Archief: DBNL

Nico Keuning
Labyrint van eilanden en water
Het Stockholm van Tomas Tranströmer

nico keuning (1952) publiceerde schrijversbiografieën van Max de Jong, Jan Arends, Bob den Uyl en Johnny van Doorn. Voor De Parelduiker schreef hij ook over Jeroen Brouwers, F.B. Hotz, Gerard Reve en L.F. Céline.

In zijn verzamelde gedichten Minnena ser mig (De herinneringen zien mij) heeft de Zweedse dichter Tomas Tranströmer (Stockholm, 15 april 1931) onder de gelijknamige titel, op geserreerde wijze zijn jeugd beschreven. Proza in de taal van de dichter. Hij groeide op in Stockholm in het stadsdeel Södermalm, een van de eilanden van de stad Stockholm. Daar liggen zijn vroegste herinneringen die verbonden zijn met plekken: het ouderlijk huis in Swedeborggatan 33 (nu Grindsgatan), het adres Folkungagatan 57, het gymnasium aan Högbergsgatan, de bibliotheek in het hart van de wijk. Wie door Södermalm wandelt, loopt de wereld van Tranströmer binnen.

De lezer van zijn verzameld werk herkent in het stratenplan de ervaringen van de jongen en de latere dichter die in december 2011 uit handen van de Zweedse koning Carl xvi Gustaf de Nobelprijs voor literatuur in ontvangst nam. De feestelijke bijeenkomst vond plaats in het Konserthuset in de wijk Norrmalm. In dubbel opzicht een gedenkwaardige plek. Hier onderging de jonge Tomas ‘in het midden van de jaren dertig’ zijn ‘eerste doodservaring’. Na een schoolconcert raakt hij de hand van zijn moeder kwijt en reddeloos wordt hij meegevoerd door de mensenmassa. Vertrouwend op zijn geheugen, ‘beroofd van alle geborgenheid’ loopt hij, dankzij het ‘mysterieuze kompas’, de goede kant op: de weg naar huis. Bij thuiskomst blijkt grootmoeder nog op het politiebureau om een zoekactie in gang te zetten. Grootvader laat hem ‘heel normal’ binnen. ‘Alles was veilig en vanzelfsprekend.’

Twintig jaar later, in 1954, debuteert hij met de bundel 17 dikter (17 gedichten). Na enkele buitenlandse reizen en een verhuizing naar Västerås op honderd kilometer van Stockholm keert hij in november 1990 terug naar Södermalm. Datzelfde jaar wordt hij door een hersenbloeding getroffen. De dichter raakt rechtszijdig verlamd en verliest zijn spraakvermogen. Hij communiceert met de buitenwereld via zijn vrouw Monica. Zijn begrip voor taal is onaangetast. Hij leest, begrijpt en verstaat, al kan hij niet veel meer antwoorden dan ‘Det är bra’ (Het is goed).

‘Op de ochtend van de Nobelprijsuitreiking waren ze nog op de radio,’ vertelt Vera Mulder, dochter van een Nederlandse kunstschilder, die mij door Södermalm langs de plekken van de dichter leidt.1 ‘Het was een vrolijk radioprogramma,’ zegt ze. ‘Tranströmer reageerde op de woorden en opmerkingen van zijn vrouw, aanmoedigend en bevestigend: Ja, ja… ja. Drie uur lang over Tranströmer en de muziek van Joseph Haydn, Maurice Karkoff, Jean Sibelius, Anders Eliasson, Franz Schubert, Franz Liszt en Anders Hultqvist. Tomas kan nog met zijn linkerhand piano spelen. Er is speciaal voor hem muziek geschreven.’

Tomas en Monica zijn onafscheidelijk. Ook na afloop van de ceremonie in het concertgebouw tijdens het beroemde banket in het Stadshuset hield Monica haar man gezelschap.

Onder het verkeer het ongeboren bos

In een vreemde stad gaan je ogen open, je kijkt en ziet een nieuwe wereld. Zeker in Stockholm, gevoed door de gedichten van de illustere inwoner Tomas Tranströmer. ‘Als je de eigenschap, de kwaliteit bezit de vreemde dingen te zien die soms voor je ogen gebeuren, ben je misschien “ziener”,’ zei de Zweedse dichter in 1987 in een interview met Hans Kloos.2

In Stockholm komt de poëzie van Tranströmer pas echt tot leven. Niet zozeer in de Akademibokhandeln maar vooral op straat. ’s Avonds slokt het duister de stad op. De kleuren maken plaats voor verlichting. ‘Letters vlammen aan de façades,’ schrijft Tranströmer in het gedicht ‘Façades’, opgenomen in De herinneringen zien mij. De brede straten liggen diep tussen de majestueuze gebouwen. In de winkelstraten Drottninggatan en Stora Nygatan valt het licht van de etalages op de natte stenen.

De straten worden onderbroken door open ruimtes, een ‘oversteekplaats’ om met de dichter te spreken, die uitzicht biedt op verte, water, kerktorens, koepels en bruggen. ‘Een brug bouwt zich / langzaam / recht de ruimte in.’ Zo rijd je per bus of metro van Kungsholmen naar Norrmalm en loop je van Gamla Stan naar Södermalm. Van het ene eiland naar het andere. Weer sta ik aan het water. Regen kringelt in de ‘loodstille zee’, ‘schaduwen slaan tegen de kade’. Maar waar zijn de meeuwen?

Aan de overkant ligt een driemaster en ik denk aan het openingsgedicht uit de bundel Oostzeeën, een gedicht (1974), waarin Tranströmer zijn grootvader ten tonele voert. Hij was loods en noteerde van de schepen de namen, de bestemmingen, de diepgang:

We staan bij de Slüssen, de sluizen, die de waterstand regelen tussen Riddarfjåarden en de Oostzee. De weidsheid van water en monumentale panden doet denken aan Londen, Wenen en Sint-Petersburg. De voormalige arbeiderswijk Södermalm is gebouwd tegen een bergwand. In het hogere gedeelte van de wijk steken ruggen van rode rotsen tussen huizen en straten boven de grond uit. We steken Götgatan over. ‘De weg naar Europa,’ wijst Vera in de verte, waar zich vaag het ijsstadion als een kleine iglo aftekent. Bij de naam Götgatan denk ik aan de route van de kleine Tomas naar school. Maar voordat we naar zijn middelbare school lopen, bezoeken we het trendy kunstenaarscafé Rival, waar de oudere Tranströmer vaak kwam. Aan de muren van het café hangen foto’s van Zweedse kunstenaars, acteurs, schrijvers. Ik herken de portretfoto van Tranströmer.

Natuurlijk nemen we een espresso, naar het gelijknamige gedicht met de regel: ‘Inspiratie om de ogen te openen’. Dan gaan we de straat op. In de sporen van de dichter kijken we met zijn ogen, al is de stad in zeventig jaar veranderd sinds de jeugd van de jonge Tomas. In zijn middelbareschooltijd kwam hij met klasgenoten na school graag in Krönet in Götgatan, een konditorei, of banketbakkerij, waar hij koffie dronk en taartjes at. Krönet bestaat niet meer. Maar het adres Folkungagatan 57 is er nog. Na de scheiding van zijn ouders woonde hij hier met zijn ‘mamma’. Hij beschrijft het woonblok als ‘een huis voor de kleine middenstand’. Een huis met conciërge. Een enkele keer hingen er alcoholisten rond in het trapportaal. ‘Een paar keer per week belden er bedelaars aan.’

Ik kijk langs de bleekroze gevel omhoog, naar de vijfde verdieping. Daar woonde hij tussen andere bewoners, ‘een stoet van personages’. De herinneringen komen tot leven. Ik hoor de ‘Dionysische geluiden’, knallende kurken, de lachsalvo’s van de bleke buurman, het geschreeuw van een andere buurman die dronken de deur intrapt van de kamer waar zijn vrouw zich heeft verschanst.

Op vijf minuten lopen van dit adres bevindt zich in het hart van de wijk de bibliotheek, Medborgarhuset. De architectuur, de gele stenen en de belettering op de gevel van het gebouw uit 1940 doen opmerkelijk modern aan. Op de grijze treden staat links een glazen zuil ter herinnering aan de moord op Anna Lindh, minister van Buitenlandse Zaken, in 2003. Als scholier leende Tomas in dit gebouw zijn felbegeerde boeken. Eens drong hij de volwassenenafdeling binnen om, tevergeefs,

het boek De immigratiegeschiedenis van de Scandinavische dierenwereld te bemachtigen. De bibliotheekkaart van oom Elof bood ten slotte toegang tot de ‘Afrikakast’. Een zomer lang ‘reisde’ de jonge Tomas in een ‘onverzettelijke droom’ in de sporen van Henri Morton Stanley, Albert Schweitzer en Gösta Moberg door Afrika.

Even later staan we in de kou van Stockholm aan de voet van het gebouw dat nog steeds dienst doet als badhuis, buurthuis en bibliotheek. Kinderen schaatsen op een ijsbaan. Het decor van straten, huizen en gebouwen uit de jaren veertig bestaat nog. De mensen zijn veranderd. Althans hun uiterlijk.

Tranströmer beschrijft het laatste stukje van zijn dagelijkse wandeling naar Södra Latin, het gymnasium boven in de wijk: ‘Ik kwam voorbij de lange hoge stapels hout die in de crisistijd voor Björns Trådgård lagen, liep Götgatan in – met de boekhandel van Hansson & Bruce – sloeg linksaf Högbergsgatan in en daar stond iedere wintermorgen een paard dat haver uit een zak at. Een brouwerspaard, een grote dampende Ardenner.’ De jongen staat in de vochtige kou, in de ‘geurschaduw’ van het paard. ‘Een geur die zowel misselijk makend als troostrijk was.’

Groots, streng en robuust tekent het Södra Latin uit 1891 zich in rood baksteen af boven de huizen. Precies zoals Tranströmer het heeft beschreven. ‘De bakstenen van het schoolgebouw waren al van verre zichtbaar. De weg terug uit deze burcht der zuchten legde ik meestal half hollend af.’ Op elfjarige leeftijd ging hij er voor het eerst naar school. De Tweede Wereldoorlog was tot in de klaslokalen van de burcht doorgedrongen. ‘Heel veel leraren waren overtuigde nazi’s. Een van hen schijnt zo laat nog als 1944 te hebben uitgeroepen – in de lerarenkamer – “Als Hitler valt dan val ik.”’ Deze leraar Duits ‘herstelde’ zich na de oorlog door de toekenning van de Nobelprijs aan Hermann Hesse ‘met triomfantelijk gebrul’ toe te juichen.

De façade van de school verheft zich machtig als een immense muur. Grijze treden leiden naar de ingang. Achter de zware deuren tekent zich een ruimte af van marmeren zuilen en trappen. Vera wijst mij op de fossieltekeningen in de treden. Een walhalla voor een jonge dichter. We lopen over het schoolplein, ‘een plateau dat boven de meeste daken van de wijk uitstak’. De daken van de woonblokken in Högbergsgatan steken boven het schoolplein uit. Maar vanaf de balustrade van het plateau ligt de straat diep onder ons. ‘Vroeger keek je tussen de huizen uit op een moeras en een meer,’ vertelt Vera. ‘Tegenwoordig is het gymnasium een kunstacademie voor zang, dans en muziek.’ Dat laatste zal de dichter deugd doen. Muziek speelt immers een belangrijke rol in zijn poëzie. Zoals in het gedicht ‘C-majeur’:

Op de dag van de Nobelprijsuitreiking stonden er ‘Fyra dikter’ (vier gedichten) in de cultuurbijlage van Dagens Nyheter (10 december 2011), uit de tijd dat Tranströmer gymnasiast was. Hij publiceerde de gedichten in het schoolblad Loke. Een primeur! Vera vertaalt. De woorden zijn niet moeilijk, het zijn de associaties, de verbinding van geest en werkelijkheid die van de taal poëzie maakt. Bijvoorbeeld in ‘Mijnstreek’, Bergslag in het Zweeds. Een prachtige titel die je onvertaald zou moeten laten. De titel verwijst naar het hakken in steenkool, hamer- en houweelslagen, steenslag, hartslag. ‘Het woord op zichzelf betekent mijnstreek,’ zegt Vera, ‘mijngebied, mijnbouw heet bergsbruk in het Zweeds. Bergslagen heeft als uitgang -en, het lidwoord in het enkelvoud. In Zweden is Bergslagen een provincie westelijk van het Mälarmeer vlak bij Västerås, waar veel mijnbouw is.’

Hoe wonderlijk en vooruitwijzend, achteraf, als je weet dat Tranströmer in 1965 met vrouw en kinderen naar Västerås verhuisde, zo’n honderd kilometer van Stockholm.

Werkelijkheid en verbeelding

Speciaal voor dit artikel vertaalde Bernlef de vier gedichten uit Dagens Nyheter.3 ‘Wie in de schoolkrant al zulke gedichten publiceerde kon de Nobelprijs niet meer ontgaan,’ was Bernlefs reactie toen hij de gedichten onder ogen kreeg. In het gedicht ‘Mijnstreek’ beschrijft de gymnasiast de mijntoren als ‘een duivelse vinger’ en het kolengruis is ‘zwart van verlangen naar water / en de spar zwart van verlangen naar storm’.

Naast de vier afgedrukte gedichten in Dagens Nyheter haalt klasgenoot Lasse Bergström, auteur en voormalig uitgever en in 1948 redacteur van de schoolkrant Loke, herinneringen op aan de schooltijd met Tomas: ‘Gedurende vier jaar waren we klasgenoten op het enige gymnasium voor jongens op Södermalm. Vandaag is Södra Latin al lang een gemengde school die bruist van muziek. Toen, tijdens de laatste jaren van de jaren veertig, ontwikkelde zich daar een literaire beweging waarvan de kern in de Latijnklas zat en waar Tomas en ik vier jaar toe behoorden. Ik werd voorzitter van de literaire afdeling van de school Eenheid en Vriendschap die twee maal per jaar een tijdschrift uitgaf dat door advertenties werd gefinancierd. Het werd einde herfst Loke [boze demon] genoemd en veranderde in de lente van naam tot Göken [koekoek]. In Göken debuteerde ik met een paar gedichten en een prozastuk in 1947 en Tomas het jaar erna met de vier gedichten die vandaag door Dagens Nyheter opnieuw gepubliceerd worden.’4

De scribenten van Södra Latin inspireerden tieners van andere scholen in Stockholm, zoals Per Wästberg van het gymnasium Östra Real. ‘Al gauw kregen we verschillende uitgeverijen en dagbladen achter ons aan,’ schrijft Lasse Bergström. ‘Ik slaagde erin om in 1948 een gedicht van Axel Liffner in Utsikt [Uitzicht] te publiceren en werd een van de redacteurs van Medan lagrama gro [Terwijl de lauweren groeien], dat het jaar daarna in de algemene roes door Bonniers werd uitgegeven. Een uniek project omdat het een literair tijdschrift betrof dat alleen open stond voor schooljeugd. In MLG zoals het tijdschrift bij de uitgever werd genoemd naar voorbeeld van BLM [een ander literair tijdschrift voor volwassenen] debuteerde Tomas Tranströmer voor een groter publiek.’ Bergströmer herkende in 1948 in het gedicht ‘Bergslag’ al een dichter met een visie en ‘een onmiskenbare toon’. Bergström bewondert zijn vroegere klasgenoot. Ook om een zekere nuchterheid en humor: ‘Toen hij in 1954 zijn eerste dichtbundel publiceerde, noemde hij die gewoon 17 gedichten. In mijn exemplaar heeft hij geschreven: “Aan mijn vriend Lasse, die mij deze kant opduwde en dus de verantwoording met Tomas deelt.”’

Het juveniele gedicht wijst vooruit naar de essentie van zijn latere oeuvre, waarin de onderwereld, het ondergrondse, het innerlijk samenkomt met de bovengrondse werkelijkheid. Tranströmer spreekt van twee polen. ‘Dichtbij de werkelijkheid blijven en de verbeelding, die gaan hand in hand,’ zegt hij in het gesprek met Hans Kloos. De gedichten van Tranströmer zijn sterk visueel, gebaseerd op eigen ervaringen, observaties, beelden. De werkelijkheid is echter complex, vol historie (hij had als jongen al grote belangstelling voor natuurlijke historie, aardrijkskunde en geschiedenis) en vol verbanden. De dichter brengt die verbanden samen, stapelt ze op in regels, strofen, een bundeling van krachten, beelden en gedachten. Zo ontstaat een gelaagd gedicht. De dichter schept ‘een nieuwe combinatie van deeltjes werkelijkheid’, zoals in het enige titelloze vers van de ‘Vier gedichten’.

Metro- en buslijnen verbinden de stadsdelen van Stockholm met elkaar, on-

dergronds en bovengronds. De roltrappen van de metro voeren mij de diepte in, zoals de ik in het gedicht ‘Resan’ (de reis) wordt meegevoerd in het ondergrondse van Stockholm:

Ik reis in de onderwereld van zielen en gezichten, overjassen en aktetassen tot ik weer boven kom in de werkelijkheid van ‘huizen, wegen, wolken, blauwe inhammen’.

Laag staat de zon

De laatste avond is het helder en rond het vriespunt als we in het hooggelegen deel van Södermalm tegenover het woonblok van de dichter staan in Stigbergsgatan. Op een bord in het trapportaal staat de naam Tranströmer tussen die van medebewoners als Andersson, Lagergren, Melersson, Östberg. Er woont ook een ‘De Boer’. Tranströmer is geen dichter die zich afzondert. Als stadsmens heeft hij altijd tussen de mensen geleefd en gewerkt. Als psycholoog was hij vanaf 1956 in dienst van een jeugdgevangenis. Van 1980 tot zijn pensioen werkte hij voor een arbeidsbureau. Voor de buren heeft het wel iets om op de trap te wonen van de Nobelprijswinnaar

voor literatuur, ook al schrijft hij sinds zijn hersenbloeding nauwelijks meer. Maar begin jaren negentig stuurde Monica Tranströmer enkele haiku’s naar Bernlef, die aangenaam was verrast.5 De haiku, een Japanse versvorm van 5,7 en 5 lettergrepen, leent zich uitstekend voor de gedachtewereld van Tranströmer. Bovendien zijn de gedichten kort. Bernlef beschrijft in zijn essay ‘Tomas Tranströmer en de haiku als kiemcel’ de haiku als het oproepen van ‘een vluchtig moment’ door ‘twee schijnbaar onverbonden beelden’. Meestal begint de haiku met een observatie, die verdiept wordt door een verrassende slotregel.6

In 2004 verscheen de bundel Den Stora gåtan (Het grote raadsel). Dichtte Herman Gorter in zijn Verzen over dagen als lichtreuzen, waar hij laag tussen wandelde, Tranströmer, sluit zijn oeuvre af met een beeld en een gedachte die passen zowel bij Zweden, dat hij typeert als ‘het land van de lange schaduwen’, als bij de tachtigjarige dichter zelf:

De essentie van leven en dood die in deze haiku in gecomprimeerde vorm is verwoord, beschreef de zeventienjarige scholier bijna zestig eerder al even kort en beeldend in het hierna opgenomen ‘Lento’.

Aan het eind van de dag staan we in het donker aan de kade, hoog boven het water. Dichtbij ligt een cruiseschip aangemeerd, feestelijk verlicht. We kijken dwars door het donker naar de silhouetten aan de overkant: Skeppsholmen, Gamla Stan, Kungsholmen. Boven de Oostzee, in het zwart, hangt een volle maan: ‘maneschijnkwal’.

[2012/3]

Marco Daane
Valschermspringer ontmoet luchtmens
Rudo Durant bij Lucebert in Oost-Berlijn

marco daane (1959) is redacteur van De Parelduiker. Hij publiceerde eerder onder meer over Vlaamse auteurs als Richard Minne, Willem Elsschot en Mau Marssen en over diverse Engelse schrijvers.

Op een van de eerste januaridagen van 1956 vond in Oost-Berlijn een curieuze samenkomst van enkele Nederlandse literaire figuren plaats. De uitgevers Geert Lubberhuizen en Wim Schouten, schrijver J.B. Charles en dichter Lucebert woonden er een gekostumeerd nieuwjaarsfeest voor Oost-Duitse kunstenaars bij in het atelier van een tekenaar. Charles was in Oost-Berlijn voor research. Lubberhuizen en Schouten kwamen hem daar opzoeken en werden meegenomen naar het feest. Lucebert verbleef sinds September 1955 in de hoofdstad van de ddr op uitnodiging van Bertolt Brecht, als een soort writer in residence, en was met zijn vrouw Tony ook geïnviteerd. Het rumoerige verloop van deze avond, met Luceberts bizarre optreden, is in 2000 al eens door Hans Olink geresumeerd in De Parelduiker, uit boeken van Charles en Schouten.

De volgende dag besloten Lubberhuizen en Schouten om ook nog even op visite te gaan bij Lucebert. Ze bezochten hem in zijn flat aan de Herthaplatz in Niederschönhausen. Uit Schoutens memoires wordt niet duidelijk of dat spontaan en onaangekondigd gebeurde of dat ze met Lucebert hadden afgesproken. Dat laatste zou het geval moeten zijn geweest: in zijn relaas over Luceberts Berlijnse verblijf tekende Hans Olink op dat Lucebert bezoek van tevoren moest melden bij ‘een soort blokoudste’ van zijn wooncomplex. De ddr-bonzen gaven hun buitenlandse gasten geenszins de ruimte om te doen en te ontvangen zoals het hun uitkwam.

Misschien dat Lucebert daarom voor een ander bezoek later die winter is uitgeweken naar een horecagelegenheid. Deze afspraak betrof geen gezelligheidsvisite, maar een interview. En bezoek van een collega-scribent zou tot pottenkijkerij door een of andere Stasi-Big Brother hebben kunnen leiden. De Oost-Duitse ordehandhavers stonden er immers om bekend notoir nerveus te reageren op westerse media en drukwerken. Lucebert heeft het risico wellicht niet willen nemen, ook al ging het in dit geval om een vrij obscure vertegenwoordiger van een klein Vlaams tijdschrift.

Zou hij wel met zijn bezoeker aan de Herthaplatz hebben afgesproken, dan had Lucebert hem vooraf moeten aanmelden als Jan Hellemans of Rudo Durant.

Onder dat laatste pseudoniem publiceerde deze Hellemans poëzie en kritieken in diverse Vlaamse bladen. Hij kwam naar Oost-Berlijn voor het modernistische Antwerpse literaire tijdschrift De Tafelronde. ‘Van een ontmoeting met Lucebert herinner ik me niets,’ meldt Jan Hellemans zesenvijftig jaar later, maar uit diens loopbaan en het interview valt op te maken dat hij bij Lucebert literaire inspiratie kwam zoeken.

Gebeten

Jan Floris Hellemans (Kontich ^o1932), voormalig kelner, museumgids en fabrieksarbeider, studeerde rechten in Leuven; hij was ‘het type hogeschoolstudent uit een gedegen burgerfamilie’, aldus de iets oudere, nog immer literair actieve dichter Adriaan De Roover. Najaar 1953 had ‘Ris’ Hellemans zijn intrede in de literatuur gemaakt. Zijn eerste gedichten verschenen in de kleine jongerentijdschriften De Meridiaan en Pijpkruid. Van Pijpkruid werd hij ook redacteur en recensent – het laatste onder de naam Rudo Durant. Blijkbaar wilde hij zijn dichterschap scheiden van zijn andere schrijfactiviteiten, hoewel hij zich in beide gedaanten traditioneel ingesteld toonde. Als criticus complimenteerde hij collega-dichters die ‘in eenvoudige en vloeiende regels’ dichtten en wier verzen ‘helemaal niet duister of onverstaanbaar’ waren. En toen hij zelf debuteerde met Ex spiritus tenebris. Mijmeringen en gedichten, was die eersteling volgens Adriaan De Roover in een essay uit 1957 ‘vaag romantisch en weemoedig’ en een exponent van ‘preekstoel- en katheder-pessimisme’. Het bundeltje verscheen bij de Aarschotse Kunstkamer, die jonge kunstenaars een helpende hand toestak. De Galerijreeks van deze kunstkring werd geredigeerd door Marcel Polfliet uit Nederokkerzeel. Poëzieliefhebbers leken dus diep het Vlaamse platteland in te moeten duiken voor deze nieuwe dichter, getuige ook de eerste strofen van het openingsvers:

Toch trok Hellemans’ debuut enige welwillende kritische aandacht. Volgens Albert Westerlinck had hij wel gevoel voor het woord. Paul De Vree bespeurde er iets eigens in.

Hellemans deed zijn debuut echter binnen een jaar in de ban om een nieuwe start te maken. Hij committeerde zich aan het experiment in de poëzie. In het roerige eerste decennium na de oorlog werden veel jonge schrijvers sterk aangetrokken door literaire vernieuwing. ‘Ze lazen en discussieerden veel, gingen hun zintuigen op een andere manier gebruiken dan bijvoorbeeld Anton Van Wilderode’ blikt Adriaan De Roover ruim een halve eeuw later in gesprek terug, ‘en ze vonden het ook wel fijn als er eens gebakkeleid werd.’ De Roover zelf gaf in 1953 de Vlaamse atonale poëzie een ferme opstoot met Woordschurft, maar wil zijn invloed op de jongeren van toen niet overdrijven. Het was vooral de geest van de tijd: ‘Iedereen was een beetje gebeten door die mug.’ Niettemin pikte Ris Hellemans precies zíjn bundel op. In het Leuvense studententijdschrift Ons Leven van 21 december recenseerde hij Woordschurft (als Rudo Durant) en schreef hij dat ‘in de Vlaamse poësie […] nu de periode van de atonale dichters is aangebroken. […] De Roover peilt hartstochtelijk naar het nieuwe woord; langs een reeks van verassende [sic] combinaties dringt hij zeer ver door tot het zuivere wezen van de poësie. Hij brengt bewust een nieuw en ongehoord geluid […].’ Daar situeert zich de ‘muggenbeet’ bij Hellemans.

Dichter Durant

In april 1954 dichtte hij voor het eerst als ‘Rudo Durant’ in Pijpkruid, zoals hij vanaf juni ook in de redactieraad van dat blad heette. En die zomer verscheen zijn tweede bundel bij De Bladen voor de Poëzie, de oudste poëziereeks van Vlaanderen, die jonge dichters wilde promoten. In de brochure werd De eikenhouten stap op de grens van de stilte aangeprezen als ‘moderne kunst voor moderne mensen’ en Durant zelfs tot de ‘atonale’ dichters gerekend. Dat was vooral eigentijdse publicitaire peptalk. Durants Pijpkruid-collega Marc Swido prikte er in een recensie doorheen: dit waren ‘lang geen atonale gedichten’, maar moderne waarin ‘een soort verstilde weemoed’ een hoofdrol speelde. In oktober verscheen Durant in De Tafelronde, maar ook Adriaan De Roover, redacteur van dat tijdschrift, meende dat hij nog een lange weg had af te leggen. De pure taalkunst die atonaal dichter De Roover voorstond moest cultuurpessimisme, ‘reaktie’ en een ‘dienende funktie’ buitensluiten. In De eikenhouten

stap herkende hij een geestverwant, maar Durants gedichten droegen nog altijd de sporen van de naoorlogse ‘situatie te midden van de puinen en de materiële ellende’:

Durants nieuwe werk kreeg ook waardering. Jos Murez noemde hem na de publicatie van de cyclus ‘Pantropicana’ in de verzamelbundel Kaleidoscoop ‘een van de beste der jongere Vlaamse dichters’, in staat tot ‘zang zonder zingzang […] landschappen vol zintuigelijke bekoring, beelden vol verrassing’. En Durant schopte het zelfs tot Victor van Vrieslands bloemlezing Spiegel van de Nederlandse poëzie door alle eeuwen 1940-1955. Ineens stond hij tussen diverse bekende experimentele dichters uit Vlaanderen – Albert Bontridder, Hugo Claus, Remy C. Van de Kerckhove, De Roover – en Nederland: Kousbroek, Campert, Vinkenoog en Lucebert. Ook verscheen hij op de Belgische televisie in het boekenprogramma Vergeet niet te lezen.

Literair zo mogelijk nog belangrijker was dat Jan Walravens, de ‘Vlaamse Rodenko’, in 1955 twee gedichten van hem opnam in Waar is de eerste morgen? De jonge ex-

perimentele poëzie in Vlaanderen. Deze programmatische bloemlezing bevatte werk uit het net opgeheven tijdschrift Tijd en Mens (Bontridder, Claus, Van de Kerckhove, Marcel Wauters en Ben Cami), uit De Tafelronde en andere kleinere bladen (De Roover, Durant en Erik Van Ruysbeek) en uit het nieuwe Gard Sivik (Karel Du Bois, Gust Gils en Paul Snoek). Walravens’ anthologie was daarmee de perfecte belichaming van het draaipunt waarop de experimentele poëzie in Vlaanderen stond.

Haat en goedheid

Eerder dat jaar was Tijd en Mens ermee gestopt, sinds 1949 hét tijdschrift van en voor de Vlaamse literaire avant-garde. De Tafelronde, opgericht in 1953, trachtte die rol over te nemen. De leidende figuren Paul De Vree, Ivo Michiels en Adriaan De Roover trokken met hun modernistische voorkeuren al langer jongeren aan, die ook welkom waren bij redactievergaderingen. Rudo Durants komst in 1954 is in nevelen gehuld, maar Paul Snoek heeft bij De Roover aangeklopt omdat hij werd afgewezen door Tijd en Mens. Al in 1953 stond hij in De Tafelronde.

Snoek was volgens De Roover geen ‘lawaaimaker’ bij de redactievergaderingen. Maar hij was wel een jonge hond die zich uiteindelijk weer van De Tafelronde afkeerde. Naar Snoeks eigen zeggen was dat een te particuliere kliek, met figuren die een dubieus of erger oorlogsverleden hadden. Evengoed speelde mee dat hij meer ruimte voor zijn eigen ambities wenste. Begin 1955 richtte hij met Hugues Pernath en Gust Gils een eigen tijdschrift op: Gard Sivik.

Destijds schreef Walter Korun in De Meridiaan dat de jonge dichters van Gard Sivik, zonder herinneringen aan de oorlog, geen ‘behoefte […] aan normen, zekerheid’ hadden en geen ‘weemoed om wat verloren ging’. En anders dan Adriaan De Roover zag Korun dat óók in Rudo Durant. Paul Snoek beschouwde Durant eveneens als lid van hun ‘nieuwe generatie’, schreef hij op 14 juni aan Jan Walravens. In september stond Durant inderdaad met twee verzen in Gard Sivik.

Waar Durant precies bij had moeten horen, was echter allerminst duidelijk. Gard Sivik had eigenlijk geen literair programma. Snoek vertelde later aan Willem Roggeman dat Gils, Pernath en hij vooral werden verbonden door een strijdbare houding ‘tegen alles’ en afkeer van de ‘zoetwaterliteratuur’ van de oudere generaties. Het is dan ook de vraag hoe ze over Durants gedicht ‘dubbele dimensie’ in hun kolommen hebben gedacht, met zinsneden als ‘maandengedurende heb ik geluisterd naar de smidse van de haat in mij’ en ‘een hart van goedheid droomde ik uit het vuur’. Dergelijke persoonlijke ethiek was eigenlijk symptomatisch voor die vermaledijde ‘zoetwaterliteratuur’. Ook Durants beelden waren vanuit experimented oogpunt weinig opzienbarend: ‘de nachtblinde zomeravond’, ‘de stem van verlangen’, ‘het eiland van mezelf’, ‘het litteken van mijn geheugen’ en ‘de holle eeuwigheid’. In het tweede gedicht, ‘vroegte’, kwam hij dan wel met ‘mirandamorgen’, ‘de kwikdauwberg met zijn sneeuw’ en ‘hiaten zo mooi als zonspijkers’ – maar sloot hij af met een regel waarin ‘mijn nog knarsende moeheid’ figureerde.

Rudo Durant was ook als dichter letterlijk aan het knarsen. Hij was een rustige denker, zoekend naar een eigen poëtische stem binnen de avant-garde van zijn tijd. Daarom maakte hij van elke gelegenheid om te publiceren gebruik: in uiteenlopende bladen van de jonge generaties als De Meridiaan, Taptoe, Cyanuur en Het Antenneke, maar ook in de traditionele Vlaamse Gids, Nieuw Vlaams Tijdschrift en Dietsche Warande en Belfort. En daarom stond hij zowel in De Tafelronde als in het coneurrerende Gard Sivik. Hij hoorde in feite nergens bij, en overal.

Durant wisselde er ook graag van gedachten over. De Roover herinnert zich ‘levendige gesprekken […] over de moderne lyriek’ met hem te hebben gevoerd. Evenzo besloot Durant zijn licht te gaan opsteken bij een andere collega met een eigen geluid: Lucebert.

Vreemdelingenetablissement

Lucebert had op dat moment vier bundels gepubliceerd, en gold als een van de belangrijkste Nederlandse poëzievernieuwers, zo niet dé belangrijkste. De kennismaking met zijn werk heeft Rudo Durant mogelijk aan Adriaan De Roover te danken. Lucebert was in Vlaanderen ‘op enkele uitzonderingen na, totaal onbekend’, aldus De Roover. ‘Er was geen kloot van Nederlandse poëzie te zien in Vlaanderen.’ Nederlandse vrienden stuurden hem echter regelmatig bundeltjes. In 1953 zond hij zelf een exemplaar van Woordschurft naar Lucebert, en correspondeerde met hem.

En hij gaat er prat op dat hij de Nederlandse atonalen in Vlaanderen heeft geïntroduceerd, tijdens redactievergaderingen van De Tafelronde.

Durant spiegelde zich op zekere manier aan Lucebert. De Roover bezit nog altijd een typoscript van een bundel die Durant in 1955 samenstelde. ‘Asterisk / pohezy’ vermeldt het titelblad ervan, het laatste een variant op een woord uit Luceberts gedicht ‘hu we wie’ uit De Amsterdamse school (1952):

Niet meer te achterhalen is hoe Durant zijn bezoek aan Lucebert in Oost-Berlijn arrangeerde. Hij kan het idee hebben geopperd bij De Tafelronde of opdracht van de redactie hebben gekregen omdat hij in Duitsland verbleef. Durant vervulde op dat moment zijn dienstplicht bij de Belgische strijdkrachten die na de Tweede Wereldoorlog in de Britse bezettingszone waren geposteerd. Het Belgische deel van die zone, toen ook wel ‘de tiende provincie van België’ genoemd, strekte zich uit van Aken tot Kassel. Vanuit zijn legerplaats kon hij Berlijn dus waarschijnlijk relatief eenvoudig bereiken. Paul De Vree schreef later dat Durants ‘diensttijd in Duitsland hem eveneens dreef naar de wondstad-randstad Berlijn’. Daarmee bedoelde hij bijna zeker een privétrip, met als aanleiding de afspraak met Lucebert. Die reis had Durant niet veel later moeten maken. Ter plekke vertelde Lucebert hem dat hij

had besloten terug te keren naar Nederland. Hij was teleurgesteld in vooral het artistieke klimaat in de ddr. In maart verliet hij de stad.

Zoals gezegd ontving Lucebert hem niet thuis, maar in een restaurant: de Bärenschenke aan de Friedrichsstrasse, in het centrum. Lucebert kende die gelegenheid. Na zijn aankomst in Oost-Berlijn in september 1955 had hij in het pension erboven overnacht, in afwachting van de sleutels van zijn flat. Die bevond zich 9 kilometer ten noorden van de Friedrichsstrasse. Durant is waarschijnlijk vlakbij met de trein aangekomen en Lucebert is naar hem toe gereisd, misschien dus om gevrijwaard te blijven van nieuwsgierige ogen en oren.

Wellicht heeft hij juist voor de Bärenschenke gekozen omdat hij die kende. Het restaurant kreeg veel buitenlandse bezoekers. Amerikaanse en andere westerse soldaten frequenteerden de horecagelegenheden rond de Friedrichsstrasse in de jaren voor de oprichting van de Berlijnse muur. Voor hun Oost-Duitse collega’s van de Nationale Volksarmee werden ze dan taboe. De overheid had deze etablissementen aangemerkt als vreemdelingengebied, aldus de vroegere grenssoldaat Richard Hebstreit. ‘Wij hadden het bevel om, als er ook maar één enkele Amerikaanse soldaat een restaurant bezocht, onmiddellijk de rekening te betalen en te verdwijnen. “Waar de tegenstander zijn bier drinkt – daar heeft een soldaat van de nva niets te zoeken.”’

De Bärenschenke was in het nazitijdperk het terrein geweest van de verzetsgroepen die samenwerkten onder de verzamelnaam ‘die Rote Kapelle’. Die waren toen al meer of minder aan de Sovjet-Unie angehaucht en hadden er een geheime ontmoetingsplaats. En zoiets kleefde nog altijd aan het restaurant, getuige een ander detail dat Richard Hebstreit erover opdiepte: ‘Het Ministerie van Staatsveilig-

heid van de ddr had altijd iemand ter plaatse in de Bärenschenke. Elke dag iemand anders, zodat het niet zo opviel.’ Lucebert is wellicht uit voorzorg van zijn appartement naar de Bärenschenke uitgeweken, maar kan daar dus net zo goed zijn bespied.

De dienstdoende Stasi-beambte is dan op enige afstand getuige geweest van het volgende.

Rudo Durant
Bij Lucebert in Oost-Berlijn

Met een vinnige belangstelling doorbladert hij ‘Waar is de eerste morgen’ van Jan Walravens dat ik hem kom te overhandigen. We hebben samen gesoupeerd in de Bären Schänke, een Konditorei-Restaurant in de Friedrichsstrasse, Oost-Berlijn. Aan de wand hangen geen bierreklamen, maar foto’s van Lenin en Stalin.

‘Kijk,’ zegt Lucebert, ‘zulke werkjes vindt men hier helemaal niet, zelfs geen engelse of amerikaanse boeken, en dat is wel erg.’

‘Die kunt u toch in de westsektor vinden?’

‘Dat wel, maar dan zijn ze haast niet te betalen door ons, het koersverschil tussen de oost- en de west-mark is daartoe veel te groot.’

Wanneer hij verder de bloemlezing doorkijkt begint hij over de Vlaamse jongeren, over Adriaan de Roover die hij kent, en over de eksperimentele poëzie.

‘Onze generatie is in Nederland een gesloten kring gebleven, in tegenstelling met Vlaanderen waar men reeds een tweede generatie eksperimentelen heeft. Daarbij heb ik het steeds betreurd dat er zo weinig kontakt bestaat tussen de Vlaamse en Nederlandse moderne dichters.’

‘Ik heb de indruk dat onze generatie meer verwantschap vertoont met de uwe in Nederland dan met de Vlaamse eksperimentelen die ons zijn voorgegaan.’

‘Die indruk heb ik ook,’ beaamt Lucebert, ‘maar zeg me even, hoe zie je de verdere evolutie van onze poëzie?’

‘Het heeft geen zin te willen bepalen hoe de poëzie moet evolueren. Het is mijn overtuiging dat er in de kultuurgeschiedenis nooit een ogenblik is geweest waarop de poëtische mogelijkheden zo verregaand waren. Ook Paul Rodenko heeft hierop herhaaldelijk gewezen. We staan op een punt waarop alles mogelijk is, de moderne poëzie is gekenmerkt door een wondere openheid. Waarschijnlijk zullen we in de komende jaren nog verrassingen beleven. Er zijn nieuwe middelen geschapen die voor om het even welke aanwending open liggen.’

‘Berthold Brecht heeft me doen opmerken dat er een groot aantal thema’s zijn die nog nooit poëtisch behandeld werden. Neem bijvoorbeeld de bouw van een

elektriciteitscentrale in Bulgarije. (Lucebert maakte onlangs een reis in Bulgarije en is vol geestdrift over dit land). Vroeger leefden daar duizenden mensen bij de vergiftigende geuren van een petroleumlamp. Nu hoeft men slechts aan een knopje te draaien om klaar licht te hebben. Ik weet wel, oude romeinse dichters hebben dusdanige tema’s aangesneden, maar sindsdien heeft men nooit meer een eigentijdse uitdrukkingsvorm daartoe gevonden. Ik meen dat dit nu wel mogelijk is. En daarbij vraag ik me af of we niet zullen terugkomen van de opvatting dat een modern gedicht meerdere lemma’s moet behandelen.’

‘Bent u veel in betrekking met Berthold Brecht?’ Brecht is de direkteur van het Berliner Ensemble, op wiens uitnodiging Lucebert naar Berlijn vertrok.

‘Soms ga ik naar de repetities als hij regisseert. Wat hij met zijn theater bedoelt is iets heel bijzonders. Hij wil een zulkdanige sfeer scheppen dat de toeschouwer kritisch het spel volgt. Vaak brengt hij liederen in zijn stukken. Zo hoorde ik gisteren over een amerikaanse zender nog een wijsje van Brecht geïnterpreteerd door Louis Armstrong. In de tijd van onze ouders was zijn Zevenstuiversopera [sic] spreekwoordelijk. Brecht heeft in Oost-Duitsland ook een eigen literair tijdschrift, het beste dat hier verschijnt. Hij vindt het wel spijtig dat ik weldra naar Nederland terugkeer. Maar ik kan het hier niet langer uithouden, de mensen zijn veel te serieus en dan is er nog het kommunisme, waarin velen geloven met hetzelfde fanatisme als bij ons sommige katholieken in hun godsdienst.’

‘Ik dacht dat we eindelijk in een tijd leefden waarin de mens ontvoogd is.’

‘Nee, dat is helemaal niet het geval. Neem bijvoorbeeld de schilderkunst. De abstrakte kunst is hier door het regime niet toegelaten. Het eksperimentele probleem stelt zich dan ook ontzettend scherp, alhoewel onder een heel ander aspekt dan bij ons. De Staat speelt een overheersende rol, en misschien is dat wel nodig, want de oude begrippen van rassisme en antisemitisme zitten nog in het volk ingekankerd.’

‘Is er dan nog sprake van een klassenonderscheid?’

‘Natuurlijk. Eerst zijn er de arbeiders, dan de fonctionnairs en de gestudeerden die op de Stalin Allee wonen en waarmee de kunstenaars worden gelijkgesteld. Zij worden beter betaald en krijgen ook meer bonnen, want veel dingen zijn hier nog gerantsoeneerd. Objektief beschouwd is dit ook te begrijpen, moesten zij geen voordelen genieten, dan zouden zij hier niet blijven.’

Wanneer Lucebert in Nederland terug is, zal hij een reeks lezingen houden, en het is niet uitgesloten dat hij ook naar Vlaanderen overkomt.

 

In plaats van een klassiek interview werd Rudo Durants ontmoeting met Lucebert deels een ‘gewoon’ gesprek tussen twee dichters. Durant lijkt daar ook op te hebben aangestuurd door een exemplaar van Waar is de eerste morgen? mee te nemen. Daar

kon hij zijn ideeën over de ‘verregaande’, zelfs grenzeloze mogelijkheden van de moderne poëzie aan ophangen.

Lucebert liet met zijn reactie blijken alweer een stap verder te denken: hij haalde Brecht erbij en wees op enkele zowel alledaagse als moderne onderwerpen om in de poëzie te gebruiken. De voorman van de atonale beweging liet bovendien nog maar eens blijken dat maatschappelijke kwesties hem ook als experimenteel dichter niet koud lieten. Durant moet de woede jegens religie en oorlog hebben gekend die uit Luceberts meest recente bundel Alfabel (1955) sprak. Een jaar later zou Lucebert in Amulet opnieuw van zijn engagement getuigen met ‘gross-berlin 1956’:

Hier zat een man tegenover Durant die zulke registers en toonzettingen meester was, maar ook meer klassieke en rustige als in Van de afgrond en de luchtmens (1953).

Van zo’n beheersing van het vak droomde de acht jaar jongere Vlaming allicht. Hij streefde ook naar zo’n eigen toon en thematiek. Uit zijn werk mocht dan blijken dat Rudo Durant de oude literaire geesten nog niet van zich af had geschud, hij was dat wel van plan en geloofde daar ook in.

Giftig

Dat legde hij Lucebert voor, en daarover schreef hij kort na hun ontmoeting ook in het Gentse dagblad Vooruit. Op 10 maart 1956 mocht Durant daarin de rubriek ‘Plaats voor de jongeren’ op de cultuurpagina ‘Het Geestesleven’ vullen. Hij trok

van leer tegen de oude normen en klassieke begrippen van de literatuur. Die waren ongeschikt voor de moderne poëzie, ‘te meer daar de experimentele dichter alle vooropgestelde normen uitsluit, met inbegrip van deze dat er geen normen mogen zijn’. En hij citeerde Tafelronde-oprichter Paul De Vree: ‘Het poneren van een autonome poëzie veronderstelt nooit een engagement, ook niet tegenover de poëzie, maar een degagement, ze is aan niemand iets verschuldigd.’

Ongeveer tegelijkertijd verscheen het maartnummer van De Tafelronde met het verslag van zijn bezoek aan Lucebert in Oost-Berlijn. Het was niet Durants enige bijdrage. Elders stond het gedicht ‘Barium’, waarin hij speelde met ‘scheikundige’ en typografische elementen en met de idee dat poëzie ‘begrijpelijk’ moest zijn.

Gevoelens die niet te kooien en te bestrijden zijn, een dichter die ‘krekels ademt op de ruit’: Durant ventileerde eindelijk zijn tegenover Lucebert en in Vooruit verwoorde experimentele ambities. ‘Hij maakte een nieuwe taal,’ blikt Adriaan De Roover terug.

Sprong

De Roover schreef in 1957 dat ‘Barium’ een ‘berucht gedicht’ was geworden waarover ‘sommigen zich destijds bijzonder vrolijk maakten’. Hij doelde op het rechtsnationalistische weekblad ’t Pallieterke dat regelmatig de spot dreef met de experimentele poëzie. Zoals columnist ‘Romulus’ op 27 maart 1956 met ‘Barium’: ‘Het

gedicht is van een zekere Rudo Durant. Ofwel is die jongen totaal zinneloos, ofwel heeft hij het tijdschrift ‘De Tafelronde’ eens in het ootje willen nemen. Ik ben zo vriendelijk het laatste als waarschijnlijk te aanzien.’

Durant kreeg echter ook andere raillerende schrijfsels te slikken. In ’t Pallieterke van 14 Juni noteerde ‘Veldeke’ (pseudoniem van de in Vlaanderen zeer bekende nationalist en conservatief criticus Jan D’Haese) argwanend dat ‘de voornaamste tijdschriften’ met sympathie voor de atonale poëzie ‘hun peperdure bladzijden openstellen voor […] gedichten van kleine Rudo’. D’Haeses mistige insinuatie lijkt niet erg steekhoudend. Inderdaad publiceerde Durant in een groot aantal tijdschriften (zeker zestien), maar hij zal als student weinig pecunia in te brengen hebben gehad.

D’Haese gewaagde daarnaast van ‘een brief, die hier op de redactie is toegekomen’ waarin werd beweerd dat Durant ‘aast als een gier op faam’. Opvallend genoeg was dat ook de strekking van twee artikelen in het zomernummer van Gard Sivik, dus kort daarna. In een schotschrift over de rivaliteit met De Tafelronde kwam Gust Gils met vage verwijzingen naar ‘ellebogenwerk, arrivisme e.d.’ van Durant, die ‘overal en overal in en tussenzit’. Hij zinspeelde erop dat Durant zijn plaats in Van Vrieslands bloemlezing en zijn omroep-‘exposure’ dankte aan nepotisme. ‘De pot verwijt de ketel,’ grimlacht Adriaan De Roover nu bij dit verhaal. Dezelfde Gard Sivik bevatte nog een veeg uit de pan: het artikel ‘Rudo Durant bij Rabindranath Tagore in West-Londen’.

Na een suksesrijk interview van Lucebert in Oost-Berlijn heeft Rudo Durant, en terecht, beslist het daarbij niet te laten, want één zwaluw maakt de lente niet. Het tweede uit zijn reeks van interviews van grote dichters heeft hij, geheel in tegenstelling tot het eerste, dat een zo ruim mogelijke verspreiding genoot, in ekskluziviteit bestemd voor gard-sivik.

Wat volgde was een sarcastisch getoonzette persiflage: een zogenaamd interview, van de hand van Gard Sivik-redacteur Rene Gysen. Zo voerde Gard Sivik volgens De Roover ‘een nodeloze, persoonlijke strijd’ met De Tafelronde.

De persoon Durant had blijkbaar een reputatie, suggereren de artikelen van Gysen, Gils en D’Haese: die van een verwoed streber naar eigen naam en faam in de poëziewereld. Durant moet zijn schouders erover hebben opgehaald. ‘Hij bezag dat allemaal enigszins hautain,’ aldus De Roover. ‘Misschien voelde hij zich wel wat meer onderricht. Hij stond daarboven.’

Omkijken

Eventuele promo- dan wel massagearbeid heeft Durant overigens weinig goodwill opgeleverd. Toen zijn derde bundel Valschermspringer van het woord in mei 1956 verscheen, wederom bij De Bladen voor de Poëzie, vonden alleen enkele minder relevante critici er positieve elementen in. Andries Dhoeve noemde hem in een nauwe-

lijks leesbaar artikel ‘de m.i. totnogtoe belangrijkste dichter van zijn generatie’ die ‘zich meer dan wie ook onder zijn tijdgenoten in de voile problematiek van de existenz’ bevond. Pieter G. Buckinx – ook geen wonder van inzicht in de nieuwe poëzie – zag in Durant ‘een geboren dichter’, die wel verkeerde woordkeuzes gebruikte ‘om de gewone poëzielezer opzettelijk te ergeren’. En Roger Pylyser prees Durants ‘spetterend vuurwerk van opeenvolgende, moderne beelden’ in Pijpkruid. In datzelfde tijdschrift, nota bene op de tegenoverliggende pagina, ging het echter ook mis. Daar reageerde Marc Swido onmiskenbaar ontgoocheld: Valschermspringer ontbeerde diepte en menselijkheid. En Pijpkruid was nu juist een van de tijdschriften waarvan Durant – lid van de redactieraad – het moest hebben.

De werkelijk belangrijke critici die Durants werk bespraken, Jos De Haes en Paul Rodenko, waren eveneens ronduit ontevreden over Valschermsipringer van het woord. Met de titel suggereerde Durant dat hij de ‘sprong’ in het diepe van de taal had gewaagd, zij het met een ingebouwd beveiligingsmechanisme. De recensenten zagen er echter geen daadwerkelijke sprong in, geen begin van ‘waarachtige poëzie’, dixit Rodenko. Durant had beslist talent en zijn stijl en beelden waren verbeterd, maar uiteindelijk resteerde een lege poging tot experimentalisme met narcistische trekjes en ‘taalgedrochten’ (De Haes), een spanningloze, lawaaierige woordenstroom.

Daarbij speelde ook dat ‘beveiligingsmechanisme’ een rol. Na de dadaïstische flits van ‘Barium’ bleek Rudo Durant met Valschermspringer te zijn teruggekeerd in de richting waaruit hij was gekomen: moderne poëzie die de herkenbare werkelijkheid om hem heen en in zijn geest niet verhulde. In zijn beschouwing over Durants poëzie constateerde Adriaan De Roover:‘“Zo loop ik… / tussen zijstraten en wereldoorlogen” / lezen we in de ‘Valschermspringer van het Woord”. De dichter reist door ‘het bouwvallig landschap van zijn angst”.’

Het augustusnummer van De Tafelronde bevatte iets gelijkaardigs van Durant:

Het gedicht is deel van een drieluik. De afsluiting ervan, ‘Berlijn: West’, bevat beelden van de andere stadshelft, ongetwijfeld opgedaan voor of na zijn bezoek aan Lucebert. Er spreekt een soort opluchting uit: ‘De oude mantel der kaiser wilhelm gedächtniskirche / legde een antwoord over de gespalkte angst in mij.’ Zelfs de neonverlichting, de U-Bahn en de auto’s wekken de suggestie van hoop en heil aan westerse zijde.

Ruïnes

Rudo Durant had dus weinig positiefs overgehouden aan zijn bezoek aan Oost-Berlijn – net als Lucebert. Waar die in zijn gedicht ‘gross-berlin 1956’ spreekt van ‘een gruwel’, balt Durant zijn ondervinding samen in ‘de treden van de ontgoocheling’. Hij verwijst ook naar de gewelddadige achtergrond van het naoorlogse

stadslandschap: ‘dit gewonde lichaam […] met wekenlange weerslag / en met uitgebrande ogen’. Het lijken echo’s van Luceberts metaforische ‘steedse steppe’ en ‘dolle verdorring’, en van diens foto’s van Oost-Berlijn uit Het hart van de zoeker (1987). Lucebert vat het in zijn slotregel samen als ‘ruïne graf beulsmaskers doods oordeel’, terwijl Durant in de geteisterde stad uiteindelijk een ‘monoloog met de ruïnen’ voert. Ziedaar de door twee dichters gedeelde kwalificatie van de plek waar zij elkaar kortstondig ontmoetten: ‘ruïne’.

De strekking van Durants gedicht is helder, maar zijn beelden en woordcombinaties zijn dat ook. ‘De verbannen namiddag’, ‘de uitgeademde verlatenheid’, ‘het geraamte van dit gelaat’ en ‘de hongerende vlag’ zijn eenduidig en dragen bij aan de kracht van ‘Berlijn: Oost’, dat na zoveel jaren nog altijd treft; meer dan zijn ander werk. Rudo Durant ging in zijn poëtica prat op ‘de autonomic van woord en gedicht’ en voegde daar in januari 1957 in Pijpkruid nog aan toe dat ‘de huidige dichter […] wil pijlen [sic] naar het onderbewuste, het irrationele fenomeen in de mens’. De werkelijkheid was dat Durant, in de woorden van recensent Peter Dietrich, ‘een modern dichter met verstaanbare verzen’ bleef. ‘Hij was wereldbeschouwelijk een pessimist,’ herinnert Adriaan De Roover zich daarnaast, ontvankelijk voor ‘de tijd

van het IJzeren Gordijn, de Koude Oorlog, een nieuwe apocalyps’. En waar Snoek, Pernath en andere generatiegenoten daar afstand van namen en zonder dat juk nieuwe poëzie schiepen, kon Durant die historische werkelijkheid niet negeren. In de sombere stenen woestenij van Oost-Berlijn werd ook Luceberts door Brecht geïnspireerde adagium bevestigd: dichters, experimentele incluis, moesten over nieuwe eigentijdse thema’s dichten.

Scherven

Rudo Durant heeft dat zelf klaarblijkelijk als een nederlaag tegenover zijn poëticale ambities ervaren. Het lukte hem niet de ‘oude’ elementen van de dichtkunst volledig te negeren. Eerder die zomer had hij met ‘Asterisk’ in de verzamelbundel Helikoon gestaan, waarin inleider Roger Pylyser met hem had gepronkt als ‘een der meest representatieve figuren uit de wereld der Zuid-Nederlandse atonale poëzie’. Dat was niet alleen een misvatting, Durant leek in Helikoon ook zijn frustratie te luchten met ‘Concierge’: ‘Maar eens / een dag / van ontploffing in alle oren / zal ik het akwarium ontkurken / elke taal in duizend scherven hakken / te klein voor letters / laat staan voor woorden / een wereld te oud voor een gedicht / ik wil zeggen / beter was ik nooit geboren.’

Adriaan De Roover schreef in 1957 dat Durant op den duur vervuld geraakte van haat jegens woord en poëzie, met ‘Barium’ als ‘het culminatiepunt van een zeer persoonlijke krisis’. Het is in elk geval het brandmerk geweest van zijn worsteling met de dichtkunst. ‘Sindsdien heeft Rudo Durant gezwegen,’ vulde De Roover nog aan. Hij had ‘in een korte hevige periode alles gezegd war in hem was’ en was ‘als het ware opgebrand in het helle, alles verterende vuur van zijn poëzie’. Toch heeft Durant ook in 1957, 1958 en 1959 poëzie gepubliceerd. Geert Buelens spreekt in Van Ostaijen tot heden van ‘keurig rijmende verzen’ met ‘klassieke opbouw’, maar dat doet ze eigenlijk geen recht. Vooral ademen ze een soort existentiële leegte, ‘berusting’ in Buelens’ wel juist geformuleerde synthese. ‘Herinner je de vijvers’ lijkt Durants korte dichterschap treffend samen te vatten:

Meteoor

Tegen of in 1960 heeft Durant zijn rechtenstudie voltooid; en ook zijn literaire

loopbaan. Zijn laatste gedichten verschenen in oktober 1959. Hij was nog redacteur van De Tafelronde geworden, hoewel hij volgens Adriaan De Roover slechts zelden redactievergaderingen bijwoonde, en bleef dat tot medio 1960. Toen stapte hij uit de literaire wereld, om er nooit meer terug te keren. Zelfs de precieze duur van zijn dichtersloopbaan heeft hij daarna uit zijn geheugen gebannen. ‘Alles uit mijn literaire periode (1950-1957) is vernietigd,’ meldt Jan Hellemans desgevraagd.

Paul De Vree noemde Durant in Onder experimented vuur een van de ‘figuren die als meteoren tussen ontstaan en climax van de experimentele poëzie verschenen en verdwenen’. Meteoor, valschermspringer: Rudo Durant heeft als dichter inderdaad veel in het luchtledige getast. Ook de andere jongeren van De Tafelronde verdwenen trouwens van het firmament, behalve de inmiddels 89-jarige Adriaan De Roover (van wie vorig jaar nog Enkelvoudig blauw verscheen).

Het is mooi zichtbaar in de in 2009 geïnventariseerde bibliotheek van de Keizer der Vijftigers die Durant in 1956 ontmoette, op die door hem verdichte, symbolische dag. Lucebert bezat niets van Durant en de andere minor poets rond De Tafelronde. Dat blad werd in de jaren zestig een podium voor concrete poetry en met jazz en abstracte schilderkunst flirtende literatuur, maar het rivaliserende Gard Sivik heeft altijd meer weerklank gekregen. En zie, de bundels van Paul Snoek, Hugues Pernath en Gust Gils belandden wél in Luceberts boekenkast. Toch hebben ze daar misschien wel naast Woordschurft gestaan, Adriaan De Roovers eerste atonale bundel, die hij in 1953 ontving. Of, wie weet, naast Waar is de eerste morgen? Want ook Jan Walravens’ inmiddels befaamde bloemlezing had Lucebert bewaard.

En het was ongetwijfeld het exemplaar dat hij in Oost-Berlijn van Rudo Durant kreeg.

Bronnen

Letterenhuis, Antwerpen: archivalia rond Rudo Durant (D 9232) en De Tafelronde (T 1185).

Collectie Adriaan De Roover, Antwerpen: dossier-Rudo Durant.

Gesprek met Adriaan De Roover, 26 mei 2012.

Kevin Absillis en Katrien Jacobs (red.), Van Hugo Claus tot hoelahoep. Vlaanderen in beweging 1950-1960 (Antwerpen/Apeldoorn 2007).

Siem Bakker, Literaire tijdschriften. Van 1885 tot heden (Amsterdam 1885).

Louis Beckers e.a., Helikoon (Brugge 1956).

Hugo Brems en Dirk de Geest (samenst.), ‘Barbaar in mijn mond.’ Poëzie in Vlaanderen 1955-1965 (Leuven [etc.] 1989).

Pieter G. Buckinx, ‘“De Bladen voor de Poëzie”.’ In: ’t Vrije Volksblad, 12 juli 1957.

Geert Buelens, Van Ostaijen tot heden. Zijn invloed op de Vlaamse poëzie (Nijmegen 2001).

Jean-Paul Coenen e.a., 20 jaar De Tafelronde 1953-1973 (Antwerpen 1975).

Paul Demets, ‘“Je wou geen scherf van je scepter afstaan.” De briefwisseling van Paul Snoek en Gust Gils over Gard Sivik. In: Zuurvrij 16 (juni 2009), p. 6-12.

Andries Dhoeve, ‘Poëziekroniek. Durant, Corban en andere.’ In: De Periscoop, 1 oktober 1956.

Peter Dietrich, ‘Boekbespreking.’ In: Het Antenneke 3 (1956) 10 (oktober-december), p. 62-64.

L.E., ‘Rudo Durant: Valschermspringer van het woord.’ In: Gazet van Antwerpen, 19 juni 1956.

Gust Gils, ‘Publiciteit en machiavellisme.’ In: Gard Sivik 2 (1956) 5 (zomer), p. [33-36].

Rene Gysen, ‘Rudo Durant bij Rabindranath Tagore in West-Londen.’ In: Gard Sivik 2 (1956) 5, p. [39-40].

Jos De Haes, ‘Kroniek van de Vlaamse poëzie.’ In: Dietsche Warande en Belfort 99 (1954), p. 426-430, en 102 (1957), p. 543-511

Paul Hardy [samenst.], Lectuur-repertorium 1952-1966 (Antwerpen 1968-1970).

Richard Hebstreit, Grenzsoldat (Benshausen 2007).

Heinz Höhne, ‘ptx ruft moskau. Die Geschichte des Spionageringes “Rote Kapelle”.’ In: Der Spiegel, 24 juni 1968, http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-46020907.html.

Jos Joosten, Feit en tussenkomst. Geschiedenis en opvattingen Van Tijd en Mens (1949-1955). (Nijmegen 1996).

Kaleidoscoop (Brugge 1954).

Lisa Kuitert (red.), De lezende Lucebert. Bibliotheek van een dichter (Nijmegen 2009).

Jos Murez, ‘Poëziekroniek.’ In: Het Antenneke 1 (1954) 2 (oktober-december) p. 64-65.

Hans Olink, ‘Een talent moet men ontmoedigen. Lucebert bij Brecht in Oost-Berlijn.’ In: De Parelduiker 5 (2000) 2, p. 2-21.

Paul Rodenko, ‘Poëzie zonder tegenpartij.’ In: Nieuwe Rotterdamse Courant, 11 februari 1957.

Willem M. Roggeman, Beroepsgeheim 3 (Antwerpen 1980).

Romulus, ‘Barium.’ In: ’t Pallieterke, 27 maart 1956.

Adriaan De Roover, ‘Vlaamse experimentelen (ii).’ In: De Tafelronde 4 (1957) 4-5 (december), p. 149-154.

A.S., ‘Herman van Fraechem en de Bladen voor de poëzie.’ In: Vlaanderen 16 (1967) 93 (mei-juni), p. 207-208.

Wim Schouten, Een vak vol boeken. Herinneringen aan veertig jaar leven in en om de uitgeverij (Amsterdam 1988).

Veldeke, ‘Rudolf Durant. Valschermspringer van het woord.’ In: ’t Pallieterke, 14 juni 1956.

Paul de Vree, ‘De historiek van De Tafelronde.’ In: Diagram 1 (1963-1964) 2 (april 1963), p. 30-44.

Paul de Vree, Vlaamse avant-garde (1921-1964) (Lier 1965).

De Bladen voor de Poëzie 12 (1965) 9-10.

Paul de Vree, Onder experimenteel vuur. Transit documenta. Vade mecum voor de Vlaamse experimentele poëzie 1953-1967 (Brugge / Antwerpen 1968). Galgeboekje 25.

Paul de Vree, ‘De historiek van De Tafelronde, 2.’ In: De Tafelronde 18 (1973) 4, p. 24-30.

Victor E. van Vriesland, Spiegel van de Nederlandse poëzie door alle eeuwen. III. 1940-1955 (Amsterdam 1954).

Jan Walravens (samenst.), Waar is de eerste morgen? De jonge experimentele poëzie in Vlaanderen (Brussel 1955).

Albert Westerlinck, ‘Vlaamse poëzie in 1953. Een overzicht der jongeren.’ In: Dietsche Warande en Belfort 98 (1953) 7. p. 442-448.

[2012/3]

Marco Daane
Valschermspringer ontmoet luchtmens
Rudo Durant bij Lucebert in Oost-Berlijn

marco daane (1959) is redacteur van De Parelduiker. Hij publiceerde eerder onder meer over Vlaamse auteurs als Richard Minne, Willem Elsschot en Mau Marssen en over diverse Engelse schrijvers.

Op een van de eerste januaridagen van 1956 vond in Oost-Berlijn een curieuze samenkomst van enkele Nederlandse literaire figuren plaats. De uitgevers Geert Lubberhuizen en Wim Schouten, schrijver J.B. Charles en dichter Lucebert woonden er een gekostumeerd nieuwjaarsfeest voor Oost-Duitse kunstenaars bij in het atelier van een tekenaar. Charles was in Oost-Berlijn voor research. Lubberhuizen en Schouten kwamen hem daar opzoeken en werden meegenomen naar het feest. Lucebert verbleef sinds September 1955 in de hoofdstad van de ddr op uitnodiging van Bertolt Brecht, als een soort writer in residence, en was met zijn vrouw Tony ook geïnviteerd. Het rumoerige verloop van deze avond, met Luceberts bizarre optreden, is in 2000 al eens door Hans Olink geresumeerd in De Parelduiker, uit boeken van Charles en Schouten.

De volgende dag besloten Lubberhuizen en Schouten om ook nog even op visite te gaan bij Lucebert. Ze bezochten hem in zijn flat aan de Herthaplatz in Niederschönhausen. Uit Schoutens memoires wordt niet duidelijk of dat spontaan en onaangekondigd gebeurde of dat ze met Lucebert hadden afgesproken. Dat laatste zou het geval moeten zijn geweest: in zijn relaas over Luceberts Berlijnse verblijf tekende Hans Olink op dat Lucebert bezoek van tevoren moest melden bij ‘een soort blokoudste’ van zijn wooncomplex. De ddr-bonzen gaven hun buitenlandse gasten geenszins de ruimte om te doen en te ontvangen zoals het hun uitkwam.

Misschien dat Lucebert daarom voor een ander bezoek later die winter is uitgeweken naar een horecagelegenheid. Deze afspraak betrof geen gezelligheidsvisite, maar een interview. En bezoek van een collega-scribent zou tot pottenkijkerij door een of andere Stasi-Big Brother hebben kunnen leiden. De Oost-Duitse ordehandhavers stonden er immers om bekend notoir nerveus te reageren op westerse media en drukwerken. Lucebert heeft het risico wellicht niet willen nemen, ook al ging het in dit geval om een vrij obscure vertegenwoordiger van een klein Vlaams tijdschrift.

Zou hij wel met zijn bezoeker aan de Herthaplatz hebben afgesproken, dan had Lucebert hem vooraf moeten aanmelden als Jan Hellemans of Rudo Durant.

Onder dat laatste pseudoniem publiceerde deze Hellemans poëzie en kritieken in diverse Vlaamse bladen. Hij kwam naar Oost-Berlijn voor het modernistische Antwerpse literaire tijdschrift De Tafelronde. ‘Van een ontmoeting met Lucebert herinner ik me niets,’ meldt Jan Hellemans zesenvijftig jaar later, maar uit diens loopbaan en het interview valt op te maken dat hij bij Lucebert literaire inspiratie kwam zoeken.

Gebeten

Jan Floris Hellemans (Kontich ^o1932), voormalig kelner, museumgids en fabrieksarbeider, studeerde rechten in Leuven; hij was ‘het type hogeschoolstudent uit een gedegen burgerfamilie’, aldus de iets oudere, nog immer literair actieve dichter Adriaan De Roover. Najaar 1953 had ‘Ris’ Hellemans zijn intrede in de literatuur gemaakt. Zijn eerste gedichten verschenen in de kleine jongerentijdschriften De Meridiaan en Pijpkruid. Van Pijpkruid werd hij ook redacteur en recensent – het laatste onder de naam Rudo Durant. Blijkbaar wilde hij zijn dichterschap scheiden van zijn andere schrijfactiviteiten, hoewel hij zich in beide gedaanten traditioneel ingesteld toonde. Als criticus complimenteerde hij collega-dichters die ‘in eenvoudige en vloeiende regels’ dichtten en wier verzen ‘helemaal niet duister of onverstaanbaar’ waren. En toen hij zelf debuteerde met Ex spiritus tenebris. Mijmeringen en gedichten, was die eersteling volgens Adriaan De Roover in een essay uit 1957 ‘vaag romantisch en weemoedig’ en een exponent van ‘preekstoel- en katheder-pessimisme’. Het bundeltje verscheen bij de Aarschotse Kunstkamer, die jonge kunstenaars een helpende hand toestak. De Galerijreeks van deze kunstkring werd geredigeerd door Marcel Polfliet uit Nederokkerzeel. Poëzieliefhebbers leken dus diep het Vlaamse platteland in te moeten duiken voor deze nieuwe dichter, getuige ook de eerste strofen van het openingsvers:

Toch trok Hellemans’ debuut enige welwillende kritische aandacht. Volgens Albert Westerlinck had hij wel gevoel voor het woord. Paul De Vree bespeurde er iets eigens in.

Hellemans deed zijn debuut echter binnen een jaar in de ban om een nieuwe start te maken. Hij committeerde zich aan het experiment in de poëzie. In het roerige eerste decennium na de oorlog werden veel jonge schrijvers sterk aangetrokken door literaire vernieuwing. ‘Ze lazen en discussieerden veel, gingen hun zintuigen op een andere manier gebruiken dan bijvoorbeeld Anton Van Wilderode’ blikt Adriaan De Roover ruim een halve eeuw later in gesprek terug, ‘en ze vonden het ook wel fijn als er eens gebakkeleid werd.’ De Roover zelf gaf in 1953 de Vlaamse atonale poëzie een ferme opstoot met Woordschurft, maar wil zijn invloed op de jongeren van toen niet overdrijven. Het was vooral de geest van de tijd: ‘Iedereen was een beetje gebeten door die mug.’ Niettemin pikte Ris Hellemans precies zíjn bundel op. In het Leuvense studententijdschrift Ons Leven van 21 december recenseerde hij Woordschurft (als Rudo Durant) en schreef hij dat ‘in de Vlaamse poësie […] nu de periode van de atonale dichters is aangebroken. […] De Roover peilt hartstochtelijk naar het nieuwe woord; langs een reeks van verassende [sic] combinaties dringt hij zeer ver door tot het zuivere wezen van de poësie. Hij brengt bewust een nieuw en ongehoord geluid […].’ Daar situeert zich de ‘muggenbeet’ bij Hellemans.

Dichter Durant

In april 1954 dichtte hij voor het eerst als ‘Rudo Durant’ in Pijpkruid, zoals hij vanaf juni ook in de redactieraad van dat blad heette. En die zomer verscheen zijn tweede bundel bij De Bladen voor de Poëzie, de oudste poëziereeks van Vlaanderen, die jonge dichters wilde promoten. In de brochure werd De eikenhouten stap op de grens van de stilte aangeprezen als ‘moderne kunst voor moderne mensen’ en Durant zelfs tot de ‘atonale’ dichters gerekend. Dat was vooral eigentijdse publicitaire peptalk. Durants Pijpkruid-collega Marc Swido prikte er in een recensie doorheen: dit waren ‘lang geen atonale gedichten’, maar moderne waarin ‘een soort verstilde weemoed’ een hoofdrol speelde. In oktober verscheen Durant in De Tafelronde, maar ook Adriaan De Roover, redacteur van dat tijdschrift, meende dat hij nog een lange weg had af te leggen. De pure taalkunst die atonaal dichter De Roover voorstond moest cultuurpessimisme, ‘reaktie’ en een ‘dienende funktie’ buitensluiten. In De eikenhouten

stap herkende hij een geestverwant, maar Durants gedichten droegen nog altijd de sporen van de naoorlogse ‘situatie te midden van de puinen en de materiële ellende’:

Durants nieuwe werk kreeg ook waardering. Jos Murez noemde hem na de publicatie van de cyclus ‘Pantropicana’ in de verzamelbundel Kaleidoscoop ‘een van de beste der jongere Vlaamse dichters’, in staat tot ‘zang zonder zingzang […] landschappen vol zintuigelijke bekoring, beelden vol verrassing’. En Durant schopte het zelfs tot Victor van Vrieslands bloemlezing Spiegel van de Nederlandse poëzie door alle eeuwen 1940-1955. Ineens stond hij tussen diverse bekende experimentele dichters uit Vlaanderen – Albert Bontridder, Hugo Claus, Remy C. Van de Kerckhove, De Roover – en Nederland: Kousbroek, Campert, Vinkenoog en Lucebert. Ook verscheen hij op de Belgische televisie in het boekenprogramma Vergeet niet te lezen.

Literair zo mogelijk nog belangrijker was dat Jan Walravens, de ‘Vlaamse Rodenko’, in 1955 twee gedichten van hem opnam in Waar is de eerste morgen? De jonge ex-

perimentele poëzie in Vlaanderen. Deze programmatische bloemlezing bevatte werk uit het net opgeheven tijdschrift Tijd en Mens (Bontridder, Claus, Van de Kerckhove, Marcel Wauters en Ben Cami), uit De Tafelronde en andere kleinere bladen (De Roover, Durant en Erik Van Ruysbeek) en uit het nieuwe Gard Sivik (Karel Du Bois, Gust Gils en Paul Snoek). Walravens’ anthologie was daarmee de perfecte belichaming van het draaipunt waarop de experimentele poëzie in Vlaanderen stond.

Haat en goedheid

Eerder dat jaar was Tijd en Mens ermee gestopt, sinds 1949 hét tijdschrift van en voor de Vlaamse literaire avant-garde. De Tafelronde, opgericht in 1953, trachtte die rol over te nemen. De leidende figuren Paul De Vree, Ivo Michiels en Adriaan De Roover trokken met hun modernistische voorkeuren al langer jongeren aan, die ook welkom waren bij redactievergaderingen. Rudo Durants komst in 1954 is in nevelen gehuld, maar Paul Snoek heeft bij De Roover aangeklopt omdat hij werd afgewezen door Tijd en Mens. Al in 1953 stond hij in De Tafelronde.

Snoek was volgens De Roover geen ‘lawaaimaker’ bij de redactievergaderingen. Maar hij was wel een jonge hond die zich uiteindelijk weer van De Tafelronde afkeerde. Naar Snoeks eigen zeggen was dat een te particuliere kliek, met figuren die een dubieus of erger oorlogsverleden hadden. Evengoed speelde mee dat hij meer ruimte voor zijn eigen ambities wenste. Begin 1955 richtte hij met Hugues Pernath en Gust Gils een eigen tijdschrift op: Gard Sivik.

Destijds schreef Walter Korun in De Meridiaan dat de jonge dichters van Gard Sivik, zonder herinneringen aan de oorlog, geen ‘behoefte […] aan normen, zekerheid’ hadden en geen ‘weemoed om wat verloren ging’. En anders dan Adriaan De Roover zag Korun dat óók in Rudo Durant. Paul Snoek beschouwde Durant eveneens als lid van hun ‘nieuwe generatie’, schreef hij op 14 juni aan Jan Walravens. In september stond Durant inderdaad met twee verzen in Gard Sivik.

Waar Durant precies bij had moeten horen, was echter allerminst duidelijk. Gard Sivik had eigenlijk geen literair programma. Snoek vertelde later aan Willem Roggeman dat Gils, Pernath en hij vooral werden verbonden door een strijdbare houding ‘tegen alles’ en afkeer van de ‘zoetwaterliteratuur’ van de oudere generaties. Het is dan ook de vraag hoe ze over Durants gedicht ‘dubbele dimensie’ in hun kolommen hebben gedacht, met zinsneden als ‘maandengedurende heb ik geluisterd naar de smidse van de haat in mij’ en ‘een hart van goedheid droomde ik uit het vuur’. Dergelijke persoonlijke ethiek was eigenlijk symptomatisch voor die vermaledijde ‘zoetwaterliteratuur’. Ook Durants beelden waren vanuit experimented oogpunt weinig opzienbarend: ‘de nachtblinde zomeravond’, ‘de stem van verlangen’, ‘het eiland van mezelf’, ‘het litteken van mijn geheugen’ en ‘de holle eeuwigheid’. In het tweede gedicht, ‘vroegte’, kwam hij dan wel met ‘mirandamorgen’, ‘de kwikdauwberg met zijn sneeuw’ en ‘hiaten zo mooi als zonspijkers’ – maar sloot hij af met een regel waarin ‘mijn nog knarsende moeheid’ figureerde.

Rudo Durant was ook als dichter letterlijk aan het knarsen. Hij was een rustige denker, zoekend naar een eigen poëtische stem binnen de avant-garde van zijn tijd. Daarom maakte hij van elke gelegenheid om te publiceren gebruik: in uiteenlopende bladen van de jonge generaties als De Meridiaan, Taptoe, Cyanuur en Het Antenneke, maar ook in de traditionele Vlaamse Gids, Nieuw Vlaams Tijdschrift en Dietsche Warande en Belfort. En daarom stond hij zowel in De Tafelronde als in het coneurrerende Gard Sivik. Hij hoorde in feite nergens bij, en overal.

Durant wisselde er ook graag van gedachten over. De Roover herinnert zich ‘levendige gesprekken […] over de moderne lyriek’ met hem te hebben gevoerd. Evenzo besloot Durant zijn licht te gaan opsteken bij een andere collega met een eigen geluid: Lucebert.

Vreemdelingenetablissement

Lucebert had op dat moment vier bundels gepubliceerd, en gold als een van de belangrijkste Nederlandse poëzievernieuwers, zo niet dé belangrijkste. De kennismaking met zijn werk heeft Rudo Durant mogelijk aan Adriaan De Roover te danken. Lucebert was in Vlaanderen ‘op enkele uitzonderingen na, totaal onbekend’, aldus De Roover. ‘Er was geen kloot van Nederlandse poëzie te zien in Vlaanderen.’ Nederlandse vrienden stuurden hem echter regelmatig bundeltjes. In 1953 zond hij zelf een exemplaar van Woordschurft naar Lucebert, en correspondeerde met hem.

En hij gaat er prat op dat hij de Nederlandse atonalen in Vlaanderen heeft geïntroduceerd, tijdens redactievergaderingen van De Tafelronde.

Durant spiegelde zich op zekere manier aan Lucebert. De Roover bezit nog altijd een typoscript van een bundel die Durant in 1955 samenstelde. ‘Asterisk / pohezy’ vermeldt het titelblad ervan, het laatste een variant op een woord uit Luceberts gedicht ‘hu we wie’ uit De Amsterdamse school (1952):

Niet meer te achterhalen is hoe Durant zijn bezoek aan Lucebert in Oost-Berlijn arrangeerde. Hij kan het idee hebben geopperd bij De Tafelronde of opdracht van de redactie hebben gekregen omdat hij in Duitsland verbleef. Durant vervulde op dat moment zijn dienstplicht bij de Belgische strijdkrachten die na de Tweede Wereldoorlog in de Britse bezettingszone waren geposteerd. Het Belgische deel van die zone, toen ook wel ‘de tiende provincie van België’ genoemd, strekte zich uit van Aken tot Kassel. Vanuit zijn legerplaats kon hij Berlijn dus waarschijnlijk relatief eenvoudig bereiken. Paul De Vree schreef later dat Durants ‘diensttijd in Duitsland hem eveneens dreef naar de wondstad-randstad Berlijn’. Daarmee bedoelde hij bijna zeker een privétrip, met als aanleiding de afspraak met Lucebert. Die reis had Durant niet veel later moeten maken. Ter plekke vertelde Lucebert hem dat hij

had besloten terug te keren naar Nederland. Hij was teleurgesteld in vooral het artistieke klimaat in de ddr. In maart verliet hij de stad.

Zoals gezegd ontving Lucebert hem niet thuis, maar in een restaurant: de Bärenschenke aan de Friedrichsstrasse, in het centrum. Lucebert kende die gelegenheid. Na zijn aankomst in Oost-Berlijn in september 1955 had hij in het pension erboven overnacht, in afwachting van de sleutels van zijn flat. Die bevond zich 9 kilometer ten noorden van de Friedrichsstrasse. Durant is waarschijnlijk vlakbij met de trein aangekomen en Lucebert is naar hem toe gereisd, misschien dus om gevrijwaard te blijven van nieuwsgierige ogen en oren.

Wellicht heeft hij juist voor de Bärenschenke gekozen omdat hij die kende. Het restaurant kreeg veel buitenlandse bezoekers. Amerikaanse en andere westerse soldaten frequenteerden de horecagelegenheden rond de Friedrichsstrasse in de jaren voor de oprichting van de Berlijnse muur. Voor hun Oost-Duitse collega’s van de Nationale Volksarmee werden ze dan taboe. De overheid had deze etablissementen aangemerkt als vreemdelingengebied, aldus de vroegere grenssoldaat Richard Hebstreit. ‘Wij hadden het bevel om, als er ook maar één enkele Amerikaanse soldaat een restaurant bezocht, onmiddellijk de rekening te betalen en te verdwijnen. “Waar de tegenstander zijn bier drinkt – daar heeft een soldaat van de nva niets te zoeken.”’

De Bärenschenke was in het nazitijdperk het terrein geweest van de verzetsgroepen die samenwerkten onder de verzamelnaam ‘die Rote Kapelle’. Die waren toen al meer of minder aan de Sovjet-Unie angehaucht en hadden er een geheime ontmoetingsplaats. En zoiets kleefde nog altijd aan het restaurant, getuige een ander detail dat Richard Hebstreit erover opdiepte: ‘Het Ministerie van Staatsveilig-

heid van de ddr had altijd iemand ter plaatse in de Bärenschenke. Elke dag iemand anders, zodat het niet zo opviel.’ Lucebert is wellicht uit voorzorg van zijn appartement naar de Bärenschenke uitgeweken, maar kan daar dus net zo goed zijn bespied.

De dienstdoende Stasi-beambte is dan op enige afstand getuige geweest van het volgende.

Rudo Durant
Bij Lucebert in Oost-Berlijn

Met een vinnige belangstelling doorbladert hij ‘Waar is de eerste morgen’ van Jan Walravens dat ik hem kom te overhandigen. We hebben samen gesoupeerd in de Bären Schänke, een Konditorei-Restaurant in de Friedrichsstrasse, Oost-Berlijn. Aan de wand hangen geen bierreklamen, maar foto’s van Lenin en Stalin.

‘Kijk,’ zegt Lucebert, ‘zulke werkjes vindt men hier helemaal niet, zelfs geen engelse of amerikaanse boeken, en dat is wel erg.’

‘Die kunt u toch in de westsektor vinden?’

‘Dat wel, maar dan zijn ze haast niet te betalen door ons, het koersverschil tussen de oost- en de west-mark is daartoe veel te groot.’

Wanneer hij verder de bloemlezing doorkijkt begint hij over de Vlaamse jongeren, over Adriaan de Roover die hij kent, en over de eksperimentele poëzie.

‘Onze generatie is in Nederland een gesloten kring gebleven, in tegenstelling met Vlaanderen waar men reeds een tweede generatie eksperimentelen heeft. Daarbij heb ik het steeds betreurd dat er zo weinig kontakt bestaat tussen de Vlaamse en Nederlandse moderne dichters.’

‘Ik heb de indruk dat onze generatie meer verwantschap vertoont met de uwe in Nederland dan met de Vlaamse eksperimentelen die ons zijn voorgegaan.’

‘Die indruk heb ik ook,’ beaamt Lucebert, ‘maar zeg me even, hoe zie je de verdere evolutie van onze poëzie?’

‘Het heeft geen zin te willen bepalen hoe de poëzie moet evolueren. Het is mijn overtuiging dat er in de kultuurgeschiedenis nooit een ogenblik is geweest waarop de poëtische mogelijkheden zo verregaand waren. Ook Paul Rodenko heeft hierop herhaaldelijk gewezen. We staan op een punt waarop alles mogelijk is, de moderne poëzie is gekenmerkt door een wondere openheid. Waarschijnlijk zullen we in de komende jaren nog verrassingen beleven. Er zijn nieuwe middelen geschapen die voor om het even welke aanwending open liggen.’

‘Berthold Brecht heeft me doen opmerken dat er een groot aantal thema’s zijn die nog nooit poëtisch behandeld werden. Neem bijvoorbeeld de bouw van een

elektriciteitscentrale in Bulgarije. (Lucebert maakte onlangs een reis in Bulgarije en is vol geestdrift over dit land). Vroeger leefden daar duizenden mensen bij de vergiftigende geuren van een petroleumlamp. Nu hoeft men slechts aan een knopje te draaien om klaar licht te hebben. Ik weet wel, oude romeinse dichters hebben dusdanige tema’s aangesneden, maar sindsdien heeft men nooit meer een eigentijdse uitdrukkingsvorm daartoe gevonden. Ik meen dat dit nu wel mogelijk is. En daarbij vraag ik me af of we niet zullen terugkomen van de opvatting dat een modern gedicht meerdere lemma’s moet behandelen.’

‘Bent u veel in betrekking met Berthold Brecht?’ Brecht is de direkteur van het Berliner Ensemble, op wiens uitnodiging Lucebert naar Berlijn vertrok.

‘Soms ga ik naar de repetities als hij regisseert. Wat hij met zijn theater bedoelt is iets heel bijzonders. Hij wil een zulkdanige sfeer scheppen dat de toeschouwer kritisch het spel volgt. Vaak brengt hij liederen in zijn stukken. Zo hoorde ik gisteren over een amerikaanse zender nog een wijsje van Brecht geïnterpreteerd door Louis Armstrong. In de tijd van onze ouders was zijn Zevenstuiversopera [sic] spreekwoordelijk. Brecht heeft in Oost-Duitsland ook een eigen literair tijdschrift, het beste dat hier verschijnt. Hij vindt het wel spijtig dat ik weldra naar Nederland terugkeer. Maar ik kan het hier niet langer uithouden, de mensen zijn veel te serieus en dan is er nog het kommunisme, waarin velen geloven met hetzelfde fanatisme als bij ons sommige katholieken in hun godsdienst.’

‘Ik dacht dat we eindelijk in een tijd leefden waarin de mens ontvoogd is.’

‘Nee, dat is helemaal niet het geval. Neem bijvoorbeeld de schilderkunst. De abstrakte kunst is hier door het regime niet toegelaten. Het eksperimentele probleem stelt zich dan ook ontzettend scherp, alhoewel onder een heel ander aspekt dan bij ons. De Staat speelt een overheersende rol, en misschien is dat wel nodig, want de oude begrippen van rassisme en antisemitisme zitten nog in het volk ingekankerd.’

‘Is er dan nog sprake van een klassenonderscheid?’

‘Natuurlijk. Eerst zijn er de arbeiders, dan de fonctionnairs en de gestudeerden die op de Stalin Allee wonen en waarmee de kunstenaars worden gelijkgesteld. Zij worden beter betaald en krijgen ook meer bonnen, want veel dingen zijn hier nog gerantsoeneerd. Objektief beschouwd is dit ook te begrijpen, moesten zij geen voordelen genieten, dan zouden zij hier niet blijven.’

Wanneer Lucebert in Nederland terug is, zal hij een reeks lezingen houden, en het is niet uitgesloten dat hij ook naar Vlaanderen overkomt.

 

In plaats van een klassiek interview werd Rudo Durants ontmoeting met Lucebert deels een ‘gewoon’ gesprek tussen twee dichters. Durant lijkt daar ook op te hebben aangestuurd door een exemplaar van Waar is de eerste morgen? mee te nemen. Daar

kon hij zijn ideeën over de ‘verregaande’, zelfs grenzeloze mogelijkheden van de moderne poëzie aan ophangen.

Lucebert liet met zijn reactie blijken alweer een stap verder te denken: hij haalde Brecht erbij en wees op enkele zowel alledaagse als moderne onderwerpen om in de poëzie te gebruiken. De voorman van de atonale beweging liet bovendien nog maar eens blijken dat maatschappelijke kwesties hem ook als experimenteel dichter niet koud lieten. Durant moet de woede jegens religie en oorlog hebben gekend die uit Luceberts meest recente bundel Alfabel (1955) sprak. Een jaar later zou Lucebert in Amulet opnieuw van zijn engagement getuigen met ‘gross-berlin 1956’:

Hier zat een man tegenover Durant die zulke registers en toonzettingen meester was, maar ook meer klassieke en rustige als in Van de afgrond en de luchtmens (1953).

Van zo’n beheersing van het vak droomde de acht jaar jongere Vlaming allicht. Hij streefde ook naar zo’n eigen toon en thematiek. Uit zijn werk mocht dan blijken dat Rudo Durant de oude literaire geesten nog niet van zich af had geschud, hij was dat wel van plan en geloofde daar ook in.

Giftig

Dat legde hij Lucebert voor, en daarover schreef hij kort na hun ontmoeting ook in het Gentse dagblad Vooruit. Op 10 maart 1956 mocht Durant daarin de rubriek ‘Plaats voor de jongeren’ op de cultuurpagina ‘Het Geestesleven’ vullen. Hij trok

van leer tegen de oude normen en klassieke begrippen van de literatuur. Die waren ongeschikt voor de moderne poëzie, ‘te meer daar de experimentele dichter alle vooropgestelde normen uitsluit, met inbegrip van deze dat er geen normen mogen zijn’. En hij citeerde Tafelronde-oprichter Paul De Vree: ‘Het poneren van een autonome poëzie veronderstelt nooit een engagement, ook niet tegenover de poëzie, maar een degagement, ze is aan niemand iets verschuldigd.’

Ongeveer tegelijkertijd verscheen het maartnummer van De Tafelronde met het verslag van zijn bezoek aan Lucebert in Oost-Berlijn. Het was niet Durants enige bijdrage. Elders stond het gedicht ‘Barium’, waarin hij speelde met ‘scheikundige’ en typografische elementen en met de idee dat poëzie ‘begrijpelijk’ moest zijn.

Gevoelens die niet te kooien en te bestrijden zijn, een dichter die ‘krekels ademt op de ruit’: Durant ventileerde eindelijk zijn tegenover Lucebert en in Vooruit verwoorde experimentele ambities. ‘Hij maakte een nieuwe taal,’ blikt Adriaan De Roover terug.

Sprong

De Roover schreef in 1957 dat ‘Barium’ een ‘berucht gedicht’ was geworden waarover ‘sommigen zich destijds bijzonder vrolijk maakten’. Hij doelde op het rechtsnationalistische weekblad ’t Pallieterke dat regelmatig de spot dreef met de experimentele poëzie. Zoals columnist ‘Romulus’ op 27 maart 1956 met ‘Barium’: ‘Het

gedicht is van een zekere Rudo Durant. Ofwel is die jongen totaal zinneloos, ofwel heeft hij het tijdschrift ‘De Tafelronde’ eens in het ootje willen nemen. Ik ben zo vriendelijk het laatste als waarschijnlijk te aanzien.’

Durant kreeg echter ook andere raillerende schrijfsels te slikken. In ’t Pallieterke van 14 Juni noteerde ‘Veldeke’ (pseudoniem van de in Vlaanderen zeer bekende nationalist en conservatief criticus Jan D’Haese) argwanend dat ‘de voornaamste tijdschriften’ met sympathie voor de atonale poëzie ‘hun peperdure bladzijden openstellen voor […] gedichten van kleine Rudo’. D’Haeses mistige insinuatie lijkt niet erg steekhoudend. Inderdaad publiceerde Durant in een groot aantal tijdschriften (zeker zestien), maar hij zal als student weinig pecunia in te brengen hebben gehad.

D’Haese gewaagde daarnaast van ‘een brief, die hier op de redactie is toegekomen’ waarin werd beweerd dat Durant ‘aast als een gier op faam’. Opvallend genoeg was dat ook de strekking van twee artikelen in het zomernummer van Gard Sivik, dus kort daarna. In een schotschrift over de rivaliteit met De Tafelronde kwam Gust Gils met vage verwijzingen naar ‘ellebogenwerk, arrivisme e.d.’ van Durant, die ‘overal en overal in en tussenzit’. Hij zinspeelde erop dat Durant zijn plaats in Van Vrieslands bloemlezing en zijn omroep-‘exposure’ dankte aan nepotisme. ‘De pot verwijt de ketel,’ grimlacht Adriaan De Roover nu bij dit verhaal. Dezelfde Gard Sivik bevatte nog een veeg uit de pan: het artikel ‘Rudo Durant bij Rabindranath Tagore in West-Londen’.

Na een suksesrijk interview van Lucebert in Oost-Berlijn heeft Rudo Durant, en terecht, beslist het daarbij niet te laten, want één zwaluw maakt de lente niet. Het tweede uit zijn reeks van interviews van grote dichters heeft hij, geheel in tegenstelling tot het eerste, dat een zo ruim mogelijke verspreiding genoot, in ekskluziviteit bestemd voor gard-sivik.

Wat volgde was een sarcastisch getoonzette persiflage: een zogenaamd interview, van de hand van Gard Sivik-redacteur Rene Gysen. Zo voerde Gard Sivik volgens De Roover ‘een nodeloze, persoonlijke strijd’ met De Tafelronde.

De persoon Durant had blijkbaar een reputatie, suggereren de artikelen van Gysen, Gils en D’Haese: die van een verwoed streber naar eigen naam en faam in de poëziewereld. Durant moet zijn schouders erover hebben opgehaald. ‘Hij bezag dat allemaal enigszins hautain,’ aldus De Roover. ‘Misschien voelde hij zich wel wat meer onderricht. Hij stond daarboven.’

Omkijken

Eventuele promo- dan wel massagearbeid heeft Durant overigens weinig goodwill opgeleverd. Toen zijn derde bundel Valschermspringer van het woord in mei 1956 verscheen, wederom bij De Bladen voor de Poëzie, vonden alleen enkele minder relevante critici er positieve elementen in. Andries Dhoeve noemde hem in een nauwe-

lijks leesbaar artikel ‘de m.i. totnogtoe belangrijkste dichter van zijn generatie’ die ‘zich meer dan wie ook onder zijn tijdgenoten in de voile problematiek van de existenz’ bevond. Pieter G. Buckinx – ook geen wonder van inzicht in de nieuwe poëzie – zag in Durant ‘een geboren dichter’, die wel verkeerde woordkeuzes gebruikte ‘om de gewone poëzielezer opzettelijk te ergeren’. En Roger Pylyser prees Durants ‘spetterend vuurwerk van opeenvolgende, moderne beelden’ in Pijpkruid. In datzelfde tijdschrift, nota bene op de tegenoverliggende pagina, ging het echter ook mis. Daar reageerde Marc Swido onmiskenbaar ontgoocheld: Valschermspringer ontbeerde diepte en menselijkheid. En Pijpkruid was nu juist een van de tijdschriften waarvan Durant – lid van de redactieraad – het moest hebben.

De werkelijk belangrijke critici die Durants werk bespraken, Jos De Haes en Paul Rodenko, waren eveneens ronduit ontevreden over Valschermsipringer van het woord. Met de titel suggereerde Durant dat hij de ‘sprong’ in het diepe van de taal had gewaagd, zij het met een ingebouwd beveiligingsmechanisme. De recensenten zagen er echter geen daadwerkelijke sprong in, geen begin van ‘waarachtige poëzie’, dixit Rodenko. Durant had beslist talent en zijn stijl en beelden waren verbeterd, maar uiteindelijk resteerde een lege poging tot experimentalisme met narcistische trekjes en ‘taalgedrochten’ (De Haes), een spanningloze, lawaaierige woordenstroom.

Daarbij speelde ook dat ‘beveiligingsmechanisme’ een rol. Na de dadaïstische flits van ‘Barium’ bleek Rudo Durant met Valschermspringer te zijn teruggekeerd in de richting waaruit hij was gekomen: moderne poëzie die de herkenbare werkelijkheid om hem heen en in zijn geest niet verhulde. In zijn beschouwing over Durants poëzie constateerde Adriaan De Roover:‘“Zo loop ik… / tussen zijstraten en wereldoorlogen” / lezen we in de ‘Valschermspringer van het Woord”. De dichter reist door ‘het bouwvallig landschap van zijn angst”.’

Het augustusnummer van De Tafelronde bevatte iets gelijkaardigs van Durant:

Het gedicht is deel van een drieluik. De afsluiting ervan, ‘Berlijn: West’, bevat beelden van de andere stadshelft, ongetwijfeld opgedaan voor of na zijn bezoek aan Lucebert. Er spreekt een soort opluchting uit: ‘De oude mantel der kaiser wilhelm gedächtniskirche / legde een antwoord over de gespalkte angst in mij.’ Zelfs de neonverlichting, de U-Bahn en de auto’s wekken de suggestie van hoop en heil aan westerse zijde.

Ruïnes

Rudo Durant had dus weinig positiefs overgehouden aan zijn bezoek aan Oost-Berlijn – net als Lucebert. Waar die in zijn gedicht ‘gross-berlin 1956’ spreekt van ‘een gruwel’, balt Durant zijn ondervinding samen in ‘de treden van de ontgoocheling’. Hij verwijst ook naar de gewelddadige achtergrond van het naoorlogse

stadslandschap: ‘dit gewonde lichaam […] met wekenlange weerslag / en met uitgebrande ogen’. Het lijken echo’s van Luceberts metaforische ‘steedse steppe’ en ‘dolle verdorring’, en van diens foto’s van Oost-Berlijn uit Het hart van de zoeker (1987). Lucebert vat het in zijn slotregel samen als ‘ruïne graf beulsmaskers doods oordeel’, terwijl Durant in de geteisterde stad uiteindelijk een ‘monoloog met de ruïnen’ voert. Ziedaar de door twee dichters gedeelde kwalificatie van de plek waar zij elkaar kortstondig ontmoetten: ‘ruïne’.

De strekking van Durants gedicht is helder, maar zijn beelden en woordcombinaties zijn dat ook. ‘De verbannen namiddag’, ‘de uitgeademde verlatenheid’, ‘het geraamte van dit gelaat’ en ‘de hongerende vlag’ zijn eenduidig en dragen bij aan de kracht van ‘Berlijn: Oost’, dat na zoveel jaren nog altijd treft; meer dan zijn ander werk. Rudo Durant ging in zijn poëtica prat op ‘de autonomic van woord en gedicht’ en voegde daar in januari 1957 in Pijpkruid nog aan toe dat ‘de huidige dichter […] wil pijlen [sic] naar het onderbewuste, het irrationele fenomeen in de mens’. De werkelijkheid was dat Durant, in de woorden van recensent Peter Dietrich, ‘een modern dichter met verstaanbare verzen’ bleef. ‘Hij was wereldbeschouwelijk een pessimist,’ herinnert Adriaan De Roover zich daarnaast, ontvankelijk voor ‘de tijd

van het IJzeren Gordijn, de Koude Oorlog, een nieuwe apocalyps’. En waar Snoek, Pernath en andere generatiegenoten daar afstand van namen en zonder dat juk nieuwe poëzie schiepen, kon Durant die historische werkelijkheid niet negeren. In de sombere stenen woestenij van Oost-Berlijn werd ook Luceberts door Brecht geïnspireerde adagium bevestigd: dichters, experimentele incluis, moesten over nieuwe eigentijdse thema’s dichten.

Scherven

Rudo Durant heeft dat zelf klaarblijkelijk als een nederlaag tegenover zijn poëticale ambities ervaren. Het lukte hem niet de ‘oude’ elementen van de dichtkunst volledig te negeren. Eerder die zomer had hij met ‘Asterisk’ in de verzamelbundel Helikoon gestaan, waarin inleider Roger Pylyser met hem had gepronkt als ‘een der meest representatieve figuren uit de wereld der Zuid-Nederlandse atonale poëzie’. Dat was niet alleen een misvatting, Durant leek in Helikoon ook zijn frustratie te luchten met ‘Concierge’: ‘Maar eens / een dag / van ontploffing in alle oren / zal ik het akwarium ontkurken / elke taal in duizend scherven hakken / te klein voor letters / laat staan voor woorden / een wereld te oud voor een gedicht / ik wil zeggen / beter was ik nooit geboren.’

Adriaan De Roover schreef in 1957 dat Durant op den duur vervuld geraakte van haat jegens woord en poëzie, met ‘Barium’ als ‘het culminatiepunt van een zeer persoonlijke krisis’. Het is in elk geval het brandmerk geweest van zijn worsteling met de dichtkunst. ‘Sindsdien heeft Rudo Durant gezwegen,’ vulde De Roover nog aan. Hij had ‘in een korte hevige periode alles gezegd war in hem was’ en was ‘als het ware opgebrand in het helle, alles verterende vuur van zijn poëzie’. Toch heeft Durant ook in 1957, 1958 en 1959 poëzie gepubliceerd. Geert Buelens spreekt in Van Ostaijen tot heden van ‘keurig rijmende verzen’ met ‘klassieke opbouw’, maar dat doet ze eigenlijk geen recht. Vooral ademen ze een soort existentiële leegte, ‘berusting’ in Buelens’ wel juist geformuleerde synthese. ‘Herinner je de vijvers’ lijkt Durants korte dichterschap treffend samen te vatten:

Meteoor

Tegen of in 1960 heeft Durant zijn rechtenstudie voltooid; en ook zijn literaire

loopbaan. Zijn laatste gedichten verschenen in oktober 1959. Hij was nog redacteur van De Tafelronde geworden, hoewel hij volgens Adriaan De Roover slechts zelden redactievergaderingen bijwoonde, en bleef dat tot medio 1960. Toen stapte hij uit de literaire wereld, om er nooit meer terug te keren. Zelfs de precieze duur van zijn dichtersloopbaan heeft hij daarna uit zijn geheugen gebannen. ‘Alles uit mijn literaire periode (1950-1957) is vernietigd,’ meldt Jan Hellemans desgevraagd.

Paul De Vree noemde Durant in Onder experimented vuur een van de ‘figuren die als meteoren tussen ontstaan en climax van de experimentele poëzie verschenen en verdwenen’. Meteoor, valschermspringer: Rudo Durant heeft als dichter inderdaad veel in het luchtledige getast. Ook de andere jongeren van De Tafelronde verdwenen trouwens van het firmament, behalve de inmiddels 89-jarige Adriaan De Roover (van wie vorig jaar nog Enkelvoudig blauw verscheen).

Het is mooi zichtbaar in de in 2009 geïnventariseerde bibliotheek van de Keizer der Vijftigers die Durant in 1956 ontmoette, op die door hem verdichte, symbolische dag. Lucebert bezat niets van Durant en de andere minor poets rond De Tafelronde. Dat blad werd in de jaren zestig een podium voor concrete poetry en met jazz en abstracte schilderkunst flirtende literatuur, maar het rivaliserende Gard Sivik heeft altijd meer weerklank gekregen. En zie, de bundels van Paul Snoek, Hugues Pernath en Gust Gils belandden wél in Luceberts boekenkast. Toch hebben ze daar misschien wel naast Woordschurft gestaan, Adriaan De Roovers eerste atonale bundel, die hij in 1953 ontving. Of, wie weet, naast Waar is de eerste morgen? Want ook Jan Walravens’ inmiddels befaamde bloemlezing had Lucebert bewaard.

En het was ongetwijfeld het exemplaar dat hij in Oost-Berlijn van Rudo Durant kreeg.

Bronnen

Letterenhuis, Antwerpen: archivalia rond Rudo Durant (D 9232) en De Tafelronde (T 1185).

Collectie Adriaan De Roover, Antwerpen: dossier-Rudo Durant.

Gesprek met Adriaan De Roover, 26 mei 2012.

Kevin Absillis en Katrien Jacobs (red.), Van Hugo Claus tot hoelahoep. Vlaanderen in beweging 1950-1960 (Antwerpen/Apeldoorn 2007).

Siem Bakker, Literaire tijdschriften. Van 1885 tot heden (Amsterdam 1885).

Louis Beckers e.a., Helikoon (Brugge 1956).

Hugo Brems en Dirk de Geest (samenst.), ‘Barbaar in mijn mond.’ Poëzie in Vlaanderen 1955-1965 (Leuven [etc.] 1989).

Pieter G. Buckinx, ‘“De Bladen voor de Poëzie”.’ In: ’t Vrije Volksblad, 12 juli 1957.

Geert Buelens, Van Ostaijen tot heden. Zijn invloed op de Vlaamse poëzie (Nijmegen 2001).

Jean-Paul Coenen e.a., 20 jaar De Tafelronde 1953-1973 (Antwerpen 1975).

Paul Demets, ‘“Je wou geen scherf van je scepter afstaan.” De briefwisseling van Paul Snoek en Gust Gils over Gard Sivik. In: Zuurvrij 16 (juni 2009), p. 6-12.

Andries Dhoeve, ‘Poëziekroniek. Durant, Corban en andere.’ In: De Periscoop, 1 oktober 1956.

Peter Dietrich, ‘Boekbespreking.’ In: Het Antenneke 3 (1956) 10 (oktober-december), p. 62-64.

L.E., ‘Rudo Durant: Valschermspringer van het woord.’ In: Gazet van Antwerpen, 19 juni 1956.

Gust Gils, ‘Publiciteit en machiavellisme.’ In: Gard Sivik 2 (1956) 5 (zomer), p. [33-36].

Rene Gysen, ‘Rudo Durant bij Rabindranath Tagore in West-Londen.’ In: Gard Sivik 2 (1956) 5, p. [39-40].

Jos De Haes, ‘Kroniek van de Vlaamse poëzie.’ In: Dietsche Warande en Belfort 99 (1954), p. 426-430, en 102 (1957), p. 543-511

Paul Hardy [samenst.], Lectuur-repertorium 1952-1966 (Antwerpen 1968-1970).

Richard Hebstreit, Grenzsoldat (Benshausen 2007).

Heinz Höhne, ‘ptx ruft moskau. Die Geschichte des Spionageringes “Rote Kapelle”.’ In: Der Spiegel, 24 juni 1968, http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-46020907.html.

Jos Joosten, Feit en tussenkomst. Geschiedenis en opvattingen Van Tijd en Mens (1949-1955). (Nijmegen 1996).

Kaleidoscoop (Brugge 1954).

Lisa Kuitert (red.), De lezende Lucebert. Bibliotheek van een dichter (Nijmegen 2009).

Jos Murez, ‘Poëziekroniek.’ In: Het Antenneke 1 (1954) 2 (oktober-december) p. 64-65.

Hans Olink, ‘Een talent moet men ontmoedigen. Lucebert bij Brecht in Oost-Berlijn.’ In: De Parelduiker 5 (2000) 2, p. 2-21.

Paul Rodenko, ‘Poëzie zonder tegenpartij.’ In: Nieuwe Rotterdamse Courant, 11 februari 1957.

Willem M. Roggeman, Beroepsgeheim 3 (Antwerpen 1980).

Romulus, ‘Barium.’ In: ’t Pallieterke, 27 maart 1956.

Adriaan De Roover, ‘Vlaamse experimentelen (ii).’ In: De Tafelronde 4 (1957) 4-5 (december), p. 149-154.

A.S., ‘Herman van Fraechem en de Bladen voor de poëzie.’ In: Vlaanderen 16 (1967) 93 (mei-juni), p. 207-208.

Wim Schouten, Een vak vol boeken. Herinneringen aan veertig jaar leven in en om de uitgeverij (Amsterdam 1988).

Veldeke, ‘Rudolf Durant. Valschermspringer van het woord.’ In: ’t Pallieterke, 14 juni 1956.

Paul de Vree, ‘De historiek van De Tafelronde.’ In: Diagram 1 (1963-1964) 2 (april 1963), p. 30-44.

Paul de Vree, Vlaamse avant-garde (1921-1964) (Lier 1965).

De Bladen voor de Poëzie 12 (1965) 9-10.

Paul de Vree, Onder experimenteel vuur. Transit documenta. Vade mecum voor de Vlaamse experimentele poëzie 1953-1967 (Brugge / Antwerpen 1968). Galgeboekje 25.

Paul de Vree, ‘De historiek van De Tafelronde, 2.’ In: De Tafelronde 18 (1973) 4, p. 24-30.

Victor E. van Vriesland, Spiegel van de Nederlandse poëzie door alle eeuwen. III. 1940-1955 (Amsterdam 1954).

Jan Walravens (samenst.), Waar is de eerste morgen? De jonge experimentele poëzie in Vlaanderen (Brussel 1955).

Albert Westerlinck, ‘Vlaamse poëzie in 1953. Een overzicht der jongeren.’ In: Dietsche Warande en Belfort 98 (1953) 7. p. 442-448.

De laatste pagina
Ariane de Ranitz
Hans IJsselstein Mulder (1945-2012)

ariane de ranitz (1956) is kunsthistoricus en promoveerde op politiek tekenaar Louis Raemaekers. Als bestuurslid van de Stichting Pers en Prent organiseert zij jaarlijks de tentoonstelling Politiek in Prent en de Inktspotprijs voor de beste politieke tekening van het jaar.

Hans Mulder, geboren op 26 maart 1945 in Apeldoorn en op 24 maart j.l. overleden in zijn woonplaats Utrecht, was tien jaar oud toen hij een oude krant met een politiek spotprentje vond tussen de paperassen van zijn vader. Reinder Mulder was op 12 april 1945, toen zijn zoontje net twee weken oud was, aangehouden door de Duitse geheime politie met een koffer vol machinepistolen. Hij werd dezelfde dag gefusilleerd; vijf dagen later werd zijn woonplaats Apeldoorn bevrijd.

Deze vondst opende een nieuwe wereld voor Mulder. Niet alleen ging hij zich verder verdiepen in zijn vader en de omstandigheden van diens onfortuinlijke dood, hij ontwikkelde ook een belangstelling voor de politieke prent, een uitdrukkingsvorm die zowel recht doet aan de vorm als aan de politiek-maatschappelijke inhoud van het afgebeelde.

Tien jaar later studeerde Mulder kunstgeschiedenis in Utrecht, waar hij naast zijn studie goede herinneringen bewaarde aan ‘de gezelligheid in de koffiekelder’ van het Kunsthistorisch Instituut aan de Drift. Hij proefde een paar panden verderop van een bij vak Theaterwetenschappen, maar bleef uiteindelijk bij zijn eerste keus. Toch was er iets onvolkomens aan die studie. Hij miste de maatschappelijke context, kunsthistorici van toen keken met oogkleppen op naar de beeldende kunst. Mulder vond dat historisch besef wel bij de politieke prent, hier was een duidelijke relatie met de tijd waarin het werk ontstond. Ook de satire sprak hem aan: ‘mooi dat je op zo’n manier je tegenstander kunt bestrijden’. Het was de tijd van protest en politieke bewustwording. De beroemd en berucht geworden prent van Willem (Bernhard Holtrop) uit 1966 met koningin Juliana als duur betaalde dame van lichte zeden, verschenen in het eerste nummer van God, Nederland en Oranje, vond hij een sensatie. Dat was een tekenkunst die hem aansprak.

Voor zijn promotie in 1978 koos Mulder voor een sterk politiek getint onderwerp: de kunst in de jaren dertig en tijdens de bezetting. Uren bracht hij door bij De Slegte, op

zoek naar boekjes en bundeltjes uit die periode. Het proefschrift en de bij Uitgeverij Het Spectrum uitgegeven handelseditie met de titel Kunst in crisis en bezetting: Een onderzoek naar de houding van Nederlandse kunstenaars in de periode 1930-1945, wordt nog steeds als een standaardwerk beschouwd. Recensenten roemden zijn uitgebreid onderzoek en de enorme hoeveelheid materiaal dat dankzij zijn inspanning voor het eerst ter beschikking kwam. Om die reden werd het werk gewaardeerd en voor latere onderzoekers en geïnteresseerde lezers onmisbaar genoemd. Maar hem werd ook verweten een magere probleemstelling te hanteren die weinig verrassing opleverde: veel onderzoek, ‘een festival van namen’, maar met hiaten en incorrectheden. ‘Baanbrekend maar onzorgvuldig’ was de conclusie in Vrij Nederland boven de recensie van collega-verzamelaar en kenner Koos van Weringh.

Mulder werkte in die periode een korte tijd in het Persmuseum, hij catalogiseerde daar het werk van Albert Hahn. ‘Het baantje stelde niets voor’, maar het bracht hem wel dagelijks in contact met prachtige tekeningen. Een slechte gezondheid noopte hem het uitvoeren van een voile baan voorgoed op te geven. Inmiddels had Mulder een aardige verzameling satirische prenten en tijdschriften opgebouwd, die hij in 1980 bijeenbracht in de Stichting Pers & Prent.

Aanvankelijk was deze stichting bedoeld om zijn verzameling bij elkaar te houden, maar toen zijn gezondheidstoestand verbeterde, ontstond al gauw het idee om er iets mee te gaan doen. Sinds die tijd organiseerde Mulder grote en kleine exposities, vaak vergezeld met in eigen beheer uitgegeven ‘boekjes’: over de geschiedenis van de politieke prent, over individuele tekenaars of gebaseerd op verschillende thema’s. De politieke prent, dit actuele genre van de tekenkunst, was immers tot dan toe onderbelicht zowel van de zijde van de kunsthistorie als van de musea.

Het begon bescheiden met een expositie over spotprentjes uit de Tweede Wereldoorlog. Snel volgde in 1983 de tentoonstelling Inktspot, 100 jaar politieke spotprent in Nederland, met het ete gelijknamige boekje. Mulder exposeerde uit eigen eameling en leende stukken van het Persmuseum. Samen gaven deze prenten nog geen overzicht van honderd jaar satirische tekenkunst, dus hij vulde de leemtes noodgedwongen aan met kopieën. De tentoonstelling reisde door het land, onder andere naar het Frans Halsmuseum (De Vishal) in Haarlem. Die expositie werd een groot succes, vooral ook

door de aanwezigheid van enig aanstootgevend werk. Buiten De Vishal stond een groot bord met de tekst ‘Kinderen alleen toegang onder geleide’. Het liep storm en de catalogus raakte in een mum van tijd uitverkocht.

Waren dergelijke exposities in de beginjaren nog incidenteel, vanaf 1992 begon er structuur in te komen. In samenwerking met de uitgever van sick, tijdschrift voor grafische humor en satire (1991-1995), organiseerde Mulder begin 1993 de tentoonstelling Politiek in Prent ’92, met een keuze uit werk van de veertien bekendste politiek tekenaars van Nederland. De tentoonstelling opende in het gebouw van de Tweede Kamer der Staten-Generaal en was daarna te bezichtigen in het Provinciehuis Noord-Holland. Vanaf dat jaar bracht Mulder jaarlijks alle politiek tekenaars die in Nederland actief waren bijeen en organiseerde onder de naam Politiek in Prent een lange reeks reizende tentoonstellingen. De tekenaars maakten zelf een selectie uit hun werk, alle prenten waren gepubliceerd in een dagblad of tijdschrift. In het tweede jaar verscheen de eerste in een reeks catalogi met alle prenten uit de tentoonstelling, de kaft beurtelings door een van de deelnemers getekend. De catalogi (1993-) vormen tezamen een unieke kijk op de recente (politieke) geschiedenis van Nederland. Een jaar later initieerde Mulder de Inktspotprijs, de prijs voor de beste politieke prent van het jaar, gekozen door drie juryleden, de eerste keer uitgereikt aan Peter van Straaten. De complete serie tentoonstellingen zijn volgens hetzelfde stramien georganiseerd, al nam het aantal locaties in de loop der jaren flink toe. Na tien jaar Tweede Kamer vond de expositie een nieuw onderdak bij Perscentrum Nieuwspoort. Vanaf 1992 werkte Mulder samen met een reeks elkaar opeenvolgende collega’s. Al het werk, van het aanschrijven van de deelnemende

tekenaars, tot en met het ophangen van de prenten, gebeurde door hem, of onder zijn directe leiding. Financiën waren altijd krap, de verhuur van de tentoonstelling en de verkoop van de catalogus, konden de kosten ternauwernood dekken.

De BeNe Cartoonprijs (2003-2008), in samenwerking met de Belgische collega’s van Press Cartoon Belgium en de Junior Inktspotprijs (2004-), in samenwerking met het Persmuseum, waren uitstapjes naar buiten die Mulder met enthousiasme ondernam. Zijn droom, een Europese prijs, heeft hij niet kunnen verwezenlijken.

Naast zijn werk voor Stichting Pers & Prent was Mulder nauw betrokken bij de jaarlijkse herdenking voor de gefusilleerden in het Kruisjesdal, waaronder zijn vader Reinder, op 12 april 1945. In de jaren tachtig ontstond het plan lagere scholen monumental van oorlog en verzet te laten adopteren. De Apeldoornse Parkenschool ontfermde zich over het gedenkteken bij het Kruisjesdal. Mulders moeder en later haar zoon, vertelden ieder jaar voor de leerlingen van groep 7 hun verhaal om de herinnering levend te houden. In 1996, kort na de geboorte van zijn eigen kinderen, plakte Mulder de naam van zijn moeder IJsselstein voor zijn achternaam, als eerbetoon aan haar die met drie zoontjes van 0, 2 en 4 jaar oud achterbleef en ze in haar eentje opvoedde. Zijn vader was een kompas voor Mulder. ‘De manier waarop hij inhoud aan zijn leven gaf, inspireert me. Niet egoïstisch denken, niet discrimineren, opkomen voor onderdrukten.’ Hij droeg het verleden met zich mee.

De grote Verdienste van IJsselstein Mulder is dat hij zich ruim dertig jaar lang met ongebreideld enthousiasme heeft ingezet voor de promotie van de politieke prent. Hij bracht ook de tekenaars – veelal eenlingen die thuis achter de tekentafel zitten – bij elkaar. Hij gaf hun een podium om werk te exposeren en de gelegenheid collega’s te ontmoeten. Hij was een vriend en mentor voor hen, de bindende factor. Zonodig sprong hij op de barricades wanneer een tekenaar of de groep onrecht werd aangedaan of wanneer er kritiek was op hun werk: de vrijheid van meningsuiting stond bij hem hoog in het vaandel. ‘Al zijn politieke spotprenten’, meende hij, ‘niet altijd om in te lijsten – het is inderdaad een vorm van journalistiek die soms vluchtig van aard is – er zijn altijd tekeningen die de tijd overleven en dan ook een zekere kunsthistorische waarde krijgen. Daarom is het goed om ervoor te zorgen dat ze bewaard blijven en dat ze getoond worden. Niet in vergulde lijsten, maar zonder franje als zeer direct aansprekende tijdsbeelden.’

Bronnen

Koos van Weringh, ‘Een geschiedenis van houdingen’, in: Vrij Nederland, 4 februari 1978.

Jaap Stam, ‘Een pure oorlogsmisdaad’, in: de Volkskrant, 11 april 2003.

Hans IJsselstein Mulder, ‘Zonder vergulde lijsten’, in: Persmuseum Nieuws 5, januari 2004.

Hans IJsselstein Mulder, ‘Het verhaal van…’, in: Rijksleerschool/de Parkenschool 100 jaar jong. Red. Anneke Deinum. Utrecht (Stichting Pers & Prent) 2001.

Arno van der Valk
Ik rigt deze bede tot u
Nicolaas Beets in de bres voor een bevoorrechte vrouw

arno van der valk (1970) publiceerde in De Parelduiker eerder over W.F. Hermans, Gerard Reve, Martinus Nijhoff, Jan Wolkers en Jef Last. Bij Uitgeverij Bas Lubberhuizen verscheen De pen in het zand, een literaire wandeling over De Hoge Veluwe.

De conservatieve, calvinistische grootheden Nicolaas Beets en Gerrit Jan Mulder waren eind negentiende eeuw de raadsmannen van een veelbelovende jongedame. Zij groeide uit tot een vooraanstaand socialiste, feministe en kinderboekenschrijfster. Beets wilde zijn bemoeienis met haar liever stilhouden. Nu, 125 jaar later, wordt het toch bekend.

Utrechtse vrienden

De scheikundige Gerrit Jan Mulder (1802-1880) en de bekende dominee-dichter Nicolaas Beets (1814-1903) behoorden tot dezelfde kring vooraanstaande Utrechters. Mulder groeide als hoogleraar en gemeenteraadslid uit tot een van Utrechts meest populaire mannen. Hieraan droegen zijn ontdekking van de eiwitten en de stichting van allerlei verenigingen van maatschappelijk belang niet weinig bij. Hij was een van de leiders van de Groot-Protestantse beweging die vóór een sterk koninklijk gezag van Willem III en tégen het liberalisme was. Hij was dan ook een fel tegenstander van Thorbecke en probeerde als oprichter en voorzitter van de kiezersvereniging ‘Koning en Vaderland’ een conservatief alternatief te bieden voor de liberalisering van de Nederlandse politiek. De vereniging was effectief en Mulder leidde mede de val van de regeringen Thorbecke en Van Hall. Later was Mulder een vooraanstaand regeringsadviseur op het gebied van onder andere onderwijs en volksgezondheid. Ook was hij een veelgevraagd spreker en bekend publicist. Zijn vriend Nicolaas Beets dichtte in zijn vijfde bundel gemengde gedichten een ode ‘aan den hoogleeraar g.j. mulder’.

Nicolaas Beets was aanvankelijk ook betrokken bij het protestants verzet tegen het liberalisme. Maar geleidelijk nam hij steeds meer afstand van de politiek. Hij werd mateloos populair als dominee, hoogleraar, dichter des vaderlands avant la lettre en als schrijver van het populairste boek van de negentiende eeuw: Camera obscura (1839). Maar niemands hoogachting voor Beets ging dieper dan die van Mul-

der: ‘Wie kon Utrecht schooner opluisteren dan hij?’ zo stelde hij in zijn autobiografie als retorische vraag.

Bede aan Beets

Mulder was zelfgenoegzaam en gedroeg zich onevenwichtig. Hij liet een spoor van verbroken relaties achter zich, zowel in de kringen van zijn vakgenoten en politieke geestverwanten, als in zijn privé-leven. Zo leefde hij na een liaison met een nichtje van tafel en bed gescheiden van zijn vrouw. In 1868 nam hij ontslag als hoogleraar in Utrecht. De stad verruilde hij voor het Veluwse dorpje Bennekom, waar hij met zijn huishoudster Mina Meijer in villa Oud-Vossenhol zijn laatste jaren doorbracht. Vereenzaamd, verzwakt, somber en bijna blind onderhield hij met behulp van secretarissen en zijn huishoudster per brief zijn contacten. Onder anderen met zijn vriend Nicolaas Beets.1

Op 7 november 1877 schreef Mulder Beets een opmerkelijke brief over zijn kortstondige kennismaking met de toen 24-jarige Marie Porreij. Kort na hun kennismaking was zij als gouvernante naar Indië vertrokken en Mulder – zeer onder de indruk van deze jongedame – fungeerde met zijn brieven als haar mentor op afstand.2

Zeer waarde en hooggeachte Heer Beet
Over twee jaar, korter of langer, zoo God. het wil, zal zich in Nederland een vrouw als onderwijzeres vestigen, die voor de zaak der opvoeding van vrouwen in Nederland groote dingen doen kan,

alsweder indien God het wil. Alleen om hare uitstekende talenten reeds stel ik haar op den hoogsten prijs, maar acht haar ook als mensch in elke richting.
Over twee jaar is naar alle waarschijnlijkheid mijn gebeente reeds uiteengevallen, en daar de bedoelde vrouw, Mejuffrouw J.M.P. Porrey eigenlijk zonder steun in de wereld is en een vrouw zeker in de zaak van opvoeding raad en licht en steun behoeft, zoo kom ik met de bede bij u of ik haar schrijven mag, dat zij bij hare terugkomst in Nederland, nogmaals zoo God het wil, in u een raadsman vinden zal.
Ik rigt deze bede tot u, omdat ik niemand daartoe beter acht en op niemand meer vertrouw dan op u. Meer dan raad is niet nodig en ik geef u de verzekering dat uw raad zoo goed zal besteed zijn als dat mogelijk is.
In 1875 schreef voor mij en las mij voor een jong mensch van Ede die mij sprak van een uitstekende nicht, die in het onderwijs verkeerde, maar om hare moeder een bestaan te bezorgen, als gouvernante met een familie Suyck voor eenige jaren naar Indië zou gaan. Zij ging in Augustus 1875, ik zag haar twee maal een half uur en was getroffen over hare bekwaamheid en geheele wijze van doen. Zij was toen 24 jaar oud, had van hare betrekkingen in haar jeugd weinig heil gehad; zij ging alleen om hare niet gefortuneerde moeder van de hulp van anderen te bevrijden.
Ik bood aan het arme kind mij aan zoo ik haar nuttig kon wezen; sprak het een en ander over Indië als een plaats waar zij eigenlijk niet behoorde en gaf haar de vrijheid mij te schrijven wat zij goedvinden zou.
En tal van vragen en uitingen, een tal van verzoeken, om toch licht te geven en te steunen en te helpen volgden zich weldra op in brieven die mij regelmatig werden toegezonden. De verderfelijke geest van Indië stuitte haar onmiddellijk tegen de borst en maakte haar zijn aldaar diep ongelukkig. Ik trachtte haar te steunen zoo veel ik kon, deed haar zien dat zij nergens krachtiger oefenschool hebben kon dan daar waar zij aan niets bijval kon schenken; ik zond haar boeken van emstigen en degelijken aard en na eenige maanden schrijdens vertoonde zich uit de 24 jarige jonge vrouw een karakter, waarbij men zich zelven slechts beschaamd gevoelen kan.
Ik ken geen sterker waarheidszin dan bij deze vrouw, geen grooteren drang, om de dingen waarachtig op te vatten dan bij haar; bovendien een leeuwenmoed gepaard met volkomen zachtzinnigheid. Behalve hetgeen een gouvernante kennen moet in dezen tijd, wat reeds niet weinig is, en waarin zij steeds naar grondigheid streeft als de vier bekende moderne talen, geschiedenis, muziek enz., leert zij nog Italiaansch en leerde zij in Indië met behulp van een twintig lessen van de uitspraak enz. zooveel Latijn, dat zij in tien maanden Cicero met gemak leest en nu aan de Grieksche taal begint. Hare lectuur beperkt zich tot beste dingen, geen van hare boeken zou door u op den Index geplaatst worden. Het N. Testament is haar vademecum; de Socratische school van Van Heusde, de wijsgerige lessen van Hennert leest zij met hetzelfde genoegen waarmede zij Shakespeare, Schiller, Goethe en Walter Scott leest.3 De zedelijke ontwikkeling van het menschdom uit de geschiedenis op te sporen is haar lievelingswerk. Ik heb haar leeren studeren, zodat zij dan ook wat daartoe dienstig is bemerkt, schriftelijk ontwikkelt en het tot haar eigendom maakt.
Mogt ik dan zond ik u eenige brieven van haar, maar zonder haar goedkeuring zou dit niet goed zijn. Wat ik wel mag doen uit eigen beweging is U hierbij insluiten enige fragmenten uit opstellen die zij maakte, eenige losse gedachten, waarvan ik er reeds honderden heb in de verloopen twee ja-

ren, soms wonderschoon gedacht en uitmuntend gezegd. De laatste der hierbijgaande fragmenten slaan nadrukkelijk op Indië en op de Indische menschen.
Aan vrolijkheid en opgeruimdheid ontbreekt het deze vrouw niet, wat bij zooveel ernst een wonderbare combinatie is, en wat hare dankbaarheid aangaat: ik geloof niet dat er ooit een hond op aarde geweest is, die zoo dankbaar was als zij is. Bijv. daar mij thans geene vreemde taal kan worden voorgelezen en zij zeer ingenomen is met de schoone Predicatien van den Duitschen predikant Schwarz, heeft zij er mij in een ommezien 30 vertaald, Predicatien die ik met het grootste genoegen lees en die u wel zullen bekend zijn.4
De heer Suyck bij wien zij bij Batavia gouvernante is, is als zijne vrouw zeer met haar en haar onderwijs ingenomen; behalve waar dit onvermijdelijk is zet zij geen voet in een ander Indisch huis dan bij Dominus Brouwer uit afkeer van hetgeen de samenleving in Batavia aanbiedt, duidelijk genoeg in de laatste fragmenten uitgedrukt; deze laatste ontvang ik s.v.p. van U terug, indien Gij de goedheid hebben wilt nog eenig antwoord te zenden.
Ik meende mijn gedaan verzoek door het een en ander te moeten toelichten, hoezeer Gij wel niet van mij verwachten zult, dat ik iemand aan U zou aanbevelen, waarvan ik met de innige overtuiging had dat zij dit verdient.
Met vreugde heb ik u begroet als eersten rector magnificus na de Nieuwe wet aan de Hoogeschool, die mij zoo dierbaar is: wie kan de bezwaren die er zijn beter ten goede leiden dan Gij.5 Gaat het, nu de heeren in zijde gewikkeld zijn beter dan toen men van de buitenwereld was afgesloten door laaken en fluweel? Ik hoop het hartelijk. God zij met U en de Uwen. Met het naderen van mijn einde vermindert de hoogachting niet voor degenen van wie hoogachting mij steeds zoo zoet en zoo goed was.
Opregt uw u toegenegen,
GJ Mulder

Bevoorregte vrouw

Het is interessant om te weten of Nicolaas Beets de begeleiding van zijn Utrechtse vriend Mulder heeft overgenomen. Beiden hadden zo hun opvatting over de rol van de vrouw in de maatschappij en de opvoeding die daarop moet voorbereiden. Zoals Beets concludeerde aan het slot van Eenige opmerkingen met betrekking tot de denkbeelden van den dag in de richting van de emancipatie der vrouw (1870): ‘niet op het veroveren van een macht of gezag nevens dat van den man, hetwelk de natuur der dingen haar geweigerd heeft; maar op het versterken, op het weldadig bestieren van dien onwederstaanbaren invloed op den man, die het voorrecht van haar wezen is, zij die opvoeding gericht’. Mulder verwoordde zijn visie op de positie van de vrouw in zijn Levensschets.6

Uit zijn brieven blijkt dat Mulder in Marie Porreij echter een buitengewone vrouw heeft gezien. Zonder de overtuiging dat zij ‘een bevoorregte’, uitzonderlijk getalenteerde vrouw was, kon hij zijn uiterst conservatieve opvatting over de opvoeding en maatschappelijke rol van vrouwen niet rijmen met zijn lesbrieven aan haar.7 Juist daarom vroeg hij Beets haar met raad ter zijde te staan. Mulder was ervan

overtuigd dat het ontwikkelen van door God gegeven talenten – of ze nu van een man of van een vrouw waren – moest prevaleren boven maatschappelijke regels en rollen. Dus hielp hij Marie Porreij. Dit moet een opvatting zijn geweest die dominee Beets aansprak.

Hoewel Mulder ten tijde van zijn bede aan Beets zijn einde voelde naderen, was hij drie jaar en acht brieven aan Beets later nog altijd in leven. Hij stuurde Marie Porreij bijvoorbeeld een dichtbundel van Beets voor haar zesentwintigste verjaardag. Uiteindelijk stierf Mulder op zondagochtend 18 april 1880. Marie was zeer ontdaan door de dood van de man die ‘een gelukkige wending aan haar denkleven’ had gegeven.8 ‘Die groote brieven aan mij waren cursussen! Ze waren mijn hoogeschool.’9 Door zijn steun had ze een kijkje kunnen nemen in een wetenschappelijke wereld die niet meer helemaal bij de tijd was, maar die veel meer bood dan toentertijd voor meisjes gebruikelijk was.

Het beschikbare archiefmateriaal van Marie Porreij geeft geen blijk van contact tussen haar en Beets.10 Er zijn geen brieven aan of van Beets. Ook is er geen spoor van contact in de correspondentie met Mulder. Marie vroeg Mulder steeds haar brieven terug te sturen. Naar haar eigen zeggen heeft ze deze brieven samen met een groot deel van Mulders brieven verbrand. Uit haar archief blijkt wel dat Marie Porreij (1851-1930) precies werd wat Mulder haar 17 april 1877 had geschreven: ‘opvoedster of als openbaar handelende vrouw in letteren, wetenschap of kunst, ter bevordering van het goede op een grooter toneel dan dat van het huislijke leven.’ Als gouvernante in Batavia, Buitenzorg en Soerabaja publiceerde ze schetsen over haar leven en haar reizen in Nederlandsch-Indië. In de hoop werk buiten het onderwijs te vinden werd ze redactrice van de Indische Kindercourant.

Ze trouwde in 1883 de sociaal-democratische politicus ir. Henri van Kol (1852-1925) – grootvader van taalvirtuoos Heinz Polzer, beter bekend als Drs. P – en onder zijn invloed kreeg zij belangstelling voor het socialisme. Ze schreef voor onder andere voor Recht voor Allen van Domela Nieuwenhuis, met wie zij ook correspondeerde. De thema’s die zij behandelde, waren het socialisme-feminisme en de gezinsopvoeding. Dankzij een lening van Domela Nieuwenhuis keerden zij en haar man in 1892 definitief naar Europa terug. In hetzelfde jaar werd zij voorzitster van de Union pour la solidarité des femmes in Brussel en kwam zij als vertegenwoordigster van een zeker dames-socialisme op voor de gelijke rechten van vrouwen en mannen.

Van 1893 tot 1900 was zij redactrice van het tweewekelijkse blad De Vrouw, waarin de verdediging van de anticonceptie opviel. Zij woonde de internationale socialistische congressen van 1893 en 1896 bij, maar begon daarna meer aandacht aan de vrouwenbeweging en kinderlectuur te besteden dan aan het socialisme. Zoals ze betrokken was bij de oprichting van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht en de Vereeniging Onderlinge Vrouwenbescherming, die alleenstaande en ongehuwde moeders financieel en sociaal steunde. Succesvol maar ook controversieel waren

haar publicaties over de seksuele opvoeding, gebundeld als Moeder en kind, Hoe men kiesche onderwerpen met kinderen kan behandelen (1898).

Om arbeiderskinderen goedkope en goede lectuur te geven begon ze in 1895 met de uitgave van Ons Blaadje, vanaf 1898 gevolgd door series voor kinderen waarin tientallen deeltjes zouden verschijnen. Ook heeft zij door de jaren heen veel sprookjes en sagen gepubliceerd. Haar opvattingen over kinderlectuur presenteerde zij in 1899 in De Gids in het beroemd geworden artikel ‘Wat zullen de kinderen lezen?’.

Kortom Marie Porreij, als protégé van de conservatief Mulder, werd uitgerekend bekend als socialiste, feministe en kinderboekenschrijfster.11 Kreeg ze om dat te bereiken de steun en raad van de vermaarde Nicolaas Beets? Dat was immers wat Mulder had gevraagd voor zijn leerlinge. In haar archief dus niet het minste spoor. Mulders archief is helaas spoorloos verdwenen. Beets’ archief bevat noch brieven aan Mulder, noch brieven van of aan Marie Porreij. Daarmee lijkt verder zoeken zinloos. Het spoor loopt dood. Of toch niet?

Oude koek

Tien jaar na Mulders bede Marie te ondersteunen ontving Nicolaas Beets een brief van de Leidse uitgever J.E. Brill. De aanleiding voor het schrijven was een recensie in De Nederlansche Spectator van 18 juni 1887.12 Recensent Wolfgang van der Mey (1842-1914) keurde daarin het door Brill uitgegeven Schetsen en fragmenten (1886) van ene Nellie in alle opzichten naar vorm en inhoud af. Hij verweet Nellie dat zij oude koek uitgaf: religieuze denkbeelden en Indische gebeurtenissen waarvan ze zelf schrijft dat ze erop is teruggekomen, maar waaraan dierbare herinneringen zijn verbonden. Van der Mey wilde Nellie zoveel onbedachtzaamheid nog wel vergeven, ‘maar van de firma E.J. Brill had men mogen verwachten dat zij voor deze onbezonnen daad de jonge vrouw hadden gevrijwaard’. Op zijn zachtst uitgedrukt bevreemdde het de recensent dat zij ‘voor dit zonderling mengelmoes een uitgever vond, die het publiek dupe maakt van de “persoonlijke” amusementen der auteur’. ‘Hebben onze uitgevers letterkundig oordeel als onnoodigen ballast uit hun hoofd gepompt?’ vroeg hij zich af.

De genoemde auteur Nellie had in 1882 een prijsvraag van het Soerabaja’s Handelsblad gewonnen, waarna ze in deze krant Brieven aan Minette publiceerde: reisindrukken en beschouwingen in briefvorm over de koloniale samenleving, over de positie van de vrouw, kinderen en inlanders en pedagogische en levensbeschouwelijke vraagstukken. Haar stukken waren populair. Ze trouwde in 1883 zelfs met een van haar bewonderaars en stelde een bundel samen van artikelen die zij voor haar huwelijk had geschreven: Schetsen en fragmenten. Het boek dat Van der Mey neersabelde.

‘De geschiedenis van dat boek kent U’, schreef uitgever Brill verder in zijn brief aan Beets en vroeg hem ‘óf ons verlof te geven met een paar woorden de geschiede-

nis der uitgaaf te vermelden óf wat ons veel wenselijker toeschijnt, zou U de beleefdheid hebben, met Uwe autoriteit een kort briefje aan de Spectator te schrijven, waarom U dat oordeel niet onderschrijft.’ Ook tegenover de schrijfster zou dit de uitgever ‘zeer aangenaam’ zijn.

Volledigheidshalve schetste Brill de Utrechtse literator de gang van zaken: ‘Aanvankelijk ons ter uitgaaf aangeboden, ontraadden wij de schrijfster het in het licht te geven, daar wij bij het vele goede toch tal van zwakke pagina’s meenden te zien.’ Uitgeverij Brill raadde haar aan niet alleen op hun oordeel af te gaan en het boek aan een bekende ter opinie voor te leggen. ‘Enige tijd daarna verzocht zij’, zo schreef Brill, ‘ons het manuscript aan U te zenden. U had de groote goedheid het niet alleen door te lezen, maar er zelf een keuze uit te doen […] welke U meende, dat der lezing waard waren, en verdienstelijk genoeg aan het publiek aan te bieden. Toen dan ook haar schrijven kwam met dat bericht, aarzelden wij geen ogenblik meer, en gaven het uit.’

Saillant detail is overigens, dat Mulder Marie Porreij had voorspeld dat ze schrijfster zou worden. Bij het overlijden van de Franse schrijfster George Sand (1804-1876) schreef hij haar dat hij een schrijfster in haar zag. Maar hij had haar ook aangeraden met het publiceren van de stukken die bij Brill het licht zagen te wachten totdat haar ideeën meer waren gerijpt.

Gekraakt

Achter de brief van de firma Brill aan Nicolaas Beets uit het Leidse Beets-archief bevinden zich in dezelfde envelop ‘Auteurszaken 1887’ twee nagenoeg onleesbare conceptbrieven van Beets.13 De ene gedateerd op 23 juni 1887 en gericht aan de firma Brill maakt duidelijk dat Beets in zijn ‘groote goedheid’ ‘terwille van eene mij, geheel onbekende maar van bevriende zijde sterk aanbevolen dame’ was afgeweken van zijn principe geen werk van anderen te promoten.

Van de andere conceptbrief, ongedateerd, ongeadresseerd en beginnend met ‘waarde mevrouw’, zijn slechts enkele frases leesbaar: ‘Ik ben zeer verblijd enige levensteken van u te hebben mogen ontvangen, en wensch u geluk dat er totnogtoe nooit een tijd van nood gekomen is, waarin gij, mijn bijstand met raad en daad…’; ‘…tot genoegen, zoals beloofd hebbend…’; ‘…nagedachtenis om G.J. Mulder, en uit mijn hoogachting aan hem’; ‘…een voorwaarde zou ik zulke maken dat de zaak tussen u en mij bleef..’

De naam Mulder doet alarmbellen rinkelen. Uit de aantekeningen op de envelop ‘Auteurszaken 1887’ van kleinzoon Nicolaas Beets (1878-1963) blijkt dat de inhoud betrekking heeft op ‘Schetsen van Nelly’, maar tussen haakjes staat ‘mevr. Van Kol’. Hieruit is niet anders op te maken dan dat de schrijfster Nellie dé Nellie van Kol is, geboren als Marie Porreij, en dat Beets’ brief aan haar was gericht.

Nellie was de schuilnaam van Marie Porreij, ook na haar huwelijk met Henri van Kol. Veel schrijvende vrouwen in die tijd kozen een schuilnaam, omdat schrij-

ven in de heersende opvattingen niet passend werd geacht voor een vrouw. Het zou niet stroken met hun aard en capaciteiten. Bovenal lag hun taak thuis. Beets’ zuster Dorothea publiceerde bijvoorbeeld anoniem en pas na haar dood in 1864 onthulde haar broer bij de tweede druk van haar boek Onze buurt in 1871 dat zij de auteur was geweest.

We weten nu dus dat Nicolaas Beets Marie Porreij geholpen heeft. Beets wees echter het verzoek van Brill af om een reactie op de recensie in Nederlandsche Spectator te schrijven en adviseerde de uitgever op de kritiek te zwijgen. Niet reageren op het oordeel van de Nederlandsche Spectator zou het publiek onwetend laten over zijn bemoeienis met deze uitgave. Dat Nellie een vrouw was, zal daarbij misschien minder

een rol hebben gespeeld, maar hij zat vast niet te wachten op meer uitnodigingen van beginnende auteurs om hen te steunen. Zonder twijfel is een reden geweest dat recensent Van der Mey zonder het te weten niet Nellie’s schrijfkunst of uitgever Brills inzicht, maar het letterkundige oordeel van de literaire reus Beets had gekraakt. Zo na de eerste kritiek van de Tachtigers bij monde van Cornelis Paradijs – O Beets, wat zijt gij groot!/Als God het niet verbood / Dan zou ik u aanbidden… – zal de hooggeachte heer dat niet op prijsgesteld hebben. Want ook op hoge leeftijd rustte Beets niet op zijn lauweren en publiceerde meer dan Cornelis Paradijs en zijn vrienden konden voorzien.

Nellie van Kol-Porreij had ondertussen het protestantisme verruild voor het socialisme. Het zal geen rol gespeeld hebben in Beets’ overwegingen haar te helpen en om op de kritiek te zwijgen. Hij zal van haar vernieuwingsdrang niet hebben geweten. Dat was een gegeven uit een nieuwe tijd; hij leefde nog in zijn calvinistische old boys netwerk. In nagedachtenis van zijn Utrechtse vriend Mulder hielp de toegenegen Beets haar eenmaal. Louter en alleen dankzij zijn zwaarwegende oordeel verscheen aan het begin van haar carrière in Nederland Marie Porreij’s werk bij de gerenommeerde boekhandel, drukkerij en uitgeverij E.J. Brill te Leiden. Onder voorwaarde ‘dat de zaak tussen u en mij bleef’. Voor eens, maar niet voor altijd.

 

Met dank aan Gerard de Bruin.

Sein post
Ronald Bos
Op zoek naar het verloren licht

ronald bos (1948) is documentairemaker en medewerker van het Nederlands Letterenfonds; hij schreef eerder voor De Parelduiker over Hans Lodeizen en Paul Celan.

‘J’ai mal à l’Algérie, en ce moment, comme d’autres ont mal aux poumons.’
albert camus, Lettre à un militant Algérien (1955).

Vlak voor de terugreis naar Amsterdam ontdekte ik in de boekwinkel op vliegveld Houari Boumédienne een boek met de titel Albert Camus et le choc des cultures, geschreven door twee Algerijnse literatuurwetenschappers over de ‘complexe’ houding van Camus tegenover het Franse kolonialisme. Bij het afrekenen zei de winkelier met een innemende lach: ‘Camus is een zoon van Algerije,’ en hij voegde er nog aan toe: ‘Kent u zijn reportages Mysère de la Kabylie? Die zijn helaas weinig bekend. U moet ze lezen!’ Ik vond het opvallend dat hij zo enthousiast was over Camus. Van de Algerijnen die ik tijdens mijn verblijf in de hoofdstad tegenkwam, had ik tot dan toe vaker gehoord dat Camus een controversieel schrijver was, door zijn houding tegenover de onafhankelijkheidsstrijd eind jaren vijftig. Hij werd gekritiseerd om zijn uitspraak na de verlening van de Nobelprijs voor literatuur in Stockholm in 1957: ‘Als ik moet kiezen tussen gerechtigheid en mijn moeder, kies ik voor mijn moeder.’ Camus bedoelde dat hij tegen het geweld in Algiers was dat zijn moeder letterlijk met de dood bedreigde. Dit meestal uit zijn verband gerukte citaat heeft veel misverstanden en discussies veroorzaakt. Zijn grote betrokkenheid bij het lot van de oorspronkelijke Algerijnse bevolking was veel eerder gebleken uit de reportages die Camus in 1939 voor Alger Républicaine schreef over Kabilië, het bergachtige gebied in het oosten waar Algerijnen indertijd in schrijnende armoede en hongersnood woonden. Hij reisde er rond, analyseerde de economische problemen en stelde oplossingen voor ter verbetering van de opbrengsten van de olijven- en vijgenteelt. Camus concludeert: ‘Als wij een plicht hebben in dit land, dan is het dat we een van de meest trotse en menselijke volkeren van de wereld toestaan trouw te blijven aan zichzelf en aan hun lot.’1 In januari 1956 hield Camus een vergeefs pleidooi voor een wapenstilstand in de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog die veel burgerslachtoffers ver-

oorzaakte. En in 1958 sprak Camus zijn voorkeur uit voor een Algerije verbonden met Frankrijk boven een ‘Algerie reliée à une empire d’Islam’. Hij had een vooruitziende blik, die hem niet door iedereen in dank werd en wordt afgenomen. Zijn terughoudendheid tegenover de Algerijnse onafhankelijkheid is nu nog de reden voor de afwezigheid van Camus’ boeken op de leeslijsten van de Algerijnse scholen, hoewel de kwaliteit van zijn literaire werk buiten discussie staat.

Licht van het zuiden

Tijdens mijn verblijf in Algerije werd ik vaak verrast door de bekendheid van Camus – ruim vijftig jaar na zijn vroege dood en bijna honderd jaar na zijn geboorte in Mondovi, een dorpje in het oosten van Algerije. Niet alleen literatuurkenners, maar ook de doorsnee Algerijnen die ik tegenkom, kennen hem. Camus lééft nog in zijn geboorteland. In dagblad El Watan staat tijdens mijn korte verblijf een bespreking van Albert Camus sur peine de mort, een verzameling artikelen van Camus over de doodstraf. Camus was er tegen en in januari 1959 richtte hij zich met een verzoek om gratie voor drie ter dood veroordeelde Algerijnen tot generaal De Gaulle, en met succes.

 

Mijn reis naar Algerije was ingegeven door Albert Camus’ regelmatig uitgesproken verlangen naar het licht en de zon in zijn moederland, als contrapunt bij de tegenslagen en depressies die hij ondervond in Europa. Zoals begin oktober 1954, toen hij drie dagen in Nederland op bezoek was voor een lezing in Den Haag. De dag van zijn lezing, dinsdag 5 oktober 1954, was de dag met de langste neerslagduur van het jaar. ‘Het regende in de hele stad, langdurig, ademhalen was onmogelijk,’ noteerde Camus in zijn Carnets en hij verzucht: ‘O Java, eiland ver weg, waarvan de zonen hier de koffie serveren, terwijl het opnieuw regent en in de vochtige lucht de wondermooie herinnering zweeft van het meisje bij de deur, on-

uitputtelijke bron, licht van de teringlijder en de stilte van de oude broer van Rembrandt, wiens ogen zonder verlangen naar het eeuwige land kijken.’2 Het natte Holland deed hem denken aan zijn tegendeel: het licht van het zuiden, de Middellandse Zee, de hemel van Afrika.

Mijn eerste indruk van Algiers was de oogverblindende lichtheid – vanuit de lucht gezien zijn de witte gebouwen gedrapeerd tegen rotsen, het strand en de blauwe zee. Door Camus’ essay L’Été à Alger / De zomer van Algiers3 wist ik: ‘Waar je in Algiers van kunt houden, zijn de dingen waar iedereen van leeft: de zee die op iedere straathoek zichtbaar is, een lome zonnewarmte, de schoonheid van de mensen.’ Die plekken wilde ik bezoeken – in 2011, na de regenachtigste Nederlandse zomer in honderd jaar – om de bron van zijn ervaringen op te sporen. Die plekken met eigen ogen te zien waarover Camus zo poëtisch heeft geschreven in zijn verhalen, romans en dagboeken.

Over de Romeinse ruïnes bij Tipasa, een dorpje zo’n zeventig kilometer ten westen van de hoofdstad, schreef Camus een van zijn eerste verhalen Noces à Tipasa / Bruiloft in Tipasa4: ‘In de lente wonen de goden in Tipasa en de stem van de goden klinkt in het zonlicht en de geur van de alsemplanten, in de zilver-geharnaste zee, de felblauwe lucht, de door bloemen overdekte ruïnes en het licht dat tussen de rotsblokken ruist. Op sommige uren ziet het land zwart van de zon. Tevergeefs proberen de ogen iets te onderscheiden in het waas van licht en kleuren dat aan de rand van de wimpers trilt. De zware geur van de kruidige planten slaat op de keel en snijdt de adem af.’ Het is een plaats waar hij regelmatig zal terugkomen, ook als hij al in Frankrijk woont.

Een andere geliefde plek van Camus was La maison devant le monde, een villa in Algiers waar Camus van 1936-1937 een tijd met zijn vriendinnen Marguerite Dobrenn, Jeanne Sicard en Christiane Galindo woonde. Marguerite en Jeanne waren uit Oran naar Algiers gekomen om letteren te studeren en Albert Camus leerde ze kennen in 1935. Nadat in 1936 zijn huwelijk met de aan drugs verslaafde Simone Hié stukliep, woonde Camus regelmatig in het huis met de studenten, op de eerste verdieping met drie kamers, een keuken en een terras met een weids uitzicht. Christiane Galindo, een jonge studente uit Oran, trok bij hen in. Met haar kreeg Camus al snel een intieme relatie. In zijn postuum gepubliceerde roman La Mort heureuse, geschreven in 1937-38,5 schrijft Camus: ‘Patrice en Cathérine ontbijten in de zon. Catherine heeft een badpak aan, de jongen, zoals de vriendinnen hem noemen, een zwembroekje en een servet om zijn hals. Ze eten tomaten met zout, aardappelsla, honing en een grote hoeveelheid

vruchten. ‘Ruik de zon eens,’ zegt Patrice, terwijl hij Catherine zijn arm voorhoudt. Zij likt aan de arm. ‘Ja,’ zegt ze, ‘ruik jij ook maar.’ Hij ruikt, rekt zich dan uit en strijkt met zijn hand over zijn ribben. Zij gaat op haar buik liggen en laat haar badpak tot haar middel zakken.’

Nog nergens had ik een afbeelding van dit huis gezien, behalve van het terras op een schilderij door Louis Benesti, beeldend kunstenaar en vriend van Camus, waarop ook de drie vriendinnen te zien zijn.6 Camus beschrijft het in La Mort heureuse: ‘Het huis ligt boven op een heuvel en biedt uitzicht over de baai. In de buurt werd het het huis van de drie studenten genoemd. Je klom er naartoe over een heel slechte weg die bij olijfbomen begon en bij olijfbomen eindigde.’ In de belevenissen van hoofdpersoon Patrice Mersault en zijn vriendinnen Catherine, Rose en Claire is het werkelijke leven van Camus te herkennen, zoals dat uit zijn dagboeken en brieven naar voren komt. Het is een van zijn meest bohemienachtige en ook meest productieve periodes in zijn leven, hij studeert filosofie, regisseert provocerende toneelstukken, schrijft voor kranten, doet mee aan politieke discussies, is lid van de communistische partij – en wordt geroyeerd -, en hij schrijft verhalen, filosofische essays, de roman La Mort heureuse die een eerdere versie is van zijn beroemd geworden roman L’Étranger (1942).7

Tipasa

Direct na aankomst in Algiers ga ik op zoek. La maison devant le monde moet niet ver van mijn hotel in het centrum van de stad zijn,

en met een vrij nauwkeurige beschrijving door Louis Benesti in zijn memoires hoop ik het te vinden. In boekwinkel Errachidia vlak naast hotel Albert i vind ik een recente plattegrond van Algiers. Via Google Earth had ik de rue des Amandiers al gelokaliseerd. Ik wijs een taxichauffeur op de plattegrond waar het ongeveer moet zijn. Ik laat hem ook nog de tekst van Benesti lezen en hij zegt dat hij weet wie Albert Camus is en het wel kan vinden. We gaan op weg en de chauffeur stelt zich voor als Djamel. Hij zegt dat we vrienden worden. Dat gaat mij wat snel, en ik mompel instemmend om niet onaardig te zijn. Graag wil ik voor donker terug zijn bij mijn hotel in deze nog onbekende stad. Volgens het ministerie van Buitenlandse Zaken zijn alleen ‘essentiële reizen’ naar Algerije verantwoord, en hoewel dat dit voor mij een essentiële reis is, ben ik toch voorzichtig.

Djamel sprint ervandoor in zijn vrij nieuwe Peugeot, en al snel blijkt dat hij de weg toch niet weet. Hij stapt uit om de weg aan een benzinepomphouder te vragen – maar die weet het ook niet. Hij kent een man aan de overkant die het zou moeten weten, en die wijst zeer beslist in de richting die we al rijden. We gaan verder, een zijweg in, omhoog tot we bij een nog smallere zijweg komen. Die moeten we in, maar hij is te smal. Ik wil uitstappen en te voet verder gaan, maar dat raadt Djamel me af: te gevaarlijk voor een westerling alleen. Waarom? Het ziet er ongevaarlijk uit: drie oude mannen op een stoepje, een hond, een paar spelende kinderen. Volgens hem is het een buurt met veel werklozen en mogelijke agressie tegen westerlingen. Ik geloof hem niet, maar ik ben net aangekomen en wil niet meteen eigenwijs zijn en met open ogen in een mes lopen. We rijden terug en hij belooft twee dagen later, op vrijdagmorgen als het rustig is, terug te komen en me erheen te brengen. Hij rekent wel een hoog bedrag, en ik merk later dat hij mijn net

aangeschafte plattegrond niet heeft teruggegeven. Geen vriendschap dus, maar ja, het is bekend, niet alle taxichauffeurs zijn te vertrouwen. Zeker niet voor een buitenlander in een nieuwe omgeving.

De volgende dag is mijn bestemming Tipasa, het plaatsje dat niet alleen bij Camus, maar tegenwoordig in alle reisgidsen te vinden is. In de jaren dertig was het voor de pied noirs – benaming voor Fransen in Algerije – niet de gewoonte naar plaatsen buiten Algiers te gaan, maar Camus en zijn vrienden deden dat graag. Niet alleen Tipasa, maar ook andere mooie plekken in de bergen rondom Algiers, met verre uitzichten over het erachter gelegen Kabylie. Tipasa is een vissersplaatsje zo’n zeventig kilometer ten westen van Algiers, te midden van Romeinse ruïnes. In de tijd dat Camus in La maison devant le monde woonde, ging hij daar regelmatig heen, soms in gezelschap van zijn vriendin Christiane Galindo en de schilder Louis Benesti.

Ik rijd er heen in een bus vanaf busstation Tafourah, vlak bij de haven van Algiers. Het is een busstation met vele bestemmingen, en de bussen rijden af en aan. De bus naar Tipasa is niet meer ‘een grote boterbloemkleurige bus’ waarover Camus in Noces à Tipasa schrijft, maar het is een kleine blauwwitte minibus die er met een duivelse snelheid naar toe scheurt. De betaling van de busrit (80 dinar, ongeveer 80 cent) gebeurt tussen de hakes, het geld en de kaartjes worden via de passagiers doorgegeven aan een jonge kaartjesverkoper. De weg verandert van snelweg naar B-weg en het landschap van stad naar platteland en kustgebied. Kleine dorpen met winkeltjes. Overal hakes en mensen die in- en uitstappen. Van de acht vrouwen in de bus dragen er drie een hoofddoek; onderweg zie ik opvallend meer hoofddoeken en chadors dan in Algiers. Sommige vrouwen met bedekt gelaat; in een artikel in Le Soir d’Algérie lees ik later dat zelfs de traditionele haïk, hét symbool van kuisheid en discretie, weer in opmars is.8 Na een uur zijn we al in Tipasa – in de tijd van Camus duurde de rit twee keer zo lang – ik stap uit en loop in de richting van de haven die een paar honderd meter verderop is.

Aan mijn rechterhand zie ik meteen al een archeologische site en ik ga er heen. Bij de ingang zitten een man die kaartjes verkoopt en een paar jongens met flesjes water en versnaperingen. Ik koop een flesje en wandel het heuvelachtige terrein op. Overal staan stenen muurtjes en overblijfselen van wat later blijkt de basiliek Sainte Salsa te zijn. Camus schrijft in Noce à Tipasa: ‘De Sainte Salsa staat op een heuvel met een platte top en de wind heeft vrij spel in de portalen. In de ochtendzon is de lucht van een groot geluk.’ Het is nu ook een zonnige dag en de groene heuvel ligt te schitteren aan de blauwe zee. Tussen de restanten van muren zitten stelletjes verborgen te fluisteren en elkaar aan te raken. Dit is een ideale plek voor geheime romantische ontmoetingen in dit traditionele land met veel islamitische invloeden. Op de smalle paden tussen de planten en stenen restanten lopen hier en daar mannen rond, ze zijn alleen en het lijkt of ze iets zoeken. Een vreemde sfeer, vooral door die mannen. Ik vraag me af wat ze willen. Na wat rondwandelen, tussen de stenen en de rotsformaties aan zee, loop ik op een van hen af en vraag hem of dit de Romeinse ruïnes zijn. Nee, zegt hij en wijst naar de heuvel aan de andere kant van de haven. Ik vraag hem en passant wat al deze

mannen hier doen en hij geeft een vaag antwoord. Allicht, hij is zelf een van hen. Sommigen lopen volgens hem ‘gewoon wat te kijken’ en anderen zijn ‘crimineel’. Ik wandel naar de uitgang en ga richting de andere heuvel met de Romeinse ruïnes. Daar moet ook de herdenkingssteen voor Camus staan, die Louis Benesti heeft gemaakt na de plotselinge dood van zijn vriend door een autoongeluk begin 1960.

Azzedine en Esma

De Romeinse ruïnes zijn veel groter dan die rondom de Sainte Salsa. Het is een grotere heuvel met een vrijwel complete stad. Naast een basiliek zijn er een mausoleum, een amfitheater, een arena en vele restanten. Hier lopen wel toeristen, al zijn het er niet zo veel. Ik maak foto’s en wat filmopnames en al snel komen er twee jonge vrouwen op me af, een met een hoofddoek en de ander met een zwarte chador. Ze zeggen dat er hier geen foto’s mogen worden genomen. Ik wist dat niet, maar ze zijn duidelijk bang dat ik opnames van hen zal maken. Gefotografeerd worden ligt hier in de omgeving blijkbaar gevoelig. Het gaat dan meestal om de bezorgdheid van de islamieten over hun maagdelijke dochtets, of om de meer primitieve Noord-Afrikaanse angst om afgebeeld te worden. Twee jonge Algerijnen die ik even later tegenkom, Azzedine en zijn vriendin Esma, informeren me over het fotograferen. Ik raak met ze aan de praat en we zoeken samen naar de ‘stèle’ van Louis Benesti ter herinnering aan Camus. We vinden die aan het eind van het terrein met de berg Chenoua op de achtergrond. ‘Je comprends ici ce qu’on appelle gloire, le droit d’aimer sans mesure’, is in de steen uitgehouwen. ‘Nu begrijp ik wat gelukzaligheid wil zeggen: het recht om mateloos lief te hebben.’ Het is een tekst van Camus uit Noces à Tipasa, waarin hij beschrijft hoe gelukkig hij daar is. ‘Ik houd hartstochtelijk van dit leven en ik wil er vrijuit over spreken: het maakt mij trots een mens te zijn. Toch is mij vaak gezegd: er is geen reden trots te zijn. Maar die is er wel: de zon, de zee, mijn onstuimig hart dat onstuimig klopt met de kracht van de jeugd, mijn lichaam dat naar zout smaakt en de onmetelijke schoonheid van het decor waarin tederheid en pracht samenvloeien in het geel en in het blauw.’ Het licht van de zon, de mastiekbomen, de geuren van absint en rozemarijn, de geluiden van krekels en de zee. Alles lijkt nog hetzelfde, alleen het ‘prikkeldraad en de beëdigde bewakers’ zijn vervangen door hekken en je moet toegangskaarten kopen bij de ingang. Voor 40 dinar, zo’n 40 eurocent. Volgens Azzedine en Esma heeft Algerije geen behoefte aan toeristen, zij kunnen leven van de olie en het gas. Algerije is er voor de Algerijnen.

Azzedine en Esma denken dat de mannen die ik bij Sainte Salsa heb gezien een soort Wakende Breeders zijn, zoals die ook

voorkomen in het boek De laatste zomer van de rede van de Algerijnse schrij ver Tahar Djaout (1934-1993). Fundamentalisten die ‘overtreders van Allans goddelijke wetten’ willen betrappen.9 Er is een neiging naar fundamentalisme bij een behoorlijk deel van de bevolking. In El Watan las ik ook al over het sluiten van honderden winkels waar alcoholische dranken worden verkocht. De bloederige Algerijnse burgeroorlog (1991-2002) is allang voorbij maar de democratische republiek Algerije staat nog steeds onder grote druk van de islamieten. Zeker in deze tijd van Arabische opstanden, die in Algerije ook onrust teweeg brengen. In El Watan staan iedere dag berichten over stakingen en demonstraties.

We lunchen samen in het restaurant bij de ingang van de ruïnes tussen de overblijfselen van de Romeinse baden. Ondanks de lange kustlijn, zijn Algerijnen geen grote viseters. Ze eten liever vlees en hun visrechten hebben ze dan ook aan Japanners verkocht. Maar ik geniet van een geroosterde vis terwijl Esma en Azzedine me hun visie op de wereld voorschotelen. Het is boeiend te horen wat volgens hen in Europa aan de hand is. Duitsland heeft de wereldoorlog verloren omdat het geen koloniën als economische buffer had; Duitsland dat nu de Oost-Europese landen als koloniën gebruikt en zo de andere landen economisch kan overheersen. Tsja, een interessante analyse.

Azzedine werkt in de olie-industrie in de woestijn en heeft om de maand een maand vakantie. Esma werkt bij een telecommunicatiebedrijf. Ze wonen in Sidi Bel Abbes en verdienen goed, ze zijn op vakantie en ze lijken tevreden met hun land. Onderwijs en medische zorg zijn gratis. Huisvesting kun je van de staat krijgen, maar zij wonen in een privé-huurwoning. Ook zij hebben Camus gelezen. Ze hebben het huis van Camus in Oran bezocht, waar hij van januari 1941 tot augustus 1942 met zijn tweede vrouw Francine woonde. Ook dat huis is een soort bedevaartsoord, evenals het huis van zijn jeugd in de wijk in Belcourt in Algiers.

Na het eten zetten ze me bij de bushalte af. We nemen hartstochtelijk afscheid, maken foto’s van elkaar en wisselen adressen uit. Ze raden me aan langs de badplaats Zeralda te reizen. De bus komt snel maar zo’n twintig kilometer verder, in Bou Ismail, moet ik overstappen en zijn er onverwacht geen busverbindingen meer. Ook hier word ik gewaarschuwd niet alleen te reizen. Ik deel met drie jonge Algerijnen een taxi naar Algiers.

La maison devant le monde

De volgende morgen ga ik naar de jaarlijkse Salon International du Livre d’Alger die plaatsvindt in een paar gigantische tenten buiten het centrum van Algiers. Het is er ongelooflijk druk. Op de weg erheen kom ik mensen tegen met plastic tassen vol boeken, de boekenbeurs is de gelegenheid boeken te kopen. Met korting. Ik loop langs de Arabische stands met veel religieuze boeken naar de Franse afdeling; in de stand van Gallimard ontwaar ik tussen alle rekken en tafels een rond tafeltje met een aantal pocketuitgaven van Camus op een rood kleedje. Het staat er wat verloren bij. Ik kom bij de Franstalige Algerijnse uitgeverij Chihab, een van de grotere uitgeverijen met veel moderne Algerijnse schrijvers. Daar ontmoet ik de Algerijnse schrijver Rachid Mokhtari die me vertelt over de discussies

die Camus had met een andere Algerijnse schrijver Feraoun Mouloud (1913-1962) en hij zegt dat ik ‘niet om hem heen kan’ als het gaat om Camus en Algerije. De kinderen van Feraoun leven nog en kunnen me over hem vertellen. Maar voor een onderzoek naar Feraoun Mouloud, die door de oas (Organisation Armée Secrete), een uiterst rechtse Franse organisatie van militanten, werd vermoord, heb ik helaas geen tijd.

Met een uitgeefster – op haar verzoek blijft ze anoniem – lunch ik in een andere tent op het terrein van de Salon du Livre, en we zitten als bij de bedoeïenen op kussens. We eten chakhchoukha, een traditionele Algerijnse feestmaaltijd met kip, groenten en pasta. Ons gesprek gaat over de schrijvers in Algerije. Volgens haar is de belangrijkste hedendaagse schrijver Boualem Sansal. Hij woont in Algerije maar zijn werk wordt in Frankrijk uitgegeven, dat is het lot van de meeste bekende Algerijnse schrijvers die in het Frans schrijven. De markt in Frankrijk garandeert betere verkoopcijfers dan de Algerijnse. Probleem is bovendien dat schrijvers die kritiek hebben op het systeem, worden genegeerd. Ze vinden wel een uitgever maar worden niet uitgenodigd voor bijeenkomsten en buitenlandse reizen. En dat zou ook Sansal ten deel zijn gevallen. Mijn disgenoot haalt een uitspraak aan die het systeem in Algerije typeert: ‘La liberté se depend de la longueur de la laisse.’ In Algerijnse kranten kan alles worden geschreven, maar de radio en televisiestations zijn in handen en dus onder controle van de staat. In Algerije zijn inderdaad onderwijs en zorg gratis, maar alles in Algerije heeft een andere kant. Na een tijdje vraag ik haar of zij weet waar La maison devant le monde is. Ze is er nog nooit geweest. Wie eigenlijk wel,




na het vertrek van Camus?

Aan het eind van de dag doe ik een tweede poging La maison devant le monde te vinden, maar het zit niet mee. Op de weg ernaar toe komen we in een enorme file terecht, die is ontstaan dankzij de Journée sans voiture, de autovrije vrijdag in het centrum van Algiers. Ik kan niet anders doen dan de chauffeur vragen onverrichter zake om te keren. Hij maakt een lange omweg en we komen tot mijn verrassing langs de ingang van Cimétière d’El Kettar, de begraafplaats waar Camus graag naartoe ging. In april 1939 schrijft hij in zijn Carnets ‘deze cypres hier, op het ketkhof van El Kettar, scheen te druipen van het licht, over te vloeien van zonnegoud. Het was alsof er uit zijn zwarte hart een gulden sap opborrelde tot aan de uiteinden van zijn korte takken en in lange roodgouden slierten neerstroomde over het groen der bladeren’ (In: Cornets I; Dagboek).10 Nu vallen bij de eerste aanblik de plastic flessen op die bij de ingang en op de paden liggen. Ik laat de chauffeur maar doorrijden om een teleurstelling te voorkomen. Liever

lees ik nog wat Camus in zijn eerste verhalenbundel L’Envers et l’Endrott (1937)11 over, waarschijnlijk, deze begraafplaats schrijft: ‘Het was een prachtige, zonovergoten winterdag. In de blauwe lucht was een geelglinsterende koude voelbaar. Het kerkhof lag boven de stad en je zag de schitterende heldere zonnestralen over de baai vallen, die van licht trilde als een vochtige lip.’

Mijn laatste ochtend in Algiers moet het lukken. De taxichauffeur is niet de slimste, hij rijdt eerst de verkeerde kant uit, maar ik weet nu waar het is en laat hem omkeren. We komen weer bij het straatje uit met de drie oude mannen. Ze weten het nog, kijken me verbaasd aan en vragen waarom ik vorige keer niet aan hen heb gevraagd waar het is. Het is nog verder omhoog. Camus schrijft immers: ‘Je klom er naartoe over een heel slechte weg die bij olijfbomen begon en bij olijfbomen eindigde’. We rijden door en komen op een punt waar we niet weten hoe verder te rijden. Een man aan wie ik de weg vraag weet het ook niet precies, maar dan stopt er een auto met iemand die hij kent. En die weet waar het huis is. We rijden achter hem aan en daar is het eindelijk: La maison devant le monde.

Het is een groot huis met een ommuurde ruin. Ik bel een paar keer aan, maar er gebeurt niets. Het huis staat op een hoek naast een trap, precies zoals Louis Benesti in zijn memoires heeft beschreven. Waarom heb ik hier nooit foto’s van gezien, terwijl toch iedere vierkante centimeter van Camus’ verleden is geregistreerd en van commentaar voorzien? Ik loop met de camera rond het huis en probeer het tussen de bomen door vast te leggen. Als ik terugkom bij de ingang heeft zich ondertussen een groepje belang-stellenden verzameld. Een van hen heeft het telefoonnummer van de bewoner, en hij belt hem op. Hij is gewoon thuis en even later gaat de deur open en een vriendelijke man begroet me. Ik mag binnenkomen en foto’s maken en filmen. Dit is inderdaad het voormalige huis van de familie Fichu waar Albert Camus heeft gewoond. De huidige

bewoner Kamel woont er vanaf 1962, het jaar van de onafhankelijkheid van Algerije. De eerste verdieping waar Camus woonde, lijkt nog hetzelfde als meer dan zeventig jaar geleden. Met de drie kamers en het keukentje waar Camus en zijn drie vriendinnen woonden. En vooral het terras: ‘Aan alle kanten open naar het landschap, leek het op een bootje dat in de stralende hemel hing boven de kleurige dans van de wereld.’ In het boek heeft iedereen een andere naam, maar de fictie en de werkelijkheid dekken elkaar hier voor honderd procent.

Kamel vertelt over de kleine veranderingen in het huis – een muur tussen twee kamers is doorgebroken – en hij verontschuldigt zich voor de rommel. Maar het ziet er daardoor uit of Camus en zijn vriendinnen zo zouden kunnen binnenstappen. Het uitzicht vanaf het terras is niet meer zo open als het was: er zijn hoge flatgebouwen verrezen tussen het huis en de haven, en aan een zijkant is een ander huis gebouwd. De olijfbomen zijn hoger geworden. Maar het is ook nu een prachtige plek met uitzicht op de baai en de haven. Op dit terras zat Camus met Christiane, hiervandaan gingen ze naar Tipasa. Hier ontstonden Camus’ eerste verhalen en zijn eerste pas na zijn dood gepubliceerde roman La Mort heureuse. Hier begon hij aan zijn essay Le Mythe de Sisyphe, de roman L’Étranger en toneelstuk Caligula. Hier ook vonden de discussies plaats over het lidmaatschap van de communistische partij, waar hij uiteindelijk uitgezet zou worden, als ‘agent provocateur trotzkiste’. En in deze tijd ontmoette Camus ook zijn latere vrouw Francine Faure.

Kamel is er zichtbaar blij mee deze literaire geschiedenis van zijn huis te horen. Terug in het hotel lees ik met een laatste blik op de haven nog in La Mort heureuse, over de hoofdpersoon die met zijn vriendinnen in het duister op het terras van La maison devant le monde zit: ‘De wereld heeft altijd slechts een ding te zeggen. En in deze geduldige waarheid die van ster tot ster gaat, ligt een vrijheid die ons losmaakt van onszelf en anderen, evenals in die andere geduldige waarheid die van de dood naar de dood gaat.’

Zo ben ik weer bij mijn reisdoel: de herinnering aan de gelukkige momenten in het leven van Camus als tegenwicht voor zijn steeds terugkerende angst voor de dood in dit absurde bestaan. ‘De zon leerde mij in te zien, dat de geschiedenis niet altijd het laatste woord heeft,’ schreef Albert Camus, deze zoon van Algerije die nog springlevend is.

Laagwater
Marco Entrop
Schwarz & Blauw

Zeventig jaar na hun dood staan Mommie Schwarz (1876-1942) en Else Berg (1877-1942) weer in de belangstelling. In het Joods Historisch Museum te Amsterdam is nog tot eind juni een overzichtstentoonstelling van het kunstenaarspaar te zien, begeleid door een fraaie monografie van Linda Horn. Bij Uitgeverij Bas Lubberhuizen verscheen het boekje De trommel van Else Berg, waarin Betty van Garrel een portret schetst van de kunstenares aan de hand van enige zorgvuldig bewaarde persoonlijke documenten en bezittingen. Toen ze aan haar onderzoek begon, schrijft Horn in de inleiding van haar boek, merkte ze dat er nauwelijks betrouwbare biografische gegevens beschikbaar waren. Herinneringen van tijdgenoten bleken zeldzaam. Ze vond een krantenartikel van de kunstschilder Jelle Troelstra (1891-1979) over Schwarz’ passie voor het vissen en kende de anekdotes over Schwarz die Raoul Hynckes (1893-1973) had opgetekend in de verhalenbundel De vrienden van middernacht.

Wie Schwarz en Berg goed heeft gekend, is de Telegraaf-journalist Johan Luger (1887-1964). Hij laat het stel opdraven in Naar wij vernemen…Roman uit de krantenwereld. Hoewel de auteur dat in het voorwoord quasi-uitdrukkelijk ontkent, is Naar wij vernemen… een onberispelijke sleutelroman. Het verhaal speelt in de jaren kort voor de Eerste Wereldoorlog wanneer de hoofdpersoon Adriaan van Hoorn (Luger zelf) als journalist in dienst treedt van Het Signaal (oftewel De Telegraaf). Adriaan dompelt zich onder in het bohémienleven van de Amsterdamse kunstenaars en leert er onder anderen de schilder Ger Blauw kennen, ‘een kleine man met een rood gezicht, die […] op zeer radden en fellen toon over kunst sprak. Hij schold op het Larensche binnenhuis, hij schold op de Haagsche school en vond eigenlijk, dat er in Nederland maar weinig schilders waren, die iets te beteekenen hadden……’

De naam van zijn romanfiguur lijkt door Luger nogal doorzichtig gekozen (Schwarz – Blauw), maar kan hem zijn ingegeven door de richtingenstrijd die rond 1910 losbrak in de kunstenaarsvereniging St. Lucas, waarvan Schwarz lid was. Volgens Horn behoorde Schwarz tot de ‘blauwen’, de modernen binnen de groep, die de ‘bruinen’, de conservatieven, tegenover zich vonden.

Ger Blauw is getrouwd met de Duitse Ada, een borduurkunstenares. ‘Zij hadden een hartgrondige verachting voor elkanders

kunst.’ Borduren is geen kunst, oordeelt Blauw. Anders zou je sokken stoppen ook wel kunst kunnen noemen. Ada zegt nooit veel, ‘doch wanneer zij iets zei, bracht het meestal Ger tot zwijgen’.

Rond de eeuwwisseling woonde en werkte Schwarz een aantal jaren in New York. Ook Ger Blauw was er geweest: ‘De schilder vertelde gaarne van zijn Amerikaanschen tijd en hoe hij geleefd had van het maken van reclameborden, het schilderen van opschriften, het ontwerpen van teekeningen voor geillustreerde weekbladen.’ Werk van Schwarz uit die tijd is niet teruggevonden. Lugers hoofdpersoon heeft de New Yorkse schilderijen van Blauw kennelijk wel gezien, afbeeldingen van wolkenkrabbers, die hij op koolrapen vindt lijken. Adriaan heeft sowieso weinig op met het werk van Blauw en zijn schildersvrienden van de Bergense School: ‘Wat jullie schildert, dat zijn houten flesschen, en kippen die vermomd zijn als visschen, en huizen, die er uit zien als slecht gerezen puddingen. Jullie boomen zijn van rubber met papieren bladeren en zoo’n vijvertje is net chocola.’

Zo’n landschap met rubberbomen en bruine vijvers had Ger Blauw zojuist verkocht. Om dat te vieren, plus het feit dat hij veertig was geworden, geeft hij een gekostumeerd feest in zijn atelier. Adriaan is ook uitgenodigd. Het hoogtepunt van de avond moet het stierengevecht worden – ook door Hynckes beschreven. Luger fantaseert er lustig op los, maar laat niet, zoals Hynckes, Schwarz als picador optreden maar een van de gasten de stiet doorsteken, die overigens mist en ‘met lans en al tusschen de glazen en flesschen terecht kwam.’ De stier en het paard gingen daarna met elkaar op de vuist.

Hynckes noemt Mommie Schwarz ‘een volmaakte komediant’, bij Luger is Blauw tevens een eersteklas practical joker. Samen met Adriaan haalt hij een grap uit met een schilder die Blauw niet kan uitstaan. Adriaan doet zich voor als een Amerikaans-Nederlandse kunstkoper die geïnteresseerd is in zijn schilderijen. Hij belt hem op in Arti, waar Schwarz trouwens ook lid van was, en houdt de kunstenaar net zo lang aan het lijntje tot die werkelijk gelooft dat hij de slag van zijn leven gaat slaan. Het einde van het liedje is dat de zogenaamde kunstkoper plotseling van gedachten verandert doordat hij het werk van Ger Blauw heeft leren kennen en dat véél liever wil kopen. Of dit verhaal op waarheid berust, is niet te achterhalen. Maar Ger Blauw heeft de grootste pret.

Troelstra memoreert Schwarz als ‘een hartstochtelijk hengelaar’. In Lugers roman

wordt aan die passie ook een alinea gewijd. Tegenover Adriaan bekent Blauw al bij hun eerste ontmoeting dat hij dol is op vissen. Hij had weleens een schilderij gemaakt waarover hij erg tevreden was. Maar het gevoel dat hem overviel als hij een snoek had weten te strikken, was met niets te vergelijken: ‘Je ligt op zoo’n warme dag op je buik in het gras en je ziet in zoo’n klare vijver een snoek staan te trillen – het is of zoo’n beest als een kleine zilveren Zeppelin in de atmosfeer hangt. En dan laat je heel voorzichtig je strik in het water zakken…… Man, dat is zoo spannend! Je moet je adem inhouden en je zou je hart wel willen laten stilstaan, om die snoek niet te waarschuwen, door dat gebons in je ribbenkast.’

Naar wij vernemen… verscheen eind februari, begin maart 1941 bij uitgeverij Strengholt in Amsterdam. In de stad hadden inmiddels de eerste razzia’s plaatsgevonden. Schwarz en Berg hielden zich voorlopig schuil bij vrienden in Baambrugge, maar keerden op den duur terug naar Amsterdam, naar hun atelierwoning aan het Sarphatipark. Daar werden ze op 12 november 1942 opgepakt en vrijwel linea recta via Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd. Op 19 november 1942 zijn ze daar omgebracht.

Mario Molegraaf
‘Ze zeggen dat ik steeds eender zing’
Vincent van Gogh had een dichtende zus

mario molegraaf (1960) stuitte in 2011 bij het bewerken van Steven Naifehs en Gregory White Smiths biografie van Vincent van Gogh op Lies van Gogh. Voor De Parelduiker schrijft hij geregeld over vergeten dichters.

Haar beroemde broer, Vincent van Gogh, dacht niet al te gunstig over haar literaire probeersels. Hij berichtte zomer 1884 vanuit Nuenen aan zijn broer en sponsor Theo: ‘Lies is hier geweest doch ik vond haar werk niet vooruitgegaan – zij heeft nog niet geleerd uit haar oogen te kijken en te maken wat zij werkelijk zag of voelde. Het blijft bij het afgezaagde van ik weet niet welke half sentimenteele half godsdienstige beschouwing. – Doch dat kan door den tijd nog veranderen.’

De poëzie van Lies, ofwel zoals de omslagen van haar boeken vermelden E.H. du Quesne-van Gogh, veranderde ‘door den tijd’ in het geheel niet. ‘Ze zeggen dat ik steeds eender zing,’ schrijft ze in een gedicht dat in verschillende bundels terugkeert. En het lied dat opklinkt, blijft verbazend precies aan Vincents oordeel beantwoorden.

Vincent schreef veel brieven, de hele familie Van Gogh schreef veel brieven, toch bestaan er geen brieven meer tussen hem en haar. Talrijk zullen ze niet geweest, maar ze hebben wel bestaan. De vrouw die in 1910, twintig jaar na zijn dood, haar broer een boek waard achtte, vond het eerder niet de moeite waard zijn brieven te bewaren. Ze reageerde er niet eens op. In 1875 bericht ze aan Theo: ‘Ik heb Vincent zijn brief nog niet beantwoord. Het is niets lief van mij maar ik heb toch maar zo weinig tijd.’

Elisabeth Hubertina van Gogh werd geboren te Zundert op 16 mei 1859, afgezien van een doodgeboren baby het vierde kind van dominee Theodorus van Gogh en diens vrouw. Een tenger meisje met kastanjebruine krullen dat al vroeg gedichten schrijft. In 1874 wordt ze naar een kostschool in Leeuwarden gestuurd, een jaar later naar een kostschool in Tiel.

Al ontbreken dan onderlinge brieven, uit berichten aan anderen weten we hoe Lies over Vincent dacht. Aanvankelijk heel gunstig. In mei 1875 schrijft ze nooit de kans te hebben gehad hem goed te leren kennen, maar ze beseft nu wat het betekent zo’n broer te hebben: ‘Theo, ik voor mij geloof dat we trots op hem moeten zijn en dat we zijn voorbeeld moeten volgen in plaats van tegen hem in te gaan.’ Later moet

híj eraan herinneren hoe bijzonder Vincent is. Op 15 mei 1887 vertelt hij haar: ‘Het is een curieuze kerel, maar wat een hoofd zit er op, het is benijdenswaardig.’

Bij haar had al snel ergernis de overhand gekregen. ‘Wat geeft die jongen Pa en Moe een zorg,’ schrijft ze in 1876 aan Theo. Ze wijt het aan zijn godsdienstigheid: ‘Hij wordt suf van vroomheid geloof ik’. Ze bekent aan Theo, met wie ze wél een goede band heeft: ‘Soms kan ik me bepaald vervreemd voelen van Vincent. Ik voel zo weinig behoefte om hem te schrijven en ik stem zo weinig overeen met de geest van brieven schrijven die hem zo eigen is.’ In 1878 slaat ze een spottende, zo niet sarcastische toon aan over Vincent, door haar een ‘kerkdraver’ genoemd: ‘En dus is de kerkdraver nog bij je geweest. ’t Was zeker een feest hem nog eens te zien – ik moet je nog even vertellen dat Vincent mij een ernstig standje heeft gemaakt, omdat ik zo werelds was. Nu als hij hemels is hoop ik het nooit te worden en jij?’ De reactie van Theo, altijd zo diplomatiek, is niet bekend.

Toen Vincent zich in 1877 ging voorbereiden op het colloquium doctum voor de theologiestudie, het toelatingsexamen dat was vereist omdat zijn vooropleiding tekortschoot, had Lies getobd: ‘Ik ben zo bang dat hij er niet knap genoeg voor is, en het leren zo ontwend om nu weer te beginnen.’

Inderdaad bleek Vincent al snel niet knap genoeg voor de leerstof, maar de successen van Lies waren eveneens beperkt. Je kunt zonder overdrijving zeggen dat álle drie zonen en drie dochters van dominee Van Gogh en zijn vrouw zorgenkinderen waren, hun steun en toeverlaat Theo inbegrepen. Ook bij Lies zien Pa en Moe weerzin tegen de studie: ‘Wat zou het jammer zijn als ze te bestemder tijd niet klaar was. ’t Is zo kostbaar.’ Ze slaagt in oktober 1877 voor de akte van hulponder-

wijzeres. Maar het volgende voorjaar zakt ze voor de aktes Engels en Frans. ‘Het is een bittere zaak, ook om de financiën!’ klaagt Pa van Gogh tegen Theo. Vincent bericht Theo op 13 mei 1878: ‘Gij zult hebben gehoord dat Lies niet door haar examen is, en niet wel is geworden en Moe haar omdat zij zoo naar huis verlangt is komen halen.’

Ze hervat de studie en vindt ondertussen een betrekking. Tegenover Theo schept ze op: ‘Klinkt dat nu niet deftig: mijn zuster die als secondante aan de school voor M.U.L.O. werkzaam is te Dordrecht.’ Ze zakt ook de tweede keer voor het examen. In 1879 raakt ze overspannen en moet ze terug naar het ouderlijk huis, naar de pastorie in Etten. Ze bericht niet zonder humor aan Theo: ‘Ten eerste dat laten varen van de studie, het laten rusten van mijn werk, en dan die ondoorkomenlijke tijd naar Etten waar ieder je beklaagt, je op Gods voorzienigheid wijst en je aan de mangel of de kousenstop zet.’

Dat zou haar leven worden, de mangel en de kousenstop. Maar ‘elken dag heb ik steeds minstens een uur aan mijn dichtkunst gewijd,’ zo blikte ze aan het eind van haar leven terug. ‘Het beste heb ik echter kunnen dichten als mijn kinderen klein om mij heen speelden,’ vertelde ze in ‘Iets over mijn eigen dichtwerk’, de inleidende rede ‘op den feestavond 28 Nov 1931 vanwege den Eindhovensche kunstkring gehouden’.

Precies vijf jaar later, op 29 november 1936, zal ze overlijden te Baarn, waar ze ook werd begraven. De laatste jaren van haar leven had ze vooral in pensions gewoond. ‘De eenige nog levende van het groote gezin, dat driekwart eeuw geleden in de pastorie van Zundert leefde,’ meldde Het Vaderland bij haar dood. Niet helemaal juist. Vincent overleed in 1890 na een schietincident, Theo stierf in 1891 aan dementia paralytica, het derde stadium van syfilis, hun jonge broer Cor pleegde in 1900 zelfmoord, Anna stierf in 1930, en nu was Lies dus dood. Maar de allerongelukkigste van de zes zorgenkinderen, Willemien ofwel Wil, stierf pas in 1941. Zij was Vincents lievelingszuster. ‘Good, dear, true, old girl our sister is. – O Theo, zij, is zoo diep,’ schreef hij in november 1881 over haar. Ze werd actief in de vrouwenbeweging. Maar vanaf 1902 verbleef Wil in een krankzinnigeninrichting, ze sprak niet, ze moest kunstmatig worden gevoed.

Het Vaderland wist ook nog te berichten dat Lies door haar boek Vincent van Gogh. Persoonlijke herinneringen aangaande een kunstenaar (volgens het titelblad, de omslagtitel luidt: Persoonlijke herinneringen aan Vincent van Gogh) ‘in strijd met andere leden der familie’ raakte. ‘Van de zijde der critici hoorde zij zich verwijten dat zij geen aandacht had besteed aan de liefdesbetrekkingen tot Vincent’. Ze verweerde zich, nog steeds volgens het krantenbericht, met het argument dat hij ‘maar één grote liefde’ kende, de kunst.

Haar leven, haar literatuur, haar boek over Vincent: het lijkt allemaal even keurig. Maar, onvermijdelijk moet er een maar zijn. Dat maar werd geboren op 3 augustus 1886.

In 1880 was Lies, bij gebrek aan betere mogelijkheden, gaan werken in Villa Eikenhorst te Soesterberg, de huishouding van mr. Jean Philippe Théodore du Quesne van Bruchem en Cillaershoek, auteur van een juridisch proefschrift én van een bundel Gedichten. Zijn echtgenote leed aan kanker en de kinderen moesten worden verzorgd. In zijn opgewonden boekje Lijden zonder klagen, verschenen in 1969, vat Mr. Dr. Benno Stokvis, zoals hij zichzelf voorstelt, de gebeurtenissen aldus samen: ‘De heer des huizes en Elisabeth Huberta vatten liefde voor elkander op. Die liefde leidt tot voor die tijd rampzalige gevolgen: Elisabeth Huberta wordt zwanger.’

Deze Stokvis (1901-1977) werd een soort kwelgeest voor Lies. Als jongeman zoekt hij contact met haar. De ‘vernieuwde uitgave’ van haar boek die in 1923 uitkomt – ook de titel is vernieuwd: Vincent van Gogh. Herinneringen aan haar broeder – wordt door hem van een nawoord voorzien. Hij rekent het werk ‘tot de fundamenteele documenten omtrent des kunstenaars persoon’ en het ‘bezit nog de bijzondere charme van door een fijngevoelige artieste te zijn samengesteld’. Later gaat hij naspeuringen in Brabant doen. Stokvis’ publicatie daarover ontstemt Elisabeth zeer, zeker zijn idee dat de familie op laakbare wijze is omgesprongen met alles wat Vincent in zijn atelier moest achterlaten toen hij in november 1885 heimelijk en berooid Nuenen voor Antwerpen verruilde.

Dertig jaar na Elisabeths dood verschijnt een reportage in het weekblad Panorama over een onbekende dochter. Stokvis onderzoekt de kwestie en beschrijft in Lijden zonder klagen ‘het tragische levenslot van Hubertina van Gogh’, een nicht dus van de schilder. Kort nadat het boekje uitkwam, is zij overleden. Direct na haar geboor-

te was ze toevertrouwd aan een alleenstaande weduwe in een dorpje in Normandië. Die kreeg maandelijks vanuit Nederland kostgeld uitbetaald. Niemand wist het, niemand mocht het weten. Wel wist volgens Stokvis moeder Van Gogh ervan, inmiddels weduwe, in maart 1885 was dominee Van Gogh overleden. Vincent had geen idee van Lies’ geheim, terwijl hij de ontwikkelingen in Soesterberg wel volgde, alleen al omdat op een gegeven moment ook Willemien in de Villa Eikenhorst actief was. In een brief aan haar van 2 juli 1889 gaat hij even in op het overlijden van ‘la bonne madame Duquesne’. Het moet voor haar, denkt hij, een opluchting zijn geweest: ‘un jour de bien grande delivrance pour elle’.

Stokvis weet over mevrouw Du Quesne van Bruchem te melden: ‘Op haar doodsbed zegt zij tot haar man, dat deze met haar huishoudster moet trouwen’. Huishoudster Lies wel te verstaan. Zo gebeurt het in 1891 ook, en in de jaren daarna krijgt het paar nog vier kinderen. Van het bestaan van hun zus hebben die lang geen weet. Kerstmis 1921 sterft de vader, 81 jaar oud. Elisabeth reist niet lang daarna naar Frankrijk, naar Hubertina, maar die weigert, zo schrijft Stokvis, ‘met deze vreemde, die zij “Madame” blijft noemen, mee te gaan’. In de brieven van Hubertina verandert de aanhef overigens wel degelijk van ‘chère bienfaitrice’ in ‘chère maman’. Volgens de familieverhalen bewaarde Elisabeth in haar linnenkast een foto van het meisje. Er bestaat een gedicht ‘Aan mijne Dochter’:

Hubertina’s brieven bleven in het familiearchief. Een deel van Elisabeths spullen ging naar het Van Gogh Museum, een ander deel naar het Letterkundig Museum. Het zat allemaal in een hutkoffer die begin 1994 het huis van haar kleindochter An Weenink-Riem Vis (1927-2011) werd binnengedragen. Ze ging zich verdiepen in Elisabeths leven en voltooide in 2003 een verhandeling Mijn oma Elisabeth Huberta van Gogh. Die oma is in het Letterkundig Museum vertegenwoordigd met brieven, het manuscript van Schepen Pierre de la Geneste, een ‘heldenspel in vijf bedrijven’, schriften, soms met gedroogde klavertjesvier erin. Een in maart 1932 speciaal ‘voor de Letterkundige Verzameling van het Gemeentearchief te ‘s-Gravenhage’ gevuld cahier waarin ze inlichtingen verstrekt ‘aangaande haar persoon en werken en het streven daarmee beoogd’. Ze begint met een verwijzing naar de Herinneringen, ‘in ’t Engelsch en in ’t Duitsch vertaald’. Er zouden nog veel meer vertalingen verschijnen, want overal waren en zijn Vincent-fans nieuwsgierig naar wat zijn zus te vertellen kon hebben. Het boek wordt aangehaald door alle Van Gogh-biografen, bijvoorbeeld door Jan Hulsker in Lotgenoten. Het leven van Vincent en Theo van Gogh (1985) omdat zij naar zijn zeggen ‘de enige wat uitvoerige en geloofwaardige beschrijving door een tijdgenoot’ van de ‘jonge Vincent’ biedt.

In haar stukje voor het Haagse gemeentearchief vermeldt Elisabeth een Duitse recensie waarin werd gezegd dat het boek leest als een gevoelige roman, maar ze verzwijgt de Nederlandse besprekingen. De bespreking door J. Greshoff bijvoorbeeld, begin 1911 in het tijdschrift Onze Kunst opgenomen. Hij heeft zich geërgerd, aan het boek zelf en aan eerdere recensies waarin ‘tè gaarne over het hoofd’ zou zijn gezien dat het werk ‘zijn pover bestaan slechts aan een onbekoorlijke en grove ijdelheid’ dankte. Greshoff zag een ‘onzuiveren drang: het begeeren om zich zelve te doen beglansen door den luisterrijken afschijn van een (onbegrepen) Groote.’ Het kan best zijn dat zij, weliswaar de zuster van de beroemde schilder maar allerminst een vertrouweling, zich belangrijker maakte dan ze was. Maar Greshoff slaat een nogal dwaze toon aan, deze toon: ‘een kunstenaar vraagt voor zijne kunst onze overgave gelijk een vrouw die vraagt voor hare liefde.’

Greshoff wijst ook op blunders. Bij het motto, dichtregels van Emile Verhaeren, tekende Elisabeth aan: ‘Een van ’s kunstenaars eerste bewonderaars, die in een kernachtige rede in het Vlaamsch, bij de Groninger studenten, diens persoon en werken trachtte bekendheid te geven.’

Fout! Greshoff haalt uit: ‘Nu is de waarheid dat Prof. Dr. August Vermeylen, de begaafde Vlaamsche aestheticus bedoelde rede heeft uitgesproken.’ In de uitgave van 1923 blijkt niet alleen de gewraakte aantekening, maar heel het motto geschrapt. Er staan andere dichtregels, zonder naam erbij, maar het gaat om een strofe uit ‘La nuit de décembre’ van Alfred de Musset, een strofe waarnaar Vincent zelf eens in een brief verwees.

‘Naar men mij van ten deze buitengewoon betrouwbare zijde heeft aangetoond zijn zelfs de meest eenvoudige feiten onjuist of te onjuister plaatse geboekt,’ zegt Greshoff. Wie zou ‘deze buitengewoon betrouwbare zijde’ zijn? In een volgende bespreking, geschreven door J.H. de Meester, verschenen in De Gids, wordt dat duidelijk. In noot 6 om precies te zijn, bestaande uit een bijna vier pagina’s lange ‘lijst van onjuistheden’, geproduceerd door ‘Mevrouw J. Cohen Gosschalk-Bonger, in eerste huwelijk getrouwd geweest met Theo van Gogh en de moeder van Vincent’s petekind en erfgenaam zijner werken. Zij heeft de brieven bijeengegaard, welke weldra hier en in Duitsche vertaling verschijnen zullen’.

Het betreft de vrouw die wij kennen als Jo van Gogh-Bonger, zo ging ze zich weer noemen na de dood van haar tweede man, de schilder Johan Cohen Gosschalk. Haar eerste huwelijk had door het vroege overlijden van Theo slechts eenentwintig maanden geduurd. Ze werd befaamd door de in 1914 verschenen uitgave met Vincent van Goghs Brieven aan zijn broeder.

Lies kende haar al jaren, Jo Bonger was haar beste vriendin geweest. ‘Nooit heb ik met een mijner zusters of met iemand anders zóó durven spreken als met jou,’ schreef ze haar. Opmerkelijk is een verwijzing naar Jacques Perk in een brief van eind 1885: ‘Op de onzin-gedichten, die hij indertijd op mijn persoontje maakte, was mijn voorbarig oordeel gegrond. Na jouw beoordeling heb ik mij zijn gedichten aangeschaft en vind er zoveel moois in.’ In het vele van en over domineeszoon Jacques Perk dat Garmt Stuiveling publiceerde, is niets te vinden over deze onzingedichten op de domineesdochter Lies van Gogh. Misschien ondergingen ze hetzelfde lot als Vincents brieven.

Lies probeerde Jo’s aandacht op haar broer Theo te vestigen. Kon ik maar een leuke vrouw voor hem vinden, schreef ze op 21 januari 1886. Kort voor het huwelijk wijst Lies Theo erop ‘dat Moe, ‘k kan wel zeggen nacht en dag er over tobt, als jullie niet in de kerk trouwt’, maar Jo en Theo trouwen april 1889 enkel in het stadhuis.

In haar Herinneringen editie 1910 prijst Lies Jo’s inzet voor Vincents werk: ‘Door kunstzin en door handelsgeest geleid, meer nog gedreven door een gevoel van innige piëteit, heeft de tactvolle hand eener vrouw het schier onmogelijke gedaan voor deze kunst, er voor baan gebroken dwars door een muurharde conventie heen, die deze kunst aanvankelijk had uitgeworpen als “geene kunst” zijnde.’ In de editie 1923 zijn deze woorden verdwenen.

In de herziene versie blijken stilletjes ook alle fouten van Jo’s lijst weggewerkt. In feite heeft Lies het boek geheel herschreven. Het is bekort, minder vaag geworden, allerlei nieuw materiaal werd verwerkt. Maar het fundamentele probleem is niet verholpen: de schrijfster wil naast haar vrij beperkte herinneringen een complete biografie bieden.

Ze heeft bij de herziening rancune een rol laten spelen. Zo was voor deze passage uit 1910 in 1923 geen plaats meer: ‘Brieven zegt men mij, zullen over niet langen tijd het licht zien, en zij zullen klinken als stemmen uit de graven, en meer zeggen dan deze bladzijden met enkele herinneringen, die evenwel zoo duidelijk en getrouw in schrijfsters gemoed staan afgeprent.’ In plaats van deze vriendelijke voorzet kwam er een trap na, ze zegt naar aanleiding van de brieven die Vincent aan zijn kunstenaarsvriend Anthon van Rappard schreef: ‘Iemand heeft laden vol brieven van Vincent bezeten; vrij van intieme familie-aangelegenheden, alleen gaande over wat hij zag, voelde en genoot, waren deze mogelijk geschikter geweest om uit te geven en voor de wereld van meer waarde, dan wel andere.’

De precieze achtergronden van wat Jan Hulsker in Lotgenoten de ‘vete’ tussen Jo en Elisabeth noemde, vallen niet meer te achterhalen. Wie had het meeste recht op

Vincent? De zus die hem in het begin een paar jaar had gezien of de schoonzus die hem aan het eind een paar dagen had meegemaakt? En ook: wie had het meeste recht op Theo? Zijn zus of zijn weduwe? Een brief van hem aan Lies over Vincents dood die in 1910 nog een brief ‘door den jongeren broeder aan zijne afwezige zuster’ heette, is dertien jaar later gepromoveerd tot een brief van ‘Theo aan zijn lievelingszuster.’

In de uitvoerige biografische inleiding van Brieven aan zijn broeder ging Jo, terwijl ze zelf de verschrikkelijkste vergissingen maakte, door met het rechtzetten van Lies’ vermeende fouten: ‘waar de oudste zuster, zich in jeugdherinneringen verdiepend, spreekt van Vincent’s plaagzucht, herinnerde Theo zich alleen dat Vincent zulke heerlijke spelletjes verzinnen kon’. Hulsker beweert in noot 7 van zijn boek dat Jo ‘elke toespeling op het bestaan van Vincents zuster Elisabeth uit de brieven verwijderd’ had. ‘Zij schreef bijvoorbeeld “la soeur” (“de zuster”) als het manuscript had “les soeurs” (“de zusters”)’. Dat blijkt bij nazicht geen feit maar fictie, een uitzondering in Hulskers overwogen boek.

Het is waar dat bijvoorbeeld Vincents harde woorden over Lies’ werk en haar afgezaagde ‘half sentimenteele half godsdienstige beschouwing’ in Jo’s editie zijn geschrapt. Vincent krijgt in haar versie een boek niet van Lies maar van L. te leen. Daar zit echter geen boosaardigheid achter, zo ging Jo gewoon te werk. Zelfs op de manuscripten heeft ze namen doorgekrast. Het is de grote zwakte van haar uitgave: ze wilde iedereen sparen, de geheimen van Theo maar ook die van andere familieleden moesten zo veel mogelijk geheim blijven. Het maakt Elisabeths verwijzing naar ‘intieme familie-aangelegenheden’ alleen maar schijnheiliger. Ze heeft zich eenvoudig gepasseerd gevoeld en terug willen slaan. Het bestaan teruggebracht tot de ruwste essentie: doorkrassen of worden doorgekrast. Als Jo Bonger een streep door mijn naam trekt, trek ik een streep door de hare.

Bij de documenten in het Letterkundig Museum ontbreekt ieder spoor van Jo en van haar kritiek. De dozen zitten wél vol met ‘werkcahiers’, zoals Lies die zelf noemde. Schriften met gedichten van haarzelf en anderen, knipsels uit de krant met teksten van haar en nieuwsberichten. Een gedicht ‘Ouderdom’, in een heel oud handschrift, bevat de ontboezeming: ‘Passie is lang voorbij, geen droom om mêe te nemen naar huis in ’t laatst.’ Maar ook in deze werkcahiers schrijft ze of an-

deren over haar schouder meelezen. En ook in deze schriften speelt Vincent een belangrijke rol.

Ze haalt zijn woorden uit een brief aan Theo van december 1892 aan: ‘Bijna niemand weet dat het geheim van mooi werk voor een groot deel goede trouw en oprecht gevoel is.’ Woorden die haar van pas komen om haar poëzie te verdedigen, want die moet het vooral van goede trouw en oprecht gevoel hebben, of eigenlijk van wat daarvoor moet doorgaan. ‘Mijn grootste triumf is altijd geweest het hart der eenvoudigen te raken,’ verklaart ze in 1931 voor haar gehoor bij de Eindhovense kunstkring. Ze zegt het nog een paar keer, onder meer in het schriftje voor het Haagse gemeentearchief.

Ze herhaalde dingen graag, ook als het over Vincent gaat. ‘In den beginne hield ik niet van de kunst van mijn broeder, ik begreep die niet goed,’ beweert ze. Toch werd ze al vroeg bij die kunst betrokken. Op 10 juli 1874 bericht moeder Van Gogh aan Theo dat Vincent een aantal tekeningen voor Lies heeft gemaakt. Later hield Theo haar op de hoogte van hoe het Vincent verging. Zo stuurde hij haar het eerste artikel over Vincents werk, het artikel dat G. Albert Aurier januari 1890 in Mercure de France publiceerde. Prachtig vond ze het, schreef ze Theo, de auteur moest Vincent innerlijk goed kennen. Willemien en zij hadden in 1889 zelfs hun aandeel in de erfenis van vader Van Gogh beschikbaar gesteld om Vincent te laten verplegen. Andersom ontving ze werk van hem, vooral uit de nalatenschap. Ze zou, vertelt An Weenink, tien schilderijen van hem hebben bezeten. Al voor ze weduwe werd, kende het gezin geldzorgen. Villa Eikenhorst werd verkocht, geleidelijk werden Vincents schilderijen van de hand gedaan. Eén werk hield ze tot het laatst: een tekening van de pastorie in Nuenen waar vader Van Gogh vanaf 1882 tot zijn dood predikant was geweest. Het zuiver saldo van haar nalatenschap was ruim f 25.000, wat de financiële problemen relativeert.

In 1930 herdenkt ze Vincent weer eens. Hij ‘liet niet één oogenblik tijd ongebruikt voorbijgaan. Zaten de huisgenooten om den disch geschaard’, dan zonderde hij zich af ‘in een hoek waar hij het oog had op het doek van den dag’. Hij at ‘als werklui gelijk’. Brood sneed hij ‘op Engelsche manier aan hompen’. Zijn nachtrust was gering, vertelt ze, ‘veelal hoorde men hem in zijn slaapkamer heen en weer loopen en ’s ochtends vroeg kon men hem buiten aan de pomp in den tuin vinden waar hij het water over het schilderdoek liet loopen om het kreukeloos tegen het spieraam te kunnen spijkeren.’

Ze verbaast zich over haar ‘broeder Theodoor die zijn ouderen broer een onbegrensde bewondering toedroeg.’ Zij bewonderde juist Theo en gaf daarvan blijk door zich zijn naam aan te meten. ‘Wat mijn dichten betreft, ik schreef al vroeg, in den beginne onder den schrijfnaam Theodora naar mijn vader en meest geliefden broeder Theodoor.’

Ze voorziet het Haagse gemeentearchief van een bibliografie, geen volledige bibliografie trouwens. Zo blijft onvermeld haar boekje Opstellen. Betreffende kinderen en

hun opvoeding (1909). Wel genoemd worden haar uitgaven Bretonsche volksliederen (1906) en Volkslied en Volksdicht. Volksliederen uit verschillende Landen met begeleidend Proza (1908). Ze neemt tussen de volksliedjes uit alle windstreken een paar gedichten van eigen hand op, onder meer ‘Eenzame toren’. In een noot legt ze uit: ‘De eenzame toren in het Noord-Brabantsche landschap door Vincent van Gogh in kleuren gebracht op het doek.’ Ze had zijn naam ook al laten vallen in het voorwoord van Gedichten (volgens haar in 1907 verschenen, ik ken alleen maar exemplaren met het jaartal 1908]: ‘den overleden kunstschilder Vincent van Gogh’.

In 1919 verscheen Gedichten. II^e bundel met onder meer een vers ‘Aan mijn vader’ dat ze lang na zijn dood schreef op zijn ‘jaardag, eens uw heuglijk feest’. We krijgen de dominee, door Vincent soms zo bewonderd, soms zo gehaat, van een andere kant te zien: ‘U, die naastenliefde stelde/ Ver boven roem die ’t wereldboek vermeldde.’

Ze wijdt een gedicht aan de hei, die ook in Vincents brieven regelmatig voorkomt. Ze meldt in ‘Augustus’: ‘Nu staat het heideveld in brand/ van bloemen.’ Het is het opvallendste kenmerk van deze onopvallende poëzie: de seizoenen worden intens gevolgd. Het leidt tot gedichten die nauwelijks uit elkaar zijn te houden. De negentiende eeuw duurt bij E.H. du Quesne-van Gogh gewoon voort, in elk geval streeft ze daarnaar. Viel de vooruitgang maar te stuiten, bedenkt ze wanneer ze een molen ziet staan ‘in zomersch groene velden’:

Er blijven boekjes verschijnen, in 1929 een bundel Proza, dat wil zeggen ‘rijmelooze gedichten’. Haar laatste bundel verscheen herfst 1932, Tijloozen, dat zijn herfsttijlozen. Ze neemt haar gedicht ‘Bij een zelfportret van Vincent van Gogh’ er weer eens in op. Iemand bekijkt het zelfportret ‘waar ’t wee van heel de kunstenaars-ziel op staat te lezen’.

Tijdens dezelfde reis, in 1922, waarop ze haar dochter Hubertina terugzag, heeft Elisabeth Auvers-sur-Oise bezocht, de plaats waar Vincent stierf en begraven ligt. In 1914 werd Theo naast hem herbegraven. Ze verwijst naar het bezoek in de vernieuwde uitgave van Herinneringen. Ik vond eveneens een notitie over de tocht in Elisabeths literaire nalatenschap. ‘Twee eendere steenen meer breed dan hoog,’ vertelt ze. In de bundel Latelingen (naar haar eigen zeggen in 1926 verschenen) staat een gedicht over het grafbezoek, ‘Aan mijn broeder Th.’:

In 1923 sloot ze de herziene versie van haar Herinneringen ook af met een gedicht ‘Aan mijn Broeder’. Maar het is een ander gedicht, voor die andere broeder, Vincent. Zo klinken de bespiegelingen van Vincents dichtende zus over zijn graf in Auvers-sur-Oise:

Jacob Israël de Haan
Het Beloofde Land
Verschenen in De Dag van 19 juli 1924.

Met weemoed plaatsen wij hieronder een brief van Mr. Jacob Israël de Haan, die te Jeruzalem onlangs werd vermoord. Hij bood ons in een begeleidenden brief zijn medewerking voor “De Dag” aan, van welke gelegenheid, om dezen fijnen schrijver aan ons blad te verbinden, wij thans helaas geen gebruik kunnen maken.

 

Jeruzalem, Juni 1924.

Hoe zullen wij het kleine land noemen, waarnaar de belangstelling van honderden millioenen uitgaat? Zeg niet, dat een naam er niet toe doet. In den Palestinensischen Staatsraad, die overigens allang niet meer bestaat, is zwaar gedebatteerd, hoe het landje officieel heeten zou, waar wij nu in November nog zitten met leege regenbakken en een vervelenden, blauwe zonneschijn. Palestina? Dat willen de nationale extremisten niet. De naam drukt niets uit, omtrent bijzondere Joodsche rechten op het Joodsche land. Integendeel: hij houdt de herinnering levend aan de Philistijnen, de kwade vijanden van het Joodsche volk in de dagen van de Richteren en van den koning David. Waar de naam Palestina in de Heilige Schriften voorkomt, is altijd het Land der Philistijnen daarmee bedoeld. Dat is dus de Zuidelijke kustvlakte. Gaza was een Philistijnsche stad. Askalon is verdwenen. Asdod bestaat nog. Het heet Esdûd, een onnoozel en onwelwillend dorpje, – met een houten huis-stationnetje aan de spoorlijn, ten Zuiden van Jaffa.

Zou Canaän niet een goede naam zijn voor het Land? Maar het is weder geen Joodsche naam. Canaän was de zoon van Ham, die, naar het Bijbelsche verhaal, het Land met zijn afstammelingen bevolkte. En wie, buiten de cathechisatie, noemt ons Land nog het Land Canaän?

Juda dan? Ja: dat zouden de Joden wel willen. Maar Juda is nooit de naam van geheel Palestina geweest. Het was de naam van het gebied van den stam Juda en later van het Koninkrijk rondom Jeruzalem.

Het Heilige Land dan? Goed, maar het Land is ook weder niet heilig voor de Joden alleen, maar ook voor de Christenen en de Mohammedanen. Jeruzalem heet bij de Arabieren El-Qudo, de Heilige. In de Profeten komt de naam éénmaal voor. En wel bij Zechariah. Algemeen gebruikt is de naam vooral sinds de Kruistochten. Maar het is weder geen Joodsche naam.

Wat denkt gij van het Beloofde Land? Het komt éénmaal voor in Hebreeën xi vers 9. Maar het klinkt bijna als een spot. Zes jaren na de Balfour-declaratie zeggen wij het, wanneer wij boos zijn. Het Beloofde Land? Ja: Beloofd, maar niet Gegeven. Dat gaat dus heelemaal niet.

Blijft nog één naam over: het Land van Israël. Eretz-Israël, zooals dat in het Hebreeuwsch heet. Die naam komt voor bij de Profeten Samuel en Ezechiel. En onder dien naam is het Land ook bij de meeste Joden bekend. Die naam heeft de meeste gevoelswaarde.

Deze naam als officieele naam zou den Joden natuurlijk het liefst zijn geweest. En in de zittingen van wijlen den Raad van State, hebben de Joodsche leden voor dien naam zeer hun best gedaan. Maar de Arabieren waren natuurlijk vlak tegen een naam, die zoo geheel en al een Joodsch karakter aan een Land geeft, dat door de Arabieren als een Arabisch gebied wordt beschouwd en waar de Joden inderdaad niet meer zijn dan even boven een tiende van de bevolking.

Een naam, die het Arabische karakter van het Land uitdrukt, bestaat niet. Anti-Zionisten, die een onverdeeld Syrië wilden, hebben Palestina wel Zuid-Syrië genoemd. Maar nu Syrië een Fransch mandaatsgebied is geworden en Palestina een Engelsch, willen de Engelschen natuurlijk geen naam, die eene eenheid uitdrukt.

West-Arabië is voorgesteld. Maar dat wilden de Joden weer niet. Dan zouden de burgers van het Land West-Arabieren geworden zijn. Het is al erg genoeg, dat wij Palestinensers zijn en niet Joden. Dat is het ideaal geweest van de echte nationaal-Joden: het Land een Joodsche Staat, waarvan de burgers Joden zijn, zoo goed als de burgers van den Poolschen Staat Polen. De Arabieren van Palestina zouden dan ook Joden zijn, zoo goed (en zoo kwaad!) als de Poolsche Joden, Polen. Héél dichtbij lijkt die Joodsche Staat voor het oogenblik niet. Maar voor West-Arabië zijn wij toch ook gespaard.

Men heeft ook nog gedacht over een onzijdigen naam als West-Jordanië tegenover Oost-Jordanië, den Vrijstaat van den Emir Abdallah. Of Cis-Jordanië, tegenover Trans-Jordanië.

Er is ook nog een ander voorstel gedaan. In alle Arabische stukken zou het Land Palestina heeten. En de burgers Palestinensers. In alle Hebreeuwsche stukken zou het Land heeten Eretz-Israël en de bewoners Eretz-Israëlieten. In meertalige klanken als bijvoorbeeld de Oostenrijks-Hongaarsche Republiek, kwam meernamigheid voor. Hier kennen we het ook. Jeruzalem, dat de Arabieren El-Qudo noemen. De Jaffa-poort, die de Arabieren Bab-el-Khalieb, dat is de Poort van Hebron noemen. Hebron, dat bij de Arabieren El Khalieb heet. Dat is: de Vriend. Abraham, de vriend van Allah. De Damascuspoort heeft wel drie namen. Eerst een Engelsche naam. In het Arabisch Bab el Amoed, dat is de Poort met de kolommen. In het Hebreeuwsch de Poort van Sechem, dat is de oude naam van het tegenwoordige Nablus.

Maar onze Hooge Commissaris, Sir Herbert Samuel, heeft verzekerd, dat deze meertaligheid op paspoorten en dergelijke stukken, aanleiding kan geven tot internationale moeilijkheden. En de oplossing? De postzegel kan het getuigen. Palestina heeft nog geen eigen postzegel, maar nog altijd de postzegels van het Egyptische Expeditie Corps in de oorlog, met een overdruk. Welnu: bovenaan in het Arabisch: Falestien. Dan Palestine. En ten slotte onderaan in ’t Hebreeuwsch Palestina E.I. Dat is Eretz Israël bij afkorting. En wanneer wij nu boos zijn over het Zionisme-op-zijn-smalst en Sir Herbert Samuel, dan noemen wij dat: Zionisme E.I. Maar meestal zijn wij niet boos. Wij wachten geduldig af, wat komen (of niet komen!) zal. Zes jaren na de Balfour-declaratie. Het Beloofde Land!

Rob Delvigne
Informant over het Beloofde Land
Jacob Israël de Haans laatste jaar in Palestina

rob delvigne (1948) publiceerde in De Parelduiker eerder artikelen over onder anderen W.F. Hermans, Gerard Reve, Frederik van Eeden, Willem Kloos en Jacob Israël de Haan.

‘Ik mag zeggen (maar zonder trots!) dat ik op het lijstje sta van menschen-met-wie-men-gesproken-moet-hebben’. Dat schreef Jacob Israël de Haan vanuit Palestina, in een feuilleton in het weekblad De (Groene) Amsterdammer van 5 januari 1924. De Haan was als zionist naar Palestina gegaan in 1919, maar gaandeweg in het kamp der orthodoxe joden terechtgekomen. Daarvan deed hij verslag in levendig geschreven artikelen in het Algemeen Handelsblad,1 als correspondent in Jeruzalem. Omdat hij Engels en Frans beheerste, was hij de zegsman geworden voor de orthodoxe, antizionistische groepering. Schrijvers en journalisten uit binnen- en buitenland staken bij hem hun licht op; voor deze penvoerders was hij een gezaghebbende informant. Schriftelijk had De Haan grote invloed op de publieke opinie door zijn artikelen die in steeds meer kranten verschenen. Palestina was hot: het Britse mandaatgebied was ook toen al een politieke twistappel. De Haans ijveren voor andere joodse groepen dan de zionisten stond het zionistische streven naar een eigen staat in de weg; hij werd daarom op 30 juni 1924 in Jeruzalem vermoord.

‘Adieu, want ze zullen me vermoorden’

C.W. Wormser, eigenaar van het Indische dagblad De Preangerbode, bezocht Jeruzalem in 1923 en ontmoette De Haan: ‘Hij is de orthodoxe Jood pur sang. Hij houdt alle geboden. Een klein manneke met zeer heldere oogen. Zooals zijn brieven [de feuilletons in het Algemeen Handelsblad], zijn gesprek. Hij struikelt over zijn woorden, hij rolt van het eene onderwerp in het andere’.2 Op hun wandeling door Jeruzalem kwamen ze een Hollandse zionist ir. Bawly tegen. ‘Geloof De Haan niet, Mr. Wormser. De man is niet objectief meer. Hij vertrouwt niets en niemand meer. Neem niet van hem alleen uw inlichtingen. Hij geeft u een geheel verkeerde voorstelling van zaken’. De Haan wierp hem voor de voeten: ‘Ik mag nooit vrijuit spreken. Jij bent nog te kort hier, Bawly. Je zult wel ontnuchterd worden, net als ik’. De Haan bood Wormser een afscheidsetentje aan. ‘’k Heb mijn gansche leven niet zooveel olijven bij mekaar gezien als Jakob Israël de Haan alleen verstuwde op ’t af-

scheidsdinertje, dat hij ons gaf in het koscher hotel van den heer Israël ben Jahoeda of zoo iets’.

De Haan kon met recht schrijven in zijn feuilleton van begin 1924: ‘de meeste schrijvers van de meeste geschriften, die onze boekwinkels onveilig maken, heb ik gesproken’. Hij noemde G.K. Chesterton, Myriam Harry (schrijfster van La petite fille de Jérusalem), Henry Bordeaux en de schrijvende broers Tharaud. ‘De beide Tharauds zijn aardige menschen. Ze waren angstig, voorzichtig en onpartijdig. Hun boek over Palestina is nog niet klaar’. Ze spraken hem in april 1922. ‘Au revoir’ zeiden ze bij het afscheid tegen De Haan. ‘Pardon,’ zei De Haan, ‘c’est adieu qu’il faut me dire, car ils me tueront’. Al jaren voor zijn gewelddadige dood ontving De Haan doodsbedreigingen. Tharauds kritiek op het zionisme was aan De Haans voorlichting te wijten, vond Victor E. van Vriesland: ‘Tijdens hun verblijf te Jeruzalem waren de heren Tharaud onafscheidelijk van den dichter Jacob Israël de Haan. Naar aanleiding van diens noodlottig einde kondigden ze in de Nouvelles littéraires [van 2 augustus 1924] een nieuw hoofdstuk aan van het op deze reis ontstane L’an prochain à Jérusalem! Dit boek draagt de duidelijke sporen ener tendentieuze en eenzijdige voorlichting’.3 Hun boek verscheen eind juni 1924; De Haan heeft het niet meer kunnen lezen. In een interview met De Maasbode van 30 april 1927 vertelden de broers over hun ontmoeting in 1922 met De Haan, in de spreekkamer van de paters Assumptionisten. ‘Als hij begon te praten over de dingen, die hem zoo ter harte gingen, aldus Jean Tharaud, leek hij met zijn opgewonden redeneertrant een brouwketel, die aan het overkoken was […]. Zij zullen nog meer over hem schrijven in een hunner volgende publicaties en zij maken van hun tournee door Holland gebruik om de weduwe en verdere vrienden en verwanten van De Haan op te zoeken’. Beide voorgenomen publicaties gingen niet door; het bleef bij hun opstel in Le

Figaro van 6 augustus 1924: ‘Un assassinat politique à Jerusalem’. Dat De Haan door een Arabier zou zijn vermoord, doorzagen ze toen al als een zionistisch dwaalspoor.

De Haans laatste bijdrage in De Amsterdammer, postuum gepubliceerd op 5 juli 1924, was een bespreking van H.Th. Obbinks Op bijbelschen bodem (1924). De Haan vermeldde niet, dat hij zelf in het boek voorkwam. Voorjaar 1923 liep Obbink met De Haan door Jeruzalem. ‘Toen ik […] zag hoe de ons tegemoetkomende Joden op den grond spuwden, als ze den heer de Haan in het oog kregen, zei ik: dat doen ze niet uit respekt voor U! waarop de heer de Haan antwoordde: neen, dat doen ze uit respekt voor U, want als ik alleen ben, spuwen ze in mijn gezicht!’ (p. 268). Het verhaal wordt door een andere bron bevestigd: ‘Uit wraak leerden de [zionistische] ouders hun kinderen om hem in de straten “kikeriki” [Duits voor kukeleku] na te roepen en hem – we weten dat reeds uit onze dagbladen – in het gezicht te spuwen’ (mw Annie E. Landau, een goede kennis van De Haan in Jeruzalem).4 Aan de tweede druk van zijn boek in 1927 voegde Obbink toe: ‘En toen ik hem bij het afscheid nemen vroeg, of we elkaar misschien spoedig in Holland zouden terugzien, schudde hij het hoofd en zei: ik zal wel in Jeruzalem sterven, wie weet hoe spoedig!’ (p. 295).

Vruchtbaar dichter in een dorre stad

De colleges van mr. De Haan aan de Rechtsschool in Jeruzalem werden steeds meer geboycot door de zionistische studenten. Bij gebrek aan studenten hield zijn betrekking als leraar in 1923 op. Zijn teruglopende inkomsten probeerde hij te compenseren door meer te schrijven. Halverwege 1923 kreeg hij een aanstelling bij The Daily Express als correspondent, anoniem, maar het auteurschap van de veelal antizionistische bijdragen bleef niet lang geheim. De Haan schreef in 1923 allerlei Nederlandstalige kranten aan, landelijke, regionale en Indische, die hij zijn medewerking aanbood.5 Zo’n brief van De Haan is niet bewaard gebleven, maar uit de reacties is zijn aanbod te reconstrueren: Palestijnse feuilletons à f 25. Het succes van zijn feuilletons in het Algemeen Handelsblad maakte, dat hij veel positieve reacties kreeg. Redacties stelden wel voorwaarden aan de inhoud en de honorering.

De Amsterdammer meldde De Haan op 1 augustus 1923: ‘Wij zullen van tijd tot tijd gaarne eens een artikel over niet-zionistische onderwerpen ter beoordeeling ontvangen, liefst met foto’s’. In 1919 waren er al prozabijdragen verschenen over (zijn tocht naar) Palestina, maar dat hield spoedig op; daarna werden er enkel kwatrijnen van zijn hand gepubliceerd, tot in 1921. Redacteur Melis Stoke schreef een kwatrijn in de trant van De Haan: ‘Vruchtbaar dichter in een dorre stad / van steen en zand en zon, / hoe graag lees ik van u een feuilleton / in het Algemeen Handelblad’.6 In januari 1924 kon Stoke de feuilletons ook in zijn eigen blad lezen: er kwamen drie bijdragen (met foto’s) in het weekblad, daarna steeds een in de maanden april, mei en juli.

Het gevraagde honorarium was een struikelblok voor de Nieuwe Apeldoornsche

Courant. De krant schreef op 12 april 1923, dat men akkoord was met een bedrag van f 10. Er is een briefje bekend van De Haan aan een onbekende ‘Zeer geachte Heer Redacteur’ van 14 augustus 1923, waarin hij met zijn prijs van f 25 naar de voorgestelde f 10 zakte. ‘In October ontvangt u dan den eersten brief’.7

Ook het Nieuwsblad van Friesland dong af: ‘Mocht U echter genegen zijn, ons blad het alleenrecht voor Friesland te geven, en dan tegen een honorarium van f 15 per artikel, dan zouden we op Uw aanbod willen ingaan. Wat ons betreft, zouden we juist bij voorkeur zien, dat de artikelen geen propagandistische strekking hebben, maar in den verhalenden toon worden gehouden’ (brief van 26 juli 1923). De krant publiceerde vier bijdragen van De Haan onder de titel ‘Uit het Heilige Land’, van 8 februari tot 6 juni 1924.

Het Vaderland accepteerde De Haans aanbod op 20 juli 1923: ‘Hoewel wy ons de weelde van een geregelde medewerking Uwerzijds aan ons blad niet kunnen veroorloven, zullen wy gaarne tegen de door U genoemde voorwaarden b.v. eenige maanden lang een maandelyksche schets van Uw hand uit Palestina opnemen’. In het laatste half jaar van zijn leven schreef De Haan maandelijks voor Het Vaderland Palestijnse feuilletons, die op dezelfde pagina van het Zondagsblad afgedrukt werden als de overdenkingen van dominee J.J. Meyer in de rubriek ‘Rust een weinig’. Het in memoriam in Het Vaderland van 4 juli 1924 was van diens hand. Hij bleek De Haan persoonlijk gekend en diens literaire loopbaan gevolgd te hebben. ‘Toen ik Jacob de Haan voor het eerst ontmoette was hij onderwijzer te Kuilenburg’. Meyer kende hem dus vanaf 1900, De Haan was toen twintig jaar; Meyer studeerde theologie in Utrecht. Pijpelijntjes (1904) zal voor hem een onaangename verrassing zijn geweest. Het zou me niet verbazen als we Meyers oordeel over Pijpelijntjes te lezen krijgen in een brief van De Haan aan een andere dominee, de schrijver G.F. Haspels: ‘Een pest der maatschappij, zooals ’n predikant mij met Jeremia-toorn toebeet’.8

Ook in Meyers brochure Kunst en zedelijkheid (1912) moet De Haan het ontgelden, nu vanwege Pathologieën. De zielkundige ontleding van het daarin behandelde geval zou lof verdiend hebben, maar de artistieke inkleding ondermijnde het waarschuwend karakter. Pathologieën fungeerde bij Meyer voortaan als een negatieve piketpaal.

De laatste inzending van De Haan voor Het Vaderland verscheen op 18 juli 1924, met een redactionele toevoeging: ‘De Haan’s laatste brief! Hij werd ons aangeteekend uit Jeruzalem toegezonden en het stempel vermeldt: 30 Juni, – de dag van den moord! Vermoedelijk heeft mr. Jacob Israël dus dezen brief naar het postkantoor gebracht, voor hij naar de synagoge ging. Na het avondgebed in de Synagoge verricht te hebben, begaf hij zich, naar men weet, naar dr. Valach en op de binnenplaats van diens ziekenhuis werd hij verraderlijk vermoord’. De handgeschreven kopij is in het Letterkundig Museum bewaard gebleven, met een notitie van een redacteur dat de tekst zo spoedig mogelijk geplaatst moest worden, vanwege de actualiteit.

Ook het kortstondig verschenen weekblad De Dag plaatste een bijdrage van De Haan: ‘Het Beloofde Land’. Zijn medewerking bleef beperkt tot het nummer van 19 juli 1924.

Het ‘Vrouwenleven in Palestina’ behandelde De Haan in De vrouw en Haar Huis van april 1924. Aan het eind kondigde De Haan een vervolg aan, maar dat is er niet meer van gekomen.

Indische bladen gingen akkoord met het honorarium van f 25; het ging daarbij om de Bandoengse periodieken De Indische Post en De Preangerbode. Het weekblad De

Indische Post wilde wel, ‘dat U zooveel mogelijk de politiek en het Joodsche vraagstuk buiten beschouwing laat’ en ‘dat niet hetzelfde onderwerp behandeld wordt als in de Preangerbode’ (brief van 11 augustus 1923). De Preangerbode publiceerde ‘Brieven uit het heilige land’ maandelijks, van 12 januari tot 20 juni 1924.

De brieven uit Palestina die De Haan in deze bladen schreef zijn nooit herdrukt of op internet te lezen. Ze waren anders van stijl en inhoud dan die in het Algemeen Handelsblad. De onderwerpen waren wat algemener: het klimaat, de flora en fauna, de geografie. In al die kranten schreef hij over dezelfde onderwerpen, maar letterlijke herhaling wist hij te vermijden. Was De Haan gewend om in het Handelsblad in korte, hoogstpersoonlijke zinnetjes te schrijven, elders schreef hij in volzinnen – die overigens nooit plechtstatig werden. De Haan kon het niet nalaten om speldenprikken uit te delen. De zionisten stelden de toekomst van het Heilige Land te rooskleurig voor. Aan de hand van officiële cijfers liet De Haan zien, dat de immigratie weinig talrijk was en dat de joden in het Beloofde Land afhankelijk waren van de giften van geloofsgenoten elders.

 

Met zijn feuilletons bereikte De Haan een grote lezersschare. De Joodsche Wachter schreef op 7 maart 1924, dat De Haan ‘in alle kranten van Nederland welke hij weet te bereiken, de groote pers en de provinciale pers, fel kwaad spreekt van de Zionisten. […] Wij waarschuwen tegen zijne onwaarheden, al zijn die gekleed in een fraai gewaad. De Haan’s uitmuntende stijl en flikkerende geestigheid helaas, ze zijn een gevaar voor zijn volk’. Door zijn persoonlijke contacten had De Haan in Palestina veel invloed. De journalist H.C. Zentgraaff was eind 1924 in Palestina en bevond De Haans ‘politieke en intellectueele positie’ toenmaals belangrijker dan de zionisten haar afschilderden. Zijn aanhang, ‘Joden van den ouden stempel’, was aanzienlijk.9 Aan de ene kant bagatelliseerden de zionisten De Haans rol, aan de andere kant was hij belangrijk genoeg om door hen vermoord te worden, als ‘een gevaar voor zijn volk’.