiseren, ik moest eerst die roman schrijven.

 

Pas in 1996 verscheen een nieuwe grote polemiek, deze keer gericht tegen Ronald Dietz, directeur van De Arbeiderspers, destijds je uitgever. Had je die persoonlijke connectie nodig om over de vervlakking bij de uitgeverijen te schrijven?

Dietz was om te beginnen een ongelooflijke ploert, maar hij staat tegelijkertijd symbool voor de verloedering in de uitgeverswereld. Ik denk wel dat ik een symbool nodig heb voor een polemiek, maar niet noodzakelijk een persoonlijke relatie. Luijters was het symbool voor de literatuur van de jaren zeventig, terwijl ik hem niet kende. Karel van het Reve had ik ook nooit ontmoet, maar hij was wel het symbool van de kletsmeier. En Plasterk ken ik ook niet, zelfs de Taalunie kende ik niet tot op een dag de telefoon ging.

Het zijn allemaal polemieken over met fietspomp opgeblazen monumenten en wat daarvan overblijft. Niets dus. Dietz is uit de literatuur verdwenen, nooit meer iets van gehoord. En Plasterk verdwijnt weldra ook, dat wordt een schim, een wolk: was ooit iets in de politiek, geloof ik.

En ja, het gaat om kwaadheid, maar tegelijkertijd gaat het om kunst. Want polemiek is een literair genre. En als je dan dat genre beoefent, moet je het dan zo briljant mogelijk doen. Daar heb ik naar gestreefd. Terwijl ik aan Sisyphus’ bakens werkte, had ik sterk het gevoel alsof ik een ouderwetse auto met zo’n slinger aan de praat hield. De boel plat argumenteren, en nu dit, en dat nog, en dit niet vergeten. Daar is polemiek kunst geworden en, zoals ik schrijf in ‘Plasterk in plakjes’ – waarom negeren wat het geval is – Sisyphus’ bakens is een meesterstuk van polemiseerkunst. Wat je ook schrijft, je moet naar het beste streven wat in je vermogen ligt. Nou voilà, hier zijn mijn polemieken, allemaal prachtig als literaire teksten.

 

Na Sisyphus’ bakens was je wel weer eens ontgoocheld over de inhoudelijke respons.

Omdat het nooit gaat over wat ik beweer. In Sisyphus’ bakens gaat het bijvoorbeeld over de benarde situatie van de schrijver. Waarom krijgt hij maar zulk procentje van de verkoopprijs? Dan zou ik aannemen dat de Vereniging van Letterkundigen wakker schiet en zich afvraagt waarom schrijvers eigenlijk zo schurftig betaald worden. Dat ze actie wil voeren, dat ze wil onderhandelen met de minister en met de vereniging voor boekhandelaren of uitgevers.

Iemand van de Vereniging voor Letterkundigen wilde mij een eremedaille van de vereniging toekennen vanwege mijn polemiek. Ik heb hem geantwoord: sodemieter toch op met je eremedaille. Dat die vereniging nu eens uit haar korsetten schiet en iets onderneemt in plaats van rustig verder te sluimeren. Is dat een gezelligheidsvereniging waar ze zitten te kaarten, borreltjes te drinken en te roddelen? Een vakvereniging dient toch om de belangen van de leden te verdedigen, maar er gebeurt niets. Ze krijgen een vlam onder hun kont en schieten niet eens overeind.

Waarom bestaan al die verenigingen als Stichting Lezen en dat soort clubjes, kransjes en gedoetjes? Waarom bestaat zoiets als de Taalunie? Ik toon aan dat ze geen sodemieter uitvoert, waarom is er niet een parlementariër die uitzoekt waarvoor de Taalunie eigenlijk zoveel miljoenen subsidie per jaar ontvangt. Ja, dat ontgoochelt mij. Je kunt wel een prachtige polemiek schrijven, maar die schrijf je met je hand in het water.

 

Was je voordien al geërgerd door minister Plasterk?

Nee, hij had jaren terug een column in de Volkskrant, en wat ie schreef dat vond ik nog te behappen, en vervolgens kreeg hij een column op de televisie in dat zondagmiddagprogramma. Maar dan werd hij politicus en liet zich fêteren, opeens was hij niet van de televisie weg te slaan. Hij vond het heerlijk: ik sta in de belangstelling, de lichten zijn op mij gericht, kijk mij eens. Prima hoor, het viel me allemaal niet op

of ik trok het mij niet aan. Tot hij daar in die auto tegen mij begon te liegen, terwijl ik het een kwartier eerder van de Vlaamse minister Anciaux helemaal anders had gehoord. Toen dacht ik: je bent een leugenaar, je bent niet oprecht. Je moet niet liegen tegen mij, vanaf daar heb ik hem bij de kraag van zijn jasje. Dus ga je op alles letten, steeds als de naam Plasterk in de krant staat: goh, even lezen, wat is er aan de hand? Waar blijf je met je onderwijshervorming, wij horen niets. Ik ben niet de enige die hem doorheeft. Als minister van literatuur en Taalunie doet hij al geen flikker. Het is een luchtzak, misschien zijn alle politici dat, maar ik heb nu Plasterk in het vizier.

De Parelduiker wilde graag een brief van mij opnemen, maar ik zei dat ik geen brieven meer schreef en op dat moment dacht ik: ik ga een brief schrijven met al het gekanker dat nog is overgebleven rond Plasterk. Met oudejaar ging hij verdomme met Alexander en Maxima naar de Noordpool, met een cameraatje en commentaartjes zoals ‘Hare Koninklijke Hoogheid gedroeg zich moedig’. De PvdA zou een anti-royalistische partij moeten zijn, en dan krijg je zo’n Plasterk met een filmtoestelletje.

Dat zou je in een kankerbrief kunnen verwerken. Aan wie gericht? Weet ik veel, ‘Geachte heer’, of aan mijn dochtertje: ‘Lieve Anne, moet je horen, een bericht van je oude vader’ (lacht), op die beschadigde toon moet je dat schrijven, en dan allerlei gekut en gevloek. Misschien doe ik het wel, maar ja, mijn roman ligt daar. En die roman wordt kwaad als ik mij niet aan hem blijf wijden. O, heb je nog tijd om een brief tussendoor te schrijven, o heb je nog tijd voor een nieuwe polemiek, en ik dan?

 

Eerst is er ook nog de verjaardag. Behalve het polemiekenboek verschijnt dit voorjaar nog een nieuwe uitgave van De Indië-romans, de bundeling van Het verzonkene, Bezonken rood en De zondvloed.

‘En de uitgeverij brengt een Brouwersfolder uit. Dus moest ik teksten schrijven. Vroeger, in mijn tijd als uitgeversknecht, deed de uitgever dat zelf, meneer, nu moet de schrijver dat doen. Ik heb me gek geschreven een hele dag. (lacht)

Omdat die nieuwe uitgave van De Indië-romans eraan komt, herlas ik weer enkele fragmenten uit De zondvloed. Soms hoor ik dat mensen dat ze die roman zwaar en saai vinden, maar dat vond ik helemaal niet. Misschien wel door de veelheid van tekst, maar de fragmenten die ik gelezen heb waren prachtige fragmenten.

 

Je suggereerde ooit over De zondvloed dat het misschien overgeconstrueerd is.

Ja, dat is waar. Zo schreef ik toen. Maar het heeft zoveel verhalen, afsplitsingen, liefdesgeschiedenissen, dat het alles bij elkaar toch te genieten is. Het viel me mee, zo’n oud boek weer onder ogen te krijgen.

 

Naast de nieuwe roman verschijnt er in het najaar nog een andere titel: De jaargetijden, weer een bundeling.

Ja, De jaargetijden bevat de romans Winterlicht en Zomervlucht, alsook de verhalen ‘Voorjaarsmoeheid’ en ‘Warme herfst’, – dat laatste verscheen ooit in De Morgen en is verder alleen in een bibliofiele uitgave gepubliceerd. Twee romans en twee onbekend gebleven novellen. Met telkens een seizoen in de titel, dan krijg je dus de vier jaargetijden. Dat was een idee van de uitgever. Zo worden boeken gemaakt. Ja, ik was meteen enthousiast.

 

Je zei ooit dat je niet hield van Winterlicht. Was dat omdat die roman zo moeizaam tot stand kwam?

Ik hou er nog niet van, maar ook daar staan mooie passages in. Ik weet eigenlijk niet waarom ik er niet van hou. Misschien is het te aanstellerig, misschien te nadrukkelijk.

Nu goed, die boeken zijn er, ze bestaan zoals ze bestaan. Je moet het ermee doen, je kunt er geen woord meer aan veranderen. Dat kan nog wel, maar waarom zou je?

Winterlicht lijkt me vooral een writer’s writersboek. Een neefje met literaire ambitie noemde het laatst nog zijn lievelingsboek.

Nou, zo’n verhaal over zo’n jongeling die gestimuleerd wordt door Winterlicht, dat doet mij goed. Want ik vraag me echt soms af: wat stelt het eigenlijk voor, mijn hele werk? Dat komt ook omdat ik altijd heb geleefd zoals je mij hier nu meemaakt: in Rijmenam al, in Exel, in afzondering, weggestopt achter boeken en krantenpapier, nu weer in Zutendaal. Gezochte afzondering hoor, maar het gevolg is dat je die echo’s niet hoort. Geen idee wat ze over mij zeggen. De enige reacties die ik krijg, lees ik in de krant. En voor de rest weet ik niet, tot op de huidige dag, wat men over mij denkt als schrijver. Geen idee wie dat is, die Brouwers, dat denk ik echt. ‘Heeft u nog wel eens iets geschreven na Bezonken rood?’ (lacht) Dat idee heb ik. En altijd verbaasd, bijvoorbeeld dat er met de voorstelling van Sisyphus’ bakens in jouw boekhandel 150 mensen op mij afkomen. Dat verheugt mij maar dat verbaast mij ook. Schrijven is een eenzaam bedrijf in letterlijke zin in mijn geval.

Maar dat neefje van je, spreek hem berispend toe, of geef hem klappen: ‘Jij wordt geen schrijver, ben je gek? Denk je dat je daar gelukkig van wordt?’ Ik herken mezelf wel in dat soort jongens, bevlogen van literatuur op je zestiende. Alles moest ik lezen, alles wilde ik weten en kennen. Dat leidt toch tot schrijverschap.

Alles interesseerde me. Dat is nog wel het geval, maar de schemer daalt, het licht gaat uit, de kannen raken leeg, ik kan het niet meer allemaal behappen. Weet je, als je jong bent lees je die boeken uit liefde, maar die liefde is bij mij allang weg. Mijn liefde was de generatie Hermans, Mulisch, Reve, Boon.

 

Komt er ooit nog een heruitgave van De laatste deur, je studie over zelfmoord in de Nederlandstalige literatuur?

Ja, dat plan gaan we ook uitvoeren, dat wordt weer zo’n pil. Alsof een Verzameld werk verschijnt, maar dan in onderafdelingen. Ik moet nog één stuk schrijven, over de dichteres Lucrèce van Hecke. Daar wil ik een mooi essay van maken, al stelt haar oeuvre in poëtische zin weinig voor. Dat wordt het sluitstuk, als ik dat af heb, is het boek klaar. Dan kunnen we het ‘zelfmoordoeuvre’ in één band samenbrengen.

Maar De laatste deur vergt veel herschrijven en revisie. Er is een en ander achterhaald en er staan een paar flaters in. Ik heb zelfmoordenaars beschreven die helemaal nooit zelfmoord begaan hebben. Gust van Roosbroeck, bijvoorbeeld. Marnix Gijsen had me gezegd dat ik die niet mocht vergeten. Volgens Gijsen zou hij uit liefdesverdriet of rouwzucht uit het raam gesprongen zijn, ergens in Amerika waar hij naartoe getrokken was. Ik heb me gek gezocht naar informatie over die man, weinig gevonden, zo onbekend. Zoals ik toen schreef: ‘Alsof je in de nacht over een uitgestrekt, verlaten kerkhof loopt en zoekt en het graf niet kunt vinden’. Toch heb ik over hem een essay geschreven, waarin ik die onachterhaalbare Van Roosbroeck nota bene zelfs ‘de stamvader van de Nederlandstalige schrijvers-zelfmoordenaars’ heb genoemd.

Jaren later werkte Stefan Brijs aan zijn essays over vergeten schrijvers, en wilde hij ook over Van Roosbroeck schrijven. Hij kwam in contact met familieleden en dan bleek dat de man stierf na een ziekte. Niets zelfmoord, dus dat is een flater van mij die ik moet herzien.

Van Jules Persyn weet ik niet of het zelfmoord was. Hij was zeer beroemd en nadat hij op een nacht verdwenen was, werden politieberichten verspreid in de kranten. Een tijd later werd zijn lichaam in de regenput gevonden. Hij kan natuurlijk in al zijn verdwaasdheid een stap verkeerd hebben gezet en in die put zijn gedonderd. Die haal ik er ook uit. Nou goed, dat zet je even recht, klaar.

 

Hoe loopt het intussen met de nieuwe roman?

Ik ben nu aan iets meer dan de helft, bijna driekwart, denk ik. Na Geheime kamers ben ik eraan begonnen, maar eerst drong Datumloze dagen zich op en vervolgens Sisyphus’ bakens, en die roman bleef daar maar liggen. Ik heb er veel uitgeschrapt, weggeknipt en weggegooid, en wat er over is, ja, het is helemaal Brouwers maar op zo’n luchtige toon dat ik er zelf lol in heb om het in elkaar te prutsen.

 

De titel wordt Bittere bloemen?

Ja, hoezo Bittere bloemen? Wat is dat nou voor een kitschtitel? (lacht) Maar terwijl ik aan die roman werk, komt mij geen andere titel uit dat boek, dus het wordt: Bittere bloemen. Klaar. Die titels van mij stellen toch geen moer voor, wat is nou Winterlicht en Zomervlucht?

Mijn personage is een oude man, hij is oud-rechter, oud-politicus en oud-schrijver. En hij is moe, gedesillusioneerd, verbitterd, het interesseert hem allemaal niet meer. Hij is een chique man die helemaal in verval raakt. Hij verkruimelt helemaal. Op een cruise, waar hij tegen zijn zin op terecht is gekomen, ontmoet hij een oud-leerlinge van een schrijfcursus waar hij vanaf de eerste seconde heimelijk verliefd op is geweest.

(Hij vertelt de ontknoping.) Zo, mooi verhaaltje toch? En ik wil het deze keer heel luchtig. Het is allemaal verschrikkelijk, teleurstelling op teleurstelling op teleurstelling, maar heel luchtig verteld, met veel ironie ertussen. Een roman over een oude man, zoals dat gaat met alle oude mensen.

 

Je moet die ontknoping wel nog schrijven, is het niet vervelend daar al over te praten?

Nee, maar het zit al zo duidelijk in mijn hoofd dat ik het wel kan vertellen: zo zal het gebeuren. Ik moet altijd eerst het eindtafereel zien, daar waar de roman vleugels krijgt en zich verheft. Dat had ik hier ook. Dat is een oude man die verdrinkt in een vijver of een zwembad. Dat natuurlijk vermengd met allerlei nevenverhalen en associaties. Bijvoorbeeld: Waar is het geheugen van die man? Als je zoals hij echt oud bent, heb je oceanen van herinneringen, maar het komt er ten slotte op neer dat je op die leeftijd je alleen nog maar momenten herinnert, snapshots, niet

meer de hele verhalen eromheen. Je ziet momentopnamen en daar leeft hij mee. Steeds als hij zo’n herinneringsmoment heeft kun je even uitweiden over het karakter van die herinnering, op die manier is dat verhaal aan elkaar gehaakt van associaties.

Laat het maar aan mij over (lacht), het wordt wel duidelijk. Er wordt veel in gesuggereerd, dat maakt het luchtig, niet zo’n zware roman waarin alles wordt uitgelegd, nee, er wordt eigenlijk niets uitgelegd.

 

Het klinkt alsof je er tevreden over bent?

Tot hier ben ik wel voldaan. Het begint contour te krijgen. Het is goed wat er staat, enfin, hier en daar is het goed. Bij het steeds maar herlezen kom ik meer en meer tot de conclusie: ja, zo staat het er goed.

 

Dat was vroeger soms wel anders.

Ja, dat is anders dan vroeger. Toen werd ik gek van het twijfelen. Dat is voorbij sedert Geheime kamers. Datumloze dagen heb ik voor mijn doen heel snel geschreven. In een paar maanden stond het er en het was meteen goed. Dat heb ik bij de nieuwe roman ook. Het is niet goed als je jezelf ergert aan je eigen geschrijf, maar ik erger me niet als ik herlees wat ik geschreven heb.

 

Ben je nu uitgepolemiseerd?

Nee, ik ben niet uitgepolemiseerd. Maar het begint zich te verplaatsen, in mijn hoofd want er staat nog niets van op papier, je begint te protesteren tegen andere toestanden dan literaire. Dat is raar: romans hoeven niet meer voor mij. Goh, ik schrijf er nog één hoor, omdat ik nou eenmaal een romanschrijver ben. Ik ben een oude zak geworden, ik ben zover dat die hele literatuur mij weinig meer aangaat. Maar die opstandigheid, die woeligheid in mijn kop is niet gaan liggen. Ik ben wel erg moe maar ik blijf toch opstandig. Ik heb nog tal van onderwerpen die ik zou kunnen oppakken om opnieuw een scherp geslepen stuk over te schrijven. Andere schrijvers van mijn leeftijd houden ermee op. Maar dat zal bij mij niet het geval zijn. Heel erg lang heb ik niet meer hoor, maar zolang ik leef, zolang ik adem heb, dan blijft die opstand. Ik zweer het je.

De toneelmaker Josse De Pauw was hier en zei dat ik een polemiek moest schrijven die hij dan gewoon op toneel kon brengen, dus zaten we te brainstormen: waarover zou het kunnen gaan? Het koningshuis, het pausschap? Toen dacht ik: een polemiek over het protest van de oude man, de grijsaard zoals ik, tegen het verval van zijn eigen lichaam. Dat lichaam is de grote verrader. Ik takel af. Mijn ogen worden slechter, mijn haar is er afgewaaid, ik kan niet meer lopen, ik moet een kunstheup, noem het maar, alle ellendes. Ouderdom is verschrikkelijk, het ene na het andere overvalt je en je kunt er niets meer aan doen. Dat lichaam verraadt me, dáár wil ik een polemiek over maken.

Niet dat je ermee opschiet, maar je schiet überhaupt niet op met welke polemiek dan ook. Of je kunt polemiseren over het fenomeen liefde, wat is dat eigenlijk?, ben ik daar gelukkig van geworden? De liefde, daar is ook van alles op aan te merken, dat is ook de grote verrader in ieder mensenleven, al houdt een huwelijk stand dan is het vergrijsd en verzuurd. Zo, dat is toch een mooi onderwerp voor een polemiek (lacht).

Dus daar zit ik over te piekeren. Als ik nog enige jaren mag leven, als mijn adem me niet helemaal in de steek laat en als ik kan blijven schrijven, dan komen er dat soort teksten uit mij te voorschijn. En dat worden dan mijn laatste teksten.

Want verder, het heeft mijn tijd geduurd. Men zegt soms: het zal mijn tijd wel duren, ik zeg: het heeft mijn tijd geduurd. Het is voorbij. Dus, eerst hebben we nog het feest in Antwerpen bij Demian, met de presentatie van De Parelduiker, dan in het najaar hebben we het feest in jouw boekhandel De Zondvloed in Mechelen, met de nieuwe roman, en dan aan het einde van het jaar mijn begrafenis. Dat zijn toch drie feesten om naar uit te kijken. Dat is toch mooi? (lacht) Dan kun je die dikke boeken op mijn graf leggen.

 

En morgen werk je gewoon weer verder aan de nieuwe roman?

Ja, ik hou dat een paar uur vol en dan lukt het niet meer, maar ik ga toch iedere dag die trap op.

[2010/1 & 2]

Johan Vandenbroucke+
‘Dat dwarse zit in mijn aard’
Jeroen Brouwers over zijn polemieken en andere korzeligheden

De dag voor onze afspraak werd Jeroen Brouwers kort geïnterviewd voor een rubriekje op de Nederlandse radio: ‘Over het jaar 1982, omdat Bezonken rood dat jaar voor zoveel commotie zorgde. Dat interviewtje liep wel; van die vragen waar je blindelings op kunt antwoorden. Helemaal aan het eind vroeg de interviewer: “En meneer Brouwers, heeft u nog meer geschreven dan Bezonken rood?” Nou, had ie dan toch even op Wikipedia gekeken. Je loopt altijd in de valstrik van onnozelaars en analfabeten die je interviewen. Ze kennen je niet, ze weten niets. Mijn god, wat moet je daarop antwoorden? “Nee, ik heb het daarbij gelaten” (lacht).’

 

Dit jaar wordt een ferm Brouwersjaar. Brouwers, geboren in 1940 in Batavia, Nederlands-Indië, wordt op 30 april zeventig. De Parelduiker grijpt dit feit aan voor een dubbelnummer over hem. In het najaar komt een nieuwe roman en nu verschijnt, naast nieuwe uitgaven van De Indië-romans en Datumloze dagen, ook een vuistdikke verzameling van de polemieken: Hamerstukken, duizend bladzijden vuurwerk en nog meer vinnig verwoord scheldproza.

Brouwers: ‘Het boek geeft een overzicht van de Nederlandse literatuur van de laatste veertig jaar, gezien door een nurkse, chagrijnige kankeraar (lacht). Maar altijd vrolijk, altijd lachen, een boek vol vuurwerk. Naast de grote polemieken zit er ook veel kleiner werk tussen, commentaren die geen polemieken zijn maar er wel tegen aanschurken, korzeligheden. Dat maakt het boek speels. Dat verraste mezelf ook bij het herlezen, waardoor ik dacht: dit kan wel eens een heel leuk boek worden.

Het is een literatuurgeschiedenis in polemische vorm. Een geschiedenis om bij in tranen uit te barsten, maar nog het meest van het lachen. Ik lach me tranen, dat is een zin uit de foldertekst. Het is om te lachen maar tegelijkertijd gaat het over toestanden die treurig zijn. En er is weinig veranderd, vervang maar de ene naam door de andere en het is opnieuw actueel.’

Wat was je algemene indruk tijdens het herlezen van de oude polemieken?

Goed, ik was daar erg voldaan over. Inhoudelijk zijn ze misschien een beetje achterhaald, maar niettemin zijn het levendig gebleven teksten. Te vergelijken met de scheldkritieken van Lodewijk van Deyssel, die kun je nog zo lezen zonder dat je weet over wie hij het heeft. Evenals Mandarijnen op zwavelzuur van Willem Frederik Hermans, dat blijft kostelijke literatuur. Ook Uren met Dirk Coster van Du Perron is nog altijd te lezen alsof het gisteren geschreven is.

Er is een mooi overzicht van polemische kunst te maken door de eeuwen heen, niet alleen van literaire polemieken. Dan zou je kunnen beginnen bij Justus van Effen van de Hollandsche Spectator. Of bij Luther, een geweldig polemist, al ging het dan over geloofspunten, wat er stond was prachtig. Met argumenten en alle versierselen van de polemische kunst: schelden, sarcasme en ironie. In Worms stond ik ooit voor een gigantisch standbeeld van Luther en toen heb ik een buiging gemaakt. Niet alleen omdat hij zo’n gigantische geest was, ik eerde hem ook als een geweldig polemist. Zo’n bloemlezing, dat is een mooi plan, maar wie zou dat ten uitvoer moeten brengen? Ik kan het niet meer, ik heb geen tijd meer.

 

Heb je zaken veranderd in die oude polemieken, herschreven?

Ik heb niets geschrapt omdat ik niets hoefde te schrappen. Het was allemaal juist. Ook daarom ben ik er voldaan over, omdat ze mijn opvattingen over polemiek demonstreren. Het moet spetteren en knallen, maar de polemiek moet ook waarheidsgetrouw zijn. Hermans durfde al eens iets uit zijn duim zuigen of bewust liegen. Best leuk hoor, maar van mij mag het niet. Alles moet waar zijn, niet liegen, nooit!

Ik ben zeer consciëntieus bij dit soort werk. Drie keer checken, liefst verschillende bronnen. Want als je één keer liegt, denken ze makkelijk dat de rest ook wel niet zal kloppen. Argumenteer de boel plat en lever er bewijzen bij, bronnen, vindplaatsen, data en correcte citaten. Zo staat het ook in het laatste stuk, ‘Plasterk in plakjes’, dat is een credo van mijn polemiek.

Ik mag dan weliswaar een chagrijn zijn, wat ik schrijf is de waarheid (lacht). Waarmee ik bedoel: de feiten kloppen. Of mijn interpretatie van de feiten ook juist is, laat ik aan anderen over.

 

Je was al 35 jaar toen je in 1975 je eerste polemiek schreef. Had je eerder nooit aan polemiseren gedacht? Nee, nooit. Misschien voelde ik wel al iets broeien.

Toen ik nog als leerling-journalist werkte en in Amsterdam woonde, kreeg ik opeens – ik weet niet meer hoe – enkele nummers van het tijdschrift Bok in handen, dat gestencild blaadje van Weverbergh. Dat las ik met verbazing en instemming: ‘hé, zo kun je ook over literatuur schrijven, nou prima’. Dus toen kreeg ik misschien al wel de kriebel: ‘zo zou je het ook kunnen doen’. Maar ik was toen nog helemaal niets van plan in die richting.

In de literatuur heb je altijd je vaders, je haalt je opvattingen en je inspiratie altijd uit eerdere literatuur. Bij mij kan dat ook Bok zijn geweest, hoewel toch nog meer Van Deyssel, Hermans of Multatuli. Maar waar ik het precies vandaan haalde, weet ik niet.

Mijn echte leermeester was Hans Roest, de man die op de Geïllustreerde Pers hoofd van de lectuurafdeling was. Met die man heb ik dagelijks urenlange gesprekken gevoerd, hij wist alles en kende iedereen. Hij had zelfs Willem Kloos nog gekend, en Hélène Swarth, van wie ik toen nog nooit gehoord had: ‘Zo, dan wordt het tijd dat je dat eens leest, jongen.’

Zo ben ik aan het lezen geslagen, alles door mekaar. Daar zit in ieder geval de humus van mijn nieuwsgierigheid naar literatuur. Dat is met Hans Roest gebeurd, anderhalf jaar lang, hij heeft me veel geleerd. Aardige man, ik zou over hem moeten schrijven nu hij dood is, om hem te gedenken.

 

Terug naar de polemist. Heeft het met je karakter te maken?

Ja, die opstandigheid, dat dwarse zit in mijn aard. Polemiek hoort bij mijn karakter, ook bij het karakter van mijn schrijverij. Alleen maar romannetjes maken, god, dat wilde ik ook niet.

Ik heb ooit een verhaal geschreven, ‘Heimwee’, het staat in De schemer daalt. Daarin ga ik met een bevriende fotograaf – dat was Klaas Koppe – terug naar de plaats waar mijn karakter zou zijn bepaald of gevormd. Dat zou dan Nederlands-Indië moeten zijn geweest, maar toen zijn we naar een kostschool geweest waar ik

gezeten heb. In dat verhaal is sprake van een notitieschriftje waarin ik al mijn gal neerscheef. Het werd ontdekt door de prefect die het in het openbaar op de speelplaats versnipperde. Daar, toen ik zestien was, ontstond het karakter van de polemist, kankeraar en Don Quichot die ik later zou worden; dus: ‘hij begon al vroeg te polemiseren’ (lacht).

Ik werd op kostschool gezet en ik paste daar niet, ik heb daar mijn ouders om vervloekt. Dat is de kern van de rebellie. Wat ik toen op een opstelachtige manier neerschreef, stiekem natuurlijk, want ik besefte toen al dat rebellie in het verborgene moet ontkiemen. Ik romantiseer het nu wel, maar daar moet het ergens liggen, in het protest tegen het feit dat ik op die kostschool werd neergepoot, wat nergens voor nodig was want zo’n verschrikkelijk jongetje was ik helemaal niet. Dus de neiging tot opstandigheid zat er al vroeg in. Maar dan moet je er nog de woorden voor vinden, de manier van formuleren.

 

In 1975 verscheen je eerste grote polemiek, later bekend als de Vlaanderenpamfletten, nu bijeengebracht onder de titel ‘Oud zeer’. Je putte ervoor uit je ervaringen tijdens je jaren bij uitgeverij Manteau. Ik was uit Vlaanderen verhuisd naar Nederland, naar Exel. Op een ochtend had ik Josefien naar haar werk gebracht – die kon toen nog niet autorijden – en terugkomend, het was negen uur, dacht ik opeens: dat hele gedoe met Weverbergh en Manteau kan ik niet op mij laten zitten. Ik stapte uit de auto en sleep mijn potloodpunt. Letterlijk, ik schreef toen met potlood. En ik begon: bàm, daar kwam het. Toen is de motor van het polemiseren aangeslagen. Het was een stralende dag, ik voelde me bevrijd van alles wat mij hinderde, ik zat goed in mijn vel.

Toen ik in Exel kwam, heb ik eerst Zonsopgangen boven zee geschreven. Die roman was klaar en ik dacht: nu staat mij niets meer in de weg om eens mijn gal te spuwen over die Vlaamse aangelegenheden. Met de geruststellende gedachte dat mijn roman eraan kwam, ik zou als schrijver opnieuw debuteren, dus kon ik wel even iets tussendoor doen. Ik wilde alles over Vlaanderen wat mij dwars zat, kwijt: Weverbergh, Manteau, de culturele sfeer van die jaren, het verschijnsel ‘herschrijven’. Dat wilde ik allemaal eens vertellen, vooral dat herschrijven.

 

Dat sloeg in Vlaanderen in als een bom. Je werd heftig aangevallen, uitgescholden voor rabiate Vlamingenhater.

Ja, in Vlaanderen ontstond een revolutie. Jezus, die Brouwers moest gelyncht worden. Ik had er geen besef van dat zoiets zou gebeuren. Het gedoe duurde een heel jaar. Ja, een polemiek kan kennelijk iets teweegbrengen.

 

Pas later kreeg je gelijk.

Als je polemiseert begin je altijd met verschrikkelijk op je sodemieter te krijgen. En pas daarna, geruime tijd later, krijg je gelijk. Dat is het wezen van de polemist, denk ik. Men schrikt zo van de boodschap dat men eerst verontwaardigd is over de

boodschapper. Pas later vraagt men zich af: slaat het ergens op? Welja, hij heeft gelijk.

Nu met Sisyphus’ bakens idem: eerst gaat het over die kleinzielige Brouwers die zestienduizend eurootjes niet belangrijk vindt. Terwijl het natuurlijk een schande is dat een oeuvreprijs, om de drie jaar uitgereikt door twee landen, gehonoreerd wordt met zo’n aalmoes. Natuurlijk moet dat 125.000 euro zijn, zoals het Nederlandse Fonds voor de Letteren schreef. Je begint met op je lazer te krijgen, en daarna, daar gaan jaren overheen, zeggen ze: ja, je hebt gelijk.

Nu gaat het bij het polemiseren niet om gelijk te krijgen, het gaat om gelijk te hebben terwijl je het schrijft. Als je begrijpt wat ik bedoel, je moet overtuigd zijn van je eigen gelijk: het is rechtvaardig wat ik neerschrijf. Waar ik op vloek en scheld, is rechtmatig aan te vallen, het onderwerp is belangrijk genoeg om tegen te schoppen. Hoe je het schrijft, het vuurwerk, de grappen, het cabareteske en het sarcasme, dat is dan bijzaak. De instelling moet zijn: wat ik schrijf, is naar mijn moreel inzicht de waarheid, ik heb naar mijn idee gelijk.

 

Die Vlaanderenpamfletten lijken nu al zolang geleden. Je kreeg naderhand niet alleen gelijk van de nieuwe generatie schrijvers, maar ook nog eens eerbewijzen wegens verdiensten voor de Vlaamse cultuur.

De polemiek is in die zin achterhaald dat het toen is opgemerkt en dat daarna de geschiedenis zichzelf heeft ingehaald. Jaren later schreven jonge Vlamingen – de Lanoyes en Brusselmansen – niet alleen dat die Brouwers gelijk had, maar ook dat het toch vanzelfsprekend was dat een schrijver zijn taal perfect moet beheersen voordat

hij überhaupt wil publiceren. Op die manier werd de geschiedenis gecorrigeerd, maar het is wel iets dat die geschiedenis aangepord heeft.

Later komen ze dan met onderscheidingen en prijzen. Ik accepteer dat graag hoor, in onderdanige nederigheid, maar verder heb je er geen reet aan. Was maar gekomen met die eerbetuigingen toen ik die polemiek schreef. Eerst werd ik beschimpt omdat ik Vlaanderen had gekwetst en later krijg je een lint van de koning omdat je zoveel voor de Vlaamse cultuur hebt gedaan. Dat zal dan wel (lacht) en we nemen nog een glas bier verdomme. Ik zeg dat zonder verbittering hoor, ik ben totaal niet verbitterd, hierover toch niet.

 

In de jaren zeventig sprak niemand van de aangesprokenen je inhoudelijk tegen.

Frans Boenders wilde toen naar aanleiding van mijn polemiek een televisieprogramma maken met sociologen, taalkundigen, schrijvers over de Vlamingen en hun taal. En Jan van Rompaey wilde voor de radio een gesprek organiseren tussen Brouwers en een Vlaamse auteur die zich aangevallen zou moeten voelen. Maar daar was niemand voor te porren, er was geen Vlaamse schrijver die wilde.

Ik werd ook gevraagd om in een televisieprogramma met Mies Bouwman en Johan Anthierens, ‘Noord-Zuid’, op te treden als surprisegast. Dus in de amusementssector konden ze er wel iets mee (lacht), maar daar heb ik mij niet voor geleend.

 

Korte tijd later veroorzaakte je ook in Nederland een enorme rel met de polemiek ‘De Nieuwe Revisor’. Aan die Vlaanderenpamfletten had in Nederland nooit een vlieg geroken, dat is totaal aan Holland voorbijgegaan want Nederland interesseert zich niet voor Vlaanderen. Maar toen dacht ik: waarom moest je die Vlaamse schrijvers zo aanpakken? In Holland is het peil van de huidige literatuur al even verschrikkelijk. Die verdruilde jongetjesliteratuur.

Na mijn eerste polemiek in het tijdschrift Tirade, over Dirk Ayelt Kooiman, schreef de uitgever, de oude Van Oorschot mij: ‘Dat is een mooi stuk, maar je begrijpt toch wel dat je nu verplicht bent om voor ieder nummer van Tirade een nieuwe polemiek te leveren.’ Eerst dacht ik: dat kan ik helemaal niet, maar toen is het toch begonnen. Mijn toon werd vanzelf polemisch. Ik vond het een goede manier om van je verontwaardiging of kwaadheid te getuigen. Beter een polemiek schrijven dan een ernstig essay dat geen hond leest en waar je geen vrolijkheid en vuurwerk in kwijt kan.

 

Sindsdien heb ik geen boek van Kooiman meer kunnen lezen zonder aan je stuk te denken.

Een paar maanden geleden, na het verschijnen van een nieuw boek van Kooiman, schreef iemand precies hetzelfde in Het Parool: ik kan het niet lezen zonder aan Brouwers te denken. Dat is toch vreselijk zielig voor Kooiman.

Hij was toen een icoon, de grote vernieuwer, baas van De Revisor, geprezen door

critici als Kees Fens, die heb ik allemaal bij name genoemd en terecht gewezen. Kooiman kreeg de Van der Hoogtprijs en ik vroeg me af op grond waarvan. Ik vond hem overschat, noemde hem ‘een per fietspomp tot paradijsvogel opgeblazen mus’. Toen heb ik dat verhaal eventjes ontleed, zin voor zin, tot er geen spaan van overbleef. Wreed van mij, ik weet het, je moet een slecht karakter hebben als je zoiets doet (lacht).

 

De heisa brak volop los toen ‘De Nieuwe Revisor’ verscheen.

En dat bleef maar duren, maanden aan een stuk, en iedereen reageerde op elkaar. Voor- en tegenstanders, die dan weer onderling ruzie kregen. Dat was een gekrioel van meningen, polemieken onder elkaar die ten slotte helemaal niet meer over ‘De Nieuwe Revisor’ gingen.

Van Oorschot stuurde mij alle krantenstukken, die kwamen in pakken tegelijk bij mij binnen. Daar lag dan weer zo’n pak en dan wachtte ik tot ’s avonds Josefien thuiskwam. Zij maakte het pak open en las de stukken. Dan selecteerde ze: lees dit maar niet, dit is pro jou, dit is anti, zo. Die stukken tegen mij heb ik pas later gelezen, een paar maanden later.

Het was in de kranten, op radio en televisie, er werden voordrachten gehouden in Amsterdam. Ik dacht: Jezus, wat heb ik veroorzaakt? Nou, louter het goede, kunnen we zeggen nu we erop terugkijken. (lacht)

 

Die heftige reacties stemden je wel ongelukkig, zo bleek uit je brievenboeken.

Ik was geschrokken, zeker, en ja, ongelukkig. Omdat het niet ging over wat ik beweerde, maar over: ‘Brouwers is een ruziemaker’ of ‘Brouwers zit achter de wijven aan’, ‘Brouwers is een dronkaard of een Belg’ (lacht). Daar heb ik me wel verontwaardigd over gevoeld. Reageer dan op wat ik schrijf maar niet op mij persoonlijk, mijn schoenmaat en mijn handschrift. Zelfs mijn handschrift is door een grafoloog ontleed, en daar kwam ik natuurlijk uit te voorschijn als onbetrouwbaar. Echt, ik zweer het je.

 

Opmerkelijk dat je toen als eerste opmerkte hoezeer de ‘jongetjesliteratuur’ de toon zette. Terwijl die toen kennelijk toonaangevende schrijvers nu weggedeemsterd zijn.

Ja, volstrekt verdwenen. Men weet niet eens meer over wie het gaat.

Hoe ik dat opmerkte? Nou, door al die boeken te lezen, omdat ik altijd voor 100% op de hoogte was van de Nederlandse literatuur. Ik las dat allemaal, tot op een gegeven moment me opviel dat in ieder boek hetzelfde jongetjesgezeik stond: altijd terugdenken aan hun jeugd waarin ze op zondag gezellig gingen vissen, en vader die melkboer was, dat jaren-vijftigsentiment. Toen viel me op dat er een spin in het grote web zat: dat was Luijters, niet alleen schrijver maar ook criticus. Je concentrerend op de spin is het makkelijk om lijntjes te leggen naar zijn vriendjes: een grote pan spaghetti waarin alles door elkaar krioelt.

Die polemieken hebben toch iets losgewrikt, zowel in Vlaanderen als in Nederland. Die generatie Luijters is er nooit meer aan te pas gekomen, en in Vlaanderen hebben de Lanoyes er toch het hunne van geleerd. De geschiedenis is bijgedraaid.

 

Dacht je bij het herlezen nooit: daar had ik het mis, die heb ik te hard aangepakt.

Ik stootte op de naam Frans Kellendonk, schrijver van anderhalf boekje. Het kan wel dat ik me vergist heb in Kellendonk – hij is wél iets geworden – maar toen, in die situatie niet. Hij was toen een onbeduidend schrijver van anderhalf boekje die niettemin al in De Revisor publiceerde en bejubeld werd. En Matsier is ook niet op dat niveautje blijven hangen. Ja goed, maar was dat een vergissing van mij? Nee, in het jaar waarin ik het schreef niet.

Je kunt alles gaan herzien, herschrijven en van voetnoten voorzien, maar dat is laf. Laat het maar staan. Het is een tijdsbeeld, vastgepind op dat moment waarop die Revisorredactie van zich liet horen. Dat het intussen anders is gelopen, wat kan ik daar aan doen? Misschien komt het wel doordat ik erover geschreven heb? (lacht)

Na Bezonken rood was er een felle polemiek met Kousbroek. Overviel die je compleet?

Ja, totaal niet verwacht. Waarover ging die polemiek in godsnaam? Over een roman. ‘Brouwers heeft gelogen’ of hij heeft de zaken overdreven voorgesteld. Nou en? Het is toch een roman, geen geschiedkundig werk.

Gisteren, tijdens dat radio-interviewtje, kwam het ook weer ter sprake. Ik zei, wat hautain omdat die man niets wist: ‘Kijk eens meneer, we hebben allemaal ademloos gekeken naar de televisieserie Bernhard, schavuit van Oranje, terwijl de geschiedkundige finesses aangepast zijn aan het verhaal. Voilà, op die manier moet je ook Bezonken rood lezen.

Ik heb nooit begrepen waarom Kousbroek zich daar zo ontzettend kwaad over maakte. Mulisch schrijft in Het stenen bruidsbed over de verwoesting van Dresden. Toen later de geschiedenis daarvan werd beschreven door historici, bleek dat Mulisch ook maar wat uit zijn duim gezogen had. Mensen verschuilden zich helemaal niet in de Elbe tegen die enorme brand, want de rivier stond zelf in brand, dat was kokend water. Maar dat geeft toch niets, als Mulisch het in die roman geloofwaardig heeft gemaakt, terwijl de geschiedkundige waarheid een heel andere is.

Je kunt er de koningsdrama’s van Shakespeare bijhalen, waar in historische zin ook weinig van klopt, maar het zijn wel prachtige toneelstukken. En zo is Bezonken rood een mooie roman, daar is niets vanaf te bijten.

Ja maar, dat feit heeft toen niet in Tjideng plaatsgevonden? Nou en? Dan heeft het ergens anders in een jappenkamp plaatsgevonden. Het is waar dat ik Japanse kampverhalen bij elkaar in de roman gezet heb, om duidelijk te maken dat de Japanner zich misdroeg tegenover de geïnterneerde blanke. Daar is toch niets mis mee? Het gaat over een roman, daarin mag je alles beweren. Nee, vond Kousbroek, het moet waar zijn. Hoe kan nou in een roman alles waar zijn? Het genre op zich is al onwaar. Dat is een eindeloze polemiek die je niet ten einde krijgt.

 

Daarover moest jij willens nillens in polemiek gaan.

Terwijl ik Bezonken rood nooit verdedigd heb. Ik heb me nooit verzet tegen Kousbroeks mening over mijn roman, wel tegen zijn beweringen dat de Japanners zich nooit schuldig hebben gemaakt aan zulke gruweldaden. Nooit, daar heb ik dat woordje nooit uitgehaald. Dat werd een leidmotief in mijn polemiek. Nooit, o nee, nooit? Dus kreeg hij van mij een resem van verschrikkingen. Daarover heb ik gepolemiseerd. En later over zijn heiligverklaring van Hirohito. Kousbroek bleef die maar verdedigen, terwijl er allerlei biografieën verschenen waaruit bleek dat Hirohito werkelijk een schoft was, en wel degelijk op de hoogte van de oorlogsvoering en van de schofterijen van zijn onderdanen in het leger.

 

Was het niet vervelend dat die polemiek je van ander werk afhield?

Dat heeft me nooit van enig ander werk afgehouden. Ik heb me gek geschreven,

mijn hele leven lang. Nee, dan stroopte ik mijn mouwen op en ik begon Kousbroek te antwoorden (lacht).

Behalve dat ik erg op de hoogte ben van Vlaanderen ben ik dat ook van Nederlands-Indië en van wat daar aan verschrikkingen in de jappenkampen gebeurde.

Met die polemieken tegen Kousbroek werd ik gecoacht door de oude Rob Nieuwenhuys, ook een van mijn vaders trouwens. Hij was een echte Indo – vader Nederlander, moeder Indo – uit de tijd van Tempo doeloe. Toen ik tijdens het schrijven van Het verzonkene worstelde met Maleise termen, begrippen, geesten en toestanden hielp hij mij al: ‘Nee, een Indischman zegt dat zo niet, dat moet je zo zeggen’. Later met die polemieken tegen Kousbroek was hij mijn leidsman en gaf hij me raad over hoe ik kon argumenteren. Zo kon ik dus opnieuw helemaal waarheidsgetrouw het mijne schrijven over de Japanse wandaden.

 

Je beantwoordt de reacties vaak met een nieuwe polemiek.

Ja. Maar je moet niet blijven zeiken. Twee klappen, dat is genoeg. Hermans kon eeuwig blijven doorzeuren over Weinreb, dat moet je niet doen. Twee klappen geef ik altijd en dan is het wat mij betreft voldoende. Niet in orde maar voldoende. Als je het niet met me eens bent, nou dan niet, dan krijg je nog een lel en voor de rest zoek je het maar uit: ik ga nu in bad of ik ga nu een sigaret roken. Het is voorbij, maar dan heb ik toch het mijne gezegd.

Ik ben niet rancuneus. Hermans wel, als hij polemiseerde kwam het nooit meer goed, heel zijn leven bleef hij kwaad. Dat heb ik helemaal niet. Tien jaar later ontmoette ik Weverbergh opnieuw: ‘Ach, Julien’, en we dronken samen een glas of vijf. Ik heb die rancune niet. Andere mensen wel, misschien schrijvers die ik heb aangevallen.

 

Verder in de jaren tachtig bleef de polemist Brouwers stil.

Ik had geen aandrift, ik schreef romannen. De zondvloed begot, daar heb ik toch lang aan gewerkt. Ik had geen tijd om te polemiseren, ik moest eerst die roman schrijven.

 

Pas in 1996 verscheen een nieuwe grote polemiek, deze keer gericht tegen Ronald Dietz, directeur van De Arbeiderspers, destijds je uitgever. Had je die persoonlijke connectie nodig om over de vervlakking bij de uitgeverijen te schrijven?

Dietz was om te beginnen een ongelooflijke ploert, maar hij staat tegelijkertijd symbool voor de verloedering in de uitgeverswereld. Ik denk wel dat ik een symbool nodig heb voor een polemiek, maar niet noodzakelijk een persoonlijke relatie. Luijters was het symbool voor de literatuur van de jaren zeventig, terwijl ik hem niet kende. Karel van het Reve had ik ook nooit ontmoet, maar hij was wel het symbool van de kletsmeier. En Plasterk ken ik ook niet, zelfs de Taalunie kende ik niet tot op een dag de telefoon ging.

Het zijn allemaal polemieken over met fietspomp opgeblazen monumenten en wat daarvan overblijft. Niets dus. Dietz is uit de literatuur verdwenen, nooit meer iets van gehoord. En Plasterk verdwijnt weldra ook, dat wordt een schim, een wolk: was ooit iets in de politiek, geloof ik.

En ja, het gaat om kwaadheid, maar tegelijkertijd gaat het om kunst. Want polemiek is een literair genre. En als je dan dat genre beoefent, moet je het dan zo briljant mogelijk doen. Daar heb ik naar gestreefd. Terwijl ik aan Sisyphus’ bakens werkte, had ik sterk het gevoel alsof ik een ouderwetse auto met zo’n slinger aan de praat hield. De boel plat argumenteren, en nu dit, en dat nog, en dit niet vergeten. Daar is polemiek kunst geworden en, zoals ik schrijf in ‘Plasterk in plakjes’ – waarom negeren wat het geval is – Sisyphus’ bakens is een meesterstuk van polemiseerkunst. Wat je ook schrijft, je moet naar het beste streven wat in je vermogen ligt. Nou voilà, hier zijn mijn polemieken, allemaal prachtig als literaire teksten.

 

Na Sisyphus’ bakens was je wel weer eens ontgoocheld over de inhoudelijke respons.

Omdat het nooit gaat over wat ik beweer. In Sisyphus’ bakens gaat het bijvoorbeeld over de benarde situatie van de schrijver. Waarom krijgt hij maar zulk procentje van de verkoopprijs? Dan zou ik aannemen dat de Vereniging van Letterkundigen wakker schiet en zich afvraagt waarom schrijvers eigenlijk zo schurftig betaald worden. Dat ze actie wil voeren, dat ze wil onderhandelen met de minister en met de vereniging voor boekhandelaren of uitgevers.

Iemand van de Vereniging voor Letterkundigen wilde mij een eremedaille van de vereniging toekennen vanwege mijn polemiek. Ik heb hem geantwoord: sodemieter toch op met je eremedaille. Dat die vereniging nu eens uit haar korsetten schiet en iets onderneemt in plaats van rustig verder te sluimeren. Is dat een gezelligheidsvereniging waar ze zitten te kaarten, borreltjes te drinken en te roddelen? Een vakvereniging dient toch om de belangen van de leden te verdedigen, maar er gebeurt niets. Ze krijgen een vlam onder hun kont en schieten niet eens overeind.

Waarom bestaan al die verenigingen als Stichting Lezen en dat soort clubjes, kransjes en gedoetjes? Waarom bestaat zoiets als de Taalunie? Ik toon aan dat ze geen sodemieter uitvoert, waarom is er niet een parlementariër die uitzoekt waarvoor de Taalunie eigenlijk zoveel miljoenen subsidie per jaar ontvangt. Ja, dat ontgoochelt mij. Je kunt wel een prachtige polemiek schrijven, maar die schrijf je met je hand in het water.

 

Was je voordien al geërgerd door minister Plasterk?

Nee, hij had jaren terug een column in de Volkskrant, en wat ie schreef dat vond ik nog te behappen, en vervolgens kreeg hij een column op de televisie in dat zondagmiddagprogramma. Maar dan werd hij politicus en liet zich fêteren, opeens was hij niet van de televisie weg te slaan. Hij vond het heerlijk: ik sta in de belangstelling, de lichten zijn op mij gericht, kijk mij eens. Prima hoor, het viel me allemaal niet op

of ik trok het mij niet aan. Tot hij daar in die auto tegen mij begon te liegen, terwijl ik het een kwartier eerder van de Vlaamse minister Anciaux helemaal anders had gehoord. Toen dacht ik: je bent een leugenaar, je bent niet oprecht. Je moet niet liegen tegen mij, vanaf daar heb ik hem bij de kraag van zijn jasje. Dus ga je op alles letten, steeds als de naam Plasterk in de krant staat: goh, even lezen, wat is er aan de hand? Waar blijf je met je onderwijshervorming, wij horen niets. Ik ben niet de enige die hem doorheeft. Als minister van literatuur en Taalunie doet hij al geen flikker. Het is een luchtzak, misschien zijn alle politici dat, maar ik heb nu Plasterk in het vizier.

De Parelduiker wilde graag een brief van mij opnemen, maar ik zei dat ik geen brieven meer schreef en op dat moment dacht ik: ik ga een brief schrijven met al het gekanker dat nog is overgebleven rond Plasterk. Met oudejaar ging hij verdomme met Alexander en Maxima naar de Noordpool, met een cameraatje en commentaartjes zoals ‘Hare Koninklijke Hoogheid gedroeg zich moedig’. De PvdA zou een anti-royalistische partij moeten zijn, en dan krijg je zo’n Plasterk met een filmtoestelletje.

Dat zou je in een kankerbrief kunnen verwerken. Aan wie gericht? Weet ik veel, ‘Geachte heer’, of aan mijn dochtertje: ‘Lieve Anne, moet je horen, een bericht van je oude vader’ (lacht), op die beschadigde toon moet je dat schrijven, en dan allerlei gekut en gevloek. Misschien doe ik het wel, maar ja, mijn roman ligt daar. En die roman wordt kwaad als ik mij niet aan hem blijf wijden. O, heb je nog tijd om een brief tussendoor te schrijven, o heb je nog tijd voor een nieuwe polemiek, en ik dan?

 

Eerst is er ook nog de verjaardag. Behalve het polemiekenboek verschijnt dit voorjaar nog een nieuwe uitgave van De Indië-romans, de bundeling van Het verzonkene, Bezonken rood en De zondvloed.

‘En de uitgeverij brengt een Brouwersfolder uit. Dus moest ik teksten schrijven. Vroeger, in mijn tijd als uitgeversknecht, deed de uitgever dat zelf, meneer, nu moet de schrijver dat doen. Ik heb me gek geschreven een hele dag. (lacht)

Omdat die nieuwe uitgave van De Indië-romans eraan komt, herlas ik weer enkele fragmenten uit De zondvloed. Soms hoor ik dat mensen dat ze die roman zwaar en saai vinden, maar dat vond ik helemaal niet. Misschien wel door de veelheid van tekst, maar de fragmenten die ik gelezen heb waren prachtige fragmenten.

 

Je suggereerde ooit over De zondvloed dat het misschien overgeconstrueerd is.

Ja, dat is waar. Zo schreef ik toen. Maar het heeft zoveel verhalen, afsplitsingen, liefdesgeschiedenissen, dat het alles bij elkaar toch te genieten is. Het viel me mee, zo’n oud boek weer onder ogen te krijgen.

 

Naast de nieuwe roman verschijnt er in het najaar nog een andere titel: De jaargetijden, weer een bundeling.

Ja, De jaargetijden bevat de romans Winterlicht en Zomervlucht, alsook de verhalen ‘Voorjaarsmoeheid’ en ‘Warme herfst’, – dat laatste verscheen ooit in De Morgen en is verder alleen in een bibliofiele uitgave gepubliceerd. Twee romans en twee onbekend gebleven novellen. Met telkens een seizoen in de titel, dan krijg je dus de vier jaargetijden. Dat was een idee van de uitgever. Zo worden boeken gemaakt. Ja, ik was meteen enthousiast.

 

Je zei ooit dat je niet hield van Winterlicht. Was dat omdat die roman zo moeizaam tot stand kwam?

Ik hou er nog niet van, maar ook daar staan mooie passages in. Ik weet eigenlijk niet waarom ik er niet van hou. Misschien is het te aanstellerig, misschien te nadrukkelijk.

Nu goed, die boeken zijn er, ze bestaan zoals ze bestaan. Je moet het ermee doen, je kunt er geen woord meer aan veranderen. Dat kan nog wel, maar waarom zou je?

Winterlicht lijkt me vooral een writer’s writersboek. Een neefje met literaire ambitie noemde het laatst nog zijn lievelingsboek.

Nou, zo’n verhaal over zo’n jongeling die gestimuleerd wordt door Winterlicht, dat doet mij goed. Want ik vraag me echt soms af: wat stelt het eigenlijk voor, mijn hele werk? Dat komt ook omdat ik altijd heb geleefd zoals je mij hier nu meemaakt: in Rijmenam al, in Exel, in afzondering, weggestopt achter boeken en krantenpapier, nu weer in Zutendaal. Gezochte afzondering hoor, maar het gevolg is dat je die echo’s niet hoort. Geen idee wat ze over mij zeggen. De enige reacties die ik krijg, lees ik in de krant. En voor de rest weet ik niet, tot op de huidige dag, wat men over mij denkt als schrijver. Geen idee wie dat is, die Brouwers, dat denk ik echt. ‘Heeft u nog wel eens iets geschreven na Bezonken rood?’ (lacht) Dat idee heb ik. En altijd verbaasd, bijvoorbeeld dat er met de voorstelling van Sisyphus’ bakens in jouw boekhandel 150 mensen op mij afkomen. Dat verheugt mij maar dat verbaast mij ook. Schrijven is een eenzaam bedrijf in letterlijke zin in mijn geval.

Maar dat neefje van je, spreek hem berispend toe, of geef hem klappen: ‘Jij wordt geen schrijver, ben je gek? Denk je dat je daar gelukkig van wordt?’ Ik herken mezelf wel in dat soort jongens, bevlogen van literatuur op je zestiende. Alles moest ik lezen, alles wilde ik weten en kennen. Dat leidt toch tot schrijverschap.

Alles interesseerde me. Dat is nog wel het geval, maar de schemer daalt, het licht gaat uit, de kannen raken leeg, ik kan het niet meer allemaal behappen. Weet je, als je jong bent lees je die boeken uit liefde, maar die liefde is bij mij allang weg. Mijn liefde was de generatie Hermans, Mulisch, Reve, Boon.

 

Komt er ooit nog een heruitgave van De laatste deur, je studie over zelfmoord in de Nederlandstalige literatuur?

Ja, dat plan gaan we ook uitvoeren, dat wordt weer zo’n pil. Alsof een Verzameld werk verschijnt, maar dan in onderafdelingen. Ik moet nog één stuk schrijven, over de dichteres Lucrèce van Hecke. Daar wil ik een mooi essay van maken, al stelt haar oeuvre in poëtische zin weinig voor. Dat wordt het sluitstuk, als ik dat af heb, is het boek klaar. Dan kunnen we het ‘zelfmoordoeuvre’ in één band samenbrengen.

Maar De laatste deur vergt veel herschrijven en revisie. Er is een en ander achterhaald en er staan een paar flaters in. Ik heb zelfmoordenaars beschreven die helemaal nooit zelfmoord begaan hebben. Gust van Roosbroeck, bijvoorbeeld. Marnix Gijsen had me gezegd dat ik die niet mocht vergeten. Volgens Gijsen zou hij uit liefdesverdriet of rouwzucht uit het raam gesprongen zijn, ergens in Amerika waar hij naartoe getrokken was. Ik heb me gek gezocht naar informatie over die man, weinig gevonden, zo onbekend. Zoals ik toen schreef: ‘Alsof je in de nacht over een uitgestrekt, verlaten kerkhof loopt en zoekt en het graf niet kunt vinden’. Toch heb ik over hem een essay geschreven, waarin ik die onachterhaalbare Van Roosbroeck nota bene zelfs ‘de stamvader van de Nederlandstalige schrijvers-zelfmoordenaars’ heb genoemd.

Jaren later werkte Stefan Brijs aan zijn essays over vergeten schrijvers, en wilde hij ook over Van Roosbroeck schrijven. Hij kwam in contact met familieleden en dan bleek dat de man stierf na een ziekte. Niets zelfmoord, dus dat is een flater van mij die ik moet herzien.

Van Jules Persyn weet ik niet of het zelfmoord was. Hij was zeer beroemd en nadat hij op een nacht verdwenen was, werden politieberichten verspreid in de kranten. Een tijd later werd zijn lichaam in de regenput gevonden. Hij kan natuurlijk in al zijn verdwaasdheid een stap verkeerd hebben gezet en in die put zijn gedonderd. Die haal ik er ook uit. Nou goed, dat zet je even recht, klaar.

 

Hoe loopt het intussen met de nieuwe roman?

Ik ben nu aan iets meer dan de helft, bijna driekwart, denk ik. Na Geheime kamers ben ik eraan begonnen, maar eerst drong Datumloze dagen zich op en vervolgens Sisyphus’ bakens, en die roman bleef daar maar liggen. Ik heb er veel uitgeschrapt, weggeknipt en weggegooid, en wat er over is, ja, het is helemaal Brouwers maar op zo’n luchtige toon dat ik er zelf lol in heb om het in elkaar te prutsen.

 

De titel wordt Bittere bloemen?

Ja, hoezo Bittere bloemen? Wat is dat nou voor een kitschtitel? (lacht) Maar terwijl ik aan die roman werk, komt mij geen andere titel uit dat boek, dus het wordt: Bittere bloemen. Klaar. Die titels van mij stellen toch geen moer voor, wat is nou Winterlicht en Zomervlucht?

Mijn personage is een oude man, hij is oud-rechter, oud-politicus en oud-schrijver. En hij is moe, gedesillusioneerd, verbitterd, het interesseert hem allemaal niet meer. Hij is een chique man die helemaal in verval raakt. Hij verkruimelt helemaal. Op een cruise, waar hij tegen zijn zin op terecht is gekomen, ontmoet hij een oud-leerlinge van een schrijfcursus waar hij vanaf de eerste seconde heimelijk verliefd op is geweest.

(Hij vertelt de ontknoping.) Zo, mooi verhaaltje toch? En ik wil het deze keer heel luchtig. Het is allemaal verschrikkelijk, teleurstelling op teleurstelling op teleurstelling, maar heel luchtig verteld, met veel ironie ertussen. Een roman over een oude man, zoals dat gaat met alle oude mensen.

 

Je moet die ontknoping wel nog schrijven, is het niet vervelend daar al over te praten?

Nee, maar het zit al zo duidelijk in mijn hoofd dat ik het wel kan vertellen: zo zal het gebeuren. Ik moet altijd eerst het eindtafereel zien, daar waar de roman vleugels krijgt en zich verheft. Dat had ik hier ook. Dat is een oude man die verdrinkt in een vijver of een zwembad. Dat natuurlijk vermengd met allerlei nevenverhalen en associaties. Bijvoorbeeld: Waar is het geheugen van die man? Als je zoals hij echt oud bent, heb je oceanen van herinneringen, maar het komt er ten slotte op neer dat je op die leeftijd je alleen nog maar momenten herinnert, snapshots, niet

meer de hele verhalen eromheen. Je ziet momentopnamen en daar leeft hij mee. Steeds als hij zo’n herinneringsmoment heeft kun je even uitweiden over het karakter van die herinnering, op die manier is dat verhaal aan elkaar gehaakt van associaties.

Laat het maar aan mij over (lacht), het wordt wel duidelijk. Er wordt veel in gesuggereerd, dat maakt het luchtig, niet zo’n zware roman waarin alles wordt uitgelegd, nee, er wordt eigenlijk niets uitgelegd.

 

Het klinkt alsof je er tevreden over bent?

Tot hier ben ik wel voldaan. Het begint contour te krijgen. Het is goed wat er staat, enfin, hier en daar is het goed. Bij het steeds maar herlezen kom ik meer en meer tot de conclusie: ja, zo staat het er goed.

 

Dat was vroeger soms wel anders.

Ja, dat is anders dan vroeger. Toen werd ik gek van het twijfelen. Dat is voorbij sedert Geheime kamers. Datumloze dagen heb ik voor mijn doen heel snel geschreven. In een paar maanden stond het er en het was meteen goed. Dat heb ik bij de nieuwe roman ook. Het is niet goed als je jezelf ergert aan je eigen geschrijf, maar ik erger me niet als ik herlees wat ik geschreven heb.

 

Ben je nu uitgepolemiseerd?

Nee, ik ben niet uitgepolemiseerd. Maar het begint zich te verplaatsen, in mijn hoofd want er staat nog niets van op papier, je begint te protesteren tegen andere toestanden dan literaire. Dat is raar: romans hoeven niet meer voor mij. Goh, ik schrijf er nog één hoor, omdat ik nou eenmaal een romanschrijver ben. Ik ben een oude zak geworden, ik ben zover dat die hele literatuur mij weinig meer aangaat. Maar die opstandigheid, die woeligheid in mijn kop is niet gaan liggen. Ik ben wel erg moe maar ik blijf toch opstandig. Ik heb nog tal van onderwerpen die ik zou kunnen oppakken om opnieuw een scherp geslepen stuk over te schrijven. Andere schrijvers van mijn leeftijd houden ermee op. Maar dat zal bij mij niet het geval zijn. Heel erg lang heb ik niet meer hoor, maar zolang ik leef, zolang ik adem heb, dan blijft die opstand. Ik zweer het je.

De toneelmaker Josse De Pauw was hier en zei dat ik een polemiek moest schrijven die hij dan gewoon op toneel kon brengen, dus zaten we te brainstormen: waarover zou het kunnen gaan? Het koningshuis, het pausschap? Toen dacht ik: een polemiek over het protest van de oude man, de grijsaard zoals ik, tegen het verval van zijn eigen lichaam. Dat lichaam is de grote verrader. Ik takel af. Mijn ogen worden slechter, mijn haar is er afgewaaid, ik kan niet meer lopen, ik moet een kunstheup, noem het maar, alle ellendes. Ouderdom is verschrikkelijk, het ene na het andere overvalt je en je kunt er niets meer aan doen. Dat lichaam verraadt me, dáár wil ik een polemiek over maken.

Niet dat je ermee opschiet, maar je schiet überhaupt niet op met welke polemiek dan ook. Of je kunt polemiseren over het fenomeen liefde, wat is dat eigenlijk?, ben ik daar gelukkig van geworden? De liefde, daar is ook van alles op aan te merken, dat is ook de grote verrader in ieder mensenleven, al houdt een huwelijk stand dan is het vergrijsd en verzuurd. Zo, dat is toch een mooi onderwerp voor een polemiek (lacht).

Dus daar zit ik over te piekeren. Als ik nog enige jaren mag leven, als mijn adem me niet helemaal in de steek laat en als ik kan blijven schrijven, dan komen er dat soort teksten uit mij te voorschijn. En dat worden dan mijn laatste teksten.

Want verder, het heeft mijn tijd geduurd. Men zegt soms: het zal mijn tijd wel duren, ik zeg: het heeft mijn tijd geduurd. Het is voorbij. Dus, eerst hebben we nog het feest in Antwerpen bij Demian, met de presentatie van De Parelduiker, dan in het najaar hebben we het feest in jouw boekhandel De Zondvloed in Mechelen, met de nieuwe roman, en dan aan het einde van het jaar mijn begrafenis. Dat zijn toch drie feesten om naar uit te kijken. Dat is toch mooi? (lacht) Dan kun je die dikke boeken op mijn graf leggen.

 

En morgen werk je gewoon weer verder aan de nieuwe roman?

Ja, ik hou dat een paar uur vol en dan lukt het niet meer, maar ik ga toch iedere dag die trap op.

Ernst van Altena

De redactie ontving op het artikel ‘Ik die maandenlang Villon ben gewéést!’ over vertaler Ernst van Altena, geschreven door zijn broer Rob van Altena (De Parelduiker 2009/4), de volgende reactie:

Woord en wederwoord?

Wij, de weduwe en kinderen van Ernst van Altena, betreuren de publicatie van het artikel ‘Ik die maandenlang Villon ben gewéést!’, temeer daar de grondbeginselen van de journalistiek (zorgvuldigheid, onpartijdigheid, hoor en wederhoor) met voeten zijn getreden. We stellen voor om Ernst zelf het laatste woord hierover te geven:

Prince