Archief: DBNL

[2012/2]

Martin Smit
Utopie in de jungle
Zoektocht naar de geheimzinnige B. Traven

martin smit (1957) is redacteur van het anarchistische tijdschrift De As. Hij publiceerde artikelen in De As, Buiten de orde en En Route. Hij is boekverkoper bij Athenaeum Nieuwscentrum in Amsterdam en recensent voor de website van Athenaeum Boekhandel.

In 1922 ontving de Duitse dichter, toneelschrijver en anarchist Erich Mühsam een ansichtkaart uit Rotterdam. De tekst luidde: ‘In ein paar Stunden betrete ich ein Schiff, das mich über den Ozean führt, und dann existiere ich nicht mehr.’ Het is het laatste levensteken dat ooit vernomen is van de anarchistische auteur Ret Marut, met wie Mühsam had samengewerkt tijdens de kortstondige socialistische Beierse Radenrepubliek in 1919. Ret Marut was op dat moment op de vlucht voor de Duitse autoriteiten. De Beierse Radenrepubliek was hardhandig neergeslagen door de sociaaldemocratische troepen van de republiek Weimar. Vanwege zijn rol tijdens de radenrepubliek werd Marut gezocht. Erich Mühsam werd voor zijn deelname aan de opstand later veroordeeld tot vijftien jaar gevangenisstraf. De anarchist Gustav Landauer, die een vooraanstaande rol had gespeeld, werd vermoord. Vlak voordat Ret Marut wegens hoogverraad ter dood zou worden veroordeeld, had hij weten te ontsnappen. Contact met geestverwanten bleek voor hem nauwelijks meer mogelijk. Marut moet toen besloten hebben Europa te verlaten en elders een nieuw leven te beginnen. Zijn anarchistische opvattingen en revolutionaire elan zette hij echter allerminst opzij. Onder het pseudoniem B. Traven publiceerde hij tussen 1925 en 1960 dertien romans en ruim veertig korte verhalen, veelal gesitueerd in Mexico. Der Schatz in der Sierra Madre (1927) is zijn bekendste werk, in 1947 verfilmd door John Huston, met Humphrey Bogart in de hoofdrol.

Van de schrijver B. Traven waren lang geen biografische gegevens bekend. Tientallen jaren is er gespeculeerd over zijn ware identiteit en gezocht naar het geheim van B. Traven. Zelf hield hij ook het mysterieuze rond zijn persoon in stand, door steeds met nieuwe of gewijzigde verhalen over zijn afkomst te komen.

De meeste romans en verhalen van Traven spelen zich af in Mexico en geven een idealistisch, utopisch beeld van de levenswijze van Mexicaanse indianen. De boeken van B. Traven zijn in tientallen talen vertaald en in miljoenen exemplaren verkocht. In de jaren dertig was hij vooral in Duitsland, maar ook in Nederland,

een zeer populair schrijver. Een aantal van zijn romans – Het doodenschip, De witte roos, Regeering, De ossenkar, Mahoniehout en Modesta – verscheen in de jaren dertig in Nederland bij De Arbeiderspers. De vertalingen waren van T. de Jong, P. Voogd en Nico Rost.

B. Traven overleed op 26 maart 1969 in Mexico City. Zijn weduwe maakte dat een dag later bekend. Zij deelde mee dat na zijn dood bekend mocht worden gemaakt dat B. Traven de voormalige Duitse revolutionair Ret Marut was geweest. Geruchten daarover waren al eerder opgedoken. Maar veel vragen over leven en identiteit van Traven bleven onbeantwoord. B. Traven was inderdaad Ret Marut, een aantal onderzoekers had dat al aangetoond. Maar wie was Ret Marut?

Radenrepubliek

Ret Marut was aanvankelijk toneelspeler. In Duitse toneeloverzichten van rond 1910 duikt zijn naam hier en daar op, meestal als acteur van bijrollen. Hij stopte met zijn weinig succesvolle toneelcarrière en ging schrijven. Onder het pseudoniem Richard Maurhut publiceerde hij in 1916 de novelle An das Fräulein von S…, waarvoor zijn vriendin Irene Mermet als uitgever fungeerde. Vanaf 1917 gaf hij in München het eenvoudig vormgegeven anarchistische tijdschriftje Der Ziegelbrenner uit. Het had het formaat en de kleur van een baksteen en was gemodelleerd naar het eenmanstijdschrift Die Fackel van Karl Kraus uit Wenen. Er verschenen veertig nummers – vaak meerdere nummers in een bundeltje – in totaal dertien uitgaven. De latere geheimzinnigheid en terughoudendheid van B. Traven is in het colofon van Der Ziegelbrenner al te bespeuren. In bijna ieder nummer staat: ‘Besuche wolle man unterlassen, er ist nie Jemand anzutreffen. Fernsprecher haben wir nicht.’

Marut was uitgever en samensteller van Der Ziegelbrenner en schreef de nummers vrijwel alleen vol. Mogelijk leverde ook zijn beste vriend, de kunstenaar Franz Seiwert enkele bijdragen. In zijn artikelen keerde Marut zich tegen militarisme, kerk en staat. Hij verdedigde de rechten van het individu en hoopte op een wereldrevolutie. In veel artikelen is de invloed te ontdekken van de individueel-anarchist Max Stirner (1806-1856) en diens boek Der Einzige und sein Eigentum. Volgens Stirner moest de mens zich bevrijden van iedere dwang, van staat, van God en van de gemeenschap. Wanneer ieder individu voor zichzelf strijdt, komt iedereen tot maximale ontplooiing. Er kon niets boven het individu staan, ook niet het gemeenschappelijke van een communistische samenleving, want ook dan zou het individu immers ondergeschikt zijn, zo stelde Stirner.

Ook literatuur en poëzie kregen aandacht in Der Ziegelbrenner. Het voorlaatste nummer werd geheel gevuld met het door Marut geschreven sprookje Khundar, dat de neergang beschrijft van de oude vooroorlogse Europese normen en waarden.

Tijdens de Beierse Radenrepubliek bood de Revolutionäre Zentralrat Marut de positie van hoofd van de pers aan, maar hij sloeg die af. In plaats daarvan kreeg hij de leiding van de censuur op kapitalistische dagbladen. Hij schreef een Socialisierungs–

plan für die Presse, een ontwerp voor de onteigening van de burgerlijke pers. Net als de door hem bewonderde Karl Kraus had Marut een grondige afkeer van de burgerlijke pers en van journalisten. Wie revolutie wil, moet beginnen met de pers de nek om te draaien, zo herhaalt hij in Der Ziegelbrenner. Immers in handen van of gekneveld door het gevestigde gezag zijn kranten een machtig wapen ter beïnvloeding van de publieke opinie, en journalisten zijn handlangers daarvan.

In de tumultueuze chaos van het gewelddadige einde van de Beierse Radenrepubliek werd Marut gearresteerd. Hij werd vastgehouden in een politiebureau. Vlak voordat hij door een ad-hocrechtbank wegens hoogverraad ter dood veroordeeld zou worden, wist hij door onoplettendheid van bewakers op miraculeuze wijze te ontsnappen.

Waar is Marut?

Na zijn ontsnapping zwierf Marut met zijn vriendin Irene Mermet enige tijd door Oostenrijk en Duitsland. Hij slaagde er in nog enkele nummers van Der Ziegelbrenner te publiceren vanuit Wenen en Berlijn, onder andere met een gedetailleerd verslag

van zijn arrestatie en ontsnapping. Het laatste nummer van Der Ziegelbrenner verscheen in december 1921.

Met het teloorgaan van een revolutionaire situatie in Duitsland en omdat contact met geestverwanten nauwelijks meer mogelijk was, moeten Marut en Mermet besloten hebben Europa te verlaten. Wellicht was het mogelijk de Verenigde Staten of Canada binnen te komen. Marut bracht enige tijd door in Rotterdam, vermoedelijk ook in Antwerpen. Hij slaagde er niet in vanuit Rotterdam met een schip te vertrekken. Mogelijk bezat hij geen papieren en kon hij daarom niet aanmonsteren op een schip. Travens roman Das Totenschiff, over een zeeman zonder papieren die door Belgische en Nederlandse autoriteiten heen en weer over de grens wordt gezet, is waarschijnlijk gedeeltelijk autobiografisch.

Marut slaagde erin Londen te bereiken. Van daaruit probeerde hij Canada binnen te komen, maar daar werd hem de toegang tot het land geweigerd. Terug in Londen zat hij enige tijd als ongewenste vreemdeling vast in de Brixton-gevangenis. Op 17 april 1924 monsterde hij aan op de Hegre, een Noors vrachtschip, maar op de bewaard gebleven monsterlijst is zijn naam doorgestreept. Hij is dus niet aan boord gegaan. Vanaf dat moment ontbreekt ieder spoor van Ret Marut.

In het voorjaar of de zomer van 1924 moet Marut in Mexico aangekomen zijn. Mogelijk reisde hij illegaal vanuit Londen als kolentremmer naar Mexico. Zijn ervaringen gebruikte hij later als bron voor Das Totenschiff. Irene Mermet bereikte op 14 augustus 1923 de Verenigde Staten. In 1924 bezocht zij Marut in Mexico. Nam zij ook Maruts grote collectie boeken, brochures en papieren mee, die later in de nalatenschap van Traven zijn gevonden? Het is uitermate onwaarschijnlijk dat Marut bij zijn omzwervingen in Europa, in Londen en op zee zijn bibliotheek bij zich

heeft gehouden. De relatie tussen Marut en Mermet hield echter geen stand. Mermet trouwde later met een Amerikaanse rechtsgeleerde. Zij overleed in 1956. Over haar relatie met Marut heeft ze nooit gesproken.

Erich Mühsam (1878-1934) kwam in 1924 vervroegd vrij. Daarna zette hij het anarchistisch-literaire tijdschrift Fanal op. In 1927 plaatste hij hierin een oproep: ‘Weis keiner der Leser des Fanal, wo der Ziegelbrenner geblieben ist? Ret Marut, Genosse, Freund, Kampfgefährte, Mensch, melde dich, rege dich, gib ein Zeichen, dass du lebst, dass du der Zugelbrenner geblieben bist. (…) Wir brauchen dich. Wer kennt den Ziegelbrenner? Wer von der lesem des Fanal weiss, wo Ret Marut zu finden, zu erreichen ist? Wer seinen Verbleib ermitteln kann, stelle ihm dies Heft [Fanal] zu. Viele. Fragen nach ihm, viele warten auf ihn. Er ist gerufen.’ Mühsam miste zijn vriend en mederevolutionair, dat was duidelijk. Op de oproep van Mühsam kwam geen enkele reactie, ieder spoor van Ret Marut ontbrak.

Niet lang daarna kreeg Mühsam de eerste twee romans van B. Traven onder ogen: Das Totenschiff (1926) en Der Baumwollpflücker (1926), verschenen bij de Berlijnse uitgeverij Das Büchergilde Gutenberg. In de schrijfstijl van Traven meende hij iets herkenbaars te bespeuren. Met de Duitse anarchist en activist Rudolf Rocker (1873-1958) vergeleek en onderzocht Mühsam de teksten van Marut en Traven. In schrijfstijl, taalgebruik en politieke visie zagen zij duidelijke overeenkomsten. Marut en Traven waren dezelfde persoon, concludeerden Mühsam en Rocker. Maar echt bewijs hadden zij niet.

Katoenplukkers

In 1925 was in het Duitse socialistische tijdschrift Vorwärts in afleveringen het verhaal Der Wobbly van de onbekende auteur B. Traven verschenen. De redactie had het verhaal vanuit Mexico toegezonden gekregen. Afzender: B. Traven, adres: een postbus in Columbus, Tamaulipas, Mexico, verder geen gegevens.

Der Wobbly vertelt het verhaal van de Amerikaan Gerard Gales, lid van de iww, de Industrial Workers of the World, bijgenaamd de Wobblies. Deze anarcho-syndicalistisch getinte vakbond had in de jaren twintig honderdduizenden leden onder handwerkers, landarbeiders en fabrieksarbeiders in de Verenigde Staten en daarbuiten. Traven beschrijft hoe Gales (wellicht vernoemd naar het iww-tijdschrift Gale’s International Monthly for Revolutionary Communism) in Mexico van het ene baantje naar het andere zwerft, om uiteindelijk katoenplukker te worden. Gedetailleerd schetst Traven de slechte arbeidsomstandigheden van de katoenplukkers in Mexico en de onvrede die daarmee gepaard gaat. Duidelijk wordt dat een opstand van arbeiders op handen is. De sympathie van Traven ligt bij de onderdrukte arbeiders en bij hun strijd ter verbetering van de werkomstandigheden. In 1920 opende de fbi, als gevolg van de Russische Revolutie, een heksenjacht op linkse personen en bewegingen in de Verenigde Staten. Veel iww-ers trokken naar veiliger oorden: Peru, Chili en Mexico. In Der Wobbly blijkt Traven uitstekend op de hoogte van de leef- en werkomstandigheden van de iww-ers aldaar.

Ernest Preczang, redacteur van de linkse uitgeverij Das Büchergilde Gutenberg in Berlijn, raakte geboeid door het verhaal in Vorwärts. Hij achterhaalde het adres van Traven en bood hem aan Der Wobbly in boekvorm uit te geven. Traven antwoordde dat hij het verhaal liever wilde uitbreiden voordat het als boek zou verschijnen, maar dat hij Preczang wel een andere roman, getiteld Das Totenschiff, kon leveren. Preczang antwoordde dat de uitgeverij het boek zonder meer wilde uitgeven.

Das Totenschiff verscheen in 1926. Opnieuw is Gales de hoofdpersoon. Zijn schip is zonder hem vertrokken uit Antwerpen, waardoor hij zijn papieren is kwijtgeraakt. Zonder zijn monsterboekje is hij niemand en van de Amerikaanse consul krijgt hij geen hulp. De Belgische gendarmes zetten hem als ongewenst over de Nederlandse grens. Eenmaal in Rotterdam vindt hij geen schip waarop hij kan werken. De Rotterdamse politie pakt hem op en zet hem bij Roosendaal weer over de grens. Uiteindelijk weet Gales in Spanje aan te monsteren op een soort varend wrak, de Yorikke. Bemanning en schip zijn door de rederij voorbestemd om ten onder te gaan, teneinde de verzekeringsgelden te kunnen innen. Op dit ‘dodenschip’ – symbolisch voor de uitbuiting in de westerse samenleving – werkt Gales als kolentremmer. De werkomstandigheden aan boord zijn mensonwaardig, niemand bekommert zich om het welzijn van de scheepslui. De monotonie van het dagelijkse zware, smerige werk doen bemanning tijd en plaats vergeten. Stoppen met werk is onmogelijk. Het is werk om te overleven, waarbij het einde vast lijkt te staan.

De roman was een groot verkoopsucces in Duitsland, evenals Der Baumwollpflücker, het herschreven Der Wobbly, wat kort daarop verscheen. Titels van het Büchergilde hadden gewoonlijk een oplage van tienduizend exemplaren. Binnen enkele jaren bereikten de oplagen van de boeken van Traven een veelvoud daarvan. Van sommige titels werden later meer dan honderdduizend exemplaren verkocht.

In rap tempo publiceerde Traven meer romans: Der Schatz der Sierra Madre (1927), Die Brücke im Dschungel (1929) en Die weisse Rose (1929). In 1926 maakte hij als de ‘Noorse ingenieur’ Traves Torsvan deel uit van een wetenschappelijke expeditie door de Mexicaanse provincie Chiapas. Bevindingen van deze reis publiceerde hij in het reisverslag Land des Frühlings (1928), met ruim honderd door de auteur gemaakte foto’s.

Indianen

Der Schatz der Sierra Madre is het verhaal van drie avonturiers die op zoek gaan naar goud. In wat op het eerste gezicht een gewone avonturenroman lijkt, laat Traven zien hoe de zucht naar rijkdom merkwaardige dingen met mensen kan doen: ze worden achterbaks en gemeen. Vriendschap kan dan ten onder gaan aan eigenbelang en hebzucht. Een van de goudzoekers vindt uiteindelijk het ware geluk. Niet door goud te bezitten, maar door opgenomen te worden in een indianendorp.

Daar vindt hij liefde, wederzijds respect, ware vriendschap en gelijkheid onderling. Traven idealiseert in dit boek voor het eerst de Mexicaanse indianengemeenschappen, een thema dat hij in volgende boeken meer zou uitwerken.

In zijn vroege romans hangt Traven nog het op Max Stirner gebaseerde individueel-anarchisme aan, in zijn latere romans benadrukt hij het tegenovergestelde daarvan: solidariteit, gemeenschappelijkheid, onderlinge verbondenheid en gemeenschappen die in hun eigen onderhoud voorzien, begrippen geënt op het anarcho-communisme van de Russische anarchist Peter Kropotkin (1842-1921). Travens utopische beeld van indianen doet denken aan de denkbeelden van de filosoof en schrijver Jean Jacques Rousseau (1712-1778) over de primitieve mens, de ‘nobele wilde’, die van oorsprong goed is maar door de maatschappij is gecorrumpeerd. Al in Der Ziegelbrenner blijkt dat Marut goed op de hoogte was van leven en gewoonten van indianen. Marut verdiepte zich in de anarchistisch getinte, vredelievende bestuursvorm van de Irokezen-indianen, maar mogelijk heeft ook het werk van Karl May hem beïnvloed.

In Die Brücke im Dschungel is Gerard Gales slechts een beschrijvende toeschouwer. Hij vertelt hoe een indianendorp omgaat met de verwerking van de verdrinkingsdood van een kind uit het dorp. Van de indiaanse samenlevingsvorm, die hij hier sterk idealiseert, kunnen ‘de blanken’ nog wel iets opsteken, zo houdt hij de lezer voor.

Dat zo’n ideaal lijkende indianengemeenschap ook bedreigd kan worden, beschrijft hij in Die weisse Rose. Het boek is een felle aanval op het kapitalistische systeem en zijn uitwassen: een idyllische dorpsgemeenschap valt ten prooi aan de kwalijke praktijken van een Amerikaanse oliemaatschappij en gaat ten onder aan bedrog, moord en doodslag.

De romans maakten Traven tot een veelgelezen en populair schrijver in Europa, met name onder de arbeidersbevolking. Dat is opmerkelijk want Traven schreef niet over arbeidsomstandigheden van Europese arbeiders, maar voornamelijk over Mexicaanse indianen. Toch moeten lezers iets proletarisch in zijn werk gezien hebben. Veel lezers verzochten het Büchergilde om meer informatie over de auteur, maar in correspondentie met de uitgever weigerde deze een foto van zichzelf op te sturen en gaf hij nauwelijks biografische gegevens. Hij beweerde diep in de Mexicaanse jungle in een hut te wonen en daar onder moeilijke omstandigheden zijn romans te schrijven. Hij schreef aan Ernst Preczang dat hij soms maanden van de buitenwereld afgesloten leefde. Mijn werk is belangrijk, deelde hij mee, niet mijn persoon. Hij ontkende Duitser te zijn, ook al zond hij zijn manuscripten in het Duits aan de uitgever. Het zouden vertalingen zijn van oorspronkelijk in het Engels geschreven werk. Brieven aan de uitgever werden slechts ondertekend met de getypte letters B. Traven, soms met een handgeschreven T.

Omdat Traven zo geheimzinnig deed, is over zijn identiteit veel gespeculeerd. Decennia lang is er gespeurd naar zijn verleden en achtergrond, waarbij diverse

theorieën de ronde deden. Volgens sommigen zou hij de schrijver Jack London kunnen zijn. Deze was weliswaar in 1916 overleden, maar mogelijk had hij zijn dood in scène gezet en leefde hij anoniem in Mexico. Anderen beweerden dat hij de tijdens de Mexicaanse revolutie verdwenen schrijver Ambrose Bierce was, of misschien zelfs de Mexicaanse president. Mogelijk zou hij helemaal niet bestaan en zouden zijn boeken door een collectief worden geschreven.

Mahoniehout

Tussen 1930 en 1940 publiceerde Traven zijn zesdelige serie Caoba-romans – caoba is mahoniehout – waarin hij de mensonterende omstandigheden beschrijft waaronder arbeiders, veelal indianen, op plantages moeten werken waar ze mahoniehout moeten hakken. Door schulden gedwongen, sluiten arbeiders wurgcontracten af met de bazen van de plantages, waarmee zij zichzelf en hun familie voor generaties tot slavernij veroordelen. Op legale wijze aan het systeem ontsnappen is vrijwel onmogelijk.

De Caoba-romans, Der Karren (1931), Regierung (1931), Der Marschs Reich der Caoba: Ein Kriegsmarsch (1933), Die Troza (1936), Die Rebellion der Gehenkten (1936) en Ein General kommt aus dem Dschungel (1940), vormen een scherpe kritiek op dictatuur, militarisme, staat, bureaucratie, regeringen en ambtenaren. Traven beschrijft nauwgezet het verschijnsel onderdrukking en geeft aan welke tragedies dat in een mensenleven kan veroorzaken. Hij komt op voor de positie van de onderdrukten en beschrijft de strijd van indianen in Mexico voor erkenning en zelfbeschikking. In vaak cynische bewoordingen knaagt hij aan de pijlers van het kapitalistische systeem, door dit op soms absurdistische wijze neer te zetten. Daarmee legt hij het geraamte van het systeem bloot en geeft hij aan dat een dergelijk systeem niet eeuwig stand kan houden. Met een opstand van de indianen blijkt echter het ideaal nog niet bereikt.

De Caoba-cyclus speelt tijdens de dictatuur van de Mexicaanse president Porfirio Diaz (van 1870 tot 1911) en de Mexicaanse revolutie tussen 1910 en 1920. Traven noemt deze feiten echter niet met name. Daardoor krijgt zijn maatschappijkritiek

een tijdloos karakter en een universele lading en betekenis. De indianenopstand die hij beschrijft is gebaseerd op de strijd van de boerenleider Emiliano Zapata rond 1910. De zapatista’s kwamen op voor hun eeuwenoude rechten op grond en water, die door de dictatuur waren vertrapt. ‘Tierra y libertad’ (land en vrijheid) was de strijdkreet van de Zapatista’s, maar is ook de leus van de indianen in de Caoba-romans.

Brandstapel

Traven had aanvankelijk de overtuiging dat de Mexicaanse revolutie de positie van indianen aanzienlijk had verbeterd, maar dat bleek een illusie. In de jungle bleek nog steeds sprake van slavernij, uitbuiting en onderdrukking. Niet alleen zijn de Caoba-romans te beschouwen als een beschrijving van een revolutie zoals Traven die graag had gezien, maar tegelijkertijd ook als een oproep aan de Europese volken om tegen dictatuur en fascisme in opstand te komen.

In het werk van Traven zijn weinig verwijzingen te vinden naar de actuele politiek van de jaren dertig, maar in essays en brieven sprak hij zich daar wel over uit. Hij keerde zich fel tegen nazi-Duitsland – de verzetsgroep Die weisse Rose van Sophie en Hans Scholl is mogelijk vernoemd naar het gelijknamige boek – en hij steunde de opstand van Augusto Sandino in 1932 in Nicaragua tegen de Amerikaanse bezetter. In 1938 sloeg hij een uitnodiging van de Spaanse anarchistische vakbond cnt (Confederación Nacional del Trabajo) af om tijdens de sociale revolutie in Catalonië naar Spanje te komen om de arbeiders tot morele steun te kunnen zijn. In een brief aan de Spaanse arbeiders (in het cnt-dagblad Solidaridad Obrera van 28 mei 1938) verklaart Traven zich solidair met de ‘heldhaftige’ strijd van de Spaanse arbeiders tegen ‘het fascistisch beest’. De brief werd in vertaling in Nederland gepubliceerd in het anarcho-syndicalistische weekblad De Syndicalist van 9 juli 1938.

In de jaren dertig bracht uitgeverij De Arbeiderspers De katoenplukkers, Het doodenschip, en De witte roos uit in het Nederlandse taalgebied. Van de Caoba-romans verschenen slechts enkele delen: Regeering, De ossenkar, Mahoniehout en Modesta. Het doodenschip verscheen met dezelfde band en in dezelfde vertaling van T. de Jong in 1931 bij uitgeverij De Wilde Roos in Brussel.

Na de machtsovername door de nazi’s in Duitsland gingen de boeken van Traven letterlijk en figuurlijk op de brandstapel. Voor uitgeverij Das Büchergilde Gutenberg was het niet langer mogelijk in Duitsland boeken uit te geven. De uitgeverij verhuisde naar het Zwitserse Zürich en zette daar op beperkte schaal haar activiteiten voort. Traven kreeg in 1939 onenigheid met zijn uitgever. Toen Travens zaakwaarnemer voor Europa, Josef Wieder, in dienst bij Gutenberg, een eigen literatuuragentschap begon, stapte Traven op bij het Büchergilde. Wieder wist de uitgave van het laatste deel van de Caoba-romans onder te brengen bij de Amsterdamse uitgever Allert de Lange. Deze had sinds enkele jaren een belangrijke afde-

ling exil-literatuur opgebouwd, waarin vele uit Duitsland gevluchte schrijvers in hun eigen taal werden gepubliceerd, onder wie Joseph Roth, Bertolt Brecht en Stefan Zweig.

Travens boek verscheen als Ein General kommt aus dem Dschungel in april 1940, enkele weken voor de Duitse inval in Nederland. In mei 1940 werd het archief van de uitgeverij en boekhandel Allert de Lange door de Duitsers in beslag genomen en naar Duitsland vervoerd. De nog aanwezige voorraad boeken werd vernietigd. De Traven-uitgave is om die reden antiquarisch een gezocht boek.

De Nederlandse vertaling van Ein General kommt aus dem Dschungel verscheen uiteindelijk in 1958 bij De Arbeiderspers: Een generaal uit de wildernis. Der March ins Reich der Caoba werd pas in 1976 als De mars naar het oerwoud door Meulenhoff gepubliceerd. In het kielzog van het filmsucces van The Treasure of the Sierra Madre verscheen De schat in de Sierra Madre in 1948 in Nederlandse vertaling. De overige romans Die Brücke im Dschungel (1929) en Aslan Norval (1960) werden uitgegeven door de Wereldbibliotheek als De brug in het oerwoud (1959) en Aslan Norval (1961).

Hal Croves

Met die laatste titel is iets merkwaardigs aan de hand. Sinds 1940 had Traven geen roman meer gepubliceerd, wel tientallen korte verhalen, vaak in Britse en Amerikaanse pulp- en detectivetijdschriften als Argosy, Manhunt, Fantastic en Short Story International. Na twintig jaar romanstilte kwam Traven met Aslan Norval. Maar is het boek wel van de hand van B. Traven, vroegen veel critici zich af. Onderwerp en schrijfstijl weken geheel af van de vroegere romans.

Er is wel gesuggereerd dat Traven niet de enige auteur van de romans zou zijn.

Heeft hij mogelijk gebruikgemaakt van gegevens en verhalen die al waren geschreven en die hij alleen maar hoefde te bewerken? Immers, Marut arriveerde in 1924 in Mexico. In 1925 al verscheen Der Wobbly in Vorwärts. Uit het verhaal blijkt dat Traven beschikte over een uitstekende kennis van leefgewoonten, werkomstandigheden en geschiedenis van de Mexicaanse indianen, maar ook van landschap, natuur en gebruiken in het land. Was het voor Marut wel mogelijk om in die korte tijd deze gegevens te verzamelen en in een aantal romans te verwerken? Was er misschien sprake van een tweede persoon met wie hij samenwerkte en wiens verhalen en gegevens hij gebruikte: een ‘Erlebnisträger’ of ‘storyteller’? Dat zou mogelijk de snelle opeenvolging van zijn romans kunnen verklaren.

Pas in de jaren vijftig en zestig verscheen Travens werk ook in Engeland en de Verenigde Staten. Deze Engelstalige versies waren geen rechtstreekse vertalingen uit het Duits, maar herziene versies waarin gedeelten werden weggelaten, herschreven of toegevoegd. Zo is de Amerikaanse editie van The Death Ship vijfenzeventig pagina’s langer dan de in Europa uitgegeven edities. Voor de vertalingen en bewerkingen waren verantwoordelijk de vertaalster Esperanza López Mateos en ene Hal Croves, bij wie ook het copyright berustte. López Mateos was de zus van de Mexicaanse politicus Adolfo López Mateos, later president van Mexico (1958-1964). Hal Croves woonde in Mexico City en presenteerde zich als zaakwaarnemer van Traven. Uitgevers konden niet rechtstreeks met Traven corresponderen, alle contacten liepen via deze Hal Croves. Traven zelf was nooit te spreken en bleef onbereikbaar. Met mededelingen als ‘Traven is op reis in de Mexicaanse jungle’ of ‘hij is net vertrokken naar Europa’, hield Croves belangstellenden op een afstand.

Op de filmset van The Treasure of the Sierra Madre in 1947 was Croves aanwezig als ‘technical advisor’. Regisseur John Huston besprak met hem allerlei details over het script. Traven had Huston geschreven dat alle zaken met betrekking tot de film met Croves besproken konden worden. Croves pleegde echter nooit overleg met Traven. Volgens Huston was Croves gewoon Traven zelf. In contact met journalisten stelde Croves dat hij goed op de hoogte was van het werk van Traven maar dat hij slechts als zijn zaakwaarnemer fungeerde.

Na het overlijden van Esperanza López Mateos in 1951 kwam het copyright van de Traven-romans in handen van de Mexicaanse Rosa Elena Luján en Hal Croves. In 1957 trouwden zij. In 1959 waren beiden in Berlijn aanwezig bij de première van de Duitse verfilming van Das Totenschijf. In een hotel registreerde Croves zich als B. Traven Torsvan.

Wilhelm II

In 1966 wist de Duitse literair historicus Rolf Recknagel met grote waarschijnlijkheid aan te tonen dat Ret Marut, de Noorse ingenieur Traves Torsvan – die in 1926 deel had genomen aan de expeditie in Chiapas – Hal Croves en B. Traven één en dezelfde persoon moesten zijn.

De Mexicaanse journalist Luis Spota wist begin jaren zestig op slinkse wijze voor Croves bestemde post te bemachtigen, waaruit hij kon afleiden dat Croves Traven moest zijn. Croves weigerde Spota te woord te staan. Stern-journalist Gerd Heidemann – die in de jaren tachtig een dubieuze rol zou spelen in de zaak van de vervalste Hitler-dagboeken – pikte het spoor van Spota op en wist Croves te spreken te krijgen. Croves ontkende Traven te zijn. Ook journaliste Judy Stone van het Amerikaanse tijdschrift Ramparts, slaagde er in 1967 niet in Croves te laten bekennen Traven te zijn. Bij hun eerste ontmoeting zei Croves tot verbazing van Stone: ‘Forget the man. What does it matter if he is the son of a Hohenzollern prince?’, verwijzend naar speculaties dat Ret Marut een buitenechtelijke zoon van de Duitse keizer Wilhelm II zou zijn. Want hoe was het mogelijk dat Marut ondanks de papierschaarste in 1918/1919, aan voldoende papier kon komen om zijn tijdschrift te laten drukken? Had hij wellicht connecties in hoge kringen waardoor papiertoevoer voor hem geen probleem was? Was mogelijk zijn ontsnapping na zijn terdoodveroordeling in scène gezet door dezelfde connecties? Na Travens dood bleek dat hij – als anarchist! – in zijn studeerkamer jarenlang een portret van de keizer had bewaard.

In 1977 werkte bbc-journalist Will Wyatt aan een documentaire over B. Traven. Omdat Ret Marut in 1923 enige tijd in Londen had vertoefd, liet Wyatt onderzoek doen naar Marut in Britse overheidsarchieven. Marut had als Duitse revolutionair immers de aandacht getrokken van politie en geheime dienst. Een aantal

malen was Marut verhoord door de Britse justitie. Op vragen naar zijn echte naam gaf hij telkens een andere naam. Wyatt trok alle namen na. Slechts één van de namen bleek traceerbaar: Hermann Albert Otto Maksimilian Feige, geboren in 1882 in Schwiebus (het huidige Schwiebodzin in Polen). Niet ver daar vandaan had de latere keizer Wilhem ii een buitenhuis. Diens escapades met lokale jonge vrouwen waren in de omgeving niet onopgemerkt gebleven. Feiges geboortedatum verschilde slechts enkele dagen van de datum die Marut in Londen als de zijne had opgegeven.

Torsvan

Hermann Feige was de buitenechtelijke zoon van een baksteen- en tegelbakker (in het Duits: Ziegelbrenner!) en een fabrieksarbeidster. De jonge Feige had in zijn puberjaren belangstelling gehad voor politiek, maar in het dorp waar hij woonde, kon hij met zijn socialistische opvattingen niet uit de voeten. In 1907 had hij het ouderlijk huis verlaten en hij keerde er nooit terug. Vanuit Londen stuurde hij in 1923 nog een ansichtkaart naar zijn familie met de mededeling dat hij in de problemen zat. Daarna liet hij nooit meer iets van zich horen.

Maar was Feige ook werkelijk de latere Marut-Croves-Traven? Wyatt wist in Duitsland een jongere broer en zus van Feige op te sporen. Geconfronteerd met foto’s van Croves, meenden zij hun broer te herkennen: een mooie ondersteuning van de bevindingen van Wyatt, maar geen waterdicht bewijs. Later liet Wyatt foto’s van Feige, Croves en Marut vergelijken door een gespecialiseerde deskundige van justitie, zonder dat Wyatt meedeelde om wie het ging. Diens conclusie was: het gaat hier absoluut om één en dezelfde persoon.

Literair historicus Karl S. Guthke publiceerde in 1987 een voortreffelijke studie over werk en leven van B. Traven: B. Traven, Biographie eines Rätsels. Guthke gelooft niet in de theorie van Wyatt en stelt daar een nieuw verhaal tegenover: Marut zou de zoon zijn van een Duits toneelspelersechtpaar dat vaak in de Verenigde Staten optrad en zou ook daar geboren kunnen zijn. Guthke weet zijn theorie echter niet met bewijs te ondersteunen. Traven heeft eens geschreven dat hij als Berick Torsvan in 1890 in Chicago was geboren. Uit de burgerlijke stand van Chicago blijkt dat er inderdaad in 1890 iemand met die naam geboren is. Onderzoekers Wyatt en Guthke konden destijds nog niet over die informatie beschikken. Deze geboorte bewijst niet dat deze persoon de latere Marut/Traven is, maar wel dat Traven er van op de hoogte was. Traven gebruikte deze gegevens later voor de aanvraag van zijn Mexicaanse nationaliteit. Dit plaatst toch enige vraagtekens bij Wyatts ‘vondst’ van Feige.

Dwaalspoor

Voor een auteur die aan de inhoud van zijn werk alle belang hechtte en verkondigde dat zijn biografische gegevens onbelangrijk waren, moet het ironisch geweest

zijn dat zijn persoon juist veel belangstelling opriep. Anderzijds heeft Traven door het voeden van de geheimzinnigheid, het mysterie ook zelf in stand gehouden.

Eenmaal in Mexico moet Marut besloten hebben zich op een andere wijze te manifesteren. Hij creëerde de auteur B. Traven en beschreef de werkelijkheid zoals die bestond, maar ook de door hem gewenste realiteit: een revolutie, die hij in Mexico had gehoopt te vinden. Traven wilde zich uiten, maar niet tegelijkertijd de Beierse revolutionair Ret Marut zijn. Daar ligt de kiem van zijn dubbelzinnige geheimzinnigheid. Als ter dood veroordeelde wilde hij onvindbaar zijn, als schrijver was hij op erkenning uit. Enerzijds wiste hij zijn sporen uit, anderzijds zette hij geïnteresseerden in zijn werk en persoon toch weer op een spoor, zij het vaak een dwaalspoor. Maar ook dat was niet nieuw. De laatste zin op de achterpagina van het laatste nummer van Der Ziegelbrenner is Maruts afscheid van het oude continent en van zijn identiteit: ‘In verschiedenen Gegenden und Städten Deutschlands haben sich Männer und Frauen gezeigt, die behaupteten, ‘Der Herausgeber des Ziegelbrenner’ zu sein. Wer immer es auch sein mag, der das behauptet, er ist in jedem Falle ein Betrüger, weil der Herausgeber (noch) keine Ursache hat, die verfaulende Öffentlichkeit aufzusuchen’.

De speurtocht naar de ware identiteit van Marut/Traven is niet ten einde. Incidenteel komen niet eerder ontdekte feiten boven tafel, die vervolgens weer nieuwe vragen oproepen. Onlangs nog: de vriendin van Ret Marut, Irene Mermet, arriveerde in 1923 op Ellis Island om de Verenigde Staten binnen te gaan. Als contact- en vertrouwenspersoon gaf zij ene Arthur Lysaght op, vertegenwoordiger, woonachtig in Hudson, New York. Was dit familie van haar? Of misschien een vroeger contact uit Duitsland? De naam is niet eerder in verband gebracht met Traven. Lysaght blijkt Amerikaan, maar bezocht Duitsland rond 1886. Hij trouwde daar met de uit Keulen afkomstige Auguste (geboren in 1868, meisjesnaam vooralsnog onbekend). Pas in 1903 vertrekt zij naar Amerika om zich bij haar man te voegen. In 1920 vraagt zij daar een paspoort aan om Europa te kunnen bezoeken. Ze vertrekt rond 15 januari 1921 met de Holland-America Line naar Europa. Als reden van haar paspoortaanvraag geeft ze op: ‘to visit Holland to see my son.’ Rond die tijd verblijft de rondzwervende Ret Marut zich, zonder papieren, in Rotterdam. Zou Auguste Ly-

saght misschien een wanhopige moeder kunnen zijn die haar zoon – Ret Marut? – in Nederland uit de problemen wil halen? Verder onderzoek zal dit moeten uitwijzen.

Bronnen en literatuur

De gegevens over de aankomst van Irene Mermet in de VS, haar bordercrossing vanuit Mexico, de geboortegegevens van Berick Torsvan en de informatie over Arthur en Auguste Lysaght, ontdekten we op www.ellisisiand.org, www.familysearch.org en www.ancestery.com.

Johannes Beck e.a., Das B. Traven Buch, Hamburg, Rowohlt, 1976.

Karl S. Guthke, B. Traven, Biographie eines Rätsels, Büchergilde Gutenberg, Frankfurt am Main, 1987.

Jonah Raskin, My Search for B. Traven, Methuen, New York, 1980.

Rolf Recknagel, Beiträge zur Biographie des B. Traven, Verlag Klaus Gühl, 1977.

Ernst Schürer & Philip Jenkins (Ed.), B. Traven, life and Work, The Pennsylvania State University Press, University Park/London, 1986.

Judy Stone, The Mystery of B. Traven, William Kaufman Inc., Los Altos, Cal., 1977.

BT (B. Traven) Mitteilungen No. 1-36, Verlag Klaus Gühl, Berlin, 1978.

B. Traven/Ret Marut, Der Ziegelbrenner, De Boekenvriend, Hilversum/Limmat Verlag, Zürich, 1967.

Will Wyatt, The Man who was B. Traven, Jonathan Cape, London, 1980.

Will Wyatt: Why won’t the buffs face the facts? in: The Daily Telegraph 28-1-1995.

Heidi Zogbaum, B. Traven: A Vision of Mexico, SR Books, Wilmington, Del., 1992.

[2012/2]

Martin Smit
Utopie in de jungle
Zoektocht naar de geheimzinnige B. Traven

martin smit (1957) is redacteur van het anarchistische tijdschrift De As. Hij publiceerde artikelen in De As, Buiten de orde en En Route. Hij is boekverkoper bij Athenaeum Nieuwscentrum in Amsterdam en recensent voor de website van Athenaeum Boekhandel.

In 1922 ontving de Duitse dichter, toneelschrijver en anarchist Erich Mühsam een ansichtkaart uit Rotterdam. De tekst luidde: ‘In ein paar Stunden betrete ich ein Schiff, das mich über den Ozean führt, und dann existiere ich nicht mehr.’ Het is het laatste levensteken dat ooit vernomen is van de anarchistische auteur Ret Marut, met wie Mühsam had samengewerkt tijdens de kortstondige socialistische Beierse Radenrepubliek in 1919. Ret Marut was op dat moment op de vlucht voor de Duitse autoriteiten. De Beierse Radenrepubliek was hardhandig neergeslagen door de sociaaldemocratische troepen van de republiek Weimar. Vanwege zijn rol tijdens de radenrepubliek werd Marut gezocht. Erich Mühsam werd voor zijn deelname aan de opstand later veroordeeld tot vijftien jaar gevangenisstraf. De anarchist Gustav Landauer, die een vooraanstaande rol had gespeeld, werd vermoord. Vlak voordat Ret Marut wegens hoogverraad ter dood zou worden veroordeeld, had hij weten te ontsnappen. Contact met geestverwanten bleek voor hem nauwelijks meer mogelijk. Marut moet toen besloten hebben Europa te verlaten en elders een nieuw leven te beginnen. Zijn anarchistische opvattingen en revolutionaire elan zette hij echter allerminst opzij. Onder het pseudoniem B. Traven publiceerde hij tussen 1925 en 1960 dertien romans en ruim veertig korte verhalen, veelal gesitueerd in Mexico. Der Schatz in der Sierra Madre (1927) is zijn bekendste werk, in 1947 verfilmd door John Huston, met Humphrey Bogart in de hoofdrol.

Van de schrijver B. Traven waren lang geen biografische gegevens bekend. Tientallen jaren is er gespeculeerd over zijn ware identiteit en gezocht naar het geheim van B. Traven. Zelf hield hij ook het mysterieuze rond zijn persoon in stand, door steeds met nieuwe of gewijzigde verhalen over zijn afkomst te komen.

De meeste romans en verhalen van Traven spelen zich af in Mexico en geven een idealistisch, utopisch beeld van de levenswijze van Mexicaanse indianen. De boeken van B. Traven zijn in tientallen talen vertaald en in miljoenen exemplaren verkocht. In de jaren dertig was hij vooral in Duitsland, maar ook in Nederland,

een zeer populair schrijver. Een aantal van zijn romans – Het doodenschip, De witte roos, Regeering, De ossenkar, Mahoniehout en Modesta – verscheen in de jaren dertig in Nederland bij De Arbeiderspers. De vertalingen waren van T. de Jong, P. Voogd en Nico Rost.

B. Traven overleed op 26 maart 1969 in Mexico City. Zijn weduwe maakte dat een dag later bekend. Zij deelde mee dat na zijn dood bekend mocht worden gemaakt dat B. Traven de voormalige Duitse revolutionair Ret Marut was geweest. Geruchten daarover waren al eerder opgedoken. Maar veel vragen over leven en identiteit van Traven bleven onbeantwoord. B. Traven was inderdaad Ret Marut, een aantal onderzoekers had dat al aangetoond. Maar wie was Ret Marut?

Radenrepubliek

Ret Marut was aanvankelijk toneelspeler. In Duitse toneeloverzichten van rond 1910 duikt zijn naam hier en daar op, meestal als acteur van bijrollen. Hij stopte met zijn weinig succesvolle toneelcarrière en ging schrijven. Onder het pseudoniem Richard Maurhut publiceerde hij in 1916 de novelle An das Fräulein von S…, waarvoor zijn vriendin Irene Mermet als uitgever fungeerde. Vanaf 1917 gaf hij in München het eenvoudig vormgegeven anarchistische tijdschriftje Der Ziegelbrenner uit. Het had het formaat en de kleur van een baksteen en was gemodelleerd naar het eenmanstijdschrift Die Fackel van Karl Kraus uit Wenen. Er verschenen veertig nummers – vaak meerdere nummers in een bundeltje – in totaal dertien uitgaven. De latere geheimzinnigheid en terughoudendheid van B. Traven is in het colofon van Der Ziegelbrenner al te bespeuren. In bijna ieder nummer staat: ‘Besuche wolle man unterlassen, er ist nie Jemand anzutreffen. Fernsprecher haben wir nicht.’

Marut was uitgever en samensteller van Der Ziegelbrenner en schreef de nummers vrijwel alleen vol. Mogelijk leverde ook zijn beste vriend, de kunstenaar Franz Seiwert enkele bijdragen. In zijn artikelen keerde Marut zich tegen militarisme, kerk en staat. Hij verdedigde de rechten van het individu en hoopte op een wereldrevolutie. In veel artikelen is de invloed te ontdekken van de individueel-anarchist Max Stirner (1806-1856) en diens boek Der Einzige und sein Eigentum. Volgens Stirner moest de mens zich bevrijden van iedere dwang, van staat, van God en van de gemeenschap. Wanneer ieder individu voor zichzelf strijdt, komt iedereen tot maximale ontplooiing. Er kon niets boven het individu staan, ook niet het gemeenschappelijke van een communistische samenleving, want ook dan zou het individu immers ondergeschikt zijn, zo stelde Stirner.

Ook literatuur en poëzie kregen aandacht in Der Ziegelbrenner. Het voorlaatste nummer werd geheel gevuld met het door Marut geschreven sprookje Khundar, dat de neergang beschrijft van de oude vooroorlogse Europese normen en waarden.

Tijdens de Beierse Radenrepubliek bood de Revolutionäre Zentralrat Marut de positie van hoofd van de pers aan, maar hij sloeg die af. In plaats daarvan kreeg hij de leiding van de censuur op kapitalistische dagbladen. Hij schreef een Socialisierungs–

plan für die Presse, een ontwerp voor de onteigening van de burgerlijke pers. Net als de door hem bewonderde Karl Kraus had Marut een grondige afkeer van de burgerlijke pers en van journalisten. Wie revolutie wil, moet beginnen met de pers de nek om te draaien, zo herhaalt hij in Der Ziegelbrenner. Immers in handen van of gekneveld door het gevestigde gezag zijn kranten een machtig wapen ter beïnvloeding van de publieke opinie, en journalisten zijn handlangers daarvan.

In de tumultueuze chaos van het gewelddadige einde van de Beierse Radenrepubliek werd Marut gearresteerd. Hij werd vastgehouden in een politiebureau. Vlak voordat hij door een ad-hocrechtbank wegens hoogverraad ter dood veroordeeld zou worden, wist hij door onoplettendheid van bewakers op miraculeuze wijze te ontsnappen.

Waar is Marut?

Na zijn ontsnapping zwierf Marut met zijn vriendin Irene Mermet enige tijd door Oostenrijk en Duitsland. Hij slaagde er in nog enkele nummers van Der Ziegelbrenner te publiceren vanuit Wenen en Berlijn, onder andere met een gedetailleerd verslag

van zijn arrestatie en ontsnapping. Het laatste nummer van Der Ziegelbrenner verscheen in december 1921.

Met het teloorgaan van een revolutionaire situatie in Duitsland en omdat contact met geestverwanten nauwelijks meer mogelijk was, moeten Marut en Mermet besloten hebben Europa te verlaten. Wellicht was het mogelijk de Verenigde Staten of Canada binnen te komen. Marut bracht enige tijd door in Rotterdam, vermoedelijk ook in Antwerpen. Hij slaagde er niet in vanuit Rotterdam met een schip te vertrekken. Mogelijk bezat hij geen papieren en kon hij daarom niet aanmonsteren op een schip. Travens roman Das Totenschiff, over een zeeman zonder papieren die door Belgische en Nederlandse autoriteiten heen en weer over de grens wordt gezet, is waarschijnlijk gedeeltelijk autobiografisch.

Marut slaagde erin Londen te bereiken. Van daaruit probeerde hij Canada binnen te komen, maar daar werd hem de toegang tot het land geweigerd. Terug in Londen zat hij enige tijd als ongewenste vreemdeling vast in de Brixton-gevangenis. Op 17 april 1924 monsterde hij aan op de Hegre, een Noors vrachtschip, maar op de bewaard gebleven monsterlijst is zijn naam doorgestreept. Hij is dus niet aan boord gegaan. Vanaf dat moment ontbreekt ieder spoor van Ret Marut.

In het voorjaar of de zomer van 1924 moet Marut in Mexico aangekomen zijn. Mogelijk reisde hij illegaal vanuit Londen als kolentremmer naar Mexico. Zijn ervaringen gebruikte hij later als bron voor Das Totenschiff. Irene Mermet bereikte op 14 augustus 1923 de Verenigde Staten. In 1924 bezocht zij Marut in Mexico. Nam zij ook Maruts grote collectie boeken, brochures en papieren mee, die later in de nalatenschap van Traven zijn gevonden? Het is uitermate onwaarschijnlijk dat Marut bij zijn omzwervingen in Europa, in Londen en op zee zijn bibliotheek bij zich

heeft gehouden. De relatie tussen Marut en Mermet hield echter geen stand. Mermet trouwde later met een Amerikaanse rechtsgeleerde. Zij overleed in 1956. Over haar relatie met Marut heeft ze nooit gesproken.

Erich Mühsam (1878-1934) kwam in 1924 vervroegd vrij. Daarna zette hij het anarchistisch-literaire tijdschrift Fanal op. In 1927 plaatste hij hierin een oproep: ‘Weis keiner der Leser des Fanal, wo der Ziegelbrenner geblieben ist? Ret Marut, Genosse, Freund, Kampfgefährte, Mensch, melde dich, rege dich, gib ein Zeichen, dass du lebst, dass du der Zugelbrenner geblieben bist. (…) Wir brauchen dich. Wer kennt den Ziegelbrenner? Wer von der lesem des Fanal weiss, wo Ret Marut zu finden, zu erreichen ist? Wer seinen Verbleib ermitteln kann, stelle ihm dies Heft [Fanal] zu. Viele. Fragen nach ihm, viele warten auf ihn. Er ist gerufen.’ Mühsam miste zijn vriend en mederevolutionair, dat was duidelijk. Op de oproep van Mühsam kwam geen enkele reactie, ieder spoor van Ret Marut ontbrak.

Niet lang daarna kreeg Mühsam de eerste twee romans van B. Traven onder ogen: Das Totenschiff (1926) en Der Baumwollpflücker (1926), verschenen bij de Berlijnse uitgeverij Das Büchergilde Gutenberg. In de schrijfstijl van Traven meende hij iets herkenbaars te bespeuren. Met de Duitse anarchist en activist Rudolf Rocker (1873-1958) vergeleek en onderzocht Mühsam de teksten van Marut en Traven. In schrijfstijl, taalgebruik en politieke visie zagen zij duidelijke overeenkomsten. Marut en Traven waren dezelfde persoon, concludeerden Mühsam en Rocker. Maar echt bewijs hadden zij niet.

Katoenplukkers

In 1925 was in het Duitse socialistische tijdschrift Vorwärts in afleveringen het verhaal Der Wobbly van de onbekende auteur B. Traven verschenen. De redactie had het verhaal vanuit Mexico toegezonden gekregen. Afzender: B. Traven, adres: een postbus in Columbus, Tamaulipas, Mexico, verder geen gegevens.

Der Wobbly vertelt het verhaal van de Amerikaan Gerard Gales, lid van de iww, de Industrial Workers of the World, bijgenaamd de Wobblies. Deze anarcho-syndicalistisch getinte vakbond had in de jaren twintig honderdduizenden leden onder handwerkers, landarbeiders en fabrieksarbeiders in de Verenigde Staten en daarbuiten. Traven beschrijft hoe Gales (wellicht vernoemd naar het iww-tijdschrift Gale’s International Monthly for Revolutionary Communism) in Mexico van het ene baantje naar het andere zwerft, om uiteindelijk katoenplukker te worden. Gedetailleerd schetst Traven de slechte arbeidsomstandigheden van de katoenplukkers in Mexico en de onvrede die daarmee gepaard gaat. Duidelijk wordt dat een opstand van arbeiders op handen is. De sympathie van Traven ligt bij de onderdrukte arbeiders en bij hun strijd ter verbetering van de werkomstandigheden. In 1920 opende de fbi, als gevolg van de Russische Revolutie, een heksenjacht op linkse personen en bewegingen in de Verenigde Staten. Veel iww-ers trokken naar veiliger oorden: Peru, Chili en Mexico. In Der Wobbly blijkt Traven uitstekend op de hoogte van de leef- en werkomstandigheden van de iww-ers aldaar.

Ernest Preczang, redacteur van de linkse uitgeverij Das Büchergilde Gutenberg in Berlijn, raakte geboeid door het verhaal in Vorwärts. Hij achterhaalde het adres van Traven en bood hem aan Der Wobbly in boekvorm uit te geven. Traven antwoordde dat hij het verhaal liever wilde uitbreiden voordat het als boek zou verschijnen, maar dat hij Preczang wel een andere roman, getiteld Das Totenschiff, kon leveren. Preczang antwoordde dat de uitgeverij het boek zonder meer wilde uitgeven.

Das Totenschiff verscheen in 1926. Opnieuw is Gales de hoofdpersoon. Zijn schip is zonder hem vertrokken uit Antwerpen, waardoor hij zijn papieren is kwijtgeraakt. Zonder zijn monsterboekje is hij niemand en van de Amerikaanse consul krijgt hij geen hulp. De Belgische gendarmes zetten hem als ongewenst over de Nederlandse grens. Eenmaal in Rotterdam vindt hij geen schip waarop hij kan werken. De Rotterdamse politie pakt hem op en zet hem bij Roosendaal weer over de grens. Uiteindelijk weet Gales in Spanje aan te monsteren op een soort varend wrak, de Yorikke. Bemanning en schip zijn door de rederij voorbestemd om ten onder te gaan, teneinde de verzekeringsgelden te kunnen innen. Op dit ‘dodenschip’ – symbolisch voor de uitbuiting in de westerse samenleving – werkt Gales als kolentremmer. De werkomstandigheden aan boord zijn mensonwaardig, niemand bekommert zich om het welzijn van de scheepslui. De monotonie van het dagelijkse zware, smerige werk doen bemanning tijd en plaats vergeten. Stoppen met werk is onmogelijk. Het is werk om te overleven, waarbij het einde vast lijkt te staan.

De roman was een groot verkoopsucces in Duitsland, evenals Der Baumwollpflücker, het herschreven Der Wobbly, wat kort daarop verscheen. Titels van het Büchergilde hadden gewoonlijk een oplage van tienduizend exemplaren. Binnen enkele jaren bereikten de oplagen van de boeken van Traven een veelvoud daarvan. Van sommige titels werden later meer dan honderdduizend exemplaren verkocht.

In rap tempo publiceerde Traven meer romans: Der Schatz der Sierra Madre (1927), Die Brücke im Dschungel (1929) en Die weisse Rose (1929). In 1926 maakte hij als de ‘Noorse ingenieur’ Traves Torsvan deel uit van een wetenschappelijke expeditie door de Mexicaanse provincie Chiapas. Bevindingen van deze reis publiceerde hij in het reisverslag Land des Frühlings (1928), met ruim honderd door de auteur gemaakte foto’s.

Indianen

Der Schatz der Sierra Madre is het verhaal van drie avonturiers die op zoek gaan naar goud. In wat op het eerste gezicht een gewone avonturenroman lijkt, laat Traven zien hoe de zucht naar rijkdom merkwaardige dingen met mensen kan doen: ze worden achterbaks en gemeen. Vriendschap kan dan ten onder gaan aan eigenbelang en hebzucht. Een van de goudzoekers vindt uiteindelijk het ware geluk. Niet door goud te bezitten, maar door opgenomen te worden in een indianendorp.

Daar vindt hij liefde, wederzijds respect, ware vriendschap en gelijkheid onderling. Traven idealiseert in dit boek voor het eerst de Mexicaanse indianengemeenschappen, een thema dat hij in volgende boeken meer zou uitwerken.

In zijn vroege romans hangt Traven nog het op Max Stirner gebaseerde individueel-anarchisme aan, in zijn latere romans benadrukt hij het tegenovergestelde daarvan: solidariteit, gemeenschappelijkheid, onderlinge verbondenheid en gemeenschappen die in hun eigen onderhoud voorzien, begrippen geënt op het anarcho-communisme van de Russische anarchist Peter Kropotkin (1842-1921). Travens utopische beeld van indianen doet denken aan de denkbeelden van de filosoof en schrijver Jean Jacques Rousseau (1712-1778) over de primitieve mens, de ‘nobele wilde’, die van oorsprong goed is maar door de maatschappij is gecorrumpeerd. Al in Der Ziegelbrenner blijkt dat Marut goed op de hoogte was van leven en gewoonten van indianen. Marut verdiepte zich in de anarchistisch getinte, vredelievende bestuursvorm van de Irokezen-indianen, maar mogelijk heeft ook het werk van Karl May hem beïnvloed.

In Die Brücke im Dschungel is Gerard Gales slechts een beschrijvende toeschouwer. Hij vertelt hoe een indianendorp omgaat met de verwerking van de verdrinkingsdood van een kind uit het dorp. Van de indiaanse samenlevingsvorm, die hij hier sterk idealiseert, kunnen ‘de blanken’ nog wel iets opsteken, zo houdt hij de lezer voor.

Dat zo’n ideaal lijkende indianengemeenschap ook bedreigd kan worden, beschrijft hij in Die weisse Rose. Het boek is een felle aanval op het kapitalistische systeem en zijn uitwassen: een idyllische dorpsgemeenschap valt ten prooi aan de kwalijke praktijken van een Amerikaanse oliemaatschappij en gaat ten onder aan bedrog, moord en doodslag.

De romans maakten Traven tot een veelgelezen en populair schrijver in Europa, met name onder de arbeidersbevolking. Dat is opmerkelijk want Traven schreef niet over arbeidsomstandigheden van Europese arbeiders, maar voornamelijk over Mexicaanse indianen. Toch moeten lezers iets proletarisch in zijn werk gezien hebben. Veel lezers verzochten het Büchergilde om meer informatie over de auteur, maar in correspondentie met de uitgever weigerde deze een foto van zichzelf op te sturen en gaf hij nauwelijks biografische gegevens. Hij beweerde diep in de Mexicaanse jungle in een hut te wonen en daar onder moeilijke omstandigheden zijn romans te schrijven. Hij schreef aan Ernst Preczang dat hij soms maanden van de buitenwereld afgesloten leefde. Mijn werk is belangrijk, deelde hij mee, niet mijn persoon. Hij ontkende Duitser te zijn, ook al zond hij zijn manuscripten in het Duits aan de uitgever. Het zouden vertalingen zijn van oorspronkelijk in het Engels geschreven werk. Brieven aan de uitgever werden slechts ondertekend met de getypte letters B. Traven, soms met een handgeschreven T.

Omdat Traven zo geheimzinnig deed, is over zijn identiteit veel gespeculeerd. Decennia lang is er gespeurd naar zijn verleden en achtergrond, waarbij diverse

theorieën de ronde deden. Volgens sommigen zou hij de schrijver Jack London kunnen zijn. Deze was weliswaar in 1916 overleden, maar mogelijk had hij zijn dood in scène gezet en leefde hij anoniem in Mexico. Anderen beweerden dat hij de tijdens de Mexicaanse revolutie verdwenen schrijver Ambrose Bierce was, of misschien zelfs de Mexicaanse president. Mogelijk zou hij helemaal niet bestaan en zouden zijn boeken door een collectief worden geschreven.

Mahoniehout

Tussen 1930 en 1940 publiceerde Traven zijn zesdelige serie Caoba-romans – caoba is mahoniehout – waarin hij de mensonterende omstandigheden beschrijft waaronder arbeiders, veelal indianen, op plantages moeten werken waar ze mahoniehout moeten hakken. Door schulden gedwongen, sluiten arbeiders wurgcontracten af met de bazen van de plantages, waarmee zij zichzelf en hun familie voor generaties tot slavernij veroordelen. Op legale wijze aan het systeem ontsnappen is vrijwel onmogelijk.

De Caoba-romans, Der Karren (1931), Regierung (1931), Der Marschs Reich der Caoba: Ein Kriegsmarsch (1933), Die Troza (1936), Die Rebellion der Gehenkten (1936) en Ein General kommt aus dem Dschungel (1940), vormen een scherpe kritiek op dictatuur, militarisme, staat, bureaucratie, regeringen en ambtenaren. Traven beschrijft nauwgezet het verschijnsel onderdrukking en geeft aan welke tragedies dat in een mensenleven kan veroorzaken. Hij komt op voor de positie van de onderdrukten en beschrijft de strijd van indianen in Mexico voor erkenning en zelfbeschikking. In vaak cynische bewoordingen knaagt hij aan de pijlers van het kapitalistische systeem, door dit op soms absurdistische wijze neer te zetten. Daarmee legt hij het geraamte van het systeem bloot en geeft hij aan dat een dergelijk systeem niet eeuwig stand kan houden. Met een opstand van de indianen blijkt echter het ideaal nog niet bereikt.

De Caoba-cyclus speelt tijdens de dictatuur van de Mexicaanse president Porfirio Diaz (van 1870 tot 1911) en de Mexicaanse revolutie tussen 1910 en 1920. Traven noemt deze feiten echter niet met name. Daardoor krijgt zijn maatschappijkritiek

een tijdloos karakter en een universele lading en betekenis. De indianenopstand die hij beschrijft is gebaseerd op de strijd van de boerenleider Emiliano Zapata rond 1910. De zapatista’s kwamen op voor hun eeuwenoude rechten op grond en water, die door de dictatuur waren vertrapt. ‘Tierra y libertad’ (land en vrijheid) was de strijdkreet van de Zapatista’s, maar is ook de leus van de indianen in de Caoba-romans.

Brandstapel

Traven had aanvankelijk de overtuiging dat de Mexicaanse revolutie de positie van indianen aanzienlijk had verbeterd, maar dat bleek een illusie. In de jungle bleek nog steeds sprake van slavernij, uitbuiting en onderdrukking. Niet alleen zijn de Caoba-romans te beschouwen als een beschrijving van een revolutie zoals Traven die graag had gezien, maar tegelijkertijd ook als een oproep aan de Europese volken om tegen dictatuur en fascisme in opstand te komen.

In het werk van Traven zijn weinig verwijzingen te vinden naar de actuele politiek van de jaren dertig, maar in essays en brieven sprak hij zich daar wel over uit. Hij keerde zich fel tegen nazi-Duitsland – de verzetsgroep Die weisse Rose van Sophie en Hans Scholl is mogelijk vernoemd naar het gelijknamige boek – en hij steunde de opstand van Augusto Sandino in 1932 in Nicaragua tegen de Amerikaanse bezetter. In 1938 sloeg hij een uitnodiging van de Spaanse anarchistische vakbond cnt (Confederación Nacional del Trabajo) af om tijdens de sociale revolutie in Catalonië naar Spanje te komen om de arbeiders tot morele steun te kunnen zijn. In een brief aan de Spaanse arbeiders (in het cnt-dagblad Solidaridad Obrera van 28 mei 1938) verklaart Traven zich solidair met de ‘heldhaftige’ strijd van de Spaanse arbeiders tegen ‘het fascistisch beest’. De brief werd in vertaling in Nederland gepubliceerd in het anarcho-syndicalistische weekblad De Syndicalist van 9 juli 1938.

In de jaren dertig bracht uitgeverij De Arbeiderspers De katoenplukkers, Het doodenschip, en De witte roos uit in het Nederlandse taalgebied. Van de Caoba-romans verschenen slechts enkele delen: Regeering, De ossenkar, Mahoniehout en Modesta. Het doodenschip verscheen met dezelfde band en in dezelfde vertaling van T. de Jong in 1931 bij uitgeverij De Wilde Roos in Brussel.

Na de machtsovername door de nazi’s in Duitsland gingen de boeken van Traven letterlijk en figuurlijk op de brandstapel. Voor uitgeverij Das Büchergilde Gutenberg was het niet langer mogelijk in Duitsland boeken uit te geven. De uitgeverij verhuisde naar het Zwitserse Zürich en zette daar op beperkte schaal haar activiteiten voort. Traven kreeg in 1939 onenigheid met zijn uitgever. Toen Travens zaakwaarnemer voor Europa, Josef Wieder, in dienst bij Gutenberg, een eigen literatuuragentschap begon, stapte Traven op bij het Büchergilde. Wieder wist de uitgave van het laatste deel van de Caoba-romans onder te brengen bij de Amsterdamse uitgever Allert de Lange. Deze had sinds enkele jaren een belangrijke afde-

ling exil-literatuur opgebouwd, waarin vele uit Duitsland gevluchte schrijvers in hun eigen taal werden gepubliceerd, onder wie Joseph Roth, Bertolt Brecht en Stefan Zweig.

Travens boek verscheen als Ein General kommt aus dem Dschungel in april 1940, enkele weken voor de Duitse inval in Nederland. In mei 1940 werd het archief van de uitgeverij en boekhandel Allert de Lange door de Duitsers in beslag genomen en naar Duitsland vervoerd. De nog aanwezige voorraad boeken werd vernietigd. De Traven-uitgave is om die reden antiquarisch een gezocht boek.

De Nederlandse vertaling van Ein General kommt aus dem Dschungel verscheen uiteindelijk in 1958 bij De Arbeiderspers: Een generaal uit de wildernis. Der March ins Reich der Caoba werd pas in 1976 als De mars naar het oerwoud door Meulenhoff gepubliceerd. In het kielzog van het filmsucces van The Treasure of the Sierra Madre verscheen De schat in de Sierra Madre in 1948 in Nederlandse vertaling. De overige romans Die Brücke im Dschungel (1929) en Aslan Norval (1960) werden uitgegeven door de Wereldbibliotheek als De brug in het oerwoud (1959) en Aslan Norval (1961).

Hal Croves

Met die laatste titel is iets merkwaardigs aan de hand. Sinds 1940 had Traven geen roman meer gepubliceerd, wel tientallen korte verhalen, vaak in Britse en Amerikaanse pulp- en detectivetijdschriften als Argosy, Manhunt, Fantastic en Short Story International. Na twintig jaar romanstilte kwam Traven met Aslan Norval. Maar is het boek wel van de hand van B. Traven, vroegen veel critici zich af. Onderwerp en schrijfstijl weken geheel af van de vroegere romans.

Er is wel gesuggereerd dat Traven niet de enige auteur van de romans zou zijn.

Heeft hij mogelijk gebruikgemaakt van gegevens en verhalen die al waren geschreven en die hij alleen maar hoefde te bewerken? Immers, Marut arriveerde in 1924 in Mexico. In 1925 al verscheen Der Wobbly in Vorwärts. Uit het verhaal blijkt dat Traven beschikte over een uitstekende kennis van leefgewoonten, werkomstandigheden en geschiedenis van de Mexicaanse indianen, maar ook van landschap, natuur en gebruiken in het land. Was het voor Marut wel mogelijk om in die korte tijd deze gegevens te verzamelen en in een aantal romans te verwerken? Was er misschien sprake van een tweede persoon met wie hij samenwerkte en wiens verhalen en gegevens hij gebruikte: een ‘Erlebnisträger’ of ‘storyteller’? Dat zou mogelijk de snelle opeenvolging van zijn romans kunnen verklaren.

Pas in de jaren vijftig en zestig verscheen Travens werk ook in Engeland en de Verenigde Staten. Deze Engelstalige versies waren geen rechtstreekse vertalingen uit het Duits, maar herziene versies waarin gedeelten werden weggelaten, herschreven of toegevoegd. Zo is de Amerikaanse editie van The Death Ship vijfenzeventig pagina’s langer dan de in Europa uitgegeven edities. Voor de vertalingen en bewerkingen waren verantwoordelijk de vertaalster Esperanza López Mateos en ene Hal Croves, bij wie ook het copyright berustte. López Mateos was de zus van de Mexicaanse politicus Adolfo López Mateos, later president van Mexico (1958-1964). Hal Croves woonde in Mexico City en presenteerde zich als zaakwaarnemer van Traven. Uitgevers konden niet rechtstreeks met Traven corresponderen, alle contacten liepen via deze Hal Croves. Traven zelf was nooit te spreken en bleef onbereikbaar. Met mededelingen als ‘Traven is op reis in de Mexicaanse jungle’ of ‘hij is net vertrokken naar Europa’, hield Croves belangstellenden op een afstand.

Op de filmset van The Treasure of the Sierra Madre in 1947 was Croves aanwezig als ‘technical advisor’. Regisseur John Huston besprak met hem allerlei details over het script. Traven had Huston geschreven dat alle zaken met betrekking tot de film met Croves besproken konden worden. Croves pleegde echter nooit overleg met Traven. Volgens Huston was Croves gewoon Traven zelf. In contact met journalisten stelde Croves dat hij goed op de hoogte was van het werk van Traven maar dat hij slechts als zijn zaakwaarnemer fungeerde.

Na het overlijden van Esperanza López Mateos in 1951 kwam het copyright van de Traven-romans in handen van de Mexicaanse Rosa Elena Luján en Hal Croves. In 1957 trouwden zij. In 1959 waren beiden in Berlijn aanwezig bij de première van de Duitse verfilming van Das Totenschijf. In een hotel registreerde Croves zich als B. Traven Torsvan.

Wilhelm II

In 1966 wist de Duitse literair historicus Rolf Recknagel met grote waarschijnlijkheid aan te tonen dat Ret Marut, de Noorse ingenieur Traves Torsvan – die in 1926 deel had genomen aan de expeditie in Chiapas – Hal Croves en B. Traven één en dezelfde persoon moesten zijn.

De Mexicaanse journalist Luis Spota wist begin jaren zestig op slinkse wijze voor Croves bestemde post te bemachtigen, waaruit hij kon afleiden dat Croves Traven moest zijn. Croves weigerde Spota te woord te staan. Stern-journalist Gerd Heidemann – die in de jaren tachtig een dubieuze rol zou spelen in de zaak van de vervalste Hitler-dagboeken – pikte het spoor van Spota op en wist Croves te spreken te krijgen. Croves ontkende Traven te zijn. Ook journaliste Judy Stone van het Amerikaanse tijdschrift Ramparts, slaagde er in 1967 niet in Croves te laten bekennen Traven te zijn. Bij hun eerste ontmoeting zei Croves tot verbazing van Stone: ‘Forget the man. What does it matter if he is the son of a Hohenzollern prince?’, verwijzend naar speculaties dat Ret Marut een buitenechtelijke zoon van de Duitse keizer Wilhelm II zou zijn. Want hoe was het mogelijk dat Marut ondanks de papierschaarste in 1918/1919, aan voldoende papier kon komen om zijn tijdschrift te laten drukken? Had hij wellicht connecties in hoge kringen waardoor papiertoevoer voor hem geen probleem was? Was mogelijk zijn ontsnapping na zijn terdoodveroordeling in scène gezet door dezelfde connecties? Na Travens dood bleek dat hij – als anarchist! – in zijn studeerkamer jarenlang een portret van de keizer had bewaard.

In 1977 werkte bbc-journalist Will Wyatt aan een documentaire over B. Traven. Omdat Ret Marut in 1923 enige tijd in Londen had vertoefd, liet Wyatt onderzoek doen naar Marut in Britse overheidsarchieven. Marut had als Duitse revolutionair immers de aandacht getrokken van politie en geheime dienst. Een aantal

malen was Marut verhoord door de Britse justitie. Op vragen naar zijn echte naam gaf hij telkens een andere naam. Wyatt trok alle namen na. Slechts één van de namen bleek traceerbaar: Hermann Albert Otto Maksimilian Feige, geboren in 1882 in Schwiebus (het huidige Schwiebodzin in Polen). Niet ver daar vandaan had de latere keizer Wilhem ii een buitenhuis. Diens escapades met lokale jonge vrouwen waren in de omgeving niet onopgemerkt gebleven. Feiges geboortedatum verschilde slechts enkele dagen van de datum die Marut in Londen als de zijne had opgegeven.

Torsvan

Hermann Feige was de buitenechtelijke zoon van een baksteen- en tegelbakker (in het Duits: Ziegelbrenner!) en een fabrieksarbeidster. De jonge Feige had in zijn puberjaren belangstelling gehad voor politiek, maar in het dorp waar hij woonde, kon hij met zijn socialistische opvattingen niet uit de voeten. In 1907 had hij het ouderlijk huis verlaten en hij keerde er nooit terug. Vanuit Londen stuurde hij in 1923 nog een ansichtkaart naar zijn familie met de mededeling dat hij in de problemen zat. Daarna liet hij nooit meer iets van zich horen.

Maar was Feige ook werkelijk de latere Marut-Croves-Traven? Wyatt wist in Duitsland een jongere broer en zus van Feige op te sporen. Geconfronteerd met foto’s van Croves, meenden zij hun broer te herkennen: een mooie ondersteuning van de bevindingen van Wyatt, maar geen waterdicht bewijs. Later liet Wyatt foto’s van Feige, Croves en Marut vergelijken door een gespecialiseerde deskundige van justitie, zonder dat Wyatt meedeelde om wie het ging. Diens conclusie was: het gaat hier absoluut om één en dezelfde persoon.

Literair historicus Karl S. Guthke publiceerde in 1987 een voortreffelijke studie over werk en leven van B. Traven: B. Traven, Biographie eines Rätsels. Guthke gelooft niet in de theorie van Wyatt en stelt daar een nieuw verhaal tegenover: Marut zou de zoon zijn van een Duits toneelspelersechtpaar dat vaak in de Verenigde Staten optrad en zou ook daar geboren kunnen zijn. Guthke weet zijn theorie echter niet met bewijs te ondersteunen. Traven heeft eens geschreven dat hij als Berick Torsvan in 1890 in Chicago was geboren. Uit de burgerlijke stand van Chicago blijkt dat er inderdaad in 1890 iemand met die naam geboren is. Onderzoekers Wyatt en Guthke konden destijds nog niet over die informatie beschikken. Deze geboorte bewijst niet dat deze persoon de latere Marut/Traven is, maar wel dat Traven er van op de hoogte was. Traven gebruikte deze gegevens later voor de aanvraag van zijn Mexicaanse nationaliteit. Dit plaatst toch enige vraagtekens bij Wyatts ‘vondst’ van Feige.

Dwaalspoor

Voor een auteur die aan de inhoud van zijn werk alle belang hechtte en verkondigde dat zijn biografische gegevens onbelangrijk waren, moet het ironisch geweest

zijn dat zijn persoon juist veel belangstelling opriep. Anderzijds heeft Traven door het voeden van de geheimzinnigheid, het mysterie ook zelf in stand gehouden.

Eenmaal in Mexico moet Marut besloten hebben zich op een andere wijze te manifesteren. Hij creëerde de auteur B. Traven en beschreef de werkelijkheid zoals die bestond, maar ook de door hem gewenste realiteit: een revolutie, die hij in Mexico had gehoopt te vinden. Traven wilde zich uiten, maar niet tegelijkertijd de Beierse revolutionair Ret Marut zijn. Daar ligt de kiem van zijn dubbelzinnige geheimzinnigheid. Als ter dood veroordeelde wilde hij onvindbaar zijn, als schrijver was hij op erkenning uit. Enerzijds wiste hij zijn sporen uit, anderzijds zette hij geïnteresseerden in zijn werk en persoon toch weer op een spoor, zij het vaak een dwaalspoor. Maar ook dat was niet nieuw. De laatste zin op de achterpagina van het laatste nummer van Der Ziegelbrenner is Maruts afscheid van het oude continent en van zijn identiteit: ‘In verschiedenen Gegenden und Städten Deutschlands haben sich Männer und Frauen gezeigt, die behaupteten, ‘Der Herausgeber des Ziegelbrenner’ zu sein. Wer immer es auch sein mag, der das behauptet, er ist in jedem Falle ein Betrüger, weil der Herausgeber (noch) keine Ursache hat, die verfaulende Öffentlichkeit aufzusuchen’.

De speurtocht naar de ware identiteit van Marut/Traven is niet ten einde. Incidenteel komen niet eerder ontdekte feiten boven tafel, die vervolgens weer nieuwe vragen oproepen. Onlangs nog: de vriendin van Ret Marut, Irene Mermet, arriveerde in 1923 op Ellis Island om de Verenigde Staten binnen te gaan. Als contact- en vertrouwenspersoon gaf zij ene Arthur Lysaght op, vertegenwoordiger, woonachtig in Hudson, New York. Was dit familie van haar? Of misschien een vroeger contact uit Duitsland? De naam is niet eerder in verband gebracht met Traven. Lysaght blijkt Amerikaan, maar bezocht Duitsland rond 1886. Hij trouwde daar met de uit Keulen afkomstige Auguste (geboren in 1868, meisjesnaam vooralsnog onbekend). Pas in 1903 vertrekt zij naar Amerika om zich bij haar man te voegen. In 1920 vraagt zij daar een paspoort aan om Europa te kunnen bezoeken. Ze vertrekt rond 15 januari 1921 met de Holland-America Line naar Europa. Als reden van haar paspoortaanvraag geeft ze op: ‘to visit Holland to see my son.’ Rond die tijd verblijft de rondzwervende Ret Marut zich, zonder papieren, in Rotterdam. Zou Auguste Ly-

saght misschien een wanhopige moeder kunnen zijn die haar zoon – Ret Marut? – in Nederland uit de problemen wil halen? Verder onderzoek zal dit moeten uitwijzen.

Bronnen en literatuur

De gegevens over de aankomst van Irene Mermet in de VS, haar bordercrossing vanuit Mexico, de geboortegegevens van Berick Torsvan en de informatie over Arthur en Auguste Lysaght, ontdekten we op www.ellisisiand.org, www.familysearch.org en www.ancestery.com.

Johannes Beck e.a., Das B. Traven Buch, Hamburg, Rowohlt, 1976.

Karl S. Guthke, B. Traven, Biographie eines Rätsels, Büchergilde Gutenberg, Frankfurt am Main, 1987.

Jonah Raskin, My Search for B. Traven, Methuen, New York, 1980.

Rolf Recknagel, Beiträge zur Biographie des B. Traven, Verlag Klaus Gühl, 1977.

Ernst Schürer & Philip Jenkins (Ed.), B. Traven, life and Work, The Pennsylvania State University Press, University Park/London, 1986.

Judy Stone, The Mystery of B. Traven, William Kaufman Inc., Los Altos, Cal., 1977.

BT (B. Traven) Mitteilungen No. 1-36, Verlag Klaus Gühl, Berlin, 1978.

B. Traven/Ret Marut, Der Ziegelbrenner, De Boekenvriend, Hilversum/Limmat Verlag, Zürich, 1967.

Will Wyatt, The Man who was B. Traven, Jonathan Cape, London, 1980.

Will Wyatt: Why won’t the buffs face the facts? in: The Daily Telegraph 28-1-1995.

Heidi Zogbaum, B. Traven: A Vision of Mexico, SR Books, Wilmington, Del., 1992.

De laatste pagina
Marco Daane
Christopher Hitchens (1949-2011)

De naam Christopher Hitchens weerklonk pas de laatste vier jaar regelmatig in Nederlandse media. Zijn schotschriften over Moeder Teresa (1997) en Henry Kissinger (2002) waren eerder wel vertaald, maar vonden veel recensenten te polemisch van inhoud en toon. Pas de vertaling van god is not Great (let op de ontbrekende beginkapitaal) in 2008 betekende zijn doorbraak. Hitchens’ apologie van het atheïsme beleefde hier zes drukken. Daarna werden ook zijn memoires Hitch-22 vertaald (moeizaam, helaas), maar die kregen weer een sceptische ontvangst. In nrc Handelsblad van 4 februari 2011 vond Elsbeth Etty hem ‘een enorme ijdeltuit die alleen maar doet alsof hij, gekweld door twijfel, voortdurend in een Catch-22 situatie zit. In werkelijkheid kent hij geen enkele twijfel.’ Was Nederland te calvinistisch voor Hitchens? In de Angelsaksische landen werd zijn rumoerige levensverhaal onthaald als geestrijk en met bravoure, in een cowboyachtige, soms wat gewild jongensachtige stijl opgeschreven.

Na Hitchens’ overlijden op 15 december 2011 stonden de Nederlandse necrologieën vooral in het teken van god is not Great. Hij was echter veel meer dan de schrijver daarvan. In de vs was hij een belangrijke opiniemaker, even omstreden als bewonderd. Zijn zwanenzang Arguably, een stoeptegel vol essays, bevat de kern van zijn eigenlijke schrijverschap.

Christopher Eric Hitchens (Portsmouth, 13 april 1949) studeerde filosofie, politieke wetenschap en economie in Oxford. Daar omarmde hij zijn passies: politiek, debatteren en schrijven. Hij werd lid van Labour, maar liep uit protest tegen premier Harold Wilsons steun aan de Vietnamoorlog over naar de trotskistische Internationale Socialisten. In een solidariteitskamp van internationalisten in Cuba maakte hij vervolgens kennis met al even verafschuwd communistisch dogmatisme. Toen hij een wandelingetje buiten de poort wilde maken, hielden de op wacht staande Cubanen hem tegen. ‘Waarom? Omdat wij het zeggen. […] Mijn bewakers, zoals ik ze nu zag, wezen gedecideerd naar het pad naar het kamp. Als je eenmaal is gezegd dat je een plek niet mag verlaten, kunnen de bekoringen ervan nog zo veelsoortig zijn, de charme is er onmiddellijk van af.‘

In Oxford sloot hij vriendschap voor het leven met dichter James Fenton en romanschrijver Martin Amis. Zelf begon hij als journalist bij het linkse weekblad New States-

man, waar ook Amis, Fenton en Julian Barnes werkten. Hitchens maakte indruk met zijn talent, werklust en -tempo, als charmeur én als drinker. ‘Hij kwam altijd om kwart voor elf binnen, met in zijn trillende handen een kartonnen bekertje tomatensoep tegen zijn kater,’ herinnerde hoofdredacteur Anthony Howard zich. In 1981 verhuisde hij naar de vs. Zijn conduitestaat vermeldt redacteurschappen bij New York Newsday en Harper’s, columns voor The Spectator en The Nation, vaste medewerking aan Slate, The Atlantic en Vanity Fair, bijdragen aan talloze Britse en Amerikaanse media en diverse (gast)hoogleraarschappen.

Hitchens’ boeken behandelden onderwerpen als Cyprus, de Britse monarchie en Bill Clinton, tegen wie hij regelmatig ageerde. Hij speelde een controversiële rol in het onderzoek naar de affaire van de president met Monica Lewinsky. Onder ede lekte hij een uitspraak van Clintons assistent Sidney Blumenthal, een intieme vriend, naar onderzoekers. Blumenthal beëindigde de vriendschap direct. Hitchens voelde zich ‘verschrikkelijk’, maar stelde dat ‘dit alleen niet zou zijn gebeurd als Sidney me niet had verteld wat hij me wel verteld heeft’. Zo was Hitchens: hard voor iedereen indien nodig. Een tegenvallend boek van boezemvriend Martin Amis over de uitwassen van het stalinisme fileerde hij omstandig, én met esprit: het stuk was getiteld ‘Martin Amis: Lightness at Midnight’, een sarcastische vergelijking met Arthur Koestlers grote roman over hetzelfde onderwerp Darkness at Noon. Voor Amis was zoiets vintage Hitchens. ‘Mijn vriendschap met de Hitch is altijd volkomen wolkenloos geweest,’ schreef hij in 2007 in The Independent. Opmerkelijker wellicht: Blumenthal verzoende zich met Hitchens op diens sterfbed.

Na de fatwa tegen Salman Rushdie in 1989 wegens diens Satanic Verses keerde Hitchens zich tegen de islam. ‘Toen werd de oorlog verklaard,’ vertelde hij aan Knack van 27 februari 2008. Volgens Rushdie, in een herinnering in Vanity Fair, voorzag Hitchens dat er meer zou volgen: ‘Hij citeerde Heine voor me: “Waar men boeken verbrandt, verbrandt men uiteindelijk ook mensen.”‘ Na 11 September 2001 koos Hitchens radicaal de zijde van de Bush administration die Afghanistan en Irak binnenviel. Sommige linkse vrienden keerden zich van hem af.

Hitchens werd sindsdien tot de ‘neoconservatieven’ gerekend. ‘Hij wierp dat ver van zich,’ wist de gereformeerde theoloog Douglas Wilson in Nederlands Dagblad van 17 december 2011. Voor Hitchens was conservatisme niet de kwestie: hij kantte zich tegen totalitarisme en machtsinstituties in het algemeen, waaronder het ‘islamofascisme’. ‘En ik denk nog altijd als een marxist,’ vertelde hij aan Knack. ‘Hij behoorde tot antitotalitaristisch links,’ expliceerde schrijversvriend Ian McEwan op Channel 4 na Hitchens’ overlijden. McEwan, Amis en Rushdie, zelf islamcritici, bleven Hitchens trouw. ‘Ik kreeg vaak de vraag of Christopher me verdedigde omdat hij een intieme vriend was,’ schreef Rushdie. ‘In werkelijk-

heid werd hij een intieme vriend omdat hij me wilde verdedigen.’

9/11 was voor Hitchens een aanval op de westerse seculiere en liberale waarden. Sindsdien trok hij fel van leer tegen religie. God himself was de ultieme totalitaire macht, en diens rijk ‘een soort goddelijk Noord-Korea’. Hij werd een veelgevraagd debater over het onderwerp; en verwierf de reputatie van provocateur. Christelijke tegenstanders als John Carson Lennox, hoogleraar wiskunde en wetenschapsfilosofie in Oxford, en voornoemde Douglas Wilson leerden hem juist kennen als een aimabel mens die debatteren op hoog niveau serieus nam en respectvol met zijn tegenstanders omging. ‘Nooit kwam er van hem een onvriendelijk woord tegen mij, behalve op het podium,’ aldus Wilson.

Niettemin beheerste Hitchens de kunst van het schelden, soms onaangenaam, meestal geestig. In 2000 praatte in een bomvolle boekwinkel in Los Angeles een sympathisant van de extreemrechtse Lyndon La-Rouche door zijn inleiding heen. Hitchens weigerde hem te laten buitenzetten door de politie – dit was toch Amerika? In plaats daarvan hoonde hij de amokmaker op superieure wijze: ‘I wouldn’t piss on him if he was on fire.’ Hij mocht blijven, maar: ‘Als je nog één ding zegt, zet ik je er zelf uit.’ Hetgeen prompt gebeurde.

Hitchens kon zichzelf ook verliezen in drammerigheid en overdrijven (en wist dat heel goed). Bij een bezoek met Martin Amis aan Saul Bellow, die hij voor het eerst ontmoette, kruiste hij fel de degens met de Nobelprijslaureaat over Israël en de Palestijnse zaak. In strijd met de afspraken, aldus de gegeneerde Amis (in Experience); volgens Hitchens echter (in Hitch-22) had Bellow op ‘grove’ wijze zijn medestander Edward Said aangevallen. Bellow zelf vond Hitchens blijkens zijn Letters geen ‘geschikt gezelschap, vooral aan tafel’. Ook deze plooi werd later gladgestreken.

Hitchens was hoe dan ook geen leunstoelessayist. Hij bezocht talloze brandhaarden: Belfast, Roemenië, Oeganda, Iran, Koerdistan, etc. Voor Vanity Fair onderging hij een intensieve gezondheidsbehandeling in een duur wellnesscentrum, fietste hij door Central Park met de voeten van de pedalen (hetgeen daar verboden is) en liet hij zich waterboarden om te testen of die omstreden verhoormethode gelijkstond aan foltering of niet. (Hitchens’ slotsom: absoluut.) Hij vervulde zijn leven en werk als een soort mengeling van Gore Vidal, Hemingway en Orwell.

Laatstgenoemde was zijn ‘held’. Hitchens publiceerde veel over literatuur, maar slechts één keer in boekvorm. Why Orwell Matters (2002; Engelse editie Orwell’s Victory) is wel wat anders dan ‘een bewonderend boekje’, zoals Gerry van der List smaalde in Elsevier van 5 maart 2011. Met de teksten in de hand schetste Hitchens een levendig portret van Orwells schrijverschap en las de critici de les die dat waren afgevallen. Voor velen personifieerde Hitchens zelf de geest van Orwell: antitotalitaristisch, alom aanwezig in de pers, politiek radicaal-pragmatisch en grenzeloos nieuwsgierig. Hij had het echter niet in zich om, zoals zijn voorbeeld, zijn denkbeelden in fictie te gieten.

En verhuizen naar de vs zou nooit in Orwells gedachten zijn opgekomen. Het ‘land of the free’ was Hitchens’ lotsbestemming. In 2007 werd hij zelfs Amerikaans staatsburger. Voor de naturalisatieplechtigheid bij het gedenkteken van de bewonder-

de Thomas Jefferson nodigde hij Ayaan Hirsi Ali uit, ‘de heldin van het vrouwelijke verzet tegen de levende dood die bekendstaat als de sharia’. Het was Hitchens die in 2006 een inzameling begon toen de Nederlandse regering weigerde haar beveiliging nog te bekostigen.

Die korzeligheid jegens Nederland was, afgezien van het succes van God is niet groot, vaak wederzijds. Serieuze belangstelling voor Hitchens’ essays en hun betekenis in de vs (in 2007 won hij de National Magazine Award) was er alleen van Joost Zwagerman in de Volkskrant. Arguably, 788 pagina’s, staat vol prikkelende politieke stukken die vingers op zere plekken leggen. Daarnaast passeren Mark Twain, Nabokov, Flaubert, Evelyn Waugh, W.G. Sebald etc. de revue. Kraakhelder belicht Hitchens de inspiratiebronnen van Orwells Animal Farm; en met zijn voorliefde (net als Orwell) voor P.G. Wodehouses burgerlijk-Engelse verhalen toont hij zich ook als lezer tegendraads en eigenzinnig.

Zo was Hitchens in veel opzichten anders dan hij leek. ‘Ik geloof niet dat het zo’n prettig mens was,’ veronderstelde Pieter Steinz in zijn boekenrubriek voor de tros Nieuwsshow van 17 december 2011. Een misvatting. Hitchens’ appartement was juist een geliefde pleisterplaats en hijzelf een hartstochtelijke tafelgenoot. Legendarisch was zijn vermogen tot lunchen. Vriend en collega Christopher Buckley herinnerde zich in The New Yorker een lunch die ‘begon om één uur ’s middags, en eindigde om half twaalf ’s avonds. Rond negen uur […] zei hij: “Zouden we niet nog wat te eten moeten bestellen?”’

In juni 2010 werd slokdarmkanker bij Hitchens vastgesteld. De laatste maanden verbleef hij grotendeels in een gespecialiseerde kliniek in Houston. Daar hield hij kantoor, aldus Charles McGrath in The New York Times van 16 december 2011: ‘Er lagen boeken en kranten op de vensterbank; zijn laptop stond op de bedtafel; verplegend personeel klopte zachtjes aan alvorens binnen te komen, duidelijk erop bedacht dat hij aan het werk zou zijn.’ Zelfs na zijn dood bleef hij dat: Christopher Hitchens liet zijn lichaam na aan de wetenschap.

Robert Gaarlandt, Jan Gielkens, Roel Idema
‘Deze omslagen zijn niet bestemd om lang bewaard te worden’
De grafische slagzinnen van Ben Mohr

robert gaarlandt (1965) is verzamelaar van het werk van onder anderen F. Bordewijk en Jan Wolkers en heeft een bijzondere interesse in boekomslagen uit de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw. jan gielkens (1952) werkt op het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis in Den Haag, waar hij een van de bezorgers van de Volledige Werken van Willem Frederik Hermans is. roel idema (1955) is boekverzamelaar en verdiept zich in de boek- en uitgeverijgeschiedenis van het interbellum.

Wie in de jaren dertig, veertig en vijftig goed bijhield wat er op allerlei gebieden aan boeken verscheen en met die boeken de planken thuis vulde, kon in zijn of haar bibliotheek flink wat publicaties aantreffen met een band of een stofomslag die voorzien was van de ferme signatuur ‘Mohr’. Maar wie die Mohr was, zullen niet veel lezers hebben geweten – en dat is eigenlijk nog steeds het geval. ‘Mohr’ was Bernard (Ben) Mohr, geboren in 1910 en overleden in 1984. Hij was van begin jaren dertig tot midden jaren vijftig van de twintigste eeuw de vormgever van vele honderden boeken en andere publicaties. Romans van Willem Elsschot, A. den Doolaard, Albert Helman, Jan de Hartog, A.M. de Jong, G. van Nes-Uilkens en Madelon Székely-Lulofs hadden omslagen van Ben Mohr, net als populaire kookboeken van R. Lotgering-Hillebrand en C.J. Wannée en een detective van Havank. Wie wilde weten wat goede manieren waren en dat in Hoe hoort het eigenlijk? van Amy Groskamp-ten Have opzocht had een door Ben Mohr vormgegeven boek in handen. Mohrs bekendste ontwerp is ongetwijfeld dat van de band en het stofomslag van de protestants-christelijke bestseller Leven en daden van Pastoor Poncke van Damme in Vlaanderen uit 1941 van de nationaalsocialist Jan H. Eekhout. Ook de populaire naoorlogse pocketreeksen Atlas en Pyramide hadden veelal omslagen van Mohr, en hij bepaalde na 1945 het uiterlijk van veel uitgaven van uitgeverij Elsevier: wie eind jaren veertig besloot de zesde druk van de Winkler Prins-encyclopedie van die uitgeverij aan te schaffen werd daartoe wellicht overgehaald door advertenties die door Mohr werden vormgegeven.

Hoewel de bronnen schaars zijn, is het toch mogelijk een beeld van Mohrs leven te schetsen, mede dankzij de informatie die zijn dochter verschafte. Bernard Mohr was het zesde kind (van zeven) van Georg H. Mohr (1870-1928) en Maria C. Dunlop (1875-1928). Mohr senior was firmant van het handelshuis Geo Wehry & Co. in Ba-

tavia in Nederlands-Indië. Zijn vrouw kon echter slecht tegen het klimaat daar en daarom liet Georg Mohr in 1907 zijn gezin naar Nederland terugkeren, waar het zich in Hilversum vestigde. Zelf volgde hij in 1909 en ging bij de Amsterdamse vestiging van Geo Wehry werken. Ben Mohrs moeder was in datzelfde jaar 1909 een van de oprichters van de Hilversumse Schoolvereniging (hsv) voor openbaar lager onderwijs. Haar man nam zitting in het bestuur en alle kinderen gingen er op school. Mohrs ouders overleden betrekkelijk kort na elkaar in 1928, en dat betekende dat het gezin waarin hij opgroeide uiteenviel. Van zijn broers en zusters gingen er drie naar Nederlands-Indië, een broer ging naar Eindhoven om daar bij Philips te gaan werken. Zelf vertrok Mohr na zijn eindexamen hbs – hij had als extern leerling onderwijs gevolgd op de kostschool Demmink in Hilversum – naar het buitenland. Hij wilde vooral actief talen leren. Eerst verbleef hij een halfjaar in Manchester in Engeland, daarna een even lange periode in Nice in Frankrijk. Hij werkte er waar-schijnlijk bij handelscontacten van het bedrijf van zijn vader. Vooral het Engels had zijn belangstelling, en zijn dochter herinnert zich dan ook een kast vol Engelse detectives. Mohr was zijn hele leven een actief lezer. Nadat hij uit Nice was teruggekeerd, volgde hij privé-tekenlessen in Laren. Hoe hij als jong tekenaar aan zijn eerste opdracht voor een boekomslag kwam en welk omslag dat precies was is niet bekend.

Mini-affiches

De vroegst bekende omslagen van Ben Mohr zijn in elk geval uit 1933, hij maakte ze voor de toen al gerenommeerde uitgeverij Querido en voor de kort daarvoor (in 1929) opgerichte Arbeiderspers. Voor deze toen nog sociaal-democratische uitgeverij ontwierp Mohr de band van een kinderboek (Het avontuurlijke leven van Jan Klaassen en Katrijn van P.A. Begeer), en voor Querido bepaalde hij in dat jaar het uiterlijk van zeker zes boeken. Die waren niet van de minste auteurs. De druivenplukkers en De herberg met het hoefijzer van A. den Doolaard kregen omslagen van Mohr, net als De moeder van Maxim Gorki, De schotel (die kwam enging) van A.M. de Jong, Tienduizend kaarsen van de actrice Bets Ranucci-Beckman en Omdat ik zwart ben van de Franse schrijfster Magdeleine Paz. Deze vroege ontwerpen tonen al veel van de kenmerken die Mohrs omslagen doorgaans hadden en die maakten dat de latere Querido-uitgever Reinold Kuipers de ontwerpen van Mohr als ‘mini-affiches’ karakteriseerde: grote vlakken in heldere kleuren, vaak overheersend aanwezige menselijke figuren, stevige belettering – en telkens weer die ferme signatuur.

Ben Mohr maakte zijn ontwerpen als reclameman. Er waren in die tijd meer toegepast kunstenaars die de grafische vormgeving van reclame-uitingen steeds belangrijker gingen vinden en die hun werk als reclamebureau uitvoerden, zoals Machiel Wilmink en het collectief co-op2. Boekomslagen zagen zij als een van de ‘Randgebieden der reclame’, zoals de titel van een programmatisch artikel van Paul

Guermonprez luidt, een van de oprichters van co-op2. Ben Mohr richtte begin jaren dertig samen met zijn jeugdvriend Carel Vorstelman een tweemansbedrijf op dat zich toelegde op grafisch ontwerp en reclame. Volgens briefpapier uit 1935 deed het bedrijf in ‘affiches, showcards, verpakkingen, vignetten, boekomslagen, folders en advertenties’. De firma zal in de loop van de jaren verschillende namen dragen (Studio Mohr, Mohr Adviseurs voor Reclame, ook simpelweg Mohr) en gevestigd zijn op diverse adressen in Amsterdam. Een bedrijfsprospectus uit maart 1947 toont onder andere verpakkingen voor het kruideniersbedrijf Simon de Wit en titelontwerpen voor Het Financieele Dagblad, Elseviers Weekblad en het Utrechtsch Katholiek Dagblad, als klanten worden Gillette, Aero Schoenen, Calco USA en Frits Diepen Vliegtuigen genoemd. Samen met Vorstelman maakte Mohr ook een aantal boeken, waaronder een over hengelsport (Waar kan ik visschen?, 1941). De zaken gingen goed: Mohr, die na zijn huwelijk met Helena J. Heijbroek (1914-1994) in 1934 in Amsterdam was gaan wonen, kon in 1936 een huis laten bouwen aan de Utrechtseweg in zijn geboorteplaats Hilversum. Het echtpaar kreeg drie kinderen.

Succes

Mohr was een veelgevraagd vormgever, die voor een groot aantal uitgeverijen werkte. Tot en met 1940 maakte hij banden en omslagen voor een vijftiental opdrachtgevers, waaronder (behalve de genoemde Querido en De Arbeiderspers) Else-

vier, Van Holkema & Warendorf, L.J. Veen, Literbo en H.J.W. Becht. Grootleverancier was hij voor uitgeverij Querido, waar hij zeker veertig boeken vormgaf. Daarmee bepaalde hij, samen met Fré Cohen (1903-1943), voor een belangrijk deel het aanzicht van het Querido-fonds in de jaren dertig. Voor auteurs als A.M. de Jong, A. den Doolaard, Jef Last en Jeanne van Schaik-Willing verzorgde hij opnieuw titels, voor Dola de Jong, Josine Reuling en Constant van Wessem bleef het, voorzover bekend, bij één. Opvallend zijn de zeker vijf omslagen die hij maakte voor de exil-afdeling van de uitgeverij, Querido Verlag, onder meer voor Liebe und Tod auf Bali van Vicki Baum, Aus vielen Jahren van Bruno Frank en Vergittertes Fenster van Klaus Mann (alledrie uit 1937). Dat Mohr drie jaar eerder voor uitgeverij Literbo een omslag had gemaakt voor Kwik de fascistenjongen van de Duitse nationaalsocialist Karl Schenzinger stond deze opdrachten voor boeken van door het naziregime bedreigde auteurs blijkbaar niet in de weg. Na de Duitse bezetting zou Mohr overigens verscheidene indrukwekkende omslagen maken van boeken die de verschrikkingen van het nationaalsocialistische bewind tot onderwerp hadden, zoals Nazihel, samengesteld door Willem van de Poll (1945).

Samenwerking met Querido was er ook buiten het vormgeven van boeken om. Ter gelegenheid van de Boekenweek van 1940 vormde Mohr samen met Th. Wink (directeur van de Vereeniging ter Behartiging van de Belangen des Boekhandels) en A. van Weerden (directeur van de Haarlemse boekhandel De Erven Loosjes) de jury

voor een etalagewedstrijd die door Querido werd georganiseerd. Het ging om het adequaat in beeld brengen van de Salamanderreeks en de eerste prijs bedroeg honderd gulden. Querido stelde in tien steden een zaal ter beschikking waar de etaleurs hun vaardigheid konden demonstreren. In die zaal had dan tevens een literaire avond plaats, waar A.M. de Jong, A. den Doolaard, Albert Helman of P.H. Ritter spraken over het onderwerp ‘Onze nationale romankunst in de laatste vijftig jaar in verband met doel en streven van de Salamanderreeks’.

Wat Ben Mohr in de jaren dertig met zijn ontwerpen verdiende weten we uit correspondentie met uitgeverij Becht: voor eenvoudige letterontwerpen voor omslagen en banden vroeg hij 20 à 25 gulden, voor meer bewerkelijke omslagen met bijvoorbeeld illustraties de vaste prijs van 40 gulden, hetgeen midden jaren dertig overeenkwam met een huidige koopkracht van zo’n 350 euro. ‘Het spreekt vanzelf,’ zo schreef hij aan de directie van Becht, ‘dat bij een standaardprijs van Fl. 40,- het eene boekomslag bewerkelijker is dan het andere, zoodat wij zoowel eens meeals tegenvallers hebben. U weet zelf, dat wij bij het ontwerpen en leveren van boekomslagen een uiterste coulance betrachten, zoodat de enkele keer, dat hier eens een eenvoudiger omslag doorheen loopt, zeer zeker niet te duur betaald is.’ De totale productie van Mohr tot en met 1940 kan worden geschat op zeker 150 boeken. En de stroom opdrachten hield niet op na het begin van de Duitse bezetting. Mohr werkte door, vaak voor zijn oude opdrachtgevers, die, zoals bijvoorbeeld De Arbei-

derspers, onder een nieuwe regime kwamen. Er zijn geen blijken van nationaalsocialistische gezindheid en Mohr werkte ook niet voor de bezetter, al verzorgde hij wel enkele boeken van collaborerende auteurs (Reinder Brolsma, Arend Tael, Jan van Rheenen). Uit de periode van de Duitse bezetting zijn een stuk of vijftig ontwerpen bekend. Een bron van inkomsten was voor Ben Mohr tijdens de bezetting ook een succesvolle serie ansichtkaarten van Nederlandse klederdrachten. Op het persoonlijke vlak had de bezetting gevolgen omdat bij Mohr thuis in Hilversum Duitse en Oostenrijkse soldaten waren ingekwartierd. Het is aannemelijk dat de inkomsten uit reclame-activiteiten tijdens de bezetting minder werden, want Mohr en Vorstelman gingen ook andere dingen doen om geld te verdienen: ze waren nu directeur respectievelijk boekhouder van de firma Meerkotter, die weliswaar een reclamebureau was maar nu ook, zo blijkt uit advertenties, bemiddelde bij de verkoop van woonhuizen en bij personeelswerving. Later raakten Mohr en Vorstelman gebrouilleerd, en dat luidde ook het einde van de gezamenlijke zakelijke activiteiten in. Meerkotter was in 1939 en 1940 betrokken bij de organisatie van diverse tentoonstellingen over Nederlandse en buitenlandse reclamekunst in het Polmanshuis in de Warmoesstraat in Amsterdam.

Pocketreeksen

Na de bevrijding in 1945 bleven de opdrachtgevers voor een deel dezelfde. Voor De Arbeiderspers en L.J. Veen werkte hij, voorzover bekend, niet meer, voor Querido nog af en toe. De contacten met Meulenhoff, Becht, Van Holkema & Warendorf en Elsevier liepen door. Bij deze laatste uitgeverij drukte hij zelfs een grote stempel op de aanblik van het fonds. Wanneer er in 1947 een foldertje verschijnt met afbeeldingen van een stuk of dertig nieuwe uitgaven, is ongeveer de helft van de stofomslagen van de hand van Mohr. Populaire Elsevier-titels met een Mohr-omslag uit de naoorlogse periode zijn de Napoleon-biografie van Jacques Presser (1946), de Gods Geuzen-trilogie (1947-1949) van Jan den Hartog en de eveneens driedelige geschiedenis Engeland van H.A. Lunshof (1945-1950). Ook wanneer andere illustratoren een omslag verzorgden, maakte Mohr vaak de advertenties voor Elsevier op het achterplat. Nieuwe klanten waren, naast incidentele opdrachtgevers, Van Oorschot en De Driehoek. Voor Van Oorschot maakte hij zeker acht omslagen (bijvoorbeeld voor boeken van Charles B. Timmer en Jacques de Kadt), en in opdracht van De Driehoek deed hij de omslagen voor ongeveer twaalf deeltjes van de populaire vroege naoorlogse pocketserie Pyramide Zakromans, waarvan het eerste deeltje in 1948 verscheen. Rond diezelfde tijd ontstond een andere pocketserie, en ook daarvan bepaalde Mohr enkele jaren lang het gezicht: de Atlas-reeks. Een samenwerkingsverband van de uitgeverijen Becht, Bruna, Van Holkema & Warendorf, Sijthoff en Stok/zhu bracht tussen 1949 en 1953 ruim vijftig deeltjes op de markt, waarvan de eerste dertig door Mohr waren vormgegeven. Aanvankelijk waren het echte pockets, maar al snel werden het gebonden boekjes met een stofomslag. Het Niewsblad voor de Boekhandel noteerde in 1948: ‘De bedoeling van deze reeks is, om die boekenkopers, die in de afgelopen jaren voor het boek werden gewonnen, ook onder gewijzigde economische omstandigheden als boekenvrienden te behouden.’ De eerste twintig delen waren helemaal van de hand van Mohr, bij de tien daarna voegde Rein van Looy telkens een illustratie aan het standaardontwerp van Mohr toe. Vanaf deel 40 nam Dick Bruna (die later zijn bewondering voor Mohr zou uiten) het van Van Looy over. Voor uitgeverij Bruna maakte Mohr een zestal onderwerpen, waaronder een nu vooral mét stofomslag gezochte Havank: De Schaduw grijpt in uit 1949.

Al in de jaren dertig had Ben Mohr voor uitgeverij Van Holkema & Warendorf een reeksontwerp gemaakt. Voor de Echo-serie, die goedkope uitgaven van vertaalde boeken aanbood, koos hij een eenvoudige, vooral grafische oplossing, waarin de uitgever alleen maar de naam van de auteur en de titel hoefde in te vullen. In een door Mohr vormgegeven prospectus uit 1936 worden ruim veertig titels aangekondigd. Hoeveel er daarvan zijn verschenen is onduidelijk. De bij het grote publiek meest bekende omslagen van Mohr voor uitgeverij Van Holkema en Warendorf waren die voor de ooit veelgelezen romans van Gerda van Nes-Uilkens. Vanaf midden jaren dertig ontstonden deze wat minder expressieve omslagtekeninge-

tjes, die genoeg in de smaak vielen om tot het midden van de jaren vijftig te worden herdrukt.

Een andere uitgeverij waarvoor Ben Mohr vanaf midden jaren dertig veel werkte was Becht. Behalve het al genoemde vermaarde etiquetteboek Hoe hoort het eigenlijk? van Amy Groskamp-ten Have waren twee kookboeken met omslagen van Mohr grote successen: Kook voordelig van Riek Lotgering-Hillebrand en het Kookboek van de Amsterdamse Huishoudschool van C.J. Wannée. Ook de advertenties van Becht nam Mohr voor zijn rekening. In juli 1939 deed hij aan Becht het voorstel voor een nieuwe vorm van reclame: ‘boekpostzegels’. Die kon de uitgeverij als ondersteuning van reguliere wervingsactiviteiten gebruiken. Over deze ‘sluitzegels voor uw brieven, enveloppen, drukwerk catalogi enz.’ schreef Mohr: ‘teneinde de kosten verbonden aan deze aardige vierkleurendrukken zoo laag mogelijk te houden, stellen wij ons voor om een combinatie van vier uitgevers te zoeken die elk 4 of meer omslagen tot sluitzegel verwerkt willen zien. Wij drukken dan 16 zegels te zamen.’ Onduidelijk is of het idee ooit is uitgevoerd, want een andere zegel dan het ontwerp dat Mohr op deze brief plakte is niet bekend.

Reclame

Vanaf begin jaren vijftig werden de reclameactiviteiten voor Mohr steeds belangrijker en tekende hij steeds minder met zijn herkenbare signatuur voor boekontwerpen. In 1952 trad hij, aanvankelijk als tweede man, in dienst van het Amsterdamse reclamebureau Van Alfen. Daaraan zou hij, later als medefirmant, tot zijn pensioen in 1975 verbonden blijven. Mohr zelf had onder andere Van Nelle en Philips als klant en hij nam deze accounts mee bij zijn indiensttreding bij Van Alfen. Het reclamebureau bestond al veel langer en was gevestigd aan de Herengracht 615. Het was onder andere bekend geworden als bedenker van Flipje van Tiel, de mascotte van de jamfabriek De Betuwe. Voor Van Alfen leidde Mohr, aldus diens dochter, in de jaren vijftig en zestig grote reclamecampagnes, onder andere voor Nutricia. Mogelijk ontwierp hij ook het bekende logo van de vvd met de blauw-oranje belettering, maar dat kon niet worden bevestigd; wel is een briefwisseling uit 1946 gedocumenteerd tussen Van Alfen en de Partij van de Vrijheid, de voorloper van de vvd.

Na zijn pensionering in 1975 en tot zijn overlijden in zijn geboorteplaats Hilversum bleef Ben Mohr actief als graficus, hij maakte, weer volgens zijn dochter, veel ex-librissen voor vrienden, maar verdere gegevens daarover ontbreken. Ook bleef hij tekenen en schilderen, waarvoor hij inspiratie opdeed tijdens reizen, vooral naar Frankrijk. Voor Van Alfen maakte hij als ‘Prof. Mr. Dr. Ir.B. Plok hoogleraar aan de rijksreclameuniversiteit in Amsterdam’ in 1977 nog een nieuwjaarsgeschenk, de Miniclopaedie, die het af en toe nogal bombastische reclamejargon op de hak neemt. Hetzelfde doel had een drie jaar eerder, in 1974, verschenen proza-achtig werkje onder zijn eigen naam: Vlaamse vlooien of de bliksemcarrière van Sebastiaan V.

Paardemenner dr. ec. (marketing ecoloog), uitgegeven door Ad. Donker te Rotterdam. Deze beide publicaties laten zien dat schrijven niet Mohrs sterke kant was. Als belangrijkste boodschap zijn wellicht de initialen van de hoofdpersoon uit het Vlaamse vlooien-boekje te beschouwen: svp, de afkorting van het Franse s’il vout plait, als het u behaagt. Als reclameman en toegepast kunstenaar had hij de artistieke opdracht zijn opdrachtgevers tevreden te stellen.

Er is weinig over het werk van Ben Mohr gepubliceerd. Een van de weinige gefundeerde artikelen van tijdgenoten was de kritiek die Kasper Niehaus in 1941 in De Telegraaf publiceerde naar aanleiding van een dubbeltentoonstelling van het werk van Mohr en Pam G. Rueter in de expositiezaal van G.H. Bührmann’s Papiergroothandel in Amsterdam. Van Mohr waren boekomslagen en boekbanden, letterwerk en boekaffiches te zien. ‘Deze omslagen zijn niet bestemd om lang bewaard te worden maar het zijn uitmuntende “blikvangers” die iets meedelen zonder te schreeuwen,’ schreef Niehaus. Maar het ‘ontbreekt Mohr allerminst aan een fijn schaalgevoel dat hij vooral uit in zijn prachtige letterwerk, waarbij het aankomt op fracties van millimeters. Hij is verzot op het tekenen van letters; […] wanneer hij zich tot zuiver grarische middelen beperkt en zijn boekaffiches, -banden en -vignetten alleen letters voorstellen geeft hij het oog vreugde. Zij hebben geen enkel sierraad aan, maar zijn fraai door hun sierlijke vorm en hun samenstelling bewonderenswaardig van evenwicht. Zijn stofomslagen […] zijn niet abstract of onder-

werploos maar hebben een voorstelling die betrekking heeft op de inhoud van het boek’. Een omslag van Mohr is, zo luidt de bondige karakterisering van Niehaus, een ‘grafische “slagzin”’.

De ontwerpen van Ben Mohr zijn de laatste jaren steeds meer in de belangstelling geraakt van liefhebbers en kenners van boekbanden en omslagen, en de reden daarvoor zou wel eens de tijdloze herkenbaarheid kunnen zijn. Mohrs collega Paul Guermonprez (1908-1944), de van oorsprong Belgische fotograaf die medeoprichter was van het reclamebureau co-op2, dat tussen 1932 en 1942 voor zeker honderd boekversieringen tekende, formuleerde in het al vermelde artikel ‘Randgebieden der reclame’ welke taak een stofomslag had behalve stof tegenhouden: het moest ‘helpen het boek verkopen!’ Daarom moet het aan enkele eisen voldoen, zoals: ‘inhoud en karakter van het boek op zodanige wijze weergeven, dat dit boek tussen de vele andere boeken in een etalage de aandacht trekt van den voor dit boek in aanmerking komenden lezer, zijn interesse wekt en hem tot kopen animeert.’ En hoewel de inhoud er voor de huidige koper minder toe doet, is juist het blijkbaar tijdloze onderscheidende uiterlijk van de door Ben Mohr vormgegeven boeken dat wat verzamelaars en anderen na driekwart eeuw nog aantrekt.

Bronnen

Gegevens en illustraties afkomstig uit de collecties van de auteurs, behalve De Schaduw grijpt in van Havank (collectie Hillebrand-Komrij) en de zelfkarikatuur en de portretfoto van Mohr (mevrouw M. Kappelle-Mohr).

Verder:

Archiefmateriaal in bezit van mevrouw M. Kappelle-Mohr, Amsterdam.

Archief uitgeverij H.J.W. Becht, Universiteitsbibliotheek Amsterdam.

Fondscatalogi en andere informatie over diverse uitgeverijen in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam.

Correspondentie met Dick Bruna, Wouter van Oorschot en Reinold Kuipers †.

C.J. Aarts, Havank-Bibliografie (Amsterdam 2000).

P[aul] G[uermonprez], ‘Randgebieden der reclame’. In: Officieel Orgaan van het Genootschap voor Reclame, 5 (1936), afl. 10, p. 212.

K. Niehaus, ‘Teekenaars, die het boek versieren. Pam G. Rueter en B. Mohr. Ex-libris, boekbanden, vignetten en letters’. In: De Telegraaf, 13 maart 1941.

Louis Saalmink, ‘De Dwergenreeks’. In: Bulletin [van de Sticking Drukwerk in de Marge], afl. 20 (1992), p. 31.

De digitale krantencollectie van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag.

Koopkrachtinformatie op http://www.iisg.nl/hpw/calculate.php.

http://sites.google.com/site/mohrboekverzorger

Monica Soeting
Interviewtje spelen
De autobiografieën van Cissy van Marxveldt en Emmy Belinfante-Belinfante

monica soeting (1955) is journal manager van het European Journal of Life Writing, en werkt aan een biografie van Cissy van Marxveldt. Ze publiceerde samen met Dik van der Meulen Hoe schrijf ik een biografie, een kritische inleiding. Met ingang van dit nummer is Monica Soeting, eerder hoofdredacteur van Biografie Bulletin, toegetreden tot de redactie van De Parelduiker. Ze neemt de plaats in van Wieneke ’t Hoen, die uitgever-directeur is geworden van Uitgeverij Bas Lubberhuizen.

‘Ons land,’ schreef de letterkundige Anthonie Donker in 1930, ‘[telt] circa honderd dames die met een breipen romans haken.’1 Daarmee suggereerde hij niet alleen dat schrijvende vrouwen een nieuw verschijnsel waren, maar ook dat deze vermeende noviteit niets aan de kwaliteit van de Nederlandse literatuur toevoegde. Maar romanschrijvende vrouwen waren volgens letterkundige Erica van Boven helemaal niet nieuw in die tijd. Wel constateert ze dat er sinds het einde van de negentiende eeuw meer romans van vrouwen verschenen dan daarvoor. ‘Al vanaf de opkomst van de roman waren er in Nederland vrouwen die dit genre beoefenden,’ schrijft ze in Een hoofdstuk apart. ‘Vrouwenromans’ in de literaire kritiek 1898-1930. ‘De achttiende en negentiende eeuw kenden een aanzienlijke hoeveelheid romanschrijfsters. Maar een echte doorbraak van vrouwen in de romanliteratuur zien we toch pas rond 1900.’2

Een mannelijke aangelegenheid

Dat leidde tot verwarring onder critici als Donker. Hoewel de meeste schrijfsters uit die tijd geen groepen of bewegingen vormden, zoals veel mannelijk collega’s dat wel deden, werden ze toch vaak gezien als een aparte klasse die een minderwaardige categorie literatuur produceerde: de damesroman. Dat veel van de schrijfsters succes hadden met hun werk sprak helemaal tegen hen, want echte kunst was iets voor de elite, vond Menno ter Braak. Damesromans waren synoniem aan commercialiteit en pulp. Zo sprak Ter Braak ‘van “onze vrouwelijke best-sellers” die “er dan waarachtig in geslaagd [zijn] de belangstelling van een volk, wat zeg ik, een natie, tot kopens toe te stimuleren!”’3 Dat was uiteraard niet als een compliment bedoeld, maar als kritiek en waarschuwing. Critici als Ter Braak richtten zich, zegt Van Boven, met ‘verwijten van literaire commercialisering en vervlakking niet al-

leen tegen individuele succesvolle schrijfsters, maar tegen de vrouwelijke soort in het algemeen’.4

De dichter Jan Engelman onderschreef Ter Braaks oordeel, en voegde daaraan toe dat kunst een mannelijke aangelegenheid was.5 Die negatieve kritiek en bijbehorende stigmatisering hebben ertoe bijgedragen dat het merendeel van de schrijfsters uit het begin van de twintigste eeuw niet in de literaire canon is opgenomen. Het grootste deel van de honderd schrijfsters komt daarom ook niet in latere overzichtsboeken voor.

Dat laatste geldt ook voor een al even groot aantal vrouwelijke auteurs die in dezelfde tijd samen honderden boeken schreven die door duizenden mensen werden gelezen: de schrijfsters van meisjesboeken. In dit geval kun je van een dubbele handicap spreken, want het gaat hier immers om schrijfsters die voor meisjes publiceerden. Wie kent nog de boeken van T. Jager-Meursing, Lydia Hamstra-Baarschers of Marie Ovink-Soer? En wie heeft er gehoord van D. Menkes-van der Spiegel, Ada Tijmes-Jonkman of Anna Hubert van Beusekom? Toch voldeden deze auteurs in het interbellum aan de grote vraag naar boeken voor en over opgroeiende meisjes. Het is verrassend hoeveel romans er tussen het einde van de negentiende eeuwen de Tweede Wereldoorlog over hbs-meisjes verschenen. Joop ter Heul en Jet van Marle zijn weliswaar de bekendste scholieren uit die tijd geworden, maar ze zijn slechts twee van vele tientallen. Ook werkende jonge vrouwen komen vaak voor in meisjesromans uit die tijd.6

Toch kun je bij de meisjesboekenschrijfsters al net zo min van een homogene groep spreken als bij de schrijfsters van volwassenenromans. Als je al een indeling zou willen maken, zou je kunnen zeggen dat sommige schrijfsters zich tot taak hadden gesteld meisjeslezers bij te staan bij hun ontwikkeling, terwijl anderen louter schreven om hun publiek te vermaken. Maar ook dat gaat niet helemaal op. De vrolijke romans van Cissy van Marxveldt, zoals de Joop ter Heul-serie en Een zomer-zotheid, hebben een onderhuidse en soms niet eens zo onderhuidse moraal, terwijl Emmy Belinfante-Belinfante zich in haar vijftien opvoedkundig getinte romans moeite gaf haar lezeressen ook te vermaken. Interessant genoeg zijn dit nu juist twee schrijfsters die zichzelf wel als een groep – zij het een kleine – presenteerden. Daarbij is de ene beroemd gebleven, terwijl van de andere tegenwoordig nagenoeg niemand meer heeft gehoord. Maar Belinfante-Belinfante was dankzij haar boeken, artikelen, recensies (onder andere voor de avro-radio) en verhalen in het interbellum minstens zo bekend als Van Marxveldt. Daarom verdient zij meer aandacht dan zij in de naoorlogse tijd heeft gekregen. Al was het maar om ons cultureel geheugen op te frissen.

Vrouw van de wereld

Cissy van Marxveldt en Emmy Belinfante-Belinfante ontmoetten elkaar, voor zover is na te gaan, in 1928. Belinfante-Belinfante, een tante van de journaliste Emmy J.

Belinfante (net als zij in 1875 geboren en in 1944 gestorven), was medewerkster van het tijdschrift De Hollandsche Revue. In haar rubriek ‘Dames-Kroniek’ schreef ze over werkende vrouwen ‘op ieder gebied’. In 1928 interviewde ze hiervoor Van Marxveldt. Zes jaar later, in 1934, vertelde ze in een tweede interview met Van Marxveldt, dit keer voor het tijdschrift Contact, hoezeer ze in 1928 tegen het gesprek had opgezien. ‘Ik betrapte m’n hart op vreemde buitelingen toen ik aan Cissy’s huis in de Lomanstraat aanbelde,’ vertelt ze. ‘Hoe zou ze zijn? Aanstellerig, stroef, gewichtig?’7 Het viel allemaal mee. Hoewel Van Marxveldt een wereldse en geraffineerde indruk maakte, raakte Belinfante-Belinfante gecharmeerd van haar eerlijkheid en spontaniteit. Bovendien bleek niet alleen de interviewster met haar zenuwen te hebben geworsteld. Ook de geïnterviewde had zich, zoals Belinfante-Belinfante vertelt, druk gemaakt over het gesprek:

Samen lachen we nog vaak om dat eerste interview en we weten nu, dat we er allebei even hard tegen opgezien hebben. Toen ik die middag bij haar weg ging – ik was onbehoorlijk lang gebleven, circa 2 1/5 uur! – zei Cis – en haar geestige oogen twinkelden van pret: ‘Ik heb er zó tegen op gezien om geïnterviewd te worden en wat is ’t me meegevallen. Weet u, dat ik de hele week al interviewtje gespeeld heb met al m’n vrienden? Die waren dan mevrouw Belinfante, stelden

me de gekste vragen en ik trachtte er naar behoren op te antwoorden. Komt u me gauw weer eens interviewen, ik ben er nu zo lekker aan gewend.’8

Dat klinkt erg openhartig en innemend, maar het is de vraag in hoeverre het waar is. Van Marxveldt had zich zeker al een keer eerder laten interviewen, en Belinfante-Belinfante was niet alleen veertien jaar ouder dan Van Marxveldt, maar minstens even ervaren en bekend. Haar eerste boek (ze zou veertien titels publiceren) was in 1919 verschenen, en ze schreef niet alleen voor Hollandsch Maandblad maar ook voor het Algemeen Handelsblad, Contact, Nova9 en het literaire blad Nederland. Als redacteur stelde ze Jacob van Campen’s kalender voor gezin en jeugd samen. Bovendien kon je haar, meer dan Van Marxveldt, een vrouw van de wereld noemen. Op 30 april 1903 was ze getrouwd met Raphaël Cohen Belinfante, een neef, die in 1925 zijn loopbaan als hotelier bekroonde met het directeurschap van het chique Amstel Hotel in Amsterdam. Daar logeerden niet alleen beroemdheden uit Hollywood maar ook (voormalige) staatshoofden, zoals ex-koning Alfons van Spanje. Met hem staat Raphaël afgebeeld op de voorpagina van Algemeen Handelsblad van 5 september 1935. Emmy (‘tante Em’ voor de kinderen van Van Marxveldt) vierde er de publicaties van haar nieuwe boeken, samen met haar vrienden, onder wie Van Marxveldt en haar man.

De Belinfantes woonden op de Huddekade, schuin tegenover het hotel. Ze stamden uit een familie die al sinds het begin van de negentiende eeuw naam maakten als schrijvers en uitgevers. ‘In 1802’ schreven Joost Divendal en Henriëtte Lakmaker in hun biografie van Emmy J. Belinfante, ‘legden Mozes en Jacob [voorvaderen van de beide Emmy’s] het fundament van wat in de negentiende eeuw tot een klein familie-imperium zou uitgroeien, door de boekhandel/uitgeverij Belinfante en Compagnie op te richten. Hun grote project was de stichting van het eerste Nederlandse persbureau.’10 Raphaël, geboren in Amsterdam in 1880, was de zoon van een musicus en een neef van R. Sequeira, die vóór hem directeur van het Amstel Hotel was geweest. Van Marxveldt daarentegen stamde uit een Friese arbeidersfamilie, hoewel haar vader, onderwijzer en later hoofdonderwijzer in Heerenveen het net als zijn broers en zusters verder had geschopt dan zijn ouders.

Naar Zandvoort

Hoe het ook zij, de schrijfsters raakten bevriend. Al kort na het eerste interview maakten ze plannen voor het uitgeven van een gezamenlijk boek. Dat verscheen in 1930 onder de titel Confetti bij uitgeverij Valkhoff in Amersfoort. In het eerste hoofdstuk vertelt Van Marxveldt hoe het allemaal was begonnen. Op een mooie dag hadden ze besloten samen met de trein naar Zandvoort te gaan. Onderweg stelde Belinfante-Belinfante haar vriendin voor een boek te schrijven waarin ze ‘àl de vragen van àl de meisjes, die we zoo voor en na op onze schrijftafel hebben vergaard, in één slag te beantwoorden’. Dat geeft een goed idee van hun beider popu-

lariteit. Maar het boek zou over meer moeten gaan. ‘Kind,’ had Belinfante-Belinfante volgens Van Marxveldt gezegd, ‘ik zit plotseling vol copie! We zullen schrijven over onze kinderen, over onze huisdieren, over onze werkkamer en…’ ‘Onze dienstboden,’ had Van Marxveldt aangevuld, maar dat had Belinfante-Belinfante afgewezen, omdat ze al 23 jaar dezelfde juffrouw had. Heel anders dan Van Marxveldt, die er op zijn Joop ter Heuls in twaalf jaar al enige had versleten.11 Nadat ze in Zandvoort waren aangekomen, hadden ze kort in zee gezwommen en met een paar kinderen op het strand gepraat. Daarna hadden ze in het beroemde Zandvoortse Hotel d’Orange geluncht en op het succes van hun voorgenomen werk gedronken. ‘Dat onze vele vriendinnen het met vreugde mogen ontvangen,’ had Belinfante-Belinfante gezegd, en Van Marxveldt had zich daarbij aangesloten.

Het boek bevatte meer dan biografische schetsen alleen. Geïllustreerd met foto’s en tekeningen van Hans Borrebach staan in Confetti verhalen van beide schrijfsters, gedichten en van Van Marxveldt een verslag van een vliegtocht. Belinfante-Belinfante geeft bovendien praktische raadgevingen aan meisjes en jonge vrouwen voor het huishouden en de manier waarop ze zich in het openbaar moeten gedragen. De twee autobiografietjes zijn het interessantst, omdat ze waarschijnlijk de enige twee nog beschikbare zelfportretten van de schrijfsters zijn. Van Van Marxveldt is weliswaar ook een klein aantal interviews over haar leven en werk bewaard gebleven, maar die zijn, zo mag je aannemen, door anderen geschreven. Documenten over Belinfante-Belinfante zijn sowieso uiterst schaars. Zij schreef wel over Van

Marxveldt, maat van Van Matxveldt zijn er geen artikelen over haar bekend.12 Recensies van Belinfante-Belinfantes romans kun je nog wel vinden. Daarin gaat het vaak om de lessen die meisjes uit haar verhalen kunnen trekken, of om het al te frivole karakter van haar personages – niet heel veel anders dan in de recensies van de boeken van Van Marxveldt, hoewel die over het algemeen positiever werden ontvangen en meer aandacht kregen. Belinfante-Belinfante gebruikte net als Van Marxveldt veel van haar eigen ervaringen voor de stoffering van haar meisjesromans. Zo werkt Norine, de hoofdpersoon uit Contrasten (1931), in een hotel dat verdacht veel op het Amstel Hotel lijkt. Maar liefst tien bladzijden wijdt Belinfante-Belinfante in dit boek aan een rondleiding door de luxueuze kamers en voor die tijd supermoderne keukens vol handige apparaten, zoals een koffie- en een thee-machine. Gelukkig verscheen er in De Hollandsche Revue van september 1926 een ‘Karakterschets’ van Belinfante-Belinfante. Als we meer over haar leven te weten willen komen, kunnen we afgaan op haar verhaal in Confetti én op dat van Van Matxveldt, want een vergelijking tussen beide autobiografische schetsen maakt meer duidelijk dan het lezen van Belinfante-Belinfantes autobiografische teksten alleen.

Dartel

‘Karakterschets’ uit De Hollandsche Revue gaat eerst in op de gebruikelijke verwarring tussen de kinderboekenschrijfster Emmy Belinfante-Belinfante en de journaliste Emmy J. Belinfante. Vervolgens gaat de anonieme auteur in op de geschiedenis van de familie Belinfante. ‘In de Nederlandse journalistieke wereld,’ stelt hij of zij, ‘hebben in de loop der jaren weinig namen zóóveel klank gekregen als de naam van de Belinfantes. In de schrijvende wereld van de residentie en in die van de hoofdstad waren en zijn Belinfantes trouwe en excellente dienaren van de Pers. In de Nederlandsche persannalen zou men gevoeglijk kunnen spreken van “het geslacht der Belinfantes” en van dit geslacht der penvoerders, dat op zoo voortreffelijke wijze door geschriften van allerlei aard de gemeenschap dient, is mevrouw Emmy Belinfante-Belinfante een telg, die den ouden en gevestigden naam alle eer aan doet.’13

Dan wordt naar de veelzijdigheid van Belinfante-Belinfantes werk en karakter verwezen. Ze heeft een opgewekt humeur, stelt de auteur van het artikel vast, en ze schrijft niet alleen, maar ze musiceert ook, en ze danst. Dat laatste is belangrijk, want anders dan de meeste mensen denken, is Belinfante-Belinfante als schrijfster van jeugdboeken geen oude dame met een ‘afgezakte bril op de neus in een gemakkelijke stoel met een zoeten glimlach om de mond’ die zich schrap zet tegen de moderne geest. Integendeel, Belinfante is jong van geest en ‘nog vaak zóó dartel en uitgelaten dat ouderen, van haar leeftijd, bedenkelijk schuddebollen.’14 Daarin, vervolgt de auteur, ligt ook het succes dat zij als schrijfster heeft, want zij richt zich in haar kunst op het leven, niet andersom. En schrijven voor de jeugd ‘is kunst en ’t is lang niet het gemakkelijkste genre’.15

Dan gaat het artikel in op de loopbaan van Belinfante-Belinfante. Die debuteerde met een novelle in het zondagsblad van Nieuws van den Dag, waarvan haar oom bureauchef was. Ze bleef novellen publiceren tot ze kinderen kreeg, en toen die ouder waren geworden, begon ze weer te schrijven. In 1919 publiceerde ze een jongensboek, Het hol van Kaan, en in 1921 haar eerste meisjesboek, Casa Blanca. We komen vervolgens te weten dat ze in Wijk aan Zee en Beverwijk woonde, en dat ze daar maandenlang het bed moest houden. In de resterende drie bladzijden van de karakterschets gaat het dan over Belinfante-Belinfantes werk, dat poëtisch wordt genoemd, en vrij van pedagogische ‘opzettelijkheid’. Belinfante-Belinfante, zegt de auteur, weet intuïtief hoe zij de jeugd moet bereiken. Daarin schuilt de kracht van haar boeken:

Methodes en systemen van Dalton en Montessori bestudeert ze niet en met opvoedkundige problemen, – het woord is al iets verschrikkelijks voor haar -, houdt ze zich niet op. En tòch, neen, juist dáárom hebben haar boeken een grote peadagogische waarde, omdat het allemaal zoo vanzelf komt, omdat ze met een gevoelig hart en ene ruimen blik in het leven rondkijkt en dan maar schrijven gaat, zoo van-zelf weg, iederen morgen, iederen dag, als de huishouding haar even met rust laat, een paar uurtjes.16

Ook haar manier van schrijven is spontaan en onbestudeerd, stelt de schrijver vast. Van een duidelijke schrijftechniek is bij haar geen sprake. Omdat ze ‘met haar eigen kinderen kind’ bleef, is ‘haar werk zoo zuiver kinderlijk zonder dat het met opzet kinderlijk heeft willen zijn’. ‘Ze schrijft zooals het in haar opkomt, en de woorden staan al lang zwart op wit vóór ze zijn gewogen op de weegschaal ener pretentieuse opvoedingsleer.’17 Ten slotte gaat het artikel nog even in op haar vaste tekenaar, haar pleegzoon Wam Heskes (1891-1973), en op haar hobby’s: ze vindt het leuk om ‘uit de lijnen van de hand te lezen’ en ze houdt van honden.18

Het klinkt tamelijk tegenstrijdig, deze karakterschets. Hier wordt aan de ene kant een succesvolle, professionele schrijfster voorgesteld, en aan de andere kant een vrolijke huisvrouw, die alleen dan aan haar boeken werkt, als het huis aan kant is. Maar in elk geval gaat de schets voor het grootste deel over Belinfante-Belinfantes werk en haar poëtica, dus niet alleen over haar leven als huisvrouw en moeder.

Instantaneetjes

In de autobiografische schetsen in Confetti vertellen beide schrijfsters vooral over hun verhouding met hun lezers en de geschiedenis van hun carrière. Van Marxveldt begint haar twintig bladzijden lange autobiografie, ‘Wat voorbij ging’, met een excuus aan al haar fans die haar ooit schreven, maar nooit antwoord kregen. Dan geeft ze tien bladzijden lang een verslag van haar ontwikkeling als schrijfster. Ze laat weten dat ze al als hbs’er verhalen schreef, maar dat ze na het lezen van

School-Idyllen van Top Naeff haar eigen schrijfsels verscheurde. Ze vertelt hoe ze niet lang daarna toch een verhaal in een plaatselijke krant publiceerde, hoe een huisvriendin voor haar een plaats op een kostschool in Engeland regelde en hoe ze daar als vijftienjarige een dagboek bijhield. Ze vertelt over de korte tijd waarin ze als leerling-journaliste en als secretaresse werkte en hoe ze destijds onder het pseudoniem Betty Bierema een roman over haar kantoorervaringen had uitgegeven.19 Die periode sluit ze af met de veelzeggende mededeling: ‘En toen… toen kwam Leo van Dil in mijn leven.’ Interessant genoeg gebruikt ze de naam van de fictieve echtgenoot van de fictieve Joop ter Heul voor die van haar eigen man, die Leo – of eigenlijk Leon – Beek heette. Na de ontmoeting met Leo begon haar carrière pas goed, zegt ze, want Leo zette haar aan tot het schrijven van De H.B.S. tijd van Joop ter Heul, dat in 1919 voor het eerst werd gepubliceerd. Daarna heeft Van Marxveldt het vier bladzijden lang over het ontstaan van de Joop ter Heul-serie en de mensen op wie de verschillende personages zijn gebaseerd. Ze sluit ‘Wat voorbij ging’ af met een anekdote over een van haar zoontjes.

Ook Belinfante-Belinfante begint haar vijfentwintig en een halve bladzijden tellende autobiografische ‘Instantaneetjes’ met een verslag van het begin van haar schrijverscarrière. Dan vertelt ze kort over Het hol van Kaan. Daaraan is een grappig voorval verbonden, zegt ze:

De uitgever had me n.l. verzocht dit te onderteekenen met E. Belinfante, omdat het den verkoop van het boek zou schaden, als het publiek zag, dat het door een vrouw geschreven was. Zoo werd dus in de verschillende kritieken gesproken over ‘het jongensboek van den heer Belinfante’ en menigmaal werd me gevraagd of de schrijver van ‘Het Hol van Kaan’ een broer van me was.20

Daarna gaat ze, ook weer net als Van Marxveldt, in op de mensen die model stonden voor haar personages en de ervaringen die ze in haar boeken verwerkte. De hoofd-persoon van Mies Demming (1925) is gebaseerd op ‘een vriendin-nicht, een geestige vrolijke Frans, die werkelijk op een uitgeverskantoor was’ – dat doet aan Emmy J. Belinfante denken. Vervolgens vertelt ze verschillende anekdotes over de bewoners uit Wijk aan Zee, waar haar man als hotelier was begonnen en haar kinderen werden geboren; over haar kinderen en over de mobilisatie tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen haar man onder de wapenen werd geroepen en zij in Wijk aan Zee inkwartiering kreeg van Nederlandse soldaten. Ook op een amateurtoneeluitvoering waarin zij de hoofdrol speelde, gaat ze uitvoerig in en dan vooral op de mallotige tekortkomingen van de spelers, inclusief die van haarzelf. Vier bladzijden wijdt ze ten slotte aan haar huis in Amsterdam en haar werkkamer:

Ons huis is zoo typisch gebouwd. Het staat op een hoek, zodat je aan één kant het drukke Tulpplein bewoond [sic], aan den andere kant de rustige Huddeka-

de. Aan één kant als overbuurman het statige Amstel Hotel, waar schitterende auto’ s aanzoemen, interessante vreemdelingen, als donkere Maharadja’s, met bekoorlijke, gesluierde, vrouwtjes naar binnen schrijden, aan den anderen kant voor de huisdeur schepen in het water, waar in de zon het kleurig waschgoed wappert, hel-blonde kinderen de loopplank op- en afwippen, dé hond, de schippershond, de spitse oortjes omhoog, het schip bewaakt.21

Met een bladzijde over haar eigen huisdieren eindigt haar verhaal, precies zoals de ‘Karakterschets’ in De Hollandsche Revue.

Misplaatste bescheidenheid

Het klinkt allemaal erg vrolijk en openhartig. Maar met deze beide zo ogenschijnlijk weinig opzienbare autobiografieën is iets aan de hand. Als je het verhaal van Van Marxveldt uit Confetti vergelijkt met wat ze in verschillende interviews over haar leven vertelt, moet je vaststellen dat ze steeds iets anders zegt. Je zou haar zelfs van liegen kunnen betichten. Want uit haar ongepubliceerde dagboek blijkt dat ze negentien was toen ze naar Engeland ging, en dat ze pas na een verblijf van twee maanden als au pair bij een gezin in Coventry naar de kostschool vertrok, op voor-spraak van haar werkgevers. En zo is er meer wat haar levensverhalen onbetrouwbaar maakt. Haar verslag over het lezen van School-Idyllen leidt er in de ene versie toe dat ze haar eigen schrijfprobeersels vernietigt, en in de andere dat Naeffs roman haar juist inspireerde om verder te schrijven. Bovendien wekt ze steeds de indruk dat ze uit de hogere burgerklasse stamde in plaats van uit een Fries arbeidersmilieu. Belinfante-Belinfante lijkt in haar autobiografische schets juist het omgekeerde te doen. Geen woord over de positie van haar man, die niet alleen directeur was van het Amstel Hotel, maar ook directeur van de Buffet Maatschappij ‘E Pluribus Unum’, voorzitter van de Amsterdamse afdeling van de Horecaf, commissielid van de Gemeentelijke Arbeidsbeurs en van de Amusementscommissie van de vvv.22 Belinfante-Belinfante gaat evenmin in op de vele artikelen die ze schreef noch op haar functie als redacteur van De Hollandsche Revue. De aandacht die ze in haar autobiografische schets in Confetti aan haar huis en haar kinderen besteedt laten je bijna denken dat het schrijven een hobby was, in plaats van werk. Daartoe draagt ook de beschrijving van haar werkkamer bij. Een ‘gezellig vertrek’ noemt ze het. De boeken in haar kast heeft ze allemaal cadeau gekregen, en de vele lampen, lampenkappen, kleedjes en kussens zijn of door haar dochter of door bevriende kunstenaars gemaakt. De schilderijen aan de muur heeft ze van bevriende schilders gekregen. Maar: ‘Ik heb geen tentoonstelling aan m’n muren van portretten van de bevriende artisten. Die heb ik in een groote lade van m’n bureau en ik kijk er af en toe met groot genoegen naar.’ Het is dus bescheidenheid troef. Overigens is wat Belinfante-Belinfante over haar kinderen weglaat belangrijker dan wat ze over hen schrijft:. Ze vertelt niet dat ze in september 1903 van een zoontje was bevallen, dat twee jaar daarna overleed.

Ook van andere schrijvers is in beide levensbeschrijvingen geen sprake – je krijgt de indruk dat Van Marxveldt en Belinfante-Belinfante alleen elkaar als collega’s kenden. Al die bescheidenheid en de vele kinderlijke uitdrukkingen als ‘interviewtje spelen’ irriteren, als je bedenkt hoe productief, professioneel en succesvol Van Marxveldt en Belinfante-Belinfante waren. Ook de vele onderbrekingen van de verhaallijn en de huiselijke verwijzingen naar kussens, lampenkappen en komische dorpelingen gaan na verloop van tijd lichtelijk op je zenuwen werken. Vonden ze de inrichting van hun huis werkelijk belangrijker dan hun werk? Je zou er Donker c.s. bijna om gelijk gaan geven.

Liefhebbende echtgenote en moeder

Op welk voorbeeld Van Marxveldt en Belinfante-Belinfante de vorm van hun levensverhalen in Confetti baseerden, is niet helemaal duidelijk. Feit is dat Van Marxveldt zichzelf presenteert als een dame van goede komaf, die door haar man werd aangezet tot het schrijven van luchtige meisjesboeken. Voor haar plezier, wel te verstaan. Belinfante-Belinfante legt voortdurend de nadruk op haar moederschap en haar zorg voor het huishouden. Toch publiceerden ze bijna jaarlijks romans die volop aandacht kregen in de pers en vaak werden herdrukt. Ze schreven tientallen artikelen voor tijdschriften en dagbladen. Ze waren populair en verdienden goed. Ze hadden status.

En precies daarin ligt het probleem. Populaire schrijfsters produceerden pulp, zei immers Ter Braak. Ze waren broodschrijfsters zonder talent en zonder roeping. Ze hadden geen verstand van kunst, vond niet alleen Engelman. Hoe presenteer je jezelf dan als een niet-subversieve schrijfster van bescheiden afkomst die, zoals Van Marxveldt, bij het establishment wil horen? Of als schrijfster van goede komaf, die liever jeugdliteratuur schrijft dan artikelen voor volwassenen, zoals Belinfante-Belinfante? Je zwakt je talenten af en doet alsof het schrijven niet het belangrijkste is, en zeker niet als bron van inkomen. Je laat zien dat je weet dat de uiteindelijke bestemming van ieder meisje aan de zijde van haar echtgenoot ligt. Je stelt je bescheiden en vooral passief op. Alleen zo kun je hopen aan het predikaat ‘breiende schrijfster’ te ontkomen.

Dat deden niet alleen Van Marxveldt en Belinfante-Belinfante. Schrijfsters waren lange tijd meer dan schrijvers gebonden aan sociale conventies van bescheidenheid en discretie, zoals Riet Paasman duidelijk maakt in Leven in letters, haar studie naar autobiografieën van Nederlandse vrouwelijke auteurs. Of, zoals Sandra M. Gilbert en Susan Gubar het in hun beroemde boek The madwoman in the attic het uitdrukken:

[…] the literary woman has always faced […] degrading options when she had to define her public presence in the world. If she did not suppress her work entirely or publish it pseudonymously or anonymously, she could modestly confess her female ‘limitations’ and concentrate on the ‘lesser’ subjects reserved for ladies as becoming to their inferior powers.23

Daarbij maakte het niet veel uit of je feministe was of niet. In haar biografie van Aletta Jacobs gaat Mineke Bosch uitgebreid in op Jacobs’ Herinneringen, die in 1924 verschenen. Ook deze autobiografische tekst blijkt niet altijd ‘waar’ te zijn. Op zich is dat geen probleem. Een autobiografie, benadrukt Bosch, is nu eenmaal ‘geen simpele reflectie […] van leven of persoonlijkheid, maar altijd een constructie die deels persoonlijk is en deels ook de sporen draagt van een specifieke discursieve (sociale en culturele) context.’24 Verwijzend naar When memory speaks. Reflections on au-

tobiography van Jill Kerr Conway, stelt Bosch vast dat voor vrouwen, anders dan voor mannen, geen heldenverhalen bestaan als archetype voor een autobiografie. Dat heeft gevolgen voor de manier waarop vrouwen over zichzelf schrijven en spreken:

Voor vrouwen blijkt een ander onderliggend verhaal te gelden – dat van de mystica die relaas doet van haar mystieke ervaringen die draaien om de ‘insignificance of the will’ en de realiteit tot een machtige Ander (God). Vandaar de moeite die het veel vrouwen (nog steeds) kost om een duidelijk en hoorbaar ‘ik’ aan het woord te laten. Dit plot werkt ook door in de seculiere vrouwenverhalen, die bovendien zijn beïnvloed door de burgerlijke preoccupatie met romantische liefde, huwelijk, familieleven en eigendom. Naar Conway laat zien geldt dit zelfs voor de ‘feminist plots’ in de autobiografieën van beroemde negentiende-eeuwse feministen […].25

Bosch ziet opmerkelijke overeenkomsten tussen de herinneringen van de Amerikaanse grondlegster van de Amerikaanse vrouwenbeweging, Elizabeth Cady Stanton, en die van Jacobs. Beide auteurs besteden meer aandacht aan hun vaders dan aan hun moeders, en beiden leggen ze de nadruk op hun rol als liefhebbende echtgenote en moeder. Zelfs de vorm van hun teksten toont gelijkenis: ‘[…] de steeds onderbroken chronologie waardoor de lineaire opbouw van een publiek heldinnendom kon worden voorkomen, het inlassen van talloze anekdotes en het letterlijk en uitvoerig citeren van diverse bronnen: brieven, toespraken en ooggetuigen.’26

Dat laatste komt niet voor in de schetsen van Van Marxveldt en Belinfante-Belinfante. Bovendien noemt Belinfante-Belinfante haar moeder als degene die haar bij het schrijven had gestimuleerd. Maar verder passen de autobiografische schetsen van Van Marxveldt en Belinfante-Belinfante als gegoten in Bosch’ karakterisering. De onderbroken chronologie en steeds andere levensverhalen waarmee ze iedere zweem van doelgericht handelen en ambitie vermijden, de anekdotes over hun beginnend schrijverschap, de verwijzingen naar de kinderen en de benadrukking van hun eigen slechte eigenschappen (beide schrijfsters geven voortdurend voorbeelden van hun vermeende luiheid en slordigheid) – dat alles onderstreept hun strategie om niet tot de pulpproducerende, commerciële, met breipennen schrijvende dames te worden gerekend en al helemaal niet tot ambitieuze manvrouwen die het schrijven tot roeping hebben verheven. In plaats daarvan presenteren ze zich als dames met een hobby, die zich ervan bewust zijn dat ze geen literatuur produceren, maar luchtige lectuur (Van Marxveldt) en meisjesboeken met een opvoedkundige boodschap (Belinfante).

Joodse vrouw

Hoe het afliep weten we. Van Marxveldt is de literatuurgeschiedenis ingegaan als schrijfster van bakvisliteratuur, die je verder niet serieus hoeft te nemen, ook niet wat haar invloed op haar lezers betrof. Aan haar werk wordt gelukkig sinds de opkomst van genderstudies serieuze aandacht besteed. Belinfante-Belinfante kwam deze eer niet toe. Zij verdween uit de annalen. Maar daaraan waren niet alleen de opvattingen van Nederlandse letterkundigen schuld. In 1940 veranderde Belinfante-Belinfante van geacht en geëerd schrijfster van kinderboeken in een joodse vrouw tout court. Raphaël werd als jood ontslagen uit zijn functie van directeur van het Amstel Hotel. De familie had kunnen vluchten, net als twee personages uit Emmy’s roman Wisselend getij (1934) dat doen. In dit verhaal emigreren een joods meisje en haar broer uit Berlijn via Nederland naar Palestina, nadat hun vader, een chirurg, is ontslagen. Beiden worstelen met gevoelens van angst, woede en hoop. Als ze de mogelijkheid krijgen in Nederland te blijven, en het meisje zelfs ten huwelijk wordt gevraagd door een Nederlandse vriend, besluiten ze toch verder te reizen. Uit angst voor antisemitisme, maar ook omdat ze het als heilige plicht ervaren. ‘Ik voel ’t aan als ontrouw aan het Volk waartoe ik behoor, aan schending aan iets Heiligs,’ legt Ruth Mendel uit. ‘Juist nu, juist nu, dat we onze banier hoog en vlekkeloos moeten houden.’27

De Belinfantes echter besloten te blijven. Ze weigerden het aanbod van een invloedrijke Zweedse fabrikant om hen te helpen naar Cuba te vluchten, omdat ze geen uitzonderingspositie wilden innemen. In 1944 werden ze samen met hun zoon Ernst, schoondochter Henriëtte (Jetty) Koord en hun kleinkinderen Ariane en Ralph naar de concentratiekampen gedeporteerd. Emmy stierf op 25 september 1944 in Theresienstadt, negenenzestig jaar oud. Raphaël vond op 31 oktober van dat jaar de dood in Auschwitz. Ernst kwam op 20 februari 1945 in Dachau om het leven. Jetty en de twee kleine kinderen werden op 15 oktober 1944 in de gaskamers van Auschwitz vermoord. Emmy’s en Raphaels dochter Lydia nam het aanbod van de fabrikant wel aan, overleefde de oorlog, en werd vertaalster.

Geraadpleegde literatuur

Anoniem, ‘Emmy Belinfante-Belinfante’. In: De Hollandsche Revue 31 (1926), p. 656-662.

Emmy Belinfante-Belinfante, ‘Cissy van Marxveldt’. In: De Hollandsche Revue 33 (1928), p. 623-626.

Idem, Contrasten (Amersfoort 1931).

Idem, Wisselend getij (Amersfoort 1934).

Idem, ‘Een interview met Cissy van Marxveldt’. In: Contact. Maandblad voor de rijpere jeugd 2 (1934), p. 253-255.

Mineke Bosch, Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid. Aletta Jacobs 1854-1929 (Amsterdam 2005).

Erica van Boven, Een hoofdstuk apart. ‘Vrouwenromans’ in de literaire kritiek (Amsterdam 1992).

Idem, ‘De eeuwige verbinding van schrijfsters, massa’s en middelmaat’. In: De Gids 163 (2000) sept., p. 688-698.

Joost Divendal en Henriëne Lakmaker, Tussen rook, alcohol en mannen. Emmy J. Belinfante 1875-1944 (Amsterdam 2001).

Sandra M. Gilbert en Susan Gubar, The madwoman in the attic. The woman writer and the nineteenth-century literary imagination (New Haven/Londen 2000).

Cissy van Marxveldt en Emmy Belinfante-Belinfante, Confetti (Amersfoort 1930).

Riet Paasman, Levens in letters. Autobiografteën van Nederlandse schrijfsters. Proefschrift UvA (1996).

Rudie Kagie
Een bijzonder geslaagde middag
De Boekenweek van 1969 in De Peperbek te Leeuwarden

rudie kagie (1950) is redacteur van Vrij Nederland. Hij heeft vele publicaties op zijn naam staan, waaronder Boudewijn Büch, verslag van een mystificatie (2004), De eerste neger (2006) en Schuifkaas (2011).

In de Oude Doelensteeg te Leeuwarden, in een smalle pijpenla waar tegenwoordig kruidenwinkel De Pepermolen zit, combineerde slijterij annex boekhandel De Peperbek tussen 1967 en 1977 de verkoop van geestrijk vocht met drukwerk ter verrijking van de geest. Voor schrijvers en dichters die kwamen voorlezen uit eigen werk had De Peperbek altijd inspiratie onder de kurk. Eigenaar Kees H. Veninga (1932-2005), telg (van moederskant) uit het eminente uitgeversgeslacht Luitingh, had besloten de boek- en kantoorboekhandel C.A.J. Luitingh van de kalme Voorstreek te verplaatsen naar een dynamischer adres waar tot dan toe kort klisma’s en kapotjes (‘gummiwaren’) over de toonbank gingen. De Peperbek was nadrukkelijk hip. Zó hip dat de zedenpolitie langskwam vanwege een Verkerke-poster van een blote negerin die met een papierschaar een tiet afknipte.

Vijf schrijvers in de etalage

Veninga bedacht stunt na stunt om de winkel in de belangstelling te plaatsen. De door beeldend kunstenaar Jerre Hakse onstuimig vormgegeven etalages groeiden uit tot een lokale bezienswaardigheid. Vanzelfsprekend mocht de start van de Boekenweek op zaterdag 1 maart 1969 niet ongemerkt voorbijgaan. De boekverkoper verzocht de latere Gerard Reve, die toen als G.K. van het Reve de arbeiderswoning Huize Het Gras in het naburige Greonterp bewoonde, een ‘jeugdherinnering’ van circa 2800 woorden te schrijven, die dan als eigen Boekenweekgeschenk van De Peperbek zou verschijnen. Toevallig had Van het Reve de aanzet tot een tekst in de la liggen die voor de beoogde uitgave mogelijk in aanmerking kwam. Titel: Het Zevende Jaar. Vooralsnog stond alleen een onvoltooide eerste alinea op papier: ‘Verborgenheid, verzegeld, onuitsprekelijk. De Stilte. Offer. De diepten. Weerloos. De Nacht. Met deze en geen andere woorden moet het boek aanvangen dat ik vandaag, op 25 Maart 1968, in diepste verworpenheid begonnen ben te schrijven en dat, mocht het ooit gereedkomen, gewijd en opgedragen moet zijn aan’ – en daar stagneerde het proza. Maar als beginnetje zag het er veelbelovend uit.

Begin december had Veninga het programma rond van de ‘happening’ die hem voor de eerste maart van 1969 voor ogen stond. Het leek hem leuk als tussen twee uur ’s middags en zeven uur ’s avonds de schrijvers G.K. van het Reve, Hubert Lampo en Rinus Ferdinandusse naast elkaar in de etalage gingen zitten, geflankeerd door hun Friestalige collega’s Trinus Riemersma, Reinder van der Leest en Tjitte Piebenga. De literaire publiekstrekkers zouden elk hun laatst verschenen boek signeren.

Op 11 februari 1969 stuurde Van het Reve nog een opgewekte brief waarin hij ‘beste Kees’ H. Veninga geruststelde. Alles zou dik in orde komen, al had de schrijver wel een verzoek: ‘Zou jij, omdat ik zo beroemd ben, iets voor me willen nagaan? Ik wil namelijk iets meer weten over het werk van Mevrouw Curz-Mahler [sic, bedoeld wordt Hedwig Courths-Mahler (1867-1950), auteur van meer dan tweehonderd keukenmeidenromans – rk], want ik wil uitvorsen, welke oermythe in haar werk vertolkt wordt. Hoeveel titels bestaan er van haar (en haar dochters en kleindochters] tezamen? Ligt haar werk nog koerant in de verkoop? Wie is haar Nederlandse uitgever? Heb jij werk van haar in jouw winkel?’ Van het Reve was er, schreef hij, steeds sterker van overtuigd geraakt dat literair ‘sukses’ niet door stijl of originaliteit, maar door archetypische inhoud wordt bepaald. ‘Bezit een kunstenaar nu een knappe, boeiende stijl & een oorspronkelijke beeldspraak, dan is, als zijn thema mythisch van aard gekozen is, zijn sukses natuurlijk extra groot. (B.v. Shakespeare.)’ Van het Reve zou met een toekomstige roman graag wereldwijd een oplage van 49 miljoen exemplaren willen halen, maar voorlopig had hij de handen vol aan De Taal der Liefde waarvan het eerste hoofdstuk in het maartnummer 1969 van Tirade zou verschijnen. Tussendoor kluste hij in huis: ‘Gisteren heb ik het houten plafond in mijn atelier Pari Et Contemni van boven belegd met plastic, om alle naden & kieren af te sluiten. Het heeft wel enig effekt. Zodra het beter weer is, zal ik de buitenmuur in de steeg met ongeveer 1 cm dik zware specie afpleisteren, en die laag tenslotte zwart teren. Nog steeds drink ik niets, dagen lang. Ik word van dat droog staan wel eens prikkelbaar, maar het is toch het beste voor me.’

Maar waar bleef het manuscript dat de auteur had toegezegd en dat aan het be-

van de Boekenweek bij De Peperbek zou verschijnen? Boekhandelaar Kees H. Veninga werd zenuwachtig. Op zondagmiddag 23 februari 1969 – zes dagen voor de feestelijke presentatie van het geplande werkje – reed hij in gezelschap van zijn hoogzwangere echtgenote en zijn tweeënhalf jaar oude dochtertje naar Greonterp, in de hoop een persklare tekst aan Van het Reve te ontfutselen. Over het verloop van deze expeditie valt te lezen in Neem je bed op en wandel, een bundeling brieven van Bert Voeten aan de bevriende uitgever Bert Bakker sr.1 Voeten meent dat de winkel-eigenaar bij de volksschrijver langsging om een drukproef van diens gelegenheidsuitgave af te leveren, maar daarin vergist hij zich: dat exclusieve Boekenweekgeschenk van De Peperbek zag nimmer het licht.

‘Woedende boekverkoper tuigt eerzaam auteur af’

‘Gerard wist dat de boekhandelaar zou komen, maar toen deze bij Huize “Het Gras” aanbelde, werd er niet open gedaan’, schrijft Voeten. ‘Hij belde nog eens – geen reactie. Het kon zijn dat G. de afspraak vergeten was en zich met Teigetje naar zijn Amsterdamse residentie had begeven. Informatie bij de buren leverde echter de verzekering op dat de heer Van het Reve zich wel degelijk in het dorp bevond. “We hebben hem vanmorgen nog zien lopen.” Kees terug naar huis en weer bellen, ditmaal lang en krachtig. Het effect blijft niet uit. Er klinkt gestommel binnen, de voordeur wordt opengerukt en Gerard verschijnt op de drempel, in alle staten van woede. Voor Kees iets kan zeggen, begint G. hem uit te schelden en weg te duwen. De potige bezoeker verweert zich niet, want, zoals hij later verklaart, hij wil vermijden dat er een andere dag in de krant komt: Woedende boekverkoper tuigt eerzaam auteur af. Maar Gerard raakt door het dolle heen als hij ziet dat Kees niet van zijn erf wijkt. Hij besluit op zwaarder geschut over te gaan en rukt van het lage afdak naast de deur een ris pannen, waarmee hij begint te gooien, niet alleen naar Kees, maar ook naar diens bij de auto wachtende vrouw en spruit. Enkele pannen raken het voertuig en veroorzaken blikschade. Nu wordt het de man van De Peperbek te bar; hij duwt vrouwen kind in de auto en komt terug om Gerard een paar dreunen te geven. De burgerschrijver retireert naar de voordeur en van die gelegenheid maakt de boekhandelaar gebruik om zich bij zijn gezinnetje te voegen. Er is nog één moeilijkheid: de weg voor Gerards woning loopt dood en Kees moet aan het eind nog zijn draai zien te vinden. Wanneer hij weer langs Het Gras komt werpt de bewoner zijn laatste pannen naar de auto, gelukkig zonder die te raken.’ Volgens biograaf Nop Maas werd Van het Reve na het voorval ‘platgespoten’ door levensgezel Willem Bruno van Albada (alias Teigetje), die zich daartoe bediende van paraldehyde, ‘een zwaar medicijn, waarmee lijders aan delirium tremens in slaap werden gebracht. Wegens de bijwerkingen is het inmiddels uit de handel genomen.’2

Teigetje laat desgevraagd weten dat het incident hem nog levendig voor de geest staat. ‘Gerard had mij niet verteld over zijn contact met Veninga. Ik heb altijd gedacht dat deze heer een fan van hem was, die ongelegen kwam en door zijn lang-

durig aanbellen Gerards woede opwekte. Toen Gerard met de dakpannen van het klompenhok naar hem ging gooien schrok ik dus, maar het was al te laat. Hij was niet meer te stuiten. Waarom de tekst voor dat Boekenweekboekje er niet is gekomen en waarom Gerard het er daarna bij heeft laten zitten, weet ik niet. Ik kan er alleen maar naar gissen.’

Marga Minco

Dat Bert Voeten in zijn brief aan Bert Bakker het voorval zo nauwkeurig wist te reconstrueren, kwam doordat zijn echtgenote Marga Minco op de valreep door boekhandelaar Veninga was gebeld. Op maandag vroeg hij haar om de daarop volgende zaterdagmiddag 1 maart de wegens ‘een aanval van delirium’ uitgeschakelde G.K. van het Reve te vervangen op de signeersessie in Leeuwarden. De schrijfster wilde best komen, maar het leek haar redelijk als daar een vergoeding van honderd gulden tegenover stond.

De aanwezigheid van twee Nederlandse en drie Friese auteurs in zijn winkel aan de Oude Doelensteeg leverde, schreef Veninga later, een ‘bijzonder geslaagde middag’ op, al was het jammer dat behalve Van het Reve ook Hubert Lampo verstek had laten gaan, in zijn geval omdat hij de lange reis van Vlaanderen naar Friesland bij nader inzien toch te gortig vond. Op 10 maart 1969 stuurde Veninga een fles wijn naar Rinus Ferdinandusse, met een bedankbriefje: ‘Uw spontane medewerking heb ik enorm op prijs gesteld, en aangezien een goede herinnering en een goed gevuld glas zo’n juiste combinatie vormen, heb ik gemeend voor U en Uw vrouw voor een glasvulling te moeten zorgen in de hoop dat ook Uw herinnering aan de Boekenweek ’69 een goede mag zijn en blijven.’ Maar twee dagen voordat deze brief naar Ferdinandusse op de bus ging, had de geadresseerde in een (niet bewaard gebleven) brief aan Veninga al zijn wrevel verwoord over het feit dat Marga Minco honderd gulden voor haar medewerking toucheerde en hij geen cent. De twee brieven kruisten elkaar.

Op 12 maart tikte de boekverkoper een brief van twee velletjes aan Ferdinandusse. Veninga kon alles uitleggen. Nadat Lampo was afgehaakt, doemde het probleem op van ‘een geestelijk niet geheel of misschien wel een geheel niet toerekenbare’ Van het Reve. ‘Zondermeer voor het blok gezet, heb ik hemel en aarde bewogen om de “schade” te herstellen, en heb toen tenslotte mevrouw Voeten bereid gevonden om naar Leeuwarden te komen, waarbij ik duidelijk wil stellen dat “bereid vinden” in dit geval nogal een eufemisme is. Ik heb haar namelijk de situatie in het kort uiteen gezet. Zij voelde er aanvankelijk weinig voor, vroeg mij toen of er een honorarium aan verbonden was, waarop ik gesteld heb dat als zij een honorarium wenste, zij dit dan zelf maar moest vaststellen, omdat ik meende niet in de situatie te verkeren om eisen te stellen. Zij noemde toen het bedrag van f 100, + reiskosten, wat ik zonder meer heb moeten accepteren. In een andere situatie had ik dit nooit gedaan. Volgens mij is het principe van een honorarium voor iets derge-

lijks onjuist. De organiserende boekhandel draagt al de kosten, in mijn geval ongeveer f 1600, terwijl het doel is publiciteit te maken voor en de boekhandelaar en de medewerkende auteurs.’ Als Ferdinandusse een ‘gevoel van rehabilitatie’ dacht te kunnen ontlenen aan alsnog honderd gulden voor zijn medewerking, dan zou de boekverkoper dat bedrag onverwijld overmaken, schreef hij. (Rinus Ferdinandusse kan zich niet herinneren of hij van dit aanbod gebruikmaakte.)

Eten bij de Chinees

De Friese dichter Reinder van der Leest weet nog dat de etalage van De Peperbek uiteindelijk te krap bleek om vijf schrijvers op een rijtje aan het volk te tonen. ‘Er is toen besloten dat wij onze handel maar aan een lange tafel zouden gaan signeren. Na afloop gingen wij als auteurs op kosten van Veninga bij een Chinees aan de Weerd te Leeuwarden eten.’ De Leeuwarder Courant beperkte de verslaggeving tot de presentatie van het Boartesbûkje 1900 en sextich van Van der Leest: ‘Wy moatte ús mei de Fryske boeken ek oanpasse oan de moade fan dizze tiid.’

Kees Veninga jr. werd op 7 maart 1969 in Leeuwarden geboren, op de laatste dag van de Boekenweek waar zijn vader zoveel werk aan had. ‘Als kinderen groeiden we op tussen de boeken en de drank’, zegt hij. Nadat het pand aan de Oude Doelensteeg in 1977 werd verkocht, ging De Peperbek in de vertrouwde formule (boekhandel annex slijterij) verder op Ameland, nu als onderdeel van restaurant De Pepermolen dat Veninga sr. daar was begonnen met de opbrengst van het onroerend goed dat hij in Leeuwarden achter zich had gelaten. Zoon Kees herinnert zich dat grote vaten Amerikaanse whisky die aan het begin van de jaren zeventig op het eiland waren aangespoeld voor veel geld door De Peperbek werden verkocht. ‘In 1982 werd zowel de boekhandel als de slijterij gesloten omdat de omzet daalde en er veel drank werd gestolen. In de boeken waren de dieven niet geïnteresseerd. Mijn vader besloot de winkelruimte te laten ombouwen tot snackbar. Met de overstap van literatuur naar kroketten en frikadellen verdween de naam van De Peperbek.’ Restaurant De Pepermolen werd afgebroken omdat entrepreneur Kees H. Veninga iets nieuws had bedacht: in zijn nieuwe hoedanigheid van projectontwikkelaar presenteerde hij op de vertrouwde locatie residence Ameland Staete, een appartementencomplex dat sindsdien vele Noordzeestormen heeft doorstaan.

‘De laatste jaren van zijn leven woonde mijn vader in Zuid-Afrika’, zegt Kees Veninga jr. ‘Hij stierf toen hij drieënzestig was, maar die man heeft in zijn leven meer meegemaakt dan menigeen die negentig wordt. Ik ben trots op hem. Hij heeft Gerard Reve nog op z’n bek geslagen! Hoeveel mensen kunnen dat van hun vader zeggen?’

Hein Aalders
Een zondag in Morlaix
Slauerhoff op Corbière-bedevaart

hein aalders (1957) is freelanceredacteur en redacteur van De Parelduiker. In 2005 promoveerde hij op de poëzie-opvattingen van Slauerhoff. Eerder publiceerde hij in De Parelduiker over Marcel Polak, Slauerhoff en Bert Schierbeek.

Slauerhoffs bedevaartstocht naar het graf van de Bretonse dichter Tristan Corbière (1845-1875) in 1923 moet iets bijzonders zijn geweest, want zeven jaar later meldt Eddy du Perron nog: ‘Eens moet hij de pelgrimstocht naar Morlaix op papier brengen die hij in die tijd ondernam en waar een mooi stuk proza in zit tot nadere kennis van Slauerhoff en van Corbière.’1 En Hendrik de Vries herinnert zich vijftien jaar later: ‘Hij verhaalde als een groote gebeurtenis, het graf te hebben bezocht van een dichter van wie ik het bestaan niet vermoedde (Corbière).’2

Een mooi stuk proza heeft hij er niet over op papier gezet, maar wel bevindt zich een dagbloekblad in de nalatenschap waarin hij verslag doet van die bewuste dag, een zondag in augustus, waarop hij zijn pelgrimage naar de streek van zijn geliefde dichter Corbière bekroont met een bezoek aan zijn graf op het kerkhof van Morlaix.

Maar eerst: wie was Corbière eigenlijk?3

Parodie van zijn vader

Hij werd geboren op 18 juli 1845 in Ploujean, tegenwoordig een wijk van Morlaix. Zijn ouders noemden hem Édouard-Joachim. Als oudste van drie kinderen zon hij al vroeg op net zo’n briljante literaire carrière als zijn vader Édouard. Die was na een loopbaan als zeeman de journalistiek ingegaan en had zich ten slotte geheel aan het schrijven van (tamelijk succesvolle) romans gewijd. Op school meed Édouard-Joachim het contact met klasgenoten, nog meer toen hij op vijftienjarige leeftijd chronische reuma kreeg, twee jaar later ook tbc. Hij voelde zich door de ziekte een uitgestotene. Ter verlichting van de reuma verhuisde hij naar het dertig kilometer ten noordwesten van Morlaix gelegen Roscoff, dat wel het ‘Nice van het Noorden’ werd genoemd.

Afmaken van z’n school was er niet meer bij. Hij voelde zich naar dat kuuroord verbannen. Als uitvlucht toog de achttienjarige Tristan vaak uit varen, geregeld in gezelschap van een oudere schipper, Bellec. Hier, in Roscoff, begon hij ook gedich-

ten te schrijven. Vanaf dat moment noemde hij zich Tristan, om zich te onderscheiden van zijn vader en als een verwijzing naar de mythische figuur Tristan, die hij kende uit de middeleeuwse roman Tristan et Iseut, een boek dat hij vele malen herlas. In deze figuur zag hij een verwante ziel, een broer, zoals hij het zelf zei. In plaats van een betrekking te kiezen, koos Corbière voor het dichterschap. De keuze van de zoon was de vader een kwelling.

Corbière was niet bepaald een schoonheid, de karikaturen die hij van zichzelf maakte bewijzen het. Hij was lang en mager en had een enorme, kromme neus. Van de lokale bevolking kreeg hij de bijnaam ‘l’Ankou’, dat Bretons is voor ‘levend lijk’. Hierop reageerde hij met provocaties. Zijn excentriciteiten waren berucht en talrijk. Zo schoor hij zijn wenkbrauwen af, verkleedde zich als tuchthuisboef of als bedelaar. Eens ging hij, toen hij op reis was in Italië, in Rome in rokkostuum de straat op, met een mijter op zijn hoofd, twee ogen op zijn voorhoofd geschilderd en een met linten versierd varken aan de lijn. Later, uitgedost met een bisschoppelijke soutane en de mijter die hij in Italië had verworven, verscheen hij op het balkon van het huis van zijn ouders in Morlaix en zegende de verschrikt en onthutst toegestroomde menigte. Ook joeg hij op een keer een groep gelovigen uit de kerk door samen met een vriend vanuit zijn tegenover de kerk gelegen huis een batterij vuurwapens af te vuren, uit protest tegen het koorgezang. Het maakte hem niet bepaald populair in Roscoff. Beter kon hij het vinden met een groep Parijse kunstschilders die in de zomermaanden in het kustplaatsje neerstreken om zeegezichten

en Bretonse koppen te schilderen. Zelf sloeg Corbière ook aan het schilderen, en hij leefde zich uit in talrijke karikaturen, vooral van zichzelf. Met een van de schilders, Jean-Louis Hamon, ondernam hij in 1869-1870 een lange reis door Italië, een land dat hij later nog één of twee keer bezocht. In dat jaar schrijft hij ook de meeste gedichten voor de afdelingen ‘Gens de mer’, ‘Armor’ (een streek in Bretagne) en ‘Raccrocs’ (geluksstoten) van de later te verschijnen bundel Les Amours jaunes.

In 1871 ontmoette hij de prachtige Italiaanse actrice Armida-Josefina Cuchiani, roepnaam Herminie, ook wel ‘la Comtesse’ genoemd. Zij was de maîtresse van de Parijse graaf Rodolphe de Battine, die in de Frans-Duitse oorlog gewond was geraakt en met haar de zomers in Roscoff doorbracht. Van haar is maar weinig bekend, het meeste nog uit de gedichten van Corbière, waarin ze veelvuldig opduikt, altijd onder de naam Marcelle. Hij werd verliefd op haar, ze werd de heldin van zijn leven en werk. Met z’n drieën gingen ze vaak uit varen op Corbières kotter die hij had vernoemd naar zijn vaders bekendste roman ‘Le Négrier’ (Het slavenschip). Maar hij wist dat hij in zijn liefde voor de Italiaanse kansloos was tegenover de graaf. Hij vermaakte zijn gasten met wat boottochtjes en z’n grollen, maar dat masker kon zijn teleurstelling niet helemaal verbergen. Tristan aime jaune – naar analogie van rit jaune, dus zoals een boer met kiespijn – om niet te huilen. Hierin ligt de verklaring van de titel van zijn enige bundel, die in 1873 zal verschijnen.

Corbières gedichten zijn geschreven in alledaagse omgangstaal, rauw, in een

onbeholpen stijl, gebruikmakend van slang, koketterend met de romantische persoonlijkheid, maar ook zichzelf vernederend met grimmige zelfspot, waaruit – zoals J.-K. Huysmans zei – soms zonder waarschuwing opeens ‘een kreet van snijdende pijn, als het breken van een cellosnaar’ opsteeg.

In 1872 vestigde Corbière zich in Parijs, waarnaar hij Rodolphe en Herminie was nagereisd. Over de twee jaar die hij in de hoofdstad doorbracht, is maar weinig bekend: hij zou er een ‘vie de bohème et de noctambule’ hebben geleid, ‘vêtu de marin de toujours’, maar anderen ontkennen dat weer. Wel krijgt hij er zijn eerste publicatie, al is het in het boulevardblad La Vie parisienne (1873). En kort daarop bundelt hij ai zijn gedichten onder de titel Les Amours jaunes (1873), opgedragen ‘à l’auteur du Négrier’, zijn vader, die de luxe-uitgave bekostigd had. Het was een ‘insuccès total’, slechts een tweetal tweederangs bladen recenseerden het. Ook de mensen in zijn omgeving schonken er nauwelijks aandacht aan. Zonder acht te slaan op zijn zwakke gestel leefde Corbière in Parijs een leven vol risico’s, hij dronk veel, at slecht, kleedde zich vaak te koud. Op een dag in december 1874 trof men hem, gekleed in uitgaanstenue, bewusteloos aan op zijn kamer. Diagnose: reuma en longontsteking. Naar zijn ouders stuurde hij vanuit het Dubois-ziekenhuis een bericht met de macabere woordspeling: ‘Je suis à Dubois dont on fait les cercueuils’ (Ik ben in het bos waarvan men doodkisten maakt). Zijn moeder haalde hem naar Morlaix waar ze hem verpleegde tot z’n dood op 1 maart 1875. Corbière werd slechts 29 jaar. Het leven van Tristan was in de woorden van Slauerhoff een parodie op dat van zijn vader.

Acht jaar na zijn dood brengt Pol Kalig, Corbières neef, diens werk via via bij Verlaine, die er verrukt over is. Hij vindt het ook heel geestig en schrijft een artikel

voor het tijdschrift Lutèce. Drie aspecten onderscheidt hij: de Breton, de zeeman en de versmader, minachter par excellence. Een jaar later, in 1884, neemt Verlaine het stuk samen met twee andere essays, over Rimbaud en Mallarmé, op in het vermaard geworden Les Poètes maudits. Met deze uitgave muntte hij het begrip ‘gedoemde dichter’. Huysmans geeft in zijn roman À rebours, ook uit 1884, Corbière een plaats in de bibliotheek van de decadente hoofdpersoon Jean des Esseintes, naast het werk van Baudelaire, Mallarmé en Poe. Op aandringen van Verlaine herdrukt Léon Vanier Les Amours jaunes in 1891, maar Corbières naam blijft verder een geheimtip van symbolistische literatoren als Catulle Mendès. Het duurt tot het begin van de twintigste eeuw, onder meer door de aandacht die Martineau eraan schenkt, voor de bewondering en bekendheid groter wordt. Dan ook zullen T.S. Eliot en Ezra Pound voor het werk van de Breton vallen, en er hun voordeel mee doen. André Breton beschouwt hem als een voorloper van het surrealisme en ziet in zijn werk voor het eerst de ‘écriture automatique’ verwezenlijkt.

Het is in deze tijd, tussen 1916 en 1922, dat de student medicijnen en jonge dichter Jan Slauerhoff zich uitermate interesseert voor de Franse literatuur. Op het Leesmuseum op het Rokin in Amsterdam, vlakbij de Oudemanhuispoort en het Binnengasthuis, houdt hij de Franse literaire tijdschriften, waaronder La Nouvelle revue française en La Mercure de France, goed in de gaten.

Broederziel

In 1918 weet de tweedejaars student Slauerhoff Verlaines bundel Les Poètes maudits met werk van Rimbaud, Mallarmé en Corbière te bemachtigen. Corbières poëzie

was ook beschikbaar in de populaire bloemlezing Poètes d’aujourd’hui van Van Bever en Léautaud (2 dln., 1900), waarvan een dertigste druk uit 1918 na Slauerhoffs dood in zijn bibliotheek werd aangetroffen. Slauerhoff bleek erg van diens poëzie gecharmeerd als ook van de zeemansromantiek die deze Franse dichter al bij geboorte aankleefde. Hij herkende en vond in Corbières poëzie, naar eigen zeggen, een broederziel. In 1922 noemde hij de Bretonse poète maudit in een brief aan Houwink ‘mijn broederziel, wiens incarnatie ik misschien ben’.4 Met deze uitspraak wilde hij bewust ten overstaan van zijn vrienden in de voetsporen van Corbière treden.

Hij las niet alleen zijn werk en over zijn leven, hij liet zich ook door hem inspireren. Vijf gedichten zou hij van hem vertalen en net zo veel verzen wijdde hij aan de persoon Corbière, alle zeven geschreven tussen 1920 en 1923. Op 27 september 1921 meldt hij Constant van Wessem, redacteur van Het Getij: ‘Ik hoop dat […] het U even goed bevalt, ook en vooral een zeker dichtstuk over Corbière dat misschien wat buiten ’t kader valt, dat Gij dan hoop ik wel uit zal willen leggen om ’t erin op te nemen, gedachtig de functie van getijden.’5 Het dichtstuk is ‘Een avond van Tristan Corbière’ dat in het oktobernummer van Het Getij zal verschijnen, en waarvan hier de slotregels (de ‘hij’ is natuurlijk Corbière en in de zes laatste regels wordt hij sprekend opgevoerd):6

In het aprilnummer van 1922 verschijnt dan de op Corbière geïnspireerde, dramatische dialoog in verzen ‘Scène au crépuscule (d’une veilleuse)’, voordat hij het volgende jaar in zijn debuutbundel Archipel een drietal Corbière-gedichten opneemt in de afdeling ‘Uit het leven van Tristan Corbière’.

Met zijn vertalingen van Corbière was Slauerhoff heel wat terughoudender dan met de op de Bretonse dichter geïnspireerde verzen. Hij publiceerde er maar een paar, en dan nog met de verontschuldigende aanduiding ‘naar Corbière’, in de in een zeer beperkte oplage (60 exemplaren) verschenen en samen met Du Perron samengestelde tweede druk van Archipel (1929). Blijkbaar was hij toch onzeker over het resultaat, waarvan hij zich waarschijnlijk afvroeg of dat het origineel geen geweld aandeed.

Two of a kind

In de poëzie van Slauerhoff zijn heel wat overeenkomsten met Corbière aan te wijzen. De opvallendste inhoudelijke overeenkomst is dat veel van hun gedichten zich in een maritiem milieu afspelen: zeemannen of kapers, op zee of in de haven, op reis of uitrustend van een reis, in een storm of vastgelopen op een klip of zandbank. Corbière wijdt er een hele afdeling in Les Amours jaunes aan, ‘Gens de mer’, Slauerhoff ook: de tweede helft van Een eerlijk zeemansgraf (1936). Maar eerder al wemelt het in Slauerhoffs poëzie van de piraten, op hol geslagen kapiteins en schepen, renegaten, ontdekkers en matrozen – vooral in de bundel Eldorado (1928), die voor driekwart over zeelieden en hun wispelturig en door rampspoed en noodlot geteisterd leven op de grote wereldzeeën gaat.7

Die sympathie voor het maritieme leven is heel goed te begrijpen vanuit een inhoudelijk en biografisch gezichtspunt. Van jongs af aan genoot Slauerhoff van de boottochten over de Wadden naar zijn zeevarende oom, die op Vlieland woonde. Gedurende zijn studententijd gebruikte hij bij voorkeur de bootverbinding tussen Enkhuizen en Stavoren om het ouderlijk huis met een bezoek te vereren. En

zijn eerste reisjes naar het buitenland, naar Frankrijk en Portugal, gaan per boot. Tijdens zijn artsenstudie overwoog hij al de mogelijkheid om scheepsarts te worden.

Ten tweede valt op dat in beider poëzie de dood op een of andere wijze aanwezig is. Er wordt gestorven, begraven, er is iemand dood, men denkt aan een graf of aan een grafschrift. Verbonden daarmee is een door Slauerhoff zelf toegevoegd element: dat van de eeuwigheid.

Dan is er nog de titel van Slauerhoffs tweede bundel, Clair-obscur uit 1927, die volgens criticus P.N. van Eyck verwijst naar Corbières vers ‘Litanie du sommeil’, dat gaat over zijn slapeloosheid: ‘Sombre lucidité! Clair-obscur!’ Slauerhoff kan ook gedacht hebben aan René Martineaus typering van Corbières poëzie: ‘Corbière est un chercheur de clair-obscur’.8 De bundel Serenade (1930) verwijst met zijn titel naar de afdeling ‘Sérénade des sérénades’ in Les Amours jaunes.9 En volgens Van Eyck is ook een groot deel van de gedichten uit Eldorado (eveneens uit 1930) ‘hoofdzakelijk op Les Amours jaunes van Tristan Corbière terug te brengen’. Hij meent dat Corbière ‘Slauerhoffs lievelingsdichter’ was en dat in beider poëzie bittere ironie, spot en cynisme essentiële gevoelselementen zijn, hoezeer die ook door de twee dichters verschillend uitgewerkt worden.10

Naar Morlaix

In het voorjaar van 1923 werkte Slauerhoff op zijn studentenkamer hoog boven het café op de hoek van de Utrechtsestraat en het Frederiksplein nog heel hard aan de publicatie van zijn eerste dichtbundel Archipel. Zoals bekend werd die, samen met Marsmans eersteling, Verzen, door Arthur Lehning in Berlijn gedrukt.11 Op 11 juli 1923 kreeg hij het eerste exemplaar in handen, waarna hij er alles aan deed om de zelf bekostigde bundel aan de man te brengen, zowel ter verkoop als ter recensie. In datzelfde jaar loopt hij het vuur uit zijn sloffen voor de oprichting van een nieuw tijdschrift, De Vrije Bladen. Hij zit in het laatste jaar van zijn medicijnenstudie en daarom is hij al bezig met wat hij na zijn artsexamen gaat doen. Hij is vastbesloten het land te verlaten. Hij denkt als scheepsarts aan te monsteren bij een scheepvaartmaatschappij of zich als arts in Indië te vestigen.

Met zijn eerste bundel op zak, waarin een afdeling aan Tristan Corbière is gewijd, gaat hij eind juli op vakantie, naar Parijs. Hij is er een keer eerder geweest, al-

leen, in 1920. Na een week reist hij per spoor via Rouen naar Morlaix in Bretagne. Na al die tijd met de dichter Corbière bezig te zijn geweest wil hij de habitas van zijn ‘broederziel’ zelf wel eens in ogenschouw nemen. Als gids had hij het deel Bains de mer de Bretagne uit de serie Les guides illustrés (1921) bij zich, maar ongetwijfeld ook Les amours jaunes van Corbière. Vele plekken waar hij kwam, moeten hem bekend zijn uit diens verzen. Hij blijft er tien dagen, van 6 tot 16 augustus. Dan reist hij terug naar Parijs, waar zijn vriend C.J. Kelk hem zal opwachten.

Vanuit Morlaix meldt hij zich bij Greshoff met een bijdrage voor diens tijdschrift De Witte Mier: ‘Gaarne wilde ik vernemen of U zich ook interesseert voor eenige Corbière vertalingen die ik maakte en een “souvenir personel” van een pelgrimstocht naar Morlaix’.12 Mogelijk hebben Greshoff en Slauerhoff eerst nog gewacht op een aanleiding voor het stuk. Die kwam er met het vijftigste sterfjaar van Corbière in 1925 en, ter gelegenheid daarvan, de verschijning van René Martineaus nieuwe, uitgebreide studie over Corbières leven en werk, met talrijke ongepubliceerde documenten, portretten en tekeningen en een facsimile van zijn handschrift. Daaraan kan je zien dat Corbière, net als hijzelf, in diens handschrift de interpunctie aan zijn laars lapte, punten en komma’s wegliet, alinea’s versmaadde, hoofdletters op ongebruikelijke wijze toepaste en zich meer dan gemiddeld toestond schrijffouten te maken.

De ‘souvenir personel’ van de pelgrimstocht is dus bij een dagboekaantekening van Slauerhoff gebleven. Maar des te meer zette hij vaart achter het artikel dat hij over Corbière in Greshoffs Witte Mier wilde publiceren. In februari 1925 heeft Slauerhoff zijn bespreking af ‘Onder ’t schrijven’, meldt hij Greshoff, ‘zag ik het met schrik langer en langer worden, en steeds minder over Martineau, steeds meer over Corbière handelen. Toch was dit onvermijdelijk: over een boek te schrijven dat over een zelf nog onbekende figuur gaat is niet mogelijk.’13

Met die bespreking gaf Slauerhoff de Nederlandse lezer niet alleen voor het eerst een uitvoerige inleiding op de Franse dichter, maar tegelijk een onthullend zelfportret, zoals niet alleen Du Perron in zijn ‘Gesprek over Slauerhoff’ beweerde maar ook Arthur Lehning, die het Corbière-stuk ‘in wezen een autokritiek’ noemde.14

Voor zover ik het kan overzien is Slauerhoff de eerste in Nederland geweest die Corbière vertaald en de vertalingen gepubliceerd heeft. Én hij was de eerste die hem door middel van een beschouwing over persoon en werk in ons land heeft geïntroduceerd. Du Perron bekende zich ook een bewonderaar van hem, maar dat deed hij pas in 1930 in De Vrije Bladen.

Ridder van de droevige figuur

Wat sprak Slauerhoff in Corbière aan? Hij vond hem, in weerwil van de grote appreciatie voor Verlaine, Baudelaire en in mindere mate Rimbaud, de grote onbekende, maar hij verdiende een plaats naast deze grote Franse dichters. Tegenover

Du Perron verklaarde hij dat hij zichzelf terugvond in het werk van Corbière, zo zeer dat hij zich lange tijd door hem bezeten waande. In de eerste plaats moet hij een overeenkomst in vormtechniek gezien hebben. De slordigheid is niet een puberaal residu maar een doelgerichte stellingname tegen een cultuur van volmaakte en uitgebalanceerde smaak. Elk vers van Corbière, schreef Slauerhoff, ‘heeft een andere wending, en elk vers gaat herhaaldelijk overstag. Wie de brede deining aangenaam vindt, wordt bij hem onvermijdelijk “minder prettig” en wijt dit aan het “onpoëtische”.

Hij moet gezien hebben, herkent, dat er in die Publikumsbeschimpfung en die eiegenzinnige vormbehandeling van Corbière een vorm van cultuurkritiek steekt. Zoals uit volgende fragment blijkt, dat opnieuw zijn actuele waarde bewijst. Corbière, ‘die vaak motieven in Spanje en uit het Spaansch trekt’, doet hem aan de grootste Spaanse held Don Quichot denken:

Is de ridder van de droevige figuur, die zich dit bewust is, die chimaeren bevecht, waarvan hij weet dat ze onoverwinlijk zijn, al vocht ook de Heer met al zijn heerscharen aan zijn zijde, is hij niet heroïeker dan zij die uittrekken om een werelddeel te veroveren, die een vaderland verdedigen, die vechten voor den roem alleen, de ‘panache’, want deze is ook concreet, gekristalliseerd in ijzeren kruisen, zilveren sterren, gulden vliezen, en bewonderende oogen, maar… bij duizenden.
De anderen vechten alleen, hebben geen legermacht achter, geen bewondering voor zich, zij weten den slag bij voorbaat verloren en toch vechten zij hem van ’t bitter begin door den smaad, door den twijfel heen tot het eenzame einde. Hun laatste stuiptrekkingen zijn nog degenstooten tegen de omringende opdringende massa die er naar hunkert den toovercirkel, door ’t steeds flitsend zwaard van hoon en spot in hun overmacht getrokken, eindelijk te overschrijden, de gewijde plaats te vertrappen, in plompen triomf op te zien: er was niets, wij wisten ’t wel, ’t was aanstellerij. Wij, de verstandigen, krijgen altijd gelijk, hebben ’t goede der aarde en lachen ’t best.
Corbière heeft tot het laatst toe gestreden, gespot, hij heeft geen enkele concessie gedaan, en dat kan men zelfs van zijn broeders Rimbaud en Verlaine niet getuigen.15

Een zondag in Morlaix

Terug naar augustus 1923. Slauerhoff zwerft in zijn eentje een tiental dagen door Corbières geboorteplaats en omstreken. Onderweg naar Plougasnou komt hij terecht in het gehucht Kernéléhen, waar hij een kapelletje binnenloopt. Het nagelaten gedicht ‘Apostel Thomas’ getuigt ervan, waarvan de laatste strofe luidt, met behalve op de apostel ook een duidelijke allusie op hemzelf:

Aan zijn ouders schrijft hij op 14 augustus vanuit Plougasnou: ‘Veel merkwaardigs gezien, van rusten komt echter niets. Er is zooveel dat ik steeds onderweg ben. En aan zee is ’t vol tot aan de kleinste plaatsen.’ In zijn dagboekaantekening zal hij het overvolle strand met Engelse toeristen in gestreepte badpakken aanduiden als ‘De zee is er ’s middags vol zebra’s’. Op dezelfde dag stuurt hij een kaart met de ‘église Saint-Martin et la fin de 100 marches’ naar zijn studievriend Maarten Vrij: ‘Terwijl ik morgen al weer de 100 treden moet beklimmen (die naar station leiden) had ik haast jou vergeten en zooveel Cartes geschreven. Je zou mij wel een uitsluitend opportunist vinden. Bretagne is mij wel wat te idyllisch, de zee aldaar kalm helaas. Dan weer naar Parijs.’ Aan zijn moeder schrijft hij: ‘Veel schoons gezien goed uitgeweest, niet dikker geworden. Fransch eten is lekker maar niet overvloedig.’

Hij heeft in Morlaix tevreden vastgesteld dat Corbière, anders dan Rimbaud in Charleville, niet geëerd wordt met een standbeeld op het centrale plein, gekooid in een bloemperk, maar samen met zijn vader en profile in de rots tegenover de haven. ‘Zij zijn samen vereeuwigd, het nobel gelaat van den vader, het groteske van den zoon, in een waarlijk “passend” monument: een plaquette op den rotswand, ruw en groen als de zee, waarnaar zij staren. Geen standbeelden op de groote markt.’

Hij moet de havenplaats Roscoff hebben bezocht, wijkplaats voor filibusters, piratennest op granieten rots. De plaquette van Corbière in een steeg die uitloopt op de zee zal hij hebben gezien. Maar hoe was zijn stemming? Ging hij gebukt onder het feit dat de relatie met Truus ten einde was? Of zocht hij naar mogelijkheden om zo gauw mogelijk na zijn artsexamen het land te verlaten?

Maar op de warme zondagochtend 12 augustus 1923 loopt Slauerhoff een beetje met z’n ziel onder zijn arm door het stille Morlaix. Hij heeft, zoals blijkt uit het dagboekfragment, iemand gevraagd geld over te maken, maar de aangetekende brief is nog niet aangekomen. Daarom slentert hij maar naar het kerkhof van de Saint-Martinkerk, een kleine kilometer ten westen van het station. Hier volgt Slauerhoffs verslag van dat bezoek.

journal17
Het is een heete Zondagmorgen. De straten zijn leeg. Want de stad Morlaix is klein en afgelegen, en telt nog veele geloovigen.
Ik kan wel een kerk binnengaan, in het kleine koele achterportaal blijven staan, maar ik weet bij ondervinding dan weer warm te worden van het eentonig en doordringend zingen.
Ik kan de stad niet verlaten. De “recommandes” is niet gekomen. Ik heb geen geld meer voor het treintje naar Roscoff. En het oude kapernest is nu toch ein-

delijk ingenomen door de Engelschen. De zee is er ’s middags vol zebra’s. het strand ’s àvonds vol kakatoes.
Geen enkel oud zwart schip ligt meer op de reede.
Morlaix is een provinciestad. Het is alleen bezocht op marktdagen. Op Zondags en in de week kan het vooral liggen, in Poma[?], in de [?] in kust.
Behalve de trappen die de stad uitvoeren, lopen de heuvels langs het riviertje

op. En het kerkhof Misschien een oud familiegraf ergens achter hoog gras waar Tristan de reeks heeft gesloten. en de deksteen als een zware deken vast over zich heen heeft getrokken tot in eeuwigheid.
Maar het kerkhof is nieuw. de boomen zijn bladerlooze spruiten op de grond ligt glinsterend grint waarop de zonneschijn versplintert. De zon brand diep .. de graven geven stof. Binnen een goed onderhouden heg ligt een groote zerk met vergulde letters.
[nieuw vel]
En zijn naam staat midden in de reeks. de letters zijn niet doffer dan de overige en het sterfjaar is nog duidelijk te lezen. Tristan Edouard Joachim Corbière 1844-1875 Zelfs zijn ware naam is onderdrukt. Hoe piëteitloos hier de aanwezigheid van zíjn schim te willen ervaren. Zoek hem overal, bij de dolmen, op de eindelooze heiden, op de steenen van de kust. maar hier niet. Dit kerkhof heeft het aanzien van een nooit in gebruik genomen veemarkt.
Bij het de vervallen kapel staan een paar roestige scheef gezakte kruisen. Bij een ervan houdt een oud man zich staande. Nù weet ik dat hij reeds bij mijn binnenkomst zich op diezelfde plek bevond. Ik kom nader. Er is niets te zien aan het kruis met wat roestig smeedwerk en een paar uitgewischte letters. Hij ziet mij aan Ik groet, glimlach niet en verenig mij met zijn aandacht. Dan zegt hij met de trilling van een minnaar in zijn stem: “C’est très vieux vous savez…” Hij is gelukkiger dan ik. In de stad afdalend ontmoet ik de menigte der kerkuitstroomenden. Een geur van wierook, nieuwe kleren en goedkoop parfum drijft mee. De rivier staat stil, een paar roestige kolenbooten liggen roerloos veilig [?] aan de kade. De kroegen zitten vol mannen in Zondagskluis en de landwegen zijn bezaaid met wandelende paren.

Wim Hazeu
‘Dat avontuur zit heus niet alleen op een schip’
Herinneringen aan Slauerhoff van Jacoba, Jetty en Johannes Tielrooy

Dankzij mijn contacten met Hester Albach, eerst als haar literair uitgever, later als collega-auteur, kwam ik pas na het verschijnen van de biografie in 1995 in het bezit van de hieronder gepubliceerde herinneringen aan Slauerhoff, geschreven door haar grootmoeder Jacoba de Gruyter (1890-1975), dichteres, vertaalster en publiciste. Zij was getrouwd met Johannes Tielrooy (1886-1953), leraar Frans aan het Haarlems gymnasium. Tielrooy was medewerker van Het Getij geweest en was bevriend met andere literatoren als Bloem, Greshoff en Herman Robbers. Slauerhoff (1898-1936) logeerde in zijn Haarlemse periode (eerste helft 1925) korte tijd bij dit echtpaar in de Iepenrodestraat nr. 16, alvorens hij verhuisde naar de woning van de beeldhouwer Mari Andriessen en zijn gezin aan de Kinderhuissingel 12. In Haarlem volgde Slauerhoff een tandartsopleiding. Die vond hij noodzakelijk om zijn taak als scheepsarts te kunnen verbreden. Later bezocht hij de Tielrooys veelvuldig in Semarang en Soerabaja.

Jacoba, die ook wel ‘Cricri’ werd genoemd, schreef haar herinneringen in de jaren zestig. Naar de stijl te oordelen is hier nog maar sprake van een eerste opzet. Haar doorhalingen staan tussen haken. Aansluitend op deze herinneringen zijn enkele dagboekfragmenten van Johannes Tielrooy afgedrukt, gevolgd door herinneringen van hun dochter Henriëtte (Jetty) Albach-Tielrooy (1918-2001).

 

Voorop moet ik ‘stellen’ dat deze herinneringen met tegenzin opgeroepen worden. Immers het leven van Sl. ging in neergaande lijn; de lamentabele ogenblikken van ziekte, angst, zorg, eindeloze beslommeringen die men daar soms min of meer noodgedwongen van meemaakte brengen weer die herinnering van verbijstering, verbazing, en gelijk part van boosheid en medelijden.

Het is omstreeks veertig jaar geleden dat ik hem voor het laatst zag; [mijn geheugen is op mijn ouden dag behoorlijk gesleten] veel indrukken zijn weggezakt, vraag ik mij af of, wat er overblijft, nog iemand kan interesseren. Maar als ik dan lees: ‘Oost-Azië, het tijdperk uit ’s dichters leven waarvan eigenlijk niemand iets zeker weet’,1 dan [komen] zijn er toch indrukken en ervaringen die ondanks ouderdom scherp gegrift zijn blijven staan. Echter, aan de herinneringen uit Oost-Azië gingen andere vooraf.

Het zal omstreeks 1924 geweest zijn, dat tijdens mijn huwelijk met Dr J.B.T. Tielrooy op een middag in Haarlem het dienstmeisje aankondigde: ‘Daar is meneer Slauerhoff.’ Die naam, bekend door [opmerkelijke] naar mijn smaak uitzon-

derlijk mooie gedichten, kort tevoren in Archipel gebundeld, opende de deur dus niet voor een onbekende. Ik zag een lange jonge man binnenkomen met een verlegen, schuw en tegelijk spottend gezicht. Een breedgerande struikroverhoed. Alles was lelijk aan hem. Maar blik en ogen zeer opmerkelijk. De blik speurend en onderzoekend, maar niet alleen op de onmiddellijke omgeving gericht. De ogen: kleur van de oceaan bij dreigend weer en wat me vooral opviel: fel schitterend. Het bezoek trof overigens zéér slecht: wij hadden te logeren de Franse criticus René Lalou2 met zijn vrouw en hadden voor die dag een invitatie aangenomen om te gaan dineren bij de familie N. te B. De auto van de familie zou ons tegen zes uur afhalen; mijn echtgenoot en de gasten waren naar boven gegaan om zich te verkleden en ik zou dadelijk [boven] ook komen. Er zat niet anders op dan Sl. de zaak uit te leggen en hem te verzoeken een andere dag af te spreken voor een [rustiger] minder haastig bezoek. Hij ging echter rustig zitten, we dronken thee en raakten aan het praten: nog weinig over zijn omstandigheden, wel over literatuur, niet over zijn werk. En als de gasten beneden komen gaat, tot mijn verbazing, het gesprek in niet eens zéér foutief Frans door en heeft hij met Lalou meteen een steekhoudende gedachtewisseling over een [onderwerp] literaire kwestie die ik vergeten ben. Dan staat hij op en zegt: ‘Zo mevrouw, nu hebt u nog vijf minuten om u aan te kleden,’ neemt afscheid en vertrekt.

Tijdens latere bezoeken vertelt hij wat meer van zijn omstandigheden. Hoewel afgestudeerd medicus, werkt hij bij een tandarts in Haarlem.3 Uit voorkeur? ‘Nee,

eigenlijk wil ik varen.’ Dan vertelt hij van de eerste reis naar Indië en de catastrophe van de maagbloeding.

Op een middag vraagt hij of hij korte tijd kan komen logeren. Hij heeft een afspraak met de beeldhouwer A.4 en zijn gezin in Haarlem gemaakt om met hen samen te gaan wonen, maar daarvoor moeten er nog enige veranderingen aan het huis gebeuren. Die tussentijd wil hij dus bij ons doorbrengen. [Wij hadden] De logeerkamer was vrij en wij hadden geen bezwaar onzerzijds. Als logé merkte men weinig van hem. Overdag werkte hij hard bij zijn tandarts [en wij gebruikten/voor de rest] gezamenlijk de maaltijden. Wij hadden ons eigen werk: mijn echtgenoot een volledige onderwijstaak en van studie, beiden romantiek, hadden wij met onze [ongeveer] ruim acht eeuwen Franse letterkunde een nooit aflatende stroom lectuur te verstouwen, wilde men zijn vak althans enigszins bijhouden. Het contact bepaalde zich dus tot de maaltijden, een enkele wandeling en wat gesprekken bij de haard als hij ’s avonds thuiskwam. In aanvang voorzichtig tastend herinner ik me toch dat Sl. zonder namen te noemen of in veel details te treden onbevangen van zijn omstandigheden vertelt. Het ziek worden tijdens [Sl.] de eerste reis lijkt mij verontrustend. Als wij erover praten zegt hij: ‘[Ik denk dat ik] In mijn studententijd heb ik niet altijd genoeg gegeten.’ Daar hoeft niet veel commentaar bij: de ouderlijke toelage, die onvoldoende blijkt om boeken, omgang met vrienden en ook nog een voldoende voeding te bekostigen, is in de studentenwereld welbekend. Het is [de laatste factor] dan bij geesten als Slauerhoff de ‘honger van de geest’ die de andere primeert. De boeken – en eigenlijk alles – gaan boven de boterham; de te enge familiebanden zijn omgeslagen [naar] naar nieuwe vriendschappen. [En de liefde]. Bevrijding uit provincie en familiebanden opent perspectieven waar hij als afgestudeerde schooljongen nog geen notie van had.

Wat mij telkens weer treft in de gesprekken is een steeds weer ander facet dat hij aan zijn leven wil geven. Daar is dus eerst het varen. Maar ook vertelt hij van hier en daar waarnemen en de mogelijkheid van zich ‘settlen’ en eventueel trouwen. Zijn

achtereenvolgende verlovingen deelt hij mij zakelijk, met een ernstig gezicht, op de volgende wijze mee: verloofd? Ja:

Eerst met A.

Toen met B.

Toen weer met A.

Toen met C.

Toen weer…

Ik kijk wat beduusd en raak de tel kwijt, omdat ik achter dat alfabet geen reële figuren zie. Hij vertelt heel trouwhartig, zonder aanstellerij. Hij denkt als standplaats wel aan Terschelling.5 Dan ineens zegt hij, met afgrijzen in zijn stem: ‘Ik zou het gevoel hebben of ik stikken zou.’ Die zin, hoe vaak heb ik hem die horen zeggen! In Haarlem, later op Java weer.

Maar toch, het schip is het avontuur. Als ik zeg: ‘dat avontuur kan overal zijn. Als je nu Terschelling als je eerstvolgende “schip” beschouwt?…’ Hij denkt na: ja, eh, maar nog niet op de hoogte van zijn asthma en niet dadelijk [het] een mogelijk verband onderkennend tussen die ziekte en zijn steeds [terug] weerkeerende ‘vluchtpogingen’. Zeg ik wel eens plagend: ‘Je kent Pascal, hè? Tout notre mal vient de ce que nous ne savons pas nous tenir tranquille dans une chambre. Dat avontuur zit heus niet alleen op een schip…’6

‘Waar dan?’ Meteen [antwoordt hij] zichzelf antwoordend: ‘In het cerebrum.’7

Het is duidelijk dat hij ons tot de categorie der keiharde bourgeois rekent.

[Losse aantekening van Jacoba de Gruijter:]

 

Het heroïsme om zich in de hel der dagelijksheid (niet alleen) staande te houden, maar elk automatisme om te buigen naar creativiteit ontging hem geheel. [Dat de eerste vrijbuiters zich vaak bevinden] Dat onder de thuisblijvers de eerste vrijbuiters schuilen zag hij niet. Vandaar dat hij die fijnzinnige, introverte geest van een schrijver als P.H. van Moerkerken niet apprecieerde. Diens Habhabalgo-figuur…8

Matig levend, maar

mateloos in de roekeloosheid.

Johannes Tielrooy

Johannes Tielrooy hield een dagboek bij. In dat van 1923-1926, waarin hij staccato vooral zijn mening over mede-scribenten noteerde – meest afwijzend, staan ook een paar verwijzingen naar de bezoeken die Slauerhoff in 1925 aan hun huis in de Iepenrodestraat bracht:9

 

18-23 Mrt. [1925] Onder hoogspanning beslissend stuk over christendom geschreven (serie christendom).

22 Mrt. Fenna, Bloem en Slauerhoff bij ons.

23 Maart Fenna nog; wij 9 jaar getrouwd.

28 Mrt. Za.-midd. litt. matinée. De Distelvinck. Troonend als vaders: Nijhoff, Buning en de beleefde Holst. Goede inleidingen van Binnendijk (student Nederlands), daarna voordracht en verzen van Nijhof, De Vries, V.d. Bergh (geknutsel), Slauerhoff (mooi, romantisch, realist.), chasalle [Constant van Wessem] (grappige, gedist. fantasie, maar kortademig), Emants, door mevrouw Sanders-Herzberg. Mooi publiek, netjes (!).

29 Mrt. Slauerhoff bij ons, koffiedr. Later Bonger,10 levendig, S. interessant als altijd.

30 Mrt. Intreerede Guarnieri als lector Prezzolini: Salverda, Ital. dame. Rede Prezzolini: civilità italiana. Idem Gentile: via godsd. tot phil.ie.11

1 April. Guarnieri en Prezzolini bij ons aan de koffie.

6 April. Robbers aan het koffiedrinken. Weer opgeknapt, jeugdiger (of minder oud). Gaf te kennen van mij als crit. over ned. litt. veel te verwachten (iets blijvends) als ik er toe kon komen. Helaas!

8 April. Congresrede over critiek afgemaakt. Heerlijk lenteweer.

12 April Paschen. Een geluk om te leven bij dit weer en licht. Gedicht over ‘Een gestoorde makker’ gemaakt (Rivière12). Diens ‘Hommage’ ontvangen.

13 April Stuk over Fleuret af. Slauerhoff’s laatste avond bij ons. Verzen.

Jettie Albach-Tielrooy

Ten slotte enkele korte herinneringen aan Slauerhoff van hun dochter Jetty.13 Zij zou later ook Frans gaan studeren en in 1949 met de toneelhistoricus Ben Albach trouwen. Een van de kinderen die Jetty en Ben Albach kregen is de schrijfster Hester Albach.

Mijn ouders14 hadden een vaste vriendenkring om zich heen verzameld, die we geregeld zagen: Breetvelt,15 de schilder, die Kabar Anghin16 geïllustreerd heeft, de Meeters (tandarts), Van Rossem uit Malang (leraar Frans); later: Ouborg,17 Jaap Kunst de musicoloog, de Van Praags (leraar Frans), de Frankjes (Ben en Sophie), onze huisarts dr Denis Mulder, Gunning (leraar, ik meen geschiedenis).

Er kwamen ook logés uit Europa, waaronder de schrijver Luc Durtain,18 die de voorrede bij moeders boek schreef: Slauerhoff (schrijver). Deze laatste voer als scheepsarts op de China-Japan-lijn. Hij zou bij ons logeren, maar mijn ouders wilden er zijn vriendin,19 uit zedelijkheidsoverwegingen, niet bij hebben. Raar, want ze waren anders niet zo bekrompen. Toch herinner ik me dat zij bij ons in de binnengalerij stond, en dat ik om haar heen danste: ‘Tante Lenie is gek, Tante Lenie is gek.’ Waarvoor ik een flink standje kreeg.

 

Slauerhoff stond bekend als een sombere, lastige man. Ik denk dat mijn ouders zijn komst met gemengde gevoelens tegemoet zagen. Voor mij had hij een Chinese pop meegebracht, maar in de doos bleken damesschoenen te zitten. Hij griste het me meteen weer uit handen en kwam terug met net zo een, waar inderdaad een mooi popje in een zijden jurkje zat. Ik was er wel blij mee, maar geneerde me om zijn vergissing.

Slauerhoff logeerde in mijn kamer. Maar op een middag vergiste ik me in de deur, en wilde mijn kamer binnen. Op mijn bed lag een lange, poedelnaakte man diep te slapen. Ik keek recht in z’n kruis. Weer geneerde ik me, maar nu voor mijn gedachteloosheid.

[2012/1]

Wim Hazeu
‘Alleen aan jou voel ik me verwant onder de levenden’
Slauerhoffs laatste brief aan A. Roland Holst

wim hazeu (1940) was uitgever, schrijver en radioprogrammamaker. Hij schreef biografieën van Achterberg, Slauerhoff, Vestdijk en Esscher. In oktober verschijnt zijn levensbeschrijving van Marten Toonder.

Slauerhoff was trouw in zijn vriendschappen. Dat gold voor vriendinnen (Heleen Hille Ris Lambers, Annie Grimmer, Anneke Kleissl), voor collega-artsen (Hans Feriz, D. Hessels, K.P.C. Gramberg), voor kunstenaars (de beeldhouwer Mari Andriessen) en voor schrijvers (C.J. Kelk, Arthur Lehning, Marsman, F.C. Terborgh, Hendrik de Vries). Kelk schreef in dit verband: ‘Oprecht liefhebben kon hij, zonder gevoelens voor anderen geheel te verliezen. Die gevoelens bleven latent aanwezig en konden weer opleven zodra de omstandigheden daartoe meewerkten. Niets kon geheel in hem sterven. Een aanraking met hem betekende in de meeste gevallen een hechting voor altijd.’ Werd een vriendschap verbroken, zoals met zijn echtgenote Darja Collin of met Du Perron, dan waren de aanleiding en de afloop dramatisch. Zijn beste vriend, de dichter A. Roland Holst, deed dan nog een poging de kemphanen te verzoenen. Du Perron en Slauerhoff nodigde hij bij zich thuis aan de Nesdijk uit voor een verbroedering; en Darja Collin riep hij naar het bed van haar lijdende, stervende voormalige echtgenoot. Roland Holst was voor Slauerhoff ruim elf jaar lang een vriend, een raadsman en een klankbord. Als inleiding op de hier voor het eerst gepubliceerde laatste brief1 van Slauerhoff aan Roland Holst volgt nu een korte karakterschets van die vriendschap.

Elkander vreemd en toch vertrouwd

Waar en wanneer beide dichters elkaar voor het eerst hebben ontmoet, is niet met zekerheid te zegen. Het zal eind 1924, begin 1925 zijn geweest. Roland Holst vermoedde later dat het in het bijzijn van Kees Kelk in een Amsterdams kroegje was gebeurd, de Engelse Reet (ook wel de Pilsener Club) in de Begijnensteeg of bij Schiller op het Leidseplein. De biograaf van Roland Holst, Jan van der Vegt, schreef: ‘Op het eerste gezicht waren het twee onverenigbare karakters, de overgevoelige, in schijn vaak onverschillig-ruwe, soms in boze agressiviteit of zelfs kwaadaardigheid uitschietende Slauerhoff en de tien jaar oudere Roland Holst die zijn gevoeligheid in het dagelijks leven en het sociale verkeer verborg achter een wat geaffecteerde hou-

ding van gentleman-dichter. Maar beiden waren wederzijds in staat door schijn en pose heen te kijken.’

Zij werden tegenover elkaar heel openhartig, omdat zij wisten dat zij elkaar konden vertrouwen. Het was Roland Holst die aan het eind van Slauerhoffs leven een sterke impressie van de dichter gaf:

Vanuit het intuïtieve en spontane vertrouwen raadde Roland Holst in 1925 zijn vriend aan zich niet als huisarts op Vlieland te vestigen. Slauerhoff, die op dat moment in Haarlem werkte, had al aarzelingen, omdat zijn vriendin Heleen Hille Ris Lambers hem niet wilde volgen. Zij was ervan overtuigd dat hij, gedoemd te leven onder enge dorpsverhoudingen op zijn geliefde eiland, ongelukkig zou worden, en haar ook ongelukkig zou maken. De brief van Roland Holst gaf Slauerhoff een duw in dezelfde richting. Slauerhoff antwoordde: ‘Je wijze raad die mij zoo onverwachts gewerd heb ik gevolgd. Toch berouwt het mij soms. Ik zou graag en liefst total op mijzelf aangewezen zijn. Maar op Vlieland was het wel geen splendid isola-

tion geworden. Integendeel, de afstand met de inboorlingen ware moeilijk te behouden. Ik dacht meer aan ’t eiland dan aan het dorp.’ Die gewenste ‘splendid isolation’ vond hij daarna jarenlang tijdens zijn talrijke zeereizen. Kort na het advies van Roland Holst zocht Slauerhoff hem op. Zij wandelden over het strand bij Bergen. Roland Holst sprak over het ‘writer’s block’ waardoor hij getroffen was. Een dag later, op 18 mei 1925, schreef Slauerhoff hem: ‘Ik hoop dat je de pooltocht voort zult zetten, ook al zouden er “hoe langer hoe minder tijdingen doorkomen”.’ En hij deed meer om zijn vriend te steunen; hij die zo karig was met opdrachten, droeg het gedicht ‘Wandeling’ aan hem op en dateerde het: Bergen 1925. Het is een gedicht over twee dichters en hun vriendschap. De laatste twee strofen luiden:

Later schreef hij het gedicht ‘Aan A.R.-H.’. Hij waardeerde het in zijn vriend dat hij weigerde toe te geven aan ‘een vrouw die weinig geeft en ook niet eischt / dan kieskring aan een veilige warme haard’ zoals collega’s dat wel deden:

Het dichterschap van Roland Holst en Slauerhoff stond zo’n binding met een vrouw in de weg. In 1927 dichtte Slauerhoff in zijn Dagboek aan Roland Holst nog een andere deugd toe: ‘En toch moet vóór alles stelling genomen worden tegen bezit. Behalve R.H. ken ik niemand die ondanks zijn hebben en houden van alle smetten rein is.’

Een mooie vrouw

Roland Holst was op woensdag 19 augustus 1925 aanwezig bij ‘het uitvaartsmaal’ in Américain dat Slauerhoff zijn vrienden bereidde. Slauerhoff waagde het erop om op eigen kosten naar Nederlands-Indië te varen, om in Tandjong Priok (met succes) als scheepsarts aan te monsteren op een ‘koelieschip’ dat op China voer. Aanwezig waren verder Binnendijk, Bloem, Greshoff, Kelk, Werumeus Buning, Van Wessem en broer Feije Slauerhoff. Het was een plechtig afscheid, maar ook een bevestiging dat Slauerhoff met zijn literaire vrienden en kennissen verbonden wilde blijven. Na het diner zwierf het gezelschap naar Schiller op het Rembrandtplein. Na een paar biertjes genoten te hebben, werden de gasten met twee ‘aapjes’ (koetsen) naar de Warmoesstraat vervoerd om in een minder eerbaar etablissement een beetje door te zakken.

Pas drie jaar later vinden we Slauerhoff terug in Bergen, om in een huis (Doorntjes 32) pal achter dat van Roland Holst, in afwachting van een nieuwe zeereis, uit te rusten en te werken aan zijn Chinese verhalen en romans. Aan Heleen Hille Ris Lambers schreef hij: ‘…alles bij me, ook mijn werk, niet te veel afleiding, juist genoeg. R. Holst als buurman en nu en dan eens bezoek.’ Als het enigszins mogelijk was rustte Slauerhoff tussen zijn zeereizen uit bij of in de buurt van zijn vriend. ‘Moet ik tevreden zijn met ’s winters wat varen en ’s zomers wat landleven. Maar wat later? Het is een schrikbeeld voor me, 50 á 60 te worden, en dan hulp te moeten inroepen – dan word ik bij voorbaat kapitalistisch,’ schreef hij hem op 8 januari

1930. Roland Holst had hem aangeraden oogarts te Alkmaar te worden, maar dat advies volgde Slauerhoff niet op: ‘Het is overwogen, maar heeft geen kans. Als ik nog 10 jaar varen ging kon ik daarna zoowat leven, maar misschien ben ik ondanks alles nog te optimistisch. Ik verwacht nog van ’t leven. En dat is voor mij, met een mooie vrouw in bed liggen en nu en dan hard werken en iets goeds maken. En wat komt daarvan terecht aan boord? Niets, of bijna. Maar wat heb ik aan wal gehad, waar ik nu bijna alweer een jaar ben? Niets, of narigheid.’

Niet lang daarna, in april 1930, kwam de gewenste mooie vrouw in zijn leven: de bekende danseres Darja Collin. Hij ontmoette haar waarschijnlijk bij Werumeus in Amsterdam, die verliefd was op Darja en over haar balletvoorstellingen enthousiast in de krant schreef. Maar Slauerhoff stak hem de loef af. Voor Jan en Darja was het een vurige liefde op het eerste gezicht. Slauerhoff haastte zich op 18 april Roland Holst, die op dat moment in Italië was, van deze onverwachte wending op de hoogte te stellen: ‘Deze alliantie is er met een hevigheid, die mij zelf telkens weer verwondert. Wij beiden zijn eigenlijk rotsvast overtuigd, dat het duren zal, en ook dit verwondert ons beiden. Zou het jou “verwonderen”? Darja en ik leven al eenige weken zonder veel contact met de wereld. Als ik kan ben ik bij haar en als zij kan is zij bij mij, zoo lang en zoo alleen mogelijk. Ik heb eerst wel getracht, door bittre ervaring geleerd, mijn hart buiten deze band te houden. Maar het is niet gelukt. Wel Jany, kun jij je zegen geven aan deze verbindtenis? Ik geloof niet dat nog velen het weten, wel vermoeden dus schrijf er nog niet over. Maar je doet mij een groot genoegen door eens te schrijven wat jij er van denkt.’

Roland Holst kende Darja en had een jaar daarvoor zelfs een blauwtje bij haar gelopen. Op 26 april schreef hij dat ‘een door slordig en ontoereikend componeren verknoeid gedicht niet zoo erg is als een verknoeide liefde-phase – om de doodeenvoudige reden, dat voor het eerste de prullenmand buiten ons klaar staat, terwijl het tweede van het hart zelf een prullenmand maakte.’ Roland Holst had een kater van zijn eigen liefdesgeschiedenissen en hoopte dat zijn vriend beter in de liefde zou componeren dan hijzelf. Slauerhoff antwoordde op 30 april 1930: ‘…het deed mij zooveel genoegen te hooren, dat ook jij me gelukkig acht, en dat je er zoo mede levend over schrijft. Ik ben het met je eens dat vooral bij ons die de neiging hebben het essentieele uit een verhouding te halen en dan weer verder te gaan, het bewust moet worden geleefd, niet omdat het anders uitgeput zou raken, maar omdat het anders niet snel genoeg de vorm kan krijgen die bij het gevoel hoort. Het is moeilijk. Maar de ervaring voordien opgedaan helpt ook. Ik geloof zeker dat het nu zal gelukken.’

Ook zeer blij was Slauerhoff met Roland Holsts aardige woorden bij de verschijning van de verhalenbundel Schuim en asch (1930): ‘Van niemand geef ik er meer om: want ik heb altijd het gevoel dat ik, hoewel in lager sfeeren, steeds in de aarde wroetend, toch dezelfde richting heb. Alleen aan jou voel ik mij verwant onder de levenden.’

Hij dankte Roland Holst voor diens bereidheid zijn huis ‘voor ons te openen’. In mei 1931 logeerde hij er met Darja, terwijl Roland Holst in Ascona was. Slauerhoff herstelde er van een ziekte en werkte aan zijn toneelstuk over Jan Pietersz. Coen. Op zijn beurt bood Slauerhoff de kamer die hij gehuurd had boven een garage aan de Amsterdamse Prinsengracht 542 aan Roland Holst als pied-à-terre aan. Zo bleef Roland Holst betrokken bij het wel en wee van zijn vriend die met Darja trouwde. Het was een hartstochtelijk huwelijk, met een danseres die haar carrière per se wilde uitbouwen en een vaak jaloerse echtgenoot. Deze factoren, maar ook hun doodgeboren kindje, de steeds langere ziekteverloven van Slauerhoff, en zijn diepste wens Nederland te verlaten om zich in Tanger als huidarts te vestigen, deden het huwelijk uiteindelijk op de klippen lopen. Het was Roland Holst die door zijn aanwezigheid en gastvrijheid probeerde zijn vriend op te beuren en aan het schrijven te zetten. Soms met resultaat. In december 1934 kon Slauerhoff aan Jany melden dat hij het verhaal ‘Het uitgewischte handschrift’ aan hem had opgedragen.

Laatste reis

Toen Slauerhoff en Du Perron in 1935 met elkaar gebrouilleerd raakten, omdat zij elkaar verweten in vriendschap te kort te schieten, was Roland Holst ontdaan. Met Slauerhoff had hij in 1930 een inspirerende tijd bij en met Du Perron doorgebracht op Kasteel Gistoux in België en sindsdien had Du Perron voor Slauerhoff bemiddeld bij uitgevers en zijn soms onleesbare handschrift getranscribeerd naar leesbare manuscripten. Roland Holsts verzoeningspoging mislukte. Op 19 oktober 1935

kreeg hij een brief van Slauerhoff: ‘Ik hoop nog in Bergen te komen maar ik wil Eddy niet ontmoeten. Dit niet zoozeer uit rancune dat hij unfair was en dit niet wil toegeven als vooral om ’t feit dat ik de al vaak matige liefde voor de literatuur die ik nog heb wil behouden. En – het is vreemd – Eddy heeft veel voor mijn werk gedaan, en nu als ik hem hoor spreken krijg ik een intense dégoût tegen de literatuur. Ik hoop dat ik je nu hiermee volledig mijn standpunt t.o. Ed. verklaard heb – het is niet mooi – maar ’t is niet anders. Het moet fini zijn.’ Slauerhoff heeft zijn laatste bundel, Een eerlijk zeemansgraf, wel aan zijn ex-vriend gestuurd, maar dat deed hij via de brievenbus van Roland Holst.

Fysiek was het overigens niet mogelijk om in oktober 1935 naar Bergen te gaan. Slauerhoff was doodziek van de Springfontein in de haven van Genua gehaald en in een ziekenhuis opgenomen. Hij had zijn laatste reis naar Afrika gemaakt. Zijn herinnering aan een reis eerder naar Costa Rica overheerste. Hij was er verliefd geworden op de ongehuwde moeder Caridad Rodriguez. Zij had voorgesteld haar kind op een internaat te plaatsen of bij haar moeder onder te brengen. Aan haar geliefde schreef zij: ‘Miljoenen kussen voor mijn afwezige geliefde en God gave dat het januari wordt en we zullen leven om nooit meer van elkaar te scheiden.’ En Slauerhoff antwoordde: ‘Liefste, vandaag stuur ik je mijn foto’s. Schrijf me, want je brieven troosten me nogal. Ik leef niet eer dan wachtend op je brief. De dag dat ik je brief ontving bracht ik huilend door en ik ben zeer triest van verlangen je te zien.’ Zijn herstel bleef uit zodat hij zijn belofte om in januari, desnoods met een vliegtuig, naar Costa Rica te gaan, in rook zag opgaan. Natuurlijk was het weer Roland Holst die als enige vriend op de hoogte was van de tegenslag. Slauerhoff vertrouwde hem toe: ‘…ik smacht naar nog één omhelzing van de Costaricaansche – misschien ook

door lange onthouding.’ Even vertrouwelijk was Slauerhoff over zijn ziektebeeld. Hij was een tuberculosepatiënt, maar dat mocht buiten Roland Holst en een enkele vrouwelijke vertrouweling of arts niemand weten. Nog altijd had hij hoop op een nieuwe zeereis, maar een tbc-patiënt werd niet aan boord toegelaten: ‘…je zou altijd bij te zeer overtuigden [over het tbc-gerucht, verspreid door de schilderes Charley Toorop] kunnen zeggen dat ik 6 jaar (of langer) geleden wel iets gehad heb, daar echter al lang overheen ben, en nu wel degelijk aan de gevolgen van de zware tropische malaria bezig ben. Overigens is een tegenspraak van jou ook juist zeer waardevol.’

Een verbetering in de medische situatie trad niet op: al maakte Slauerhoff nog plannen om als arts te dienen bij het republikeinse leger in de Spaanse Burgeroorlog en om een roman te schrijven over een grote zeeslag tussen Rusland en Japan (zie de hierna volgende brief). Terug in Nederland werd hij eerst in de Lentelaan 8 te Heemstede verzorgd door zijn moeder en zus ‘Guusje’, maar de toestand werd er volgens de huisarts onhoudbaar. Roland Holst greep in. Met hulp van zijn broer Eep schakelde hij de dokter van hun moeder in Hilversum in, Boudewijn van de Linde. Hij was ook medisch raadsman van Du Perron en Marsman geweest en had de China-romans van Slauerhoff gelezen. Hij had vaak gedacht: kon ik hem maar opnemen in rusthuis Villa Carla aan de Hilversumse Boslaan. Nu kreeg hij de kans, want in juli 1936 ging Slauerhoff overstag, nadat zijn broer Feije geweigerd had geld beschikbaar te stellen voor een kuur in Spanje.

Slauerhoff heeft nog een moment met de gedachte gespeeld om in Merano te gaan kuren. Roland Holst raadde hem aan zich dan in de trein door Darja Collin te laten vergezellen, een ultieme poging om de geliefden van weleer bij elkaar te brengen. Maar de toestand van zijn vriend was te zwak. De mare ging in literair Nederland rond dat Slauerhoff er slecht aan toe was. Dichteressen en schrijvers

wilden hem bezoeken, maar hij wilde alleen Roland Holst aan zijn ziekbed hebben. Deze stelde voor bij hem in de kamer te gaan zitten, ‘jij dommelt wat en ik verdiep mij in Nietzsche’. Hij slaagde erin Darja van Luik te laten overkomen. Het werd een kort en hevig afscheid. Op maandag 5 oktober 1936 kreeg de achtendertigjarige Slauerhoff nog bezoek van zijn moeder, zijn broer Feije en zus Aukje. Daarna, om half vijf, kwam Roland Holst weer bij zijn stervende vriend. ‘Hij lag toen rustig te slapen en toen ik tegen 6 uur wegging was dat nog zoo, en het bleef zoo tot het eind. Ik kan u verzekeren,’ zo schreef Roland Holst aan Slauerhoffs moeder, ‘dat hij de laatste vijf dagen vrijwel niet heeft geleden.’

Op donderdag 8 oktober werd Slauerhoff op Westerveld gecremeerd. Tussen de tientallen schrijvers en kunstenaars stond de achtenveertigjarige Roland Holst, die een dag later aan moeder Slauerhoff schreef: ‘Ik verloor in hem een vriend, die mij vooral in de laatste twee jaren, dierbaar was geworden. In veel opzichten was hij een moeilijk mensch, vooral voor zichzelf, en u zult dat in de loop der jaren wel dikwijls ondervonden hebben. Maar hij had een verborgen, bijna schuwe helderheid, die alles goedmaakte.’ Zo was er een einde gekomen aan een vriendschap tussen twee dichters die duurde tot de dood erop volgde.

Bronnen

Wim Hazeu, Slauerhoff. Een biografie (Amsterdam, 19983).

Jan van der Vegt, A. Roland Holst. Biografie (Baarn 2000).

 

Met dank aan Ton Pronker die behulpzaam was bij de transcriptie van de brief.

[Brief]

Poststempel	Hilversum 31-viii 1936
Op envelop	Rasplata (deel van de Overtocht Libau-Tsjoesima)2

Zat.av.

 

Beste Jany,

 

Dank voor brief en de zoo spoedig verleende bemiddeling bij Voûte.3

Dank ook hem: ‘Shoushima’4 kende ik al. Maar herlas het en herlees het nog eens. Van de andere ’t eene ook erg nuttig – Gaarne zou ik, als hij t zonder bezwaar krijgen kan, (zeker uit clubbibliotheek marineofficieren) van Rasplata het deel nog eens hebben dat betrekking heeft op de overtocht Libau-Shoushima.5

Het boek zal dat, de zeeslag, en een naspel behandelen.

Graag zal ik als ik beter ben eens met Hr Voute praten, en als t boek zoover is, en hij zich de moeite geven wil. t hem voorleggen om, fouten er uit te halen. Jou vriend Voute die mij mijn fouten toont!

Mijn kennis van marinezaken is groot – de Tjileboet het schip dat mij 13 maanden huisvestte (record!)6 lag 3 weken naast de Java7 te Soerabaya in een dok.

Ik deed een brugtocht met een marine machinist ik heb een neef die commandant is van een onderzeeër,8

Ik had destijds een introductie voor de nieuwe kruiser (de Ruyter)9 maar dit vervloekt lijden, bedierf ook die proeftocht.

Het verheugt me een boekje van je te krijgen10 Kom het zelf brengen dat is gezelliger, het te overreiken.

 

Erg blij je weer op Pegasus te weten.11 houdt vast.

Tot nu toe heb je me zoo goed en vaak bezocht dat ik niets te wenschen over had. Nu wel ‘ich sehne dich herbei.’

Darja12 vertrok Zondag zou nog een weekend komen vertrok echter plots naar England. (voor een week), Zij heeft nog steeds astronomische illusies. Er is daar in Engeland een nieuwe sterrewacht en zij hoopt door zich in t gezichtsveld van de kijker te plaatsen als ster van de eerste grootte te worden geregistreerd.

Ach wordt het rijper! Zij meent het zoo erg met de Kunst en de roem. het is roerend – Nu veroorzaakte dit wegblijven mij geen teleurstelling daar ik mij geen illusies maak haar vaak te zien, zijn eenmaal de ‘engagementen’ in het seizoen begonnen, en het ook niet belachelijk is te veel te ‘wennen’.

Echter zag ik ook verder geen mensch-

Welk een uitzondering, je oudelui waren zoo vriendelijk me dadelijk nog op te zoeken na hun reis. erg aardig-

V. de Linde zag ik ook de heele week niet, en dit bevreemde mij wel iets. Eén visite per week is niet te veel. dunkt me. Ik had ook nog al last van sanguis,13 en een paar

beroerde koortsmiddelen. Soms denk ik dat toch de malaria diep in t merg nog aan mij zit te knagen.

 

Het is zoo typisch net als toen – intens gevoel van koude, ik ga dan ook met dit warme weer met een kruik in bed liggen –

v. de Linde heeft nog eens bloedonderzoek gedaan (niet op malaria doch op ‘bezinking’) t is zeker nog niet fraai, maar blijft hij daarvoor weg? (hij was wel een keer hier voor een andere patiënt) Zou toch ook geen goede tactiek zijn – Jij zult wel zeggen dat ik altijd susceptible14 ben, Dus je ziet – hebt t vrij eenzaam.

Kun je Jacq.15 niet een dag achter een kruik neerzetten vader en zoon een paar dikke boterhammen in de hand drukken en hierheen snellen? (ook per Pegasus) Je ouders verlangen ook erg naar je.

Of wacht je tot Jacq. weg is en kom dan een paar dagen achter elkaar? Maar dan zul je juist weer willen dichten, denkelijk Het ziet er donker uit. Tracht toch nog te komen.

Ik wou eind sept. wel het land verlaten, kan dan misschien tot Munchen worden gebracht.16

Nog veel dank voor de moeite en laat mij gauw hooren of ik kan hoopen je gauw te zien. Maar forceer het niet, liever een wat langer dan een voor jou gehaast bezoek. Hart groet je

Slau

PS Groet Jacques en zeg dat ik het goed maak.

[2012/1]

Wim Hazeu
‘Alleen aan jou voel ik me verwant onder de levenden’
Slauerhoffs laatste brief aan A. Roland Holst

wim hazeu (1940) was uitgever, schrijver en radioprogrammamaker. Hij schreef biografieën van Achterberg, Slauerhoff, Vestdijk en Esscher. In oktober verschijnt zijn levensbeschrijving van Marten Toonder.

Slauerhoff was trouw in zijn vriendschappen. Dat gold voor vriendinnen (Heleen Hille Ris Lambers, Annie Grimmer, Anneke Kleissl), voor collega-artsen (Hans Feriz, D. Hessels, K.P.C. Gramberg), voor kunstenaars (de beeldhouwer Mari Andriessen) en voor schrijvers (C.J. Kelk, Arthur Lehning, Marsman, F.C. Terborgh, Hendrik de Vries). Kelk schreef in dit verband: ‘Oprecht liefhebben kon hij, zonder gevoelens voor anderen geheel te verliezen. Die gevoelens bleven latent aanwezig en konden weer opleven zodra de omstandigheden daartoe meewerkten. Niets kon geheel in hem sterven. Een aanraking met hem betekende in de meeste gevallen een hechting voor altijd.’ Werd een vriendschap verbroken, zoals met zijn echtgenote Darja Collin of met Du Perron, dan waren de aanleiding en de afloop dramatisch. Zijn beste vriend, de dichter A. Roland Holst, deed dan nog een poging de kemphanen te verzoenen. Du Perron en Slauerhoff nodigde hij bij zich thuis aan de Nesdijk uit voor een verbroedering; en Darja Collin riep hij naar het bed van haar lijdende, stervende voormalige echtgenoot. Roland Holst was voor Slauerhoff ruim elf jaar lang een vriend, een raadsman en een klankbord. Als inleiding op de hier voor het eerst gepubliceerde laatste brief1 van Slauerhoff aan Roland Holst volgt nu een korte karakterschets van die vriendschap.

Elkander vreemd en toch vertrouwd

Waar en wanneer beide dichters elkaar voor het eerst hebben ontmoet, is niet met zekerheid te zegen. Het zal eind 1924, begin 1925 zijn geweest. Roland Holst vermoedde later dat het in het bijzijn van Kees Kelk in een Amsterdams kroegje was gebeurd, de Engelse Reet (ook wel de Pilsener Club) in de Begijnensteeg of bij Schiller op het Leidseplein. De biograaf van Roland Holst, Jan van der Vegt, schreef: ‘Op het eerste gezicht waren het twee onverenigbare karakters, de overgevoelige, in schijn vaak onverschillig-ruwe, soms in boze agressiviteit of zelfs kwaadaardigheid uitschietende Slauerhoff en de tien jaar oudere Roland Holst die zijn gevoeligheid in het dagelijks leven en het sociale verkeer verborg achter een wat geaffecteerde hou-

ding van gentleman-dichter. Maar beiden waren wederzijds in staat door schijn en pose heen te kijken.’

Zij werden tegenover elkaar heel openhartig, omdat zij wisten dat zij elkaar konden vertrouwen. Het was Roland Holst die aan het eind van Slauerhoffs leven een sterke impressie van de dichter gaf:

Vanuit het intuïtieve en spontane vertrouwen raadde Roland Holst in 1925 zijn vriend aan zich niet als huisarts op Vlieland te vestigen. Slauerhoff, die op dat moment in Haarlem werkte, had al aarzelingen, omdat zijn vriendin Heleen Hille Ris Lambers hem niet wilde volgen. Zij was ervan overtuigd dat hij, gedoemd te leven onder enge dorpsverhoudingen op zijn geliefde eiland, ongelukkig zou worden, en haar ook ongelukkig zou maken. De brief van Roland Holst gaf Slauerhoff een duw in dezelfde richting. Slauerhoff antwoordde: ‘Je wijze raad die mij zoo onverwachts gewerd heb ik gevolgd. Toch berouwt het mij soms. Ik zou graag en liefst total op mijzelf aangewezen zijn. Maar op Vlieland was het wel geen splendid isola-

tion geworden. Integendeel, de afstand met de inboorlingen ware moeilijk te behouden. Ik dacht meer aan ’t eiland dan aan het dorp.’ Die gewenste ‘splendid isolation’ vond hij daarna jarenlang tijdens zijn talrijke zeereizen. Kort na het advies van Roland Holst zocht Slauerhoff hem op. Zij wandelden over het strand bij Bergen. Roland Holst sprak over het ‘writer’s block’ waardoor hij getroffen was. Een dag later, op 18 mei 1925, schreef Slauerhoff hem: ‘Ik hoop dat je de pooltocht voort zult zetten, ook al zouden er “hoe langer hoe minder tijdingen doorkomen”.’ En hij deed meer om zijn vriend te steunen; hij die zo karig was met opdrachten, droeg het gedicht ‘Wandeling’ aan hem op en dateerde het: Bergen 1925. Het is een gedicht over twee dichters en hun vriendschap. De laatste twee strofen luiden:

Later schreef hij het gedicht ‘Aan A.R.-H.’. Hij waardeerde het in zijn vriend dat hij weigerde toe te geven aan ‘een vrouw die weinig geeft en ook niet eischt / dan kieskring aan een veilige warme haard’ zoals collega’s dat wel deden:

Het dichterschap van Roland Holst en Slauerhoff stond zo’n binding met een vrouw in de weg. In 1927 dichtte Slauerhoff in zijn Dagboek aan Roland Holst nog een andere deugd toe: ‘En toch moet vóór alles stelling genomen worden tegen bezit. Behalve R.H. ken ik niemand die ondanks zijn hebben en houden van alle smetten rein is.’

Een mooie vrouw

Roland Holst was op woensdag 19 augustus 1925 aanwezig bij ‘het uitvaartsmaal’ in Américain dat Slauerhoff zijn vrienden bereidde. Slauerhoff waagde het erop om op eigen kosten naar Nederlands-Indië te varen, om in Tandjong Priok (met succes) als scheepsarts aan te monsteren op een ‘koelieschip’ dat op China voer. Aanwezig waren verder Binnendijk, Bloem, Greshoff, Kelk, Werumeus Buning, Van Wessem en broer Feije Slauerhoff. Het was een plechtig afscheid, maar ook een bevestiging dat Slauerhoff met zijn literaire vrienden en kennissen verbonden wilde blijven. Na het diner zwierf het gezelschap naar Schiller op het Rembrandtplein. Na een paar biertjes genoten te hebben, werden de gasten met twee ‘aapjes’ (koetsen) naar de Warmoesstraat vervoerd om in een minder eerbaar etablissement een beetje door te zakken.

Pas drie jaar later vinden we Slauerhoff terug in Bergen, om in een huis (Doorntjes 32) pal achter dat van Roland Holst, in afwachting van een nieuwe zeereis, uit te rusten en te werken aan zijn Chinese verhalen en romans. Aan Heleen Hille Ris Lambers schreef hij: ‘…alles bij me, ook mijn werk, niet te veel afleiding, juist genoeg. R. Holst als buurman en nu en dan eens bezoek.’ Als het enigszins mogelijk was rustte Slauerhoff tussen zijn zeereizen uit bij of in de buurt van zijn vriend. ‘Moet ik tevreden zijn met ’s winters wat varen en ’s zomers wat landleven. Maar wat later? Het is een schrikbeeld voor me, 50 á 60 te worden, en dan hulp te moeten inroepen – dan word ik bij voorbaat kapitalistisch,’ schreef hij hem op 8 januari

1930. Roland Holst had hem aangeraden oogarts te Alkmaar te worden, maar dat advies volgde Slauerhoff niet op: ‘Het is overwogen, maar heeft geen kans. Als ik nog 10 jaar varen ging kon ik daarna zoowat leven, maar misschien ben ik ondanks alles nog te optimistisch. Ik verwacht nog van ’t leven. En dat is voor mij, met een mooie vrouw in bed liggen en nu en dan hard werken en iets goeds maken. En wat komt daarvan terecht aan boord? Niets, of bijna. Maar wat heb ik aan wal gehad, waar ik nu bijna alweer een jaar ben? Niets, of narigheid.’

Niet lang daarna, in april 1930, kwam de gewenste mooie vrouw in zijn leven: de bekende danseres Darja Collin. Hij ontmoette haar waarschijnlijk bij Werumeus in Amsterdam, die verliefd was op Darja en over haar balletvoorstellingen enthousiast in de krant schreef. Maar Slauerhoff stak hem de loef af. Voor Jan en Darja was het een vurige liefde op het eerste gezicht. Slauerhoff haastte zich op 18 april Roland Holst, die op dat moment in Italië was, van deze onverwachte wending op de hoogte te stellen: ‘Deze alliantie is er met een hevigheid, die mij zelf telkens weer verwondert. Wij beiden zijn eigenlijk rotsvast overtuigd, dat het duren zal, en ook dit verwondert ons beiden. Zou het jou “verwonderen”? Darja en ik leven al eenige weken zonder veel contact met de wereld. Als ik kan ben ik bij haar en als zij kan is zij bij mij, zoo lang en zoo alleen mogelijk. Ik heb eerst wel getracht, door bittre ervaring geleerd, mijn hart buiten deze band te houden. Maar het is niet gelukt. Wel Jany, kun jij je zegen geven aan deze verbindtenis? Ik geloof niet dat nog velen het weten, wel vermoeden dus schrijf er nog niet over. Maar je doet mij een groot genoegen door eens te schrijven wat jij er van denkt.’

Roland Holst kende Darja en had een jaar daarvoor zelfs een blauwtje bij haar gelopen. Op 26 april schreef hij dat ‘een door slordig en ontoereikend componeren verknoeid gedicht niet zoo erg is als een verknoeide liefde-phase – om de doodeenvoudige reden, dat voor het eerste de prullenmand buiten ons klaar staat, terwijl het tweede van het hart zelf een prullenmand maakte.’ Roland Holst had een kater van zijn eigen liefdesgeschiedenissen en hoopte dat zijn vriend beter in de liefde zou componeren dan hijzelf. Slauerhoff antwoordde op 30 april 1930: ‘…het deed mij zooveel genoegen te hooren, dat ook jij me gelukkig acht, en dat je er zoo mede levend over schrijft. Ik ben het met je eens dat vooral bij ons die de neiging hebben het essentieele uit een verhouding te halen en dan weer verder te gaan, het bewust moet worden geleefd, niet omdat het anders uitgeput zou raken, maar omdat het anders niet snel genoeg de vorm kan krijgen die bij het gevoel hoort. Het is moeilijk. Maar de ervaring voordien opgedaan helpt ook. Ik geloof zeker dat het nu zal gelukken.’

Ook zeer blij was Slauerhoff met Roland Holsts aardige woorden bij de verschijning van de verhalenbundel Schuim en asch (1930): ‘Van niemand geef ik er meer om: want ik heb altijd het gevoel dat ik, hoewel in lager sfeeren, steeds in de aarde wroetend, toch dezelfde richting heb. Alleen aan jou voel ik mij verwant onder de levenden.’

Hij dankte Roland Holst voor diens bereidheid zijn huis ‘voor ons te openen’. In mei 1931 logeerde hij er met Darja, terwijl Roland Holst in Ascona was. Slauerhoff herstelde er van een ziekte en werkte aan zijn toneelstuk over Jan Pietersz. Coen. Op zijn beurt bood Slauerhoff de kamer die hij gehuurd had boven een garage aan de Amsterdamse Prinsengracht 542 aan Roland Holst als pied-à-terre aan. Zo bleef Roland Holst betrokken bij het wel en wee van zijn vriend die met Darja trouwde. Het was een hartstochtelijk huwelijk, met een danseres die haar carrière per se wilde uitbouwen en een vaak jaloerse echtgenoot. Deze factoren, maar ook hun doodgeboren kindje, de steeds langere ziekteverloven van Slauerhoff, en zijn diepste wens Nederland te verlaten om zich in Tanger als huidarts te vestigen, deden het huwelijk uiteindelijk op de klippen lopen. Het was Roland Holst die door zijn aanwezigheid en gastvrijheid probeerde zijn vriend op te beuren en aan het schrijven te zetten. Soms met resultaat. In december 1934 kon Slauerhoff aan Jany melden dat hij het verhaal ‘Het uitgewischte handschrift’ aan hem had opgedragen.

Laatste reis

Toen Slauerhoff en Du Perron in 1935 met elkaar gebrouilleerd raakten, omdat zij elkaar verweten in vriendschap te kort te schieten, was Roland Holst ontdaan. Met Slauerhoff had hij in 1930 een inspirerende tijd bij en met Du Perron doorgebracht op Kasteel Gistoux in België en sindsdien had Du Perron voor Slauerhoff bemiddeld bij uitgevers en zijn soms onleesbare handschrift getranscribeerd naar leesbare manuscripten. Roland Holsts verzoeningspoging mislukte. Op 19 oktober 1935

kreeg hij een brief van Slauerhoff: ‘Ik hoop nog in Bergen te komen maar ik wil Eddy niet ontmoeten. Dit niet zoozeer uit rancune dat hij unfair was en dit niet wil toegeven als vooral om ’t feit dat ik de al vaak matige liefde voor de literatuur die ik nog heb wil behouden. En – het is vreemd – Eddy heeft veel voor mijn werk gedaan, en nu als ik hem hoor spreken krijg ik een intense dégoût tegen de literatuur. Ik hoop dat ik je nu hiermee volledig mijn standpunt t.o. Ed. verklaard heb – het is niet mooi – maar ’t is niet anders. Het moet fini zijn.’ Slauerhoff heeft zijn laatste bundel, Een eerlijk zeemansgraf, wel aan zijn ex-vriend gestuurd, maar dat deed hij via de brievenbus van Roland Holst.

Fysiek was het overigens niet mogelijk om in oktober 1935 naar Bergen te gaan. Slauerhoff was doodziek van de Springfontein in de haven van Genua gehaald en in een ziekenhuis opgenomen. Hij had zijn laatste reis naar Afrika gemaakt. Zijn herinnering aan een reis eerder naar Costa Rica overheerste. Hij was er verliefd geworden op de ongehuwde moeder Caridad Rodriguez. Zij had voorgesteld haar kind op een internaat te plaatsen of bij haar moeder onder te brengen. Aan haar geliefde schreef zij: ‘Miljoenen kussen voor mijn afwezige geliefde en God gave dat het januari wordt en we zullen leven om nooit meer van elkaar te scheiden.’ En Slauerhoff antwoordde: ‘Liefste, vandaag stuur ik je mijn foto’s. Schrijf me, want je brieven troosten me nogal. Ik leef niet eer dan wachtend op je brief. De dag dat ik je brief ontving bracht ik huilend door en ik ben zeer triest van verlangen je te zien.’ Zijn herstel bleef uit zodat hij zijn belofte om in januari, desnoods met een vliegtuig, naar Costa Rica te gaan, in rook zag opgaan. Natuurlijk was het weer Roland Holst die als enige vriend op de hoogte was van de tegenslag. Slauerhoff vertrouwde hem toe: ‘…ik smacht naar nog één omhelzing van de Costaricaansche – misschien ook

door lange onthouding.’ Even vertrouwelijk was Slauerhoff over zijn ziektebeeld. Hij was een tuberculosepatiënt, maar dat mocht buiten Roland Holst en een enkele vrouwelijke vertrouweling of arts niemand weten. Nog altijd had hij hoop op een nieuwe zeereis, maar een tbc-patiënt werd niet aan boord toegelaten: ‘…je zou altijd bij te zeer overtuigden [over het tbc-gerucht, verspreid door de schilderes Charley Toorop] kunnen zeggen dat ik 6 jaar (of langer) geleden wel iets gehad heb, daar echter al lang overheen ben, en nu wel degelijk aan de gevolgen van de zware tropische malaria bezig ben. Overigens is een tegenspraak van jou ook juist zeer waardevol.’

Een verbetering in de medische situatie trad niet op: al maakte Slauerhoff nog plannen om als arts te dienen bij het republikeinse leger in de Spaanse Burgeroorlog en om een roman te schrijven over een grote zeeslag tussen Rusland en Japan (zie de hierna volgende brief). Terug in Nederland werd hij eerst in de Lentelaan 8 te Heemstede verzorgd door zijn moeder en zus ‘Guusje’, maar de toestand werd er volgens de huisarts onhoudbaar. Roland Holst greep in. Met hulp van zijn broer Eep schakelde hij de dokter van hun moeder in Hilversum in, Boudewijn van de Linde. Hij was ook medisch raadsman van Du Perron en Marsman geweest en had de China-romans van Slauerhoff gelezen. Hij had vaak gedacht: kon ik hem maar opnemen in rusthuis Villa Carla aan de Hilversumse Boslaan. Nu kreeg hij de kans, want in juli 1936 ging Slauerhoff overstag, nadat zijn broer Feije geweigerd had geld beschikbaar te stellen voor een kuur in Spanje.

Slauerhoff heeft nog een moment met de gedachte gespeeld om in Merano te gaan kuren. Roland Holst raadde hem aan zich dan in de trein door Darja Collin te laten vergezellen, een ultieme poging om de geliefden van weleer bij elkaar te brengen. Maar de toestand van zijn vriend was te zwak. De mare ging in literair Nederland rond dat Slauerhoff er slecht aan toe was. Dichteressen en schrijvers

wilden hem bezoeken, maar hij wilde alleen Roland Holst aan zijn ziekbed hebben. Deze stelde voor bij hem in de kamer te gaan zitten, ‘jij dommelt wat en ik verdiep mij in Nietzsche’. Hij slaagde erin Darja van Luik te laten overkomen. Het werd een kort en hevig afscheid. Op maandag 5 oktober 1936 kreeg de achtendertigjarige Slauerhoff nog bezoek van zijn moeder, zijn broer Feije en zus Aukje. Daarna, om half vijf, kwam Roland Holst weer bij zijn stervende vriend. ‘Hij lag toen rustig te slapen en toen ik tegen 6 uur wegging was dat nog zoo, en het bleef zoo tot het eind. Ik kan u verzekeren,’ zo schreef Roland Holst aan Slauerhoffs moeder, ‘dat hij de laatste vijf dagen vrijwel niet heeft geleden.’

Op donderdag 8 oktober werd Slauerhoff op Westerveld gecremeerd. Tussen de tientallen schrijvers en kunstenaars stond de achtenveertigjarige Roland Holst, die een dag later aan moeder Slauerhoff schreef: ‘Ik verloor in hem een vriend, die mij vooral in de laatste twee jaren, dierbaar was geworden. In veel opzichten was hij een moeilijk mensch, vooral voor zichzelf, en u zult dat in de loop der jaren wel dikwijls ondervonden hebben. Maar hij had een verborgen, bijna schuwe helderheid, die alles goedmaakte.’ Zo was er een einde gekomen aan een vriendschap tussen twee dichters die duurde tot de dood erop volgde.

Bronnen

Wim Hazeu, Slauerhoff. Een biografie (Amsterdam, 19983).

Jan van der Vegt, A. Roland Holst. Biografie (Baarn 2000).

 

Met dank aan Ton Pronker die behulpzaam was bij de transcriptie van de brief.

[Brief]

Poststempel	Hilversum 31-viii 1936
Op envelop	Rasplata (deel van de Overtocht Libau-Tsjoesima)2

Zat.av.

 

Beste Jany,

 

Dank voor brief en de zoo spoedig verleende bemiddeling bij Voûte.3

Dank ook hem: ‘Shoushima’4 kende ik al. Maar herlas het en herlees het nog eens. Van de andere ’t eene ook erg nuttig – Gaarne zou ik, als hij t zonder bezwaar krijgen kan, (zeker uit clubbibliotheek marineofficieren) van Rasplata het deel nog eens hebben dat betrekking heeft op de overtocht Libau-Shoushima.5

Het boek zal dat, de zeeslag, en een naspel behandelen.

Graag zal ik als ik beter ben eens met Hr Voute praten, en als t boek zoover is, en hij zich de moeite geven wil. t hem voorleggen om, fouten er uit te halen. Jou vriend Voute die mij mijn fouten toont!

Mijn kennis van marinezaken is groot – de Tjileboet het schip dat mij 13 maanden huisvestte (record!)6 lag 3 weken naast de Java7 te Soerabaya in een dok.

Ik deed een brugtocht met een marine machinist ik heb een neef die commandant is van een onderzeeër,8

Ik had destijds een introductie voor de nieuwe kruiser (de Ruyter)9 maar dit vervloekt lijden, bedierf ook die proeftocht.

Het verheugt me een boekje van je te krijgen10 Kom het zelf brengen dat is gezelliger, het te overreiken.

 

Erg blij je weer op Pegasus te weten.11 houdt vast.

Tot nu toe heb je me zoo goed en vaak bezocht dat ik niets te wenschen over had. Nu wel ‘ich sehne dich herbei.’

Darja12 vertrok Zondag zou nog een weekend komen vertrok echter plots naar England. (voor een week), Zij heeft nog steeds astronomische illusies. Er is daar in Engeland een nieuwe sterrewacht en zij hoopt door zich in t gezichtsveld van de kijker te plaatsen als ster van de eerste grootte te worden geregistreerd.

Ach wordt het rijper! Zij meent het zoo erg met de Kunst en de roem. het is roerend – Nu veroorzaakte dit wegblijven mij geen teleurstelling daar ik mij geen illusies maak haar vaak te zien, zijn eenmaal de ‘engagementen’ in het seizoen begonnen, en het ook niet belachelijk is te veel te ‘wennen’.

Echter zag ik ook verder geen mensch-

Welk een uitzondering, je oudelui waren zoo vriendelijk me dadelijk nog op te zoeken na hun reis. erg aardig-

V. de Linde zag ik ook de heele week niet, en dit bevreemde mij wel iets. Eén visite per week is niet te veel. dunkt me. Ik had ook nog al last van sanguis,13 en een paar

beroerde koortsmiddelen. Soms denk ik dat toch de malaria diep in t merg nog aan mij zit te knagen.

 

Het is zoo typisch net als toen – intens gevoel van koude, ik ga dan ook met dit warme weer met een kruik in bed liggen –

v. de Linde heeft nog eens bloedonderzoek gedaan (niet op malaria doch op ‘bezinking’) t is zeker nog niet fraai, maar blijft hij daarvoor weg? (hij was wel een keer hier voor een andere patiënt) Zou toch ook geen goede tactiek zijn – Jij zult wel zeggen dat ik altijd susceptible14 ben, Dus je ziet – hebt t vrij eenzaam.

Kun je Jacq.15 niet een dag achter een kruik neerzetten vader en zoon een paar dikke boterhammen in de hand drukken en hierheen snellen? (ook per Pegasus) Je ouders verlangen ook erg naar je.

Of wacht je tot Jacq. weg is en kom dan een paar dagen achter elkaar? Maar dan zul je juist weer willen dichten, denkelijk Het ziet er donker uit. Tracht toch nog te komen.

Ik wou eind sept. wel het land verlaten, kan dan misschien tot Munchen worden gebracht.16

Nog veel dank voor de moeite en laat mij gauw hooren of ik kan hoopen je gauw te zien. Maar forceer het niet, liever een wat langer dan een voor jou gehaast bezoek. Hart groet je

Slau

PS Groet Jacques en zeg dat ik het goed maak.