Archief: DBNL

[2012/4]

Mieke Koenen
‘Hoe een kind, klein maar verbeten, zich de dood at in het bloed’
Zelfdoding in bekende en onbekende teksten van Ida Gerhard

miekek koenen is universitair docent Latijn aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Zij publiceerde een boek over de Oudheid bij Ida Gerhardt en een uitgave van Gerhardts brieven (2005). Nu werkt zij aan een biografie van haar.

De dichteres Ida Gerhardt heeft een belangrijk deel van haar leven gewerkt als lerares klassieke talen. Deze baan kostte haar veel energie, waardoor zij alleen in vakanties de rust vond om zich volledig te wijden aan haar dichtwerk. Toch heeft ze met plezier voor de klas gestaan. Zij hield ervan leerlingen stap voor stap de beginselen van de Griekse en Latijnse grammatica bij te brengen en ze vervolgens onder te dompelen in auteurs als Homerus, Plato en Catullus. De ups en downs van het lerarenbestaan inspireerden haar tot het schrijven van Sonnetten van een leraar (1951), humoristische en venijnige gedichten over ‘mijn prachtige, mijn hondse baan’.

In de eerste fase van haar leraarsloopbaan had Ida nog geen volledige betrekking en vond zij tijd om ook als vertaalster actief te zijn. Zij maakte een gedeeltelijke vertaling van het epicurische leerdicht van Lucretius, waarop ze in 1942 promoveerde, en een vertaling van de Georgica, Vergilius’ leerdicht over het boerenbedrijf en het landleven. Je zou het misschien niet verwachten, maar deze bevlogen classica had maar liefs negen jaar nodig gehad om haar studie tot een goed einde te brengen. Dit was niet te wijten aan een woest studentenleven met drankovergoten feesten. Nee, na een vliegende start gebeurde er iets dat haar behoorlijk op achterstand zette.

In het najaar van 1924 ging Ida klassieke talen studeren aan de universiteit van Leiden.1 De opleiding beantwoordde aan al haar verwachtingen, zij werkte hard en haar literaire talenten bleven niet onopgemerkt. Op het sociale vlak waren er evenmin problemen. Zij sloot zich aan bij m.f., een zelfstandig dispuutgezelschap dat tot doel had ‘het verkeer onder de studenten in de oude letteren te bevorderen en hun den doornigen weg der wetenschap makkelijker te maken’. Ook werd zij lid van de Vrouwelijke Studentenvereniging. In haar jaarclub, die vooral rechtenstudentes telde, voelde zij zich al snel als een vis in het water. Met een studente Frans was zij al vóór haar studietijd bevriend geraakt. Dit was Annemarie Smit, een domineesdochter uit Heumen, een dorp ten zuiden van Nijmegen dichtbij de gemeente Grave.2

Hoewel de afstand tussen de universiteit en haar ouderlijk huis in Wassenaar niet groot was en er een goede tramverbinding bestond, huurde Ida een kamer in het centrum van Leiden, aan de Hoogewoerd. In deze straat stond het huis waar de dichter J.H. Leopold als student had gewoond. Tijdens Ida’s middelbareschooltijd aan het Erasmiaans Gymnasium te Rotterdam was Leopold drie jaar haar leraar Grieks geweest. Ida adoreerde hem. Tot op hoge leeftijd heeft zij haar herinneringen aan zijn fascinerende lessen en intrigerende persoonlijkheid gekoesterd. Als dichter, vertaler en leraar was hij een lichtend voorbeeld voor haar.

De neerlandica Marie van der Zeyde, die vanaf de vierde van het gymnasium bij Ida in de klas zat en later haar levenspartner werd, schreef twee boeken over het le-

ven en werk van haar dichtende vriendin. In een paragraaf over de Leidse periode meldt zij dat de levendige gesprekken uit Ida’s eerste studiejaar resoneren in het gedicht ‘Stem van Epicurus’ (uit Het veerhuis).3 In deze tekst voert de Griekse wijsgeer Epicurus het woord. In de tuin waar zijn school is gevestigd kijkt hij terug op zijn leven. De nacht is gevallen en zijn leerlingen, die ook zijn vrienden zijn, slapen. Ik citeer de slotstrofen van dit gedicht dat volgens Van der Zeyde ‘tracht uit te drukken wat een levende menselijke omgang kàn zijn; ontdekkend, inspirerend, gelukkig makend’:

Ida was heel enthousiast over deze nieuwe levensfase. ‘Mijn eerste studiejaar was, door Leiden, het gelukkigste jaar van mijn leven,’ schreef zij zelfs.4

Poging tot zelfdoding

Toen in het voorjaar van 1925 de collegevrije periode aanbrak en de studenten zelfstandig hun tentamens moesten voorbereiden, ging Ida een paar maanden bij haar ouders wonen. Volgens Marie wilde zij zo besparen op de kosten van kamerhuur en levensonderhoud.5 Maar al gauw werd pijnlijk duidelijk dat dit geen goede stap was geweest. Ida, die van jongs af aan een zeer gecompliceerde relatie met haar moeder had, kon in het ouderlijk huis met geen mogelijkheid de rust vinden om goed te studeren en de problemen stapelden zich op. Wat er precies was voorgevallen, beschrijft Marie niet. Zij meldt alleen dat de familie vond dat Ida zich niet genoeg wist aan te passen en te weinig rekening hield met haar huisgenoten. Uiteindelijk werd het volgende besluit genomen: Ida moest afscheid nemen van haar geliefde Leiden en de studie voortzetten in een universiteitsstad die een stuk verder weg lag van het ouderlijk huis in Wassenaar. Dit werd Utrecht.

Ida zelf heeft wel geschreven over deze enorme tegenslag, maar verre van uitvoerig. In brieven vertelde zij dat ze ‘zonder ernstige reden verbannen werd’ en gaf ze een voorbeeld van licht opstandig gedrag, dat thuis zeer zwaar werd opgenomen:6

wij hadden in de familie Blankevoort (moederszijde) een Ieten-dag. Als klein kind vond ik het woord al iets huiveringwekkends, maar erger was de realiteit. Er bestonden acht Ida’s, waarvan ik de jongste was – – in feite heetten ze Grietje. Men had zich aan mijn moeders gewijzigde naam gerefereerd.7 De Ida die op mij volgde was minstens 40. Terwijl ik stil mijn taartje at, vocht ik inwendig met nagels en tanden; zeker tegen ‘het dode idioom’ het meest. Als eerstejaarsstudent heb ik het af laten weten: welk een familie-drama!

Vermoedelijk door deze daad van verzet en wellicht nog andere pogingen tot rebellie liepen de spanningen tussen Ida en haar moeder tot het kookpunt op. Moeder Gerhardt voelde dat zij haar greep op Ida kwijt dreigde te raken. Nu deze toch al zo weerbarstige dochter in Leiden geluk en zelfvertrouwen had gevonden en beduidend minder krampachtig in het leven stond dan in haar gymnasiumtijd, moest zij nodig gekortwiekt worden. Ook kan hebben meegespeeld dat Ida zich in het eerste studiejaar meer bewust was geworden van haar homoseksuele gevoelens. Mocht zij thuis iets in die richting hebben losgelaten – maar ze was geen grote prater en is altijd weinig mededeelzaam geweest over haar erotische gevoelens – dan zal dat de verhouding met haar moeder nog verder onder druk hebben gezet. Haar wens dat Ida een meer traditioneel vrouwelijke levensbestemming zou vinden,8 werd nu

helemaal de bodem ingeslagen. Vader Gerhardt zal zijn uiterste best hebben gedaan om de rust in huis zo snel mogelijk te herstellen. Zoals zo vaak probeerde hij dit te bereiken door zijn echtgenote, die wankelmoedig in het leven stond en intermitterend moest worden opgenomen in een psychiatrische inrichting, waar mogelijk te ontzien en tegemoet te komen.9

De gedwongen overstap naar Utrecht moet wel een compromis zijn geweest, waaraan een radicaler besluit, dat uiteindelijk niet werd doorgevoerd, vooraf was gegaan. Een drietal getuigenissen ondersteunen deze gedachte. In een brief aan een goede vriendin schreef Ida dat zij zich in deze fase had moeten zien te redden ‘zonder enige financiële of verdere achtergrond’.10 Zij was toen op de fiets vertrokken naar een haar bekende domineesfamilie. Gezien haar vermelding van de plaatsnaam Grave zal dit de familie Smit in Heumen zijn geweest. Marie noteerde dat Ida ‘alleen dankzij een toelage van elders’ haar studie kon voortzetten.11 En volgens een zoon van Ida’s oudste zus Truus werd die toelage betaald door zijn vader, Sidney van den Bergh.12 Combineert men deze getuigenissen, dan rijst het beeld dat de ouders van Ida aanvankelijk hadden besloten hun dochter niet langer financieel te ondersteunen, zodat zij haar studie moest opgeven. In een later stadium (vermoedelijk tijdens Ida’s verblijf in Heumen) werd er een compromis bereikt. Ida kon rekenen op een toelage van haar zwager Sidney en werd zo in staat gesteld om door te studeren, maar moest wel Leiden opgeven. De nogal cryptische opmerking van Marie dat voortzetting van de studie in het verder weg gelegen Utrecht voor moeder Gerhardt ‘de uiterste concessie’ was,13 valt dan in elk geval beter te begrijpen: zij wilde dat haar dochter ophield met studeren, maar had uiteindelijk ingestemd met een tussenoplossing. Ida werd fiks gestraft en er zou minder risico zijn op onrust aan het thuisfront nu zij niet meer dicht bij huis studeerde.

Voor Ida braken zware zomermaanden aan. Juist in deze periode moest zij nog een tegenslag verwerken. Op 21 juni 1925 overleed Leopold. Wanneer en waar het bericht van zijn dood haar heeft bereikt, weten we niet, maar het zal wel gebeurd zijn in deze toch al zo turbulente zomer. In haar gymnasiumtijd had Ida twee jaar lang op zondagmiddagen wandelingen gemaakt met haar geliefde leraar. Ze voerden toen diepgravende gesprekken, vooral over poëzie.14 Hoewel Leopold, die leed aan paranoia en al vaker zijn relaties met vrienden en andere dierbaren plotseling had verbroken, hun vriendschappelijk contact in het voorjaar van 1923 abrupt had beëindigd, was zij diep geschokt door zijn dood.15

In 1979 heeft Ida enkele regels opgetekend over haar maandenlange verblijf in Heumen bij de familie van Annemarie Smit (door Ida vaak ‘Smitje’ genoemd). Blijkbaar had zij hier een vervangmoeder gevonden bij wie zij zich veilig en geborgen voelde:

Zij leefden in Heumen van de moestuin en hùn deel van ‘de slacht’. Wat dat betreft kostte ik hun die beslissende maanden niets. Het was er zo heerlijk. […] Smitjes moeder werkte de hele dag. ’s Avonds, als ieder boven was, ruimde zij keurig de boerse keuken op (pomp, ouderwets fornuis etc.) Dat was háár privacy. Op een avond laat moest ik even naar beneden. Zo stil mogelijk ging ik de trap af. Ik hoorde haar het fornuis even na-schuren en zij zong zachtjes […]’16

Ida spreekt van ‘beslissende maanden’. Het was erop of eronder geweest. Vermoedelijk zinspeelt zij op bedekte wijze op een poging zichzelf van het leven te beroven. Er is slechts één document bewaard gebleven waarin zij rept over deze wanhoopsdaad: een brief uit september 1977 aan een lezer van haar werk met wie zij niet eerder contact had gehad en die haar op de hoogte had gebracht van een tragische gebeurtenis in zijn gezin: zijn negentienjarige dochter, die kampte met zware depressies, had zich kort voor haar twintigste verjaardag verhangen in de schapenstal dicht bij huis. Ida was diep getroffen en schreef een brief terug waarin te lezen staat dat zij op negentienjarige leeftijd had geprobeerd haar leven te beëindigen.17

Waarschijnlijk vond Ida’s poging tot zelfdoding plaats niet lang nadat het besluit was gevallen dat zij Leiden moest verlaten en er nog geen alternatief in zicht was. Dan heeft zij zich, toen ze de brief meer dan vijftig jaar na dato schreef, een jaartje vergist bij de aanduiding van haar leeftijd: in de regel ben je aan het eind van je eerste studiejaar negentien, maar zij was net twintig geworden:

Hooggeachte Heer xx,
Bij thuiskomst (wij zijn bijna 4 maanden afwezig geweest) vond ik uw schrijven. Het spijt mij zó dat het zo lang is blijven liggen – en dan een brief die er zó op aan komt – maar ik kan het niet helpen. (Wij laten nooit post opsturen als wij eenmaal weg zijn.) Ik wil proberen u zo goed ik kan te antwoorden. Maar allereerst dank ik u voor uw vertrouwen. Gaarne geef ik u ook het mijne – overtuigd van uw volstrekte zwijgzaamheid.
Ik was 19 jaar toen ik hetzelfde besluit nam als uw dochter heeft genomen; al waren de achtergronden bij mij heel anders (zie mijn bundel Het levend monogram). Eigenlijk had ik niet veel te hopen – u kunt de redenen daarvan in de bundel vinden.
Maar het werd ontdekt – en ik heb de zwarte en gruwelijke vernedering ondergaan, dat mensen mij ook dèze vrijheid ontnamen. Het argument ‘u heeft later toch zo’n rijk leven gehad’ doet daar niets aan af of toe.
Het was mijn, moeizaam bevochten, besluit; mijn hoop was eìndelijk bevrijd te zijn,18 te mogen leven in dat andere land. En nu dwongen ze mij, met geweld en verwijten, wéér.
Ik heb uw dochtertje niet gekend en ik ken u niet, noch haar moeder. Maar zij is dan in de tuin gevonden, terwijl de leeuweriken zongen; en ze is door eerbiedige handen in huis gedragen.

Zelf dènk ik, en u noèmt het ook, dat een stem van de overzijde (‘in het azuur bevrozen’)19 haar, steeds dringender, geroepen heeft. Maar dit ‘denken’ is niets dan een schuchter vermoeden.
‘Eert uw Vader en uw Moeder’. O stellig, Maar ook:
‘Eert uw kind’.
God zegene u beiden om uw liefde en uw eerbied,
uwe
Ida Gerhardt

Deze brief roept tal van vragen op. Waar en op welke manier had Ida een einde aan haar leven willen maken? Handelde zij impulsief of weloverwogen? Hoe concreet was haar poging en wie heeft haar in welk stadium tegenhouden? Op de meeste vragen moet ik het antwoord schuldig blijven. Ida’s aanwijzing dat de redenen voor haar wanhoop te vinden zijn in Het levend monogram, maakt het waarschijnlijk dat de belangrijkste oorzaak was gelegen in de vijandige verhouding met haar moeder en de daarmee gepaard gaande gevoelens van angst, wanhoop en eenzaamheid. Het levend monogram begint immers met gedichten over ‘de gruwelen van mijn kinderjaren’.20 De lezer wordt geconfronteerd met een moeder die haar dochtertje

in een vlaag van verstandsverbijstering dreigde te verdrinken, een moeder die ’s nachts in de kelder als een bezetene achter de ratten aanjoeg en door haar kinderen naar een gesticht werd gebracht.

Bovendien blijkt uit onderzoek naar suïcide en suïcidepogingen van adolescenten dat het belangrijkste motief is gelegen in relationele problemen met de ouders. Bij meisjes is er meestal sprake van een problematische relatie met hun moeder.21 Een onderzoek naar de kenmerken van gezinnen met een suïcidaal kind bevat een observatie die zeker lijkt op te gaan voor de vijandige houding van moeder Gerhardt tegenover haar studerende dochter: ‘alle pogingen van individuele gezinsleden om een persoonlijk doel te bereiken worden als desertie beschouwd’.22

Ida’s opmerking tegen het einde van haar brief: ‘En nu dwongen ze mij, met geweld en verwijten, wéér’, impliceert dat het haar ouders zijn geweest die ontdekten wat zij wilde doen en haar tegen hebben gehouden. Zij hadden hun dochter eerder gedwongen uit Leiden te vertrekken en nu haar hoop op bevrijding door de dood gedwarsboomd. De slotregels van de brief ‘Eert uw Vader en uw Moeder. O stellig, maar ook: Eert uw kind’ wijzen eveneens in die richting.

De verbanning uit Leiden kan, eventueel in combinatie met de dood van Leopold, zeer wel de directe aanleiding tot Ida’s poging zijn geweest. Juist nu zij een omgeving had gevonden waar zij in haar element was en kansen kreeg om zich te ontplooien, werd dit geluk haar hardhandig ontnomen. Zij raakte alles kwijt wat haar leven glans en perspectief gaf en werd overmeesterd door het gevoel dat het beter was als zij nooit was geboren, iets wat haar moeder haar meer dan eens zou hebben toegebeten.23

Na de zomervakantie herwon Ida de moed om ondanks alles verder te gaan met haar studie. Dit was voor een groot deel te danken aan haar eigen vechtlust en doorzettingsvermogen. Maar de gastvrije opvang in het huis van de familie Smit zal haar zeker hebben geholpen de draad weer op te pakken.

Door Ida’s suïcidebrief krijgt een aantal gedichten uit haar oeuvre een extra dimensie, waaronder ‘Radiobericht’ en ‘Klein grafmonument’ (uit Het levend monogram). In beide gedichten is sprake van doodsverlangen. In het eerst genoemde keert steeds de ritmische frase ‘Grave beneden de sluis’ terug, suggestieve woorden die jarenlang te horen waren als via de radio de waterstanden werden omgeroepen. De ik-figuur in dit gedicht, ‘gebannen uit liefde en huis’, verlangt naar een dood in het water, naar een definitieve thuiskomst in het groene Grave. ‘Klein grafmonument’ gaat over een jong meisje dat zichzelf heeft gedood door giftige dolle kervel en bitterzoet te eten. Volgens Marie van der Zeyde handelt het gedicht over een radeloos meisje uit de familie van Ida’s moeder en zij voorzag het van commentaar dat ook kan verwijzen naar de suïcidepoging van Ida: ‘en waarom zou het kind dat anders gedaan hebben dan omdat de volwassenen haar het leven ondragelijk hadden gemaakt?’24 Toen ‘Klein grafmonument’ verscheen was de dichteres vijftig jaar

oud. Zij wilde bewerkstelligen dat het tragische leven van het meisje niet aan de vergetelheid werd prijsgegeven: ‘tien geslachten zullen weten / hoe een kind, klein maar verbeten, / zich de dood at in het bloed.’

Verzonnen zelfdodingen

In de nazomer van 1925 vertrok Ida naar Utrecht, waar haar moeilijke jaren wachtten.25 De studie aan de nieuwe universiteit viel om allerlei redenen zwaar tegen. De belangrijkste teleurstelling was dat de colleges en tentamenstof minder literair en meer historisch gericht waren dan in Leiden. Een ander probleem was dat de studie haar niet gemakkelijk afging. Zij worstelde zich voetje voor voetje door de grote hoeveelheden tentamenstof heen en was vaak behoorlijk ziek.

Ook op het sociale vlak was de schwung eruit. Ida sloot zich niet opnieuw aan bij een vakdispuut of studentenvereniging. Het is goed mogelijk dat de toelage die zij ontving niet toereikend was, maar gezien haar weerzin tegen Utrecht zal zij ook weinig animo hebben gevoeld om toe te treden tot de universitaire gemeenschap. Toch belandde zij niet in een volslagen isolement en vond enkele goede vriendinnen. Zij raakte meteen zeer gesteld op een studiegenote die even oud was en in hetzelfde jaar zat: Cornelia de Vogel. Dankzij dagboekaantekeningen van Cornelia, die later hoogleraar in de antieke wijsbegeerte zou worden, kunnen we een goed beeld krijgen van deze vriendschap.26

Ida en Cornelia leken behoorlijk veel op elkaar.27 Ze waren allebei ernstig en zwaar op de hand. Ze hielden van lezen en schrijven, stonden vaak onder hoogspanning en hadden geregeld last van lichamelijke klachten. Ook hun familieachtergrond en schooltijd vertonen opmerkelijke overeenkomsten. Beiden hadden een inspirerende leraar klassieke talen. Zoals Ida Leopold adoreerde, zo koesterde Cornelia diepe bewondering voor B.A. van Groningen, haar docent Grieks aan het Stedelijk Gymnasium te Leeuwarden. Ook onderhielden ze allebei een moeizame relatie met hun familie. Waar Ida nooit kon beantwoorden aan de verwachtingen van haar psychisch labiele moeder, leed Cornelia onder het slechte huwelijk van haar ouders. Haar moeder was een harde en dominante vrouw, die weinig affiniteit had met haar dochter. De vader, die apotheker was, kende periodes van zware neerslachtigheid. Hij werd, evenals de moeder van Ida, enkele malen opgenomen in een psychiatrische inrichting.

In het begin was Cornelia laaiend enthousiast over haar nieuwe vriendin: ‘toen wij elkaar beter leerden kennen en altijd weer na college en tusschen de uren met elkaar liepen, pratend over de diepste dingen, alles om ons heen vergetend, toen heb ik het heerlijke gevoel gehad nu eindelijk te krijgen, wat ik steeds had verlangd’ (dagboek, 5 april 1926). Maar terwijl Cornelia vooral opging in filosofische vraagstukken en worstelde met de vraag tot welke christelijke geloofsrichting zij wilde behoren, was Ida uitgesproken literair gericht. Haar ziel en zaligheid lagen in de poëzie. Uit Cornelia’s dagboek blijkt dat dit verschil al vrij snel aanleiding gaf tot

misverstanden en wrijvingen. ‘Van mìjn kant moest Ida mij tegenvallen, van haar kant ik haar’, schreef zij in maart 1926. Ida was in haar ogen een ‘verfijnde materialist’, iemand die het esthetische van het hoogste belang vindt en een volledig onthecht leven niet mogelijk acht. Maar de vriendschap hield desondanks stand. Tijdens de zomervakantie van 1926 logeerde Ida een paar dagen bij Cornelia thuis in Leeuwarden. Kort daarna stuurde zij haar vriendin de bundel Verzen van Leopold toe. Cornelia was diep onder de indruk van deze postuum verschenen bundel. Eind september schreef zij in haar dagboek: ‘Ik las, eenige uren achter elkaar, soms geroerd tot tranen, herkennend een reeds lang beleden waarheid in hoogedele taal, soms luisterend als naar lang bekende klanken, maar soms ook opschrikkend in een niet-begrijpende ontzetting. Zoo’n rijkdom en toch zoo’n eenzaamheid!’ Kennelijk had Ida met succes enig zendingswerk verricht, want ruim een maand eerder, op 15 augustus 1926, had haar vriendin nog opgeschreven dat zij de poëzie van Leopold nooit echt goed had gelezen omdat zij zich daartoe niet in staat voelde.

Opmerkelijk is dat Ida en Cornelia er kennelijk van uitgingen dat de dichter geen natuurlijke dood was gestorven, maar zelf zijn leven had beëindigd. Het duidelijkst spreekt dit uit de volgende regels (dagboek 30 oktober 1926):

Leopold heeft het leven niet tot het einde toe kunnen dragen. Dan kàn hij het [het geloof in het evangelie] immers niet gehad hebben! En wanneer Ida, die Leopold zóó begrijpt, meent van wel, dan heeft zij het evenmin. Wanneer zij zijn laatste levens daad gerechtvaardigd acht in hoogsten zin, dan heeft zij het niet, evenmin als hij.

Waarop was dit beeld van Leopolds levenseinde gefundeerd? Er zijn geen bronnen die in die richting wijzen. Aan Dick van Halsema, die een nieuwe biografie van Leopold voorbereidt, is alleen bekend dat de dichter zich de laatste weken voor zijn dood fysiek niet in orde voelde.28 In de overlijdensadvertentie die een broer van de dichter uit naam van de familie had geplaatst, is sprake van ‘een korte ongesteldheid’. De biografie van Jalink (1963) vermeldt dat Leopold plotseling was gestorven aan de gevolgen van pleuritis.

Het is mogelijk dat we hier een vroeg voorbeeld te pakken hebben van Ida’s mythologisering van Leopold.29 Was hij in haar verbeelding een stoïsche held die vastberaden een einde had gemaakt aan zijn bestaan? Probeerde zij een verband te leggen tussen haar eigen poging tot zelfdoding en het sterven van de dichter, die omstreeks dezelfde tijd hadden plaatsgevonden? Schiep zij in de lijn van het toeval dat ze beiden op dezelfde dag jarig waren, een nieuwe magische band tussen hem en haar? De regels waarmee Leopolds postume dichtbundel wordt besloten kunnen heel goed haar fantasie hebben geprikkeld: ‘Dit zweven / tussen dood en leven / en deze pijn – O dat het nu genoeg mocht zijn.’

In Cornelia’s nalatenschap wordt een gedicht bewaard dat genoteerd is in haar handschrift en de titel ‘Sterven J.H. Leopold’ draagt. Onder het gedicht staat alleen een datum: september 1925, wat moet betekenen dat het niet lang na de dood van de dichter gemaakt is. Cornelia schreef wel eens een gedicht,30 maar omdat zij zich in 1925 nog nauwelijks had beziggehouden met Leopolds werk, vermoed ik dat ‘Sterven J.H. Leopold’ gemaakt is door Ida. Zij was vanaf haar zestiende jaar helemaal in de ban van de dichter. In het gedicht zelf zijn sporen te ontdekken die in haar richting wijzen, zoals het twee maal voorkomen van een woord dat met het voorvoegsel on- begint (‘ononderbroken’ en ‘onontwijd’). In haar gepubliceerde verzen komen ‘on-woorden’ relatief vaak voor. Een ander signaal is het woord ‘mantel’ (regel 4), een woord dat voor Ida sterk met Leopold was verbonden. Zo schreef zij over Leopolds vertaling van de kwatrijnen van Omar Khayyam: ‘Wat een mantel is, hoe men de uitverkorene in zijn mantel bergt – het is bij Khayyam.’31 Waarschijnlijk heeft Ida haar versregels over de dood van de geliefde leermeester aan Cornelia laten lezen en heeft deze ze vervolgens overgeschreven en opgeborgen tussen haar papieren.

Het gedicht, waarin de stervende dichter sprekend wordt opgevoerd, luidt als volgt:

Als mijn veronderstelling klopt, dan is dit Leopoldvers het oudste gedicht van Ida dat bewaard is gebleven.

Ida publiceerde een aantal gedichten die over Leopold gaan of reminiscenties aan zijn poëzie bevatten. In haar nalatenschap bevindt zich een Leopold-editie (Verzen en Fragmenten, Van Oorschot 1951) waarin zij op een schutblad een gedicht heeft neergeschreven dat zij nooit publiceerde. De raadgever die hier aan het woord is, moet wel, gezien het boek waarin de tekst werd neergeschreven, Leopold zijn. Hij richt zich tot een pupil, of meer concreet, tot de jonge Ida zelf:

Ook de laatste regel, een advies om zwijgzaam te zijn over je talent, wijst in de richting van Leopold. Ooit had hij Ida enkele nuttige schrijversadviezen gegeven zoals: ‘ga nooit over je eigen werk zitten praten – de bronnen zijn dan gauw verzand.’32

Er zijn meer voorbeelden van kunstenaars van wie Ida ten onrechte meende dat ze suïcide hadden gepleegd. In de Tweede Wereldoorlog, toen zij les gaf aan het Kamper Lyceum, had zij een collega die lid was van de nsb. Deze leraar schreef rapporten aan het ministerie over de houding van zijn collega’s tegenover het Duitse gezag.33 Hij meldde dat Ida een aanzienlijke bedreiging vormde voor ‘de nieuwe orde’ en deed verslag van haar vermeende politieke gezindheid, joodse sympathieën en subversieve gedrag. Zo bestond hij het op te merken dat zij uit Caesar vooral die passages behandelde die de Germanen in een kwaad daglicht stellen. Ook citeerde hij uitspraken van haar waaruit een anti-Duitse gezindheid zou blijken, bijvoorbeeld: ‘Ik kan niet meer existeeren. Alle fijne geesten maken er een eind aan, zooals Menno ter Braak, Marsman, du Perron. Alle cultuur is nu weg.’ Als dit citaat correct is, heeft Ida behoorlijk overdreven, want maar één van de genoemde auteurs bracht zichzelf om het leven: Menno ter Braak (Marsman stierf toen het schip waarop hij wilde vluchten werd getorpedeerd in het Kanaal; Du Perron overleed aan een hartaanval).

In 1949 publiceerde Ida Kwatrijnen in opdracht. Deze bundel bevat een kwatrijn over de kunstschilder Floris Verster, waar Ida de volgende noot bij plaatste: ‘Verster zag in 1926 zijn huis en tuin in Groenoord […] door de gemeente Leiden gevorderd, voor een doel dat nooit verwezenlijkt is. Kort voor de onteigening […] heeft Verster in de vijver van Groenoord de dood gezocht.’ Toen uitgeefster Mea Verwey deze regels onder ogen kreeg, tikte ze de dichteres lichtjes spottend op de vingers:

Onlangs kregen wij bezoek van Mr. Feltkamp […] die overal zijn cursussen over beeldende kunst houdt. Hij woont in het huis van Verster met zijn gezin. Een vriendin had hem uw kwatrijn over Groenoord toegezonden, en de goede man begreep er niets van. Ik heb hem de aantekening laten lezen en hem uitleg gegeven. Hij vond, evenals ik, de veronderstelling dat Verster zelf een eind aan zijn leven zou hebben gemaakt, onzinnig, aangezien het bruggetje, waarover men op het eilandje kwam, doorgebroken was. Dus, Dr Ida, als je herdrukt, laat dat kwatrijn er dan liever uit.34

Dankzij de suïcidebrief uit 1977 kunnen we beter begrijpen waarom Ida zo geoccupeerd was met zelfdoding en waarom zij haar fantasie op dit gebied wel eens de vrije loop gaf Zij was, misschien meer onbewust dan bewust, op zoek naar medekunstenaars die, in werkelijkheid of in haar verbeelding, net zo wanhopig waren geweest als zij zelf Met deze gelijkgestemden kon zij zich, over de grenzen van de dood heen, spiritueel verbonden voelen.

Dankzij de brief krijgen we ook een beter idee van de intensiteit van de paniek die Ida had overmeesterd toen zij de eerste klas van het gymnasium moest overdoen. Thuis had zij haar slechte schoolprestaties maandenlang angstvallig verzwegen en toen zij in de zomer van 1918 het eindrapport in handen had (drie onvoldoendes waarvan ééntje voor Latijn), durfde zij haar ouders niet onder ogen te komen.35 Zij deinsde niet alleen terug voor de donderpreek die haar onherroepelijk te wachten zou staan. Zwaar op de hand als zij was, geloofde ze stellig dat ze het gymnasium moest verlaten en dat voor haar toekomst alles verloren was. Volslagen radeloos verstopte ze zich dichtbij school in een molen. ‘Zodra ik gemalen koren ruik, zie ik alle détails. Zelfs het muisje dat in een hoek z’n snoetje zat te poetsen en dat zo argeloos was en zo mooi om te zien’, schreef ze meer dan vijftig jaar na dato.36

Deze benarde ervaring heeft Ida verwerkt in twee gedichten. Het ene, dat zich bevindt in haar nalatenschap en nooit werd gepubliceerd, dateert uit 1969 en heet ‘Tweespraak’. De molen is er getransformeerd tot een loods. Het radeloze kind krijgt van een kat wat zij zo node mist: moederwarmte en het gevoel dat je met al je gebreken, net als de poezenkinderen die nog niet kunnen kijken, toch mag leven en bescherming krijgt:

Het gepubliceerde gedicht heet ‘Biografisch II’ en maakt deel uit van de bundel Vijf vuurstenen. Het is suggestiever: er wordt niet gerept over slechte schoolprestaties of een verlangen naar levenslust en moederlijke genegenheid. Hier spreekt een kind dat klem zit en angstig de confrontatie uitstelt met de machtige tegenstanders, die het dreigen te vermalen. De paniek moet verstikkend zijn geweest: in elke strofe wordt benadrukt dat het om een zaak van leven of dood ging. Vrij rechtstreeks, bijvoorbeeld in het herhaalde ‘tussen stenen te pletter geplet’. Of indirect, zoals in de derde strofe waar wordt gezinspeeld op een mogelijkheid tot zelfdoding: ‘en overdwars lag het touw’:

De drie laatste regels geven een goede impressie van het leven van Ida Gerhardt. Zij voelde zich vaak bedreigd of het mikpunt van anderen. Maar als een soldaat heeft zij zich altijd verweerd tegen haar vijanden, hoe reëel of imaginair die ook waren. Zij bleef fier overeind dankzij het sterkste wapen dat zij bezat: het woord.

 

Dit artikel, dat materiaal omvat uit mijn Gerhardt-biografie in wording, kon mede tot stand komen dankzij subsidie, mij verleend door het Nederlands Letterenfonds. Graag betuig ik mijn dank aan deze subsidiegever en aan de erven Gerhardt, Ben Hosman en Ad ten Bosch.

Bibliografie

Ida Gerhardt, Verzamelde gedichten (Amsterdam 201014).

Courage!, Brieven van Ida Gerhardt, bezorgd door Ben Hosman en Mieke Koenen (Amsterdam 2005).

Secundaire literatuur

Mieke van den Berg & Dirk Idzinga, Trots en in zichzelf besloten. Ida Gerhardt. Afkomst en eerste deel van haar leven (Kampen 2005)

J. de Bruijn & G. Puchinger (red.), C.J. de Vogel Getuigenis van Gods genade. Autobiografie 1905-1929 (Hilversum 2002).

N.L. Farberow, ‘De rol van het gezin bij zelfdoding’, in: Wolters, Diekstra & Kienhorst, p. 115-122.

J.D.F. van Halsema, ‘“Als nadert een ontmoeten”. J.H. Leopold bij Ida Gerhardt’, in: Nederlandse Letterkunde 7.3 (2002), p. 207-223.

L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, vol. 6.1, (’s Gravenhage 1975).

C.W.M. Kienhorst & M.I. Broese van Groenou, ‘Jongeren en zelfdoding’, in: Wolters, Diekstra & Kienhorst, p. 11-16.

Mieke Koenen, Stralend in gestrenge samenhang. Ida Gerhardt en de klassieke oudheid (Groningen 2002).

P.M. Luykx, Cornelia de Vogel. Leven en bekering (Hilversum 2004).

Anneke Reitsma, ‘Leopold en Ida Gerhardt’, in: Roodkoper 11.3 (2006), p. 30-35.

Hans Werkman, Uren uit het leven van Ida Gerhardt (Baarn 1997).

W.H.G. Wolters, R.F.W. Diekstra & C.W.M. Kienhorst (red.), Suïcidaal gedrag bij kinderen en adolescenten (Baarn 1987).

M.H. van der Zeyde, De hand van de dichter. Over Ida Gerhardt (Amsterdam 1974).

M.H. van der Zeyde, De wereld van het vers. Over het werk van Ida Gerhardt (Amsterdam 1985).

[2012/4]

Mieke Koenen
‘Hoe een kind, klein maar verbeten, zich de dood at in het bloed’
Zelfdoding in bekende en onbekende teksten van Ida Gerhard

miekek koenen is universitair docent Latijn aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Zij publiceerde een boek over de Oudheid bij Ida Gerhardt en een uitgave van Gerhardts brieven (2005). Nu werkt zij aan een biografie van haar.

De dichteres Ida Gerhardt heeft een belangrijk deel van haar leven gewerkt als lerares klassieke talen. Deze baan kostte haar veel energie, waardoor zij alleen in vakanties de rust vond om zich volledig te wijden aan haar dichtwerk. Toch heeft ze met plezier voor de klas gestaan. Zij hield ervan leerlingen stap voor stap de beginselen van de Griekse en Latijnse grammatica bij te brengen en ze vervolgens onder te dompelen in auteurs als Homerus, Plato en Catullus. De ups en downs van het lerarenbestaan inspireerden haar tot het schrijven van Sonnetten van een leraar (1951), humoristische en venijnige gedichten over ‘mijn prachtige, mijn hondse baan’.

In de eerste fase van haar leraarsloopbaan had Ida nog geen volledige betrekking en vond zij tijd om ook als vertaalster actief te zijn. Zij maakte een gedeeltelijke vertaling van het epicurische leerdicht van Lucretius, waarop ze in 1942 promoveerde, en een vertaling van de Georgica, Vergilius’ leerdicht over het boerenbedrijf en het landleven. Je zou het misschien niet verwachten, maar deze bevlogen classica had maar liefs negen jaar nodig gehad om haar studie tot een goed einde te brengen. Dit was niet te wijten aan een woest studentenleven met drankovergoten feesten. Nee, na een vliegende start gebeurde er iets dat haar behoorlijk op achterstand zette.

In het najaar van 1924 ging Ida klassieke talen studeren aan de universiteit van Leiden.1 De opleiding beantwoordde aan al haar verwachtingen, zij werkte hard en haar literaire talenten bleven niet onopgemerkt. Op het sociale vlak waren er evenmin problemen. Zij sloot zich aan bij m.f., een zelfstandig dispuutgezelschap dat tot doel had ‘het verkeer onder de studenten in de oude letteren te bevorderen en hun den doornigen weg der wetenschap makkelijker te maken’. Ook werd zij lid van de Vrouwelijke Studentenvereniging. In haar jaarclub, die vooral rechtenstudentes telde, voelde zij zich al snel als een vis in het water. Met een studente Frans was zij al vóór haar studietijd bevriend geraakt. Dit was Annemarie Smit, een domineesdochter uit Heumen, een dorp ten zuiden van Nijmegen dichtbij de gemeente Grave.2

Hoewel de afstand tussen de universiteit en haar ouderlijk huis in Wassenaar niet groot was en er een goede tramverbinding bestond, huurde Ida een kamer in het centrum van Leiden, aan de Hoogewoerd. In deze straat stond het huis waar de dichter J.H. Leopold als student had gewoond. Tijdens Ida’s middelbareschooltijd aan het Erasmiaans Gymnasium te Rotterdam was Leopold drie jaar haar leraar Grieks geweest. Ida adoreerde hem. Tot op hoge leeftijd heeft zij haar herinneringen aan zijn fascinerende lessen en intrigerende persoonlijkheid gekoesterd. Als dichter, vertaler en leraar was hij een lichtend voorbeeld voor haar.

De neerlandica Marie van der Zeyde, die vanaf de vierde van het gymnasium bij Ida in de klas zat en later haar levenspartner werd, schreef twee boeken over het le-

ven en werk van haar dichtende vriendin. In een paragraaf over de Leidse periode meldt zij dat de levendige gesprekken uit Ida’s eerste studiejaar resoneren in het gedicht ‘Stem van Epicurus’ (uit Het veerhuis).3 In deze tekst voert de Griekse wijsgeer Epicurus het woord. In de tuin waar zijn school is gevestigd kijkt hij terug op zijn leven. De nacht is gevallen en zijn leerlingen, die ook zijn vrienden zijn, slapen. Ik citeer de slotstrofen van dit gedicht dat volgens Van der Zeyde ‘tracht uit te drukken wat een levende menselijke omgang kàn zijn; ontdekkend, inspirerend, gelukkig makend’:

Ida was heel enthousiast over deze nieuwe levensfase. ‘Mijn eerste studiejaar was, door Leiden, het gelukkigste jaar van mijn leven,’ schreef zij zelfs.4

Poging tot zelfdoding

Toen in het voorjaar van 1925 de collegevrije periode aanbrak en de studenten zelfstandig hun tentamens moesten voorbereiden, ging Ida een paar maanden bij haar ouders wonen. Volgens Marie wilde zij zo besparen op de kosten van kamerhuur en levensonderhoud.5 Maar al gauw werd pijnlijk duidelijk dat dit geen goede stap was geweest. Ida, die van jongs af aan een zeer gecompliceerde relatie met haar moeder had, kon in het ouderlijk huis met geen mogelijkheid de rust vinden om goed te studeren en de problemen stapelden zich op. Wat er precies was voorgevallen, beschrijft Marie niet. Zij meldt alleen dat de familie vond dat Ida zich niet genoeg wist aan te passen en te weinig rekening hield met haar huisgenoten. Uiteindelijk werd het volgende besluit genomen: Ida moest afscheid nemen van haar geliefde Leiden en de studie voortzetten in een universiteitsstad die een stuk verder weg lag van het ouderlijk huis in Wassenaar. Dit werd Utrecht.

Ida zelf heeft wel geschreven over deze enorme tegenslag, maar verre van uitvoerig. In brieven vertelde zij dat ze ‘zonder ernstige reden verbannen werd’ en gaf ze een voorbeeld van licht opstandig gedrag, dat thuis zeer zwaar werd opgenomen:6

wij hadden in de familie Blankevoort (moederszijde) een Ieten-dag. Als klein kind vond ik het woord al iets huiveringwekkends, maar erger was de realiteit. Er bestonden acht Ida’s, waarvan ik de jongste was – – in feite heetten ze Grietje. Men had zich aan mijn moeders gewijzigde naam gerefereerd.7 De Ida die op mij volgde was minstens 40. Terwijl ik stil mijn taartje at, vocht ik inwendig met nagels en tanden; zeker tegen ‘het dode idioom’ het meest. Als eerstejaarsstudent heb ik het af laten weten: welk een familie-drama!

Vermoedelijk door deze daad van verzet en wellicht nog andere pogingen tot rebellie liepen de spanningen tussen Ida en haar moeder tot het kookpunt op. Moeder Gerhardt voelde dat zij haar greep op Ida kwijt dreigde te raken. Nu deze toch al zo weerbarstige dochter in Leiden geluk en zelfvertrouwen had gevonden en beduidend minder krampachtig in het leven stond dan in haar gymnasiumtijd, moest zij nodig gekortwiekt worden. Ook kan hebben meegespeeld dat Ida zich in het eerste studiejaar meer bewust was geworden van haar homoseksuele gevoelens. Mocht zij thuis iets in die richting hebben losgelaten – maar ze was geen grote prater en is altijd weinig mededeelzaam geweest over haar erotische gevoelens – dan zal dat de verhouding met haar moeder nog verder onder druk hebben gezet. Haar wens dat Ida een meer traditioneel vrouwelijke levensbestemming zou vinden,8 werd nu

helemaal de bodem ingeslagen. Vader Gerhardt zal zijn uiterste best hebben gedaan om de rust in huis zo snel mogelijk te herstellen. Zoals zo vaak probeerde hij dit te bereiken door zijn echtgenote, die wankelmoedig in het leven stond en intermitterend moest worden opgenomen in een psychiatrische inrichting, waar mogelijk te ontzien en tegemoet te komen.9

De gedwongen overstap naar Utrecht moet wel een compromis zijn geweest, waaraan een radicaler besluit, dat uiteindelijk niet werd doorgevoerd, vooraf was gegaan. Een drietal getuigenissen ondersteunen deze gedachte. In een brief aan een goede vriendin schreef Ida dat zij zich in deze fase had moeten zien te redden ‘zonder enige financiële of verdere achtergrond’.10 Zij was toen op de fiets vertrokken naar een haar bekende domineesfamilie. Gezien haar vermelding van de plaatsnaam Grave zal dit de familie Smit in Heumen zijn geweest. Marie noteerde dat Ida ‘alleen dankzij een toelage van elders’ haar studie kon voortzetten.11 En volgens een zoon van Ida’s oudste zus Truus werd die toelage betaald door zijn vader, Sidney van den Bergh.12 Combineert men deze getuigenissen, dan rijst het beeld dat de ouders van Ida aanvankelijk hadden besloten hun dochter niet langer financieel te ondersteunen, zodat zij haar studie moest opgeven. In een later stadium (vermoedelijk tijdens Ida’s verblijf in Heumen) werd er een compromis bereikt. Ida kon rekenen op een toelage van haar zwager Sidney en werd zo in staat gesteld om door te studeren, maar moest wel Leiden opgeven. De nogal cryptische opmerking van Marie dat voortzetting van de studie in het verder weg gelegen Utrecht voor moeder Gerhardt ‘de uiterste concessie’ was,13 valt dan in elk geval beter te begrijpen: zij wilde dat haar dochter ophield met studeren, maar had uiteindelijk ingestemd met een tussenoplossing. Ida werd fiks gestraft en er zou minder risico zijn op onrust aan het thuisfront nu zij niet meer dicht bij huis studeerde.

Voor Ida braken zware zomermaanden aan. Juist in deze periode moest zij nog een tegenslag verwerken. Op 21 juni 1925 overleed Leopold. Wanneer en waar het bericht van zijn dood haar heeft bereikt, weten we niet, maar het zal wel gebeurd zijn in deze toch al zo turbulente zomer. In haar gymnasiumtijd had Ida twee jaar lang op zondagmiddagen wandelingen gemaakt met haar geliefde leraar. Ze voerden toen diepgravende gesprekken, vooral over poëzie.14 Hoewel Leopold, die leed aan paranoia en al vaker zijn relaties met vrienden en andere dierbaren plotseling had verbroken, hun vriendschappelijk contact in het voorjaar van 1923 abrupt had beëindigd, was zij diep geschokt door zijn dood.15

In 1979 heeft Ida enkele regels opgetekend over haar maandenlange verblijf in Heumen bij de familie van Annemarie Smit (door Ida vaak ‘Smitje’ genoemd). Blijkbaar had zij hier een vervangmoeder gevonden bij wie zij zich veilig en geborgen voelde:

Zij leefden in Heumen van de moestuin en hùn deel van ‘de slacht’. Wat dat betreft kostte ik hun die beslissende maanden niets. Het was er zo heerlijk. […] Smitjes moeder werkte de hele dag. ’s Avonds, als ieder boven was, ruimde zij keurig de boerse keuken op (pomp, ouderwets fornuis etc.) Dat was háár privacy. Op een avond laat moest ik even naar beneden. Zo stil mogelijk ging ik de trap af. Ik hoorde haar het fornuis even na-schuren en zij zong zachtjes […]’16

Ida spreekt van ‘beslissende maanden’. Het was erop of eronder geweest. Vermoedelijk zinspeelt zij op bedekte wijze op een poging zichzelf van het leven te beroven. Er is slechts één document bewaard gebleven waarin zij rept over deze wanhoopsdaad: een brief uit september 1977 aan een lezer van haar werk met wie zij niet eerder contact had gehad en die haar op de hoogte had gebracht van een tragische gebeurtenis in zijn gezin: zijn negentienjarige dochter, die kampte met zware depressies, had zich kort voor haar twintigste verjaardag verhangen in de schapenstal dicht bij huis. Ida was diep getroffen en schreef een brief terug waarin te lezen staat dat zij op negentienjarige leeftijd had geprobeerd haar leven te beëindigen.17

Waarschijnlijk vond Ida’s poging tot zelfdoding plaats niet lang nadat het besluit was gevallen dat zij Leiden moest verlaten en er nog geen alternatief in zicht was. Dan heeft zij zich, toen ze de brief meer dan vijftig jaar na dato schreef, een jaartje vergist bij de aanduiding van haar leeftijd: in de regel ben je aan het eind van je eerste studiejaar negentien, maar zij was net twintig geworden:

Hooggeachte Heer xx,
Bij thuiskomst (wij zijn bijna 4 maanden afwezig geweest) vond ik uw schrijven. Het spijt mij zó dat het zo lang is blijven liggen – en dan een brief die er zó op aan komt – maar ik kan het niet helpen. (Wij laten nooit post opsturen als wij eenmaal weg zijn.) Ik wil proberen u zo goed ik kan te antwoorden. Maar allereerst dank ik u voor uw vertrouwen. Gaarne geef ik u ook het mijne – overtuigd van uw volstrekte zwijgzaamheid.
Ik was 19 jaar toen ik hetzelfde besluit nam als uw dochter heeft genomen; al waren de achtergronden bij mij heel anders (zie mijn bundel Het levend monogram). Eigenlijk had ik niet veel te hopen – u kunt de redenen daarvan in de bundel vinden.
Maar het werd ontdekt – en ik heb de zwarte en gruwelijke vernedering ondergaan, dat mensen mij ook dèze vrijheid ontnamen. Het argument ‘u heeft later toch zo’n rijk leven gehad’ doet daar niets aan af of toe.
Het was mijn, moeizaam bevochten, besluit; mijn hoop was eìndelijk bevrijd te zijn,18 te mogen leven in dat andere land. En nu dwongen ze mij, met geweld en verwijten, wéér.
Ik heb uw dochtertje niet gekend en ik ken u niet, noch haar moeder. Maar zij is dan in de tuin gevonden, terwijl de leeuweriken zongen; en ze is door eerbiedige handen in huis gedragen.

Zelf dènk ik, en u noèmt het ook, dat een stem van de overzijde (‘in het azuur bevrozen’)19 haar, steeds dringender, geroepen heeft. Maar dit ‘denken’ is niets dan een schuchter vermoeden.
‘Eert uw Vader en uw Moeder’. O stellig, Maar ook:
‘Eert uw kind’.
God zegene u beiden om uw liefde en uw eerbied,
uwe
Ida Gerhardt

Deze brief roept tal van vragen op. Waar en op welke manier had Ida een einde aan haar leven willen maken? Handelde zij impulsief of weloverwogen? Hoe concreet was haar poging en wie heeft haar in welk stadium tegenhouden? Op de meeste vragen moet ik het antwoord schuldig blijven. Ida’s aanwijzing dat de redenen voor haar wanhoop te vinden zijn in Het levend monogram, maakt het waarschijnlijk dat de belangrijkste oorzaak was gelegen in de vijandige verhouding met haar moeder en de daarmee gepaard gaande gevoelens van angst, wanhoop en eenzaamheid. Het levend monogram begint immers met gedichten over ‘de gruwelen van mijn kinderjaren’.20 De lezer wordt geconfronteerd met een moeder die haar dochtertje

in een vlaag van verstandsverbijstering dreigde te verdrinken, een moeder die ’s nachts in de kelder als een bezetene achter de ratten aanjoeg en door haar kinderen naar een gesticht werd gebracht.

Bovendien blijkt uit onderzoek naar suïcide en suïcidepogingen van adolescenten dat het belangrijkste motief is gelegen in relationele problemen met de ouders. Bij meisjes is er meestal sprake van een problematische relatie met hun moeder.21 Een onderzoek naar de kenmerken van gezinnen met een suïcidaal kind bevat een observatie die zeker lijkt op te gaan voor de vijandige houding van moeder Gerhardt tegenover haar studerende dochter: ‘alle pogingen van individuele gezinsleden om een persoonlijk doel te bereiken worden als desertie beschouwd’.22

Ida’s opmerking tegen het einde van haar brief: ‘En nu dwongen ze mij, met geweld en verwijten, wéér’, impliceert dat het haar ouders zijn geweest die ontdekten wat zij wilde doen en haar tegen hebben gehouden. Zij hadden hun dochter eerder gedwongen uit Leiden te vertrekken en nu haar hoop op bevrijding door de dood gedwarsboomd. De slotregels van de brief ‘Eert uw Vader en uw Moeder. O stellig, maar ook: Eert uw kind’ wijzen eveneens in die richting.

De verbanning uit Leiden kan, eventueel in combinatie met de dood van Leopold, zeer wel de directe aanleiding tot Ida’s poging zijn geweest. Juist nu zij een omgeving had gevonden waar zij in haar element was en kansen kreeg om zich te ontplooien, werd dit geluk haar hardhandig ontnomen. Zij raakte alles kwijt wat haar leven glans en perspectief gaf en werd overmeesterd door het gevoel dat het beter was als zij nooit was geboren, iets wat haar moeder haar meer dan eens zou hebben toegebeten.23

Na de zomervakantie herwon Ida de moed om ondanks alles verder te gaan met haar studie. Dit was voor een groot deel te danken aan haar eigen vechtlust en doorzettingsvermogen. Maar de gastvrije opvang in het huis van de familie Smit zal haar zeker hebben geholpen de draad weer op te pakken.

Door Ida’s suïcidebrief krijgt een aantal gedichten uit haar oeuvre een extra dimensie, waaronder ‘Radiobericht’ en ‘Klein grafmonument’ (uit Het levend monogram). In beide gedichten is sprake van doodsverlangen. In het eerst genoemde keert steeds de ritmische frase ‘Grave beneden de sluis’ terug, suggestieve woorden die jarenlang te horen waren als via de radio de waterstanden werden omgeroepen. De ik-figuur in dit gedicht, ‘gebannen uit liefde en huis’, verlangt naar een dood in het water, naar een definitieve thuiskomst in het groene Grave. ‘Klein grafmonument’ gaat over een jong meisje dat zichzelf heeft gedood door giftige dolle kervel en bitterzoet te eten. Volgens Marie van der Zeyde handelt het gedicht over een radeloos meisje uit de familie van Ida’s moeder en zij voorzag het van commentaar dat ook kan verwijzen naar de suïcidepoging van Ida: ‘en waarom zou het kind dat anders gedaan hebben dan omdat de volwassenen haar het leven ondragelijk hadden gemaakt?’24 Toen ‘Klein grafmonument’ verscheen was de dichteres vijftig jaar

oud. Zij wilde bewerkstelligen dat het tragische leven van het meisje niet aan de vergetelheid werd prijsgegeven: ‘tien geslachten zullen weten / hoe een kind, klein maar verbeten, / zich de dood at in het bloed.’

Verzonnen zelfdodingen

In de nazomer van 1925 vertrok Ida naar Utrecht, waar haar moeilijke jaren wachtten.25 De studie aan de nieuwe universiteit viel om allerlei redenen zwaar tegen. De belangrijkste teleurstelling was dat de colleges en tentamenstof minder literair en meer historisch gericht waren dan in Leiden. Een ander probleem was dat de studie haar niet gemakkelijk afging. Zij worstelde zich voetje voor voetje door de grote hoeveelheden tentamenstof heen en was vaak behoorlijk ziek.

Ook op het sociale vlak was de schwung eruit. Ida sloot zich niet opnieuw aan bij een vakdispuut of studentenvereniging. Het is goed mogelijk dat de toelage die zij ontving niet toereikend was, maar gezien haar weerzin tegen Utrecht zal zij ook weinig animo hebben gevoeld om toe te treden tot de universitaire gemeenschap. Toch belandde zij niet in een volslagen isolement en vond enkele goede vriendinnen. Zij raakte meteen zeer gesteld op een studiegenote die even oud was en in hetzelfde jaar zat: Cornelia de Vogel. Dankzij dagboekaantekeningen van Cornelia, die later hoogleraar in de antieke wijsbegeerte zou worden, kunnen we een goed beeld krijgen van deze vriendschap.26

Ida en Cornelia leken behoorlijk veel op elkaar.27 Ze waren allebei ernstig en zwaar op de hand. Ze hielden van lezen en schrijven, stonden vaak onder hoogspanning en hadden geregeld last van lichamelijke klachten. Ook hun familieachtergrond en schooltijd vertonen opmerkelijke overeenkomsten. Beiden hadden een inspirerende leraar klassieke talen. Zoals Ida Leopold adoreerde, zo koesterde Cornelia diepe bewondering voor B.A. van Groningen, haar docent Grieks aan het Stedelijk Gymnasium te Leeuwarden. Ook onderhielden ze allebei een moeizame relatie met hun familie. Waar Ida nooit kon beantwoorden aan de verwachtingen van haar psychisch labiele moeder, leed Cornelia onder het slechte huwelijk van haar ouders. Haar moeder was een harde en dominante vrouw, die weinig affiniteit had met haar dochter. De vader, die apotheker was, kende periodes van zware neerslachtigheid. Hij werd, evenals de moeder van Ida, enkele malen opgenomen in een psychiatrische inrichting.

In het begin was Cornelia laaiend enthousiast over haar nieuwe vriendin: ‘toen wij elkaar beter leerden kennen en altijd weer na college en tusschen de uren met elkaar liepen, pratend over de diepste dingen, alles om ons heen vergetend, toen heb ik het heerlijke gevoel gehad nu eindelijk te krijgen, wat ik steeds had verlangd’ (dagboek, 5 april 1926). Maar terwijl Cornelia vooral opging in filosofische vraagstukken en worstelde met de vraag tot welke christelijke geloofsrichting zij wilde behoren, was Ida uitgesproken literair gericht. Haar ziel en zaligheid lagen in de poëzie. Uit Cornelia’s dagboek blijkt dat dit verschil al vrij snel aanleiding gaf tot

misverstanden en wrijvingen. ‘Van mìjn kant moest Ida mij tegenvallen, van haar kant ik haar’, schreef zij in maart 1926. Ida was in haar ogen een ‘verfijnde materialist’, iemand die het esthetische van het hoogste belang vindt en een volledig onthecht leven niet mogelijk acht. Maar de vriendschap hield desondanks stand. Tijdens de zomervakantie van 1926 logeerde Ida een paar dagen bij Cornelia thuis in Leeuwarden. Kort daarna stuurde zij haar vriendin de bundel Verzen van Leopold toe. Cornelia was diep onder de indruk van deze postuum verschenen bundel. Eind september schreef zij in haar dagboek: ‘Ik las, eenige uren achter elkaar, soms geroerd tot tranen, herkennend een reeds lang beleden waarheid in hoogedele taal, soms luisterend als naar lang bekende klanken, maar soms ook opschrikkend in een niet-begrijpende ontzetting. Zoo’n rijkdom en toch zoo’n eenzaamheid!’ Kennelijk had Ida met succes enig zendingswerk verricht, want ruim een maand eerder, op 15 augustus 1926, had haar vriendin nog opgeschreven dat zij de poëzie van Leopold nooit echt goed had gelezen omdat zij zich daartoe niet in staat voelde.

Opmerkelijk is dat Ida en Cornelia er kennelijk van uitgingen dat de dichter geen natuurlijke dood was gestorven, maar zelf zijn leven had beëindigd. Het duidelijkst spreekt dit uit de volgende regels (dagboek 30 oktober 1926):

Leopold heeft het leven niet tot het einde toe kunnen dragen. Dan kàn hij het [het geloof in het evangelie] immers niet gehad hebben! En wanneer Ida, die Leopold zóó begrijpt, meent van wel, dan heeft zij het evenmin. Wanneer zij zijn laatste levens daad gerechtvaardigd acht in hoogsten zin, dan heeft zij het niet, evenmin als hij.

Waarop was dit beeld van Leopolds levenseinde gefundeerd? Er zijn geen bronnen die in die richting wijzen. Aan Dick van Halsema, die een nieuwe biografie van Leopold voorbereidt, is alleen bekend dat de dichter zich de laatste weken voor zijn dood fysiek niet in orde voelde.28 In de overlijdensadvertentie die een broer van de dichter uit naam van de familie had geplaatst, is sprake van ‘een korte ongesteldheid’. De biografie van Jalink (1963) vermeldt dat Leopold plotseling was gestorven aan de gevolgen van pleuritis.

Het is mogelijk dat we hier een vroeg voorbeeld te pakken hebben van Ida’s mythologisering van Leopold.29 Was hij in haar verbeelding een stoïsche held die vastberaden een einde had gemaakt aan zijn bestaan? Probeerde zij een verband te leggen tussen haar eigen poging tot zelfdoding en het sterven van de dichter, die omstreeks dezelfde tijd hadden plaatsgevonden? Schiep zij in de lijn van het toeval dat ze beiden op dezelfde dag jarig waren, een nieuwe magische band tussen hem en haar? De regels waarmee Leopolds postume dichtbundel wordt besloten kunnen heel goed haar fantasie hebben geprikkeld: ‘Dit zweven / tussen dood en leven / en deze pijn – O dat het nu genoeg mocht zijn.’

In Cornelia’s nalatenschap wordt een gedicht bewaard dat genoteerd is in haar handschrift en de titel ‘Sterven J.H. Leopold’ draagt. Onder het gedicht staat alleen een datum: september 1925, wat moet betekenen dat het niet lang na de dood van de dichter gemaakt is. Cornelia schreef wel eens een gedicht,30 maar omdat zij zich in 1925 nog nauwelijks had beziggehouden met Leopolds werk, vermoed ik dat ‘Sterven J.H. Leopold’ gemaakt is door Ida. Zij was vanaf haar zestiende jaar helemaal in de ban van de dichter. In het gedicht zelf zijn sporen te ontdekken die in haar richting wijzen, zoals het twee maal voorkomen van een woord dat met het voorvoegsel on- begint (‘ononderbroken’ en ‘onontwijd’). In haar gepubliceerde verzen komen ‘on-woorden’ relatief vaak voor. Een ander signaal is het woord ‘mantel’ (regel 4), een woord dat voor Ida sterk met Leopold was verbonden. Zo schreef zij over Leopolds vertaling van de kwatrijnen van Omar Khayyam: ‘Wat een mantel is, hoe men de uitverkorene in zijn mantel bergt – het is bij Khayyam.’31 Waarschijnlijk heeft Ida haar versregels over de dood van de geliefde leermeester aan Cornelia laten lezen en heeft deze ze vervolgens overgeschreven en opgeborgen tussen haar papieren.

Het gedicht, waarin de stervende dichter sprekend wordt opgevoerd, luidt als volgt:

Als mijn veronderstelling klopt, dan is dit Leopoldvers het oudste gedicht van Ida dat bewaard is gebleven.

Ida publiceerde een aantal gedichten die over Leopold gaan of reminiscenties aan zijn poëzie bevatten. In haar nalatenschap bevindt zich een Leopold-editie (Verzen en Fragmenten, Van Oorschot 1951) waarin zij op een schutblad een gedicht heeft neergeschreven dat zij nooit publiceerde. De raadgever die hier aan het woord is, moet wel, gezien het boek waarin de tekst werd neergeschreven, Leopold zijn. Hij richt zich tot een pupil, of meer concreet, tot de jonge Ida zelf:

Ook de laatste regel, een advies om zwijgzaam te zijn over je talent, wijst in de richting van Leopold. Ooit had hij Ida enkele nuttige schrijversadviezen gegeven zoals: ‘ga nooit over je eigen werk zitten praten – de bronnen zijn dan gauw verzand.’32

Er zijn meer voorbeelden van kunstenaars van wie Ida ten onrechte meende dat ze suïcide hadden gepleegd. In de Tweede Wereldoorlog, toen zij les gaf aan het Kamper Lyceum, had zij een collega die lid was van de nsb. Deze leraar schreef rapporten aan het ministerie over de houding van zijn collega’s tegenover het Duitse gezag.33 Hij meldde dat Ida een aanzienlijke bedreiging vormde voor ‘de nieuwe orde’ en deed verslag van haar vermeende politieke gezindheid, joodse sympathieën en subversieve gedrag. Zo bestond hij het op te merken dat zij uit Caesar vooral die passages behandelde die de Germanen in een kwaad daglicht stellen. Ook citeerde hij uitspraken van haar waaruit een anti-Duitse gezindheid zou blijken, bijvoorbeeld: ‘Ik kan niet meer existeeren. Alle fijne geesten maken er een eind aan, zooals Menno ter Braak, Marsman, du Perron. Alle cultuur is nu weg.’ Als dit citaat correct is, heeft Ida behoorlijk overdreven, want maar één van de genoemde auteurs bracht zichzelf om het leven: Menno ter Braak (Marsman stierf toen het schip waarop hij wilde vluchten werd getorpedeerd in het Kanaal; Du Perron overleed aan een hartaanval).

In 1949 publiceerde Ida Kwatrijnen in opdracht. Deze bundel bevat een kwatrijn over de kunstschilder Floris Verster, waar Ida de volgende noot bij plaatste: ‘Verster zag in 1926 zijn huis en tuin in Groenoord […] door de gemeente Leiden gevorderd, voor een doel dat nooit verwezenlijkt is. Kort voor de onteigening […] heeft Verster in de vijver van Groenoord de dood gezocht.’ Toen uitgeefster Mea Verwey deze regels onder ogen kreeg, tikte ze de dichteres lichtjes spottend op de vingers:

Onlangs kregen wij bezoek van Mr. Feltkamp […] die overal zijn cursussen over beeldende kunst houdt. Hij woont in het huis van Verster met zijn gezin. Een vriendin had hem uw kwatrijn over Groenoord toegezonden, en de goede man begreep er niets van. Ik heb hem de aantekening laten lezen en hem uitleg gegeven. Hij vond, evenals ik, de veronderstelling dat Verster zelf een eind aan zijn leven zou hebben gemaakt, onzinnig, aangezien het bruggetje, waarover men op het eilandje kwam, doorgebroken was. Dus, Dr Ida, als je herdrukt, laat dat kwatrijn er dan liever uit.34

Dankzij de suïcidebrief uit 1977 kunnen we beter begrijpen waarom Ida zo geoccupeerd was met zelfdoding en waarom zij haar fantasie op dit gebied wel eens de vrije loop gaf Zij was, misschien meer onbewust dan bewust, op zoek naar medekunstenaars die, in werkelijkheid of in haar verbeelding, net zo wanhopig waren geweest als zij zelf Met deze gelijkgestemden kon zij zich, over de grenzen van de dood heen, spiritueel verbonden voelen.

Dankzij de brief krijgen we ook een beter idee van de intensiteit van de paniek die Ida had overmeesterd toen zij de eerste klas van het gymnasium moest overdoen. Thuis had zij haar slechte schoolprestaties maandenlang angstvallig verzwegen en toen zij in de zomer van 1918 het eindrapport in handen had (drie onvoldoendes waarvan ééntje voor Latijn), durfde zij haar ouders niet onder ogen te komen.35 Zij deinsde niet alleen terug voor de donderpreek die haar onherroepelijk te wachten zou staan. Zwaar op de hand als zij was, geloofde ze stellig dat ze het gymnasium moest verlaten en dat voor haar toekomst alles verloren was. Volslagen radeloos verstopte ze zich dichtbij school in een molen. ‘Zodra ik gemalen koren ruik, zie ik alle détails. Zelfs het muisje dat in een hoek z’n snoetje zat te poetsen en dat zo argeloos was en zo mooi om te zien’, schreef ze meer dan vijftig jaar na dato.36

Deze benarde ervaring heeft Ida verwerkt in twee gedichten. Het ene, dat zich bevindt in haar nalatenschap en nooit werd gepubliceerd, dateert uit 1969 en heet ‘Tweespraak’. De molen is er getransformeerd tot een loods. Het radeloze kind krijgt van een kat wat zij zo node mist: moederwarmte en het gevoel dat je met al je gebreken, net als de poezenkinderen die nog niet kunnen kijken, toch mag leven en bescherming krijgt:

Het gepubliceerde gedicht heet ‘Biografisch II’ en maakt deel uit van de bundel Vijf vuurstenen. Het is suggestiever: er wordt niet gerept over slechte schoolprestaties of een verlangen naar levenslust en moederlijke genegenheid. Hier spreekt een kind dat klem zit en angstig de confrontatie uitstelt met de machtige tegenstanders, die het dreigen te vermalen. De paniek moet verstikkend zijn geweest: in elke strofe wordt benadrukt dat het om een zaak van leven of dood ging. Vrij rechtstreeks, bijvoorbeeld in het herhaalde ‘tussen stenen te pletter geplet’. Of indirect, zoals in de derde strofe waar wordt gezinspeeld op een mogelijkheid tot zelfdoding: ‘en overdwars lag het touw’:

De drie laatste regels geven een goede impressie van het leven van Ida Gerhardt. Zij voelde zich vaak bedreigd of het mikpunt van anderen. Maar als een soldaat heeft zij zich altijd verweerd tegen haar vijanden, hoe reëel of imaginair die ook waren. Zij bleef fier overeind dankzij het sterkste wapen dat zij bezat: het woord.

 

Dit artikel, dat materiaal omvat uit mijn Gerhardt-biografie in wording, kon mede tot stand komen dankzij subsidie, mij verleend door het Nederlands Letterenfonds. Graag betuig ik mijn dank aan deze subsidiegever en aan de erven Gerhardt, Ben Hosman en Ad ten Bosch.

Bibliografie

Ida Gerhardt, Verzamelde gedichten (Amsterdam 201014).

Courage!, Brieven van Ida Gerhardt, bezorgd door Ben Hosman en Mieke Koenen (Amsterdam 2005).

Secundaire literatuur

Mieke van den Berg & Dirk Idzinga, Trots en in zichzelf besloten. Ida Gerhardt. Afkomst en eerste deel van haar leven (Kampen 2005)

J. de Bruijn & G. Puchinger (red.), C.J. de Vogel Getuigenis van Gods genade. Autobiografie 1905-1929 (Hilversum 2002).

N.L. Farberow, ‘De rol van het gezin bij zelfdoding’, in: Wolters, Diekstra & Kienhorst, p. 115-122.

J.D.F. van Halsema, ‘“Als nadert een ontmoeten”. J.H. Leopold bij Ida Gerhardt’, in: Nederlandse Letterkunde 7.3 (2002), p. 207-223.

L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, vol. 6.1, (’s Gravenhage 1975).

C.W.M. Kienhorst & M.I. Broese van Groenou, ‘Jongeren en zelfdoding’, in: Wolters, Diekstra & Kienhorst, p. 11-16.

Mieke Koenen, Stralend in gestrenge samenhang. Ida Gerhardt en de klassieke oudheid (Groningen 2002).

P.M. Luykx, Cornelia de Vogel. Leven en bekering (Hilversum 2004).

Anneke Reitsma, ‘Leopold en Ida Gerhardt’, in: Roodkoper 11.3 (2006), p. 30-35.

Hans Werkman, Uren uit het leven van Ida Gerhardt (Baarn 1997).

W.H.G. Wolters, R.F.W. Diekstra & C.W.M. Kienhorst (red.), Suïcidaal gedrag bij kinderen en adolescenten (Baarn 1987).

M.H. van der Zeyde, De hand van de dichter. Over Ida Gerhardt (Amsterdam 1974).

M.H. van der Zeyde, De wereld van het vers. Over het werk van Ida Gerhardt (Amsterdam 1985).

Ronald Bos
Camus’ huis revisited

La maison devant le monde n’est pas une maison où l’on s’amuse mais une maison où l’on est heureux (Camus, Carnets I).

Sommige lezers was het misschien al opgevallen: door een redactioneel misverstand ontbrak bij mijn artikel Op zoek naar het verloren licht in de vorige Parelduiker een foto van het ‘huis tegenover de wereld’ in Algiers, waar Albert Camus in 1937 van tijd tot tijd logeerde bij zijn vriendinnen Marguerite, Jeanne en Christiane. Hij was na de scheiding van zijn aan de heroïne verslaafde echtgenote Simone Hié op zoek naar een plek om te wonen en wat rust. Veel rust vond Camus er niet – ‘Lorsqu’ on en sort c’est pour s’enfermer’ schreef hij in zijn Carnets – en hij hield zijn appartement aan in de rue de Michelet. Maar het huis tegenover de wereld was wel een broedplaats waar veel van zijn latere werken hun oorsprong vonden.

Uit het manuscript van De gelukkige dood, dat de 24-jarige Camus er schreef: ‘Door zo te leven tegenover de wereld, zijn gewicht te voelen, elke dag zijn gezicht te zien oplichten en weer uitdoven om de volgende dag opnieuw zijn jeugd op te branden, waren de vier bewoners van het huis zich bewust van een aanwezigheid die tegelijk hun rechter en hun rechtvaardiging was.’

Tot slot: de foto van begraafplaats El Kettar op pagina 49 van het vorige nummer is niet door mij genomen, het betreft een ansichtkaart uit de jaren dertig.

Jan Paul Hinrichs
Vertaling of plagiaat in Odessa?

Publiekelijk inhakken op vertalers was vooral in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw een geliefde bezigheid onder slavisten. Ook buitenstaanders smulden van de strijd tussen Revianen en Timmerianen die veel ingezonden persstukken opleverde. Zo moest Marko Fondse regelmatig belhamels die zich aan de oude Timmer vergrepen tot de orde roepen. Vertalers leden niet gering onder de strijd: levenslange vijandschappen ontstonden om een paar regeltjes in de krant. Of dat het allemaal waard was? Vertalen is handwerk waarbij het vergeeflijk is als een enkele keer iets mis gaat. Anders wordt het als vertalers op de stoel van auteurs gaan zitten: dan maken ze zichzelf vogelvrij.

Dit had ook geen nieuws mogen worden: dat eind februari 2012 de Amsterdamse Irina Grivnina me het manuscript van haar Russische vertaling van mijn boek De mythe van Odessa stuurde. Ik liet Grivnina weten dat de hele tekst grondig moest worden gecorrigeerd en dat ik die wilde zien voor er gedrukt werd. Kort daarna bleek dat de vertaling al bij Optimum in Odessa lag. De hoofdredacteur van deze in Odessica gespecialiseerde uitgeverij, Aleksandr Taubensjlak, was bereid de productie te stoppen. Vol moreel gezag verklaarde hij op 2 maart 2012: ‘Een schrijver is de baas van zijn eigen boek. Absoluut, zolang we niet van u de vertaling ontvangen, gaan wij niet over tot opmaak. Helaas had Irina, toen ze de tekst gaf, gezegd dat u alleen enkele kleine opmerkingen had.’ Ik slaakte een zucht van verlichting. Grivnina kreeg een kopie van deze briefen 196 punten van commentaar op de inleiding en het eerste hoofdstuk. Maar ik kreeg geen antwoord en stopte mijn nakijkwerk.

Grivnina, die zelf het initiatief voor deze uitgave had genomen en het contact met Optimum had gelegd, zat evenwel niet stil. Nadat ze de uitgever in Odessa had wijsgemaakt dat ik ‘alleen enkele kleine opmerkingen’ had gehad, liet ze een bevriende slavist een brief schrijven – kennelijk aan het Letterenfonds dat de vertaling subsidieerde – om haar tegen verwachte kritiek in te dekken en mij bij voorbaat verdacht te maken. Pas veel later kreeg ik deze brief onder ogen. We zullen het briefgeheim van deze slavist niet schenden, maar ik kan niet nalaten te melden dat hij zijn aangifte, waarin hij de gepikeerde vertaalster als erudiet en mij als ondeskundig, simplistisch, aartsconservatief en onhebbelijk afschildert, onder meer onderbouwt met de voor iemand die mij nauwelijks kent verrassende mededeling dat ik zelden of nooit in Rusland zou zijn geweest. Ook zou ik niet in staat zijn een Oekraïense vertaling van eigen werk te beoordelen. Zelf kende hij vijfentwintig talen.

Twee maanden hoorde ik niets van Grivnina of Taubensjlak. Wel stuurde deze me via email gelukwensen ter gelegenheid van de Dag van de Arbeid en de Dag van de Overwinning. Niet echt te goeder trouw: kaartjes sturen maar zwijgen over een boek dat, zo bleek kort daarop, al lang verschenen was. Half mei berichtte Taubensjlak namelijk dat het boek bij het Letterenfonds was aangekomen en dat Grivnina het subsidiegeld had ontvangen. Het was al weken uit. Kennelijk had Grivnina bedongen dat de centjes binnen moesten zijn voor ik bericht kreeg: geen slapende honden wakker ma-

ken! Taubensjlaks belofte was in ieder geval niets waard geweest: de twee hadden het achter mijn rug op een akkoordje gegooid. Voor het opsturen van exemplaren van mijn eigen boek wilde hij wel eerst geld van mij zien. Maar misschien viel de vertaling mee?

Het Letterenfonds stuurde me een exemplaar toe. Het boek bevat een sympathieke inleiding van de hoogleraar Aleksandr Dorosjenko volgens wie ik best als de Jood Jankel Chinrik in Odessa kon wonen: ‘Als hij met zo’n achternaam was geboren en woonde in Odessa, had niemand aan zijn afkomst uit Odessa getwijfeld. Ook wij hadden onze Hollanders, om maar te zwijgen van Joden. Jankel Chinrik is Odessiet van afstamming. Hij zit in Holland en hij wordt gekweld door nostalgie. En als hij hier had gezeten, had hij van Hollandse taferelen gedroomd.’ Maar wat bleek verder? Grivnina had inderdaad nog wat van mijn, door haar slavist als onzinnig afgeschilderde kritiekpunten in de eerste hoofdstukken verwerkt maar ook veel dingen laten zitten, zelfs fouten in Russische citaten. Het belangrijkste probleem was gebleven: de vertaalster had eigenmachtig zinnen en zinsdelen weggelaten en dingen erbij verzonnen, waardoor ook feitelijke onjuistheden in de tekst waren geslopen. Haar eigen mening dook vooral op binnen een politieke context. Van mijn alinea-indeling was weinig overgebleven. Maar alleen al een drievoudig verkeerd gespelde auteursnaam maakt dit boek tot een schandaalvertaling: in plaats van ‘Chinrichs’ (op z’n Russisch) heet ik op omslag en titelpagina inderdaad ‘Chinrik’ en in de verantwoording is sprake van ‘Jan Pal Chiggins’.

Ik liet het er niet bij zitten en stuurde naar kranten en nieuwssites in Odessa een Russischtalige verklaring waarin ik me distantieerde van dit boek. Mij bekende medewerkers van het Literaire Museum in Odessa, het Paustovski Museum en de Internationale Club der Odessieten (VKO)

kregen een afschrift. Op 21 mei 2012 verscheen de brief op de nieuwssite van Odessit.ua en een dag later op mijn blog. Een aangepaste brief kwam op 30 mei op de nieuwssites van Odessit.ua, Odessa Daily en Odessa Post en op 6 juni nog een keer op die van Porto-Franko. Odessa Daily publiceerde ook een verklaring van Taubensjlak, waarin hij discreet liet weten dat Grivnina 2700 euro subsidie van het Letterenfonds had ontvangen en twee keer een drukproef had gehad. Eenzelfde verklaring stond op de site van The Odessa Ukraine Times. Een redacteur vroeg me nog of ik echt de schrijver van mijn brief was: in Odessa hield men van brieven schrijven onder andermans naam! De schrijver Valeri Smirnov drukte mijn brief op 30 mei af op zijn blog en omschreef Optimum uit eigen ervaring als een bende oliedomme oplichters (wat zou ik graag een foto zien van hun kantoortje op ul. Spiridonovskaja 9). Opvallend was dat de sites mijn naam steeds juist spelden maar dat Taubensjlak onverstoorbaar doorging mij ‘Chinrik’ te noemen. In Odessa is men dol op mystificaties: het lijkt haast alsof ze daar echt hun eigen Chinrik hebben en dat er dus geen sprake is van een vertaling maar van plagiaat.

Een exemplaar van het boek heb ik niet meer van ‘mijn uitgever’ ontvangen. Grivnina liet nog één keer van zich horen: triomfantelijk stuurde ze, alsof ze me schaakmat zette, de brief van haar slavist (met zijn instemming of was het een nepbrief?). Een ding moet ik haar nageven: ze wist raad met het Nederlandse subsidiesysteem. Zelf had ik zitten slapen. Ik had het vertaalwerk van Grivnina niet bekeken voordat ik met haar in zee ging. Anders was me opgevallen dat ze De aanslag van Harry Mulisch vertaalde als Rasplata, wat niet aanslag maar afrekening betekent. Vergeeflijk? Harry kan het niet meer zeggen. Achteraf is het een wonder dat ik Grivnina nog van een eigen draai in de vertaling van mijn boektitel heb afgehouden, al kon ze het niet laten ‘haar titel’ Mythisch Odessa nog op te voeren in de verantwoording. Trouwens, ze kan ook geestig zijn: Het Oog in ’t Zeil-Stedenreeks vertaalt ze als Blik in de ziel van de steden-reeks. Maar welke Oekraïense bibliograaf kan hier iets mee?

Ik had nog meer geblunderd: dat ik vertrouwde op het erewoord van een schimmige uitgever in Odessa die ik niet persoonlijk kende. Was ik niet een fervent lezer van Oekraïense internetkranten vol berichten over groteske corruptie en wetteloosheid? Had ik Babels verhalen over gesjoemel in Odessa niet gelezen? Ik tuimelde met open ogen in ‘de mythe van Odessa’ die ik zelf had beschreven. Dat de weg daarheen dit keer via Amsterdam en Nederlands belastinggeld liep, blijft wel onwennig. Maar het hoort ook bij Odessa dat zaken ineens een totaal onverwachte en onbegrijpelijke wending ten goede kunnen nemen. Daarover hopelijk later meer, maar de conclusie is al positief: dankzij de tandem Grivnina-Taubensjlak heb ik mijn eigen onderwerp weer beter leren kennen.

Laagwater
Hein Aalders
Slauerhoffs dubbelganger

In De Parelduiker 2012/1 noemde ik een aantal voorbeelden waaruit bleek dat Slauerhoff zich het werk van de Franse poète maudit Tristan Corbière eigen had gemaakt. Hij had gedichten van hem vertaald en gedichten op hem geschreven. Hij had een stuk over hem gepubliceerd waar de vonken van afspatten en dat door vriend en vijand werd gelezen als een eigen poëtica, een pleidooi voor eigen werk. Maar er is nog een tekst van Slauerhoff waarin de Bretonse dichter ten tonele wordt gevoerd. Waarschijnlijk omdat hij daarin in vermomming verschijnt, is nooit de link met Corbière gelegd, maar de tekenen spreken voor zich.

Het verhaal in kwestie heet ‘Een dubbele vergissing’. Het verscheen met vier tekeningen van Eppo Doeve op 21 april 1934 in De Groene Amsterdammer, elf jaar na zijn bezoek aan Morlaix en Roscoff, Corbières geboorte- en woonplaats. Rijkelijk laat dus. Gebundeld verscheen het pas na zijn dood in het Verzameld werk onder de titel ‘Verspreide verhalen’. Veel later vond men een brief van Slauerhoff waaruit bleek dat hij een aantal verhalen, waaronder ‘Een dubbele vergissing’, wilde bundelen onder de titel Verwonderd saam te zijn. Dat kwam er dus niet meer van. In 1987 bezorgde tekstverzorger K. Lekkerkerker die bundel en gaf, zoals alleen hij dat kon, minutieus verslag van de tekstgeschiedenis.

Er zijn geen handschriften of drukproeven van dit verhaal gevonden. Goed mogelijk dat Slauerhoff een oud verhaal uit de la heeft getrokken. Het feit dat hij drie andere verhalen in De Groene publiceerde, maar ook in dezelfde jaren verhalen in Groot Nederland en Forum, zegt waarschijnlijk wel iets over de (mindere) literaire waarde die hij eraan toekende; De Groene was geen literair blad.

‘Een dubbele vergissing’ handelt over een ‘ongewone verschijning’, een magere, bleke, gebogen lopende en deemoedige jongeman, die tijdens een hete zomer uit een andere tijd plotseling in een Europese badplaats opduikt. ‘Had een duistere drang naar de zee hem regelrecht uit de bossen […] naar zee gedreven?’ Hij zoekt een slaapplaats maar bij elk pension wordt hij geweigerd. Ten slotte vindt hij toch een plek in pension Miramar. Daar trekt de schuwe arme sloeber tijdens de maaltijden de aandacht van Miss Jackson, een aan lager wal geraakte gezelschapsdame, die zich nogal eens in de liefde heeft vergist. Haar toenaderingspogingen zijn vruchteloos, tot zij een keer zijn kamer binnendringt en in plaats

van één twee jonge mannen ziet, die sprekend op elkaar lijken. ‘Was zij gek geworden? Zag zij dubbel? De jongeling zat aan de tafel met papieren, maar hij lag tegelijk op ’t bed en hij sprong op van tafel en deed alsof hij onder ’t bed wilde gaan liggen, maar die op ’t bed hield hem tegen.’ Het blijkt dat ze om geld te sparen met z’n tweeën een eenpersoonskamer hebben gehuurd en om de beurt de maaltijd gebruiken. Ze lijken toch ‘als tweelingbroers’ op elkaar.

Het verhaal is geen wonder van intrige. Maar hier interesseert ons de overeenkomsten tussen de hoofdpersoon en Corbière.

Plaats van handeling is de Europese badplaats Rosoll. Lekkerkerker schrijft in de verantwoording van Verwonderd saam te zijn dat die naam verzonnen is. Dat klopt, maar de overeenkomst met de Bretonse bad- en havenplaats Roscoff, waar Corbière lange tijd woonde, is wel opmerkelijk. Slauerhoff liet de c (van Corbière) weg en verving de dubbele ff (van zijn eigen achternaam) door een dubbele ll (van Leeuwarden?). ‘De zomer was zo heet’ begint het verhaal. Net zo heet als die augustusmaand toen Slauerhoff er was, in 1923: ‘Het is een heete Zondagmorgen’ begon hij zijn ‘Journal’ van 12 augustus toen. En toen ook signaleerde hij de Engelsen die overdag als zebra’s de stranden bevolkten en ’s avonds als kaketoes. In dit verhaal is het ‘de mindere man in gestreepte strandbroek en pullover’ die verwijst naar de bekende Bretonse blauwwit gestreepte trui. Ook Corbière, die door zijn provocerende optreden niet bepaald geliefd was bij de burgerij van Roscoff, verbleef er vaak in pensions, bijvoorbeeld in Le Gad, waar hij at met Parijse kunstenaars die vakantie vierden aan de kust. Ten slotte is er het dubbel-gangersmotief – in dit verhaal wel wat slordig aangezet en dik opgelegd. De een geeft zich uit voor de ander, twee figuren die op elkaar lijken, als tweelingbroers. Maar behalve een duidelijke verwijzing naar Joseph Conrads verhaal ‘The Secret Sharer’, waarin het dubbelgangersmotief op meesterlijke wijze wordt uitgebeeld, bevat ‘Een dubbele vergissing’ een meer verstopte verwijzing naar de verwantschap tussen Slauerhoff en Corbière. Zij die zich tot het gilde van de verdoemde dichters rekenen, zien elkaar als broeders. Zo ook Slauerhoff, die rondvertelde dat hij een reïncarnatie van deze Franse dichter was, en ook een broederziel. In dit verhaal zijn ze ‘als tweelingbroers’, ‘dubbelgangers’.

‘Een dubbele vergissing’ is een zorgvuldig bedekte poging van Slauerhoff Tristan Corbière een moderne dubbelganger te verlenen, die, al was het maar door de auteursnaam boven het verhaal, direct naar hem verwees.

Marlies van der Riet
Een Surrealist in Den Haag
Leven en werk van Monny de Boully

marlies van der riet (1961) woont in Den Haag en is tentoonstellingsmaker en historicus. Via Marc en Judith van Bilderbeek, kleinkinderen van Monny de Boully, raakte zij geïnteresseerd in diens Haagse periode.

In 1935 verhuisde een surrealistische schrijver naar Den Haag. Eerder maakte hij in Parijs deel uit van de groep die André Breton inspireerde tot diens Tweede Surrealistisch Manifest. In de Haagse Reinkenstraat betrok hij een bovenwoning kort nadat hij in Londen was getrouwd met een Haagse pianiste. Monny de Boully, nom de plume van de Serviër Salomon Bully, een man die Europa als zijn tweede huis beschouwde, zou de komende jaren in Den Haag wonen. Wekelijks, zo niet dagelijks schreef hij zijn vrienden. Een deel van die brieven werd in 1991 uitgegeven.1 Zijn naam is niet geheel onbekend, maar zijn werk leek in de herinnering weggezakt.2 Nimmer werd er aandacht besteed aan zijn Nederlandse periode.3 Aan de hand van een selectie uit zijn correspondentie, herinneringen en foto’s, is na te gaan hoe de Europeaan Monny de Boully deze voor Europa zo roerige jaren vanuit Den Haag observeerde, waarom hij naar Nederland kwam en waarom hij vertrok. Maar eerst: wie was Monny de Boully?

Salomon Bully werd op 27 september 1904 geboren in Belgrado. Zijn vader, een joodse Servische zakenman, had zijn Roemeense vrouw leren kennen via een ontmoeting met haar broer, tijdens een zakenreis naar Birmingham. Salomon was voorbestemd het zakenimperium van zijn vader over te nemen, of anders diplomaat of arts te worden, zoals andere familieleden van vaders kant. Monny’s opvoeding was Europees; thuis werd, naast Servisch, Frans, Engels en Duits gesproken. De familie las de belangrijkste tijdschriften uit Frankrijk, Engeland en Duitsland. Monny kreeg een klassieke opleiding met Latijn, Grieks en filosofie en was geïnteresseerd in oud-Servisch. Hij moet een nieuwsgierige en fantasierijke jongen zijn geweest, toen hij beginjaren twintig kennismaakte met de geschriften van de Europese avant-garde. Zijn eerste gids en leermeester op dit gebied was Douchan Matitch (of DuÅ¡an Matić), een Servische socialist, dichter, schrijver en vertaler. Matić had filosofie gestudeerd in Parijs en gebruikte Bergsons tijdsbegrip voor de analyse van Prousts werk. Hij voltooide zijn studie in Belgrado, werkte daar als docent en ontmoette begin jaren twintig Salomon Bully.4 Via Matić debuteerde Salomon in

1923 als de dichter Monny de Boully in Hypnos, een tijdschrift gewijd aan ‘intuïtieve kunst’, opgericht door de dichter, schrijver en journalist Rade Drainac. Monny’s eerste leermeesters, de socialisten en Servisch nationalisten Drainac en Matić, waren beiden als jonge studenten-vrijheidsstrijders tijdens de Eerste Wereldoorlog in Frankrijk terechtgekomen en hadden daar hun opleiding vervolgd.5

Actie en revolte

‘Monny trachtte rondzwervende woorden te vangen,’ zo typeert later zijn tweede vrouw diens eerste Servo-Kroatische gedichten.6 Met een introductie van Matić gaat Monny in 1925 naar Parijs, waar hij kennismaakt met een groep surrealisten, onder wie André Breton die een jaar eerder zijn surrealistisch manifest publiceerde. Monny ontmoet hem in café Cyrano aan de Place Blanche in Montmartre. In datzelfde jaar verschijnt in het tijdschrift La Révolution surréaliste, onder redactie van Breton, een texte automatique van Monny de Boully:

Enrouler les rails autour de son bras clos comme la sphère des éventails célestes, ceux que je ferais brûler si j’étais inquisiteur, montre-bracelet mordue par une minute venimeuse. Beaucoup plus lentement, bloc inouï, autome hystéro-épileptique donné à première aventure, à celle qui n’osa demander la baque noire, prote-malheur vivant. Je lui lancerai une boule flamboyante, …7

Voor hetzelfde nummer vertaalt hij in de rubriek ‘Dromen’ een Servisch stuk met de titel ‘Le Vampier’, gesigneerd F.N.8 Het leven in Parijs leert hij kennen via Louis Aragon, die bezig is aan zijn Le Paysan de Paris. Maar de volgende jaren zal hij vooral doorbrengen in Belgrado waar hij rechten studeert.

Vanaf 1928 is Parijs de thuisbasis van Monny de Boully. Hij betrekt een hotel aan de rue Royer-Collard in het Quartier Latin en verhuist later naar de rue Delambre in Montparnasse. Hij hernieuwt de kennismaking met de surrealistische groep. Die is in de jaren daarvoor politiek militanter geworden en sympathiseert meer en meer met de communisten, wat Monny afschrikt. Geboren in de hoofdstad van Servië, inmiddels Joegoslavië, had hij genoeg dappere mannen meegemaakt om te weten wat de prijs van dergelijk revolutionair gedrag was.9 Ook niet blij is hij met het dwingender geworden leiderschap van Breton. In deze tijd ontmoet hij landgenoot en beeldend kunstenaar Dida de Mayo – evenals Monny een zoon van sefardische joden – die net van Wenen naar Parijs is gekomen om daar als kostuumontwerper voor films en musicals te werken. In Mayo en de Russisch-Armeense schrijver Arthur Adamov, en vooral in de Roemeense dichter Claude Sernet vindt Monny vrienden voor het leven.10 Onder redactie van Adamov en Sernet verschijnt in juni 1928 het nieuwe tijdschrift Discontinue; internationaler, meer geïnspireerd op dada en meer dan de andere surrealistische tijdschriften gericht op beeld en woord. In het eerste nummer is werk opgenomen van de schrijvers Adamov, Sernet,

De Boully en Fondane, maar ook van Dida de Mayo en de schilders Georges Malkine en Victor Brauner en van de fotograaf Man Ray. In de vijfde aflevering van Discontinue publiceert Monny zijn gedicht ‘L’Aorte des fantômes’.11

In hetzelfde jaar maakt Monny kennis met iemand die van eminent belang voor hem wordt: de Nederlandse avonturier, publicist en surrealistisch schrijver Hendrik Cramer.12 Cramer was een jaar eerder vanuit New York naar Parijs gekomen en bewoonde, net gescheiden, samen met zijn nieuwe liefde Véra Milanova een appartement in de rue de Ridder. Cramer en Vera voerden een open en gastvrij huis en organiseerden vegetarische etentjes waarbij Cramer, wars van alles wat burgerlijk was, zijn gasten aanspoorde ‘om de rijkelui hun overtollig bezit afhandig te maken’13 Cramer, indertijd kapitein bij de Grenadiers en Jagers, was in 1911 anoniem gedebuteerd met de poëziebundel Op zee. In 1919 had hij ontslag genomen uit het leger en was met vrouw en kinderen verhuisd naar de Verenigde Staten vanwaar hij werkte als correspondent voor de Nieuwe Rotterdamsche Courant. In die tijd verschijnen zijn gedichten in De Gids en ook, vertaald, in The Plowshare. Volstrekt ongeschikt voor een geregeld gezinsleven en vaste baan vindt hij pas na de scheiding

zijn weg als organisator en dichter.14 In Parijs wordt Cramer een van de initiatiefnemers van een nieuw tijdschrift: Le Grand Jeu. De eerste plannen voor het tijdschrift ontstaan in een atelier in de rue de Rohan. Hier werkt de Tsjechische schilder Josef Sima en zijn Jean Arp en Max Ernst geziene gasten. Hier ook ontmoet Cramer collega-schrijvers als Georges Ribemont-Dessaignes, René Daumal, Roger Gilbert-Lecomte, Artür Harfaux, Roger Vaillant, Maurice Henry en André Roland de Renéville. Het is een bont en internationaal gezelschap van schrijvers, beeldend kunstenaars en fotografen, dadaïsten, surrealisten en een enkele symbolist. In september 1928 verschijnt het eerste nummer van Le Grand Jeu. Het voorwoord is van Roger Gilbert-Lecomte, en is mede ondertekend door Cramer, Daumal, Harfaux, Pierre Minet, De Renéville, Sima en Vaillant: ‘Kunst, literatuur zijn voor ons niet meer dan middelen van onderzoek, d.w.z. aktie, revolte, ondervindingen en experimenten die alle inzichten en zekerheden omver werpen.’15 In dit eerste nummer van Le Grand Jeu verschijnt ook Cramers verhaal ‘In een mosselschelp’, in de vertaling van Monny de Boully.16

Het contact tussen de twee groepen jonge surrealisten is gelegd. Voor het tweede nummer van Le Grand Jeu gaan de initiatiefnemers een samenwerking aan met Discontinue. In het voorjaar van 1929 verschijnt Le Grand Jeu ii met twee bijdragen van Monny de Boully: het gedicht ‘Au pied du Mur’ – opgedragen aan schrijver en etnograaf Michel Leiris – en de tekst ‘La Genese des monstres’. Andere bijdragen aan dit nummer zijn van, onder anderen, Roger Vitrac, Ribemont-Dessaignes en Cramer. Monny vertaalt voor dit nummer Cramers ‘Moeder en zoon’, ‘De vosmens’ en ‘De verschijning’.

In hetzelfde voorjaar, op 11 maart 1929, bespreken Parijse surrealisten, vertegenwoordigers en medewerkers van de tijdschriften Le Grand Jeu, Distances, L’esprit en La lutte des classes de mogelijkheden tot samenwerking. De vergadering eindigt in een conflict: André Breton en Aragon verwijten de leden van Le Grand Jeu dat zij geen stelling nemen voor of tegen het politieoptreden bij een studentenconflict op de École Normale Superieure, waar zowel Gilbert-Lecomte als Vaillant studeerde. Ribemont-Dessaignes verlaat de vergadering. Er zou niets aan de hand zijn geweest als het incident later niet breed uitgemeten werd in het Belgische tijdschrift Variété, waarin het in retrospectief zelfs ‘een proces’ werd genoemd, en als Breton in dat jaar zijn tweede surrealistisch manifest niet had gebruikt voor een polemische stellingname.17 Het incident werd het begin van het einde voor Le Grand Jeu en van de samenwerking tussen surrealisten en minder militante gelijkgezinden zoals Monny de Boully. Het incident en de uitsluiting uit de surrealistische vriendengroep grijpen hem zeer aan.18 Als Monny later het jaar 1928 beschrijft, heeft hij het over een kennismaking met een wereld die geheel anders was dan de zijne – een wereld van opium, heroïne en andere drugs – maar vooral over de vele en inspirerende gesprekken die hij met zijn vrienden voerde, en over de vriendschap met de twintig jaar oudere Cramer. Beiden kwamen ‘intuïtief naar Parijs’, zoals Monny het later

noemt, en raakten betrokken bij Le Grand Jeu. Ze vinden elkaar in praktische zaken, zoals hun afkeer van opiaten die ze als verspilling van tijd en geld beschouwen. Maar meer nog is er herkenning op intellectueel gebied.19 Hun leven speelt zich af in en om cafés in Montmartre, die dag en nacht open zijn: Le Dôme, Le Select en La Coupole, waar ze gegrepen worden door hun gesprekken met Roger Gilbert-Lecomte en diens vernieuwende ideeën – vaak geïnspireerd door oosterse filosofieën en beïnvloed door opiaten.

Veel van het gekrakeel tussen de verschillende surrealistische groepen maakt Monny van een afstand mee. Hij raakt verwijderd van zijn vrienden. In 1930 is hij in Belgrado. Zomer 1931 beproeft hij zijn geluk als roulettespeler in Nice. Tussendoor vertaalt hij twee van Cramers verhalen voor Les Cahiers du Sud.20 In 1932, terug in Parijs, gaat hij samenwonen met de Engelse Lilly Wallace en ziet hij met lede ogen aan hoe de surrealisten door hevige meningsverschillen uit elkaar drijven.

Monny, verwoed reiziger, gaat in 1933 op pad met de immer rusteloze Cramer. In het voorjaar gaan ze naar Nederland.21 Cramer bezoekt daar waarschijnlijk zijn eerste vrouw Miep Heiligers en hun twee kinderen. Mogelijk tijdens deze reis ontmoet Monny de Haagse Willy Lampe – sinds twee jaar weduwe van de pianohandelaar Lion Mossel.22 Zij is net als Miep pianiste. In Parijs is Monny datzelfde voorjaar nog getuige van meerdere ‘performances’ in La Coupole, waar Antonin Artaud dagelijks tegen middernacht voordraagt wat hij die dag aan zijn roman Héliogabale heeft geschreven.23 Eind 1933 vertrekt René Daumal naar Amerika als begeleider van de Indische danser Uday Shankar. Le Grande Jeu is dan als groep ook fysiek uit elkaar.24

Monny de Boully en Willy Lampe trouwen op 20 november 1934 in Londen. Terug in Nederland trekt Monny bij Willy in. De Servische Rimbaud, zoals zijn stiefzoon hem later zal noemen, woont vanaf dat moment op een bovenwoning in de Haagse Reinkenstraat no. 12.25

Een nieuw leven

Hij is blij met het cadeau van zijn vriend Balthus.26 ‘Ik heb Balthus uitgebreid geschreven; zijn mooie tekening (in mahonie lijst, achter glas, perkamentkleurig passe-partout) hangt al op een ereplaats op het stuk muur tegenover mijn secretaire-boekenkast,’ meldt Monny in een van zijn eerste Haagse brieven aan zijn beste vriend Claude Sernet.27 Zie het zo, zegt hij: ‘Een Portugese jood uit Servië, die Parijs gewend is, trouwt met een “arische” Hollandse en verkiest zich te vestigen, op 32 jarige leeftijd, in Nederland!’28 Op dat moment heeft Den Haag bijna een half miljoen inwoners. De stad kent een redelijk welvarende bevolking en voor Nederlandse begrippen een relatief bloeiend cultureel leven, zelfs tijdens de crisisjaren.29 De internationaal georiënteerde stad heeft een gemêleerde populatie dankzij de vestiging van talloze diplomatieke diensten en het Vredespaleis en, niet te vergeten, Scheveningen dat vooral bij Duitsers populair is.

Monny en zijn vrouw wonen tussen Scheveningen en de binnenstad, op de hoek van een winkelstraat in een van de rustige laat-negentiende-eeuwse wijken. Balthus’ tekening hangt dan al aan de muur, maar Monny’s boeken zijn er nog niet, pas eind januari zullen ze arriveren. ‘Je kunt je voorstellen hoe blij ik ben om binnenkort mijn boeken hier te hebben! Zo zal de laatste leegte worden opgevuld. Het gaat niet om “bibliofilie” (een zeer waardevolle passie in mijn ogen, trouwens) maar om een soort organische noodzaak; des te meer dwingend omdat heel mijn leven, sinds mijn huwelijk, naar binnen is gekeerd, in de volle betekenis van deze uitdrukking.’30 Monny constateert dat aan zijn rusteloze leven van de afgelopen decennia een eind is gekomen. Maar of hij de consequenties daarvan overziet? ‘Het is echt zwaar om je zo dicht bij de verbanning aan de Germaanse oceaan in de winter te voelen,’ schrijft hij na ruim twee maanden in Den Haag: ‘De hele opzet van het bestaan in Nederland is me vreemd (fremd) “buiten mij”: ik slaag er niet in deel te nemen aan de drama’s die ontstaan of verdwijnen om mij heen. En dat dondert mij soms in één van die bodemloze afgronden die eenieder als een gapend gat met zich meedraagt… Het Duitse taaltje dat de mensen spreken, het gesloten “karakter” (want hij blijft dicht, de linnenkast!), hun gebruiken en gewoontes (men spreekt zachtjes in de cafés!), de bouw van de gezichten en de huizen… en nog gisteren, toen ik op de Koningin Emmakade liep, terwijl die befaamde wind die de wieken van de molens doet draaien me gek maakte (ik liep alleen, want mijn vrouw bereidt dezer dagen het programma voor van een concert met ballet dat op 11 maart zal plaats vinden) sprak ik tot mezelf “Deze kleine stad is veel te groot voor mij! Ik word dik! Als mijn geest maar niet verdikt!”’31 Maar, zo realiseert hij zich, dit alles valt in het niet bij het oneindige geluk dat hij beleeft met zijn vrouw.

Eind 1935 bericht Monny opgetogen over de terugkeer van Cramer naar Europa: ‘Goed nieuws hier: de Kapitein komt uit Québec in Rotterdam op 10 december. Hij logeert waarschijnlijk een dag of twee bij mij alvorens zijn weg te vervolgen in Savoie.’32 De rusteloze Cramer bezoekt op doorreis naar Frankrijk zijn eerste vrouw en hun twee kinderen in Nederland. Hun periode bij Le Grand Jeu en Cahiers du Sud doet Monny denken aan de gedichten die hij eens schreef en nu ook in Den Haag heeft hij zich weer aan het schrijven van poëzie gezet. Maar het wil niet vlotten. Het bezoek van Le Capitaine brengt hem op een nieuw idee: ‘Kijk, ik heb me uiteindelijk gerealiseerd dat mijn “oude manier” van werken me vreemd is geworden en dat ik moest ophouden met “het monster tegen de haren in te strijken”. In één innerlijke sprong ben ik over aarzelingen en scrupules heen gesprongen en ben ik – zo goed en zo kwaad als het kon – in media res – “mijn nieuwe leven begonnen”. Het is een gedicht: Accueil au Capitaine. Het is een levend visioen.’33 Later beschrijft Monny hoe hij op dit idee kwam terwijl hij op de Rotterdamse kade op Cramer wachtte.34 Zo begint het gedicht ‘Verwelkoming van de Kapitein’:

Gelukkig heeft Monny weer inspiratie. 1936 begint dus goed en brengt nog meer veranderingen: Willy en Monny gaan verhuizen. Hun nieuwe, ruime appartement ligt aan de Groot Hertoginnelaan 208, hoek Suezkade, op een steenworp afstand van hun eerste huis. Die verhuizing brengt letterlijk meer lucht: ‘Voor het huis waarin ik woon, zijn de bomen heel groot en zeer groen. Er staan ook banken om op te gaan zitten langs het klassieke kanaal en er liggen boten aangemeerd, er zijn meeuwen ’s avonds en eenden in grote families. Mijn vrouw en ik hebben beiden geconstateerd dat de koppen van de mensen die hier voorbij lopen minder vermoeiend zijn dan elders. Dat is vast een optisch bedrog – maar in ieder geval een goed teken van ons gevoelsklimaat.’36 Monny ziet het leven weer lichter. Het werk en de aanstaande publicatie van zijn gedicht doen hem goed. Zijn ouders bezoeken

die zomer Den Haag, hij bezoekt zijn vrienden in Parijs en Belgrado, en Cramer in Dieppe – en thuisgekomen hoort hij het grote nieuws: Willy verwacht een kind!

Het moet een totale verrassing zijn geweest. Willy, die ruim tien jaar ouder is, eerder getrouwd maar kinderloos gebleven, is op haar 45ste zwanger. Monny is opgetogen, maar ziet er tegelijkertijd tegenop; hij kan niet veel hebben, die winter. Komt het door het vele bezoek? ‘Al een paar dagen heb ik de pest in dat ik je niet kan schrijven. Mijn huis wordt maar niet leger – vrienden van Willy – allemaal net aangekomen “Odysseusen”, van heel ver gekomen, Tanger, Hollywood, enz. het soort mensen (charmant trouwens en met een goede “uitstraling”) weet je, nogal teleurstellend door het altijd fortissimo [uiten] van hun gemoedstoestanden, van die mensen die veel lucht verplaatsen en die beslag op je leggen.’37 Aan zijn werk kan het niet liggen, zijn gedicht over de kapitein wordt goed ontvangen. Cramer is er blij mee. Monny wordt gevraagd om een bijdrage voor het tijdschrift Yggdrasill.38 En het voorstel van Willy’s familie om Accueil au capitaine uit te geven inspireert hem des temeer.39 Toch dreigen er donkere wolken aan de horizon. Dat blijkt uit de nieuwjaarsbrief van zijn vriend de dichter en diplomaat Oscar Milosz:40 ‘Ik dank u, geliefde Dichter, voor het toezenden van uw mooie gedicht vol mysterie en passie [“Accueil”]. – Het afschuwelijke Europa zal ons nog eens wat laten zien in 1937! Gelukkig Nieuwjaar, toch maar!’41

In maart wordt dochter Henriette geboren, ‘une adorable fillette aux jeux bleus’.42 Monny kan zijn geluk niet op. Hij maakt een gedicht voor Willy, ‘L’Ombre

blanche’, dat in mei 1937 in Parijs als deel van de nieuwe serie G.L.M. in gelimiteerde oplage van tweehonderd exemplaren verschijnt; mooi geïllustreerde, typografisch uiterst verzorgde uitgaven.43 Al in april denkt hij hardop over de uitgave van een vergelijkbare serie in het Nederlands, met een oranje omslag en onder de titel ‘Les Temps Meilleurs’, geïnspireerd op de uitgaven van G.L.M.

In de zomer van 1937 geniet Monny van ‘een overvloed van licht. Ik breng mijn dagen door op de grote pier in Scheveningen, volop in de zon. Je zit daar als op de brug van een immens schip dat klaar ligt om de zee op te varen. De vuile koppen van de burgers zijn eindelijk afgevlakt, weer goedgemaakt, iedereen is transparant, ik zie slechts de zee, alleen die hoor ik als ik mijn lectuur in de steek laat… want ik neem boeken mee.’44 Monny werkt, denkt aan meer publicaties en illustraties, en bezoekt zijn vrienden in Parijs. Dat najaar verschijnt Hendrik Cramers ‘Contes Haïtiens’ in Les Cahiers du Sud in vertaling van Monny. Een gezang van Cramer is opgedragen aan Monny.45

Toch wringt het in Den Haag, en Monny beseft het. Hij mist zijn vrienden steeds meer. Maar dat niet alleen, het is, schrijft hij, niet die ‘“maffia” van Montparnasse’, het is het verlangen naar dat ‘“milieu” waarvan de eenheid puur spiritueel is en die niets “locaals” heeft’.46 Juist in deze tijd maakt dat milieu het hem moeilijk: Europa verandert. Monny realiseert zich dat des temeer nu hij niet meer alleen is. Dochter Henriette, die ze ‘Boutzy’ noemen, is een belangrijk deel van zijn leven: ‘Ik moet, ik moet absoluut volhouden. Nu ben ik niet meer alleen, ik heb mijn vrouw en mijn dochtertje (O Nestyka, het is een aanbiddelijk kind, een echt

droomprinsesje) en ik ben hun het grootste deel van mijn krachten schuldig.’47 Misschien wel voor het eerst in zijn leven is hij op zoek naar een baan. Al die jaren heeft hij op kosten van zijn vader geleefd, elke maand arriveert er een cheque.48 Ook nu is het zijn vader die te hulp schiet: ‘Sinds de komst van de consul Militchitch, doe ik mijn uiterste best om een post als persattaché te krijgen. Enfin, je begrijpt, dat alles gaat niet zonder kruiwagens en duizend moeilijkheden. Mijn vader schreef me dat de vice-minister hem heeft gezegd: “Dat gaat niet zo gemakkelijk, wat uw zoon zou willen”, – maar hij heeft beloofd om te doen wat in zijn vermogen ligt om, indien nodig, mij een plaats als correspondent te bezorgen bij het bureau Avala. We moeten afwachten. Morgen, zondag, breng ik de hele dag door met Militchitch. Behalve hem en Dr Léon Paschal49 zie ik niemand.’ De nieuwe consul van Joegoslavië, Josef Sibe Miličič,50 acht Monny een van de meest waardevolle Servische dichters en hij beschouwt hem als een geestverwant. Toch verlopen hun ontmoetingen moeizaam, ondanks ‘onze goede wil, mijn ontworteling, mijn verloren contact met de literaire zaken en mensen van het land die ons onbewust vermoeien. Servisch spreken met een intellectueel vermoeit mij ook. Ik ben het niet meer gewoon.’51

De gebeurtenissen in Europa hangen als een donkere wolk boven Monny’s hoofd. In 1938 wordt het steeds duidelijker wat er gaat gebeuren: ‘Heel Joegoslavië is in alle staten. […] Hitler ante portas.’52 Een maand eerder, op 13 maart 1938, heeft Hitler Oostenrijk geannexeerd. Monny reist datzelfde voorjaar naar zijn familie in Belgrado. Verontrust maar ook trots en geamuseerd schrijft hij vrienden in Parijs over zijn oom Hugo’s reactie op het Duitse verzoek om een niet-joodverklaring. Hugo ‘heeft onlangs van een grote Duitse firma, het geschreven aanbod gekregen met het voorstel om de gehele vertegenwoordiging ervan voor Joegoslavië, in het voorkomende geval, te accepteren. De circulaire van de firma telde ongeveer zestien pagina’s en besloot met de zin: “We hopen dat u ariër bent!” Oom Hugo is een verbluffende kerel! Hij liet bij de eerste de beste fotograaf een collage maken waarop het hoofd van een geheel blote baby, van voren en liggend genomen, vervangen was door het hoofd van oom Hugo zelf, zoals men dat kent, snor, pince-nez, kaalheid, zijn eigen portret, dus! De baby was een jongen die goed in elkaar zat, zoals men zegt; de fotograaf heeft misschien de moeite genomen om het geslacht een beetje bij te werken, in de lengterichting. “Of ik van het arisch ras ben, dat weet ik helaas niet. Hierbij mijn foto. Ze laat me zien zoals ik op de wereld ben gekomen, ongeveer vierenzestig jaar geleden. Ondertussen hebben de Joden me een stukje van de pik afgesneden, maar als door een wonder heb ik nooit last gehad van die verminking, mijn pik heeft me altijd enthousiast gediend tot aan de dag waarop mij de eer te beurt viel op uw vriendelijke briefte antwoorden. De bezitter van een zo vanaf de geboorte gewichtige pik zal zeker de belangen van uw Huis doen opbloeien. Alvorens af te sluiten overvalt mij een vaag gevoel van spijt. De frankering van dit antwoord zal me vier dinar aan postzegels kosten, de prijs van acht kleine en

heerlijke gebraden worstjes…’ Het antwoord van oom Hugo, geheel op deze toon gezet, heeft zeker een mooi effect gehad op de geadresseerden. Geen enkele reactie, dat spreekt vanzelf, van hun kant.’53

Monny constateert in dezelfde brief dat er in Joegoslavië ‘geen schaduw van sympathie is voor nazi-Duitsland, noch bij de Serviërs, noch bij de Kroaten noch bij de Slovenen’. En ‘afgezien daarvan, ondanks de buitengewone groei van het urbanisme en de handel, is er sinds drie jaar niets wezenlijk veranderd. De zaken van mijn papa gaan redelijk goed, wat mij in staat zal stellen, hoop ik, om mijn leven in Den Haag weer op te pakken, zonder me voor een werk als loonslaaf te hoeven inspannen. De berichten van Willy en Boutzy zijn uitstekend, tot mijn grote vreugde.’54

Terug in Den Haag nemen Willy en Monny een flink besluit: ze verhuizen naar Parijs. Monny gaat vooruit en neemt in augustus 1938 zijn intrek in avenue Tourville no. 16. Hun meubels in Den Haag worden opgeslagen en op 29 september vertrekt ook Willy.55 Een dag later, op 30 september, wordt in München het verdrag getekend waarbij Tsjecho-Slowakije de provincie Sudetenland afstaat aan Nazi-Duitsland. Frankrijk, Engeland en de Verenigde Staten zijn akkoord gegaan in een uiterste poging Hitlers ‘annexatiehonger’ te stillen. ‘le malheur des Tchèques, les pauvres’, schrijft Monny vanuit Parijs aan zijn vriend Sernet.’56

Heimwee naar Parijs

Nu Monny niet langer vanuit Den Haag schrijft, zijn de daaropvolgende gebeurtenissen slechts fragmentarisch te reconstrueren, onder andere aan de hand van schaarse briefcitaten. Voor zijn vrouw is het moeilijk wennen in Parijs, schrijft hij op 19 september aan Sernet, maar hij verwacht dat ‘het hart zal zegevieren’.57 In oktober is Willy alweer terug in Den Haag, maar ze bezoekt Monny de maanden daarop regelmatig in Parijs. Monny viert Willy’s verjaardag op 30 december in Den Haag. Tegelijk probeert hij zijn papieren in orde te maken, wat niet eenvoudig blijkt. Consul Miličič schiet te hulp en verlengt Monny’s Servische paspoort een jaar – tot eind 1939. Dat jaar pendelt Monny tussen Den Haag en Parijs, terwijl de sfeer in Europa steeds grimmiger wordt. Op 15 maart valt Hitler Tsjecho-Slowakije binnen en op 23 augustus Polen. Op 3 september 1939 verklaren Engeland en Frankrijk de oorlog aan Duitsland. Monny duikt onder in Parijs.58

In Parijs hervat Monny zijn bezoeken aan La Coupole, het ‘Babylon’ waar hij zich zo thuis voelt. Hij ontmoet er Paulette Lanzmann. Paulette, geboren Grobermann, is al geruime tijd gescheiden van de vader van haar drie kinderen. ‘Ik zie nog altijd Monny voor me zoals hij de eerste keer voor mij verscheen, met de verleidelijkheid van zijn vijfendertig jaar, dat was in café La Coupole, aan het eind van de herfst van 1939: de jonge en mooie man die voor me stond, bracht me in de ban van zijn taalgebruik, terwijl ik tegelijkertijd de buitengewone aantrekkingskracht onderging van zijn blik.’59 Uit haar relaas blijkt dat ze vanaf die ontmoeting zowat onafscheidelijk zijn.

Als joden zijn Monny en Paulette midden in Parijs zo goed als vogelvrij. Tijdens de oorlogsjaren zijn ze aangewezen op hun inventiviteit. Soms duiken ze onder, of gaan ze, voorzien van valse persoonsbewijzen, met veel bravoure de straat op. De toelage van Monny’s vader stopt. Monny verdient de kost als boekhandelaar; dankzij zijn enorme kennis weet hij in die barre tijden nog bibliofiele uitgaven aan de man te brengen. Inventief is hij ook na de oorlog. Zijn stiefzoon, de journalist en documentairemaker Claude Lanzmann, getuigt van schrijfseances, en vertelt dat Monny een handel opzette in ‘originele’ gedichten. Monny laat Paul Éluard, Aragon, Jean Cocteau, Francis Ponge en andere dichters hun belangrijkste gedichten in handschrift herschrijven; iedereen had geld nodig.60 In de jaren vijftig beginnen Monny en Paulette een handel in kunst en antiquiteiten – hun kraam op de Marché aux Puces wordt een groot succes.

Schrijven zal Monny niet meer doen, hoewel hij zijn vrouw keer op keer bezweert de pen weer op te zullen nemen. Misschien is het te ingewikkeld; het verlies waar hij door de oorlog mee te maken kreeg is te groot. Monny’s ouders en andere familieleden in Servië hebben de oorlog niet overleefd. Zijn beste vriend Hendrik Cramer is, pas getrouwd, het Franse verzet in gegaan, en, evenals zijn vrouw, opgepakt en in het concentratiekamp Neuengamme omgekomen. Ook René Daumal en Roger Gilbert-Lecomte hebben de oorlog niet overleefd. De laatste is gestorven

aan de gevolgen van alcohol- en drugsgebruik. De strijdbare schrijver-consul Miličič is als partizaan in Italië gevangengenomen en verdween. Monny, de man die zich eens zo thuis voelde te midden van zijn surrealistische vrienden, onafhankelijke denkers, is zijn makkers kwijt. Wat blijft was zijn surrealistische brille, zoals Lanzmann later getuigt: ‘De geest van het surrealisme die in hem huisde en aan het licht trad zodra hij begon te vertellen, zijn weergaloze beheersing van tien talen, en zijn Frans dat van een rijkdom was zoals alleen vreemdelingen die zich eigen maken, brachten bij ons beurtelings angst en vrolijkheid teweeg, vreugde en spanning.61 Wat blijft is ook de vriendschap met zijn Roemeense geestverwant ‘Nesty’ (Claude Sernet). Dankzij hun zaterdagse salons onderhouden Paulette en Monny het contact met schrijvers en kunstenaars.62 Monny’s leven met Paulette wordt al snel gedeeld door haar kinderen Jacques, Eveline en Claude, voor wie Monny als een vader is. Cineast Lanzmann denkt met grote genegenheid aan hem terug: ‘De sublieme welsprekendheid van Monny, zijn brille, zijn verve, de geest van het surrealisme die zijn woorden en zijn verhouding tot anderen structureerde, zijn onbegrensde ruimhartigheid tegenover ons, die even onbegrensd was als zijn liefde voor mijn moeder. Want dat wij opeens kwamen aanzetten in dat tweekamerflatje in de rue Alexandre Cabanel propvol schilderijen, boeken, kostbare voorwerpen, dat had hij kunnen beleven als het onverdraaglijk binnendringen van een verleden waaraan hij part noch deel had, een zware belasting waardoor hem van het ene mo-




ment op het andere een verantwoordelijkheid werd opgedrongen die anderen misschien niet op zich hadden willen nemen…’63

De vraag is of Monny eind 1939 een andere beslissing had kunnen nemen. Hij had heimwee naar Parijs, dat maken zijn brieven duidelijk. Hij had heimwee naar de tijd waarin hij een productief schrijver was, naar het intellectuele debat en ongetwijfeld ook naar de dynamiek van de grote stad en de chaos van het surrealistische milieu. Ondanks zijn levendige verbeeldingskracht, zijn beeldend schrijven en non-conformisme was Monny allerminst wereldvreemd. Zijn brieven uit Den Haag getuigen van een schrijnende realiteitszin. Zijn joodse achtergrond en het gegeven dat hij als Europeaan was opgegroeid tegen de achtergrond van het Servische nationalisme, moeten ervoor gezorgd hebben dat hij zijn kansen goed heeft overwogen. Voor de keuze gesteld tussen een min of meer ‘illegaal’ leven in de kleine stad Den Haag, waar hij nauwelijks aansluiting had gevonden, en een leven in de relatieve anonimiteit van de metropool Parijs, te midden van vrienden en geestverwanten, is het logisch dat hij voor het laatste koos. Hoewel de taal voor Monny geen probleem was – hij sprak zijn talen vloeiend en had een natuurlijk talent en omgangsvormen om mensen voor zich in te nemen – hebben heimwee, een slechter wordend huwelijk en het vooruitzicht van verlopen identiteitspapieren hem ongetwijfeld doen besluiten de wijk te nemen naar Parijs. De ontmoeting met

Paulette maakte dat zijn beslissing goed uitpakte; samen bezaten ze de kracht en mentaliteit om de oorlog door te komen. Ongeschonden ging dat niet. Tegen het einde van de oorlog zou Monny nog twee gedichten schrijven. ‘Message personnel’, een cri de coeur over de oorlogsverschrikkingen in Joegoslavië, verscheen in een clandestien tijdschrift.64 In 1945 schreef hij zijn laatste gedicht, ‘Au-delà de la mémoire’, opgedragen aan Paulette.65

Epiloog

‘Mijn beste Nesty’, schrijft Monny veel later, ‘ons verblijf in Den Haag loopt ten einde. Misschien gaan we nog drie of vier dagen in Amsterdam doorbrengen, vooral om het Rijksmuseum te bezoeken.’66 Na bijna dertig jaar lijkt er niets veranderd. Monny legt aan zijn vriend Sernet getuigenis af van zijn geloof in kunst: ‘Door dit goed dat kostbaarder is dan mijn eigen gang op aarde, krijg ik het gevoel de genezing te verdienen en verdiend te hebben, als die al niet staat te gebeuren, het schandaal van ons lot van onafscheidelijke vrienden die constant gescheiden zijn (of bedreigd met scheiding) weer samenhangend kan worden, aanvaardbaar, […] laat, beste Nesty, je van ganser harte omhelzen.’ En: ‘Al ben ik lichamelijk niet dichtbij je, geloof me als ik zeg dat ik in de geest je geen seconde verlaat.’ Zeven maanden la-

ter, op 4 april 1968, terwijl hij aan de arm van Paulette de Champs Élysées oversteekt, krijgt Monny een hartaanval en sterft.67 Drie weken eerder is zijn vriend Sernet overleden.68

De Koninklijke Bibliotheek bezit een exemplaar van Accueil au Capitaine met daarin een handgeschreven opdracht: ‘À la Bibliothèque Royale des Pays-Bas/hommage de l’Auteur/ La Haye, le 23 m. 1937’.69 Het gedicht is pas ver na Monny’s dood vertaald, en daarmee het enige werk van hem beschikbaar in het Nederlands. De laatste strofen van ‘Verwelkoming van de Kapitein’ luiden als volgt:70

En Salomon van Babylon ondervroeg: ‘Hoe het verborgen brood te kiezen tussen het zaad van de toekomstige oogsten?’
En de Kapitein antwoordde: ‘Dat kan niet geleerd worden, mijn kind; dat kan nooit verloren gaan. Heel het leven ligt in de betekenis van de tekenen, en elk teken ligt in de nacht van het oog dat ziet. Eén enkele blik en je lot wordt verhelderd:
Maar als je langer kijkt
wordt alles troebel
want de betekenis van elk teken is altijd dubbel.’71

Met dank aan Jettica Monny de Boully, Marc en Judith van Bilderbeek en Ariane Pikaar (vertaling Franse teksten).

Jan Paul Hinrichs
Franse paters vallen voor Etty Hillesum

Sinds de publicatie van Het verstoorde leven in 1981 is Etty Hillesum (1914-1943) nooit meer uit het nieuws geweest. Haar nagelaten dagboeken leenden zich van meet af aan voor theologische verhandelingen en spirituele literatuur. Het Franse taalgebied produceert op dit gebied een stapel boeken die nauwelijks tot Nederland doordringt, zelfs niet tot de Koninklijke Bibliotheek. Een uitzondering is het boek van de Brusselse jezuïet Paul Lebeau (niet te verwarren met de Vlaamse romanschrijver met die naam) dat vertaald is als Etty Hillesum: een spirituele zoektocht: Amsterdam 1941-Auschwitz 1943 (1999). In de inleiding memoreert Lebeau een voor dit genre karakteristieke oorlogservaring volgens welke hij ‘net als Etty’ bij het zien van een jonge Duitse soldaat van zijn leeftijd zou hebben gedacht: ‘Onder dat uniform schuilt een mens. En die mens zou een vriend kunnen zijn.’

De hoogbejaarde Lebeau heeft de Franse receptie van Hillesums werk onderwerp gemaakt van een artikel in de dikke bundel Spirituality in the writings of Etty Hillesum: Proceedings of the Etty Hillesum conference at Ghent University, November 2008 (red. Klaas A.D. Smelik e.a.) die in 2010 in een deftige reeks bij Brill uitkwam. Sinds de eerste vertaling van haar geschriften uit 1985 is Hillesum volgens Lebeau voor het Franse publiek uitgegroeid tot ‘one of the most emblematic figures of a spirituality for our time’. Zonder namen van auteurs te noemen wijst Lebeau op artikelen over Hillesum in gezaghebbende tijdschriften en op zeven theaterproducties waarvoor haar werk de inspiratie leverde. Hoe dat te verklaren? Volgens Lebeau is het Franse publiek vooral gevoelig voor ‘spirituele zoektochten’ en reacties op ‘het Cartesiaanse intellectualisme’. Op beide punten biedt haar werk volgens hem veel aanknopingspunten. Een ander aspect van Hillesums actualiteit vindt Lebeau in ‘her consciousness ana her experience of the bodily foundation of the experience of the self, the other and the world’ (het cursief en het Engels zijn van Lebeau). Zo komen we dan vanzelf bij haar ‘intens vrouwelijke’ relatie met de handlezende therapeut en damesclanleider Julius Spier terecht. Maat het is toch vooral de religieuze sensibiliteit, de relatie tot God, die Hillesums denkwereld volgens Lebeau ‘typisch voor ons tijdperk’ maakt. Wat hier de Franse connectie is, wordt niet duidelijk. Lebeau vraagt zich ook niet af of et een relatie bestaat tussen haar populariteit en de publieke belangstelling voor de shoah in Frankrijk.

De spirituele Etty Hillesum-cultus die in Nederland al in 1982 door de onvermoeibare schrijfster van ingezonden brieven Henriette Boas aan de kaak werd gesteld, lijkt in Frankrijk nu pas op stoom te komen. Lange tijd moest de Franse lezer het doen met de vertaalde verkorte edities waarmee zij oorspronkelijk in Nederland was gelanceerd. Maar in 2008 verscheen bij uitgeverij Seuil in vertaling van Philip Noble de monumentale dundrukeditie van de complete dagboeken, inclusief het uitvoerige notenapparaat: Les écrits d’Etty Hillesum: Journaux et lettres 1941-1943. Voor zover ik weet is zij, na het Engels, hiermee alleen in het Frans integraal beschikbaar. In het kielzog van deze uitgave verschenen in de jaren 2010 en 2011 zes Franse boeken over Hillesum: een productie die onder onze auteurs in Frankrijk misschien alleen Spinoza overtreft. Traktaten van katholieke snit domineren deze markt. Haar geschriften lijken dan ook de broodnodige stofte leveren voor de stelling dat God ook na Auschwitz nog in leven is.

Uit het Canadese Montréal komt het boek van de dominicaan Yves Bériault, Etty Hillesum: témoin de Dieu dans l’abîme du mal (uitg. Médiaspaul, 2010) dat een bescheiden doel lijkt te hebben: Etty introduceren op basis

van haar levensverhaal en werk. Haar godsbeeld staat hier centraal. De overige vijf boeken zijn in Parijs uitgegeven. De witte pater, ex-missionaris en onvermoeibare religieuze publicist Armand Duval komt met Etty Hillesum: quand souffle l’Esprit: essai (uitg. François-Xavier de Guibert, 2010). In dit boek poogt hij in haar leven iets terug te vinden ‘van de geheime daden van God in het hart van een mens’. De romanschrijfster Cécilia Dutter blijft in haar boek Etty Hillesum, une voix dans la nuit (uitg. Robert Laffont, 2010) meer met de voeten op de grond dan de paters. Ze schildert Hillesum vooral af als vrouw, als feministe avant-la-lettre en kiest voor een persoonlijke identificatie waarin zij figureert als tijdgenote: ‘Ik las niet, ze praatte met me.’ Ingmar Granstedt, auteur van De cendres et d’amour. Portrait d’Etty Hillesum: Amsterdam, Westerbork, Auschwitz (uitg. Lethielleux, 2011), analyseert weer vooral haar godsbeeld en geeft haar een plaats onder de grote mystici. Maar ook voor Hillesums relatie met Spier trekt ze ruim zestig pagina’s uit.

De theologe Marie-Hélène du Parc Locmaria, auteur van ‘Tant souffrir et tant aimer’ selon Etty Hillesum (uitg. Salvator, 2011), gaat het verst. Ze ziet Etty Hillesum als een heilige trooster en martelares, iemand die ‘ons kan helpen het lijden te begrijpen en er een betekenis in te zien die ons op geen enkele wijze belet gelukkig te zijn’. Volgens de auteur getuigt haar werk van een ‘bijbelse wijsheid’ en ze vergelijkt haar met Jezus, ‘want ze kiest er vrijwillig voor het lot van de anderen te delen terwijl ze kon vluchten.’

Genoemde vijf boeken kenmerken zich door een vaagheid van genre: een mengsel van biografie, lange citaten, identificatie met Etty Hillesum en theologisch of spiritueel traktaat. De lezer krijgt het gevoel steeds hetzelfde boek te lezen. Persoonlijke noten zoals een bezoek aan het graf van Spier bij Bériault of informatie over een joodse grootmoeder bij Dutter scherpen het betoog niet aan. Een duidelijker genre lijkt Olympia Alberti te hebben gekozen, want zij noemt haar boek L’amour dans l’âme, le journal disparu d’Etty Hillesum (uitg. Presses de la Renaissance, 2011) een roman. Alberti, auteur van tientallen romans, essays en dichtbundels bij de betere uitgevers, laat Etty’s verdwenen dagboek beginnen op 9 augustus 1942, de dag dat Edith Stein in Auschwitz werd vergast. We zien haar pendelen tussen Westerbork en Amsterdam, veel Rilke lezen en zelfs Marina Tsvetajeva die het echte dagboek niet noemt. Alberti doorspekt haar tekst met talrijke citaten uit Etty’s werk, maar laat deze praktijk vrijwel vallen als ze in Auschwitz is aangekomen en nog enkele weken te leven heeft: de periode waarover we feitelijk niets weten. Troost vindt Etty in Alberti’s boek vooral bij de bomen in Auschwitz. In haar laatste nacht droomt ze van Edith Stein die ze in Westerbork had gezien en voert met haar een gesprek over God, liefde en de dood dat twintig pagina’s beslaat. Ze neuriet het Requiem van Mozart als ze vervuld van dankbaarheid voor God richting de gaskamer gaat.

De Etty Hillesum-cultus gaat in Frankrijk onverdroten verder. Zo kondigt uitgeverij Seuil voor mei 2012 het boek La profondeur de l’intime: le détachement chez Maître Eckhart van Éric Mangin aan, waarin voor de oude meester parallellen worden gezocht bij moderne denkers, ‘tels que Thérèse de Lisieux, Etty Hillesum, Camus, etc.’ Zou een dergelijke vergelijking, met alle vanzelfsprekendheid die er in besloten ligt, ook in Nederland voor Etty nog mogelijk zijn?

Laagwater
Louis Houët
De weduwe van B. Traven

Booming business was de Latijns-Amerikaanse literatuur in de jaren zeventig van de vorige eeuw: Márquez, Fuentes, Mario Vargas Llosa, Alejo Carpentier, Octavio Paz, Adolfo Bioy Casares, Julio Cortázar, Jorge Luis Borges, een meer dan uitgebreide reeks vond toentertijd zijn weg naar Nederlandse uitgevers en vertalers. Het revolutionaire elan van dat continent paste goed bij de ‘avontuurlijke’ geest die toen in West-Europa rondwaarde. De geheimzinnige B. Traven werd ook tot die bent van Latijns-Amerikaanse schrijvers gerekend. De identiteit van deze vermoedelijke Duitser stond niet vast; diverse artikelen in kranten en tijdschriften werden aan hem gewijd, zonder afdoend antwoord.

Als hij ter sprake kwam, werd nogal eens abusievelijk de voornaam Ben gebruikt. Onjuist. B. Traven wilde geen voornaam, hij wilde geen identiteit.

Het raadsel is nog steeds niet helemaal opgelost, getuige het artikel ‘Utopie in de jungle. Zoektocht naar de geheimzinnige B. Traven’ van Martin Smit in de vorige Parelduiker. We lijken wel steeds dichter bij de oplossing te komen. Dat het Ret Marut geweest zou zijn is steeds waarschijnlijker. Temeer daar zijn weduwe, señora Elena Luján, na zijn dood in 1969, zoals Smit schrijft, bekend maakte dat het om die Duitse revolutionair ging. Kennelijk mocht zij dat pas na zijn overlijden zeggen.

Tegen mij beweerde zij in 1977 iets anders. Ik was bij haar op bezoek in Mexico-Stad voor een reeks radioprogramma’s over de Latijns-Amerikaanse letterkunde. Zij ontving mij in een smaakvol ingerichte kamer die vol stond met de boeken van haar man, in vele talen. Alle uitgaven, ook vertalingen, stonden in boekenkasten gerangschikt.

Natuurlijk vroeg ik haar naar de identiteit van haar man. Tot mijn verbazing zei ze dat ze die niet kende! Uiterst curieus voor een echtgenote. Ze twijfelde er soms aan of hij zelf wel wist wie hij was. Zijn uiterst Duits-degelijke manier om niet van een persoon met voor- en achternaam afhankelijk te zijn, was zelfs tegenover haar gelukt; het had hem, dacht zij, in zo’n intense mate beziggehouden, dat hij ook zelf het spoor bijster was geraakt. Misschien had Elena Luján de moed opgegeven en zich in zekere zin solidair verklaard met haar man door het ook niet meer te weten.

Hun huwelijks- en gezinsleven was nogal verrassend en zeker niet saai te noemen.

B. Traven verdween soms voor een langere periode, zonder zijn vrouw vooraf daarover in te lichten. Achteraf kreeg zij soms te horen waar hij had uitgehangen.

Eén keer kwam hij na zo’n verdwijntruc terug en stonk verschrikkelijk. Als uitleg kreeg zij te horen dat hij met de Franse surrealist en theatermaker Antonin Artaud op bezoek was geweest bij een Mexicaanse indianenstam: de Taharumara’s. Van Artaud was bekend dat hij zich nooit of nauwelijks waste. Zijn hoorspel Pour en finir avec le jugement de dieu uit 1947 is voor een groot deel gebaseerd op het verblijf bij die indianen. De auteur kreeg last van Franse censuur, het spel mocht niet worden uitgezonden, hoewel het in opdracht van de radio was gemaakt met beroemde acteurs en actrices als Roger Blin, Maria Casarès en Paule Thévenin. Artaud speelde zelf ook mee. De kro zond het uit in 1978, in de oorspronkelijke taal, eerder dan de later tot inzicht gekomen Radio France.

Tegen het einde van mijn bezoek verraste Elena Luján mij met een boekje dat haar zeer dierbaar was, een sprookje voor kinderen, een indiaans scheppingsverhaal hertaald in het Engels: The Creation of the Sun and the Moon (New York 1958) met illustraties van Alberto Beitrán. De uitgave was nog voorbereid door B. Traven, die op 26 maart 1969 is gestorven. Deze hertaling en vrije bewerking is misschien niet zijn bekendste werk, maar volgens Elena Luján behoort het wel tot een van zijn mooiste.

Ze heeft gelijk.

Mario Molegraaf
‘Hij is een heerlijk, een prachtig mens’
De vriendschap tussen Hans Warren en Jac. P. Thijsse

mario molegraaf (1960) werkt aan een biografie van Hans Warren. In De Parelduiker schrijft hij geregeld over vergeten dichters.

Wat was dat toch met Jan Wolkers en Hans Warren? Ze hebben van dezelfde vrouw gehouden, Maria de Roo. Maar ze deelden ook een voorliefde voor Jac. P. Thijsse (1865-1945). In De Parelduiker (2008/4) hebben Ronny Boogaart en Eric de Rooy al over Maria de Roo geschreven: ‘de muze van Hans Warren en Jan Wolkers’. Maria de Roo is kort, nog geen anderhalf jaar, de vriendin van Hans Warren geweest. Van 1947 tot 1957 was Jan Wolkers met haar getrouwd, ze kregen drie kinderen. Jan Wolkers heeft ongetwijfeld meer met haar gehad dan voor Hans was weggelegd. Het verhaal over Warren en Thijsse is daarentegen veel uitgebreider dan dat over Wolkers en Thijsse.

Jan Wolkers ontdekte Thijsse in de levensmiddelenzaak van zijn vader, zei hij in de in 1995 gehouden lezing ‘De grazige weiden’, twee jaar later opgenomen in de bundel Mondriaan op Mauritius. Wanneer er rollen beschuit werden afgeleverd, sloop Jan Wolkers de winkel in, nieuwsgierig naar de plaatjes die door de verpakking heen zichtbaar waren. Plaatjes voor het Verkade-album De bloemen en haar vrienden uit 1934. Wolkers werd dat jaar negen.

Hans Warren was er eerder bij. In zijn Geheim dagboek 1942-1944 staat net zo’n relaas over de plaatjes uit De bloemen in onzen tuin uit 1926, Warren werd dat jaar vijf. ‘Het was een feest met moeder naar de winkel van Johanna Brouwer te gaan om zelf dat beschuit te kopen,’ herinnerde hij zich. ‘Ik denk niet dat ik besefte dat het boek door een groot mens was geschreven,’ voegde hij eraan toe. Later las hij ‘vrijwel alles wat Thijsse ooit geschreven had en merkte op hoe eenzame hoogte hij staat. Velen trachten te schrijven in zijn trant, niemand heeft de stijl, die gedegen kennis, het vermogen tot uitdragen.’

Ook Jan Wolkers ontdekte later het andere werk van Thijsse. Voor hem waren er indertijd maar twee schrijvers: ‘God, die de Bijbel had geschreven en Jac. P. Thijsse, die de Albums van Verkade geschreven had’. Hij genoot ‘van de liefdevolle stem’ en bleef hem als ‘een genie’ beschouwen.

Wanneer je Thijsses werk gaat lezen, altijd verrassend helder, persoonlijk en

innemend, moet je Wolkers en Warren gelijk geven. De plaatjes van de Verkade-al-bums mogen een wat oubollige reputatie hebben, zijn teksten onttrekken zich daaraan. Hij was letterlijk en figuurlijk een natuurtalent.

Jan Wolkers heeft hem alleen maar gelezen, Hans Warren heeft hem ook gekend. Op 27 oktober 1942 zag hij Thijsse voor het eerst in diens huis aan de Parallelweg 3 te Bloemendaal. Hans Warren was toen net 21 geworden. In 1941 was hij artikelen over de natuur, over vogels vooral, gaan publiceren, onder meer in het tijdschrift De Levende Natuur waarvan Jac. P. Thijsse in 1896 een van de oprichters was geweest en waarvan hij bijna een halve eeuw later nog altijd hoofdredacteur was. De nieuwe medewerker noemde zich Joh. A.M. Warren, uiteraard een eerbetoon. Maar ook de aanpak van de artikelen maakte duidelijk wie zijn voorbeeld was.

Thijsse was 77, naar leeftijd eerder een grootvader dan een vader. Hij was weduwnaar, leefde samen met Lily Burdet, de dochter van een bekende vogelfotograaf. Op 8 januari 1945 zou Thijsse overlijden te Bloemendaal, in het nog bezette deel van Nederland. Het nieuws bereikte het al bevrijde zuiden van het land pas veel later.

‘De mooiste mens die ik ken’

Thijsse werd beroemd doordat hij met kennis van zaken en toch aanstekelijk over de natuur schreef. Er is dan ook nog altijd veel aandacht voor hem. In 2005 verscheen Sietzo Dijkhuizens Jac. P. Thijsse. Een biografie. Natuurbeschermer, flaneur en auteur

van Verkade-albums. In dat boek, aangenaam beknopt voor een biografie, komt de omgang tussen Thijsse en Warren aan de orde. Het relaas is uitsluitend gebaseerd op de gedrukte versie van Geheim dagboek, niet op de originele bronnen, zoals de brieven en andere documenten die bewaard worden in de Zeeuwse Bibliotheek. Bovendien bestaan er aanzienlijke verschillen tussen het gepubliceerde dagboek en de oorspronkelijke versie daarvan. Over de kennismaking met Thijsse bericht Warren niet in zijn geheime cahier maar in zijn natuurjournaal. Het geheime cahier liet hij altijd thuis liggen. Door het handzame formaat van het schrift waarin hij zijn natuurdagboek bijhield, kon hij dat meenemen op reis.

Het zou niet bij één ontmoeting blijven. Op 1 maart 1943 verheugt hij zich op een weerzien, blijkt uit het Geheim dagboek. De oorspronkelijke versie is uitgebreider en uitbundiger dan de gedrukte notitie: ‘Mijn hoogste verlangen is, dat dr. Thijsse me deze zomer eens een paar dagen werkelijk te logèren vraagt, dat ik een paar dagen vlak bij hem kan zijn […]. Ik bewonder hem van de spits van zijn schoenen tot aan de topjes van zijn kort geknipt grijs haar boven z’n glundergezicht […]. Hij is een heerlijk, een prachtig mens, de mooiste mens wel, die ik ken, of die ik me kan voorstellen.’

De eerste cahiers van het Geheim dagboek staan vol gedichten die in de gedrukte versie ontbreken. Een van die gedichten, ontstaan op 6 mei 1943, heet ‘Dr. Jac. P. Thijsse’ en begint zo:

Van logeren komt het niet, maar op 4 augustus 1943 gaat Hans Warren weer op bezoek. Hij mag dan ‘naar hartelust rondsnuffelen’ in de bibliotheek in Thijsses studeerkamer. De laatste ontmoeting vindt twee maanden nadien plaats. Het gesprek kwam toen, schrijft hij in Geheim dagboek 1942-1944, op zeekraal, de Zeeuwse groente die Thijsse bij zijn grootmoeder in Middelburg vaak had gegeten. Inderdaad is er een Zeeuwse connectie. Thijsses moeder, Catharina Johanna Priester, werd in 1836 te Middelburg geboren als dochter van Johannes Priester en Kaatje Poppe. De laatste is de oma van de zeekraal, ze overleed in 1886, 88 jaar oud. Jac. P. Thijsse heeft haar man niet gekend, die overleed in 1857. Twee jaar later trouwde Catharina Priester in Den Bosch met Jacobus Thijsse, sergeant bij het vijfde regiment infanterie. Als beroepsmilitair verhuisde Jacobus Thijsse regelmatig, onder meer naar

Vlissingen, waar in 1861 een levenloos dochtertje en in 1862 een zoon werden geboren. Toen het gezin in Maastricht woonde, werd Jacobus Pieter Thijsse geboren, op 25 juli 1865. Zijn roepnaam was Ko.

Hij werd onderwijzer, vanaf 1890 op Texel, en zou het onderwijs altijd trouw blijven. Maar aan schoolse manieren had hij een hekel. ‘Hij probeerde niet de jeugd te onderwijzen en haar veel te leren; hij spoorde aan tot zwerven buiten, tot zien, tot beleven, tot genieten,’ zo vatte J.A. Nijkamp het samen. Dat lijkt ook de drijfveer achter zijn artikelen en boeken. Het leverde hem in 1922 een eredoctoraat op. Volgens de promotor had hij ‘talloos velen […] opgewekt tot de studie van de natuurlijke historie’. Ook gaf hij ‘in ons land den stoot […] tot het oprichten van een vereniging tot behoud van natuurmonumenten’.

Misschien was Thijsse vooral zo’n grote Nederlander door zijn groot optimisme. Hij behaalde enige successen. Zo slaagde hij erin het Naardermeer te redden toen de gemeente Amsterdam dat de ideale plek vond voor de stedelijke vuilstort. Maar er waren ook mislukkingen, de Sint-Pietersberg bij zijn geboorteplaats Maastricht ging voor een belangrijk deel verloren. De vernietiging van Nederland was begonnen, maar bij hem overheerste de voldoening over wat hij wist te behoeden. Hoeveel bewondering Hans Warren ook voor Thijsse had, hoeveel hij ook van hem overnam, déze geesteshouding bleef hem vreemd. Een van de redenen dat hij

de natuurstudie staakte, was dat hij niet bestand was tegen de voortdurend voortgaande verwoesting, zeker ook in zijn directe omgeving. Van de Zeeuwse natuurgebieden die hij het best kende, waarover hij het meest schreef, gebieden van onschatbare waarde, is nauwelijks nog iets over. Achteraf bezien ook in economisch opzicht een enorme misrekening, want op troosteloze terreinen resten vooral failliete fabrieken.

Calandklokje en kaloot

Het eerste artikel dat Joh. A.M. Warren aan De Levende Natuur bijdroeg, aan de vierde aflevering van jaargang 46, gedateerd 1 augustus 1941, was getiteld ‘Over “witte” scholeksters en een zwarte zilverplevier’. De illustraties waren van de hand van de auteur. In hetzelfde nummer publiceerde hij een korte mededeling over een bijzondere vogelwaarneming: hij had bij Borssele een kleine zilverreiger gezien.

In het nummer van 1 oktober 1941 kan Jacob Heimans (1889-1978), redacteur en plantkundige, onder de kop ‘Een interessante nieuwe soort voor de Nederlandsche flora’ aankondigen dat ‘de Heer Joh. A.M. Warren te Borssele’ een ontdekking heeft gedaan. Deze heeft de nieuwe plant ‘Calandklokje’ genoemd, naar de vindplaats, de Calandpolder. In De Levende Natuur van 1 december 1941 komt men op de vondst terug, Joh. A.M. Warren levert een uitgebreid stuk over ‘zijn’ Calandklokje, Convolvulus lineatus.

Uit deze periode lijkt de correspondentie van Thijsse verloren te zijn geraakt. Die moet er wél zijn geweest, want in de aantekening over de eerste ontmoeting schreef Hans Warren: ‘Daar zat ik dan eindelijk tegenover de man die ik al zoveel jaren vereerde […] en met wie ik al veel brieven had gewisseld’.

Het oudst bekende bericht van Jac. P. Thijsse aan de ‘waarde heer Warren’ is een briefkaart, afgestempeld op 15 april 1942. Hij blijkt de bijdragen die Hans Warren aan een ander tijdschrift leverde, fragmenten uit zijn natuurdagboek, te volgen: ‘Ik benijd u dikwijls om uw “dagboek” dat ik in de Wandelaar te zien krijg. Mooi leven zoo.’ Hans Warren kon zich vrijelijk door de natuur bewegen. Voor de aan huis gebonden Thijsse was dat niet meer weggelegd, vandaar dat hij hem benijdde.

Later verzuchtte hij in een brief aan Hans Warren: ‘Het is wel een groot verschil met vroeger. Dan zwierf ik vooral in het voorjaar van Maastricht tot Texel en van Bloemendaal tot Winterswijk. En nu beweeg ik mij over hoogstens 25 hektaren maar gelukkig geven die nog veel meer te zien en te horen dan ik kan bijhouden of bevatten.’ Zelfs één blik naar buiten was voor hem al genoeg: ‘Voor mijn studeerkamerraam is het nu één weelde van hondsroos en kamperfoelie; kardinaalsmuts is begraven onder de bloemen’.

Een volgende briefkaart aan de ‘waarde heer Warren’, woonachtig Zeedijk 36, Borssele, gaat over het aanstaande bezoek. ‘Ook ik zal het heel prettig vinden u te ontmoeten,’ laat Thijsse in dit berichtje van 16 oktober 1942 weten. Wel waarschuwt hij: ‘Vanwege mijn leeftijd en onbevredigende gezondheidstoestand is

mijn tijd beperkt.’ Thijsses brieven van na de ontmoeting zijn veel persoonlijker. Door de oorlogsomstandigheden zit hij in de knel, bericht hij op 21 januari 1943: ‘Ik heb de aanzegging gekregen dat ik 31 Januari geëvacueerd wordt en mijn huis moet verlaten.’ In een P.S. vertelt hij ‘op Binnenduin te mogen blijven. Hoera!’

Door papierschaarste in de oorlogsjaren moet De Levende Natuur, waarin Joh. A.M. Warren inmiddels een vertrouwde verschijning is geworden, inkrimpen. Het blad wordt dunner, het verschijnt voortaan zonder omslag. ‘Maar hoe oordeel je over “bekorten”,’ oppert Thijsse op 7 februari 1943. ‘Hier is je Oranjeplaatje’, meldt hij op 15 februari 1943. ‘Ik heb er hoofdpijn van. Hoe graag zou ik het onverkort plaatsen, maar het is puur onmogelijk. Het mes moet er onverbiddelijk in en je moet het zelf doen. De historische inleiding kan gemakkelijk tot op 1/3 worden ingekrompen door de bijzonderheden van eigenaars en het geval met Arnemuiden tot een minimum te beperken. En uit het overige moet je schrappen wat je het minst pijn doet en wat gemist kan worden zonder de levendigheid van het verhaal te schaden.’ Hij wil er ‘twee artikels van maken elk van 5 pagina’s’. De beschouwing verschijnt in de nummers van 1 mei en 1 juni 1943.

In de brief van 15 februari 1943 is een uitstekende redacteur aan het woord, vooral ook omdat hij de nare berichten met aanmoedigingen afwisselt. ‘Je idee van een dagboekboek is ook wel aantrekkelijk. Uit Thoreau’s dagboeken zijn vier deelen samengesteld,’ zegt hij in dezelfde brief. Om daaraan toe te voegen: ‘Voorloopig moet je maar gewoon doorgaan met je dagboeken zonder de bijgedachte dat daar dan een boek uit moet ontstaan, bewaar vooral je spontaneïteit.’

Op 1 maart 1943 stimuleert hij Hans Warren een boek te gaan schrijven. Thijsses uitgever is op bezoek geweest: ‘Zoo kwamen we dan over jou te spreken met je onbetwistbaar schrijverstalent en je ongeëvenaarde ervaring van Zeeuwsche wateren en stranden en dijken. Dat schrijverstalent is een heel natuurlijke zaak en daar moet je zoo weinig mogelijk aan denken of knutselen. Maar de man spitste zijn ooren en wij spraken over je dagboekplan of over een boek Luctor et emergo: Zeeuwsche dijken, stranden, schorren, slikken en kreken.’

Hans Warren was al met een boek bezig. Dat werk handelde over een natuurgebied vlakbij zijn huis, de Kaloot geheten. ‘Het woord heeft een strelende klank in de oren van schelpenenthousiasten, maar niet alleen voor de schelpen moet men er komen,’ zei hij in de inleiding, gedateerd 8 augustus 1941. ‘De voedselrijke slikken trekken duizenden vogels van allerlei pluimage, bij vloed worden de vogels uit de wijde omtrek op de hoge gronden van de Kaloot bijeen gedreven.’

Heemschut

De uitgever over wie Thijsse het had was A.P.J. Kroonenburg (1902-1977) van uitgeverij Allert de Lange. Hij had in juni 1940 de uitgave van Duitse emigrantenliteratuur waar het bedrijf bekend om was moeten staken, maar de Nederlandse afdeling bleef bestaan. Op 10 maart 1943 bericht Kroonenburg aan Hans Warren: ‘De heer

Thijsse was zoo vriendelijk er ons van in kennis te stellen dat U het plan hebt een boek over de Zeeuwsche dijken, schorren, slikken en kreeken te schrijven. Wellicht is U bekend met onze uitgave de “Heemschutserie”, waarin reeds 21 boeken zijn verschenen en vele nieuwe uitgaven in voorbereiding zijn. Wij meenen dat een boekje over dit onderwerp in deze serie bijzonder goed zal passen.’ Een groter werk zou altijd later kunnen verschijnen, ‘het lijkt ons echter een zeer goede entrée om eerst een boekje in de Heemschutserie te brengen’. Met de populaire Heemschutserie was men in 1940 begonnen, er verschenen tientallen boekjes in over Amsterdam, Zeeuwse dorpen, volkskunst enzovoorts. Ook dr. Jac. P. Thijsse was in de reeks vertegenwoordigd.

Op 23 maart 1943 kon Kroonenburg al weer reageren: ‘Uw voorstel betreffende Uw boekje over de Zeeuwsche Wateren hebben wij met het bestuur van de Bond Heemschut besproken. Uw voorstel voor het boekje voor de Heemschutserie omvat echter een te klein gebied; het zou een boekje moeten zijn over de Zeeuwsche Wateren in het algemeen.’ Hij waarschuwde alvast dat het bestuur van de Bond Heemschut ook met de inhoud akkoord moest gaan. Daarna diende het manuscript ‘ter goedkeuring’ aan het Departement van Onderwijs, Wetenschappen en Kultuurbescherming te worden voorgelegd.

‘Tot ons genoegen mochten wij uit Uw schrijven van 25 dezer vernemen dat wij Uw manuscript t.z.t. tegemoet kunnen zien,’ begint Kroonenburgs briefje van 26 maart 1943. Ook Thijsse verheugt zich op wat komen gaat: ‘Je zult nog al moeten schiften en schikken om je gemoed uit te storten in zoo’n beknopt Heemschutdeeltje. Het kan een keurig ding worden. De lui, die moedeloos beweren, dat er in Nederland nergens meer ongerepte natuur voorkomt kunnen nu eens zien welk een grootsche wereld van leven en schoonheid er bestaat tusschen den dijk en de laagwaterlijn.’

Hij helpt Hans Warren door boeken te lenen. Maar de auteur heeft weinig zin, hij noteert in zijn geheim dagboek zelfs: ‘ik spuug ervan als ik eraan denk’. Heeft Thijsse zoiets vermoed? In elk geval vermaant hij zijn jonge vriend: ‘Jongen, je kunt heel wat aan en je zult nooit moede of verzadigd zijn.’ Het is inmiddels mei 1943, de maand dat Hans Warren om geen problemen te krijgen met de arbeidsinzet het ‘studeerend’ op zijn persoonsbewijs in ‘landbouwersknecht’ laat veranderen. Hij werkt ook daadwerkelijk op het land, een paar dagen tenminste. Thijsse houdt de nieuwbakken landbouwersknecht voor: ‘Ja, zie voorloopig boer te blijven met open oog en warm hart. Het is best aan je besteed […]. Onderduiken is toch altijd bedenkelijk; het is moeilijk uit te houden en brengt anderen in gevaar.’

Een brief van 25 september 1943 gaat niet naar Borssele maar naar de Schervenweg M II te Wieringerwerf. Hans Warren fietst rond in die streek met Herman Klomp (in het gedrukte dagboek van de schuilnaam Hein Kaasjager voorzien), de latere hoogleraar algemene dierkunde aan de Landbouwhogeschool te Wageningen. Op 2 oktober 1943 gaan ze samen bij Thijsse langs. Over de omgeving van

Wieringerwerf zegt Thijsse in de brief van 25 september: ‘Daar zul je wel weer heel wat aardige dingen beleven. Je ziet het landschap natuurlijk ook met kunstenaarsoog.’ Het boek is hij niet vergeten: ‘ik hoop dat je Heemschutboekje vooral recht zal doen wedervaren aan den huidigen toestand met al zijn heerlijkheden. Wie van de drie eilanden: Walcheren, Schouwen of Zuid Beveland moet de eerepalm krijgen?’

Apostel der natuuraanschouwing

De toon van Thijsses nieuwjaarsbrief van 1 januari 1944 was bevlogen: ‘Beste Hans, ook wij beiden zijn ons in dit jaar 1943 nader getreden en jij staat ook op mijn rekening als een groote winstpost en ik blijf je houden voor een apostel voor de verspreiding van het evangelie van de verheffing van het leven door natuuraanschouwing.’ Volgens hem heeft natuurbeschouwing ‘de schoonheid als bijzaak’, het gaat vooral om ‘het diep besef van eeuwigheid en levensmysterie’. ‘De stemming waarin je nu verkeert, zal je boek over de Zeeuwsche stroomen stellig ten goede komen. Spreek je maar duidelijk uit en maak het nu gauw af, dan wordt het iets blijvends’.

Meer dan eens ging het in de brieven over literatuur. ‘Ja, kunst is kunst en ontaardt licht in gekunsteldheid. Wat ik vooral zoek is de gelukkige gedachte, die bij je opwelt.’ Hij liet Hans Warren in een verwijzing naar het gedicht ‘Het schrijverke’ weten: ‘Guido Gezelle’s bladtjen op het water is kunstenmakerij’. Wat de lof die Jan Wolkers de schrijver van de Albums van Verkade in zijn lezing toezwaaide in een vreemd licht plaatst. Zijn grootste compliment voor Thijsse was: ‘Ik weet maar één schrijver in ons taalgebied die zo zuiver de natuur beleefde als hij, de Vlaamse dichter Guido Gezelle.’

In een brief van 12 januari 1944 vertelt Thijsse over Frederik van Eeden. Die verkeerde graag in het gezelschap ‘van de kloeke Thijsse’, hij werd er ‘blijmoedig en zelfverzekerd’ van. Thijsse herinnert zich hun gesprekken over ‘Schoonheid, Kunst, Wetenschap, Waarheid’ waarvan de uitkomst altijd was ‘dat we hier niet te doen hebben met tegenstellingen […]. Misschien heb ik je wel eens verteld van die Borstelrups? Ik liep met Van Eeden op Hilverbeek […] en we vonden op den grond onder de beuken een mooie volwassen borstelrups, vol in kleur van geel en groen en pikzwart en rood. Hij nam het beest in zijn hand, liep er mee verder en mompelde voortdurend: hoe komt dat dier zoo mooi! Hij had een groote gave voor onderzoek en aanschouwing en lette vooral op insecten en op vogelgeluiden.’

Hans Warren was inmiddels zo ver, hij kon een gedeelte van Van Scheldestromen aan Thijsse voorleggen. ‘Hier heb je het eerste deel van je boek terug en ik zie met verlangen uit naar het vervolg,’ bericht deze op 6 februari 1944. Hij vindt het ‘aardig, vlot en onderhoudend’, maar heeft allerlei opmerkingen, ‘vele van zeer schoolmeesterachtige aard’ naar hij zelf aangeeft. ‘Toch moet je op die dingen letten, vooral op het storend herhalen van woorden en klanken […]. Ik heb mij aangewend, al lezende meteen de geluiden te beseffen en zoo ontdek je al gauw het stroeve of het vervelende aan de stijl.’

Op 29 februari 1944 volgen nog wat aanwijzingen, het is volgens hem een geluk dat Hans Warren op een plek woont die ‘een nog al volledige beknopte uitgave mag heeten van het heele gewest. Dus concentreer je gerust op Borssele en noem de rest terloops. Bijvoorbeeld het begrip Inlage demonstreer je aan je Borssele inlaag.’

In mei 1944 meldt Hans Warren de betrokkenen dat hij opschiet met het werk. ‘Je Zeeuwsche stroomen zie ik met verlangen tegemoet,’ schrijft Thijsse op 22 mei. De uitgever bericht een dag later: ‘Tot ons genoegen mochten wij uit Uw brief van 18 dezer vernemen, dat U met Uw boekje goed vordert.’ Er wordt over foto’s gepraat en Hans Warren maakt een ontwerp voor het omslag.

Het typoscript omvat negen hoofdstukken. In hoofdstuk 5, ‘Als de schorren bloeien’, gaat het onder meer over zeekraal: ‘Zeekraal met harde eieren is een ware Zeeuwse delicatesse.’ In het zevende hoofdstuk ‘Oude kreken’ vaart hij over de Zeeuwse wateren: ‘De frisse zeewind, de zon, de glasgroene golven en de altijd wisselende wolkenluchten en de vogels maken zo’n tocht steeds tot een feest. We passeren de zandbanken, waarop hele kudden zeehonden liggen te rusten, zwartglanzende figuurtjes in de zon. Scholen Bruinvissen tuimelen telkens om.’ In hoofdstuk 9 schrijft hij onder meer over de oesterteelt. In één opzicht is het tegenwoordig beter dan het toen was. ‘De kreeftenvisserij op de Oosterschelde heeft niets meer om het lijf, de beesten schijnen verdwenen te zijn,’ stelde Hans Warren in 1944 vast.

Op 3 juli 1944 bericht Kroonenburg dat hij het werk heeft ontvangen. Hij

hoopt dat het boekje ‘in den loop van het najaar’ kan verschijnen. Maar eerst moet het bestuur van de Bond Heemschut ernaar kijken. Men komt met een afwijzend oordeel. Dat ligt aan ‘het – reeds door U genoemde – bezwaar der heterogeniteit en de wat té persoonlijke, zij het ook aantrekkelijke stijl’. De uitgever, die zich aanbevolen houdt voor ‘een grooter werk’, vindt het spijtig. Hans Warren vindt het nauwelijks spijtig. Op 25 augustus 1944 meldt hij in zijn geheim dagboek ‘weer een verzoek’ te hebben gekregen om een boek te schrijven. ‘Het is het vijfde al, maar alles blijft liggen […]. Het enige wat ik voltooide, een ondoorwerkt, heterogeen stel schetsen Van Scheldestromen is voor de Heemschutserie geweigerd.’ Tussen december 1946 en mei 1947 zou Van Scheldestromen als feuilleton in het blad In Weer & Wind verschijnen.

De correspondentie met Thijsse gaat door. Deze werkt ‘onverstoorbaar voort’ en ziet met genoegen dat ook Hans Warren ‘bezig blijft’. Lily Burdet vertrekt mogelijk naar Zwitserland, ‘wat voor mij een hele klap is’. Maar op 27 juni 1944 kan hij berichten dat ze is gebleven, ‘nog altijd de lust en vreugde van Binnenduin’. Hij denkt na over wat er na ‘de wapenstilstand’ moet gebeuren. Volgens hem is vooral ‘hervorming van het onderwijs’ nodig. Hóe is voor hem ‘nog nevelachtig: de onschoolsche school, buiten het schoolgebouw. Maar dan de kundigheden en vaardigheden? Het moet kunnen.’

‘Wij zijn het er hier vrij wel over eens dat de oorlog onmogelijk nog langer dan zes weken kan duren,’ schrijft Thijsse op 5 augustus 1944. Hij hoorde goede berichten over de kwartelstand op Noord-Beveland. Dit zijn de laatste woorden uit zijn laatste brief aan Hans Warren: ‘Hoe heerlijk zou het zijn als weer overal, zooals vroeger, de kwartelroep weergalmde in de graanvelden.’

Hans Warren gaf antwoord na Thijsses dood. In 1947 verscheen zijn In memoriam dr. Jac. P. Thijsse. In de openingsregels liet hij de kwartel roepen: ‘Aan ’t venster weer een vrije zomer./ Een tortel koert, de avond lang./ Een kwartel laat, zacht en steeds lomer/ zijn roep wellen uit ’t klaverland.’ In het dichtwerk onderneemt hij ook een pelgrimstocht naar Thijsses graf: ‘Ik kwam toen het herfst was in de duinen/ over het stijgend kerkhofpad.’ Nergens spreekt hij zich zo duidelijk uit over hun band: ‘Zo als een zoon heb ik staan staren,/ de letters van uw naam gespeld.’

Niko Tinbergen

Als een zoon. In zekere zin zijn deze gevoelens wederkerig geweest, want Jac. P. Thijsse heeft in Joh. A.M. Warren een opvolger gezien. Van anderen is eveneens bekend dat ze dergelijke verwachtingen hadden, bijvoorbeeld van Niko Tinbergen (1907-1988), een van de grondleggers van de ethologie, in 1973 onderscheiden met de Nobelprijs voor Geneeskunde. Voor de biografie Niko’s Nature die Hans Kruuk in 2003 bij de Oxford University Press publiceerde (in 2007 vertaald), is jammer genoeg hun uitvoerige correspondentie niet geraadpleegd.

Begin 1944 maakt Thijsse plannen voor ‘als die ellendige oorlog voorbij is’. Hij wil Tinbergen als redacteur van De Levende Natuur aanstellen, ‘en we hopen dan een heele staf van jonge medewerkers te krijgen,’ schrijft hij op 1 januari aan Warren. Inmiddels ging het echter slecht met het blad. Het zou na 1 september 1944 ophouden te verschijnen. De dood van Thijsse op 8 januari 1945 vertraagde een wederopstanding van het tijdschrift. Pas in december 1946 kwam die door redacteur Jacob Heimans, bijgestaan door Niko Tinbergen en Jan Wilcke, tot stand, als de eerste naoorlogse aflevering verschijnt, vooral aan het overlijden van Thijsse gewijd.

Niko Tinbergen zag teleurgesteld aan dat Hans Warren de natuurstudie verruilde voor de letterkunde. In 1947 bedankte hij hem beleefd voor het toezenden van In memoriam dr. Jac. P. Thijsse (‘Wat wordt zijn grootheid door weinig mensen begrepen.’). Maar als hij hem in 1958 vanwege de Van der Hoogtprijs feliciteert, bekent hij ‘helaas voor de meeste uitingen van dichtkunst vrijwel totaal ongevoelig’ te zijn.

‘Ik wil je niet pressen om bijdragen te schrijven, want het is nu met de betaling helemaal mis,’ berichtte hij Hans Warren op 24 februari 1950 in verband met De Levende Natuur. ‘Maar wat we missen, is het soort stukken dat jij schrijft. We moeten meer verhalen hebben van mensen die eenvoudig weg beschrijven wat ze gezien en genoten hebben. Geen leeg geleuter, maar stukken die tegelijk een gemoedsuiting van de schrijver zijn èn iets belangwekkends rapporteren.’

In een brief aan de bioloog Jan Wilcke van 12 oktober 1951 stelde Tinbergen het werk van enkele Nederlandse natuurschrijvers aan de orde: ‘zo ontzettend saai […] en dan die verschrikkelijke stengeldoorsneden e.d.; ze herinneren je aan de dull-ste nattehis.lessen [nattehis = ‘natuurlijke historie’ – mm]. Wat zou Hans Warren daar een andere sfeer in hebben weten te leggen! Zonde en jammer dat we die kwijt zijn; zit hij nog in Frankrijk? De man heeft altijd met grote geldarmoede te kampen.’

Vanwege die ‘grote geldarmoede’ vertaalde Hans Warren een tijdlang boeken over de natuur. In 1954 verscheen bijvoorbeeld zijn weergave van Konrad Lorenz’ Ik sprak met viervoeters, vogels en vissen. In een brief van 29 maart 1953 liet deze aan Hans Warren weten: ‘Ich freue mich sehr, dass Sie mein Buch übersetzen wollen, mein lieber Freund Niko Tinbergen ist überzeugt, dass Sie der richtige Mann dazu sind – und so bin ich es auch!’ In 1957 liet Tinbergen zelf zijn Bird life vertalen door Hans Warren. Maar op den duur zakte deze af tot het vertalen van gidsen als Grasparkieten – mijn hobby en Kanaries, gevederde kamerzangers.

Wat zijn eigen geschriften over de natuur betreft, had Warren het al eerder laten afweten. Hij publiceerde slechts één boek over de natuur, Nachtvogels (1948), door Tinbergen ingeleid. Een jaar of tien nadat hij ermee was begonnen, stopte hij ook met het schrijven van artikelen over de natuur. Op 19 mei 1951 noteerde hij voor het laatst iets in zijn natuurdagboek. Het ‘Mooi leven zoo’ was voorbij, de apostel van de verheffing van het leven door natuuraanschouwing zweeg.

Tomas Tranströmer Vier gedichten
(vertaling Bernlef)

Mijnstreek

Zwemmer

Lento

Aantekening bij de vertaling

Deze vier gedichten werden in 1948 gepubliceerd in de schoolkrant van het Södra Latin in Stockholm toen Tranströmer zeventien jaar was. Ze zijn niet opgenomen in zijn verzamelde gedichten, die in 2002 onder de titel De herinneringen zien mij in Nederlandse vertaling van Bernlef bij uitgeverij De Bezige Bij verschenen.