Archief: DBNL

Herman Sandman
Het korte leven van Godert Walter
Groningse boekhandelaar kende geen angst voor de Duitse bezetter

herman sandman (1965) is journalist in Groningen. Een bundel columns verscheen onder de titel Trap ze in de pokkel. Hij werkt aan een boek over het literaire leven in de stad Groningen in de periode 1945-2005.

Een auto met vier geüniformeerde mannen stopte op 17 september 1944 voor het huis van Godert Walter op de Dilgtweg 30 in Haren. Het was een prachtige dag, de zon scheen en de Groningse boekhandelaar vertoefde met vrouw en kinderen in de tuin. De jongste, Just, was een paar maanden oud. Zijn broertje Theo moest nog twee worden. Het idyllische plaatje werd die zondagochtend ruw verstoord door het onaangekondigde bezoek. De gevreesde sd-er Robert Lehnhoff, beter bekend als de ‘Beul van het Scholtenhuis’1, liep voorop. Walter werd mee het huis in gesleurd alwaar Lehnhoff hem een boekje voor hield: ‘Das haben Sie verkauft!’ De boekhandelaar werd ter plekke doodgeschoten.

De toen 22-jarige Agnes van Gelder was plotseling weduwe: ‘Ik werd door twee van die mannen vastgehouden, zodat ik niet naar binnen zou lopen. Lehnhoff kwam weer naar buiten en ik vroeg: “Ist er tot?” Maar ze zeiden helemaal niets. Het ging heel snel en dat is voor mij altijd een troost geweest. Hij had geen tijd om bang te zijn. In meerdere naoorlogse publicaties wordt beweerd dat Ode na een verhoor van drie minuten is geëxecuteerd, maar alles bij elkaar heeft het nog geen drie minuten geduurd. Ze waren ook meteen weer weg. Toen die kerels voor kwamen rijden, dacht ik meteen: “Oh God, nu is het voorbij”.’

Van Gelder hoorde pas veel later dat de verkoop van het Geuzenliedboek haar man fataal is geworden. Godert Walter bleek verraden door slager Wichers. ‘Hij is er mee naar het Scholtenhuis gegaan. Ik heb geen idee of het een nsb-er was. Misschien was het gewoon een schurk en kreeg ie er geld voor. Dat wist ik op dat moment echter allemaal niet. Nadat Ode, zo noemden wij hem, vermoord was ben ik zelfs nog wel eens wat bij die slager gaan halen. De zaak is pas na de bevrijding uitgezocht. Het duurde dus even voor ik te horen kreeg wie hem verraden had. Toen leefde Wichers al niet meer. De slager is onmiddellijk na de bevrijding doodgeschoten.’2

Verzetswerk

De executie kwam niet helemaal als een verrassing. Walter bleek meermaals gewaarschuwd. De boekhandelaar was zeer actief in het illegale werk. Hij hielp waar mogelijk kunstenaars die in financiële moeilijkheden zaten en deed mee aan de verspreiding van illegale en clandestiene uitgaven. Naast het Geuzenliedboek, een bloemlezing verzetspoëzie die bij De Bezige Bij verscheen, waren dat bijvoorbeeld de tiendelige serie In agris occupatis en de Volière-reeks. Beide werden gedrukt door Hendrik Nicolaas Werkman. De uitgevers waren A.Th. Mooij (A. Marja), W.H. Nagel (J.B. Charles) en W.H. Overbeek (Marten Drossaard).

Een van degenen die hem zeiden op te passen was Jacques den Haan: ‘Ik had hem thuis opgezocht om hem te waarschuwen voor zijn te openlijke actie, zijn te grote impulsiviteit. Iedereen wist dat je bij hem verzetsboeken kon krijgen en dat was in die dagen, na de invasie van de geallieerden in Normandië, de dagen waarin de sinistere Sicherheitsdienst overuren maakte, uitermate gevaarlijk. […] Walter hoorde mijn vertoog geduldig aan, hoffelijk, wat verstrooid zoals gewoonlijk. Hij liet me zijn boeken zien en greep spelenderwijs een groot zwaard, dat in een oude schede op zijn boekenkast lag. “Hier rijg ik ze aan als ze komen,” zei hij lachend, terwijl hij het half trok met een gebaar, dat hem onhandig afgingen dat niet stond bij onze colbertjes. “Wees liever verstandig,” zei ik, “en ga er een tijdje vandoor. ’t Doet ze zeer ergens en ze zijn kwaad, dat weet je.”’3

Den Haan vergeleek hem met de drukker-kunstenaar Hendrik Werkman, die op 10 april 1945, een paar dagen voordat Groningen bevrijd zou worden, bij Bakkeveen werd gefusilleerd. Hij omschreef ze als argeloze mannen, die niet geloofden in het kwaad van de wereld. Walter ging er vanuit, na de invasie in juni 1944, dat de bevrijding een kwestie van tijd zou zijn en de Duitsers zich koest zouden houden. De Sicherheitsdienst was evenwel bijzonder waakzaam. Maar de boekhandelaar weigerde toe te geven aan angst, ook al was zijn vader in 1941 in Buchenwald omgekomen.4 Van Gelder: ‘Ode was een beetje jongensachtig onbezorgd. Ik zei wel eens dat ik het griezelig vond. “Welnee,” klonk het dan. “Ze weten helemaal niet dat ik besta.” Dat zei hij tot het laatst aan toe. Onderduiken was niets voor hem. Dan zouden andere mensen gevaar lopen. Hij wilde zijn eigen verantwoordelijkheid dragen. Ode had echt een geweldig karakter.’

De dood van de aimabele boekhandelaar schokte de Martinistad. In de Groningse editie van het blad De Vrije Kunstenaar, die meteen na de oorlog verscheen, werd Godert Walter herdacht als ‘een der betrekkelijk weinige boekhandelaren, die nauwkeurig hun standpunt ten opzichte van de Duitse bezetting wisten te bepalen, die het versmaadden ook maar enige concessie te doen, en die op hun terrein met grote activiteit de strijd tegen den bezetter voerden.’

Mr. W.R.H. Koops, oud-bibliothecaris van de Rijksuniversiteit Groningen, was in de oorlog een van degenen die voor Walter illegale boekjes verkochten. De boekhandelaar inde het geld en sluisde de opbrengsten door naar het verzet: ‘Ik vond het een bijzonder aardige man, een beetje verstrooid, maar altijd vriendelijk. Een heer, geen meneer. Godert Walter was een gesjeesde notarisstudent en dat straalde hij ook wel uit. Dé boekhandel van dat moment in Groningen was Scholtens. Maar dat was een nogal deftige winkel. Ik ging veel liever naar Walter. A. Marja werkte er ook.5 ‘Walter combineerde kennis van zaken met liefde voor het vak. Ik had niet veel geld destijds, wel veel eisen en wat mij interesseerde kon ik bij hem vinden. Er werd veel gelezen in de oorlog. Na acht uur mocht men niet meer naar buiten, dus er bleef niet veel over om te doen.’6

Koops, toen gymnasiast, was bevriend met Geertjan van Meurs, zoon van professor J.H. van Meurs, hoogleraar Romeins en Oud-vaderlands recht aan de Groningse universiteit. Deze weigerde de ariërverklaring te tekenen en werd ontslagen. Van Meurs vertrok naar het westen. ‘Wij brachten samen een deel van zijn boeken in de zomer van 1944 over naar het huis van Walter aan de Dilgtweg. Dat leek een veilige plek. Een paar weken later is hij doodgeschoten.’7

Godert Walter werd slechts 33 jaar.

Notariszoon

Zijn leven was tot kort voor zijn dood dat van ‘een gelukkig kind-mensch’ geweest. Hij groeide met twee broers en zussen op in Apeldoorn, in betrekkelijke zorgeloosheid.8 Vader Theodoor was notaris, net als Odes grootvader. Zijn moeder was

van adel, kwam uit Zeveren en heette Cornelia Eleonora Johanna Petronella Pichot van Slijpen. Na de hbs ging Godert notariaat studeren, eerst in Utrecht, daarna in Breda. De charmante jongeman had doorgaans veel vrienden en vriendinnen om zich heen. Zoonlief werd geacht in de voetsporen van zijn vader te treden, maar besloot zijn roeping te volgen en zijn verdere loopbaan ‘in dienst van het boek’ te stellen. Na twee jaar bij de Noord Nederlandschen Boekhandel in Leeuwarden, waar hem de grondbeginselen van het metier werden bijgebracht, werkte hij nog een jaar in Parijs bij een Engelse boekhandel en toog daarna als verkoper aan de slag bij Dijkhoffz in Den Haag. Dijkhoffz noemde hem ‘een goed boekverkooper’ en daarmee werd bedoeld dat Walter voor het vak was geboren. Hij kende vrijwel alle klanten persoonlijk; was zeer attent en wist en onthield van iedereen kleine bijzonderheden.9

Een tot dan zorgeloos bestaan werd in 1941 ruw verstoord toen zijn vader als gijzelaar in Buchenwald overleed. Door deze tragische gebeurtenis kwam echter een nieuwe kracht in hem naar boven. Godert Walter besefte dat hij nu tot de generatie behoorde die zijn verantwoordelijkheid moest nemen. Dat resulteerde in augustus 1941 in de overname van de boekhandel A.G. van den Berg, aan de Oude Boteringestraat 15 in Groningen.10 De heer Van den Berg was plotseling overleden. Godert Walter had maar een paar maanden nodig om zich in de Martinistad thuis te voelen. Binnen de kortste keren was hij weer omringd met een grote schare vrienden en vriendinnen en de boekhandel floreerde. Een boek was een populair cadeau in de oorlog, eenvoudig omdat er weinig anders was om weg te geven.11

De handel in illegale lectuur die hem uiteindelijk noodlottig zou worden, begon in het voorjaar van 1944. Van Gelder: ‘Ik wist wel dat Ode boekjes verkocht ten bate van onderduikers, maar verder niks. Niet aan wie hij geld afleverde of zo. Daar

praatte hij ook niet over. Mensen die illegaal werk deden mochten dat absoluut niet thuis vertellen. Veel te gevaarlijk. Ik was toen ook nog maar 22, eigenlijk nog een kind…’

Boekhandel Godert Walter

Met de executie van Walter had de Sicherheitsdienst blijkbaar genoegdoening. Dat bleek uit het feit dat de boekhandel niet is doorzocht. Ook de collectie thuis vonden de Duitsers niet interessant. Zijn vrouw is ook nooit verhoord. ‘De sd heeft er niet zoveel over nagedacht. Wichers heeft hem aangegeven en dat was genoeg. Het ging in die periode heel slecht met de Duitsers en ze knalden maar raak. Die gingen zich echt niet in zulke zaken verdiepen.’

De woensdag na de moord reed er een grote platte wagen voor in Haren. De Duitse officier die het huis moest leeghalen bleek uit het goede hout gesneden en treuzelde opzichtig, zodat de buren die de jonge weduwe bijstonden, waardevolle spullen konden redden. De achterkamer waar Walter lag opgebaard werd met rust gelaten. ‘Daardoor heb ik alle boeken nog. Alle andere spullen konden me niks schelen, maar ik ben blij dat die plek niet is geschonden. In het weekeinde daarna is Ode begraven. Dat heb ik zelf kunnen regelen. Dat was heel bijzonder, want de meeste mensen die doodgeschoten waren kwamen in een massagraf.’

De jonge weduwe is nog vijf jaar in Haren blijven wonen. Daarna verhuisde ze met de kinderen naar Heemstede, vlakbij Heiloo, waar haar ouders woonden.12 De Stichting 1940-1945 zorgde voor financiële ondersteuning. Na acht jaar hertrouwde Agnes van Gelder. Met de nieuwe echtgenoot bleef ze dertig jaar samen. Ze heeft na de dood van Walter nog wel geprobeerd de boekhandel te runnen, maar in combinatie met de zorg voor twee kleine jongetjes bleek dat onmogelijk. Daarbij was verstand van boeken hebben nog iets anders dan een zaak runnen. ‘Uitgeverij Wolters heeft een half jaar lang een van zijn beste mensen afgestaan om de zaak te leiden. Daarna kwamen en gingen de bedrijfsleiders. Het liep op een gegeven moment echter zo slecht dat de Vereniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels tot sanering moest over gaan.’

Boekhandel Godert Walter verhuisde in september 1959 naar de Oude Ebbingestraat 53 en zit daar nog steeds. De boekhandel kende verschillende eigenaars,13 tot in 1977 het driemanschap Maria Geenen, Gerjan Heij en Erik Kweksilber de zaak overnam. Na enkele jaren stapten Geenen en Heij eruit. Kweksilber ging alleen door en slaagde erin een uitstekende naam op te bouwen. De zaak is nu gespecialiseerd in geschiedenis, architectuur, Groningana en Duitse literatuur.

Van Gelder: ‘Ik had altijd een schuldgevoel ten opzichte van Erik. Een schuld-

gevoel omdat ik de zaak niet heb kunnen leiden. Het was dé boekhandel van Groningen, maar toen ik de baas was ging het hartstikke slecht. Ik kon het niet. Vertegenwoordigers van uitgeverijen maakten misbruik van mijn gebrek aan zakelijk instinct. Er werd gejat, bestellingen liepen mis en noem maar op. Erik heeft de zaak weer omhoog gekregen. In 2002 was het feest omdat hij er 25 jaar werkte. Als dank voor zijn verdiensten is hij toen benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau. Burgemeester Jacques Wallage kwam het lintje hoogst persoonlijk opspelden. Dat lintje heeft ie dik verdiend. Erik Kweksilber zet zich met hart en ziel in voor zijn zaak en voor de mensen, net als Ode. Op die dag gleed het schuldgevoel van mij af.’

Ode en Agnes

Agnes van Gelder was negentien toen ze de tien jaar oudere Godert Walter ontmoette. Het was liefde op het eerste gezicht. Het meisje ging in 1942 als volontair aan de slag in de boekhandel. Dat bleek geen onverdeeld succes, want ze was niet geschikt voor het werk. Ondertussen bloeide de hartstocht wel op. De twee trouwden nog datzelfde jaar, twee maanden na de eerste ontmoeting en verhuisden naar Haren. Ze kregen twee zoons en twee jaar later was Ode dood.

Dat Godert Walter en Agnes van Gelder elkaar ontmoetten was een bijzondere speling van het lot. Moeder Walter in Apeldoorn had een arm gebroken en kon het

niet zonder hulp af. De zus van Agnes was ziekenverzorgster en ging haar verplegen: ‘In die tijd kwam ik net van school en wat moest er nu met Agnes gebeuren? Ik was net zo onzakelijk als mijn vader. Wat ik wel kon was goed tekenen en ik hield erg van boeken lezen. “Weet je wat,” zei mijn zus, “die mevrouw Walter heeft een zoon en die heeft net een boekhandel gekocht; misschien kan hij jou wel gebruiken.”’

Vader Van Gelder schreef een brief aan Walter en kreeg een schrijven terug dat de boekhandelaar binnenkort naar het westen moest om uitgevers te bezoeken en dat hij wel even in Heiloo langs zou komen. ‘Dat deed hij. Ik was alleen met mijn moeder thuis, toen er ineens een man op de stoep stond. Ik was op slag verliefd. Pats, als een donderslag bij heldere hemel. Ode gedroeg zich heel aardig en zei dat hij inderdaad wel wat hulp nodig had. Omdat mijn vader er niet was, konden we niet meteen beslissingen nemen. “Daar schrijven we nog over,” zei hij en was weer weg. Ik weet nog dat ik ’s avonds in bed lag en dacht: “Mevrouw Walter, dat klinkt goed…”’

De liefde bleek wederzijds en de snelheid waarmee de verhouding zich vervolgens ontwikkelde, zorgde hier en daar voor opgetrokken wenkbrauwen en zuinige gezichten. Een huwelijk twee maanden na de eerste kennismaking is zelfs begin eenentwintigste eeuw heel snel. Maar de jongedame had de zegen van haar ouders, die zich niets aantrokken van de mores van die tijd: ‘Ik ben een achterkleindochter van Nicolaas Beets, dus men vond het maar zozo. Ode was tien jaar ouder en meteen trouwen en ook meteen maar een kind? Maar wat zei mijn moeder, geboren in

1880? “Schat trek je van alle klets niks aan. Dit is een van de liefste mensen die er op de wereld rondlopen en iedere dag en nacht dat jullie niet samen zijn, is doodzonde.”’

[2007/4]

Wouter van Raamsdonk
Genieën onder elkaar
Robert McAlmon in Montparnasse (1921-1929)

wouter van raamsdonk (1938) is historicus en publicist. Eerder schreef hij voor De Parelduiker over de Amerikaanse romanschrijver en journalist Elliot Paul (2005/1).

Writing in Paris is one of the oldest American customs – Van Wijck Brooks

‘heiress writer weds village poet’ kopte de New York Times op 12 maart 1921. De erfgename in kwestie was Winifred Ellerman, die als dichter publiceerde onder de naam Bryher en wier vader, de scheepsmagnaat Sir John Ellerman, een van de rijkste mannen in het Verenigd Koninkrijk was. De ‘Village Poet’ was Robert McAlmon, die zijn dagelijks brood verdiende met model staan voor $ 1 per uur in de tekenklas van Cooper Union, de kunstacademie in New York.

Het initiatief tot het haastig gesloten huwelijk – ze kenden elkaar nauwelijks – schijnt te zijn uitgegaan van Bryher die door te trouwen de bewegingsvrijheid van de getrouwde vrouw wilde verwerven. Voor McAlmon was het huwelijk een kans naar Europa te gaan ‘om Joyce te ontmoeten’. Meer dan een verstandshuwelijk was het niet: ‘We neither of us felt the slightest attraction towards each other but remained perfectly friendly,’ herinnert Bryher zich achteraf in haar autobiografie. De afspraak was dat zij met de royale toelage van Bryhers vader elk hun eigen leven zouden leiden en een paar keer per jaar samen in Londen acte de présence zouden geven bij de familie Ellerman.

 

Robert McAlmon (1896-1956) was een generatiegenoot van Hemingway en evenals deze afkomstig uit het Midden Westen van de Verenigde Staten. Hij werd geboren in Clifton, in de staat Kansas als tiende en jongste kind in het gezin van een presbyteriaans predikant. Na zijn eindexamen highschool in 1912 heeft hij een viertal jaren een zwervend bestaan geleid en met verschillende baantjes het en der in het Midden Westen in zijn levensonderhoud voorzien. Hij werkte als fabrieksarbeider, als landarbeider, als journalist en in verschillende kantoorbaantjes. Lang hield hij het nergens uit. Zijn ervaringen vonden later hun gefictionaliseerde neerslag in zijn verhalen waarvan er veel in het Midden Westen spelen.

In 1916 schreef hij zich in aan de universiteit van Minnesota, maar toen de Ver-

enigde Staten in 1917 de oorlog verklaarden aan Duitsland en zijn bondgenoten, ging McAlmon in militaire dienst. Hij hoopte op uitzending naar Europa maar verder dan het opleidingskamp van de luchtmacht is hij niet gekomen. Na de oorlog heeft hij nog korte tijd ingeschreven gestaan aan de University of Southern California, in Los Angeles; maar zijn agnostische overtuiging bracht hem in botsing met de dominante godsdienstige opvattingen aan de universiteit.

Begin 1920 verliet hij zonder diploma de universiteit. Hij ging naar New York, naar Greenwich Village, de habitat van de Amerikaanse intellectuele en artistieke avant-garde. Daar ontmoette hij de dertien jaar oudere William Carlos Williams met wie hij een vriendschap voor het leven sloot. Samen stichtten zij het literaire avant-gardetijdschrift Contact. En via Williams ontmoette hij de dichteres Bryher met wie hij trouwde en naar Europa vertrok.

Na een kort verblijf in Londen waar McAlmon met zijn schoonfamilie kennismaakte, reisden zij door naar Parijs. McAlmon was direct thuis in het bruisend milieu van Amerikaanse schrijvers en kunstenaars in Montparnasse. Bryher vestigde zich al gauw met haar vriendin, de dichteres H.D. (Hilda Doolittle) permanent in het rustige Zwitserland. Ze hield als postadres de boekwinkel van Sylvia Beach aan. Zo konden haar ouders denken dat ze in Parijs het leven deelde met McAlmon.

 

In Parijs werd McAlmon een van de centrale figuren in de Amerikaanse bohème die in

de jaren twintig zo nadrukkelijk aanwezig was in Montparnasse. Als schrijver en als uitgever is hij vergeten, als alom tegenwoordige cafébezoeker en nachtbraker en als vrijgevige mecenas komt hij voor in tientallen memoires van Amerikaanse schrijvers die tijdens het Interbellum in Parijs verbleven. Zijn reputatie van losbandigheid was verdiend, maar daarmee wordt wel tekort gedaan aan zijn schrijverschap en zijn verdiensten als uitgever van avant-gardeliteratuur.

Parijs, Parijs

In 1921, het jaar waarin McAlmon en Bryher naar Parijs gingen, woonden ongeveer 6000 Amerikanen permanent in de stad. Halverwege de jaren twintig waren dat er al meer dan 30.000. Dat waren natuurlijk niet allemaal kunstenaars en schrijvers. Parijs was al vóór de Eerste Wereldoorlog een centrum geworden van waaruit Amerikaanse ondernemingen de Europese markt betraden. In 1894 was er al een Amerikaanse Kamer van Koophandel gesticht. Na de oorlog kwam de invasie van het Amerikaanse bedrijfsleven eerst goed op gang. In 1922 telde de Kamer meer dan duizend leden. Bijna alle Amerikaanse bedrijfstakken waren in Parijs vertegenwoordigd. Een zo grote Amerikaanse aanwezigheid in Parijs betekende ook een markt voor Amerikaanse kranten en dus werkgelegenheid voor Amerikaanse journalisten: de New York Herald Tribune en de Chicago Tribune hadden elk een European Edition met een Parijse redactie.

Parijs was ook de intellectuele hoofdstad van de wereld. Dat vonden de Fransen zelf al lang. Maar zo dachten ook de aankomende Amerikaanse schrijvers die na de oorlog met studiebeurzen of voorschotten van uitgevers naar Parijs vertrokken om boeken te schrijven die alleen daar geschreven konden worden. Volgens de Amerikaanse dichter Ezra Pound, die van 1920 tot 1924 in Parijs woonde, miste Amerika een culturele hoofdstad, een centrum waar hedendaagse kunstenaars en intellectuelen in musea en bibliotheken in dialoog konden treden met hun voorgangers, waar materiële voorzieningen zoals stipendia en studio’s beschikbaar waren, waar openstaan voor experiment een vanzelfsprekendheid was. Zolang Amerika niet zo’n hoofdstad had, vervulde Parijs, dat ‘an instinct against vested interest’ had, die functie voor Amerikaanse kunstenaars en intellectuelen.

Andere Amerikaanse intellectuelen waren McAlmon voorgegaan. Gertrude Stein woonde er al sedert 1903, Edith Wharton sedert 1912. Sylvia Beach had er in 1919 haar befaamde boekwinkel Shakespeare & Company geopend. Op hen was bij uitstek Thomas Jeffersons uitspraak van toepassing dat iedereen twee vaderlanden heeft: zijn eigen land en Frankrijk.

De omvang van de migratiegolf die omstreeks 1920 begon was echter een nieuw fenomeen. De Eerste Wereldoorlog had, ook al voordat de Verenigde Staten in 1917 erin betrokken raakten, de jongere generatie die net van College kwam, de mogelijkheid geboden goedkoop naar Europa te gaan: ze konden dienst nemen als chauffeur bij Amerikaanse ambulance-eenheden en bij militaire transporten in Frankrijk, of bij Rode-Kruisambulances in Italië. Het was, zoals een van hen, Malcolm Cowley,

het formuleerde, een buitenlandse stage voor een hele generatie Amerikaanse schrijvers: je had deel aan wat er gebeurde, maar bleef toch buitenstaander en toeschouwer. Velen van hen bleven na de oorlog in Parijs hangen of keerden er zo gauw mogelijk terug. Dat had niet alleen te maken met avonturenzucht en andere persoonlijke motieven.

Zoals altijd en overal tijdens een oorlog, vierden ook in de Verenigde Staten patriottisme en conformisme hoogtij, met als gevolg intolerantie en repressie van andersdenkenden. Het land dat de oorlog inging ‘to make the world safe for democracy’, verschafte zich de wettelijke middelen om binnenlands de vrijheid van meningsuiting te kortwieken, eigen burgers op grond van hun overtuiging gevangen te zetten en ongewenste vreemdelingen te deporteren. Het duurde tot ver in de jaren twintig voordat de laatste gedetineerden vrij kwamen.

Aan de repressie kwam na de wapenstilstand, in november 1918 nog geen einde. De Russische revolutie vormde daartoe een gerede aanleiding. Vrees voor het Rode Gevaar leidde in november 1919 en januari 1920 overal in het land tot razzia’s op Amerikaanse staatsburgers en vreemdelingen die verdacht werden van communistische sympathieën. En ook de censuur, met een zeer ruime interpretatie van het begrip ‘obscenity’ bleef bestaan. ’s Nachts slopen rechercheurs rond in Greenwich Village op zoek naar onzedelijkheid.

Ook anderszins was de levensvreugde in gevaar: per 16 januari 1920 was de aanmaak en verkoop van alcohol alleen nog toegestaan voor industrieel, medisch of godsdienstig gebruik. Aan die voorwaarden konden de meeste gebruikers niet voldoen. Aan de ‘drooglegging’, een zegen voor de georganiseerde misdaad en een weinig effectieve maatregel ter bestrijding van alcoholisme, kwam pas een eind in 1932.

Dit was het verstikkende klimaat dat de vooraanstaande Amerikaanse essayist Harold Stearns in de zomer van 1921 bracht tot zijn ‘vlucht’ naar Europa. Dat was niet onopgemerkt gegaan. Op de ‘Franse steiger’ in New York wachtten journalisten hem op bij de loopplank. Ja, verklaarde Stearns, hij ging naar Europa wegens het repressieve, intolerante klimaat in de Verenigde Staten. Nee, hij wist niet of hij ooit nog terug zou komen. ‘Byron naar Europa’ schreven de kranten.

Zijn motief om naar Parijs te gaan vatte hij later samen in zijn ‘Apologia of an Expatriate’: ‘What happened in the United States following the mysteriously called “Great” war was the emergence into power of organized bodies of intolerance who were out to make a civilized life impossible.’ Stearns’ analyse was van politieke aard.

McAlmons besluit om naar Europa te gaan was persoonlijk, niet politiek gemotiveerd. Dat betekende niet dat hij zich buiten de politieke werkelijkheid stelde: zo stak hij in latere jaren zijn afschuw van Mussolini en Hitler niet onder stoelen of banken. En in 1936 publiceerde hij een kort verhaal over het gevaar van het fascisme in Spanje. Maar hij was te zeer individualist, te zeer gesteld op zijn persoonlijke vrijheid om zich te kunnen engageren aan een politieke partij of stroming. Hij wantrouwde Grote Woorden en geloofde niet in algemene oplossingen: ‘all solutions of

life are individual’. Je kunt hooguit je eigen problemen oplossen en voorzover mogelijk die van de mensen om je heen.

In 1928 hield het in Parijs verschijnende tijdschrift transition een enquête onder een aantal prominente Amerikaanse expats. De eerste vraag luidde: ‘Why do you prefer to live outside America?’ Onder de respondenten was ook Robert McAlmon: ‘I prefer Europe, if you mean France, to America,’ schreef hij, ‘because there is less interference with private life here.’ In die mening stond hij niet alleen. De meeste Amerikaanse schrijvers en kunstenaars dachten er net zo over. Een van de meest vernomen motieven om naar Frankrijk te gaan was de mogelijkheid om je eigen individuele kwaliteiten te ontwikkelen en te ontsnappen aan de dwang van de heersende conventies in literatuur en beeldende kunst.

Alle dagen feest

De Amerikaanse expats woonden meestal niet in troosteloze arbeiderswijken aan de rand van de stad. De welgestelden waren geconcentreerd in de betere buurten op de rechteroever. Op de linkeroever waren Montparnasse en het Quartier Latin, tezamen meestal aangeduid als The Quarter, de habitat van de Amerikaanse journalisten, schrijvers en kunstenaars. De Amerikaanse cultuurhistoricus Warren Susman schat hun aantal op twee- tot drieduizend; die verbleven natuurlijk niet allemaal tegelijkertijd in Parijs. Hun sociale leven speelde zich voor een groot deel af in de cafés en op

de terrassen op en rondom de Boulevard Montparnasse. Volgens de journalist Elliot Paul waren ze makkeljk herkenbaar: ‘The Montparnassians sleep in the morning and in the afternoon and spend the evening and the neo-evening up to the rising hour for ashmen and concierges upon the terrace of The Dôme, The Rotonde, The Sélect and other neigbouring cafés. They have dark circles under their eyes, have read parts of Ulysses, and are likely to be self-made Freudians.’

De ‘dark circles’ waar Elliot Paul het over heeft, waren niet altijd veroorzaakt door gebrek aan nachtrust. Het ging af en toe bepaald gewelddadig toe tussen de expats onderling en tussen expats en Fransen. De bokslessen op de Amerikaanse Colleges waren niet voor niets geweest. Harold Stearns had geen goed woord over voor zijn landgenoten die door hun gedrag de Fransen bruuskeerden: ‘When first Cowley, then McAlmon, then others got into violent fistcuff encounters, or became screaming [or] even insulting to the French “bourgeois” […] they were not fighting the great literary war they imagined.’

Het klassieke groepsportret van deze luidruchtige en drankzuchtige expats is geschilderd door Ernest Hemingway in zijn roman The sun also rises (1926). Het boek werd voor elke jonge Amerikaan een reisgids voor Parijs en een handleiding wanneer, wat, waar en hoeveel te drinken. In de eerste negen hoofdstukken van het boek, die in Parijs spelen, komen liefst veertig merken en typen alcoholische drank voor.

 

Al in 1924 waren in Amerikaanse tijdschriften ongeruste verhalen gepubliceerd over de hedonistische losbandigheid die in Parijs heerste onder de ontwortelde Amerikaanse schrijvers en kunstenaars. Dat die verhalen voor een deel op waarheid berustten viel niet te ontkennen. Maar Montparnasse was meer dan de wereld van de terrassen en de cafés. Het was ook de wereld van de appartementen en de ateliers waar hard werd gewerkt en het cafébezoek werd uitgesteld tot laat in de middag en niet altijd werd voortgezet tot vroeg in de ochtend. De rapportages over de Europese poel der zonden leidden in het beschreven milieu dan ook tot irritatie. Robert McAlmon, zelf een geoefend drinker, stelde samen met een paar vrienden een lijst op van namen van Amerikaanse schrijvers in Parijs met een overzicht van hun werk. Het werd een indrukwekkend overzicht dat verloren is gegaan. Dat er wel degelijk werd gewerkt, door Amerikaanse beeldend kunstenaars en componisten, door journalisten en schrijvers is ook zonder McAlmons lijst wel aan te tonen. Wanneer we ons beperken tot de literatuur dan wijst de bloei van de vele Engelstalige tijdschriften en uitgeverijen in Parijs op een actief en productief leven van veel Amerikaanse schrijvers in Parijs. In dat milieu speelde Robert McAlmon een vooraanstaande rol, als schrijver, als uitgever en als mecenas.

 

McAlmon was sociaal uiterst vaardig – hij was ‘everybody’s American in Paris’. Zijn leven speelde zich grotendeels af in het openbaar, in de cafés en op de terrassen; hij woonde in hotelkamers. Van zijn privé-leven weten we eigenlijk niets. De meeste

mensen die hem hebben gekend zijn van oordeel dat zijn onvervulde huwelijk met Bryher het hem onmogelijk maakte een blijvende relatie te hebben. Waarschijnlijk heeft ook zijn seksuele ambiguïteit een rol gespeeld. Hoe het ook zij, het beeld is dat van een man met een uiterst actief sociaal leven en een schraal persoonlijk leven. De Amerikaanse schrijfster Kay Boyle die hem goed heeft gekend, zei daarover: ‘He lived on the periphery of emotion, committed to no man or woman, despite the pain of longing to belong’.

Dankzij de royale toelage van zijn schoonvader, beschikte hij over ruime financiële middelen. Dan heb je veel vrienden: ‘The drinks were always on him,’ rapporteert Sylvia Beach. De vriendschap bleef niet beperkt tot een rondje in het café. Zo financierde McAlmon de reis die hij samen met Ernest Hemingway en William Bird, de drukker van de Three Mountains Press, in 1923 naar Spanje maakte om de stierengevechten bij te wonen. Op de foto die er van hen op die reis gemaakt is, kun je niet afzien dat er wat spanning was over de mate waarin Hemingway over McAlmons geld dacht te kunnen beschikken.

McAlmon besteedde zijn geld niet alleen aan rondjes in het café. Sylvia Beach had hem geïntroduceerd bij James Joyce en al gauw begon McAlmon Joyce een maandelijkse toelage te geven van $ 150 ‘to tide him over’ totdat Ulysses zou zijn verschenen. De jonge Amerikaanse componist George Antheil, uiterst bedreven in fundraising ten eigen bate, kreeg eveneens twee jaar lang een toelage. En de rekening voor een

jaar sanatoriumopname van de Italiaans-Amerikaanse dichter Emanuel Carnevali met wie hij in 1920 had kennisgemaakt in Chicago, werd door McAlmon voldaan. Met dit soort dingen liep hij niet te koop.

Contact publishing company

Op 2 februari 1922, de veertigste verjaardag van James Joyce, kwam zijn langverwachte en al vóór verschijnen veelbesproken meesterwerk Ulysses uit. Uitgever was Joyce’s steun en toeverlaat Sylvia Beach. Zij werd op slag de hoop van alle beginnende schrijvers die nog geen uitgever hadden kunnen interesseren voor hun ongepubliceerde werk. Maar Beach was tevreden met haar boekwinkel en leenbibliotheek. Wél was zij overtuigd van de noodzaak van een uitgevershuis voor Engelstalige avant-gardeliteratuur. Robert McAlmon die sinds zijn aankomst in Parijs met haar bevriend was, deelde die mening. Zijn gesprekken met Sylvia Beach en misschien ook het feit dat een Engelse drukker had geweigerd zijn verhalenbundel A hasty bunch te drukken wegens erin voorkomende ‘obsceniteiten’, brachten hem ertoe een eigen uitgeverij te beginnen: de Contact Publishing Company.

Die naam was een programma. Zij refereerde aan het tijdschrift Contact dat McAlmon samen met William Carlos Williams in 1920-1921 in New York had uitgegeven en dat onderdak had geboden aan de nieuwste stromingen in de Amerikaanse literatuur. Ook zijn uitgeverij zou een vooruitstrevend beleid voeren: doel was ‘to help create new literature’. Boeken die niet interessant zijn voor commerciële uitgevers

maar die gekenmerkt worden door individualiteit, intelligentie, talent, authenticiteit en gevoel voor literatuur, komen voor publicatie in aanmerking, schreef hij in de prospectus. En ‘excentricities’ waren welkom.

Een genereuze gift van 14.000 lire (toen ca. $ 70.000) van zijn schoonvader Sir John Ellerman verschafte McAlmon de financiële basis voor een onderneming die nooit op eigen benen zou kunnen staan. Als uitgever is McAlmon uiterst succesvol geweest in het promoten van nog onbekende schrijvers en door het aanmoedigen van nieuwe literatuur. Zijn eerste uitgave was zijn eigen verhalenbundel A hasty bunch (1922). De titel was bedacht door Joyce. Het boek werd goed verkocht.

In 1923 boekte hij succes met het debuut van de nog onbekende Ernest Hemingway, wiens bundel Three stories and ten poems zowel de schrijver als de uitgever beroemd maakte. Een wapenfeit van geheel andere orde was de publicatie in 1925 van Gertrude Steins monumentale familiegeschiedenis The making of Americans. Stein, geen beginnend schrijver, had het boek geschreven in de jaren 1906-1908. De samenwerking tussen auteur en uitgever verliep stormachtig en eindigde met een breuk. Het kwam nog wel tot publicatie maar het boek was geen verkoopsucces. Het jaar daarop gaf McAlmon het debuut uit van Robert M. Coates, The eater of darkness. Het was de eerste Engelstalige surrealistische roman en tegelijkertijd een parodie op het genre zoals beoefend door de Franse schrijver Louis Aragon.

In de zomer van 1929, dus nog vóór de beurscrisis die alles zou veranderen, besloot McAlmon met de uitgeverij te stoppen en Frankrijk te verlaten. Mogelijk dre-

ven zijn rusteloosheid en zwerfzucht hem weer de weg op. Maar hij had ook andere redenen. In zijn memoires zegt hij dat hij nog steeds tevreden is over de meeste boeken die hij heeft uitgegeven, maar dat hij bij de distributie van die boeken tekort schoot. Dat was waar: behalve Sylvia Beach’s Shakespeare and Company waren er slechts enkele boekwinkels die zijn uitgaven verkochten. Hij had, volgens Beach, geen enkele affiniteit met de zakelijke kant van de uitgeverij, hij was alleen geïnteresseerd in de literaire aspecten ervan. Volgens William Carlos Williams was Contact Publishing Company ‘bound to become the most powerfull influence in the publishing field that we had ever known’. Dat moge overdreven klinken (Williams was tenslotte McAlmons beste vriend), ook andere tijdgenoten hadden een hoge dunk van zijn betekenis als uitgever. In de jaren twintig heeft de uitgeverij eenentwintig titels gepubliceerd, waaronder zes van McAlmon zelf. Zijn fondslijst leest als de roll-call van de Amerikaanse literaire avant-garde. Voor velen van zijn auteurs was hun debuut bij Contact Editions de opstap naar de grote commerciële uitgeverijen.

Middle Westishness

Vaak wordt verondersteld dat Parijs een belangrijk literair thema is geweest in de Amerikaanse literatuur van het Interbellum. Behalve het grote aantal memoires en andere egodocumenten hebben romans als The sun also rises van Ernest Hemingway en Tender is the night van Scott Fitzgerald voedsel gegeven aan die veronderstelling. Maar Parijs, in het bijzonder Montparnasse, wordt daarin toch vooral van buitenaf beschreven, het blijft een Amerikaanse compound. Behalve conciërges, kelners en prostituees komt er nauwelijks een autochtone Fransman in voor. Schrijven in Parijs leidde niet tot schrijven over Parijs. De fysieke afstand tot hun vaderland had voor veel Amerikaanse schrijvers juist tot gevolg dat zij meer afstandelijk over Amerika konden schrijven.

In 1926 stelde de Britse schrijver Ford Maddox Ford de term ‘Middle Westishness’ voor om het verschijnsel aan te duiden dat veel in Parijs actieve Amerikaanse schrijvers afkomstig waren uit het Midden Westen. Als voorbeelden noemde hij Katherine Ann Porter, Glenway Wescot, Ernest Hemingway en Robert McAlmon. In hun werk beschreven zij de kleine steden en dorpen in het Midden Westen als een

metafoor voor conventionaliteit en hypocrisie, smakeloosheid en geestelijke armoede. Dit beeld van het Midden Westen als gesel voor de geest herinnert aan Sherwood Andersons Winesburg, Ohio (1919) dat niet alleen Hemingway en McAlmon als voorbeeld heeft gediend. Ford heeft als een van de eersten onderkend dat McAlmon een voortrekker was in die nieuwe koers in de Amerikaanse literatuur.

 

Robert McAlmon heeft zijn literaire debuut gemaakt als dichter. Als zodanig heeft hij weinig succes gehad. In de jaren dertig publiceerde hij een bloemlezing uit al eerder gepubliceerde bundels: Not alone lost, een titel die zijn teleurstelling tot uiting brengt over het gebrek aan waardering voor zijn poëzie. Als prozaschrijver was hij in zijn eigen tijd meer succesvol.

De meeste verhalen die hij publiceerde tussen 1922 en 1932 spelen in het Midden Westen. Vaak zijn het gefictionaliseerde herinneringen aan zijn jeugd die hij beschrijft op een nuchtere, niet sentimentele manier. Die nuchterheid kenmerkt ook zijn meest omvangrijke fictieve prozawerk Village, as it happened through a fifteen year period (1924). Evenals bijna al zijn andere fictie is het nauwelijks verhulde autobiografie. In Village beschrijft McAlmon het leven in Wentworth, een stadje in het Midden Westen, zo’n stadje als waarin hij zelf is opgegroeid. Gevoelens van eenzaamheid en mislukking zijn de rode draad in Village. Evenals bij Sherwood Anderson wordt de beschrijving van de uitzichtloosheid van het leven in het Midden Westen tot een meer algemene levensvisie. De vergelijking met De Avonden dringt zich op. Village is nog altijd een zeer leesbaar en soms ontroerend boek. Het is beter besproken dan enig ander boek van McAlmon. Hemingway vond het ‘absoluty first-rate’. En de Franse criticus Régis Michaux vergeleek het zelfs met Vaders en zonen!

Een belangrijke, zij het korte periode in McAlmons leven vormt het onderwerp van zijn korte roman Post-adolescence (1923). Het verhaal speelt zich af in Greenwich Village en de hoofdpersoon verdient net als McAlmon zijn brood met model staan op de kunstacademie. Het boek heeft kenmerken van een sleutelroman: alle kunstenaars met wie McAlmon in Greenwich Village omging, komen als personage voor in de roman. Post-adolescence geeft een onsentimenteel beeld van een jonge man die op zoek is naar zichzelf en de zin van zijn leven. Zoals ook in veel andere verhalen van McAlmon speelt (voor die tijd) openhartig besproken seksualiteit een grote rol. Daarnaast is het boek van documentaire waarde omdat het het dagelijks leven van de kunstenaars in Greenwich Village omstreeks 1920 beschrijft.

De verhalen van McAlmon gaan niet altijd over het Midden Westen. In ‘Evening on the Riviera, the playground of the world’ betreedt hij de wereld die Fitzgerald heeft beschreven in Tender is the night, de wereld van de Amerikaanse jetset in Europa. McAlmon heeft aanmerkelijk minder woorden nodig dan Fitzgerald om het richtingloze leven van de indolente rijken aan de Blauwe Kust te beschrijven. De hoofdpersoon van het verhaal is de zestigjarige rijke Amerikaanse weduwe ‘Toodles’ die maar steeds jong wil blijven, te veel drinkt en jongere mannen in haar netten ver-

strikt. Het verhaal heeft dezelfde kenmerken van een soap als Tender is the night, maar terwijl Fitzgerald blijk geeft van een wat onvolwassen bewondering voor rijkdom en glitter, is McAlmons beschrijving uiterst afstandelijk.

Zijn bezoeken aan Berlijn in de vroege jaren twintig vinden hun verbeelding in de verhalenbundel Distinguished air (grim fairy tales) (1925), volgens William Carlos Williams zijn beste werk. McAlmon beschrijft hierin het nachtelijk Berlijn van de jaren twintig als een wereld waarin niets stabiel is, zelfs gender niet. Het boek verscheen in een uiterst beperkte privé-uitgave want het onderwerp van de verhalen, jongens-prostitutie, travestie, drugsgebruik maakte ze onpubliceerbaar in de jaren twintig.

 

‘All of us who were interested in Robert McAlmon,’ schreef Sylvia Beach in haar herinneringen, ‘were looking forward to his contribution to the writing of the twenties.’ Die bijdrage is weliswaar beperkt gebleven, maar ook onderschat. Evenals Hemingway, maar onafhankelijk van hem, heeft hij de Amerikaanse spreektaal geemancipeerd tot een literaire taal, vrij van de conventies van de Engelse literaire traditie die voorschreef hoe je als schrijver je ervaringen moest weergeven. McAlmons literaire uitgangspunt was dat stijl en inhoud van het verhaal altijd een directe beschrijving moeten zijn van de eigen belevingswereld van de schrijver. Bijschaven en

herschrijven was dan ook uit den boze, want vervormend. Aan de eindredactie van de tekst besteedde hij weinig aandacht. Volgens James Joyce getuigde zijn werk weliswaar van talent, maar dan wel van een ongeorganiseerd talent (daarom kwam hij met The hasty bunch als titel). McAlmons vroegere echtgenote Bryher is milder: ‘I think that his own writing has been unduly neglected by the historians of the period. It is crude and uneven but no more so than other work of the time that has survived.’

McAlmons onverschilligheid voor de ambachtelijke kant van het schrijverschap legt wellicht een meer fundamenteel probleem bloot. Door alleen zijn eigen beleefde werkelijkheid in ruwe, ongereviseerde vorm te willen weergeven ging hij voorbij aan het feit dat een kunstwerk meer is dan een fotografische weergave van de werkelijkheid; het is een ordening en intensivering van die werkelijkheid.

In zijn laatste boek Being geniuses together beschrijft hij zijn Parijse jaren. Het boek werd voltooid in 1934 maar pas in 1938 uitgegeven in Londen. Zijn wat losse parlandostijl was bij uitstek geschikt voor het autobiografische genre. Het is tevens een tijdsdocument: ‘For those of us who were there,’ zegt Kay Boyle, ‘McAlmon’s book remains the most candid and knowledgeable record of the literary argie-bargies of that time.’ In die mening staat zij niet alleen.

Na Being geniuses together heeft McAlmon niets oorspronkelijks meer gepubliceerd.

The good days are finished

In de tweede helft van de jaren twintig veranderde Parijs, dat wil zeggen het door Amerikanen bezet gehouden deel ervan, van karakter. Voor McAlmon was de aardigheid eraf: ‘The good days are finished,’ klaagde hij tegen Kay Boyle. De meeste schrijvers met wie hij was omgegaan, waren teruggekeerd naar Amerika of kwamen alleen nog op doorreis in Parijs. Van zijn oude vrienden woonden alleen nog Sylvia Beach, James Joyce en de schilder Hilaire Hiler er permanent. Hij voelde zich eenzaam en raakte steeds verder aan de drank.

Zijn favoriete hangplekken in Montparnasse waren bezet door studenten en wouldbe-kunstenaars die met bootladingen tegelijk tegen de prijs van $ 95 enkele reis, werden aangevoerd. Die jongens, vers van College, wisten wat hun in Parijs te doen stond: ‘We knew we had to go to the Cafe Dome, study art, and practice sex.’ Ze hadden allemaal The sun also rises gelezen en imiteerden Hemingway’s atletische taalgebruik. Het boek werd de werkelijkheid van het dagelijks leven van een generatie, net zoals indertijd was gebeurd met Werther. Van schrijven kwam zo niet veel terecht: ‘it was more fun to play at being a writer.’

Ook het ‘gewone’ toerisme nam in deze jaren een grote vlucht. Per jaar deden gemiddeld 200.000 Amerikaanse toeristen Parijs aan. In de negentiende eeuw had Mark Twain zich al vrolijk gemaakt over het gedrag van zijn landgenoten in den vreemde: Innocents abroad (1869). In Mr and mrs Haddock in Paris, France (1926) gaat Donald Ogden Stewart in die traditie verder: ‘“I came to Paris,” said Mr Haddock, “to view the priceless monuments of the Old World, to bathe in the age-old splendor of a great ci-

vilization, to broaden myself,” he concluded with a gesture, “by contact with another race, another civilization, another – but I’ll not say better – form of life”. “Hurray,” cried the other two [Americans], “and so you came to the Ritz bar!”’

Ja, de bar van de Ritz, de biotoop van Fitzgerald en de rijke Amerikanen met wie hij zo graag gezien werd. En de cafés in Montparnasse, volgens Malcolm Cowley de paperback edition van de Ritz. Aan dit alles kwam een eind met de beurscrisis van oktober 1929. Een groot deel van de Amerikaanse expats moest vertrekken; de crisis had de gunstige koers van de dollar ten opzichte van de frank teniet gedaan, hun koopkracht was sterk verminderd, de toelagen van thuis werden ingetrokken. In zijn verhaal ‘Babylon revisited’ [1931) verbeeldt Fitzgerald het einde van het feest van de jaren twintig en de terugkeer naar verantwoordelijkheid en volwassenheid.

 

Robert McAlmon was al enkele maanden eerder naar Amerika teruggekeerd. Op de laatste dag van het jaar 1928 was hij te gast in Le Moulin, het huis van Harry en Caresse Crosby even buiten Parijs. De Crosbys schreven gedichten, waren rijk en gaven

losbandige feesten. Ondanks actieve hulp van de gastheer lukte het McAlmon maar niet om dronken te worden. Hij was te zeer terneergeslagen. Buiten, in de winternacht stortte hij zijn hart uit bij Kay Boyle over zijn gebrek aan erkenning als schrijver terwijl zo velen die hij met zijn uitgeverij of anderszins op weg had geholpen, wél geslaagd waren in hun ambities. De volgende ochtend vroeg nam hij een taxi naar Parijs. Hij liquideerde Contact Editions en keerde eind juli 1929 terug naar Amerika. Hemingway, Pound, Ford waren al eerder vertrokken.

Maar in 1931 was hij alweer terug in Parijs en werd hij als vanouds samen met Joyce dronken. Anders dan de meeste expats was hij niet afhankelijk van inkomsten uit Amerika. Na zijn scheiding van Bryher, in 1927, had hij van zijn schoonvader een royale einduitkering ontvangen. Maar al was Europa zijn fysieke milieu, zijn mentale milieu bleef toch het Midden Westen. ‘I never felt myself an expatriate or anything, but an American’ bekent hij in Being geniuses together.

In Exile’s return analyseert Malcolm Cowley het fysieke en psychische patroon van de expatriates: vertrek en vervreemding, gevolgd door terugkeer en reïntegratie. Die analyse is niet van toepassing op Robert McAlmon. Misschien is hij wel nooit geïntegreerd geweest, maar hij is zeker nooit gereïntegreerd in de Amerikaanse samenleving. Hij was, zegt zijn biograaf, ‘a constitutional exile’. In wezen was hij een romanticus: een man op zoek naar de ideale plaats, de ideale persoon, de ideale relatie. Dat alles heeft hij nooit gevonden. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog keerde hij terug naar de Verenigde Staten. In 1956 stierf hij, nog geen zestig jaar oud en door vrijwel iedereen vergeten, in Desert Hot Springs, Californië.

Literatuur

Sylvia Beach, Shakespeare and Company (Lincoln & Londen 1956).

Bryher, The heart of Artemis: a writer’s memoirs (Londen 1963).

Malcolm Cowley, Exile’s return, a literary odyssey in the 1920’s (Londen 1951).

Noel Riley Fitch, Sylvia Beach and the lost generation. A history of literary Paris in the twenties and thirties (New York 1983).

Hugh Ford, Published in Paris: American and British writers, printers, and publishers in Paris 1920-1939 (Londen 1975).

Frederic J. Hoffman, The Twenties: American writing in he postwar decade (New York 1955).

Robert E. Knoll, McAlmon and the Lost Generation: a self-portrait (Lincoln 1962).

Robert McAlmon, Being geniuses together 1920-1930, revised [etc.] by Kay Boyle (New York 1968).

Jean Meral, Paris dans la littérature américaine (Parijs 1983).

Paul M. Murphy, World War I and the origin of civil liberties in the United States (New York-Londen 1979).

William Preston, Aliens and dissenters: federal suppression of radicals 1903-1933 (Cambridge Mass. 1963).

Samuel Putnam, Paris was our mistress (Londen 1987).

Sanford J. Smoller, Adrift among geniuses: Robert McAlmon, writer and publisher of the Twenties (Pennsylvania 1975).

Harold Stearns, The confessions of a Harvard man, the street I know revisited, a journey through literary Bohemia: Paris and New York in the 20s and 30s (Sutton West & Santa Barbara 1984).

Gertrude Stein, The autobiography of Alice B. Toklas (Londen 1966).

Warren Irving Susman, Pilgrimage to Paris: the backgrounds of American expatriation, 1920-1934 (Wisconsin 1957).

William Carlos Williams, The autobiography (New York 1951).

[2007/4]

Wouter van Raamsdonk
Genieën onder elkaar
Robert McAlmon in Montparnasse (1921-1929)

wouter van raamsdonk (1938) is historicus en publicist. Eerder schreef hij voor De Parelduiker over de Amerikaanse romanschrijver en journalist Elliot Paul (2005/1).

Writing in Paris is one of the oldest American customs – Van Wijck Brooks

‘heiress writer weds village poet’ kopte de New York Times op 12 maart 1921. De erfgename in kwestie was Winifred Ellerman, die als dichter publiceerde onder de naam Bryher en wier vader, de scheepsmagnaat Sir John Ellerman, een van de rijkste mannen in het Verenigd Koninkrijk was. De ‘Village Poet’ was Robert McAlmon, die zijn dagelijks brood verdiende met model staan voor $ 1 per uur in de tekenklas van Cooper Union, de kunstacademie in New York.

Het initiatief tot het haastig gesloten huwelijk – ze kenden elkaar nauwelijks – schijnt te zijn uitgegaan van Bryher die door te trouwen de bewegingsvrijheid van de getrouwde vrouw wilde verwerven. Voor McAlmon was het huwelijk een kans naar Europa te gaan ‘om Joyce te ontmoeten’. Meer dan een verstandshuwelijk was het niet: ‘We neither of us felt the slightest attraction towards each other but remained perfectly friendly,’ herinnert Bryher zich achteraf in haar autobiografie. De afspraak was dat zij met de royale toelage van Bryhers vader elk hun eigen leven zouden leiden en een paar keer per jaar samen in Londen acte de présence zouden geven bij de familie Ellerman.

 

Robert McAlmon (1896-1956) was een generatiegenoot van Hemingway en evenals deze afkomstig uit het Midden Westen van de Verenigde Staten. Hij werd geboren in Clifton, in de staat Kansas als tiende en jongste kind in het gezin van een presbyteriaans predikant. Na zijn eindexamen highschool in 1912 heeft hij een viertal jaren een zwervend bestaan geleid en met verschillende baantjes het en der in het Midden Westen in zijn levensonderhoud voorzien. Hij werkte als fabrieksarbeider, als landarbeider, als journalist en in verschillende kantoorbaantjes. Lang hield hij het nergens uit. Zijn ervaringen vonden later hun gefictionaliseerde neerslag in zijn verhalen waarvan er veel in het Midden Westen spelen.

In 1916 schreef hij zich in aan de universiteit van Minnesota, maar toen de Ver-

enigde Staten in 1917 de oorlog verklaarden aan Duitsland en zijn bondgenoten, ging McAlmon in militaire dienst. Hij hoopte op uitzending naar Europa maar verder dan het opleidingskamp van de luchtmacht is hij niet gekomen. Na de oorlog heeft hij nog korte tijd ingeschreven gestaan aan de University of Southern California, in Los Angeles; maar zijn agnostische overtuiging bracht hem in botsing met de dominante godsdienstige opvattingen aan de universiteit.

Begin 1920 verliet hij zonder diploma de universiteit. Hij ging naar New York, naar Greenwich Village, de habitat van de Amerikaanse intellectuele en artistieke avant-garde. Daar ontmoette hij de dertien jaar oudere William Carlos Williams met wie hij een vriendschap voor het leven sloot. Samen stichtten zij het literaire avant-gardetijdschrift Contact. En via Williams ontmoette hij de dichteres Bryher met wie hij trouwde en naar Europa vertrok.

Na een kort verblijf in Londen waar McAlmon met zijn schoonfamilie kennismaakte, reisden zij door naar Parijs. McAlmon was direct thuis in het bruisend milieu van Amerikaanse schrijvers en kunstenaars in Montparnasse. Bryher vestigde zich al gauw met haar vriendin, de dichteres H.D. (Hilda Doolittle) permanent in het rustige Zwitserland. Ze hield als postadres de boekwinkel van Sylvia Beach aan. Zo konden haar ouders denken dat ze in Parijs het leven deelde met McAlmon.

 

In Parijs werd McAlmon een van de centrale figuren in de Amerikaanse bohème die in

de jaren twintig zo nadrukkelijk aanwezig was in Montparnasse. Als schrijver en als uitgever is hij vergeten, als alom tegenwoordige cafébezoeker en nachtbraker en als vrijgevige mecenas komt hij voor in tientallen memoires van Amerikaanse schrijvers die tijdens het Interbellum in Parijs verbleven. Zijn reputatie van losbandigheid was verdiend, maar daarmee wordt wel tekort gedaan aan zijn schrijverschap en zijn verdiensten als uitgever van avant-gardeliteratuur.

Parijs, Parijs

In 1921, het jaar waarin McAlmon en Bryher naar Parijs gingen, woonden ongeveer 6000 Amerikanen permanent in de stad. Halverwege de jaren twintig waren dat er al meer dan 30.000. Dat waren natuurlijk niet allemaal kunstenaars en schrijvers. Parijs was al vóór de Eerste Wereldoorlog een centrum geworden van waaruit Amerikaanse ondernemingen de Europese markt betraden. In 1894 was er al een Amerikaanse Kamer van Koophandel gesticht. Na de oorlog kwam de invasie van het Amerikaanse bedrijfsleven eerst goed op gang. In 1922 telde de Kamer meer dan duizend leden. Bijna alle Amerikaanse bedrijfstakken waren in Parijs vertegenwoordigd. Een zo grote Amerikaanse aanwezigheid in Parijs betekende ook een markt voor Amerikaanse kranten en dus werkgelegenheid voor Amerikaanse journalisten: de New York Herald Tribune en de Chicago Tribune hadden elk een European Edition met een Parijse redactie.

Parijs was ook de intellectuele hoofdstad van de wereld. Dat vonden de Fransen zelf al lang. Maar zo dachten ook de aankomende Amerikaanse schrijvers die na de oorlog met studiebeurzen of voorschotten van uitgevers naar Parijs vertrokken om boeken te schrijven die alleen daar geschreven konden worden. Volgens de Amerikaanse dichter Ezra Pound, die van 1920 tot 1924 in Parijs woonde, miste Amerika een culturele hoofdstad, een centrum waar hedendaagse kunstenaars en intellectuelen in musea en bibliotheken in dialoog konden treden met hun voorgangers, waar materiële voorzieningen zoals stipendia en studio’s beschikbaar waren, waar openstaan voor experiment een vanzelfsprekendheid was. Zolang Amerika niet zo’n hoofdstad had, vervulde Parijs, dat ‘an instinct against vested interest’ had, die functie voor Amerikaanse kunstenaars en intellectuelen.

Andere Amerikaanse intellectuelen waren McAlmon voorgegaan. Gertrude Stein woonde er al sedert 1903, Edith Wharton sedert 1912. Sylvia Beach had er in 1919 haar befaamde boekwinkel Shakespeare & Company geopend. Op hen was bij uitstek Thomas Jeffersons uitspraak van toepassing dat iedereen twee vaderlanden heeft: zijn eigen land en Frankrijk.

De omvang van de migratiegolf die omstreeks 1920 begon was echter een nieuw fenomeen. De Eerste Wereldoorlog had, ook al voordat de Verenigde Staten in 1917 erin betrokken raakten, de jongere generatie die net van College kwam, de mogelijkheid geboden goedkoop naar Europa te gaan: ze konden dienst nemen als chauffeur bij Amerikaanse ambulance-eenheden en bij militaire transporten in Frankrijk, of bij Rode-Kruisambulances in Italië. Het was, zoals een van hen, Malcolm Cowley,

het formuleerde, een buitenlandse stage voor een hele generatie Amerikaanse schrijvers: je had deel aan wat er gebeurde, maar bleef toch buitenstaander en toeschouwer. Velen van hen bleven na de oorlog in Parijs hangen of keerden er zo gauw mogelijk terug. Dat had niet alleen te maken met avonturenzucht en andere persoonlijke motieven.

Zoals altijd en overal tijdens een oorlog, vierden ook in de Verenigde Staten patriottisme en conformisme hoogtij, met als gevolg intolerantie en repressie van andersdenkenden. Het land dat de oorlog inging ‘to make the world safe for democracy’, verschafte zich de wettelijke middelen om binnenlands de vrijheid van meningsuiting te kortwieken, eigen burgers op grond van hun overtuiging gevangen te zetten en ongewenste vreemdelingen te deporteren. Het duurde tot ver in de jaren twintig voordat de laatste gedetineerden vrij kwamen.

Aan de repressie kwam na de wapenstilstand, in november 1918 nog geen einde. De Russische revolutie vormde daartoe een gerede aanleiding. Vrees voor het Rode Gevaar leidde in november 1919 en januari 1920 overal in het land tot razzia’s op Amerikaanse staatsburgers en vreemdelingen die verdacht werden van communistische sympathieën. En ook de censuur, met een zeer ruime interpretatie van het begrip ‘obscenity’ bleef bestaan. ’s Nachts slopen rechercheurs rond in Greenwich Village op zoek naar onzedelijkheid.

Ook anderszins was de levensvreugde in gevaar: per 16 januari 1920 was de aanmaak en verkoop van alcohol alleen nog toegestaan voor industrieel, medisch of godsdienstig gebruik. Aan die voorwaarden konden de meeste gebruikers niet voldoen. Aan de ‘drooglegging’, een zegen voor de georganiseerde misdaad en een weinig effectieve maatregel ter bestrijding van alcoholisme, kwam pas een eind in 1932.

Dit was het verstikkende klimaat dat de vooraanstaande Amerikaanse essayist Harold Stearns in de zomer van 1921 bracht tot zijn ‘vlucht’ naar Europa. Dat was niet onopgemerkt gegaan. Op de ‘Franse steiger’ in New York wachtten journalisten hem op bij de loopplank. Ja, verklaarde Stearns, hij ging naar Europa wegens het repressieve, intolerante klimaat in de Verenigde Staten. Nee, hij wist niet of hij ooit nog terug zou komen. ‘Byron naar Europa’ schreven de kranten.

Zijn motief om naar Parijs te gaan vatte hij later samen in zijn ‘Apologia of an Expatriate’: ‘What happened in the United States following the mysteriously called “Great” war was the emergence into power of organized bodies of intolerance who were out to make a civilized life impossible.’ Stearns’ analyse was van politieke aard.

McAlmons besluit om naar Europa te gaan was persoonlijk, niet politiek gemotiveerd. Dat betekende niet dat hij zich buiten de politieke werkelijkheid stelde: zo stak hij in latere jaren zijn afschuw van Mussolini en Hitler niet onder stoelen of banken. En in 1936 publiceerde hij een kort verhaal over het gevaar van het fascisme in Spanje. Maar hij was te zeer individualist, te zeer gesteld op zijn persoonlijke vrijheid om zich te kunnen engageren aan een politieke partij of stroming. Hij wantrouwde Grote Woorden en geloofde niet in algemene oplossingen: ‘all solutions of

life are individual’. Je kunt hooguit je eigen problemen oplossen en voorzover mogelijk die van de mensen om je heen.

In 1928 hield het in Parijs verschijnende tijdschrift transition een enquête onder een aantal prominente Amerikaanse expats. De eerste vraag luidde: ‘Why do you prefer to live outside America?’ Onder de respondenten was ook Robert McAlmon: ‘I prefer Europe, if you mean France, to America,’ schreef hij, ‘because there is less interference with private life here.’ In die mening stond hij niet alleen. De meeste Amerikaanse schrijvers en kunstenaars dachten er net zo over. Een van de meest vernomen motieven om naar Frankrijk te gaan was de mogelijkheid om je eigen individuele kwaliteiten te ontwikkelen en te ontsnappen aan de dwang van de heersende conventies in literatuur en beeldende kunst.

Alle dagen feest

De Amerikaanse expats woonden meestal niet in troosteloze arbeiderswijken aan de rand van de stad. De welgestelden waren geconcentreerd in de betere buurten op de rechteroever. Op de linkeroever waren Montparnasse en het Quartier Latin, tezamen meestal aangeduid als The Quarter, de habitat van de Amerikaanse journalisten, schrijvers en kunstenaars. De Amerikaanse cultuurhistoricus Warren Susman schat hun aantal op twee- tot drieduizend; die verbleven natuurlijk niet allemaal tegelijkertijd in Parijs. Hun sociale leven speelde zich voor een groot deel af in de cafés en op

de terrassen op en rondom de Boulevard Montparnasse. Volgens de journalist Elliot Paul waren ze makkeljk herkenbaar: ‘The Montparnassians sleep in the morning and in the afternoon and spend the evening and the neo-evening up to the rising hour for ashmen and concierges upon the terrace of The Dôme, The Rotonde, The Sélect and other neigbouring cafés. They have dark circles under their eyes, have read parts of Ulysses, and are likely to be self-made Freudians.’

De ‘dark circles’ waar Elliot Paul het over heeft, waren niet altijd veroorzaakt door gebrek aan nachtrust. Het ging af en toe bepaald gewelddadig toe tussen de expats onderling en tussen expats en Fransen. De bokslessen op de Amerikaanse Colleges waren niet voor niets geweest. Harold Stearns had geen goed woord over voor zijn landgenoten die door hun gedrag de Fransen bruuskeerden: ‘When first Cowley, then McAlmon, then others got into violent fistcuff encounters, or became screaming [or] even insulting to the French “bourgeois” […] they were not fighting the great literary war they imagined.’

Het klassieke groepsportret van deze luidruchtige en drankzuchtige expats is geschilderd door Ernest Hemingway in zijn roman The sun also rises (1926). Het boek werd voor elke jonge Amerikaan een reisgids voor Parijs en een handleiding wanneer, wat, waar en hoeveel te drinken. In de eerste negen hoofdstukken van het boek, die in Parijs spelen, komen liefst veertig merken en typen alcoholische drank voor.

 

Al in 1924 waren in Amerikaanse tijdschriften ongeruste verhalen gepubliceerd over de hedonistische losbandigheid die in Parijs heerste onder de ontwortelde Amerikaanse schrijvers en kunstenaars. Dat die verhalen voor een deel op waarheid berustten viel niet te ontkennen. Maar Montparnasse was meer dan de wereld van de terrassen en de cafés. Het was ook de wereld van de appartementen en de ateliers waar hard werd gewerkt en het cafébezoek werd uitgesteld tot laat in de middag en niet altijd werd voortgezet tot vroeg in de ochtend. De rapportages over de Europese poel der zonden leidden in het beschreven milieu dan ook tot irritatie. Robert McAlmon, zelf een geoefend drinker, stelde samen met een paar vrienden een lijst op van namen van Amerikaanse schrijvers in Parijs met een overzicht van hun werk. Het werd een indrukwekkend overzicht dat verloren is gegaan. Dat er wel degelijk werd gewerkt, door Amerikaanse beeldend kunstenaars en componisten, door journalisten en schrijvers is ook zonder McAlmons lijst wel aan te tonen. Wanneer we ons beperken tot de literatuur dan wijst de bloei van de vele Engelstalige tijdschriften en uitgeverijen in Parijs op een actief en productief leven van veel Amerikaanse schrijvers in Parijs. In dat milieu speelde Robert McAlmon een vooraanstaande rol, als schrijver, als uitgever en als mecenas.

 

McAlmon was sociaal uiterst vaardig – hij was ‘everybody’s American in Paris’. Zijn leven speelde zich grotendeels af in het openbaar, in de cafés en op de terrassen; hij woonde in hotelkamers. Van zijn privé-leven weten we eigenlijk niets. De meeste

mensen die hem hebben gekend zijn van oordeel dat zijn onvervulde huwelijk met Bryher het hem onmogelijk maakte een blijvende relatie te hebben. Waarschijnlijk heeft ook zijn seksuele ambiguïteit een rol gespeeld. Hoe het ook zij, het beeld is dat van een man met een uiterst actief sociaal leven en een schraal persoonlijk leven. De Amerikaanse schrijfster Kay Boyle die hem goed heeft gekend, zei daarover: ‘He lived on the periphery of emotion, committed to no man or woman, despite the pain of longing to belong’.

Dankzij de royale toelage van zijn schoonvader, beschikte hij over ruime financiële middelen. Dan heb je veel vrienden: ‘The drinks were always on him,’ rapporteert Sylvia Beach. De vriendschap bleef niet beperkt tot een rondje in het café. Zo financierde McAlmon de reis die hij samen met Ernest Hemingway en William Bird, de drukker van de Three Mountains Press, in 1923 naar Spanje maakte om de stierengevechten bij te wonen. Op de foto die er van hen op die reis gemaakt is, kun je niet afzien dat er wat spanning was over de mate waarin Hemingway over McAlmons geld dacht te kunnen beschikken.

McAlmon besteedde zijn geld niet alleen aan rondjes in het café. Sylvia Beach had hem geïntroduceerd bij James Joyce en al gauw begon McAlmon Joyce een maandelijkse toelage te geven van $ 150 ‘to tide him over’ totdat Ulysses zou zijn verschenen. De jonge Amerikaanse componist George Antheil, uiterst bedreven in fundraising ten eigen bate, kreeg eveneens twee jaar lang een toelage. En de rekening voor een

jaar sanatoriumopname van de Italiaans-Amerikaanse dichter Emanuel Carnevali met wie hij in 1920 had kennisgemaakt in Chicago, werd door McAlmon voldaan. Met dit soort dingen liep hij niet te koop.

Contact publishing company

Op 2 februari 1922, de veertigste verjaardag van James Joyce, kwam zijn langverwachte en al vóór verschijnen veelbesproken meesterwerk Ulysses uit. Uitgever was Joyce’s steun en toeverlaat Sylvia Beach. Zij werd op slag de hoop van alle beginnende schrijvers die nog geen uitgever hadden kunnen interesseren voor hun ongepubliceerde werk. Maar Beach was tevreden met haar boekwinkel en leenbibliotheek. Wél was zij overtuigd van de noodzaak van een uitgevershuis voor Engelstalige avant-gardeliteratuur. Robert McAlmon die sinds zijn aankomst in Parijs met haar bevriend was, deelde die mening. Zijn gesprekken met Sylvia Beach en misschien ook het feit dat een Engelse drukker had geweigerd zijn verhalenbundel A hasty bunch te drukken wegens erin voorkomende ‘obsceniteiten’, brachten hem ertoe een eigen uitgeverij te beginnen: de Contact Publishing Company.

Die naam was een programma. Zij refereerde aan het tijdschrift Contact dat McAlmon samen met William Carlos Williams in 1920-1921 in New York had uitgegeven en dat onderdak had geboden aan de nieuwste stromingen in de Amerikaanse literatuur. Ook zijn uitgeverij zou een vooruitstrevend beleid voeren: doel was ‘to help create new literature’. Boeken die niet interessant zijn voor commerciële uitgevers

maar die gekenmerkt worden door individualiteit, intelligentie, talent, authenticiteit en gevoel voor literatuur, komen voor publicatie in aanmerking, schreef hij in de prospectus. En ‘excentricities’ waren welkom.

Een genereuze gift van 14.000 lire (toen ca. $ 70.000) van zijn schoonvader Sir John Ellerman verschafte McAlmon de financiële basis voor een onderneming die nooit op eigen benen zou kunnen staan. Als uitgever is McAlmon uiterst succesvol geweest in het promoten van nog onbekende schrijvers en door het aanmoedigen van nieuwe literatuur. Zijn eerste uitgave was zijn eigen verhalenbundel A hasty bunch (1922). De titel was bedacht door Joyce. Het boek werd goed verkocht.

In 1923 boekte hij succes met het debuut van de nog onbekende Ernest Hemingway, wiens bundel Three stories and ten poems zowel de schrijver als de uitgever beroemd maakte. Een wapenfeit van geheel andere orde was de publicatie in 1925 van Gertrude Steins monumentale familiegeschiedenis The making of Americans. Stein, geen beginnend schrijver, had het boek geschreven in de jaren 1906-1908. De samenwerking tussen auteur en uitgever verliep stormachtig en eindigde met een breuk. Het kwam nog wel tot publicatie maar het boek was geen verkoopsucces. Het jaar daarop gaf McAlmon het debuut uit van Robert M. Coates, The eater of darkness. Het was de eerste Engelstalige surrealistische roman en tegelijkertijd een parodie op het genre zoals beoefend door de Franse schrijver Louis Aragon.

In de zomer van 1929, dus nog vóór de beurscrisis die alles zou veranderen, besloot McAlmon met de uitgeverij te stoppen en Frankrijk te verlaten. Mogelijk dre-

ven zijn rusteloosheid en zwerfzucht hem weer de weg op. Maar hij had ook andere redenen. In zijn memoires zegt hij dat hij nog steeds tevreden is over de meeste boeken die hij heeft uitgegeven, maar dat hij bij de distributie van die boeken tekort schoot. Dat was waar: behalve Sylvia Beach’s Shakespeare and Company waren er slechts enkele boekwinkels die zijn uitgaven verkochten. Hij had, volgens Beach, geen enkele affiniteit met de zakelijke kant van de uitgeverij, hij was alleen geïnteresseerd in de literaire aspecten ervan. Volgens William Carlos Williams was Contact Publishing Company ‘bound to become the most powerfull influence in the publishing field that we had ever known’. Dat moge overdreven klinken (Williams was tenslotte McAlmons beste vriend), ook andere tijdgenoten hadden een hoge dunk van zijn betekenis als uitgever. In de jaren twintig heeft de uitgeverij eenentwintig titels gepubliceerd, waaronder zes van McAlmon zelf. Zijn fondslijst leest als de roll-call van de Amerikaanse literaire avant-garde. Voor velen van zijn auteurs was hun debuut bij Contact Editions de opstap naar de grote commerciële uitgeverijen.

Middle Westishness

Vaak wordt verondersteld dat Parijs een belangrijk literair thema is geweest in de Amerikaanse literatuur van het Interbellum. Behalve het grote aantal memoires en andere egodocumenten hebben romans als The sun also rises van Ernest Hemingway en Tender is the night van Scott Fitzgerald voedsel gegeven aan die veronderstelling. Maar Parijs, in het bijzonder Montparnasse, wordt daarin toch vooral van buitenaf beschreven, het blijft een Amerikaanse compound. Behalve conciërges, kelners en prostituees komt er nauwelijks een autochtone Fransman in voor. Schrijven in Parijs leidde niet tot schrijven over Parijs. De fysieke afstand tot hun vaderland had voor veel Amerikaanse schrijvers juist tot gevolg dat zij meer afstandelijk over Amerika konden schrijven.

In 1926 stelde de Britse schrijver Ford Maddox Ford de term ‘Middle Westishness’ voor om het verschijnsel aan te duiden dat veel in Parijs actieve Amerikaanse schrijvers afkomstig waren uit het Midden Westen. Als voorbeelden noemde hij Katherine Ann Porter, Glenway Wescot, Ernest Hemingway en Robert McAlmon. In hun werk beschreven zij de kleine steden en dorpen in het Midden Westen als een

metafoor voor conventionaliteit en hypocrisie, smakeloosheid en geestelijke armoede. Dit beeld van het Midden Westen als gesel voor de geest herinnert aan Sherwood Andersons Winesburg, Ohio (1919) dat niet alleen Hemingway en McAlmon als voorbeeld heeft gediend. Ford heeft als een van de eersten onderkend dat McAlmon een voortrekker was in die nieuwe koers in de Amerikaanse literatuur.

 

Robert McAlmon heeft zijn literaire debuut gemaakt als dichter. Als zodanig heeft hij weinig succes gehad. In de jaren dertig publiceerde hij een bloemlezing uit al eerder gepubliceerde bundels: Not alone lost, een titel die zijn teleurstelling tot uiting brengt over het gebrek aan waardering voor zijn poëzie. Als prozaschrijver was hij in zijn eigen tijd meer succesvol.

De meeste verhalen die hij publiceerde tussen 1922 en 1932 spelen in het Midden Westen. Vaak zijn het gefictionaliseerde herinneringen aan zijn jeugd die hij beschrijft op een nuchtere, niet sentimentele manier. Die nuchterheid kenmerkt ook zijn meest omvangrijke fictieve prozawerk Village, as it happened through a fifteen year period (1924). Evenals bijna al zijn andere fictie is het nauwelijks verhulde autobiografie. In Village beschrijft McAlmon het leven in Wentworth, een stadje in het Midden Westen, zo’n stadje als waarin hij zelf is opgegroeid. Gevoelens van eenzaamheid en mislukking zijn de rode draad in Village. Evenals bij Sherwood Anderson wordt de beschrijving van de uitzichtloosheid van het leven in het Midden Westen tot een meer algemene levensvisie. De vergelijking met De Avonden dringt zich op. Village is nog altijd een zeer leesbaar en soms ontroerend boek. Het is beter besproken dan enig ander boek van McAlmon. Hemingway vond het ‘absoluty first-rate’. En de Franse criticus Régis Michaux vergeleek het zelfs met Vaders en zonen!

Een belangrijke, zij het korte periode in McAlmons leven vormt het onderwerp van zijn korte roman Post-adolescence (1923). Het verhaal speelt zich af in Greenwich Village en de hoofdpersoon verdient net als McAlmon zijn brood met model staan op de kunstacademie. Het boek heeft kenmerken van een sleutelroman: alle kunstenaars met wie McAlmon in Greenwich Village omging, komen als personage voor in de roman. Post-adolescence geeft een onsentimenteel beeld van een jonge man die op zoek is naar zichzelf en de zin van zijn leven. Zoals ook in veel andere verhalen van McAlmon speelt (voor die tijd) openhartig besproken seksualiteit een grote rol. Daarnaast is het boek van documentaire waarde omdat het het dagelijks leven van de kunstenaars in Greenwich Village omstreeks 1920 beschrijft.

De verhalen van McAlmon gaan niet altijd over het Midden Westen. In ‘Evening on the Riviera, the playground of the world’ betreedt hij de wereld die Fitzgerald heeft beschreven in Tender is the night, de wereld van de Amerikaanse jetset in Europa. McAlmon heeft aanmerkelijk minder woorden nodig dan Fitzgerald om het richtingloze leven van de indolente rijken aan de Blauwe Kust te beschrijven. De hoofdpersoon van het verhaal is de zestigjarige rijke Amerikaanse weduwe ‘Toodles’ die maar steeds jong wil blijven, te veel drinkt en jongere mannen in haar netten ver-

strikt. Het verhaal heeft dezelfde kenmerken van een soap als Tender is the night, maar terwijl Fitzgerald blijk geeft van een wat onvolwassen bewondering voor rijkdom en glitter, is McAlmons beschrijving uiterst afstandelijk.

Zijn bezoeken aan Berlijn in de vroege jaren twintig vinden hun verbeelding in de verhalenbundel Distinguished air (grim fairy tales) (1925), volgens William Carlos Williams zijn beste werk. McAlmon beschrijft hierin het nachtelijk Berlijn van de jaren twintig als een wereld waarin niets stabiel is, zelfs gender niet. Het boek verscheen in een uiterst beperkte privé-uitgave want het onderwerp van de verhalen, jongens-prostitutie, travestie, drugsgebruik maakte ze onpubliceerbaar in de jaren twintig.

 

‘All of us who were interested in Robert McAlmon,’ schreef Sylvia Beach in haar herinneringen, ‘were looking forward to his contribution to the writing of the twenties.’ Die bijdrage is weliswaar beperkt gebleven, maar ook onderschat. Evenals Hemingway, maar onafhankelijk van hem, heeft hij de Amerikaanse spreektaal geemancipeerd tot een literaire taal, vrij van de conventies van de Engelse literaire traditie die voorschreef hoe je als schrijver je ervaringen moest weergeven. McAlmons literaire uitgangspunt was dat stijl en inhoud van het verhaal altijd een directe beschrijving moeten zijn van de eigen belevingswereld van de schrijver. Bijschaven en

herschrijven was dan ook uit den boze, want vervormend. Aan de eindredactie van de tekst besteedde hij weinig aandacht. Volgens James Joyce getuigde zijn werk weliswaar van talent, maar dan wel van een ongeorganiseerd talent (daarom kwam hij met The hasty bunch als titel). McAlmons vroegere echtgenote Bryher is milder: ‘I think that his own writing has been unduly neglected by the historians of the period. It is crude and uneven but no more so than other work of the time that has survived.’

McAlmons onverschilligheid voor de ambachtelijke kant van het schrijverschap legt wellicht een meer fundamenteel probleem bloot. Door alleen zijn eigen beleefde werkelijkheid in ruwe, ongereviseerde vorm te willen weergeven ging hij voorbij aan het feit dat een kunstwerk meer is dan een fotografische weergave van de werkelijkheid; het is een ordening en intensivering van die werkelijkheid.

In zijn laatste boek Being geniuses together beschrijft hij zijn Parijse jaren. Het boek werd voltooid in 1934 maar pas in 1938 uitgegeven in Londen. Zijn wat losse parlandostijl was bij uitstek geschikt voor het autobiografische genre. Het is tevens een tijdsdocument: ‘For those of us who were there,’ zegt Kay Boyle, ‘McAlmon’s book remains the most candid and knowledgeable record of the literary argie-bargies of that time.’ In die mening staat zij niet alleen.

Na Being geniuses together heeft McAlmon niets oorspronkelijks meer gepubliceerd.

The good days are finished

In de tweede helft van de jaren twintig veranderde Parijs, dat wil zeggen het door Amerikanen bezet gehouden deel ervan, van karakter. Voor McAlmon was de aardigheid eraf: ‘The good days are finished,’ klaagde hij tegen Kay Boyle. De meeste schrijvers met wie hij was omgegaan, waren teruggekeerd naar Amerika of kwamen alleen nog op doorreis in Parijs. Van zijn oude vrienden woonden alleen nog Sylvia Beach, James Joyce en de schilder Hilaire Hiler er permanent. Hij voelde zich eenzaam en raakte steeds verder aan de drank.

Zijn favoriete hangplekken in Montparnasse waren bezet door studenten en wouldbe-kunstenaars die met bootladingen tegelijk tegen de prijs van $ 95 enkele reis, werden aangevoerd. Die jongens, vers van College, wisten wat hun in Parijs te doen stond: ‘We knew we had to go to the Cafe Dome, study art, and practice sex.’ Ze hadden allemaal The sun also rises gelezen en imiteerden Hemingway’s atletische taalgebruik. Het boek werd de werkelijkheid van het dagelijks leven van een generatie, net zoals indertijd was gebeurd met Werther. Van schrijven kwam zo niet veel terecht: ‘it was more fun to play at being a writer.’

Ook het ‘gewone’ toerisme nam in deze jaren een grote vlucht. Per jaar deden gemiddeld 200.000 Amerikaanse toeristen Parijs aan. In de negentiende eeuw had Mark Twain zich al vrolijk gemaakt over het gedrag van zijn landgenoten in den vreemde: Innocents abroad (1869). In Mr and mrs Haddock in Paris, France (1926) gaat Donald Ogden Stewart in die traditie verder: ‘“I came to Paris,” said Mr Haddock, “to view the priceless monuments of the Old World, to bathe in the age-old splendor of a great ci-

vilization, to broaden myself,” he concluded with a gesture, “by contact with another race, another civilization, another – but I’ll not say better – form of life”. “Hurray,” cried the other two [Americans], “and so you came to the Ritz bar!”’

Ja, de bar van de Ritz, de biotoop van Fitzgerald en de rijke Amerikanen met wie hij zo graag gezien werd. En de cafés in Montparnasse, volgens Malcolm Cowley de paperback edition van de Ritz. Aan dit alles kwam een eind met de beurscrisis van oktober 1929. Een groot deel van de Amerikaanse expats moest vertrekken; de crisis had de gunstige koers van de dollar ten opzichte van de frank teniet gedaan, hun koopkracht was sterk verminderd, de toelagen van thuis werden ingetrokken. In zijn verhaal ‘Babylon revisited’ [1931) verbeeldt Fitzgerald het einde van het feest van de jaren twintig en de terugkeer naar verantwoordelijkheid en volwassenheid.

 

Robert McAlmon was al enkele maanden eerder naar Amerika teruggekeerd. Op de laatste dag van het jaar 1928 was hij te gast in Le Moulin, het huis van Harry en Caresse Crosby even buiten Parijs. De Crosbys schreven gedichten, waren rijk en gaven

losbandige feesten. Ondanks actieve hulp van de gastheer lukte het McAlmon maar niet om dronken te worden. Hij was te zeer terneergeslagen. Buiten, in de winternacht stortte hij zijn hart uit bij Kay Boyle over zijn gebrek aan erkenning als schrijver terwijl zo velen die hij met zijn uitgeverij of anderszins op weg had geholpen, wél geslaagd waren in hun ambities. De volgende ochtend vroeg nam hij een taxi naar Parijs. Hij liquideerde Contact Editions en keerde eind juli 1929 terug naar Amerika. Hemingway, Pound, Ford waren al eerder vertrokken.

Maar in 1931 was hij alweer terug in Parijs en werd hij als vanouds samen met Joyce dronken. Anders dan de meeste expats was hij niet afhankelijk van inkomsten uit Amerika. Na zijn scheiding van Bryher, in 1927, had hij van zijn schoonvader een royale einduitkering ontvangen. Maar al was Europa zijn fysieke milieu, zijn mentale milieu bleef toch het Midden Westen. ‘I never felt myself an expatriate or anything, but an American’ bekent hij in Being geniuses together.

In Exile’s return analyseert Malcolm Cowley het fysieke en psychische patroon van de expatriates: vertrek en vervreemding, gevolgd door terugkeer en reïntegratie. Die analyse is niet van toepassing op Robert McAlmon. Misschien is hij wel nooit geïntegreerd geweest, maar hij is zeker nooit gereïntegreerd in de Amerikaanse samenleving. Hij was, zegt zijn biograaf, ‘a constitutional exile’. In wezen was hij een romanticus: een man op zoek naar de ideale plaats, de ideale persoon, de ideale relatie. Dat alles heeft hij nooit gevonden. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog keerde hij terug naar de Verenigde Staten. In 1956 stierf hij, nog geen zestig jaar oud en door vrijwel iedereen vergeten, in Desert Hot Springs, Californië.

Literatuur

Sylvia Beach, Shakespeare and Company (Lincoln & Londen 1956).

Bryher, The heart of Artemis: a writer’s memoirs (Londen 1963).

Malcolm Cowley, Exile’s return, a literary odyssey in the 1920’s (Londen 1951).

Noel Riley Fitch, Sylvia Beach and the lost generation. A history of literary Paris in the twenties and thirties (New York 1983).

Hugh Ford, Published in Paris: American and British writers, printers, and publishers in Paris 1920-1939 (Londen 1975).

Frederic J. Hoffman, The Twenties: American writing in he postwar decade (New York 1955).

Robert E. Knoll, McAlmon and the Lost Generation: a self-portrait (Lincoln 1962).

Robert McAlmon, Being geniuses together 1920-1930, revised [etc.] by Kay Boyle (New York 1968).

Jean Meral, Paris dans la littérature américaine (Parijs 1983).

Paul M. Murphy, World War I and the origin of civil liberties in the United States (New York-Londen 1979).

William Preston, Aliens and dissenters: federal suppression of radicals 1903-1933 (Cambridge Mass. 1963).

Samuel Putnam, Paris was our mistress (Londen 1987).

Sanford J. Smoller, Adrift among geniuses: Robert McAlmon, writer and publisher of the Twenties (Pennsylvania 1975).

Harold Stearns, The confessions of a Harvard man, the street I know revisited, a journey through literary Bohemia: Paris and New York in the 20s and 30s (Sutton West & Santa Barbara 1984).

Gertrude Stein, The autobiography of Alice B. Toklas (Londen 1966).

Warren Irving Susman, Pilgrimage to Paris: the backgrounds of American expatriation, 1920-1934 (Wisconsin 1957).

William Carlos Williams, The autobiography (New York 1951).

Mario Molegraaf
De man die de autobus miste
Karel van den Oever, de dichter van ‘Dinska Bronska’

mario molegraaf (1960) stuitte bij het samenstellen van de Spiegel van de moderne Nederlandse en Vlaamse dichtkunst (Balans, 2005) op vergeten dichters van onvergetelijke gedichten, waarvan hij in volgende nummers af en toe verslag zal doen.

Wie schrijft, die blijft ook niet. Neem Karel van den Oever. In september 1926, een maand voordat de dichter zou sterven, verkondigde Felix Timmermans: ‘En warden wij kaal als een lampeglas, Karel, u vergeten wij nooit!’ Marnix Gijsen voorzag ruim dertig jaar nadien in zijn voortreffelijke monografie Karel van den Oever (1958): ‘Het is mogelijk dat hij in de toekomst slechts bekend zal blijven als de dichter van “Dinska Bronska”, het vers ingegeven door het bezoek van een Poolse vrouw aan de ellegoedzaak van zijn zusters.’ Nog eens vijftig jaar later lijkt dit gedicht de dichter inderdaad te hebben overvleugeld. De naam Dinska Bronska zegt de poëzielezer meer dan de naam Karel van den Oever, íets meer.

Ik kreeg het gedicht voor het eerst in een schoolboek onder ogen. De schok herinner ik me nog, wie leest dit zonder traan? Het vers, wonderlijke mengeling van zang en gestamel, hoort nog steeds tot mijn favorieten. Moj Boze! Deze woorden uit het gedicht waren de eerste en meteen de laatste woorden Pools die ik leerde. Dinska Bronska roept haar god aan in haar eigen taal. Want dat betekent ‘Moj Boze!’: ‘Mijn God!’.

De ellegoedzaak volgens Marnix Gijsen, de vlaggenzaak volgens Frans Verachtert, de door zijn ouders begonnen textielzaak was het hele universum van Karel van den Oever. De winkel was gevestigd aan de Steenhouwersvest, op nummer 18, in het eeuwenoude pand ‘De Ghulden Bock’. In het hart van Antwerpen, tussen Hoogstraat en Nationalestraat, vlakbij Museum Plantin-Moretus, een paar honderd meter van de Kathedraal, een paar honderd meter van de Schelde. Frans Verachtert, die in 1940 een biografie Karel van den Oever publiceerde en in 1966 een bloemlezing Een onbegrepen lied, voegt toe: ‘Er huizen grotendeels klein-winkeliers, marktkoopers, handelaars in alle denkbare koopwaar, en werkvolk.’ In dit huis werd de dichter op 19 november 1879 geboren, in dit huis zou hij op 6 oktober 1926 overlijden.

Zijn leven was iets gecompliceerder dan door deze feiten lijkt. Zijn vader had

Fries bloed, en in de Eerste Wereldoorlog week hij naar Nederland uit. Daar, in de villa Flora in Baarn, heeft hij heimwee, heimwee naar zijn werkkamer aan de Steenhouwersvest, bekent hij in Verzen uit oorlogstijd (1919):

In de bundel vind je ook ‘Avond in Bolsward’, opgedragen aan een Friese neef. In het gedicht doorwandelt hij ‘vol droom’ de straatjes. Hij kijkt door elke ruit naar binnen ‘waar, achter ’t blauw stramijn,/ het goelijk theelicht glimt en Moeken is gezeten.’ Vreemd dat de gordijnen niet gesloten waren, want in zijn verzameling aforismen De ‘Hollandsche Natie’ voor een Vlaamsche spiegel (1925) had hij dit nu juist kenmerkend voor Nederland gevonden, gordijnen, te veel gordijnen, waardoor de buitenwereld jou niet kan bespieden maar jij des te beter de buitenwereld bespieden kan. Hij rijmde erover: ‘In Holland zijn er veel gordijnen,/ gordijnen, stores van fatsoen / […] / Wat ze achter die gordijnen doen? / […] / O, kijken, turen door de spleten/ […] / geen mensch op straat mag dàt ooit weten’.

Hij spot ook met andere Hollandse gewoontes. Zo noteert hij: ‘Ze houden in Holland van onberispelijke maar overvloedige netheid: er liggen 9 voetmatjes en

matten in de vestibule van mijn pension!’ Toch pleitte hij in een brochure voor ‘Hollandsch-Belgische Toenadering’ teneinde de ‘Nederlandsche Beschaving’ te behoeden.

Het is een van zijn grote onderwerpen: de Nederlandse beschaving, de Vlaamse strijd of hoe je het ook noemen mag. Iemand betitelde hem als ‘De eenzame bewaker van Vlaanderens geestelijke erf’. Een ander vond hem een fiere ‘Christen-Vlaamsen strijder’. In een brief omschreef hij een concurrerend tijdschrift als ‘Joden- en geuzenrommel, waarvan het geldelijk helemaal afhangt.’ Dan zijn eigen blad Vlaamse Arbeid: ‘Onze drukproeven zijn katholiek en worden door katholieke handen gedrukt.’

Marnix Gijsen vond zijn werk ‘te allen tijde specifiek Antwerps en ultramontaans’. Ultramontaans, van de andere kant van de bergen, uit Rome, ofwel paaps. Sla de bundel Schaduw der vleugelen (1923) op en je wordt verpletterd door het katholicisme en het nationalisme. Zijn twee thema’s: God en Vlaanderen, ik weet niet precies in welke volgorde, maar in elk geval is er geen ontkomen aan. Vlaanderen dreunt met ‘ijzre vlaamsche front-soldaten,/ scherp-gehelmd langs nieuwe straten,/ stormt nu op/ met wilden kop!/ Harop!/ Harop! Harop!’. Niet minder agressief is de retoriek in ‘Brussel’. Hij dicht over de Belgische hoofdstad: ‘Brussel, dàt is de laffe daad’ en ‘Brussel, dàt is de ploertige logen’. Maar eens, dreigt hij, ‘zullen klokken anders luiden’ en zal ‘het Fransche en Belgische Zuiden’ weten ‘dat de Vlaming, de Vlaming is opgestaan’.

God dendert in het oeuvre van Karel van den Oever minstens even hard. Zijn Aanwezigheid in Schaduw der vleugelen mag blijken uit de titels van de gedichten: ‘Bekoring’, ‘De Aanvechting’, ‘De Erfzonde’, ‘Het Lijden’, ‘De Zonde’, ‘Gebed’. Hoe hij zo ultramontaans is geworden? Frans Verachtert zegt: ‘Zijn broer vertelde ons ook dat Karel op een zeker moment in zijn jongelingsjaren ernstig ziek gevallen is en dat hij na zijn genezing begon met boeken te koopen van de Kerkvaders en met meer naar de kerk gaan. Het juiste jaar van die ziekte weet niemand meer te zeggen.’

De verklaring van Marnix Gijsen is nog wat mysterieuzer en nog wat intrigerender: ‘Heel vroeg, zeggen zijn jeugdvrienden, onderging hij een sentimentele ontgoocheling, en in zijn later bestaan was hij, behalve tegenover de vrouwelijke leden van zijn huiskring, beslist misogien. Hij sprak over de vrouw met het diepe, paulinische wantrouwen der kerkvaders.’

We vinden het allemaal terug, ook de kerkvaders en de vrouwenhaat, in de korte roman Het Inwendig Leven van Paul (1923). ‘Een unicum,’ noemde Gijsen het boek, ‘als psychologisch document staat het gans alleen.’ Waarbij ik me afvraag of je wel van psychologie kunt spreken, van het inwendig leven van de hoofdpersoon krijg je alleen de buitenkant te zien. Paul heeft God boven de mensen verkozen, de kerk boven de liefde. Zijn geestelijke rust wordt verstoord door brieven van zuster Angelina, onzeker over haar roeping. Zij verklaart: ‘Onder de Heilige Mis heb ik soms veraf een kwellend spiegelbeeld van je vroeger genegenheid voor mij.’ Dat komt

ongelegen nu ‘gansch zijn ziel vereeniging zocht met God’. Uiteindelijk treedt zij uit het klooster, hij heeft het gevoel: ‘zou God niet een herstel, een rehabilitatie eischen?’ Daarom gaat hij het klooster in, terwijl zuster Angelina ‘een speelgoedachtige herinnering’ wordt, ‘diep en klein in het dal van zijn leven’.

Tussen de regels bespeur je pijn. Pijn veroorzaakt door herinneringen ‘aan een tijd vol verdeeldheid tusschen God en de vrouw.’ Bij Verachtert klinkt het veel minder gekweld dan bij Gijsen en bij Van den Oever zelf. Karel kende al vroeg de aantrekkingskracht van ‘kleine meiskens’, weet zijn biograaf. Lode Baekelmans noemt in dit verband ‘een zeer fatsoenlijke herbergsdochter […] Het liefaardig kind was een stevige, blozende blondine die Karel boven het hoofd gewassen bleek.’

Toch is duidelijk dat er veel Karel schuilt in Paul. De dichter ging niet letterlijk het klooster in, maar in zijn eenzaam kamerken vol bruin beschot leidde hij een soort monnikenleven. Met, lijkt mij, alle onzuiverheid die bij de nagestreefde zuiverheid hoort. Een boek als Het Inwendig Leven van Paul is zo hooggestemd en onbestemd dat elk brokje banale realiteit welkom is. Heerlijk wanneer de hoofdpersoon eens een ‘gewoon, uiterst gewoon mensch’ blijkt, die een cigaret gaat rooken, bruin brood met radijsjes eet, kuiert langs de Schelde.

De lezer van Karel van den Oevers gedichten ervaart hetzelfde. Een verademing wanneer er eindelijk wordt geschreven over iets dat je kunt horen, voelen, ruiken. Fluit-stooten van schepen ‘hard tegen den zerk der lucht/ als stoel die veel schuift’.

Er is ‘reuk van stoom en olie,/ bittere teer. Op mijn gezicht/ warme motregendoom/ uit een schouwpijp.’ Zijn vaagheid en braafheid zijn trouwens schijn. Hoe verschillend men ook over hem dacht, iedereen herkende een vechter met uitgesproken meningen. Een motto voor een van zijn boeken zou het motto voor zijn hele bestaan kunnen zijn: périsse le monde plutôt qu’un principe. De wereld mag vergaan, als mijn principe maar blijft staan. Vandaar Marnix Gijsens opmerking over ‘zijn uiterst combatief karakter’. Frans Verachtert zag hem als een ‘kemphaan’. Floris Couteele noemde hem ‘vóór alles franc-tireur!’ en ‘onze eerste non-conformist’.

Karel van den Oever een non-conformist? Dat merk je pas op het tweede, misschien zelfs op het derde gezicht. Want op het eerste gezicht vallen in zijn oeuvre toch vooral dit soort dichtregels op:

Zelfs bewonderaars bewaarden afstand. ‘Ook al moet worden erkend, dat Karel van den Oever meer een vurig strijder en scherpzinnig criticus dan een groot dichter was,’ schrijft H. Kuitenbrouwer in Sinjorenlied (1935), een keuze uit de gedichten. Frans Verachtert wikt en weegt: ‘De goede smaak is bij hem sterker ontwikkeld dan de scheppende kracht […]. Hij beschikt niet altijd over de kracht der inspiratie, die den dichter helpt om natuurlijk, tevens met veel ongedwongen geestesinspanning, een meesterlijk werk voort te brengen.’

Van den Oever keek graag achteruit. Veel van zijn vroege gedichten schijnen even oud als het huis ‘De Ghulden Bock’, de spelling incluis: ‘Door ’t duyster van ’t beblaert struyckhout/ sie ick uw gloedtje glimmen.’ Dit is eerder nagemaakte dan gemaakte poëzie. Er kwam een ommekeer, die volgens sommigen ook weer namaak was. Niet volgens Gijsen, die meldt over de omwenteling na de Eerste Wereldoorlog: ‘Zijn vers dat steeds traditioneel was geweest, zonder veel fantasie en vrijheid, meestal gebonden aan het alexandrijn, werd toen plots geheel los en direkt.’

De oude garde verweet hem bij monde van Karel van de Woestijne een ‘overloper’ te zijn. Maar bij de avant-garde was hij ook niet bijster gewenst. Paul van Ostaijen heeft belangrijke besprekingen aan zijn werk gewijd. De nieuwkomer had volgens hem dezelfde ervaring als bij ‘de halt voor de autobus. Op het ogenblik dat Van den Oever er aan kwam, zei de autobus goeie middag en liet de expressionistiese dichter op het asfalt. Helpt het nog dat hij wanhopige gebaren maakt met zijn parapluutje?’ De man die de autobus miste. Er werd ook gesproken van ‘façade-modernisme’. Niet onbegrijpelijk, want de nieuwe gevel van bijvoorbeeld Schaduw der vleugelen staat op het oude fundament van God en Vlaanderen, van Vlaanderen en God.

Traditionele poëet dan wel moderne poëet? Het is niet de interessantste vraag. In elk geval vind je in De Heilige Berg (1925) en het postuum verschenen Paviljoen (1927) een aantal geslaagde gedichten. ‘De krekel’ bijvoorbeeld, ‘Aquarium’, ‘Het wederzien’ en ‘De telefoon-paal’ waarin je wie weet een zelfportret kunt ontdekken:

Maar ‘Dinska Bronska’ is het enige onvergetelijke gedicht van deze vergeten dichter. Het hoort tot de sterkste en scherpste, onthutsendste en ontroerendste poëzie die ik ken. Dinska Bronska is vertrokken uit Polen en gaat naar Canada. Met de verwachting van alle uitwijkelingen van gisteren, vandaag en morgen. De verwachting dat dáár de appels groter zullen zijn, het koren hoger en geler dan in haar Plocka. De hoop mag groot zijn, het verdriet is groter. Karel van den Oever heeft Dinska Bronska gekend, in elk geval een Dinska Bronska gekend.

Als we tenminste het verhaal van Frans Verachtert mogen geloven: ‘Dezen naam droeg een Poolsch meisje, dat op zekeren dag bij de Van den Oevers kwam inkoopen doen, daar ze, na haar enkele dagen verblijf in het hotel “Lapland”, wou wegreizen naar Canada. Ze sprak gebroken Duitsch. Een zuster van den dichter vroeg haar hoe zij heette en het antwoord klonk: Dinska Bronska. De dichter was toen juist in den winkel. Denzelfden avond las hij het gedicht voor dat beroemd zal blijven.’

En als we het nog mooiere verhaal van Marnix Gijsen mogen geloven over het bezoek aan de Steenhouwersvest: ‘Het is een felle, kleurrijke wijk, bij de onbeschreven grens van een beter kwartier gelegen. Daar slenteren de zeelui van de vreemde schepen moedeloos rond. Zij houden stil voor de bonte étalage van het Huis Van den Oever. Aarzelend schuiven de Hindoes, de Japanners, de Chinezen de koele, hoge winkel binnen. Achter de toonbank staan twee zusters van de dichter en kijken toe hoe de vreemde kerels met hun dunne, zwarte of gele vingeren de stoffen keurend betasten. In een gezellig kamertje achter de winkel, zit Karel van den Oever te werken. […] Wanneer de Hindoes in hun sliphemd, met een hoog stemmetje, doen kennen dat zij tot een aankoop hebben besloten, roept de statigste oudste zuster “de man in huis”, Karel, die verschijnt en in Urdu de cijfers zegt. Hij kan dat ook doen in het Pools, als de klant Dinska Bronska heet, die in het landverhuizershotel naast het huis gelegen wacht op haar schip naar Canada.’

Karel van den Oever, de dichter van twee onderwerpen en van één gedicht. Maar, Moj Boze, wat een gedicht!

Dinska Bronska

Marco Daane
Een zeer incidenteel tijdschrift
Verleden, heden en vraagtekens van St. Botolph’s Review

marco daane (1959) is redacteur van De Parelduiker. Hij schreef eerder in deze kolommen over onder anderen Richard Minne, Willem Elsschot, George Orwell en W.B. Yeats.

Het oudste bestaande tijdschrift ter wereld is Philosophical Transactions of the Royal Society, onafgebroken verschenen sinds 1665 en met ooit Isaac Newton en Charles Darwin in de kolommen. De grootste oplage heeft het Amerikaanse vijftigplussersblad aarp The Magazine (circa 22 miljoen exemplaren, maar soms meer). En het op trouwlustige Britse dames gerichte Brides van februari-maart 1999 was het dikste tijdschrift aller tijden met 1242 pagina’s en een gewicht van bijna twee kilo. Het werd geleverd in een enorme doos met het opschrift ‘Voorzichtig! Niet zonder hulp optillen! Bevat ’s werelds grootste tijdschrift’, maar binnenin bleek daarvoor eerst nog een andere doos te moeten worden uitgepakt.

Interessante trivia, die uiteraard geenszins van doen hebben met de literaire wereld. Daarin worden immers zelden kwantitatieve records gevestigd die deze van de publieksmedia overtreffen. Voor de literaire tijdschriften geldt dat zeer in het bijzonder, al komen daar dan weer de bizarre records vandaan over bijvoorbeeld de geringste verschijning of kleinste oplage (op 1 exemplaar of eenmalig verschenen). In 2006 heeft een Brits literair tijdschrift daar een nieuw record aan toegevoegd, dat nu eens wél in het Guinness Book of Records mag worden opgenomen. Het aardige is bovendien dat het hier niet om zomaar een blaadje gaat, maar om een fenomeen dat om diverse redenen literair-historische betekenis had en heeft.

Marginalia

De geschiedenis ervan gaat terug tot 1956. In Cambridge kwam in die tijd een aantal literair actieve studenten en afgestudeerden regelmatig samen bij de pastorie van St. Botolph’s Church, een veertiende-eeuws anglicaans gebedshuis waar ooit de familie van Charles Darwin ter kerke ging. De pastorie, aan Summerfield Road buiten het centrum van Cambridge, stond destijds eigenlijk leeg. Hij was daarom ‘uitbesteed’ aan de weduwe van een predikant van St. Botolph’s, mevrouw Helen Hitchcock. Om in haar levensonderhoud te voorzien verhuurde zij alle mogelijke

ruimtes daarbinnen. Mrs. Hitchcock, in weerwil van haar omineuze naam de vriendelijkheid zelve, trok ook de nodige studenten aan. De huur die ze rekende was laag en het ontbrak er aan strenge regels zoals op de colleges. Voor de studenten interpreteerde ze het begrip ‘woonruimte’ ook allerminst kleingeestig. Zo kreeg een Amerikaan, Lucas Myers, het voormalige kippenhok in de tuin tot zijn beschikking. Dat bleek, samen met de boomgaard, ruim genoeg voor Myers om er zijn vrienden te ontvangen of zelfs te laten logeren. Het schijnt een bont, enigszins ruig gezelschap te zijn geweest met een wat linksige afkeer van het sociale en literaire establishment van Cambridge. Ze koketteerden enigszins met een Keltische afkomst en mochten graag Schotse, Welshe en Ierse liedjes zingen, waarvan de laatste in de pubs weleens als provocerend werden ervaren.

Daar ook vonden ze de inspiratie voor een nieuw literair tijdschrift. Destijds telde Cambridge enkele kleine literaire en studententijdschriften, zoals Delta en The Granta (de voorloper van het inmiddels invloedrijke en beroemde tijdschrift, tegenwoordig zonder The ervoor). Voorts stencilden enkele leden van de St. Botolph’s-bende tweewekelijks een marginaal, bijtgraag krantje met literair commentaar in elkaar, Broadsheet. In het kippenhok oordeelden ze namelijk maar minnetjes over de bestaande tijdschriften. Ze meenden het zelf veel beter te kunnen. De animositeit tussen de Botolphians en bijvoorbeeld Delta was overigens maar heel betrekkelijk. Philip Hobsbaum van Delta meende dat het verschil vooral was dat er dichters waren die zoals hij een kostuum en stropdas droegen, en dichters die, ‘zacht uitgedrukt, dat niet deden’.

Hoe dan ook, de Botolphians sloegen de handen ineen en verzamelden reeds gereed liggend werk, vooral poëzie. David Ross, ook lid van het gezelschap, betaalde een drukker. Voor de 25ste februari werd een zaal gehuurd in het gebouw van de Women’s Union aan Falcon Yard (inmiddels vervangen door het winkelcentrum Lion Yard) voor een feestelijke inwijding. Een naam voor het blad was niet moeilijk te vinden geweest: met dank aan en verwijzend naar de ontstaansgrond was het St. Botolph’s Review gedoopt.

Wonderschoon dronken

In de dagen voorafgaand aan het feest rond het nieuwe tijdschrift trokken diverse betrokkenen de straten van Cambridge op om te pogen het te slijten. Zo posteerde de Amerikaan Bertram Wyatt-Brown zich op de 25ste bij de brug voor The Anchor, de stamkroeg van de Botolphians aan Silver Street. Daar verkocht hij die dag een exemplaar aan Sylvia Plath, een landgenote die met een beurs aan Newnham College studeerde. De inhoud van St. Botolph’s Review maakte grote indruk op haar. Ze vond het ‘een briljante tegenhanger […] voor de dode, kwalitatief wisselende en soms slecht geschreven twee literaire bladen die hier al bestaan, die gebaseerd zijn op vooroordeel en grillen’, schreef ze aan haar moeder, ‘en de poëzie is werkelijk schitterend’. Die van Lucas Myers prees ze in haar dagboek afzonderlijk, als ‘groot,

groots, ontroerend door de techniek en de vaardigheid om er meester over te zijn en haar naar zijn wil te laten buigen en plooien. Er zit ook glorieuze vreugde in, bijna die van een atleet, hardlopend, alle goddelijke buigingen van zijn spieren gebruikend in de handeling.’ Plath dichtte en publiceerde zelf ook, maar had na lezing van St. Botolph’s Review ‘een zeker gevoel van minderwaardigheid, want wat ik tot nu toe heb gemaakt lijkt zo klein, burgerlijk en luttel’.

Ze had zich daar ook heel snel van vergewist; Sylvia Plath was een uitzonderlijk gretige en energieke studente en lezeres. Vandaar dat ze al na een paar uur terugkwam om aan Wyatt-Brown te vragen hoe en waar ze de dichters van St. Botolph’s Review kon ontmoeten. ‘Bert’ wees haar op de feestelijke presentatie die avond. Een mannelijke student met wie Plath al een afspraakje had staan, nodige haar dezelfde middag toevallig ook uit er met hem heen te gaan.

Zodoende verscheen de Amerikaanse studente op Falcon Yard ten tonele. Daar maakte ze kennis met de medewerkenden aan St. Botolph’s Review: ‘Dan Huys [Huws] zag erg bleek, angstaanjagend bleek en vol sproeten […]. Than Minton, zo klein en donker dat je moest gaan zitten om met hem te kunnen praten, en [Daniel] Weissbort, ook al klein en met erg gekruld haar. [David] Ross, onberispelijk en donker. Ze waren allemaal donker.’ Er had zowaar iets van literaire spanning in de lucht kunnen hangen, want Dan Huws had eerder in Broadsheet een gedicht van Plath over de kling gejaagd. In het kortstondige, nogal mineure tijdschrift Chequer had ze ‘Three caryatids without a portico’ gepubliceerd en hij had dat spottend als maakwerk en ‘bedriegerij’ aangeduid; naar het schijnt om die toen al veelbesproken Amerikaanse uit haar tent te lokken. Sylvia was iedere hokjesgeest echter vreemd. Tot verbazing van Lucas Myers bleek ze diens gedicht ‘Fools encountered’ uit St. Botolph’s Review uit het hoofd te hebben geleerd en citeerde ze daaruit hardop. Ze danste vervolgens met deze en gene op de muziek van de ingehuurde jazzband, morste drank en schreeuwde wat in de rondte over de gedichten. Naar eigen zeggen was ze ‘dronk en geworden, wonderschoon dronken’. Érg dronken in elk geval – en uiteindelijk ‘hopeloos verliefd’, zoals ze op 17 april aan haar moeder zou schrijven. Als laatste maakte ze op die avond kennis met een ‘grote, donkere, sexy jongen, de enige daar die groot genoeg voor mij was, die nu eens voorovergebogen met deze, dan weer met die vrouw praatte en wiens naam ik had gevraagd zodra ik binnenkwam. Hij kwam naar me toe en keek diep in mijn ogen en het was Ted Hughes.’ Volgens Myers overigens had hij haar Hughes aangewezen, waarna zij op hém was afgestevend.

Ook van de al afgestudeerde Ted Hughes bleek Plath gedichten uit het hoofd te hebben geleerd. Merkwaardig genoeg valt zijn naam niet in de brief aan haar moeder noch in de dagboekaantekening waarin ze de loftrompet stak over St. Botolph’s Review, maar ze had hem wel degelijk in de peiling. St. Botolph’s-colporteur Bertram Wyatt-Brown getuigde er later van dat Plath bij hem naar Hughes én Myers had gevraagd – ‘in het bijzonder de eerstgenoemde die volgens haar Engelands grootste

levende dichter was’. Vroegtijdig inzicht in poëzie kon de jonge Amerikaanse in elk geval niet ontzegd worden.

Hellend dek

De vijf gedichten die Ted Hughes (1930-1998) in St. Botolph’s Review publiceerde zijn als zijn officiële debuut te beschouwen. Hij had eerder ook al verzen gesleten aan The Granta, Chequer en Delta. Hughes had geen last van vooringenomenheid. In genoemde drie bladen had hij evenwel onder evenzoveel pseudoniemen gepubliceerd. Blijkbaar wilde hij zich bij de geboorte van het tijdschrift van zijn ‘eigen’ kippenhokgroep niet langer verschuilen. De ruige plattelandszoon Hughes had wel wat met St. Botolph’s, waar hij soms op de vloer sliep of zelfs een tent in de boomgaard opzette. Hoe dan ook, hij verscheen nu wel onder eigen naam in druk. Alleen al daarom verwierf het onooglijke, van kartonnen omslagen voorziene en getypte St. Botolph’s Review naam en faam. Daarnaast nam het plaats in de literatuurgeschiedenis doordat Hughes tijdens de tumultueuze doop aan Falcon Yard Sylvia Plath (1932-1963) ontmoette.

Hun dramatische verhaal is al talloze malen verteld (en ook verfilmd). De twee geniale dichters in wording raakten hevig aan elkaar verslingerd en trouwden. In hun huwelijk maakte Sylvia Plath zich sterk voor de carrière van Ted Hughes, maar nam ook de druk die haar persoonlijkheid op hun relatie uitoefende allengs toe. Ze was een psychiatrisch geval, onder invloed van heuse oedipale stress (ze had haar vader vroeg verloren). Haar wantrouwen en latente jaloezie waren volstrekt neurotisch en (zelfs voor de lezer van haar werk en biografieën) benauwend. Ze zoog op groteske wijze Hughes’ toewijding op en verscheurde zelfs eens al zijn manuscripten. Misschien heeft Hein Groen er in de bundel Oxbridge Blues wel het mooist de

vinger op gelegd: ‘[…] haar liefde was zo verzengend dat zijn eigen leven ook in vlammen opging.’

Het gevolg was precies datgene waarvoor Plath bang was. Hughes had een natuurlijk, bijna dierlijk verlangen naar vrouwen in het algemeen en gaf zich daaraan over. Hij begon een verhouding met de beeldschone Assia Weavill. In de gecompliceerde nasleep daarvan vernietigde Plath voor de tweede keer zijn manuscripten en papieren, leek Hughes hun huwelijk toch te willen redden en pleegde Plath – en zes jaar later ook Weavill – uiteindelijk zelfmoord. Vervolgens bleek de affaire indringende sporen te hebben nagelaten in Sylvia Plaths gedichten. De postuum gepubliceerde bundel Ariel (1965) getuigde daarvan het meest briljant en vestigde voorgoed haar naam. Ted Hughes, die zelf uitgroeide tot de belangrijkste Engelse dichter van de twintigste eeuw en Poet Laureate werd, bleef uiteindelijk zijn leven lang achtervolgd door de kwestie – in alle opzichten (nalatenschap, kinderen, media, de vrouwenbeweging).

Dat alles begon dus in het voetspoor van St. Botolph’s Review. De avond van 25 februari 1956 dook later op in Hughes’ befaamde bundel Birthday letters (1998), zijn eigen versie in dichtvorm van hun relatie. In het gedicht ‘St. Botolph’s’ keerde hij terug naar de avond waarop het tijdschrift werd ingewijd. ‘De zaal / Als het hellende

dek van de Titanic,’ vertolkte hij de sfeer in het gebouw van de Women’s Union, waar de lucht hing van de eronder gelegen vismarkt, waar de jazzband speelde met Daniel Weissbort op piano, waar iedereen behalve hijzelf dronken werd en waar iemand alle ruiten van de zaal aan diggelen sloeg. En toen was daar Sylvia Plath geweest. Hij wist al het nodige over haar, net als zij over hem, en nu stond hij plots oog in oog met haar – ‘op touw gezet’ door Lucas Myers. Ook in Hughes’ beleving was zij het geweest die op hem was afgekomen, niet andersom:

Eerste gezicht. Eerste foto onveranderbaar
Geïsoleerd, stilgezet in de verblindende camera.

‘Onveranderbaar’, het woord lijkt ook de onontkoombaarheid te weerspiegelen van wat volgde in de nasleep van deze tijdschriftwijding.

Sylvia Plath schreef in haar dagboek eveneens in een literaire stijl over het vervolg van de avond. Sommige elementen daaruit vonden later als puzzelstukjes een plaats in het gedicht dat Ted Hughes eraan wijdde. In een koortsachtige, hevig ademende stijl beschreef ze hoe de mythe die hun literaire liefdestragedie zou worden een aanvang nam. Sylvia schreeuwde Hughes toe, om boven de muziek uit te komen, en citeerde uit zijn gedichten. Hij brulde terug, ‘reusachtig, met een stem die van een Pool had kunnen zijn, “Vind je het mooi?”’. Ze belandden in een naastgelegen ruimte, waar Hughes cognac offreerde die ze ‘achterover [goot] op de plek waar, voorzover ik me herinnerde, mijn mond zich bevond’. Er werd wederom geschreeuwd ‘alsof we in een storm stonden’ en hun dialoog ging vergezeld van een merkwaardig stampvoeten. Plots kuste Hughes haar ‘plompverloren op mijn mond’, trok haar geliefde rode sjaal en zilveren oorbellen af en ‘blafte’: ‘aha, die houd ik.’ Hij vervolgde met een liefdesaanval op haar nek, waarna ‘ik lang en hard in zijn wang [beet], en toen we de kamer uit kwamen, liep er bloed over zijn gezicht. Zijn gedicht “I did it, I.”’

Dat laatste was de slotzin van een van Hughes’ gedichten uit St. Botolph’s Review, die Plath nu naar zich toetrok. Zij had ‘het’ gedaan: haar mannelijk prooidier aangevallen en overweldigd. ‘Zoveel geweld,’ noteerde Plath profetisch in haar dagboek, ‘En ik schreeuwde innerlijk en dacht: o, aan jou wil ik me vallend en vechtend geven!’ Ze schreef twee dagen later een gedicht van een volle pagina in dezelfde stemming van een jager en zijn prooi, ‘The pursuit’, en droeg dat op aan Hughes, maar dacht tegelijkertijd dat ze hem nooit meer zou zien. Nog geen vier maanden later waren ze getrouwd. Ze schreef haar moeder dat ze verliefd op hem was geworden zoals ze nog nooit was geweest, ‘en dat kan alleen tot een hoop pijn leiden’. Een soms griezelig voorspellende lading kenmerkt Sylvia Plaths egodocumenten. Ze verlenen de vele raadsels over haar complexe psychologische gesteldheid, haar verhouding met Hughes en haar zelfmoord mythische proporties.

Wereldrecord

Iets daarvan is ook afgestraald op St. Botolph’s Review. Behalve als ‘het blad waarin Ted Hughes debuteerde’, is dat dus ook de literatuurgeschiedenis ingegaan als ‘het blad waarbij Ted Hughes en Sylvia Plath elkaar leerden kennen’. Zoiets als: stel je voor dat het er niet zou zijn geweest, dan zouden ze elkaar wellicht nooit hebben ontmoet en zou Sylvia wellicht nooit… Enzovoorts. Een drukwerk als de navel van het lichaam dat een literair leven ook is.

‘Ons tijdschrift was slechts een ouverture / Voor de nacht en het feest,’ luiden de openingsregels van Hughes’ ‘St. Botolph’s’. Lucas Myers verkende het vervolg van dat tijdschrift, de nacht en het feest in een artikel over ‘The voices of Sylvia Plath and Ted Hughes’: ‘Zijn overspel maakte de volledige ontwikkeling van “Ariels stem” mogelijk en gaf Sylvia de vrijheid om haar wonderjaar en haar dood in te gaan.’ Dat moeten we niet verkeerdelijk opvatten als een ‘hoera’ voor zijn beste vriend Ted Hughes omdat die haar met zijn bedrog aan het werk kreeg. Veeleer doelt hij – en waarschijnlijk terecht – op een fait accompli dat met hun ingewikkelde relatie verknoopt was; het werkte als een hefboom en gaf Plaths reeds latent aanwezige dichterschap zijn definitieve stem.

Als St. Botolph’s Review inderdaad een conditio sine qua non was voor dat brok poëziegeschiedenis, is Myers’ artikel wel heel toepasselijk te noemen. Het staat namelijk in nummer 2 van het tijdschrift. Die tweede aflevering is in relatieve stilte verschenen in… mei 2006. Het achterplat van nummer 1 vermeldde in 1956: ‘Dit tijdschrift

verschijnt incidenteel’, en dat blijkt achteraf een understatement zonder weerga te zijn geweest. ‘We hadden geen plannen voor een regelmatig verschijnend tijdschrift,’ herinnert medesamensteller Daniel Weissbort zich, en ‘incidenteel’ werd destijds uiteindelijk ‘eenmalig’. Myers publiceerde wel zijn herinneringen aan Cambridge en Hughes, en Weissbort een dichtbundel Letters to Ted met enkele annotaties, maar St. Botolph’s Review viel in een diepe slaap en ging de legende in. De in een kleine oplage gedrukte uitgave werd zeldzaam. Ted Hughes’ eigen exemplaar was najaar 2003 tijdens een aan hem gewijde tentoonstelling in de British Library te zien. Een flink aantal overgebleven exemplaren ging bovendien verloren in wat Weissbort een ‘jammerlijk voorval’ noemt, waarbij er – geheel in St. Botolph’s-stijl – rode wijn overheen ging. In het tweedehandscircuit bestaat het tijdschrift eigenlijk niet. Curieus genoeg schijnt Weissborts broer George, ook een contribuant aan nummer 1, een ongeopend pakketje ervan te hebben thuis ‘in de wildernis van Gloucestershire’.

En toen was er dus opeens nummer 2, vijftig jaar na dat verweesde drukwerkje. Deze verschijningsfrequentie tussen twee nummers van een en hetzelfde tijdschrift is absoluut een wereldrecord (het Guinness maakt in zijn kolommen niet eens melding van dat begrip). Na een halfjaar (!) maakte The Guardian in zijn boekenbijlage melding van de verschijning, waarna een korte speurtocht via digitale telefoonboeken naar de gelegenheidsuitgeverij Viper Press leidde. En hoewel er slechts tweehonderd exemplaren van het blad waren gedrukt, bleken ze nog wel degelijk voorhanden te zijn voor de luttele som van tien Britse ponden. Nummer 2 blijkt twee keer zo groot van formaat te zijn als nummer 1, een soort Commercialformaat ‘om de kosten te drukken’. Het resultaat is een smaakvol vormgegeven en gedrukte uitgave met sobere, statige zwarte belettering op een iets gebroken witte omslag. ‘No. 2’, staat daar droogjes op.

Rugby street

Voor David Ross en Daniel Weissbort, net als toen redacteuren van St. Botolph’s Review, is de verschijning van een opvolger na al die jaren ‘nogal een evenement’. De line-up is trouwens grotendeels dezelfde als in 1956, een voortvloeisel van het regelmatige contact dat de Botolphians met elkaar zijn blijven houden. En ook de inhoud van nummer 2 is onverminderd serieus te nemen. Sylvia Plath en Ted Hughes zijn onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van het tijdschrift en ze zijn dat postuum ook in deze tweede aflevering. Hun ‘stemmen’ zijn behalve in het stevige artikel van Lucas Myers het en der in het nummer te horen. Zo bevat dat een aan Hughes opgedragen limerickachtig gedicht uit 1965 van Daniel Huws: ‘Some say he wrote poems, some say he wrote plays, / Some say he kept concubines – if yer playse – / And gave them a bog to graze.’ Daniel Weissbort dist een aantal van zijn eigen gedichten op waarvoor Hughes hem de overkoepelende titel suggereerde. En, last but not least, er is een tot op heden ongepubliceerde tekst van Ted Hughes zelf in opgenomen. Zo is ook hij,

postuum, net als in 1956 lid van het gilde van St. Botolph’s Review.

De tekst is een portret van de enigszins geheimzinnige en onbekend gebleven dichteres Susan Alliston, van wie ook enkele gedichten zijn opgenomen. Hughes zag in 1960 voor het eerst een gedicht van haar, ‘St. Martin’s Lane, London’, in het Amerikaanse tijdschrift The Nation. Later leerde hij haar kennen bij zijn uitgeverij Faber & Faber en in de Londense pub The Lamb, min of meer de opvolger van het kippenhok als verzamelplaats voor de Botolphians. Ze vertelde Hughes dat ze dichtte, maar hield haar verzen zorgvuldig voor hem verborgen. Hij meende dat ze onzeker was, zoals ze dat in het dagelijks leven ook was. Op een dag verraste ze hem dan toch, met het nu ook in St. Botolph’s Review afgedrukte ‘Samurai’.

Hughes was ‘versteld’ en bleef in de jaren erna onder de indruk. ‘[…] in haar actieve, nuchtere, bijna agressieve neiging schuilt de vitaliteit van haar gedichten. Op hun best zijn ze gespierd, complex en waarachtig. Behendige doordringing, nachtmerrie en een vreemde luciditeit. Hoe abstract ze ook zijn, ze hebben de concreetheid van een werkelijke stem. Erachter voelen we haar overvloedige onzekerheid; verwarring, een individu dat zomaar in de wereld werd ondergedompeld.’

Hoe hij daarna ook bij haar aandrong, het bleef bij die ene keer. Ze was niet te-

vreden over haar werk, meende hij, en: ‘Ik ben er vrij zeker van dat ze niet besefte hoe goed ze was.’ Nadat haar huwelijk op de klippen was gelopen, werd ze de bovenbuurvrouw van Hughes en Plath op 18 Rugby Street in Londen. In het gedicht uit Birthday letters met dat adres als titel vereeuwigde hij haar pijnlijk vereenzamende figuur die

Na Allistons overlijden (aan de ziekte van Hodgkin, niet aan leukemie) ‘redden’ Daniel Weissbort en Hughes’ zuster Olwyn haar manuscripten. Hughes plande met Weissbort een publicatie van haar gedichten, maar die is er nog niet gekomen. St. Botolph’s Review 2 heeft daar nu deels in voorzien door er acht samen te brengen, voorafgegaan door Hughes’ portret van haar. Dat was de beoogde inleiding bij die voorgenomen bundel.

Geheimen

Deze en andere teksten vormen de ‘tweede feestelijke verzameling van voorbeelden van goede literatuur, poëzie en proza, die we het lezen waard vinden’, hetgeen David Ross in zijn redactioneel als enige reden opvoert om een vervolgnummer van Saint Botolph’s Review te vullen. Weissbort en hijzelf hebben zich er als redacteuren inderdaad niet met een jantje van leiden van afgemaakt. Zo wist Olwyn Hughes, die achter de schermen meewerkte, een gedicht los te peuteren bij Australiës beroemdste dichter Les Murray, bij ons bekend van De slabonenpreek (1997). Ieder literair tijdschrift zou er ongetwijfeld voor tekenen, in zijn tweede aflevering ongepubliceerd werk van Hughes en Murray te kunnen brengen.

Ook achter het idee om vijftig jaar na dato überhaupt met een vervolgnummer te komen gaan geen grootse en meeslepende gedachten schuil, aldus Daniel Weissbort: ‘Ik geloof dat het juist bij ons opkwam omdat er precies vijftig jaren waren verstreken.’ ‘Dit of dat publiceren’ is voor beiden ook ‘een soort ziekte’, maar of er ooit nog een vervolg komt en zo ja wanneer, is zeer de vraag. De overgebleven Botolphians hebben wel het plan om een kleine collectie herinneringen te bundelen, wellicht te publiceren door de Oxford University Press. En Weissbort, die met Ted Hughes het tijdschrift Modern Poetry in Translation redigeerde (1965-2003), zou dat een soort doorstart willen laten maken. Destijds wilden zij ook een reeks boeken met niet-Engelstalige dichters in vertaling uitbrengen, maar aarzelden wegens de concurrentie en financiële onzekerheden. Weissbort, zelf actief als vertaler, hoopt het idee alsnog te realiseren.

Voor de toekomst van St. Botolph’s Review zelf zegt dat allemaal uiteraard niets. Over nog eens vijftig jaar zal het huidige schrijverskorps niet meer in leven zijn. En

op de achterplat van nummer 2 noemt St. Botolph’s Review zichzelf nog immer ‘een incidenteel tijdschrift’. Nummer 3 zou dus wel weer eens een hele tijd op zich kunnen laten wachten. ‘Dit nummer zal geen geheimen voor u oplossen,’ spreekt David Ross de lezer dan ook toe in zijn redactioneel. ‘We hopen dat het er een paar aan zal toevoegen.’ Waarvan akte.

Literatuur

Elaine Feinstein, Ted Hughes. The life of a poet (London 2001).

Hein Groen, ‘Literal pursuit. Sylvia Plath en Ted Hughes in Cambridge.’ In: Oxbridge Blues (Amsterdam 1999), p. 187-201.

Cynthia Haven, ‘Interview with Anne Stevenson.’ In: The Cortland Review 14, november 2000 (http://www.cortlandreview.com).

Philip Hobsbaum, ‘Ted Hughes at Cambridge.’ In: The Dark Horse 6, herfst 1999.

Ted Hughes, Verjaardagsbrieven. Birthday letters. Gedichten. Vert. Peter Nijmeijer (Amsterdam cop. 1998).

Dianne Hunter, ‘Sylvia Plath’s Man in Black.’ In: European Journal of Women’s Studies 12 (2005) 2, p. 45-60.

Karen V. Kukil (ed.), The journals of Sylvia Plath 1950-1962 (London 2000).

Diane Middlebrook, Her husband. Ted Hughes and Sylvia Plath. A marriage (New York 2004).

Lucas Myers, Crow steered / Bergs appeared. A memoir of Ted Hughes and Sylvia Plath (Sewanee 2001).

Sylvia Plath, Letters home. Correspondence 1950-1963. Aurelia Schober Plath, ed. (New York [1975]).

St. Botolph’s Review 1 (februari 1956) & 2 (mei 2006).

Linda Wagner-Martin, Sylvia Plath. A biography (London 1988).

Bertram Wyatt-Brown, ‘Ted, Sylvia, and St. Botolph’s. A Cambridge recollection.’ In: The Southern Review, maart 2004.

 

Voor informatie over de verkrijgbaarheid van St. Botolph’s Review 2: Viper Press, 3 Powis Gardens, London NW 11 8HH, United Kingdom, weissbort@mpit.demon.co.uk.

 

Earth-Moon. A Ted Hughes website – http://www.earth-moon.org/index. html

Ted Hughes homepage – http://www.ann.skea.com/THHome.htm

St. Botolph’s Church, Cambridge – http://www.stbotolphs.net/

 

De vertalingen van de fragmenten zijn voorzover mogelijk ontleend aan de door De Arbeiderspers uitgebrachte selecties uit Sylvia Plaths dagboeken en brieven, resp. door Nelleke van Maaren (Amsterdam / Antwerpen cop. 2005) en Joop van Helmond (Amsterdam cop. 1986).

Special thanks to Daniel Weissbort.

Roelof van Gelder
De verre neef
Vier brieven van Betje Wolff en Aagje Deken aan Jan Bekker Teerlink

roelof van gelder (1948) is historicus en redacteur van nrc Handelsblad. Hij schreef diverse studies op het gebied van de Nederlandse cultuurgeschiedenis, onder andere over de voc.

De onzekerheid der tijden, het gemis van vrienden en verwanten, gezondheid en ziekte, dat zijn de vaste ingrediënten van de duizenden zeventiende- en achttiende-eeuwse Nederlandse brieven die liggen opgeslagen in The National Archives in Kew (West-Londen). Dat geldt ook voor de vier brieven van Betje Wolff en Aagje Deken, die ik daar aantrof. Ze maken deel uit van het omvangrijke archief van het High Court of Admiralty, het juridische apparaat van de Engelse admiraliteit. In dat archief worden de documenten bewaard die de Engelsen ooit hebben aangetroffen op door hen gekaapte schepen. Het betreft de papieren nalatenschap van tienduizenden schepen, waaronder naar mijn schatting zo’n vierduizend Nederlandse. Dat gebeurde tijdens de vele oorlogen die Nederland met de Engelsen hebben gevoerd.

In 2005 kon ik tijdens een halfjaar durend onderzoek in opdracht van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag vaststellen dat er zich ongeveer 38.000 Nederlandse brieven in dat archief bevinden. Het zijn brieven geschreven in Nederland naar Nederlanders overzee en vice versa. Geen brieven van ambtenaren, geleerden of regenten, maar van gewone mensen als kooplieden, boekhouders, soldaten, matrozen en hun vrienden en familieleden. Slechts een enkele maal zitten er brieven tussen van schrijvers uit de hogere regionen van de maatschappij, of van personen van wie de namen nog niet helemaal vergeten zijn. Dat is het geval met de vier brieven van Betje Wolff en Aagje Deken aan een neef van Betje, de eerste die zijn opgedoken na het verschijnen van P.J. Buijnsters’ Briefwisseling in 1987.1 Ik trof ze aan in de dossiers van het schip de Henriëtte dat de Engelsen in juni 1803 in het Kanaal hadden buitgemaakt. Aan boord bevond zich de bewuste neef: koopman Jan Bekker Teerlink.2

Apothekerszoon

Jan Bekker Teerlink, geboren in 1759 in Vlissingen, was de zoon van de apotheker Joris Teerlink en diens vrouw Christina Bekker. Op latere leeftijd voegde Jan de

naam van zijn moeder aan de zijne toe. Die moeder was de oudere zuster van Elisabeth Bekker, beter bekend als de schrijfster Betje Wolff. Betje was dus Jans 21 jaar oudere tante. Jan had drie zusters, van wie de jongste, Johanna Laurina ‘Jansje’, een belangrijke rol in het leven van Betje Wolff speelde. Ook de verhouding van Jan Bekker Teerlink met zijn tante Betje was van jongs af aan innig. Op 19 februari 1771 schreef zij uit de Beemster aan de bevriende Amsterdamse advocaat Herman Noordkerk: ‘Ik weet niet wat het is moeder te zyn, dog de lieve, & zeer wel opgestelde brieven, van myne Zusters kindertjes, charmeeren my zo, dat ik het U moet mededeelen. Ze schryven, voor al de kleine Jan, eene schoone hand, & vry goed Fransch, alle verlangen ze hunne Tante te zien, NB om dat ik zo braaf met hun kan ravotten by Groot Vader; en ze zenden my eene heele trommel vol St. Nicolaas goed…’.3 Deze ‘kleine Jan’ is Jan Bekker Teerlink die dan elf jaar oud is.

Van Jan Bekker Teerlinks vroege jaren is weinig bekend. Hij was bevriend met Christiaan Adriaan Nissen, een avontuurlijke, wat overmoedige en schwärmerische Amsterdamse koopman, een boezemvriend van Betje Wolff en Aagje Deken. Deze Nissen schreef in 1783 uit Denemarken hoezeer hij op Jan Bekker Teerlink was gesteld: ‘Ik voel alles voor myn Jan Teerlink… Myn jan teerlink is in myn hart begraaven; zyne rondborstige, zyne edele denkingsaart treft my’.4 Aan deze Nissen vertrouwden Wolff en Deken in dat zelfde jaar hun spaargeld toe, maar in 1794 zou Nissen failliet gaan en raakten de vriendinnen vrijwel al hun geld kwijt. Toen zij in 1797 waren teruggekeerd uit hun Franse ballingsoord Trévoux, na een verblijf van bijna negen jaar, en hun ‘Haagse periode’ een aanvang nam, verkeerden ze dan ook in beroerde financiële omstandigheden. Betje zorgde voor een inkomen door vertalingen uit het Frans en het Duits.

Naar zee

Vermoedelijk heeft Jan Bekker Teerlink na zijn schooltijd een opleiding in de handel gekregen. In ieder geval werd hij in 1788 door de kamer Zeeland aangesteld als assistent in Kanton. Daar is hij tot 1795 gebleven. De Chinese jaren hebben hem geen windeieren gelegd. Uit de voc-archieven blijkt dat er namens hem grote bedragen werden overgemaakt naar zijn zwager Pieter Gideon Udemans, de echtgenoot van zijn zuster Sara Johanna.5

Nadat de Fransen in januari 1795 Nederland waren binnengevallen en zij een bondgenootschap hadden opgelegd aan de Bataafse Republiek raakte ons land in oorlog met de Engelsen. Een van de gevolgen daarvan was dat de scheepvaart op Oost-Indië onmogelijk werd. Toch waren er nog schepen uit Batavia vertrokken, maar door de onveilige situatie konden die geen Nederlandse haven bereiken. Zo lagen er in het najaar van 1795 drie retourschepen van de voc in Portugal en zeven in Noorwegen. In het volgende jaar trad de directie van de voc, de Heren Zeventien, af om plaats te maken voor de leden van het Comité tot de Zaken van de Oost-Indische Handel en Bezittingen, ook wel het Oost-Indisch Comité genoemd. Dat benoemde een

commissie om de zaken rond de in Noorwegen gestrande schepen te regelen. Via ingewikkelde transactie wist deze commissie de lading op neutrale schepen naar Nederland over te brengen. Om de zaken af te handelen en het personeel af te danken benoemde de commissie Jan Bekker Teerlink die daartoe naar Noorwegen afreisde.

Uit deze tijd dateert een brief die een andere tante van Jan, Tannetje Nieuwenhuijsen, naar hem stuurde op 15 oktober 1797. Tannetje was getrouwd met Laurens Bekker, een broer van Betje Wolff. Die brief is niet ongeestig. Hoofdschuddend schreef deze schatrijke tante dat Jan toch wel merkwaardige avonturen beleefde. Nu weer in Noorwegen! Hij moest toch vooral oppassen voor de ijsberen, al kon hij natuurlijk hard lopen met zijn lange benen. Ze vermoedt dat hij moddervet zal zijn door het vele eten. Kennelijk heeft Jan haar geschreven over zijn Noorse menu dat bestond uit roggebrood, otter- en bokkenvlees, vissoep, bier en wijn. Als het winter wordt moest hij maar een bontpels aandoen. Zijn zusje Jansje is in verwachting. Tante Tannetje is nieuwsgierig naar zijn verhalen. Zelf is ze niet zo ‘bestig’ in haar hoofd, maar, schrijft ze, ‘ander ben ik reedelyk’. Vervolgens bericht ze over Betje Wolff, die dan net een maand terug is uit Frankrijk: ‘juffrouw bettje is nu weer reedelyk heeft ook zoo een pyn in haar hooft gehad’. Jan heeft de brief in Trondheim ontvangen en beantwoordde hem op 26 november.6 In die maand rondde hij zijn missie af.7

Jan Bekker Teerlink was na zijn terugkeer uit China en daarna uit Noorwegen in goeden doen geraakt; bovendien had hij een uitstekende naam als koopman opgebouwd. Het was dan ook niet verwonderlijk dat hij nogmaals werd gevraagd om

naar China te reizen. Het verzoek kwam van de firma De Coninck, opgericht door een Nederlander, maar gevestigd in Kopenhagen. Waarschijnlijk had Jan meer ijzers in het vuur. Uit de brief die Wolff en Deken hem op 28 februari 1798 schreven, blijkt dat hij hen op 3 januari uit Londen had geschreven. Mogelijk was hij ook daar gevraagd om te dienen op een schip naar China. Ondernemende types als Jan Bekker Teerlink konden overal worden ingezet. Hoe dan ook, hij nam het verzoek van de firma De Coninck aan. Het schip, genaamd de Caninholm, zou onder Deense vlag varen en Jan moest zich daartoe naar Altona reppen om een Deense burgerbrief te halen.

De Coninholm vertrok in het voorjaar en arriveerde in oktober 1798 in Kanton. Hier, op 2 oktober ‘in de Chinese Zee’ zoals hij op de brief schreef, kreeg hij de bovengenoemde brief van Wolff en Deken, een klein half jaar nadat de twee vriendinnen uit Frankrijk waren teruggekeerd. De brief is optimistisch van toon. Betje en Aagje leven ‘gezond & vergenoegt’ en hopen hem het volgende jaar weer terug te zien ‘met een gezond lichaam een blijden geest, ene goede beurs’.

[2-10-1798]

Aan den Burger

Jan Bekker Teerlink. opperkoopman

op het Deensch schip Canikholm.

Capitein Alcork –

adres bij den Burger J:E. Elkman

op de Botersloot

te Rotterdam

 

Waarde Neef.

Uwen van 3 jan gedagtekende Londen ontfingen wij tot ons genoegen, & thans voldoe ik aan uw verzoek.

Dat wij beiden een oprecht deel nemen in uwe belangen is waar, & dat wy u na onze wenschen zullen verzellen is onbetwistlyk. maar u in deezen veel te schryven is onmogelijk. de stoffe ontbreekt ons, wand over publique gebeurtenissen te schryven is onnodig dewijl gy die of niet kunt ontfangen, of reeds zult weten.

Wat ons betreft wy leven gezond & vergenoegt & hoopen u (zo als gy schryft) in 99 weerom te zien, met een gezond lichaam een blyden geest, eene goede beurs, & bekroond met den lof die uwe eerlykheid & vlyt zich (naar gewoonte) zal weten te verdienen.

Ik hoop dat als gy weder komt, gy ons veel wilt vertellen van het oudste Ryk des Waerelds, waar omtrend ons zulke strydige berichten voorkomen.

Adieu myn lieve Jan! Vrees God, doe wel & zie niet om. wy zyn uwe liefhebbende Tantes

 

’s Haag 28 feb. 1798

Wolff & Deken

Op 3 januari 1799 schrijft Jan terug, maar deze brief is niet bewaard gebleven. De Caninholm begon al op 15 januari 1799 aan de terugreis. Ongelukkigerwijs werd het schip gekaapt door Fransen en opgebracht naar Bordeaux. Op 19 juni schreef Jan van daar zijn tante Betje over deze droeve gebeurtenis. Zij schreef hem op 1 juli terug en betuigde haar medelijden met zijn lot. Zij spreekt ook haar verontwaardiging uit over de kaping, ‘zulk een schreeuwende onrechtvaardigheid’, en raadt hem aan verstandig te handelen en verder alles over te laten aan de Voorzienigheid.

[1-7-1799]

au citoyen

Jean Bekker Teerling

Chez les Messieurs van Hemert

& frères d’Egmond & Co

au

Bordeaux

 

Waarde Neef. Met oprechte deelneming ontfing ik het treurig bericht in uwen van 19 juni uit Bordeaux. Ik heb hier verscheide lieden gesproken die niet konnen gelooven dat de groote Natie zulk eene schreeuwende onrechtvaardigheid zoude kunnen begaan. indien de suspitiën valsch zijn & gy als een waar Bataaf onze doodvyanden niet in het geringste gedient hebt, waar voor ik, dunkt mij wel durf instaan, wyl ik u houde voor een vaderlander & eerlijk man. Heb des moed! & hou de eer onzer natie staande door manlyk te handelen. Handhaaf met verstand uw Recht, & dat van den Deen in wiens dienst gij zeid. Gy moet, myn lieve Jan, den moed niet opgeven. Gy moet alles, alles doen wat de Rede, & uw verstandig belang van u eischen, en het overige dien voorzienigheid overlaaten die alles met de grootsten wysheid, & zo wij er een goed gebruik van maaken, tot ons waaraghtig heil bestuurt.

Van Crimpen en Jansje zijn hier; (zijn vader is gestorven) zo dra hij thuis is zal hij uwe beantw. die hij vermoed dat aan zijn huis legt: zij & aagtje groeten u hartelyk wij verlangen sterk om u te sien & mondelyk te spreeken. Vrienden heb ik niet aangezeyt. Vaarwel, mijn goede beste Jan ik omhels u met mijn geheel hart & blijve uwe Liefhebbende Tante E W: geb Bekker

1 juli ’s Hage 1799

 

Kort daarop volgde nog een wat zakelijker briefje van 7 juli waarin de komst van neef Colombijn naar Bordeaux wordt aangekondigd.

[7-7-1799]

au Bordeaux

sous C

 

Waarde Neef

Gy zult zeker mynen bf in antw. op den uwen recht ontf. hebben? Neef Colombyn heeft occasie om u ter plaats daar gy zyt een kennis misgezien metertijd een maand aan te wyzen. de zoon van den wijnkooper Zwartsman, reeds ettelyke maanden te B. geetabliseerd. hy zal u dit bfje bezorgen, & het zal voord uw zaak zijn nader met hem be-

kend te werden. Met de grootste deelneming in uw lot & verlangen om u gezond & gezegend te omhelzen, blyven wy uwe Tantes Wolff & Deken

’s Hage 7 July 1799

 

In Bordeaux was van oudsher een Nederlandse kolonie van wijnhandelaren gevestigd. Mogelijk heeft Bekker Teerlink daar direct contacten opgedaan, het briefadres luidt in ieder geval ‘Chez Mess van Hemert Frères d’Egmond & Comp.’ Ook met Fransen raakte hij bevriend, zoals hierna zal blijken. In Bordeaux vocht Jan de kaping aan, maar hoe lang hij in Bordeaux is gebleven is onduidelijk. In ieder geval ontving hij op 22 februari 1800 opnieuw een brief van Wolff en Deken, gedateerd 13 februari. Deze vierde en laatste in Kew teruggevonden brief is aanmerkelijk somberder van toon. Betje Wolff is dan al zwaar ziek, Aagje Deken verzorgt de correspondentie.

[13-2-1800]

au Citoijen

Jean Bekker Teerlink;

Chartres No 27.

Au Bourdeau

 

Geachte Neef en Vriend!

Indien gy u verbeelde dat ondeelneemenheid in uw persoon en ongelukkig lot, de reeden was, dat wy nog niet aan u geschreeven hadden, zoud gij u zeer bedriegen en onnoodig kwellen.

Men had ons hier verzeekerd dat gy te Coppenhagen ward, nu onlangs een bezoek van onzen waarden vriend van Crippen ontvangende, de eenige van Tante Wolfs Famelje, die zich onzen ongelukkige situatie aantrekt en in vóór en tegenspoed altoos aangetrokken heeft, hoorden wij van Hem, dat Gy u nog in Vrankryk ophield, zonder ons over de meretes uwer zaak in te laaten, t geen voor ons, die er geen verstand van hebben, domheid zoude zijn, beklagen wij u uit de grond van onze ziel, te meer, daar gij omreeds op uwe beste leeftyd gevorderd, en door moejelyke Reizen, en verdrietelyke teleurstellingen misschien moed verzakt ziet, troost u met ons met uwe Tante, die nu, in haar zestigste jaar, het Brood nog moet zoeken, met het schmalvoedend vertaalen, voor u zijn er toch nog betere dagen te hoopen. Gy zijd nog inde kracht uws Leevens, en hebt talenten en bekwaamheden, dien nuttig voor uw Vaderland en Voordelig voor u zelven kunnen doen handelen.

Wij, lieve Jan! worden oude Luidjes en sukkelen aan die kwaalen welker, zo wel de natuurelyke gevolgen der jaaren als van veel hoofd breekend en zittend werk, en minder verscheurende Rampen zijn. wanneer uwe tante des Morgens drie uuren geschreeven heeft is zij, dikwyls, zo uitgeput, dat haar stem geheel weg is, en zij, van vermoeidheid, niet eeten kan. Ook lijd zij van tijd tot tijd veel aan heevige krampijnen in de borst en ik heb het heel lastig, door remethieke en jichtpijnen.

Wij hoopen dat gy genoeg een man zyd om uw lot met grootmoedigheid te draagen zonder door nuttelooze kwellingen uwe gezondheid en blijmoedigheid te verliezen. Als ook dat gy de gevarelijken Leeftijd der zorgelooze jongelingschap te booven, soms met ernst aan uwen plichten denken, die ons dikwijls door den weg der tegenspoeden tot nadenken wil brengen en opleiden tot deugd en geluk, daar ik geen vreemde taalen genoeg verstaa, om dezelven in het Nederduitsch over te brengen, en dit dus voor rekening van mijne vriendin koomd, neem ik haare zo wel al mijne corespondentien waar, acht dus deezen Brief ook als door uwe Tante geschreeven, die er echter nog eenige reegels bij zal voegen. Haast hoopen wij u hier te zien en mondelijk te betuigen dat wij zijn uwe allerwelmeenenste vriendinnen

 

Naschrift van Betje Wollf:

Lieve Jan, ik onderteken alles wat mijne vriendin geschreven heeft ik voeg u alleen by, dat vermoeitheid & groote verzwakking my beletten anders dan van myne Drukkers te schimpen, wyl wy moeten zien eere aan onze zaken te blijven doen. Met verlangen & liefde zien wij u tegemoed, een bf van u zal ons zeer aangenaam zyn, wy beiden blyven uwe liefhebbende Tantes Wolff & Deken.

’s Hage 13 febr. 1800.

Op 2 maart beantwoordt Jan Bekker Teerlink dit schrijven.

In oktober 1800 werd de Caninholm tot goede prijs verklaard, maar hoe droevig het lot van schip en lading ook was, Jan Bekker Teerlink schijnt er niet onder gebukt te zijn gegaan. Het was uiteindelijk ook niet zijn bezit dat in handen van de Fransen was gevallen. Uit de kasboekjes die van hem bewaard zijn gebleven blijkt dat hij in Bordeaux op ruime voet leefde. Hij heeft een knecht, Jan Kuiper, hij heeft er een paard en een vriendin, Juliana, aan wie hij oorbellen en een medaillon voor zijn portret schenkt. Tijdens zijn terugreis aan het eind van het jaar 1800 vermaakt hij zich nog geruime tijd in Parijs. Dan reist hij via Antwerpen naar Vlissingen en vandaar naar Amsterdam. Ook daar leeft hij op grote voet, bezoekt regelmatig de kapper en koopt cadeautjes voor vrienden en vriendinnen.

‘Rondsom eerlyk’

Begin 1801 wacht Jan Bekker Teerlink een nieuwe taak. Hij wordt benaderd door de firma Nairac, Liotard & Crommelin. Deze in Hamburg gevestigde firma sloot een contract met de Aziatische Raad, die voor 125.000 gulden participeerde. Het schip, de Henriëtte, zou onder Pruisische vlag vertrekken uit Emden. Met het oog op deze reis liet Jan op 18 januari 1801 te Amsterdam zijn testament opmaken. Hieruit blijkt dat hij Vlissingen en zijn naaste verwanten niet vergeten was. Aan de gereformeerde armen van zijn geboortestad liet hij duizend gulden na. Zijn oom Adrianus Teerlink ontving tweeduizend gulden. Tot enige en algemene erfgenamen benoemt hij enerzijds zijn al eerder genoemde zuster Jansje (gehuwd met Adrianus van Crimpen, predikant te Ossendrecht) en anderzijds zijn tante Elisabeth Oursel, de weduwe van zijn vaders broer Cornelis Teerlink. Tot zijn executeurs testamentair behoort Hendrik Vollenhoven, een Amsterdamse koopman, een vriend van Betje Wolff en Aagje Deken. Opvallend genoeg bedenkt Bekker Teerlink niet zijn tante Betje, van wier armlastige omstandigheden hij op de hoogte moet zijn geweest.

De benoeming van Jan tot supercarga zoemde al snel rond in de kring van vrienden en familie, want op 23 januari 1801 schreef Betje Wolff aan Hendrik Vollenhoven: ‘Nog een woord. Is myn beste Jan Bekker al weg? Hy hadt ons beloofd te schryven, of is hy ziek? ik houde zo veel van hem, hy is rondsom eerlyk’8 En eind januari 1801 schrijven Aagje en Betje aan Hendrik van Vollenhoven: ‘Hou je ook niet veel van Jan Teerling? O hy is zo opperbest! Ik balkte als een kalf toen hij wegging.’9

Op dat moment is Jan in Hamburg. In februari verblijft hij enige tijd te Amsterdam waar hij inkopen doer voor zijn reis naar China en waaruit blijkt welke liefhebberijen hij er zoal op nahield zoals het snuiven, pruimen en roken van tabak en het consumeren van bonbons. Ook kocht hij vioolsnaren en twaalf sets speelkaarten. Regelmatig ging hij biljarten, maakte hij een speelreisje en speelde hij kolf. In het voorjaar spoedt de onvermoeibare Bekker Teerlink zich nog eens terug

naar Bordeaux, waar hij intense contacten gelegd moet hebben, die niet zonder gevolgen zouden blijven.

Op 30 juni 1801 vertrok de Henriëtte uit Emden. Het was allesbehalve een succesvolle reis. Om te beginnen kreeg Bakker Teerlink ruzie met de scheepsofficieren met wie hij op het achterdek in geprivilegieerde omstandigheden was ondergebracht. En er gebeurde nog iets opmerkelijks. Op 12 augustus, dus midden op de Atlantische Oceaan, wijzigde Jan Bekker Teerlink zijn testament. Zijn zuster en zijn tante blijven de erfgenamen, maar hij stelt enkele opvallende legaten vast. De meest intrigerende daarvan is die aan Marie Anne Renaudeau, echtgenote van Pierre Millerand in de commune Medard d’Elizard in het arrondissement Bordeaux. Zij zal alleen erven wanneer ze tijdens Jans verblijf in het buitenland ‘deugdzaam buiten concubinage en alleen met haar man’ zal hebben geleefd. Zij zal vijfduizend frank erven wanneer zij in februari 1802 zal bevallen van een kind. Mocht dat kind in leven blijven dan ontvangt het op zijn vijfde jaar dertigduizend frank. De rente zal tot zijn of haar onderwijs en opvoeding dienen. Het kind mag pas op zijn vijftiende jaar over de hoofdsom beschikken. Ook in dit testament komt tante Betje niet voor.

Waarschijnlijk had Jan vlak voor zijn vertrek brieven uit Bordeaux over de zwangerschap van Marie Anne gekregen. Het heeft er alle schijn van dat het zijn kind was. Zover was het nog lang niet toen de Henriëtte via Batavia in augustus 1802 in Kanton arriveerde. Zakelijk waren de inkopen geen succes. In december 1802 vertrok de Henriëtte weer.10 Op de terugreis deed het schip Kaapstad aan waar Jan twee weken kon passagieren en waar hij zijn slaaf Damon van Commerin voor driehonderd gulden verkocht. De ultieme pech ondervond de Henriëtte op het laatste deel van de terugreis: het werd in juni 1803 door een Engels schip gekaapt. Schip en lading werden het volgende jaar in Londen verkocht. Zo bleef er van de toch al weinig gelukkige tocht naar Kanton niets over, behalve de vele vracht- en scheepspapieren van de Henriëtte en – uiteindelijk gelukkig – de persoonlijke documenten van Jan Bekker Teerlink, waaronder de brieven van Wolff en Deken.

Wijnboer

Hoe het afliep met beide vriendinnen is bekend. Hoe ziek Betje Wolff was en hoe kommervol hun bestaan blijkt uit die laatste brief. Betje overleed op 4 november 1804 in aanwezigheid van Jansje. Negen dagen later stierf Aagje Deken.

Of Jan Bekker Teerlink bij de begrafenis van zijn tante aanwezig is geweest staat niet vast. Vermoedelijk was deze ondernemende kosmopoliet alweer begonnen aan een nieuw avontuur. De gegevens over hem worden schaars; enkele documenten bevinden zich in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam.11 In ieder geval is zeker dat hij zich in Margaux bij Bordeaux heeft gevestigd. Als wijnhandelaar, maar waarschijnlijk ook als wijnproducent. Uit zijn dorp komt de Château Margaux en een medoc met de naam Marquis d’Alesmes Becker.

Bekker Teerlink wordt genoemd in het testament van zijn tante Tannetje van 12 juni 1821.12 Tannetje zou op 9 november 1828 overlijden, schatrijk en 103 jaar oud. In hetzelfde dossier bevinden zich nog aantekeningen en brieven betreffende de afhandeling van Tannetjes nalatenschap. Zo is daar een brief van Jan Bekker Teerlink van 20 januari 1830, geschreven aan de dochter van Jansje en haar man. Hij schrijft daarin over de strenge winter in Frankrijk. Het voedsel is eentonig. Aardappelen, bonen, erwten staan dagelijks op het menu. Maar de dan 69-jarige Jan Bekker Teerlink heeft niets van zijn oude gemoedelijkheid verloren. Uit die brief blijkt dat hij getrouwd is met een zekere Fanny. In het dossier waarin deze brief zich bevindt liggen aantekeningen die erop wijzen dat deze vrouw Amédée Roland heet. Er heeft in die jaren in Parijs een toneelspeelster met die naam bestaan.

Jan Bekker Teerlink overleed op 4 december 1832 op zijn landgoed te Margaux.13 Hij moet een energieke, opgewekte man zijn geweest, ondernemend, intelligent en zeer sociaal. De opmerkingen van zijn tante Betje en van zijn vriend Nissen, en ook de talloze aan hem gerichte brieven die in The National Archives bewaard zijn gebleven, wijzen op een sympathiek mens. Uit zijn kasboekjes blijkt ook nog een ruimhartige, opgewekte levensstijl. Waar hij ook was, in Vlissingen, Amsterdam, Kopenhagen, Hamburg, Londen, Kanton of Bordeaux, hij lijkt zich

overal op zijn gemak te hebben gevoeld. Hij hield van muziek en toneel en hield er een onbekrompen levensstijl op na. In zijn papieren bevinden zich handgeschreven liederen en gedichten, deels zelf geschreven, deels toegezonden door vriendinnen met de mededeling dat ze hem vreselijk zouden missen. We kunnen ons deze ondernemende Zeeuw dan ook voorstellen op het achterdek van de Henriëtte in de haven van Kanton terwijl hij, zichzelf begeleidend op zijn viool, een lied zingt. Bijvoorbeeld Coeurs sensibles coeurs fidèles.

Wat zich daar in Bordeaux heeft afgepeeld tussen Jan Bekker Teerlink en Juliana in 1800 en later met Amédée Roland alias Fanny, en of het kind van Marie Anne Renaudeau is opgegroeid met het geld van die genereuze Nederlandse vriend van zijn moeder moet iemand nog eens uitzoeken.

Literatuur

P.J. Buijnsters, Wolff & Deken. Een biografie (Leiden 1984).

P.J. Buijnsters, Briefwisseling van Betje Wolff en Aagje Deken, twee delen (Utrecht 1987).

Roelof van Gelder, Sailing Letters. Verslag van een inventariserend onderzoek naar Nederlandse brieven in het archief van het High Court of Admiralty in The National Archives in Kew, Groot-Brittannië (Den Haag 2006). Zie ook http://www.kb.nl/nieuws/2007/sailingletters.html.

E.S. van Eyck van Heslinga, Van compagnie naar koopvaardij. De scheepvaartverbinding van de Bataafse Republiek met de kolonën in Azië 1795-1806 (Amsterdam 1988).

H.A. Höweler, Archivalia betreffende Aagje Deken, Betje Wolff en personen uit haar kring (Amsterdam 1949).

Ronny Boogaart en Eric de Rooij
Verborgenheden
Hans Warren als fotograaf

ronny boogaart (1968) en eric de rooij (1965) beheren een website over leven en werk van Hans Warren. In 2005 publiceerden zij Duiven op Bouvet over Boudewijn Büch en Warren en eerder dit jaar Hart van mijn land ik ben terug. Een literaire wandeling door het Zeeland van Hans Warren.

Typemachine heet de foto, te vinden in de Beeldbank van de Zeeuwse Bibliotheek (zie pagina 30). Een donkere werkkamer waarin een mager licht valt over boekenplanken. De titels op de ruggen zijn niet te lezen, behalve die van Van Dale’s nieuw groot woordenboek. Herkenbaar, vanwege de vormgeving, is een aantal Franse boeken uitgegeven door Gallimard. Naast de boeken staan wat snuisterijen, schelpen, foto’s. Op één foto, een klein kiekje, valt te veel licht, maar de persoon op de foto daarboven is wel herkenbaar, Jac. P. Thijsse (1865-1945), onderwijzer en natuurbeschermer, bekend van zijn Verkade-albums. Maar van wie is de buste die in het licht staat?

Verder zien we een grote kamerplant op een pilaar, een schilderijtje van een naakte jongen, een donker masker. Naast de typemachine staat een inktpotje, liggen papieren, een envelop met postzegel – het lijkt gearrangeerd, speciaal voor de foto.

Rechts achter de wagen van de typemachine staat rechtop een zestal grote cahiers, hetzelfde formaat cahiers gebruikte Hans Warren voor zijn Geheim dagboek. Hij ook is de fotograaf van deze foto. De categorisering van de Beeldbank, ‘interieurs/typemachine’, zou ons bijna op het verkeerde been zetten. We zien hier niet zo maar een interieur met typemachine: de boeken, de schelpen, het portret van Thijsse, de naakte jongeling verraden dat we een inkijkje krijgen in de werkkamer van de

dichter Warren zelf. Jaren vijftig, de tijd dat hij onder meer ‘Een moors fregat’ dichtte, waar bovenstaand citaat uit komt.

Talenten

Dichter Hans Warren (1921-2001) is tegenwoordig waarschijnlijk het bekendst van zijn Geheim dagboek. Bij Bert Bakker verscheen afgelopen mei het negentiende deel uit deze reeks, over de jaren 1993-1995. Naast zijn poëzie en zijn dagboeken schreef Warren literaire kritieken voor de Provinciale Zeeuwse Courant en vertaalde hij het werk van D.A.F. de Sade en, samen met Mario Molegraaf, de poëzie van Kavafis en het verzameld werk van Plato. Wie dat allemaal ontgaan mocht zijn, kent Warren misschien als samensteller van menige bloemlezing en poëziekalender. Maar Warren had nog meer talenten. In de jaren veertig zag het ernaar uit dat hij in de voetsporen van natuurvorser Jac. P. Thijsse zou treden. Warren was twintig jaar oud toen zijn eerste publicaties verschenen in natuurtijdschriften, geïllustreerd met eigen tekeningen van de Zeeuwse flora en fauna. Nog in 1949, drie jaar na zijn debuut als dichter (Pastorale), verscheen zijn studie Nachtvogels.

Dichter, dagboekschrijver, literair criticus, vertaler, ornitholoog. Er is echter één hoedanigheid waarin Warren nauwelijks bekend is en waarover hij ook zelf in zijn dagboek nagenoeg zwijgt: die van fotograaf. Toen we op zoek waren naar afbeeldingen voor Hart van mijn land ik ben terug. Een literaire wandeling door het Zeeland van Hans Warren (Bas Lubberhuizen, 2007), waren we dan ook blij verrast toen we in de Beeldbank van de Zeeuwse Bibliotheek zo’n 280 foto’s vonden die Warren tussen 1946 en 1950 maakte. Bijna elke foto kwam in aanmerking voor opname in ons boek en we konden alleen met veel moeite een selectie maken – menig biograaf zou willen dat hij ons probleem had.

Pas recent zijn de negatieven van deze foto’s, die uit de nalatenschap van Warren komen, gedigitaliseerd en op de site van de Zeeuwse Bibliotheek geplaatst. Lang niet alle afbeeldingen zijn op de site terug te vinden, zo ontbreken de reisimpressies uit onder meer Zwitserland. De Beeldbank biedt uitsluitend Zeeuwse afbeeldingen. De meeste negatieven, zo meldt Wim Helms van de Beeldbank ons, zijn 6 × 6 cm, en het type fototoestel is hoogstwaarschijnlijk ‘een zogenaamde 6×6 twee-ogige reflexcamera’ geweest, ‘een Yashica of mogelijk een Rolleicord’.

Gemeentesecretaris

Dankzij zijn dagboeken, waarin alle belangrijke gebeurtenissen uit zijn leven zijn opgetekend, weten we heel wat van deze periode. Het bijzondere is wél dat Warren weinig tot niks over zijn fotografische bezigheden meldt. Warren werkt in deze jaren als ambtenaar in zijn geboortedorp Borssele: in mei 1945 begint hij als gemeentesecretaris op het gemeentehuis en twee jaar later wordt hij gepromoveerd tot ambtenaar van de burgerlijke stand. In 1950 zou hij ontslag nemen om volledig van de pen te gaan leven.

Vlak na de Tweede Wereldoorlog – Zeeland is al in oktober 1944 bevrijd – droomt Warren van verre reizen maken, maar het zijn vooral de slechte financiële omstandigheden die hem dwingen in Borssele te blijven. Dat was nieuw voor hem, de rijkeluiszoon van de dijkbaas Piet Warren, die met zijn gezin enkele kilometers buiten het dorp woonde in een imposante witte ambtswoning op de dijk aan de Westerschelde. De oorlog had aan die bevoorrechte positie van de familie Warren een eind gemaakt. Warrens vader werd verdacht van sympathie voor de Duitse bezetter en zat lange tijd onder slechte omstandigheden geïnterneerd in het fort Ellewoutsdijk, even ten zuidoosten van Borssele. Zoon Hans, die in die tijd met zijn natuurpublicaties en recensies nauwelijks geld verdiende, voelde zich gedwongen om voor het eerst – en trouwens ook voor het laatst – in zijn leven een gewone baan te zoeken. Het is dan dat hij als secretaris op het gemeentehuis terechtkomt.

De meeste foto’s die nu in de Zeeuwse Beeldbank zijn opgenomen, maakte Warren in de tijd dat hij als ambtenaar werkte. In veel ervan wordt het sociale leven vastgelegd: een uitstapje van Borsselse bejaarden, spelende kinderen, een groepsportret van een kleuterklas, een huwelijksfeest, een echtpaar in klederdracht, schaatsenrijders. Het lijkt alsof hij in opdracht van de gemeente er met een fototoestel op uit werd gestuurd. De Warren die we uit het dagboek van die tijd kennen, wist zijn vrije tijd wel op andere manieren te besteden.

Dameskoor

Veel foto’s in deze categorie zijn gemaakt op koninginnedag 31 augustus 1948. Dat was geen gewone koninginnedag: het was de laatste van Wilhelmina, die tegelijkertijd haar vijftigjarig regeringsjubileum vierde. Enkele dagen later zou ze officieel troonsafstand doen. Over deze 31 augustus lezen we geen woord in Warrens dagboek, maar in de Zeeuwse Beeldbank bevinden zich tientallen foto’s die hij

maakte van de feestelijkheden in Borssele en Goes: we zien versierde kinderfietsen en boerenwagens, erepoorten, spelen als ‘sjeesjesrijden’, ringrijden, touwtrekken en zaklopen, een optreden van de zangvereniging.

Deze foto’s stroken niet met het beeld van de eenzame Warren die opgroeit in isolement en nauwelijks contact heeft met de bewoners van het dorp. Maar deze periode is dan ook misschien wel de meest sociale uit Warrens leven. De familie Warren heeft de ambtswoning op de dijk moeten verruilen voor een kleine arbeiderswoning midden in het dorp en Warren, waarschijnlijk ook door zijn werkzaamheden op het gemeentehuis, gaat steeds meer op in de Borsselse gemeenschap. Hij studeert liederen in met het dameskoor waarin ook zijn moeder zingt, en hij speelt toneel – in april 1948 zijn de opvoeringen van het stuk Stormeiland, waarin Warren de pijprokende kunstschilder Oom Leo speelt, een groot succes. Daaruit blijkt dat hij niet alleen de observerende buitenstaander was, die een fotograaf toch is, maar dat hij ook actief deelnam aan het leven in het dorp.

De kaloot

Naast foto’s van het sociale leven in Zeeland aan het eind van de jaren veertig vinden we in de Beeldbank ongeveer evenveel foto’s die hij maakte van de Zeeuwse natuur. Schorren, slikken, duinen, schelpen, zonsondergangen boven de Schelde. En de dijken, welen, heggen en bloeiende fruitbomen die zo karakteristiek zijn – maar vooral waren – voor het landschap in de zak van Zuid-Beveland, tussen Goes en de Westerschelde. De meeste natuurfoto’s, en bijna een kwart van alle foto’s van Warren in de Beeldbank, zijn gemaakt bij de Kaloot. Het is het natuurgebied aan de Westerschelde ten noorden van Borssele waar de jonge Warren elke dag na schooltijd vogels gaat kijken. Warren heeft hier in circa zestig foto’s een uniek fossielen-

strand met natuurlijk gevormde duinen vastgelegd, waarvan tegenwoordig nauwelijks nog iets over is: aan de zuidpunt staat nu de kerncentrale, uit het noorden rukt de industrie vanuit Vlissingen op. Dat het gebied zo snel en zo drastisch zou veranderen kon Warren, toen hij het uitgebreid fotografeerde, amper vermoeden, maar bezorgd was hij al wel. In het eerste nummer van het Zeeuws Tijdschrift, dat in 1950 verscheen, noemt hij het een gebied ‘van bijzondere waarde, bij ingewijden bekend door heel ons land, maar niettemin verstoken van vrijwel elke vorm van bescherming’.

Puch

Te midden van al die taferelen uit het dorpsleven en natuurlandschappen komen we maar een paar echt persoonlijke foto’s tegen. Twee keer heeft Warren zichzelf laten fotograferen. Eén keer gezeten op een Puch, volgens het onderschrift waarschijnlijk een 250 cc tweetakt. Dat ‘Warren, H.’ moeilijk de maker van deze foto kan zijn, vergeven we de Beeldbank, maar ook de datering (1952) klopt waarschijnlijk niet. Elders in de Beeldbank vinden we namelijk dezelfde brommer op dezelfde plek, maar met een andere berijder. Die foto is volgens het onderschrift in 1948 gemaakt. De tweede keer dat Warren zijn fototoestel uit handen geeft om zelf gefotografeerd te worden, is op een huwelijksfeest dat door Warren uitgebreid is vastgelegd. Hij zal het bruidspaar vast persoonlijk hebben gekend, want hij poseert eenmaal te midden van het gezelschap.

Om de andere persoonlijke foto’s van Warren in de Beeldbank te ontdekken is, net als bij de foto ‘Typemachine’, iets meer speurwerk nodig. Zo zien we in het publiek van de koninginnedagfeesten van 1948 Warrens ouders: Albertina Mennes en Piet Warren. We komen ook Warrens echtgenote Mabel tegen. Ze staat in de deuropening van het huisje aan het Pijkeswegje bij Kloetinge, waar zij met Warren, na een paar jaar Parijs, in 1957 zijn komen wonen. De datering van de foto (1954) kan dus niet correct zijn.

Jan Soldaat

En dan is er nog een soldaat die op veel foto’s te zien is, vaak in gezelschap van Borsselaren in klederdracht. De Beeldbank noemt hem ‘Jan Soldaat’ en zit er met deze omschrijving niet ver naast. Het is Jan Kakebeeke, ‘Kees’ in het Geheim dagboek. In Warrens nalatenschap bevindt zich een fotoalbum dat bijna compleet aan hem gewijd is. Op 1 september 1946 schrijft Warren: ‘Iemand die ik zelden noem is Kees. Tussen ons bestaat er een wisselspel van krachten. Hij is op mij verliefd, haast slaafs aan mij onderworpen zelfs, maar ik kan niet van hem houden, hoewel hij me soms ontroert door zijn toewijding.’ En een halfjaar later, op 8 april 1947, noteert hij: ‘Het uniform flatteert hem buitengewoon. Ik heb aan Kees-in-burger nare herinneringen, het uniform maakt hem kranig.’ Warren brengt met hem de pinksterdagen van 1947 door. Hij heeft door zijn werk op het gemeentehuis de sleutel van de kerktoren. Daar bedrijft hij op tweede pinksterdag de liefde met Kees, nadat zij dit al een nacht eerder hadden gedaan ‘op het kerkhof, liggend op een koele zerk (het was erg heet)’.

 

Dat Warren de intiemste details van zijn leven tot poëzie maakte, wisten we al door de publicatie van zijn Geheim dagboek. Nu hebben we daar nog de beelden bij van Warren als fotograaf. Ook die blijken bij nader inzien persoonlijker dan de onderschriften ons op het eerste gezicht deden vermoeden.

Gé Vaartjes
Een verviesde juffrouw en een vuilboom
Temperamentvolle brief van Herman de Man

gé vaartjes (1954) geeft Nederlands aan het Haags gymnasium Haganum. Hij schreef een biografie over Herman de Man (1999) en werkt nu aan levensbeschrijvingen van Top Naeff en Godfried Bomans.

Het is de nachtmerrie van iedere biograaf: na het verschijnen van de biografie, waaraan doorgaans jarenlang geploeterd is, duiken onbekende documenten op die aanvullingen noodzakelijk maken óf zelfs tot een fundamenteel herziene visie leiden.

Deze angst bestond ook bij mij, toen in 1999 mijn biografie van Herman de Man verscheen. Zij was niet ongegrond. In 1942 was, na de deportatie van het grootste deel van De Mans gezin – zijn vrouw en vijf van zijn kinderen kwamen om in Auschwitz -, zijn grote huis in het Brabantse Berlicum door Nederlanders leeggeroofd. Daarbij verdwenen zijn hele bibliotheek en persoonlijke archief, dat bestond uit onder meer brieven van Stijn Streuvels, Jan Engelman, Antoon Coolen en Anton van Duinkerken. In de loop van de tijd kwam af en toe een gesigneerd boek boven water, maar daar bleef het bij.

In het lot dat De Mans persoonlijke papieren trof, heeft schrijver-journalist Willem Hoffman1 een merkwaardige rol gespeeld. Hoffman was een geregelde gast in huize ‘Vreedendaal’, de woning van de familie De Man – tot irritatie overigens van de kinderen, die hem niet mochten en hem Frederik Fluweel noemden, naar een indertijd populaire, stijve stripfiguur.2

In het najaar van 1943 betrok Hoffman met zijn echtgenote een deel van het (huur)huis van de familie De Man, dat na de deportatie en de plundering leeg stond. Op zolder bleek het ooit zo keurig geordende archief van Herman de Man over de vloer verspreid te liggen. De huiseigenaar, bij wie veel uit De Mans huis stond opgeslagen, verzocht Hoffman de papieren bij hem te brengen. Vervolgens trok Hoffman zich een week lang op de zolder terug om de papieren te schiften in twee categorieën: waardevolle stukken, van belang voor De Mans schrijverschap of familie, en onbelangrijke paperassen. Zeven gevulde manden liet hij afleveren bij de huiseigenaar, met de mededeling dat één ervan van belang was voor de Nederlandse literatuur. Deze diende niet aan de Duitsers te worden doorgegeven – wat blijkbaar wel de bedoeling was van de andere manden. Vervolgens bekommerde Hoffman zich niet meer om de documenten.3

Het is een vreemd verhaal, dat vragen oproept. Waarom heeft Hoffman, zelf literator, zich niet ontfermd over vooral de literaire correspondentie aan Herman de Man, die hij nota bene als vriend beschouwde? Waarom was hij een week lang bezig met het selecteren van de papieren en trachtte hij niet álles te redden? En: wat gebeurde er met het archief na de oorlog? Toen Herman de Man in 1945 in Nederland terugkwam – de hele oorlogsperiode verbleef hij in het buitenland – bevonden zich nog veel persoonlijke zaken van hem bij zijn huisbaas, die ze tegen hem uitspeelde in ruil voor een huurschuld die er stond toen Eva de Man en haar kinderen werden weggehaald. Enkele meubels uit zijn inboedel kon De Man, met ‘hulp’ van de plaatselijke autoriteiten, terugkopen. Maar wat is er met de rest gebeurd? Voor mijn onderzoek naar Herman de Man sprak ik een hoogbejaarde zoon van de huiseigenaar die mij verzekerde dat er binnen zijn familie geen papieren van Herman de Man bewaard waren gebleven.

Het is vrijwel zeker dat de inhoud van de zeven manden van Willem Hoffman verloren is gegaan. Daardoor is het aantal bewaard gebleven brieven aan Herman de Man klein.

Anders ligt het natuurlijk met de brieven die De Man zelf schreef. Deze zijn door de ontvangers of hun erven bewaard óf vernietigd. Ongetwijfeld zwerven er nog exemplaren in particuliere collecties, maar een groot deel wordt bewaard in officiële instellingen als het Letterkundig Museum, het amvc-Letterenhuis in Antwerpen en de Koninklijke Bibliotheek. En, zo is onlangs gebleken, in het Instituut voor Internationale Sociale Geschiedenis in Amsterdam. Daar rust één brief van Herman de Man in het Archief-Van Goudoever, inventarisnummer 13.4 Een lid van de onlangs opgeheven Vereniging Herman de Man vond hem daar. De brief, gericht aan de journalist-redacteur W.A. van Goudoever, haalt geen visies overhoop en nodigt ook niet dringend uit tot biografische aanvullingen, maar is alleszins het publiceren waard. Het is een typische Herman de Man-brief, waaruit zijn bombastische, explosieve karakter spreekt en veel facetten van zijn leven en aard aangetipt worden. Bovendien stamt de brief, van 22 februari 1925, uit een periode waarin het leven van Herman de Man volop in beweging was. Een bruisende De Man etaleert zich, een echtgenoot, vader en schrijver voor wie de wereld nog open ligt.

‘Hoogleraar’

Herman de Man (1898-1946) werd geboren in Woerden als Salomon Herman Hamburger. Hij was het derde kind in een joods koopmansgezin. Als kind trok de intelligente Sal met zijn vader, geteisterd door de jaargetijden, door de Lopikerwaard om tweedehandsspullen in te kopen en te verkopen. Sal was speciaal belast met het opkopen en villen van katten en mollen, zodat hun ‘bontjes’ verkocht konden worden. Hij walgde van dit bestaan en kreeg tijdens zijn tochten een steeds grotere hekel aan zijn vader. Dat de vaak benarde financiële situatie thuis

een fatsoenlijke opleiding in de weg stond, frustreerde hem en bezorgde hem een minderwaardigheidscomplex, dat hij al vroeg compenseerde door dominant gedrag. Sal Hamburger ontwikkelde zich tot een driftige, egocentrische jongen, wiens aangeboren neiging tot liegen en bedriegen versterkt werd door het handelen, dat hij als een gelegitimeerde vorm van bedrog zag.

Een leven lang zou hij trachten los te komen van zijn geestelijk en materieel armelijke achtergrond door alles aan te grijpen wat binnen zijn bereik kwam. En dat was veel. Het ‘mollenjoodje’ uit de Lopikerwaard – zo kende men hem daar – werd een bekend schrijver, radiomedewerker, sportjournalist en redacteur van Rynbende’s Blijmoedig Maandblad – een functie waarin hij schrijvers als Slauerhoff, Marsman, Den Doolaard, Campert en Van Duinkerken aan dit propagandablad van jeneverfirma Rynbende wist te binden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij enige tijd medewerker van Radio Oranje en de Regeeringsvoorlichtingsdienst in Londen en vervolgens directeur van de Curom, de Curaçaosche Radio-Omroep. Bij al deze functies presenteerde hij zich met een mengeling van intelligentie, bravoure en uitgekooktheid, alsof hij een leven lang geen ander werk dan juist dit gedaan had.

In 1925 ging hij voor de Utrechtse Volksuniversiteit lezingen verzorgen. In zijn brief aan Van Goudoever wijdt hij een hele alinea aan dit werk, dat hem tot ‘hoogleeraar’ maakte, zo schreef hij. Het is een ironische hyperbool, die echter De Mans frustraties nauwelijks maskeert en een sterk staaltje is van zijn welhaast pathologische neiging tot zelfvergroting, overdrijving.

Werkdrift

Herman de Man had buien van enorme werkdrift, die gepaard gingen met woeste plannen, die ook meteen wereldkundig gemaakt moesten worden. Heel veel daarvan werd nooit verwezenlijkt – omdat de animo verslapte. Veel van zijn romans vertonen in dit opzicht een hybride karakter. Vaak is driekwart van het boek bevlogen geschreven, en boet het laatste gedeelte aan kracht in, alsof de schrijver er ineens geen zin meer in had.

Begin 1925 had De Man weer zo’n explosie van werkdrift en ideeën. Maar ook al romans had hij op stapel staan, schreef hij in zijn brief: Het wassende water, Van winter tot winter en Jong bloed in een oud gewest.

Hij moet hard gewerkt hebben, in die tijd. Een jaar eerder, in 1924, waren ook al twee romans verschenen: De eenzame en zijn ‘grote’ roman Rijshout en rozen. Het laatste boek is in zekere zin een voorloper van Het wassende water: beide romans gaan over vernieuwing en religieuze oriëntatie. Hoofdfiguur Rijk Gaaikhorst uit Rijshout en rozen beschouwt zijn traditioneel-protestantse opvoeding met een kritische blik. Hij wil zich niet laten kneden tot ‘de goedgewillige Calvinisten’5, die hun geloof belijden in een ongeïnspireerd ‘galmgeluid, dat altijd een halve maat achter den orgeltoon aan komt zwadderen’6. Rijk verlangt naar een geloof waarin het leven geleefd mag worden, waarin vreugde en intensiteit (rozen) overheersen, en niet angst en straf (rijshout).

Curieus is dat De Man vrij achteloos over Het wassende water spreekt, niet wetend dat dit voor velen dé roman van zijn hand zou worden. Ogenschijnlijk is het het verhaal over een boerengezin en een dijkdoorbraak, een ‘gewone streekroman’, maar het boek is veel meer dan dat. Harry Scholten schreef: ‘De bekendheid die Herman de Man (1898-1946) met een aantal in het poldergebied tussen Lek en Hollandse IJssel gesitueerde vertellingen en romans verwierf, heeft hem ook een naam bezorgd die hij niet verdient: die van een regionaal bepaald schrijverschap, dat in het teken zou staan van lofzang op de “eigen grond”, van verheerlijking van het boerenleven in de Lopikerwaard. Zijn in 1926 voor het eerst verschenen roman Het wassende water verdraagt een dergelijke typering allerminst. De roman bevat het relaas over een “Einzelgänger”, Gieljan Beijen, wiens verhouding tot zijn omgeving complex en bepaald niet conformistisch is en wiens opvatting over allerlei maatschappelijke en persoonlijke levensaspecten – beroepsuitoefening, standenindeling, huwelijk en religie bijvoorbeeld – evenmin beantwoorden aan de door tradities bepaalde code van de streek. Dat het boek daarbij van bladzij tot bladzij getuigt van een grote kennis en affiniteit van de verteller met de geuren en kleuren, de taal en de mentaliteit van een Hollands polderlandschap en zijn bewoners, geeft aan het vertelde geen beperking maar de verruimende werking van warmte en echtheid’.7

In Gieljan Beijen projecteerde Herman de Man veel van zichzelf. ‘Ruwe en teere drangen woelden in zijn kop dooreen’8, zegt hij over hem. Een onstuimige man, met een sterke hang naar rechtvaardigheid – een van De Mans overheersende karaktertrekken. Net als De Man is Gieljan Beijen een autodidact die graag wil ‘meedoen’, maar zich telkens weer realiseert: ‘ach ja, wat bin ik toch maar een kleihufter’9.

De Man schreef Het wassende water in een periode waarin hij pleitte voor vernieuwing en verbetering van het platteland. Gieljan Beijen is de spreekbuis van zijn idealen: samenwerking tussen boeren in plaats van egoïstisch individualisme, boerenvakbonden, coöperaties, voorlichtingskringen, studiefondsen en bibliotheken speciaal voor boerenkinderen. De Man hoopte op een ‘verheffing’ van de boer en hij schuwde niet om zijn roman hier en daar een tendensachtig karakter te geven.

Geloofscrisis

Het wassende water bevat nog meer autobiografische elementen: het geeft de psychische neerslag van De Mans theologische en religieuze zoektocht in die tijd. Het hele laatste hoofdstuk is gewijd aan een geloofscrisis van de rusteloze en rebelse zoeker Gieljan Beijen, die ten slotte verlangt naar innerlijke rust, naar een religieus geïnspireerde vrede. Tussen de kille calvinisten vindt hij die niet. Hij keert zich van de Kerk af maar kan het ‘wellende verlangen naar het bezit van den gansch volkomen Godmensch’10 niet loslaten. Uiteindelijk is hij er van overtuigd dat het enige waar het op aan komt liefde is. In dat ‘wellende verlangen’ ligt de verklaring van het symbolisch bedoelde wassende water. Herman de Man schreef deze roman terwijl hij

zelf hartstochtelijk zocht naar een religie die hem vaste grond onder de voeten kon geven en die hem tot steun kon zijn in zijn neigingen naar ‘het slechte’. Het zou het rooms-katholicisme worden. Op 16 april 1927 liet hij zich dopen, nadat zijn eerste kind, Jan, en zijn vrouw, Eva Hamburger-Kalker, hem waren voorgegaan.

Boerenjaarboek

Het verlangen naar vernieuwing van het platteland en zijn bewoners beheerste niet alleen Het wassende water. In het najaar van 1924 had De Man de Wereldbibliotheek benaderd met een geestdriftig plan: hij wilde een propagandatocht over het platteland ondernemen om de boeren te verheffen en ze tot lezen te stimuleren, en zo tegelijkertijd reclame voor de Wereldbibliotheek maken. De boeren hadden zich de laatste jaren technisch gezien kunnen ontwikkelen, meende hij, nu diende het schoonheidsgevoel gestimuleerd te worden. Daartoe, en ook over een samen te stellen pakket met boeken van de Wereldbibliotheek, zou hij spreken op propaganda-avonden. Hij stelde een begroting op, maar ondanks alle inspanningen gingen Leo Simons11 en Nico van Suchtelen12 van de Wereldbibliotheek niet op zijn voorstellen in.

De culturele missionaris trok zijn pij echter nog niet uit. In het voorjaar van 1925 smeedde hij een nieuw plan. Om de boeren bewust te maken van hun rol in de samenleving en in hun landschap, moesten er ‘landbeschrijvingen’ komen. Daarin kon de onwrikbare verbondenheid tussen landschap en mens getekend worden. Wat er op dit gebied al bestond, wees hij op z’n Herman-de-Mans af: de Wandelingen door Nederland met pen en potlood van Jacobus Craandijk waren ‘zeer vlak en ontroeringsloos’, Adriaan Loosjes was een ‘kastelen- en ridderhofstedenmaniak’, de folklorist D.J. van der Ven een ‘folkloristisch maniak’ en de biologen Eduard Heimans en Jac P. Thijsse kregen het predikaat ‘blommetjes-en-kevers-maniakken’ opgeplakt.13 De determinerende ambities van de natuurhistoricus keurde hij af: ‘De historie van den menschenziel is hem te grootsch, zijn knibbelblik zoekt slootkantjes af’.14 Ook dit landbeschrijvingenplan kwam niet tot verwezenlijking. Wel publiceerdee De Man in 1925 in De Groene Amsterdammer een reeks ‘Hollandsche taforeelen’, waarin hij het Hollandse rivierenlandschap, de dorpen, wateren en weidegebieden beschreef. En in hetzelfde jaar verscheen bij Nijgh & Van Ditmar het Boerenjaarboek, een voor die tijd vooruitstrevende uitgave. De medewerkers kropen er voor uit hun verzuilde hokjes en werkten eensgezind aan het goede doel: het bevorderen van de ontwikkeling van de boer. Herman de Man was secretaris voor deze uitgave en leverde ook enkele bijdragen: opzwepende, bevoogdende stukken, waarin hij de boeren voorhield dat zij niet voluit leefden zolang hun belangstelling niet verder reikte dan kunstmest, zaadveredeling en raszuiver stamboekvee. Alle enthousiasme ten spijt zou het tweede Jaarboek in 1927 ook meteen het laatste zijn.

Verslaggever

Zijn inspanningen om iets met de boeren te gaan doen, waren overigens niet op louter ideële leest geschoeid. Aan Simons en Van Suchtelen had hij op 4 november 1924 geschreven: ‘Reeds eenige maanden ben ik zonder een betrekking en ik mis de flair om van letterkundig werk alleen te bestaan. De nood is nu heel hoog gestegen. Het spaargeld is op en nergens staat copij uit.’15 Hij hoopte, na weinig verheffende ervaringen, ‘nu weer niet in den modder van bohémiens-narigheid’ te blijven steken. Inkomsten waren des te belangrijker voor hem nu zijn vrouw en hij hun eerste kind verwachtten.

Tussen Herman de Man en geld heeft altijd een gespannen verhouding bestaan. Door zijn leven sleept een spoor van schulden, voorschotten voor nooit verschenen boeken en niet ingeloste beloften voor terugbetalingen. Al op jonge leeftijd kon hij niet met geld omgaan en was hij betrokken bij talrijke oplichterijen en diefstalletjes. In 1919 werd hij zó door schuldeisers achtervolgd dat hij de wijk nam naar België. Ook hier smeedde hij een keten van schulden, die hem uiteindelijk weer naar Nederland voerde waar de gevangenis hem wachtte. Eenmaal ontslagen, trachtte hij zich maatschappelijk aan te passen. Hij was enige tijd verslaggever voor het Dagblad van Gouda en ging halverwege 1922 bij het Nederlandsch Correspondentie Bureau voor Dagbladen Belinfante en Vaz Dias in Den Haag werken, een van de persbureaus die in 1935 zouden opgaan in het een jaar eerder opgerich-

te anp. Het bureau verzorgde de nieuwsverspreiding over diverse Nederlandse dag- en andere nieuwsbladen. Het was daar in de Haagse Achter Raamstraat 8 een gemoedelijke, wat rommelige werkomgeving, die geleid werd door de directeuren Nardus Vaz Dias en Johan Belinfante. De Man was voornamelijk belast met het maken van stadsreportages, maar droeg ook zorg voor de verslaggeving van zittingen van de Provinciale Staten. Begin 1923 leerde hij op het Correspondentiebureau een jonge typiste kennen, Eva Kalker. Zij werd op 19 maart 1924 zijn vrouw.

Op het Correspondentiebureau was journalist W.A. van Goudoever, de geadresseerde van de brief waar het in dit artikel om gaat, een van De Mans collega’s. Hij was er getuige van toen De Man begin 1924 zijn baan aan het Correspondentiebureau kwijtraakte, wegens ‘plichtsverzuim’. Hem was opgedragen ’s morgens, op weg naar het kantoor, langs het huis van een ernstig zieke politicus, waarschijnlijk mr. M.J.C.M. Kolkman16, te lopen, om te zien of de gordijnen waren neergelaten – een handeling die indertijd onmiddellijk na een overlijden werd voltrokken. Waren de gordijnen gesloten, dan was de staatsman dood en had het Correspondentiebureau nieuws. Op een dag kwam De Man gehaast en te laat op zijn werk. ‘En?’ vroeg Nardus Vaz Dias, die wist dat de zieke inmiddels was gestorven. De Man begreep de strekking van de vraag niet en antwoordde dat alles goed was. Vaz Dias trok wit weg en siste: ‘Hij is dood!’ Van Goudoever trachtte Vaz Dias nog mild te stemmen, maar het mocht niet baten: De Man werd op staande voet ontslagen.17

Kort daarop vond hij in Den Haag ander werk – wat is niet bekend – dat hij blijkens een passage in de brief aan Van Goudoever na enkele maanden ook alweer verloor. In deze situatie legde hij de Wereldbibliotheek zijn idealistische plannen betreffende de boeren en het platteland voor en trachtte hij een novelle te slijten voor het destijds befaamde Winterboek van deze uitgeverij.18 Niet zonder gevoel voor effect schreef hij aan Simons en Van Suchtelen: ‘Alles is op. Wij lijden hier honger’ –

en dit nog eens pregnant onderstreept ook. Hij vroeg of telegrafisch al enkele guldens als voorschot gestuurd konden worden, ‘een verzoek om brood en warmte’ – óók onderstreept. En, zonder streep, maar zeker zo dramatisch: ‘Wij hebben een half huis al leeggedragen’.19

Scheldproza

Zijn woorden waren ongetwijfeld niet helemaal onterecht, maar wel zwaar aangezet. Herman de Man vergrootte alles en liet zich gemakkelijk meeslepen door zijn emoties. Het blijkt uit het overgrote deel van zijn brieven en uit diverse artikelen. Daarbij had hij een sterk polemische aanleg. Wanneer hij, positief of negatief, gegrepen werd door een onderwerp, verloor hij ieder gevoel voor nuance en sloeg hij door. Hij leek dan op een ruiter die zijn paard al te venijnig de sporen gegeven heeft, waardoor het op hol slaat en zijn berijder schokkend verder vervoert. Een lichte bries ontaardde bij hem gemakkelijk in een orkaan, een slootkabbeling in een tsunami. Scheldproza was vaak het resultaat, ook in zijn brief aan Van Goudoever. Onder anderen twee collega’s moeten het ontgelden: Geerten Gossaert en Annie Salomons. Gossaert viel in ongenade omdat hij in een interview had opgemerkt dat Nederland ‘helaas’ buiten de Eerste Wereldoorlog gebleven was. Dat trof Herman de Man in de ziel. Hij was fel antioorlog geweest en had in 1918 militaire dienst geweigerd, wat hem een jaar gevangenisstraf had opgeleverd. De opmerking van Gossaert, die zich verder ook nog antidemocratisch uitliet, was voor hem, democraat in hart en nieren, dan ook onacceptabel.

Met Annie Salomons veegde hij de vloer aan, omdat zij, net getrouwd, verzen schreef waarin zij haar liefde voor haar man beleed. Dat achtte De Man minderwaardig. Hij vond er Salomons niet minder dan ‘een diep verviesde vrouw’ om.

De brief

De venijnige, maar in essentie hartelijke brief van Herman de Man aan W.A. van Goudoever, geschreven in een scharnierperiode van zijn leven, toont de ‘hele’ De Man: warm en arrogant, voorkomend en lomp, intelligent en benepen, teder en bruut.

Tragisch wordt de brief vanuit het perspectief van de alwetende verteller, die het leven van De Man kan overzien. Liefdevol schrijft De Man over zijn vrouw, die zojuist zijn eerste kind ter wereld gebracht had. Nog zeven keer daarna zou zij baren – één kind stierf aan de wiegendood – en deze bevallingen zouden haar uitputten. Het huwelijk van Herman en Eva de Man kende veel dieptepunten – toen Eva met haar kinderen werd gedeporteerd, liep een echtscheidingsprocedure. Verder schrijft De Man trots en fleurig over de geboorte van zijn eerste kind, Jan. Met deze jongen zou hij een bijzonder slechte relatie krijgen. Jan had een moeilijk karakter – hij leek in een aantal opzichten zéér op zijn vader – en werd door hem intens gestraft en vernederd. Jan kwam op zeventienjarige leeftijd om in Auschwitz, eind

september 1942, nadat op 9 augustus zijn moeder, zijn zusjes Anneke en Magdaleentje en broertjes Jochie en Pietertje in hetzelfde kamp vergast waren.

Op de enveloppe – afzender S.H. Hamburger, 53b Nieuwe Gracht, Utrecht – noteerde hij linksboven: ‘Verzenden op de vlugste en goedkoopste manier Landpost of zeepost, alles goed, ‘k heb er geen verstand van.’ Hij adresseerde de brief aan Den Weledel. Geb.Heer W.v. Goudoever, 21 Soenarioweg, Semarang (Ned. O. Indië).

Van Goudoever (1899-1988) had zich op 10 oktober 1924 in Rotterdam ingescheept op het stoomschip Kawi, dat hem naar Nederlandsch-Indië bracht. Hier was hij per 20 oktober 1924 benoemd tot redacteur van de krant De Locomotief. Later zou hij hoofdredacteur van Het Nieuws van den Dag van Nederlandsch-Indië worden. Na de onafhankelijkheid van Indonesië bleef hij actief in het Indonesisch Persinstituut, tot 1955.

Utrecht, 22 Febr 1925

Den Weledel. Geb. Heere W. Goudoever

21 Soenarioweg Semarang

N.O.I.

Waarde Goudoever,

Nu eerst kan ik me er toe bepalen je brief van 4 Dec ’24 te beäntwoorden. Er is een machtige serie nieuws hier. Ten eerste: een zoon Joannes Willem heet hij, het is een roodharig kereltje en er ontbreekt niets aan. Alles compleet, tot een tenorgeluid toe.

Deze geschiedenis is in den nacht van 2 op 3 Febr. best afgeloopen; ’s morgens 4 uur was de kraaier geboren. Met m’n vrouw gaat het ook prima; Nutricia is overbodig. Alhoewel we in ’t afgeloopen jaar veel financieele narigheden hebben gehad, is dit een alles goed-makende bekroning.

Dan Goud, ben ik een week na je vertrek naar den gordel om den evenaar, m’n nieuwe baan kwijt geraakt.20 Ik had in goed vertrouwen een duur huis met kantoorruimte gehuurd, krijg mot en blijf zònder baan in dat kasteel van 1000 pegels per jaar achter. Salomon de Man als Leiden, d.w.z. in last. Maar natuurlijk: niet toegeven aan ’t pesterige lot. Oogenblikkelijk ben ik gaan arbeiden; ik zette de romankraan wijd open en schreef in één ruk:

1. Het wassende water
2. Jong bloed in een oud gewest
en
3. Van winter tot winter

No 1 loopt nu nog als vervolgverhaal in de Groene21 en wordt in ’t voorjaar bij Nijgh als boek gedrukt; No 2 komt in de Gids en de Stem en daarna ook bij Nijgh22; no 3 is een groote novelle en komt in Gr. Ned.23 en daarna als heel goedkoop boekje bij De Kleyne Librye te Edam, een 3 kwartjes-serie van pakkende novellen, o.a. van E. Claes, Timmermans, Zernicke, Smeding, Jo de Wit en van v.d. Feen.24

Je ziet dus, geklungeld heb ik niet. ‘Her wassende water’ is, geestelijk gezien, de voortzetting van Rijshout.25 Alleen ken ik heel wat beroerder m’n Hollandsch, sinds m’n corrector aan de Tuftuf zit, zoo ver van hiet.26

Ondanks al dien literairen arbeid, hebben we op een nare wijze krom gelegen, om op een goede manier door die bevalling heen te kunnen raken. Maar ten slotte heb ik het van ’t nare goeddeels gewonnen.

Je weet geloof ik, dat ik al maandenlang rondliep met een idee. De boeren lezen niet. Ik wil ze, naar ’t Deensche voorbeeld laten lezen.27 De bezwaren waren duizendvoud. Ik heb ze thans goeddeels overwonnen. Ik begreep, dat wilde een actie in dien zin slagen, er een compromis moest kunnen gevonden worden tusschen alle richtingen. En dàt is me, na heksenarbeid, gelukt. Er komt thans een jaarboek op goed illustr. druk 4 [? onleesbaar], 250 pag. tekst met veel foto’s, geheeten ‘Boerenjaarboek’, uitsluitend bevattend àndere dan vaktechnische onderwerpen, zoals bellettrie, ethiek, sierkunst, folklore en traditieleer, economische aardrijkskunde, bibliographie, sport en wel voornamelijk athletiek en lichamelijke hygiëne, kennis van het eigen land, kennis der aanverwante technieken, emigratie, foto- radio- electro- en motoren-techniek, historie en bloemenkweek. Alhoewel ik oorspronkelijk meende dit boek met een eigen gevormd kapitaal te kunnen uitgeven, is me dit niet gelukt. Nijgh zal het thans doen. De redactiecommissie bestaat uit Dr Deckers, het 2^e k.lid, Secr. v.d. Roomschen Boerenbond, Prof. Diepenhorst 1^e k.l. Voorz. v.d. Chr. idem, Dr Molhuizen Secr. v.h. Kon. Landb. Com, Hovens Greve Alg. Secr. v.h. Nut en Valstar van den Ned. Tuinbouwraad. Hierbij komen nog: een lid voor de drie landarbeidersorganisaties en een redactielid namens de Reg. en vermoedelijk Dr Swaving, plaatsverv. Dir. v.d. Landbouw. Uw dienaar is, hetgeen ingesloten kaartje laat zien, geheimschrijver van dit opstelcomiteit.

Als dit boek een oplaag van 120.000 ex. ten slotte bereikt, hetgeen ik verwacht, dan kan ik rustig in een mooi landhuis gaan wonen, want mij wordt voor ieder verkocht ex. een premie toegekend, als vergoeding voor de bezorging der idee. De prijs is slechts f 1 en dat is voor zoo’n prachtig uitgevoerd boek natuurlijk een prikje.

Aan dit jaarboekplan zit ook nog een ander plan vast, maar daarover kan ik je nog niet schrijven. Mogelijk later wel eens. Dat verdergaand plan is echter zóó grandioos, dat slaging ervan, betekenen zou, dat een nieuwe fase in den ontwikkelingsmogelijkheden onzer jonge boeren was ingetreden. Ik tril van plezier als ik dáár aan denk jonk. Later!28

En dan ben ik tot Hoogleeraar benoemd. Hoogleeraar aan de Universiteit van Utrecht. Wat zeg je dáárvan? Ja, ’t is maar de volksuniversiteit van Utrecht, maar een Universiteit is bij mij een Universiteit én een Prof is een Prof. En Prof…. dat ben ik. Bij K.B., zou Nardus29 zweeten, is benoemd met ingang van 1 Nov. 1925 tot Hoogleeraar aan de volks UNIVERSITEIT te Utrecht, in de faculteit letteren en wijsbegeerte [in de linkermarge voegde hij hier aan toe met een asterisk: dat is de ambitie van een verkeersagent] om onderwijs te geven in de jongste Nederlandsche letterkunde S.H. Hamburger te Utrecht. Ik krijg nu fijn de gelegenheid om dat pestboekie van dien neef van Nardus eens officieel den nek om te draaien.30

En nu Goud, nu weet je al het, mij aanbelangende nieuws. Overigens is er hier een massa. Geerten Gossaert heeft zich in de Gulden Winckel 20 Jan. onsterfelijk gebla-

meerd door middel van een vraaggesprek waarin deze heerlijke verzen geschreven hebbende vuilboom het gewaagd heeft te zeggen: Holland is helaas buiten den oorlog gebleven.31

De rest was navenant, van een poenige olicratie, prima gespoten uit de groote vieze trechter van papa Colijn.32 Dan begint zich hier een mooie jonge dichtersschool te ontwikkelen. Jonge krachtige kerels, die al gelukkig over het exces der ongebondenheid heen zijn en meest (is ’t niet typisch) de religieuze kant uitgaan. Veel dezer zijn Roomsch. Feber publiceert ieder halfjaar een nieuw prachtig drama; dat is waarlijk overweldigend. Wat deze prachtkerel in de Tweede Kamer komt doen, hij, die op zoo’n smakelijke manier kan sarren met ‘wij Westersche Bewustelingen’, is me een raadsel. Zijn nieuw drama Salomé is grandioos.33 Je moet het aanschaffen Goud. En mag ik je aanraden, nog heden bij je boekhandelaar te bestellen ‘Seinen’ een bundel verzen van Albert Kuyle, op prachtig papier gedrukt voor f 2,95 met sublieme linoleumsneden van Nicolas, uitgave van N.V. Dekker en v.d. Vegt en v. Leeuwen te Utrecht 1924.34 Dat is in orde jonk.

Van Nijhoff is er een bundel bij Dishoeck ‘Vormen’ genaamd; ik heb er nog niet in gelezen, de pers is zeer gunstig. Wat er hier in de sjoernalistiek gebeurt weet ik niet. Ik bemoei me d’r maar matig mee en ben, eerlijk gezegd, even blij dat ik er uit ben, als de sj. zal zijn, dat ze mij kwijt is. We waren geen eenheid samen, daar weet je wel van.

Jelui hebt daar in Indië die queepeer van een Annie Salomons er bij gekregen. Fortuin er mêe. Ik vind dat een diep verviesde juffrouw. Want 14 dagen, nadat Mr v. Wageningen, goed Roomsch geworden, heur o zoo heel erg maagdelijke koontjes mocht kussen, stonden die kussen al op rijm in Leven & Werken verliterateerd en sindsdien kan deze ongelukkige publieke man haar niet eens meer knuffelen, of subietelijk puurt ze 20 pop honorarium uit deze late erotiek. Als ik v. Wageningen was (godzijdank ben ik het niet) en ik had me nog niet van zelfkant geholpen, dan zou ik toch minstens aandeel in dat honorarium moeten hebben en nu jij. Want het waren óók zijn kussen, zijn late dorst, zijn uiteindelijke erotiek; ik bedoel op ’t moment toen die kusjes nog niet op rijm of lyrisch proza stonden. Zoo’n onnuttige ouwe teef, die een arme donder van een domme jongen teder aan de haak pikt, moest door de inquisitiekar gehaald worden. Ik stel voor, als afschrikwekkend voorbeeld van de laagwaaierige jeuk, deze lettré naakt uit te kleeden, te besmeren met verse honing en daarna, in de nabijheid van bijen- en horkenkolonies, aan een boom te binden. Wat zou dàt een fijn gediggie verwekken hé. D’r zou geen papier genoeg zijn van Amsterdam tot Batavia, om dat te verwerken.35

Zeg, spreek je Alb. De La Court wel eens? Een zure man lijkt me dat.36 Ik heb hier voor me een recensie uit de Tuftuf van 29 Maart 1924 over Weideweelde, waarin ik lees: In zekeren zin is hij de synthese van twee tijden, als ik hier boven aangaf, hoewel ik hem niet met Rembrandt, nog minder met Dante zou willen vergelijken; die waren soortelijk zwaarder.

Zie je Goud, deze raren pinaan moet je ’t maar eens op een heel diplomatieke wijze

aan z’n verstand brengen (en een diplomaat ben je, dat weet je nog wel, uit die dagen van je arbiterschap tusschen den diepgeschokten Nathan en mij)37 dat ik, of beter gezegd, het verkoopbureau van mijn uitgever, zeer gesteld is op ‘goeie’, ‘welwillende’ en ‘enthoesiaste’ besprekingen. Maar ze moeten me d’r niet doorhalen. Dat het soortelijk gewicht van Rembrandt, dat van Dante en van Herman de Man verschillend is ….. ja, kippenrennen, petroleumbronnen, sjoernalisten en prentbriefkaarten hebben ook zeer uiteenloopende soortelijke gewichten. Ik vind het, als opstrijker van f 0,60 voor ieder verkocht boek, natuurlijk fijn, dat men mij in Indië propageert, maar ze moeten me niet op een balans gooien daar. En dan nog wel met Dante en meneer van Rijn.

Ik beweer, zeg dat maar aan A.d.l.C., dat ik soortelijk zwaarder ben dan Dante, die een mager mannetje moet zijn geweest. A.d.l.C. heeft m’n buik de laatste maanden niet gezien. Er zijn veel rare goeie menschen op de aardkloot Goud. En met deze originele verzuchting sluit ik deze babbel. Ik verwacht snel antwoord.

O ja: je krijgt nog f 8,50 van me. De ongunst der tijen om met Colijn te spreken …. Mag ik het in Romans van herman de man sturen door den tijd? Je krijgt al heel snel het wassende water. En ik stuur je die boeken vast, want de leugenaar gaat net zoolang te water tot ie barst.

Een stevige poot, van

Ons drieën,

 

t.a.t.

 

Herman de Man

S.H. Hamburger

53b Nieuwe Gracht

Utrecht

 

De Mans epistel aan Van Goudoever werd, met enkele transcriptiefouten en zonder ‘kader’ en annotaties, opgenomen in Nieuwsbrief 62 (mei 2006), p. 11-14, van de Vereniging Herman de Man.

 

Met dank aan Jean Brüll en de bijzonder behulpzame medewerksters van het iisg.

[2007/3]

Arno van der Valk
Gemeenzaamheid is uitgesloten
Jef Last als assistent-bedrijfsleider van de Enka-fabriek

arno van der valk (1970) publiceerde eerder in De Parelduiker over W.F. Hermans, Gerard Reve en M. Nijhoff. Deze maand verschijnt bij Uitgeverij Bas Lubberhuizen De pen in het zand. Een literaire zwerftocht over De Hoge Veluwe.

De biografie van de socialistische en communistische schrijver, dichter en journalist Jef Last (1898-1972) moet lezen als een roman.1 Iedere beknopte karakterisering doet hem tekort, dus wie zo’n vol en rumoerig leven bestudeert, kan om te beginnen maar beter een aspect ervan uitdiepen. Bijzonder is de betrekking die de geëngageerde Last vervulde als assistent-bedrijfsleider bij de Nederlandse Kunstzijdefabriek (Enka) in Ede. Aan de ene kant stonden er de arbeiders tot wie hij zich aangetrokken voelde. Aan de andere kant stond de bedrijfsleiding waarvan hij deel uitmaakte. Reden voor een onderzoek, juist nu na de sluiting van de Enka-fabriek in 2002 een groot deel van het Edese bedrijfsarchief ternauwernood van de papierversnipperaar is gered door ontslagen medewerkers met historisch besef.

Arbeider

In 1918 was Last min of meer op goed geluk in Leiden begonnen aan een studie Chinees, die de studenten primair opleidde tot rijksambtenaar voor Nederlands-Indië. Hij combineerde zijn opleiding met een enthousiast lidmaatschap van zowel het Leidse studentencorps als de jeugdorganisatie van de sdap, de Arbeiders Jeugd Centrale (ajc). Aan dit dualisme maakte hij in 1919 abrupt een einde door tussen de Katwijkse vissers te gaan wonen en zijn studie vlak voor de afronding te staken: ‘Ik voelde, dat ik veel meer bij de Katwijksche visschers, de Limburgsche mijnwerkers en de Brabantsche boeren hoorde, dan bij mijn medestudenten, die zich met zoveel ijver voor een goed betaalde burgerlijke betrekking voorbereidden. […] ik schaamde mij voor een existentie die me voorgoed van mijn makkers in het volk zou isoleren.’2

De jaren van 1919 tot 1922 bracht Last met enige onderbrekingen door op zee: op Katwijkse haringloggers, als dienstplichtige bij de marine en als matroos op de wilde vaart. Door de grote werkloosheid in de scheepvaart werd hij uiteindelijk gedwongen een baan aan wal te zoeken. Via zijn oom van moederskant, Kees (C.F.M.)

Verstijnen, kwam hij op 10 maart 1922 als assistent-bedrijfsleider in dienst bij de kort daarvoor gestarte Nederlandse Kunstzijdefabriek (Enka) te Ede.3

Vijf zaligheden

Hoewel Last begin maart in dienst kwam van de Enka, werd hij pas eind mei ingeschreven bij de burgerlijke stand in Ede. Waar hij in de tussentijd woonde, is onbekend. Gezien de lange werkdagen logeerde hij waarschijnlijk op loopafstand van de fabriek in de villa Reehorst, die door de Enka werd gebruikt als hotelruimte voor vakmensen uit het gehele land. Evenmin is bekend hoe hij vaste woonruimte vond, maar het zal hem in elk geval moeite hebben gekost zijn Rotterdamse verloofde Ida ter Haar (1893-1982) los te weken uit haar thuishaven. Volgens Last stond ze niettemin paf toen hij haar het boerderijtje aan de Algemeer in Bennekom liet zien. ‘Het stond aan de bosrand, en de [Enka]fabriek was nergens te zien, zelfs niet te ruiken. Iedere morgen fietste ik erheen langs een smal bospaadje. De uitzichten die het pad op verschillende plaatsen boden, noemde ik “de vijf zaligheden”.’4 Uit eigen ervaring weet ik dat de Enka-fabriek door het gebruik van zwavelhoudende stoffen in het fabricageproces tot ver in de jaren tachtig van de vorige eeuw de stank van rotte eieren verspreidde. Die plaag kreeg het echtpaar Last aan de Algemeer alleen bij noordenwind te verduren.

Het boerderijtje, dat ze ’t Holletje noemden, mocht dan idyllisch zijn gelegen, het had geen stromend water en elektriciteit, de woonruimte bestond uit een voorkamertje waar je met de deur in huis viel, een soort vergrote alkoof diende als slaapkamer en de deel onder het rieten dak als bibliotheek en keuken. ‘Ons huis was een onbewoonbaar verklaarde woning, kortgeleden door een weduwevrouwtje verlaten, die het mij voor een gulden in de maand verhuurde.’

Tot hun grote geluk werd negen maanden na hun trouwdag (11 januari 1923) op 30 oktober 1923 hun dochter Femke – vernoemd naar een van de hoofdpersonen uit Multatuli’s Woutertje Pieterse – in het johannieterziekenhuisje van Bennekom geboren. ’t Holletje aan de Algemeer was de zoete inval. De leden van de net opgerichte afdeling Ede-Wageningen van de Arbeiders Jeugd Centrale werden er hartelijk ontvangen. Aan die bezoeken had bijvoorbeeld het jongste sdap-gemeenteraadslid Stan Poppe (1899-1991) prettige herinneringen.5

Last en de ajc Ede-Wageningen roerden zich al snel. Wat een schril contrast moet er op de zondagen zijn geweest tussen de fleurige, muzikale ajc-optochten door de natuur en de in diep zwart geklede boeren en boerinnen die ter kerke gingen. Volgens Last zetten ze in de winter een romantische expeditie op touw met honden en sleeën door de sneeuw naar een hongerende schildersfamilie in een woonwagen bij Doorwerth. Ook organiseerde hij naar eigen zeggen in de Enkavilla op buitenplaats Reehorst met behulp van Piet Begeer van kunstenaarsvereniging De Branding uit Rotterdam een van de eerste tentoonstellingen in Gelderland van de toenmalige modernen, zoals Begeer zelf (1890-1975), Herman Bieling

(1887-1564), Ger Ladage (1878-1532), Theo van Doesburg (1883-1931) en de Duitser Kurt Schwitters (1887-1948). Het lijdt geen twijfel dat Last in zijn Bennekomse jaren contact had met Bieling, omdat deze toen een atelier in Bennekom had, maar voor de tentoonstelling heb ik geen bewijs kunnen vinden.

Over Lasts ajc-activiteiten bestaat geen twijfel. ’s Avonds wandelden de ajc‘ers op de maat van hun liederen vanuit het door de Enka-directie voor de arbeiders gebouwde tuindorp in Ede richting Oosterbeek. Ze passeerden dan de Enka-fabriek, waarbij ‘Wij zijn de jonge garde van ’t proletariaat’ nog luider werd gezongen. Volgens Stan Poppe vertelden de arbeiders uit de avondploeg de volgende dag dat ze het hadden gehoord en hadden meegezongen. Tientallen jaren later zei Jef Last tegen Poppe: ‘Ede! Dat was onze beste, de idealistische periode!’6

Hoewel ze in Bennekom een leven leidden waarvan Last zich later ‘ook met de grootste inspanning geen enkele ernstige mistoon’ kon herinneren, en hij geloofde ‘dat er in de wijde omtrek geen gelukkiger gezin te vinden was’, knaagde er iets aan hem. Hij verlangde terug naar de kameraadschap van de zee en was bang ‘dat we ergens in die zich zo keurig om ons heen sluitende maatschappij, als een mossel vast zouden groeien’. Nader inzicht in zijn functie bij de kunstzijdefabriek maakt duidelijk wat hem nog meer dwarszat.

Novelle

‘Ik heb een werk willen geven, dat helemaal gebaseerd was op de realiteit en wel zoodanig, dat de arbeiders, die het lazen, er nut van zouden hebben bij het voeren van den vakvereenigingsstrijd en bij het doorzien van de verhoudingen, die bij het grootbedrijf bestaan,’ schreef Last over zijn novelle Liefde in de portieken (1932).7 Daarin beschrijft hij via een dagboek de belevenissen van een jonge werkmeester (opzichter) in een kunstzijdefabriek. De hoofdpersoon identificeert zich volledig met de belangen van het bedrijf, maar heeft een buitenechtelijke relatie met het klassenbewuste en revolutionaire fabrieksmeisje Martha. Hun liefde, die zich letterlijk afspeelt in portieken, loopt stuk als er een staking uitbreekt. Ondanks een zekere twijfel over zijn positie kiest de werkmeester de kant van zijn werkgever. Zij kiest vanzelfsprekend die van de stakers. En ondanks de liefde die ze voor hem voelt, maakt zij een einde aan de relatie. De staking wordt gebroken; Martha krijgt ontslag en de werkmeester twee extra weeklonen voor bewezen diensten. Uiteindelijk pleegt de meester zelfmoord met blauwzuur, omdat hij het in hem woedende conflict niet kan verwerken. Zijn dagboek wordt op een lessenaar in de fabriek gevonden. In de laatste alinea van de novelle komt een verteller ermee op de proppen: ‘In het belang van de arbeidersklasse meen ik het recht te hebben thans, nu jaren na dit voorval zijn verlopen, de feiten te publiceren.’

Hoewel het verhaal zich in Rotterdam afspeelt, herkent men zonder moeite de Enka-fabriek in Ede. Het productieproces en bedrijfsruimten worden gedetailleerd beschreven, zoals de kenmerkende torens op de hoeken en de fabriekshallen met de zogenaamde sheddaken (zaagtanddaken). Die zorgden met ramen in de opstaande zijden voor een goede lichtinval. Juist vanwege die karakteristieke zaagtanddaken blijft een deel van het complex nu de slopershamer bespaard. De ‘mismaakte, kleine directeur’ met zijn horrelvoet verbeeldt niemand minder dan de kleine, manke dr. J.C. Hartogs (1879-1932), de oprichter-directeur van de fabriek. Ook de arbeidsomstandigheden en de werkzaamheden van de ik-figuur zijn naar Lasts eigen ervaring opgetekend.

In technisch opzicht was de kunstzijdefabriek in Ede een ultramodern bedrijf

dat explosief groeide. Toen Last in 1922 werd aangesteld, spon de fabriek met ongeveer 1100 arbeiders vier ton garen per week. Een jaar later werd er met 1750 arbeiders 17 ton garen gesponnen en zo groeide de Enka in enkele jaren uit tot een van de grootste industrieën van Nederland met 5200 arbeiders.

Voor veel mensen uit het boerendorp Ede en omgeving was de overgang naar fabriekswerk zeer ingrijpend. De boerderij met zijn natuurlijke ritme maakte plaats voor een denderend productiebedrijf met duizenden mensen en een zeer dwingend 24-uurs arbeidsproces. Er werkten honderden meisjes, zoals Martha in de novelle, in de haspelafdeling, waar de strengen met garens werden gesorteerd en klaargemaakt voor verzending. Veel van deze meisjes waren slechts 14 of 15 jaar oud en maakten werkweken van 54 uur, inclusief de zaterdag, exclusief de pauzes.

Taylorisatie

Net als de hoofdfiguur in Liefde in de portieken had Last de boeken van de Amerikaanse werktuigbouwkundige Frederick W. Taylor (1856-1915) over bedrijfsleiding op zijn bureau liggen: ‘Ik moest een studie maken van de toen nog nieuwe Taylorisatie en die zoveel mogelijk in ons bedrijf toepassen.’ Taylor interpreteerde het lanterfanten van arbeiders als uiting van de aangeboren neiging van de mens om het zich gemakkelijk te maken; alle arbeiders besteden in zijn optiek dan ook een deel van hun tijd om uit te vinden hoe traag zij kunnen werken zonder dat de werkgever gaat twijfelen aan hun werktempo. Taylor trok hieruit de conclusie dat arbeiders kunnen voorkomen dat hun arbeidskracht volledig wordt geëxploiteerd, zolang ze

greep op de feitelijke arbeidsprocessen hebben. Daarom moest Last ervoor zorgen dat de werk processen werden gerationaliseerd. De bedrijfsleiding moest de feitelijke controle hebben over iedere stap in het arbeidsproces, inclusief de manier waarop de arbeid werd uitgevoerd.

Zo versnelt de hoofdpersoon in de novelle de arbeidstijd van de spinners door het wassen van de spindoppen te specialiseren en de handels van de spinmachines te verplaatsen, waardoor een spinner het dubbele aantal kantjes kan bedienen. Hij moet zodoende ook het dubbele aantal spinpunten in de gaten houden. Voor dergelijke ideeën krijgt de werkmeester gratificaties van de directie. In werkelijkheid stelde de Veenendaalse spinner Van Maanen Jef Last een constructiewijziging voor waarmee de spinner de machine bij een storing met één handeling kon stilzetten, waardoor er minder productie verloren ging en de spinner niet bij de machine weg hoefde. De opdracht tot uitvoering werd in een met potlood geschreven notitie van Last opgedragen aan meester Wagenaar.8 Het spreekt voor zich dat arbeiders als Van Maanen promotie maakten, terwijl de zwaksten werden ontslagen. Samengevat: de invoering van deze zogenaamde rationalisaties onder verantwoordelijkheid van Last had geen ander doel dan het nemen van productieverhogende c.q. arbeidsbesparende maatregelen, met ontslagen als direct gevolg.

Ook werd zowel in de novelle als in werkelijkheid de niet-productieve tijd op vernederende wijze bekort. Last beschrijft in Liefde in de portieken en in zijn memoires dat inspectrices noteerden hoelang de toiletgang van de meisjes duurde. Aan de tekenkamer vroeg men een wc te construeren die na enkele minuten kantelde, waardoor ze er niet meer op konden blijven zitten.

Over het beloningssysteem schreef Last meerdere malen: ‘Positieve punten voor een streng zijde zonder – en negatieve voor een streng met – vlekken. De waarde van die punten varieerde, omdat ze altijd op gelijkblijvende loonsom voor de hele afdeling gedeeld werden. De beste meisjes verdienden dus letterlijk ten koste van de zwaksten. Bovendien stonden de punten op hun kaarten en naar verloop van tijd werden telkens de slechtsten ontslagen.’ Omdat deze meisjes het werk meer als een tijdelijke bijverdienste zagen om hun uitzet te verdienen, waren ze volgens Last niet te organiseren in een vakbond. Voor de mannen daarentegen moest de leidinggevende oppassen: ‘Je moet voortdurend op je hoede zijn: zij zijn de arbeiders en wij zijn meesters. Gemeenzaamheid is uitgesloten. Alles werkte slechts door boetes en premies,’ noteerde Last in Liefde in de portieken (p. 137) over hen. Zo moesten de arbeiders in werkelijkheid bijvoorbeeld een cent boete betalen als ze naar de wc wilden. Ze dreigden succesvol met staken toen het puntensysteem, dat voor de meisjes gold, ook in de spinnerij ingevoerd leek te worden.

Pikzwart

Ook buiten de fabriek was de macht van de directie voelbaar. Vanaf 1919 had de Enka – tot ergernis van de sdap met een oneigenlijk beroep op de financierings-

mogelijkheden van de Woningwet – via woningbouwvereniging Vooruit op loopafstand van de fabriek een tuindorp voor haar arbeiders gebouwd. Het Ministerie van Arbeid stak er nog net een stokje voor dat de Enka de woningbouwvereniging kon verplichten de huur op te zeggen van huurders die door de onderneming waren ontslagen.9 Last schreef over de huurders van Vooruit in zijn memoires: ‘Ze verdomden het, wanneer ze ontslagen werden, de mooie woningen van het tuindorp dat de fabriek enkel voor hen had laten bouwen, te ontruimen, en kregen, ondanks hun listig opgestelde huurcontracten nog gelijk ook van de rechter.’

Liefde in de portieken bevat voorts diverse voorbeelden van de gezondheidsproblemen waarmee de Enka-arbeiders kampten door zwavelzuur-, chloor- en ammoniakdampen. Ze worden ziek, impotent of krijgen een ongeluk. De arbeidsinspectie wordt om de tuin geleid en er wordt nauwelijks geld besteed aan veiligheidsmaatregelen. Lasts relaas over de fabriek komt overtuigend over, doordat hij het gedetailleerd en met kennis van zaken door de meester in diens dagboek laat noteren. Zo beschrijft hij in de novelle hoe een kwartje in een beurs al na een week pikzwart is geworden. Destijds zag het eerdergenoemde sdap-raadslid Stan Poppe, belastingambtenaar in Ede, aan de zwart geoxideerde zilveren guldens die hij uit het loonzakje van de fabrieksarbeiders aan zijn kantoorloket kreeg toegeschoven, hoe slecht het met hun gezondheidstoestand gesteld moest zijn.10

Onzuiver

Jef Last was een goede assistent-bedrijfsleider. Hij maximaliseerde niet alleen de winst met de taylorisatie, waarvoor hij van de directie loonsverhoging kreeg, hij

droeg ook bij aan het vinden van nieuwe afzetmarkten. Toen in 1928 een handelsdelegatie uit China zich op de hoogte kwam stellen van de kwaliteit en prijs van de Edese kunstzijde, fungeerde Last als tolk. Het contract met China werd destijds beschouwd als een hoogstandje van de afdeling verkoop, dat tot 1938 bijdroeg aan de productie van de fabriek. Ironisch genoeg was het uiteindelijk juist de Chinese concurrentie, met zijn lage lonen en navenant slechte arbeidsomstandigheden, die de Edese kunstvezeldivisie van akzo-Nobel in de jaren negentig de das om deed.

Uit zijn werk spreekt dat Last de misstanden in de fabriek aan den lijve ondervond en tegelijk ‘de onaangename opdrachten van de bedrijfsleider uitgevoerd’ heeft. Hij zal geleden hebben onder de spreekwoordelijke strengheid van directeur Hartogs én zich hebben afgevraagd of zijn boetetotaal niet te veel afweek van de totalen van de andere leidinggevenden. Dat is dan nog los van de nu niet meer tot in detail te controleren misstanden, zoals het om de tuin leiden van de verzekeringsmaatschappijen en de arbeidsinspectie en de ongelukken door de vele kinderziektes en gevaarlijke stoffen in het productieproces.11 Niet voor niets wilde zijn vrouw Ida met de Enka en haar leidinggevenden niets uit te staan hebben.

Toch zette Last zich tot volle tevredenheid van de directie in en ‘ook over zijn gedrag waren wij steeds tevreden, zoodat wij hem ten allen tijde kunnen aanbevelen’.12 Anderzijds zat zijn positie bij de Enka hem bepaald niet lekker: ‘In dien tijd heb ik niets geschreven en kòn ik niets schrijven, omdat ik met mezelf overhoop lag. Ik wilde mijn werk als bedrijfsleider goed doen, maar voelde, dat het mijn verhouding tot de arbeiders onzuiver maakte.’13 Eenzelfde plichtsbesef als de hoofdfi-

guur in Liefde in de portieken koestert, bezorgde hem precies zoals die hoofdfiguur een innerlijk conflict; dezelfde dualiteit die hem deed besluiten de Leidse universiteit te verruilen voor een Katwijkse haringlogger.

Last voelde zich ongelukkig met zijn positie tegenover de arbeiders in plaats van tussen hen. Hoe maakte hij de spagaat, de jongemannen op te jagen die hij ’s avonds bij de Arbeiders Jeugd Centrale als gelijke ontmoette? Zijn positie als assistent-bedrijfsleider viel niet te combineren met de actieve rol die hij ’s avonds in het socialistische jeugdwerk vervulde. Of zoals hij het zelf verwoordde: ‘Dat ik zelfs misschien een derde loonsverhoging zou krijgen, als ik een nieuw opjaagsysteem uitvond voor die zelfde twijnjongens, met wie we zondags als goede ajc-ers zingend naar Quadenoord vertrokken.’14

Last zag in het proletariaat het toonbeeld van de antiburgerlijke, waarachtig levende mens. Uit deze gemeenschap zou een nieuwe wereld opgebouwd moeten worden. Eenwording met de arbeiders was een van de belangrijkste drijfveren van zijn socialistische overtuiging. Hij hield het uiteindelijk nog geen twee jaar uit bij de Enka-fabriek en nam op 23 februari 1924 ontslag.15 Na zijn burgerlijke jaren als assistent-bedrijfsleider bij de Enka verliet Last Bennekom. Hij verdween met de noorderzon, naar Amerika.16

Ideologische fouten

In 1932, vlak voor Lasts eerste reis naar de Sovjet-Unie, verscheen over zijn ervaringen in Ede Liefde in de portieken.17 In het eerste nummer van het mede door Last opge-

richte maandblad Links Richten werd het boek niet ongunstig besproken door Maurits Dekker (1896-1962). Een bezwaar was volgens de recensent wel dat het proletariaat en zijn strijd vrijwel alleen worden bezien door de ogen van een burger en dat de klassenbewuste arbeidster Martha bij Last bijna niet aan het woord komt. Volgens de recensent was dat niet toevallig: ‘Dit type heeft hij doorleefd, honderden, duizenden van deze menschen heeft hij gezien, waargenomen en begrepen. Hij kent deze menschen zoo goed, omdat hij, zelf het product van een burgerlijke samenleving, nog zoo veel eigenschappen met hen gemeen heeft.’ Last had Martha beter naar de communistische arbeidster kunnen tekenen, ‘zooals hij deze thans in de Sovjet-Unie leert kennen’.

In de Sovjet-Unie kreeg Last inderdaad het plan om Liefde in de portieken voor een Russische uitgave ‘om te werken in ’t positieve’.18 Hoe hij zijn precommunistische novelle daadwerkelijk inhoudelijk aanpaste, viel te lezen in De Rode Ster, de zondagsbijlage van het communistische dagblad De Tribune van 22 april 1933.19 In een bijbehorende ingezonden brief d.d. 14 april schreef hij dat de ontwikkeling van zijn politieke denken als communist hem de ideologische fouten in zijn vroegere literaire werk steeds scherper had doen inzien. De werkmeester pleegt in het nieuwe slot geen zelfmoord, maar wordt ontslagen door de fabrieksdirectie. Zijn vrouw laat hem in de steek, waarna hij zich aansluit bij de arbeidersstrijd en Martha opnieuw ontmoet. Last stelde zijn schrijverschap met het nieuwe slot zozeer in dienst van zijn communistische idealen en de arbeidersstrijd, dat het in elkaar geflanst lijkt. Zo heet de vrouw van de meester plots Elsa in plaats van Anna en is de hoofdfiguur in de laatste zes kolommen van het nieuwe slot een veel sterkere persoonlijkheid dan in de voorafgaande hoofdstukken.

Als het nodig zou zijn geweest, zou hij de novelle nogmaals hebben omgewerkt, zoals Last zijn leven lang bereid was de consequenties uit zijn opvattingen te trekken. Toen de strijd tegen het fascisme was ontbrand, merkte hij naar aanleiding van Liefde in de portieken op: ‘als ik dat boek nog eens schrijven moest zou ik hem Nationaal-socialist hebben laten worden.’20

 

Met dank aan Hans Bremer, Dorine en Marjolijn van Doorn en Mark Marschalk.