Archief: DBNL

[2014/1]

Bij dit nummer

Toen Kees Buddingh’ in 1975 op verzoek van de Commissie voor de Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek het Boekenweekgeschenk voor dat jaar samenstelde, koos hij Jan van Nijlens gedicht ‘Bericht aan de reizigers’ als openingstekst van het cadeauboek. Links van het gedicht werd een foto afgedrukt van Pierre Kemp, zittend in een trein. Je zou denken dat zowel foto als gedicht op de voordelen van het reizen voor schrijvers wijst. En dat doen ze in eerste instantie ook. Van Nijlen noemt de geneugten die voor iedere reiziger in principe zijn weggelegd:

En Kemp zit rustig in een behaaglijke, zo te zien eerste klasse coupé, een blocnote op zijn knie en een vulpen in zijn hand; hij schrijft een van zijn vele gedichten. Maar ook hier is niet alles zoals het lijkt. ‘Bericht aan de reizigers’ rept verderop van een trein die niet verder wil rijden, en Kemp is op weg naar zijn allesbehalve spannende werk als loonadministrateur bij een kolenmijn.

Toch is zowel gedicht als foto opwekkend. Op zichzelf is er niets tegen reizen. Reizen kan ontspannend zijn, of juist spannend, en tot geweldige avonturen leiden. Het reizen in een rustige treincoupé leent zich bovendien uitstekend tot lezen en, zoals voor Kemp, tot schrijven. Zolang je maar niet verwacht dat je door te reizen een beter mens wordt of bovenmate geïnspireerd raakt tot het maken van grote werken. Of zoals Denker des Vaderlands René Gude het in dit nummer uitdrukt: ‘Geen kwaad woord over reizen, maar het is niet zonder meer juist om aan te nemen, dat reizigers zichzelf automatisch op vooruitgang trakteren en spelenderwijs een open mind verwerven, terwijl thuisblijvers en stilstaanders onontkoombaar aan achteruitgang en benepenheid ten prooi vallen.’

Beschouw daarom met die gedachte in het achterhoofd de trein – of de fiets, de auto of het vliegtuig – als metafoor voor het échte verplaatsen: het reizen in je hoofd, per gedicht en verhaal. Draai het om: reis niet om tot andere gedachten te komen, maar reis door op andere gedachten te komen. ‘Lezen is reizen’, schreef Buddingh’ in het Boekenweekgeschenk van 1975, ‘lezen is zich verplaatsen naar en in andere werelden, andere levens, andere situaties, andere verrukkingen of conflicten.’ Zo bezien krijgen zelfs de begin- en eindregels van ‘Bericht aan de reizigers’ een andere lading:

Voor ons Boekenweeknummer van 2014 zochten we medestanders van Van Nijlen, Kemp en Buddingh’, en vonden ze onder anderen in Immanuel Kant, Fernando Pessoa, Charles Dickens en A.L. Snijders.

Tussen de artikelen door strooiden we citaten over de nadelen van verplaatsingen. Ze vloeiden uit de pen van auteurs van verschillende pluimage maar die eendrachtig zweren bij hun trouwste bastion: de schrijftafel.

De redactie

Laagwater

Hans Keller
Seamus Heaney (1939-2013)

Ik herinner me precies wanneer ik die regels voor het eerst las.

Het was zaterdagmiddag 15 juni, 1985. Ik zat, leunend op het stuur van de huurauto te bladeren in de bundel waaruit hij morgen een paar gedichten zou lezen. Ik moest maar zeggen welke. Om er achter te komen hoe lang de rit van het hotel naar zijn adres zou duren was ik er die middag vast heen gereden en stond nu schuin tegenover zijn huis geparkeerd op de verder verlaten Strand Road. Rechts het huis, links het uitgestrekte strand met in de verte de witgestreepte branding. Ik checkte mijn keuze uit Station Island en voegde er in gedachten het gedicht met… a famous strand… aan toe. Strand Road komt voor in James Joyces Ulysses. Ik had het ineens herkend.

Ook op andere plekken in de bundel treedt de schim van Joyce trouwens geregeld tevoorschijn, bijvoorbeeld in de twaalfde en laatste staatsie waarin hij de gestalte aanneemt van een grillige woordcartoon, die de dichter aanraadt zijn geleerde voorbeelden los te laten en van nu af zijn eigen weg te gaan.

Het was ongeveer dertig minuten rijden van mijn hotel naar hier en ik moest eigenlijk weer snel terug naar mijn kamer om het tijdstip te halen waarop ik hem had beloofd telefonisch door te geven hoe laat de filmploeg en ik morgen bij hem zouden aanbellen. Ik maakte aanstalten om te keren en realiseerde me halverwege hoe absurd het was om me teneinde Heaney te bereiken weer dwars door het verkeer van Dublin te ploegen, steeds verder weg, terwijl ik hier nu al voor zijn deur stond. Langzaam reed ik terug naar de plek waar ik eerder had geparkeerd.

Wachten tot het afgesproken telefoonmoment.

Het waren de dagen waarin nog bijna niemand mobiel telefoneerde, staatshoofden misschien en geheime diensten, maar geen medewerkers aan culturele televisieprogramma’s zoals ik en zeker geen Ierse dichters zoals hij. Omdat Seamus Heaney die zomer zou deelnemen aan Poetry International in Rotterdam wilde ik hem daaraan voorafgaand introduceren in Nederland C, het wekelijkse culturele programma van de

nos waaraan ik toen leiding gaf. Via Rotterdam werd de opname-afspraak gemaakt voor 16 juni in Dublin, toevallig de dag waarop ook Bloomsday viel. In Ulysses beschrijft Joyce die dag – 16 juni 1904 – uit het leven van Leopold Bloom en omdat die datum sinds de jaren vijftig in Dublin uitbundig wordt gevierd, besloot ik dat evenement om zo te zeggen in de marge van Heaney mee te nemen.

Met zijn poëzie was ik redelijk vertrouwd, ik kende zijn eerdere vier bundels en Station Island, zijn vijfde, had me in de soort opwinding gebracht, die wel gepaard gaat met herkenning. De titel was ook de naam van een pelgrimsoord, een eiland in een meer nabij Sligo. In zijn bedevaartscyclus had Heaney de heiligen op de staatsies langs de gebedsroute vervangen door gestalten uit zijn eigen verbeelding en de huidige werkelijkheid. Het was een wel vaker door hem uitgevoerd procedé, dat hem in zijn gedichten in staat stelde een vanzelfsprekend verband te leggen tussen bijvoorbeeld de mythische vondst van een waterbron door een Griekse godenzoon en zijn zucht van verlichting na de gelukte reparatie van een kapotte waterpomp in de gezinskeuken, tussen bijvoorbeeld de vondst van een eeuwenoud veenlijk en de krantenfoto van een kaalgeschoren meisje, dat door de ira met teer was besmeurd en met gesnoerde mond was vastgebonden aan een tuinhek.

Ik stapte uit en terwijl ik overstak, kwam hij me al tegemoet. Morgenmiddag, drie uur?

Hij nam me mee naar binnen zodat ik de plek kon kiezen waar we hem zouden filmen.

De zitkamer? De werkkamer onder de hanenbalken? Nee, hij hield ook niet van lege fauteuils en volle boekenkasten in de achtergrond. Een prachtig huis trouwens, en het meest geschikte vertrek vond ik de keuken. Hij schoot in de lach. ‘Alles is hier mogelijk.’ Hij was het met me eens. Alle volgende keren zou het onze vaste filmplek blijven.

Terwijl we gingen zitten, keek hij om zich heen in een poging om de keuken weer voor het eerst te zien. ‘Met jouw ogen,’ zei hij en hij vervolgde: ‘We gaan hier nooit meer weg.’

Tien jaar eerder was hij met zijn gezin van Ulster verhuisd naar dit huis in Dublin. Hij vertelde hoe hij die eerste avond bezoek kreeg van twee vrienden, die met een kandelaar, een brandende kaars en een fles Bushmills – nieuw licht en een plengoffer – de woning kwamen inwijden. Een van de twee liet zijn blik van de drempel buiten via de voordeur langzaam naar de punt van het dak gaan en zei: ‘Well, Seamus, you’ve bought the coffin.’

Pas nu ik Stepping stones lees – een prachtige beschouwelijke autobiografie-in- interviews van de Ierse schrijver-dichter Dennis O’Driscoll met Heaney – ken ik beide vrienden bij naam. In het boek wordt de anekdote nu vollediger verteld. De een was de Engelse auteur Alan Sillitoe en de ander, wiens verzuchting Heaney zo vergenoegde, was de Ierse schrijver John McGahern. Onder vrienden was daarmee bevestigd dat Heaney Ier was onder de Ieren. Eerder was bij een Londense uitgever een bloemlezing verschenen van Britse poëzie (An anthology of British poetry) waarin ook gedichten van Heaney waren opgenomen. In een veelbesproken pamflet nam hij met nadruk afstand van die titel. Niet lang daarna werd zijn verzoek tot naturalisatie door Dublin ingewilligd.

In de jaren die volgden zou hij – op die plek in hun keuken – met zijn gedichten en bespiegelingen meewerken aan mijn films Verhalen over de kleuren van Europa (1992) en Het alfabet van Remco Campert (1996). Sinds de eerste uitzendingen in 1998 van de Dode Dichters Almanak, het wekelijkse poëzieprogramma van de vpro, was hij bij de samenstelling ervan op afroep voor adviezen en mogelijke bronnen beschikbaar. Dat hijzelf nu ook onderwerp van het programma is geworden, stemt natuurlijk droevig, maar van een definitief afscheid is voorlopig gelukkig nog geen sprake.

Marco Daane
Kwartetten met McEwan

Britse dagbladen hebben er een handje van nu en dan met literair-historische nieuwtjes te strooien. Zoals de cultuurbijlage van The Independent op 20 september jl.: ‘Rediscovered: a lost short story from Ian McEwan’s early macabre years.’ Voor literatuurliefhebbers op zoek naar onbekende verten is dat een onweerstaanbare kop. ‘Een vroeg, expliciet kort verhaal van Ian McEwan dat 30 jaar lang kwijt was is herontdekt,’ preciseerde de openings-

regel van het bericht. Dertig jaar! Dat is zoiets als een onbekende tekening van Karel Appel of (in passender, Britse context) Lucian Freud die op een museumzolder tussen kisten verzeilt, aan de aandacht ontsnapt en bij een grote schoonmaak boven water komt. Ian McEwan heeft in de letterenwereld inmiddels een vergelijkbare status verworven, sinds zijn Booker Prize voor Amsterdam, het wurgende openingshoofdstuk van Enduring love en de meesterlijke romans Saturday en Atonement.

Die carrière begon inderdaad met korte verhalen. Een schrijfcursus bij Malcolm Bradbury en Angus Wilson, in het kader van een masteropleiding aan de University of East Anglia in Norwich, leidde in 1972 tot McEwans debuut: ‘Conversation with a cupboard man’ in het lente/zomernummer (42/43) van het Amerikaanse tijdschrift Transatlantic Review. Vrij snel volgden verhalen in Ted Solotaroffs [New] American Review: ‘Homemade’ in nummer 15 (eind 1972) en ‘Disguises’ in nummer 18 (1973). Vooral die laatste publicatie maakte grote indruk op McEwan, vertelde hij in The New Yorker van 23 februari 2009: ‘Ik weet nog dat ik de post openmaakte. De aflevering was roze, op het schokkende af. Op het omslag stonden deze namen: Susan Sontag, Philip Roth, Ian Mc-Ewan. Dat was buitengewoon.’

Samen met enkele andere werden deze verhalen gebundeld in First love, last rites (1975). Een volgende reeks kwam in In between the sheets (1978). McEwans precieze beschrijving, duistere psyches en morbide humor bezorgden hem vrij snel faam. De ‘gestoorde’ figuren en hun volgens McEwan zelf ‘Oedipale toestanden’ (The New Review, 1978) met incest, machtsmisbruik en perversiteit schokten ook menig lezer. Hij hield er de bijnaam ‘Ian Macabre’ aan over.

Best belangrijk literair nieuws dus, als er uit die begintijd een verloren gegaan verhaal wordt teruggevonden. Gauw het artikel in The Independent verder lezen: ‘“Untitled” was printed in the US journal Tri-Quarterly in 1976 […].’ Hè? Maar het verhaal was toch verloren gegaan? Wat is er dan met dat Tri-Quarterly? Is de oplage daarvan verbrand destijds? Of integraal opgekocht door een preutse miljonair die McEwans ‘expliciete’ verhaal wilde tegenhouden? Nee, het zit nog anders in elkaar. Het verhaal was ‘then forgotten until Sebastian Groes, senior lecturer in Modern English Literature at Roehampton University, found it in the archives 18 months ago’.

Dus dat Tri-Quarterly met het verhaal is vergeten en in een archief beland? Alle exemplaren ervan blijkbaar? Tot die Groes het daarin aantrof? Een grote vondst inderdaad. Groes heeft het dan ook gepubliceerd in een heruitgave van zijn essaybundel Ian McEwan. Contemporary critical perspectives, aldus The Independent. ‘Untitled’ is een ‘grotesk’ verhaal van twee pagina’s over een vrouw die haar arts vraagt een wraakoefening op haar overspelige echtgenoot uit te voeren. Hij moet in diens slaap zijn blaas, tong, genitaliën en polspezen verwijderen, waardoor hij de facto een kind wordt. De arts is hierin gespecialiseerd: wanhopige jaloerse vrouwen ‘kloppen bij mij aan. Ik beveel ze een blaasklusje aan.’ Volgens Groes is het verhaal ‘experimenteel, maar […] een integraal deel van zijn oeuvre en toont het hoe coherent McEwans schrijverschap is’.

En The Independent heeft nog meer te melden: ‘Groes ontdekte ook een langer verhaal, van 20 pagina’s, “Intersection”.’ Vier dagen later bericht The Guardian dat dit verhaal was ‘gepubliceerd in Tri-Quarterly in 1975’ en

‘misschien in een toekomstige uitgave wordt opgenomen’.

Bizar: er zijn dus twee verhalen van McEwan opgeduikeld, uit hetzelfde blijkbaar verloren gegane tijdschrift? En één ervan wordt nu voor het eerst daadwerkelijk gepubliceerd? Waarom dat met het andere niet gebeurt, blijft onduidelijk. The Guardian schetst alleen Groes’ oordeel: ‘De vroege werken zijn vergeten, maar die verlenen inzicht in de obsessies die in latere werken terugkeren, en er zitten vroege vormverkenningen in.’

Raadsel volgt daarmee op raadsel. Mc-Ewans vroege werken: dat zijn First love, last rites (1975; verschenen vóór de verhalen uit Tri-Quarterly), In between the sheets (1978) en de romans The cement garden (1978) en The comfort of strangers (1981). En die zijn toch niet vergeten? Ze worden nog altijd gelezen en versterkten de reputatie van ‘Ian Macabre’, waar de auteur soms denkt niet meer van af te komen. Wat is hier toch aan de hand?

Enig online graafwerk leidt al snel tot het ‘discover’ van antwoorden. Een halfuurtje snuffelen in bibliotheekcatalogi wijst uit dat TriQuarterly (niet Tri-Quarterly) allerminst in een stoffig archief is zoekgeraakt of verloren; ook de nummers uit 1975 en 1976 niet. Ze zijn bijvoorbeeld voorhanden in de Leidse Universiteitsbibliotheek. Via bookfinder.com zijn van beide nummers ook diverse exemplaren antiquarisch te bemachtigen. Niet verwonderlijk: het tijdschrift van Northwestern University in Evanston (Illinois) wordt in internetpublicaties gekwalificeerd als ‘belangrijk’, ‘gerespecteerd’, ‘wegbereider’ en zelfs als ‘een van de meest

bejubelde literaire tijdschriften’ van de vs. Volgens The New Yorker pionierden TriQuarterly en zijn eerste hoofdredacteur Charles Newman met het format van het literaire kwartaalblad, en ‘vonden zij min of meer het uiterlijk van het moderne literaire tijdschrift uit’. Ontstaan in 1958 werd het een van de oudste en langstlopende Amerikaanse literaire tijdschriften (tot 2009, toen het een digitaal studentenblad werd). Het bracht sinds 1964 vroeg werk van nu beroemde auteurs: Joyce Carol Oates, Paul Auster, T. Coraghessan Boyle en dus Ian McEwan. Diens ‘Intersection’ verscheen in 1975 nota bene in de vierde aflevering van een reeks ‘Ongoing American Fiction’.

Niet alleen TriQuarterly is zo bekend als de bonte hond, ook die twee verhalen van McEwan daaruit blijken al veel eerder te zijn getraceerd en beschreven. Kiernan Ryan vermeldde ze in 1994 als ‘Uncollected short stories’ in de bibliografie van zijn monografie Ian McEwan. Roger Clarke en Andy Gordon deden in 2003 hetzelfde in Ian McEwan’s Enduring love. Er is geen sprake van dat ze ‘vergeten’ waren. McEwan selecteerde ze destijds alleen niet voor bundeling, om verder onbekende redenen. Misschien is hijzelf ze wel vergeten, zoals in een terugkerende droom waarover hij in The Paris Review van zomer 2002 vertelde: ‘Ik zit aan mijn schrijftafel, in mijn werkkamer, voel me bijzonder goed. Ik open een lade en zie daar een roman liggen die ik vorige zomer voltooide en die ik volkomen ben vergeten omdat ik het zo druk had. Ik pak hem op en zie meteen dat hij briljant is. Een meesterwerk! Alles komt terug, hoe hard ik eraan heb gewerkt, hem daarna heb weggelegd. Hij is briljant en ik ben zo gelukkig dat ik hem gevonden heb.’

Sebastian Groes’ ‘vondst’ komt dus niet uit ‘archieven’, maar uit bijna twintig jaar oude McEwankunde. Waar komt die poeha in The Independent en The Guardian dan vandaan? In elk geval van Groes’ werkgever. Op 9 augustus 2013 zette Roehampton University een bericht op zijn website: ‘Sebastian Groes publishes lost story by Ian McEwan’ (www.roehampton.ac.uk/Courses/Englishand-Creative-Writing/News/Sebastian-Groes-publishes-lost-story-by-Ian-Mc-Ewan/). Het echoot na in zo’n lelijke schreeuwerige sticker op de cover van Groes’ heruitgegeven essaybundel (‘Includes the text of a lost early IAN McEWAN story’). Allicht is er ook een gelijkluidend persbericht verstuurd. De universiteitswebsite geeft trouwens meer informatie over het tweede verhaal: ‘Dr. Groes heeft ook McEwans toestemming gekregen om een ander veronachtzaamd kort verhaal te herpubliceren, “Intersection”, dat later zal verschijnen in een boek getiteld “Into the Archive”.’

Aha. Maar laten wij hier nu iets anders weten: namelijk dat ‘Intersection’ al opnieuw gepubliceerd ís. In het Nederlands. Dr. Sebastian Groes is namelijk dezelfde als Bas Groes, een Nederlandse literatuurdocent die regelmatig aan Dietsche Warande & Belfort meewerkt. Daarin verscheen in 2011 zijn essay ‘Wervelende zwerm met een veelvoud aan bedoelingen [sic…]. Ter introductie van Ian McEwans “Kruising”’. Dat laatste is ‘Intersection’, erna afgedrukt in Groes’ eigen vertaling (zie voor het openingsfragment www.dwb.be/uitgave/2011/3/de-wederkerigheid-van-woorden-over-het-converseren/ian-mcewan/kruising). Groes vermeldde in een verantwoording: ‘Het verhaal verscheen oorspronkelijk in het Engels als “Intersection” in Tri-Quarterly, nummer 34,

herfst 1975, pp. 63-86.’ En in zijn essay: ‘“Kruising” […] is nooit eerder in het Nederlands vertaald, of gebundeld in het Engels verschenen. Het is een oerverhaal dat behoort tot het vroege, experimentele werk van McEwan, een periode die loopt van midden jaren 1970 tot begin jaren 1980 […].’ Correcte, nuchtere informatie, zonder toeters en bellen, ontdekkingen of vondsten die dat niet zijn of zogenaamd vergeten verhalen.

Toch roept ook deze herpublicatie de vraag op: waarom wel dit verhaal, en niet dat andere? Aan McEwan zelf kan het niet liggen. Groes vertelde The Independent dat de schrijver ‘heel blij’ was met het tweede leven van ‘Untitled’. Ongetwijfeld – maar dat zou hij ook zijn als ‘Intersection’ hetzelfde lot kreeg. Uit de publicatie (en de verantwoording) in Dietsche Warande & Belfort blijkt immers dat hij daar in 2011 al toestemming voor heeft gegeven.

En de vragen blijven zich opstapelen. In hun bibliografieën uit 1994 en 2003 vermelden Kiernan Ryan, Roger Clarke en Andy Gordon onder ‘Uncollected short stories’ namelijk nog een derde verhaal: ‘Deep sleep, light sleeper’, uit Harpers & Queen van augustus 1977. (Op de cover van deze glossy destijds prominent als eerste vermeld: ‘Provocative Short Story – Ian McEwan’.) Ook Groes noemt het in de bibliografie van zijn essaybundel. In alle publiciteit over zijn vermeende ‘opgraving’ wordt er echter met geen woord over gerept. Heeft hij hiervoor te zijner tijd dan geen derde boek gepland? Vreemd.

Nog vreemder is een vierde exemplaar dat Groes onder ‘Uncollected stories’ in zijn bibliografie opvoert: ‘(1984) “Disguises”. Utrecht: De Roos. (A limited edition of the short story with illustrations by Tom Eyzenbach.)’ Met zijn Nederlandse achtergrondkennis kan hij een bibliofiele editie presenteren die Engelstalige onderzoekers wellicht niet een-twee-drie zouden traceren. Er is alleen één maar: ‘Disguises’ is helemaal niet ‘uncollected’. Het in die ‘schokkend roze’ American Review uit 1972 verschenen verhaal staat in First love, last rites.

Een ‘hoax’ noemen ze zoiets in het Engels, vooral natuurlijk de kwestie van de twee ‘verloren’ verhalen. Maakt dit Groes nu tot een charlatan? Dat valt waarschijnlijk niet meer te achterhalen. Misschien heeft een doortrapte marketingbediende van Roehampton University dat ‘lost’, ‘discovered’ en ‘the archives’ bedacht. Waarna men daar ter redactie van The Independent en The Guardian is ingetuind. Groes is een verder serieuze literatuurwetenschapper die interessante boeken maakt. Toch gaat hij geenszins vrijuit. Hij heeft meegedaan aan de beeldvorming en glijdt opzichtig uit met de vermelding van ‘Disguises’. Onverteerbaar is vooral dat hij McEwans ongebundelde verhalen in een nieuwe diaspora drijft. Liefhebbers die ze willen hebben moeten Groes’ heruitgegeven essaybundel aanschaffen voor ‘Uncollected’, alsmede een exemplaar van Dietsche Warande & Belfort voor ‘Kruising’ (Nederlandstalige lezers althans), en verder wachten op Groes’ volgende boek voor ‘Intersection’ en wellicht tot Sint-Juttemis voor ‘Deep sleep, light sleeper’. Wie bewijst wie hier nu eigenlijk een dienst mee? Deze verhalen horen samen in één uitgave, en zeker niet als vreemde eenden in de bijt van een essaybundel.

Nog beter: een uitgebreide heruitgave van de bundeling The short stories uit 1995. Dat moet een kolfje naar de hand van Jaco Groot zijn. Diens uitgeverij De Harmonie

bracht McEwans vroege verhalenbundels destijds als eerste uit. De alerte Groot ontdekte McEwan daadwerkelijk en liet nieuw verschenen verhalen onmiddellijk vertalen. Zodoende kon hij diens bundels steevast vóór de Engelstalige originelen uitgeven.

Hopelijk zijn ook de drie ongebundelde verhalen niet aan zijn aandacht ontsnapt. De Harmonie zou dan als eerste met Alle verhalen van Ian McEwan kunnen komen. Go for it, Jaco!

Piet Wackie Eysten
Couperus hield niet van vuile honden

In De Parelduiker 1997/2 schreef ik een artikel over Couperus en zijn zwager Ben Vlielander Hein, advocaat in Den Haag. Ik zond toen een kopie van dat stuk aan diens kleinzoon mr. F. Vlielander Hein in Kaapstad. Ik kreeg een uitvoerige reactie van hem. Hij schreef dat Couperus, zijn oudoom, met diens vrouw, ‘tante Betty’, een ‘graag en veel geziene gast’ was geweest in zijn ouderlijk huis. Hij was destijds te jong om veel persoonlijke herinneringen aan die bezoeken te hebben, maar één voorval herinnerde hij zich: ‘Het was slecht weer [schreef hij] en in de zitkamer brandde de open haard. De Couperussen zouden komen eten. Mijn ouders wachtten hen af. Voor de haard lag lang uitgestrekt onze airdale terrier Teddos. De voordeurbel ging en Louis en Betty kwamen met druipnatte benen binnen. Louis hield niet van honden en wilde zijn benen drogen bij het vuur, maar kon niet er dicht genoeg bij komen. Terwijl hij zijn natte voetzolen aan de hond afveegde zei hij, op zijn gebruikelijke geaffecteerde manier: “Vuile hond, ga nu heen, je bent niet waard dat ik mijn voeten aan je afdroog.”’

Dat Couperus wel eens eerder in aanvaring met een hond was gekomen, kunnen we ook bij zijn biograaf Bastet lezen, die de anekdote opdist van het bezoek van de Haagse schrijver aan Cyriel Buysse in Afsnee (p. 320). Couperus kreeg bij een vaartochtje over de Leie mot met diens windhond, Bos. De anekdote, die zich wellicht in 1905 heeft afgespeeld, toen de Couperussen bij Buysse logeerden, tekende Buysse op in Groot Nederland in 1923, na het overlijden van Couperus, en zij is te leuk om haar alleen maar door Bastet te laten samenvatten. Buysse vertelt:

‘Ik had in die tijd een hond, een windhond, heel mooi en sierlijk, blank en grijs, als van gestroomd marmer, maar verder dom en zonder enige fut. Couperus, echter, bewonderde hem zeer en hield er lange redevoeringen tegen. De hond heette Bos en ’t was de moeite waard naar mijn vriend te luisteren wanneer hij Bos aansprak. “Bos, edele Bos”, zo ging het… “nobele, heraldische Bos, je bent geschapen om de wacht te houden op de tombe van je meester, Bos, ik bemin u, Bos, ik adoreer u!” – Bos liet zich dat alles met olympische kalmte welgevallen; hij had feitelijk maar één hartstocht: dat was mee te gaan spelevaren in het bootje op de Leie. Zodra hij de roeispanen zag kwam er leven in hem; en hij mocht telkens mee, zittend naast Couperus aan het stuur: een roerloze, wit-en-grijze verschijning, naast mijn vriend die ook gans wit was, in smetteloos flanel gekleed.

Eens waren wij weggevaren zonder Bos

mee te nemen. Wij hadden hem vergeten. Maar Bos vergat ons niet; hij liep wippend langs de oever met ons mee; en eensklaps sprong hij te water, zwom naar ons toe en klauterde in de boot, op zijn gewone plaats, naast de in smetteloos wit geflanelleerde Couperus!

Het was een tragedie! Ik dacht dat het bootje ging omkantelen. Couperus schreeuwde het uit van walg en verontwaardiging en sinds die dag had de edele Bos voorgoed bij hem afgedaan: het werd de vuile Bos, de plebse Bos, de repugnante, naar slijk stinkende Bos! Hij heeft het nooit met hem meer goed kunnen maken.’ (Uit: Buysse, Verzameld werk, dl. vii)

Bastet, die veronderstelt dat Nerone, de hond van zijn vriend Orlando, op Bos geïnspireerd is, voegde in zijn biografie nog toe (p. 363): ‘Behalve bij Buysse heeft Couperus nergens zulke hondse ervaringen opgedaan.’ Dat blijkt dus niet zo te zijn.

Hans Olink
Berliner Beobachter
Romy Haag

Hans Olink (1949) was medewerker van het vpro-radiopragramma ovt. Hij publiceerde onder meer een biografie van A. den Doolaard, Dronken van het leven (2011). Dit is de derde aflevering van een serie berichten uit de Duitse hoofdstad, waar Olink regelmatig vertoeft.

‘West-Berlin was toll, toen ik er aankwam, precies de goede tijd.’

Met haar flamboyante uiterlijk, haar gedrevenheid, haar opvallende spraak – een mengeling van Nederlands en Duits, met een ietwat hese stem – is Romy Haag een opvallende verschijning in het West-Berlijnse buurtcafé waar we hebben afgesproken. Ook haar levensloop is allesbehalve alledaags. Als Frans Eduard Verbaarschot in 1951 geboren in Den Haag voelde ze zich al vroeg vrouwelijk. Ze was transseksueel zonder dat ze het woord kende. Dat bepaalde haar levensloop in hoge mate. Als dertienjarige vluchtte ze met een vriendin naar Hamburg, danste er in een nachtclub, in een zeemanscafé in Antwerpen, en niet veel later in de nachtclub Carrousel de Paris waar ze een bliksemcarrière maakte, en leefde als een diva tussen gasten als Aristoteles Onassis, Roger Vadim, Edmond de Rothschild. Ze was gewild, ook bij andere nachtclubeigenaars, wat resulteerde in een kidnapping door de eigenaar van het revuetheater Alcazar. Ze werd er een graaggeziene danseres, maar wilde na drie jaar hard werken wel eens wat anders, reisde naar de Verenigde Staten en trad op in Atlantic City. Verliefd op een Duitse musicus trok ze met hem naar West-Berlijn, het eiland dat noch tot de ddr, noch tot de brd behoorde. Ze voelde zich op haar gemak in de stad en werd al gauw een cultfiguur.

David Bowie

Het wordt druk in het café. Haag stelt voor naar haar woning te gaan aan de Lietzensee. Thuisgekomen stelt ze voor zich even te douchen. Of ik dat goed vind? Lijkt me geen probleem. Ik bewonder ondertussen het rococo-interieur. Even later komt ze terug, als herboren.

Terug naar de jaren zeventig. Als drieëntwintigjarige begon ze in Berlin-Schöneberg een club die ze Chez Romy Haag noemde. West-Berlijn was ‘bizar’ en had de goede atmosfeer voor een nieuwe, spraakmakende club. Gefascineerd door Fellini en de nouveau cinema français begon ze met een band ‘groteske Geschichten’ uit te beelden, zoals een paus die mensen zegent met een pleeborstel, een telefoon-

boek als bijbel bij de hand. Het waren videoclips avant-la-lettre. ‘Bij mij is de clip ontstaan. Daarom waren bekende artiesten allemaal zo freaky, ze kwamen allemaal langs om te zien hoe hun muziek werd geïllustreerd: Freddy Mercury, Mick Jagger, Tina Turner, Bette Middler.’

Met David Bowie, in wiens muziek ze eigenlijk nooit zo was geïnteresseerd, had Haag een lange affaire. Bij zijn eerste concert in Berlijn zat Haag vooraan als vip. Toen Bowie de Bühne opkwam, liet hij zijn oog meteen op haar vallen. ‘Na het eerste nummer wist ik al dat we samen de nacht zouden doorbrengen.’ En zo gebeurde het. Er was sprake van zielsverwantschap: ‘Hij zou graag mij zijn geweest en ik hem.’ Bowie, die net de Ziggy Stardust-tijd achter zich had, was op zoek naar iets nieuws, en dat vond hij in de shows van Haag. ‘Ik heb hem erg beïnvloed. Zijn video’s leken rechtstreeks uit mijn club te komen.’ De choreografie in haar club was voor vele artiesten een inspiratiebron, in een tijd waarin de videoclip nog in de kinderschoenen stond.

David Bowie was eigenlijk naar Berlijn gekomen vanwege zijn interesse in de nazicultuur. Het was een productieve periode: hij produceerde er drie platen: Low, Heroes en Lodger, met het gedeelde Berlijn als inspiratiebron. Geschokt keerde hij West-Berlijn de rug toe, nadat hij zijn naam als graffiti op de Muur zag staan, waarbij de laatste twee letters als swastika waren afgebeeld. In 1983, tweeëndertig jaar oud, verkocht Romy haar zaak. Daarna liet ze haar sekse door middel van een hormonenbehandeling en een operatie in overeenstemming brengen met haar vrouwelijke identiteit. Een nieuw leven als zangeres gloorde.

Ze praat monter over haar leven, humoristisch, nooit klagerig. ‘Vroeger zei ik altijd: de beste koks zijn mannen, de talentvolste ontwerpers zijn mannen. Waarom zouden de mooiste vrouwen dan geen mannen kunnen zijn?’ Ze was meer dan een mooie vrouw, namelijk transseksueel, nachtclubeigenares, zangeres, performer, zoals ze in haar boek Eine Frau und mehr beschrijft.

We hebben het over West-Berlijn. Ze trekt haar wenkbrauwen op, tuit haar lippen. ‘Het was een open, tolerante maat-

schappij. Als je vroeger in de Paris Bar aan de Kantstrasse was, zat je met de dokter, de professor, de bouwvakker en de student aan een tafel. Je moest er met elkaar uitkomen. Berlijn-West was een Insel, een eiland. Er was geen uitweg en dat gaf een lockere sfeer, een sfeer van experimenteren.’

Paris Bar

Nu bezoekt ze vaak het gewilde café-restaurant Borchardt in het oosten, maar vroeger kwam ze regelmatig in de Paris Bar aan de Kantstraße, het toenmalige centrum van de West-Berlijnse scene. Het is al decennialang een Prominentenlokal, zoals de Duitsers dat noemen. De bar – of liever gezegd het restaurant – heeft jarenlang gefunctioneerd als honk voor schrijvers, regisseurs en politici. En hoewel er, als je de krantenberichten en geruchten mag geloven, meer dan eens sprake is geweest van een faillissement, lijkt het restaurant allesbehalve dood.

De Paris Bar kon haar graaggeziene klanten behouden, ook al staat West-Berlijn niet meer in de spotlights. De roep van de Bar reikt tot ver over de grens van de voormalige Muur. Ook al logeert Jack Nicholson in Hotel Adlon, Madonna in Ritz-Carlton en Gina Lollobrigida in Hyatt, ze nemen maar al te graag een taxi naar de bar waarvoor de schrijver Heiner Müller ooit waarschuwde: ‘Wie hier binnentreedt laat alle hoop varen dat hij eruit komt vóór het ochtend wordt.’

Het café is een symbool van West-Berlijn, evenals het Literaturhaus aan de Fasanenstrasse. Dat is ondergebracht in een villa uit de Gründerzeit, die in de vorige eeuw verschillende bestemmingen had, zoals reservelazaret tijdens de Eerste Wereldoorlog, volksgaarkeuken, studentenhuis van het Alexander von Humboldtgesellschaft in de jaren twintig, café, bordeel en discotheek. In 1986 werd het ingericht als expositieruimte met in de kelder een goedgeëquipeerde boekhandel, en daarboven, en zomers in de tuin, een goedbezocht café-restaurant. Aangrenzend aan de tuin de villa waarin het Käthe Kollwitz Museum huist, zeer de moeite waard om te bezoeken.

Het Literaturhaus heeft de Wende overleefd. Een tentoonstelling over literaire censuur trok in 1991 ook veel Oost-Duitse bezoekers. Met tentoonstellingen over de schrijfsters Hannah Arendt en Herta Müller, over literatuur uit Czernowitz en de Boekovina, en over de Deutsche Prager, stelde het Literaturhaus zich in op de verenigde stad. En dit najaar vindt er de expositie ‘Leben oder schreiben. Der Erzähler Warlam Schalamov’ plaats.

Oost- en West-literatuur

Mijn vriendin Birgit, met wie ik de expositie over Sjalamovs Goelag bezoek, komt als West-Berlijnse zelden in Oost-Berlijn. Al voor de val van de muur had ze er weinig te zoeken, maar, in tegenstelling tot haar verwachtingen, is ze er ook in de laatste kwarteeuw nauwelijks geweest. Oost- en West-Berlijn zijn samen nog geen verenigd Berlijn voor haar. Zij is wat dat betreft niet de enige. Er zijn hele hordes Oost-Duitsers die, uitgezonderd een korte periode na de val van de Muur, toen ze de etalages van de Kurfürstendamm van nabij wilden zien, nog behept zijn met een ‘Mauer im Kopf’. De wereld is fysiek groter geworden, maar mentaal blijft er een scheiding lopen die ze niet of nauwelijks overschrijden. Een Ossie vliegt gemakkelijker naar de Turkse Middellandse Zeekust dan dat hij een bezoek af-

legt aan het westelijk deel van Berlijn. Daar komt bij dat dit stadsdeel enigszins in verval is en sterk aan belang heeft ingeboet, sinds er in het oosten ruimhartig is geïnvesteerd. De identiteit van de Oost-Duitser, en vooral de Oost-Berlijner, stond lange tijd in het middelpunt van de belangstelling. Dat had culturele gevolgen. Het West-Berlijnse Schillertheater werd gesloten, de Deutsche Oper speelde geen rol meer. De Schaubühne had zijn mooiste tijd gehad. Dat alles ontlokte de in westelijk Berlijn woonachtige schrijfster Katja Lange-Müller, echtgenote van de auteur en regisseur Heiner Müller, de volgende uitspraak: ‘De West-Berlijners werd de stad onder hun kont weggetrokken.’

Ook de literatuur kreeg andere inspiratiebronnen. De Muur had de literatuur in tweeën verdeeld. In Oost-Berlijn was sprake van Ost-Literatur: daaronder viel het werk van Arnold Zweig, Joh. R. Becher, en van Christa Wolf Geteilte Himmel. In West-Berlijn leek de leefstijl van krakers, punkers, neoexpressionisten meer aandacht te trekken dan het werk van de schrijvers, ook al richtten de roman Getrenntes Glück van Marianne von Blasinski, geïnspireerd door het fenomeen van de gedeelde stad, en Heißer Sommer van Uwe Timm, dat een portret schetst van de 68-er studentenrevolte, zich op West-Berlijn.

De val van de muur heeft de Berlijnse roman nieuw leven ingeblazen. Zie het boek Hauptstadtphantasien van Susanne Ledanff, die meer dan 140 Berlijnse romans onderzocht. In de jaren negentig stond in de Duitse literatuur de val van de Muur en de hereniging centraal, zoals in de boeken van Oost-Berlijnse auteurs als Irina Liebmann, die in haar

roman In Berlijn (1994) vertelt over het klimaat na de omwenteling en over de innerlijk verdeelde massa die het oosten wilde verlaten, maar in het westen tevergeefs op een gevoel van vrijheid wachtte, en in Von der Schwierigkeit Westler zu werden van Klaus Schlesinger (1998). De onbekende stad was het thema; de stad die zich van auteurs vervreemdde. Maar ook jonge West-Berlijnse schrijvers als Matthias Zschokke, auteur van Der dicke Dichter (1995), die leeft op het kloppen van de tijd in Berlijn, reageerden verward op de stad-in-transformatie. Later, in de jaren negentig en het begin van deze eeuw vertelden schrijvers als Julia Franck en Vladimir Kaminer over het eigentijds leven en dat van de subcultuur in Berlijn. De gedeelde stad verdwijnt als literair thema steeds meer naar de achtergrond.

Gevangen

Romy Haag houdt de deur van haar appartement voor me open. We nemen afscheid van elkaar. Nog enigszins beduusd door haar verhaal pak ik de dichtstbijzijnde deurklink. Tot mijn verbazing sta ik ineens op een binnenplaats, in plaats van de straat zoals ik gekomen ben. Net als de deur door middel van een dranger dichtslaat realiseer ik me dat er geen weg terug is. Ik neem de omgeving in me op. De binnenplaats wordt aan drie zijden begrensd door het gebouw dat ik net heb verlaten, aan de vierde zijde door een twee meter hoog hekwerk met prikkeldraad. Hoe kom ik hier uit zonder hulp van buiten af?

Ik bel Haag. Ze neemt niet op. Ze heeft haar ‘handy’ waarschijnlijk nog steeds uitgeschakeld. Van haar moet ik het dus niet hebben.

Ik kijk omhoog, laat mijn ogen langs de vensters gaan, sommige zijn verlicht. Heel voorzichtig, me generend dat ik me zo gemakkelijk heb laten isoleren, roep ik ‘hallo’. Kort achter elkaar, steeds iets harder. Geen reactie. De klassieke muziek, de tv, het praten van mensen – alles gaat door, alsof ik er niet ben. Weer probeer ik het, nu veel harder. Wederom geen succes. Als er ongeveer een kwartier is verstreken, loop ik naar het hekwerk. Ik besluit tot een handeling die ik een kwartier geleden nog niet voor mogelijk had gehouden. Ik zet de punten van mijn schoenen in het gaas en klauter voorzichtig omhoog. Als ik boven op het hek zit en me afvraag of ik aan de andere kant naar beneden zal springen, hoor ik achter de struiken het geblaf van honden. Het geluid komt dichterbij. Ik spring van het hek, terug naar de binnenplaats. Net op tijd. Twee vervaarlijk uitziende herdershonden springen tegen het hekwerk, maar druipen af als ze mij ijzig stil zien staan. Van de schrik bekomen roep ik maar weer om hulp. Na een half uur, als ik alle hoop heb opgegeven, gaat er een raam open. Een man kijkt verbaasd naar beneden.

Ik kan er niet uit, zeg ik, zo rustig mogelijk. De man sluit het raam en doet even later de deur van de binnenplaats open. Hij wenkt me, woordeloos. Ik dank hem en leg uit dat ik bij Romy Haag op bezoek was en de verkeerde deur heb genomen. Hij neemt me van onder tot boven op. Hij lijkt er niets van te geloven. Ik probeer hem tevergeefs de hand te schudden. Aan de straatkant opent hij de voordeur. ‘U bent weer vrij,’ zegt hij, zonder een spier te vertrekken. De volgende dag bel ik Haag. Ik vertel haar over mijn belevenissen. ‘Gevangen op een onbewoond Insel’, schatert ze. ‘Kun je eens voelen hoe wij ons damals in West-Berlijn voelden.’

Mario Molegraaf
Op een dag zullen onze standbeelden verrijzen
De vriendschap van Gerrit Komrij en Hans Warren

Mario Molegraaf (1960) werkt aan een biografie van Hans Warren.

‘Ik heb Gerrit, mijn beste, liefste vriend, niet verraden,’ noteert Hans Warren op 6 februari 1976 in een van de vele cahiers waarin hij zijn journaal bijhield. Hij spaarde zijn vriend ook toen hij in 1993 zijn Geheim dagboek 1975-1976 voor publicatie gereed maakte. Hij liet de aantekening van 6 februari 1976 weg, een aantekening die Gerrit Komrij hem naar hij vermoedde nooit zou kunnen vergeven. ‘Het pikante van de onthulling valt in het niet naast alles wat je zo loswoelt,’ overwoog hij op 27 juli 1993. Een paar maanden later had hij al spijt slapjes voor het leven in plaats van onvoorwaardelijk voor de letteren te hebben gekozen. ‘Jammer voor het boek is dat ik de verleidingspoging van Charles heb moeten schrappen,’ noteert hij op 19 september 1993.

Op 5 februari 1976 was Charles Hofman, de man met wie Gerrit Komrij het bestaan deelde, bij Hans Warren langs gekomen. Het bezoek was uit de hand gelopen, blijkt uit de aantekening. ‘Eén keer kreeg hij me zo ver dat ik een stijve had, niet eens erg, ik porde hem tegen zijn holletje en zei iets geks,’ bekent Hans Warren. Maar uiteindelijk zwicht hij niet: ‘Ik heb Charles vlakaf gezegd: “Ik heb liever dat jij kwaad op me bent dan dat ik Gerrit verdriet doe.” Toen begon hij te schelden en te bijten en wild te doen. Zijn ontrouw was volkomen, maar ik ken hem genoeg om te weten dat hij me wanneer hij weer helder is dankbaar zal zijn.’

Als Charles te veel had gedronken, werd hij vaker seksueel opdringerig, tegen mannen én tegen vrouwen. Daarom past enige relativering. Maar het incident vond plaats in een periode dat de vriendschap tussen Warren en Komrij toch al op de proef werd gesteld. Gerrit en Charles waren zo royaal geweest Hannah Warren, de dochter van de dichter, onderdak te bieden. Ze ging Nederlands studeren in Amsterdam. Op 4 september 1974 liet Gerrit weten dat Hannah de kamer in hun huis aan de Jacob van Lennepkade binnenkort kon betrekken. Daarvoor moest een ander, juffrouw Jongens, de huur worden opgezegd.

Engelengeduld

Hoe zou het Hans Warren zijn vergaan als Gerrit Komrij niet op zijn weg was verschenen? Gerrit is in een beslissende fase een onmisbaar klankbord geweest. Verder waren Gerrit en Charles in het leven van Hans een belangrijk voorbeeld: zo kon het ook, zo kon je ook als homo leven. Hans Warren benutte zijn vrienden en hun huis voor zaken waarvan hij zijn vrouw Helen (in het Geheim dagboek Mabel geheten) en hun drie kinderen Albertina, Hannah en David (in Geheim dagboek Amanda, Beryl en Gideon) liever onwetend hield. Met Hannah op deze strategische locatie werd dat lastiger. Toeval of niet, in april 1975 kondigde Helen aan dat ze wil scheiden. ‘Jij gaat nu helemaal je eigen weg, je gaat met Gerrit en Charles in die homoseksuele sfeer op, en ik wil het niet meer,’ luidde volgens Geheim dagboek haar toelichting.

Hans Warren voorziet op 27 september 1974 in zijn dagboek dat het gebaar van zijn vrienden om Hannah een kamer aan te bieden voor problemen kan zorgen: ‘Ze hebben het zelf voorgesteld, maar ze weten niet waar ze aan beginnen.’ Al snel volgen verontrustende geruchten over hoe Hannah en ‘die knul van haar’ zich gedragen. In een dagboekaantekening van 12 september 1975 vernemen we: ‘De potten en pannen vliegen in het rond en er wordt ook gevochten. Gerrit en Charles kunnen dit niet langer tolereren.’ Maar ze tolereren het wél, nog een tijdje tenminste. Begin 1976 is het engelengeduld op.

Hans Warren heeft alle begrip voor Gerrits en Charles’ besluit, zegt hij in zijn dagboek: ‘Ze hadden verhuurd aan een jong meisje en niet aan een als kat en hond levend stel waar ze enorme hinder van ondervinden.’ Op 18 januari 1976 schrijft hij hen: ‘Je weet hoe de situatie ligt, het is ook voor mij uiterst penibel […] verzeker me van éen ding: dat onze vriendschap ook tegen deze stoot bestand is.’

Tal van documenten getuigen van de vriendschap van Gerrit Komrij en Hans Warren. Warrens journaal natuurlijk, de stukken die de schrijvers over elkaar publiceerden, de correspondentie. In de Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg beschikt men over de berichten van Komrij aan Warren, een grote bijzonderheid, want Gerrit Komrij was geen briefschrijver. In het Letterkundig Museum bewaart men de brieven van Warren aan Komrij.

Op een kaartje van 1 augustus 1978 stelt Hans mij aan Gerrit en Charles voor. Welgeteld drie dagen eerder hadden hij en ik elkaar leren kennen. ‘Ik beschrijf hem niet, dat moet een verrassing blijven, anders denk je dat ik toch enkel superlatieven gebruik. Maar hij is zo’n golden boy, die alles meegekregen heeft van de goden en van de fortuin.’

In Demonen (2003) blikte Gerrit Komrij terug: ‘Op een dag kwam mijn vriend aandraven met een verse lover, een jongen die zijn kleinzoon had kunnen zijn. […] ’t Jongetje van zeventien wist veel. Hij kon wel twaalf sterke dranken door elkaar drinken en sprak zeker dertien vreemde talen, ik vrees eveneens door elkaar.’ Een karikatuur misschien, maar een karikatuur waarin ik mijn vroegere zelf helaas helemaal herken. Komrij vond wel dat ‘’t jongetje’ goed voor Hans Warren zorgde: ‘Ik

kon mijn vriend geen betere metgezel toewensen. Door een leven dat een Augiasstal dreigde te worden werd de eigengereide bezem gehaald. Net op tijd.’ Zo dacht Komrij er achteraf over. Indertijd amuseerde hij zich wel met het woelige bestaan van zijn vriend.

Gerrit Komrij was van 1944, Hans Warren van 1921, maar Gerrit speelde overtuigend de rol van grijze wijze, Hans schitterde als wispelturige jongeling. Kijk alleen al naar wie bij hen horen. Naast Gerrit Komrij staat altijd Charles Hofman. Ongeveer alle praktische zaken van het leven regelde Charles voor Gerrit, vanaf koken tot en met schoonmaken. Al had hij over dat laatste eigengereide ideeën. Zo dacht hij blijkbaar dat kattenbakken zelfreinigend waren. Een nachtje logeren in januari 1982 was, volgens het Geheim dagboek, geen groot genoegen: ‘Alles stonk naar de katten, er was zelfs een poepvlek in het bed.’

In datzelfde bed had Hans Warren niet alleen met mij gelegen. Gerrit en Charles kregen telkens anderen aan Hans’ zijde te zien. Eerst Helen en de kinderen. Maar al snel duikt Giovanni Nurchi, uit Sardinië afkomstig, in het leven van Hans Warren op. Die informeert zijn Amsterdamse vrienden meteen en laat in een brief van 29 juli 1972 ook weten: ‘Langs de huwelijkshemel natuurlijk donderwolken.’

Later verschijnt een tweede jongeman in Hans Warrens bestaan, Adrie van Griensven, in het gedrukte dagboek van de naam Theo Willemsen voorzien. Op een ongedateerd berichtje aan Gerrit schreef Hans onder meer: ‘A. is m’n droom-

beeld’ en ‘Bid voor me, en verscheur dit kaartje, echt.’ Het kaartje bevindt zich desondanks in Komrij’s mappen, en niet in snippers.

Warren besefte hoeveel hij van zijn Amsterdamse vrienden vergde. ‘Ik begrijp niet dat jullie zoveel geduld en engelachtige toewijding opbrengen voor zo’n rare snuiter als ik,’ schrijft hij hen op 16 maart 1975. ‘Ik zou soms wel eens door jullie ogen willen kijken naar “die Hans” die in deze paradijselijke hel, onze aarde, weer eens aan het verzengen is. Dank dat jullie het vuur aanwakkeren en koelte toewuiven al naar behoefte.’

Voos geklater

Gerrit Komrij geeft advies over leven en letteren. Als een vader met onuitputtelijke liefde. Als een leraar met eindeloos geduld. Hans Warren, huisvader én puber op leeftijd, wil Giovanni uitnodigen voor een poëziefestival. In een brief van 11 december 1972 ontraadt Komrij hem dat nadrukkelijk: hoe moet het bijvoorbeeld met de pers wanneer Hans en Giovanni samen optrekken?

De twee Nederlandse schrijvers, de oude en de jonge, zijn vol verwachtingen over de toekomst. Alleen werkt de rest van de wereld vaak niet mee, de recensenten in de eerste plaats. Komrij is blij met Warrens bespreking van Op de planken, blijkt uit een brief met poststempel 22 april 1974. Verder zou namelijk niemand aandacht aan de bundel hebben besteed. De recensenten staan, volgens Komrij, wel altijd stil bij werk van auteurs van minder allooi als H.C. ten Berge en Jacques Hamelink. Zouden die misschien een tientje in de recensie-exemplaren voor bijvoorbeeld Kees Fens stoppen, vraagt hij zich af. Maar hij laat zich niet ontmoedigen en voorspelt dat op een dag standbeelden van Hans Warren en hemzelf zullen verrijzen, aan de ingang van de tunnel onder het Kanaal nog wel.

Tussen Warren en Komrij is het ook allemaal met een bespreking begonnen. Een bespreking van Hans Warren over een roman van de Griekse auteur Emmanuel Rhoïdis: ‘We zijn Gerrit Komrij heel dankbaar dat hij voor ons, Nederlanders, Pausin Johanna heeft opgediept.’ Het stuk verscheen in de Provinciale Zeeuwse Courant (pzc) van 13 januari 1968. Maar in Komrij’s debuut Maagdenburgse halve bollen ziet Warren, in de pzc van 1 februari 1969, slechts ‘wonderlijke, barokke, meest lege spelen’. Verder zijn er ‘viezigheidjes, voornamelijk aan de anale kant’.

Komrij reageerde op deze recensent en andere recensenten in een gedicht ‘Afgeluisterde tweespraak’ met wendingen als: ‘’t Zijn lege spelen, Mijnheer, ’t is voos geklater’ en ‘Met een ijselijke inslag van het anale’. Nooit liet hij iets op zich zitten. De poot van iemand die hem aanvalt, zal hij met plezier afhakken, zo bericht hij op een kaartje van 9 oktober 1974.

Bij het uitvechten van zijn persoonlijke vetes ging hij zijn column in NRC Handelsblad gebruiken of misbruiken. Wanneer de organisator van een Hans Warrenavond in Goes in 1981 Komrij’s honorarium niet snel uitkeert, dreigt hij in een brief aan Warren en mij zich met zijn pen te zullen wreken. Hij vreest dat Zeeland

verloedert, maar vooralsnog was er na de ‘Afgeluisterde tweespraak’ voor de Zeeuw Hans Warren geen vuiltje aan de lucht. Op 14 februari 1970 had die in zijn stuk over Alle vlees is als gras het oordeel over Komrij’s debuutbundel ingetrokken: ‘We moeten erkennen dat de term “lege spelen” niet juist was.’ Wat was er veranderd in het ene jaar tussen de afwijzende recensie en de herroeping? De twee mannen hadden intussen kennis gemaakt.

Kennismaking

In april 1969 verschijnt het laatste nummer van Maatstaf onder leiding van Bert Bakker (1912-1969). Het literaire tijdschrift, waaraan Hans Warren vaak meewerkte, gaat mét de 3.057 abonnees over naar De Arbeiderspers. Als redacteuren treden voortaan Martin Ros en Gerrit Komrij op. In deze hoedanigheid richt Komrij zich, op 9 april 1969, per brief tot Hans Warren. En het is eveneens in deze hoedanigheid dat hij zich, samen met Ros, op 14 augustus 1969 meldt in diens huis aan het Pijkeswegje. Hans voelt direct genegenheid voor Gerrit, zegt hij in zijn dagboek: ‘Wanneer ik hem zo bezig zag dacht ik wat ben jij een aardige kerel, jou zou ik graag beter leren kennen.’

Een eerste plan dat wordt gerealiseerd, in september 1970, was een Zeelandnummer van Maatstaf. Als redacteuren daarvan worden, naast Martin Ros en Gerrit Komrij, Hans Warren en Andreas Oosthoek vermeld. Oosthoek en Warren tekenen ook samen voor een vraaggesprek met Komrij dat op 17 april 1971 in de pzc ver-

schijnt. In het stuk wordt het interieur van het van buiten ‘wat trieste kadehuis’ enthousiast beschreven: ‘Veel boeken, een uitgebreide discotheek. Daartussen Gerrit Komrij, blond, opvallend lichte ogen; zijn vriend Charles, schilder, en drie poesen, Bavo, Rochus en Doortje.’

Er was snel een intense vriendschap ontstaan. ‘Gaat er iets beginnen in dit leven?’ overweegt Hans Warren in zijn dagboek op 1 februari 1970, nadat hij voor het eerst bij Gerrit en Charles (‘een buitengewoon mooie jongeman van tweeëntwintig jaar’) thuis is geweest. Op een volgend bezoek blikt Warren met spijt terug: ‘Veel sherry op en heel dronken geraakt’. In Komrij’s brief van 1 september 1970 wordt helemaal niet getreurd. Hij vindt dat er spoedig een herhaling moet volgen en o ja, de kapotte ruit is vervangen.

Het gaat in het dagboek en in de correspondentie vaker over drank en ook over drugs. Aangemoedigd door Charles gaat Hans hasj proberen, en in de tuin op het Pijkeswegje wordt het gewas voortaan verbouwd. Maar de vrienden waren eerst en vooral door de literatuur verbonden. Op 18 januari 1971 bericht Gerrit dat hij en Charles zeer te spreken zijn over Warrens Schetsen uit het Hongaarse volksleven. De bundel bevat een aan Gerrit Komrij opgedragen gedicht en ook een alcoholisch vers (‘veel te intieme gesprekken,/ veel te warme blikken, en zelfs enkele grepen,/ al dan niet afgeweerd’) met de opdracht ‘aan Charles Leopold Hofman’.

Zo zal het de komende jaren blijven gaan: Komrij is steevast de eerste lezer van Warrens werk. Begin 1974 jubelt hij over Betreffende vogels. Begin 1975 blijkt hij verpletterd door Steen der Hulp. Hij sprak zijn waardering ook in het openbaar uit. Aan de vooravond van de vijftigste verjaardag van de dichter, 20 oktober 1971, publiceerde hij een uitgebreide beschouwing ‘Hans Warren. Grote kuipen met oleanders’ in Elseviers Literair Supplement. Hij vond het zelf maar een pover stukje geworden, kondigde hij in de correspondentie aan. Ten onrechte, het is een briljante introductie tot Warrens poëzie.

Op 22 december 1973 bespreekt Komrij in de pzc Warrens dichtbundel De Olympos, op 3 januari 1976 recenseert hij voor Vrij Nederland de korte roman Steen der Hulp. Najaar 1981 stelt hij het eerste deel van Geheim dagboek voor. Het jaar daarna voorziet hij Dit is werkelijk voor jou geschreven van een inleiding, in de bundel bloemleesde Warren zijn eigen poëzie. ‘Er is bij Hans Warren geen grens te trekken […] tussen persoonlijke adem en papieren regelval […]. In één regel van hem zit meer oprechtheid dan in mijn hele werk. Daarom benijd ik hem,’ zegt Gerrit Komrij.

Hans Warren durft in zijn brieven aan Komrij even openhartig over zijn ingewikkelde bestaan te schrijven als in het dagboek. Gerrit Komrij is in zijn epistels aan Warren ontspannen en geestig. Zijn brieven bieden bovendien een unieke blik op het leven aan de Jacob van Lennepkade. Ook van vakanties wordt Warren op de hoogte gehouden. Op 10 juni 1974 vertelt Komrij over zijn jongste ervaringen in Griekenland, het land waar hij een tijd heeft gewoond. Hij roept de Grieken uit tot de domste en lelijkste lieden op aarde. Op de terugweg heeft hij Venetië aangedaan

en daar beleefde hij zeer gelukkige dagen en nachten. Hij zal de indrukken verwerken in ‘De stenen van Venetië’, een gedichtencyclus uit de bundel Fabeldieren.

Kwijnende vriendschap

Geen vriendschap is helemaal belangeloos, ook deze niet. Soms zijn Warrens verzoeken aan Komrij wel erg nadrukkelijk. Neem zijn vraag over Steen der Hulp op 23 augustus 1975: ‘zou jij direct voor Vrij Nederland een stuk willen schrijven […] Ik ben anders niet zo dringerig, maar ik heb verschrikkelijk veel geld nodig en hoop op een herdruk!’

Eerder dat jaar, op 4 februari, had hij gemeld: ‘Laurens van Krevelen heeft me gevraagd of ik de nieuwe “Spiegel” wil maken nu Van Vriesland overleden is. Ik heb ja gezegd.’ Komrij stapt naar een andere uitgever en zegt dat hij óók zo’n grote poëziebloemlezing wil maken. Zo kan het gebeuren dat eind 1979, een half jaar na Warrens Spiegel van de Nederlandse poëzie. Dichters van de twintigste eeuw, Komrij’s De Nederlandse poëzie van de 19^de en 20^ste eeuw uitkomt. De indeling en de opzet van de boeken lijken wonderlijk veel op elkaar. De bloemlezers geven elkaar, natuurlijk tot verontwaardiging van menig recensent, het maximale aantal gedichten. Komrij’s keuze

wordt een bestseller, zeker wanneer vier verontwaardigde Vijftigers een proces aanspannen. Op 21 januari 1980 spot Gerrit daarover in een brief.

Warren was oprecht opgetogen over de successen van Komrij. Deze bleek niet zo grootmoedig. De rollen waren altijd duidelijk geweest: hij was de gevierde auteur die gul hulp bood aan een minder gezegende collega. Maar vanaf het verschijnen van het derde deel, najaar 1983, werd Hans Warrens Geheim dagboek een literaire hit. Warren noteerde op 30 juli 1985: ‘Gerrit vertelde dat zijn boeken ondanks z’n bekendheid buitengewoon slecht verkopen. En hij zei dat ik in Amsterdam tegenwoordig een figuur ben die meetelt. […] Gerrit […] wordt nu een beetje afgunstig vanwege mijn bescheiden succes.’

Komrij’s jaloezie is verklaarbaar. Op 1 januari 1979 berichtte hij dat hij vanwege een kostbare verbouwing aan de Jacob van Lennepkade allerlei onbenullige maar goedbetaalde schrijfklussen op zich had genomen. Maar de uitgaven bleven groter dan de inkomsten, en dat was niet bevorderlijk voor de stemming in huize Komrij. De tekenen waren al duidelijk bij de logeerpartij in januari 1982, met de poepvlek in bed. Op 3 mei van dat jaar betoont Warren zich ongerust in zijn dagboek: ‘Ik hoop zo dat het hem goed zal gaan, en ik ben bang. Die vreemde sfeer in het huis […] de laatste tijd.’ Op 14 september 1982 noteert Warren dat hij zijn vriend heeft opgebeld. Met goed nieuws, hij heeft geregeld dat Komrij de Herman Gorterprijs zal krijgen voor De os op de klokketoren: ‘Zijn stem klonk eerst heel droevig, maar na het

“zonnestraaltje” kikkerde hij op. Hij zit in grote moeilijkheden met de belastingen, er dreigt een faillissement. Ze overwegen er vandoor te gaan. […] Natuurlijk is de zevenduizend gulden van de prijs in zo’n geval maar een druppel.’

De ontsnappingsroute blijkt naar Portugal te voeren, zo krijgen Hans Warren en ik te horen wanneer Gerrit en Charles in februari 1983 langskomen in Zeeland. Een maand later, op Gerrits negenendertigste verjaardag, blijkt het huis onttakeld: ‘De vitrine met het mooie Jugendstilglas was leeg, veel van de bibliofiele boeken waren weg.’ Niet alleen de mooie woning is er deerlijk aan toe, ook de vriendschap begint te kwijnen. Op 20 mei 1983 noteert Hans Warren: ‘Zijn huis was een pied-à-terre voor mij en m’n vrienden, en nu durf ik hem nauwelijks te schrijven. […] Maar ik stel me voor dat ik in hun situatie zou verkeren: ik zou geen mens willen zien!’

Gerrit en Charles verhuizen holderdebolder naar Portugal, maar keren in eerste instantie onverrichter zake terug. Op 19 oktober 1984 kunnen ze eindelijk de verhuiskaart sturen. Op 6 mei 1985 zendt Gerrit een kort levensteken en een uitnodiging. Hans Warren en ik hebben hen in Portugal nooit opgezocht. Warren hoort voortaan vooral via-via van Komrij. Op 19 april 1990 noteert hij in zijn dagboek: ‘Hij gedraagt zich dwaas, vind ik, als een verwende diva, een miskend genie in ballingschap.’ Een maand later verschijnt Komrij in een televisie-uitzending. Volgens

de dagboekschrijver zat ik ‘duidelijk te genieten van het onthutsende schouwspel’. Zelf kon hij wel huilen.

Ook de zeldzame keren dat de vrienden elkaar terugzien wordt er gehuild, begin 1993 bijvoorbeeld. ‘Zo’n kostbaar moment in je leven,’ meldt Warren. Hij noteert Gerrits woorden bij het afscheid: ‘Dit is de mooiste avond geweest die ik in jaren heb beleefd.’ In september 1996 wordt in Middelburg een expositie over Hans Warren geopend. Gerrit Komrij is een van de sprekers. Hij vertelt Warren in twaalf jaar nauwelijks te hebben gesproken: ‘Eenmaal te vluchtig en een tweede maal te kort.’ Warren vindt, volgens de pzc, Komrij’s speech een ‘monument van vriendschap’. Maar als de ontmoeting ‘niet op die stralende foto’s’ was vastgelegd, ‘dan zou je denken dat het een droom was,’ vertrouwt hij zijn dagboek een paar maanden later toe.

‘Wat een fijne vrienden zijn dat’

De boeken van zijn vriend bleef hij bespreken, ook nadat Komrij proza was gaan schrijven. In de pzc van 24 maart 1990 sluit Warren naar aanleiding van Over de bergen niet uit ‘dat Komrij die in zoveel literaire genres uitblinkt, geen zéér grote talenten heeft als romancier.’ ‘Het lijkt steeds duidelijker te worden dat romans schrijven Gerrit Komrij’s fort niet is,’ besluit Warren de bespreking van Dubbelster in de pzc van 10 december 1993.

Toch oordeelde Warren over de meeste boeken van Komrij uitermate gunstig. In de recensie van De buitenkant, in de pzc van 3 februari 1995, wordt Komrij voorgesteld als een ‘vakman, gedreven door een grenzeloze ambitie, die exact weet wat hij doet en wil. Die heilig overtuigd is van de zeldzame kwaliteit van zijn scheppingen als dichter, prozaïst, toneelschrijver, zijn bekwaamheden als bloemlezer en vertaler, zijn superioriteit in haast ieder opzicht. Hij reageert furieus en soms zelfs hovaardig op kritiek.’ Daarover kon de bespreker meepraten, want diens reacties op Komrij’s proza waren niet zonder gevolgen gebleven. Als een interviewer de naam ‘Warren’ noemde, reageerde Komrij geprikkeld. ‘Warren was zijn leven lang een veelbelovend dichter,’ smaalde hij bijvoorbeeld in de Poëziekrant van januari-februari 1994.

In de pzc van 26 november 1999 toont Hans Warren aan wie achter de beruchte Vlaamse boekbespreker Patrick Demompere schuilgaat. Gerrit Komrij namelijk. Demompere heeft zich merkwaardig genoeg óók over de romans van Komrij uitgelaten: ‘God mag weten waarom, is hij zich gaan verbeelden dat hij alles kan. De laatste jaren probeert hij zich zelfs als een soort romancier te profileren. Het wil maar niet lukken, al houdt hij koppig vol.’

Kort na deze ontmaskering zien Gerrit en Hans elkaar weer, op 21 januari 2000 tijdens een bijeenkomst in Amsterdam. Er valt geen onvertogen woord, al helemaal niet over Patrick Demompere. ‘Wat een fijne vrienden zijn dat, de oplichtende blik in Charles’ ogen toen hij me zag, nooit vergeet ik dat, en de warmte waarmee Gerrit me omhelsde, telkens weer,’ blikt Hans Warren de volgende dag terug.

Op 15 maart 2001 publiceert Warren twéé stukken over Komrij in de pzc: eentje over Vreemd pakhuis en eentje over Luchtspiegelingen. Op 6 december 2001 staat zijn zeer lovende bespreking van Trou Moet Blycken in de krant. Twee weken eerder had hij, in een recensie die op 22 november 2001 in de pzc verscheen (en zoals het grootste deel van zijn stukken omstreeks dezelfde datum in tal van andere regionale dagbladen) Komrij’s roman De klopgeest afgewezen. Bij Komrij verwacht je ‘niets meer of minder dan een wonder,’ zegt hij. En een wonder is het boek niet bepaald geworden: ‘De zinnen zijn correct, ze missen evenwel de vaart waarop je bij deze auteur rekent. Waar zijn z’n humor en z’n brille?’

Komrij greep naar het bekende wapen, zijn rubriek in NRC Handelsblad. Op 13 december 2001 noteert de doodzieke Warren in zijn dagboek: ‘Gerrit K. schreef […] een vernietigend stukje over Een stip op de wereldkaart.’ Twee dagen later meldt Warren over mij: ‘Hij richt al zijn woede en haat op Gerrit, hij wil hem vermoorden. Hij zegt gezien te hebben hoe ik bij het lezen van diens stuk instortte. Het is allemaal niet waar. Het was een heel diepe teleurstelling voor me, maar niet de genadeslag. Die heeft m’n eigen lichaam me gegeven.’

Op 19 december 2001 sterft Hans Warren. Het artikel over Een stip op de wereldkaart, Warrens laatste gedichtenboek, bundelde Gerrit Komrij alsof er niets was gebeurd in Kost en inwoning (2005). In het literaire wereldje was de wraakactie niet goed gevallen. Herman Stevens sprak in NRC Handelsblad van een ‘treurig dieptepunt’

van polemiek. Maar Komrij kwam nooit met een excuus. Integendeel, hij zette zijn afrekening voort, onder meer in het biografische overzicht Het fabeldier dat Komrij heet (2004). De auteur daarvan, Onno Blom, was bereid als een soort buikspreekpop op te treden. Dankzij die omweg klonken de persoonlijke visies van Komrij ineens als objectieve historie. Over de ontmaskering van Demompere vertelt Blom dat Komrij ‘Warrens stuk niet als een bewijs van vriendschap’ beschouwde ‘om het mild te zeggen. Zijn vriend had het spel niet willen meespelen.’ Maar Warren wist niets van een spel, laat staan dat hem was gevraagd dat mee te spelen.

‘Ik hing mijn vuile was liever zelf buiten’

Wat dreef de vrienden uit elkaar? In Het fabeldier dat Komrij heet wast het fabeldier zelf de handen in onschuld. Wel klinken er verwijten in mijn richting: ‘Eigenlijk was de verhouding tussen hen al beginnen te verslechteren vanaf het moment dat Warren in 1978 een relatie kreeg met de zeventienjarige Mario Molegraaf.’

Inderdaad kreeg na mijn komst de vriendschap tussen Komrij en Warren een ander karakter. Dat heeft te maken met de eigengereide bezem en de gereinigde Augiasstal. Hans hoefde door het nieuwe evenwicht in zijn leven niet meer bij Gerrit uit te huilen. Ook had hij hem niet meer als eerste lezer van zijn werk nodig. Maar de logeerpartijen gingen op de oude voet door, de brieven waren even hartelijk als altijd, de verstandhouding was net zo warm. De door niemand gewilde kilte trad in 1983 in, een gevolg van het noodlot, wanneer je Komrij’s financiële debacle en de daarop volgende verhuizing dan wel vlucht naar Portugal zo mag noemen.

In het stuk ‘Vriendenverraad’, opgenomen in Demonen, klaagt Komrij vooral over het Geheim dagboek. ‘Een reeks die in de Nederlandse bekentenisliteratuur een waagstuk en een unicum mag heten,’ had hij in 1992 nog beweerd. Maar uit ‘Vriendenverraad’ moet je opmaken dat hij later in alle ernst is gaan denken dat Warren op 14 augustus 1969, de dag van de kennismaking met Komrij, einde onder de reeks had moeten schrijven. ‘Hier werd aan de poort van de vriendschap gerammeld. Ik hing mijn vuile was liever zelf buiten,’ moppert hij.

Met voorbijgaan aan een heleboel juichende recensies van Hans Warren, bijvoorbeeld het stuk van twee weken voor diens dood over Trou Moet Blycken, trekt hij de conclusie: ‘Ook in zijn letterkundige kronieken was in de loop der jaren zijn houding jegens mij veranderd. Had hij de positief gerichte vetmoleculen van zijn bril geschraapt? […] Toen hij uiteindelijk iets wat mij dierbaar was extra nadrukkelijk […] vertrapte […] besloot ik dat genoeg genoeg was.’ Deze grote holle woorden slaan op de bespreking van De klopgeest. ‘Omdat hij wist dat zijn vroegere vriend kanker had, wilde Komrij Warren vóór zijn dood laten weten dat hij zich verraden voelde,’ mocht Onno Blom opschrijven in Het fabeldier dat Komrij heet.

Hans Warren had geen kanker en hij heeft zijn vriend nooit verraden. Zelfs in het gewraakte stuk over De klopgeest voel je de vriendschap. Hij heeft het verleden niet weggemoffeld. Gerrit Komrij deed dat in zijn artikel over Een stip op de wereldkaart wel. Zijn frustraties over de bespreking van zijn roman zijn maar al te menselijk. De pogingen een ander de schuld te geven ook. Gerrit Komrij is altijd een geweldige vriend voor Hans Warren geweest. Maar hij heeft geweldig onredelijke tegenprestaties verwacht: dat Warren in zijn recensies zou gaan sjoemelen en dat hij zijn Geheim dagboek zou verdonkeremanen. Als dat geen verraad is. Van zijn vriend Hans Warren, maar vooral van zichzelf.

Erfgenaam Charles Hofman weigerde toestemming te verlenen voor het overnemen van enkele citaten uit brieven van Gerrit Komrij.

Joke Linders
Een schrijvende onderwijzer of een onderwijzende schrijver?
De verrassend moderne poëtica van W.G. van de Hulst (1879-1963)

Joke Linders (1943) is literatuurwetenschapper en consulent kinder- en jeugdliteratuur. Ze schreef de biografieën van An Rutgers van der Loeff en (samen met Janneke van der Veer) Han G. Hoekstra. In 1999 promoveerde ze op Doe nooit wat je moeder zegt. Annie M.G. Schmidt, de geschiedenis van haar schrijverschap.

C. Joh. Kievit, Theo Thijssen, W.G. van de Hulst, Leonard Roggeveen, Anne de Vries, Tonke Dragt, Guus Kuijer, Jacques Vriens en vele andere schrijvers voor de jeugd begonnen hun literaire loopbaan als onderwijzer voor de klas. In de omgang met kinderen vonden zij zowel de inspiratie als het materiaal voor hun verhalen. Met name W.G. van de Hulst verdiende aan die buitenschoolse activiteit een flinke boterham. Hij schreef niet alleen veel, zijn boeken werden in duizelingwekkende hoeveelheden verkocht en uitgedeeld via zondagsscholen, het Nederlands Bijbel Genootschap en andere instanties van protestantse aard. En juist die methode van verspreiding heeft hem tot de splijtzwam van onze samenleving gemaakt. Waar de ene, protestants-christelijke helft van Nederland zich verbonden voelde door zijn boeken, werd de andere helft als het ware buitengesloten omdat hun school een andere leesmethode gebruikte en niet aan ‘uitdelingsboekjes’ deed.

Tot aan de jaren zestig van de vorige eeuw liep die scheidslijn keurig tussen protestants enerzijds en katholiek, joods en atheïstisch anderzijds. Daarna vervaagde die, omdat de Informatie Dienst Inzake Lectuur ophield te functionerenGa naar eindnoot1 en ook kinderen van immigranten uit Turkije en Marokko in aanraking kwamen met Van de Hulst. Niet omdat zij zich herkenden in het voortdurend bidden tot God, maar omdat zijn taal helder en toegankelijk was en zijn ethiek weinig tegenspraak opriep.

De televisieserie In de Soete Suikerbol, die de ncrv in 1973 en 1974 in vijfentwintig afleveringen uitzond, zal de naamsbekendheid van Van de Hulst buiten de eigen, protestants-christelijke kring zeker versterkt hebben. De door zijn zoon getekende serie berust op een verhaal uit 1935 dat eerst als strip in De Standaard had gestaan, vervolgens als boek was verschenen en ten slotte nog eens was bewerkt tot hoorspel. Taal en verhaal zijn ondanks de grappen en grollen behoorlijk zoetsappig. De calvinistische angst voor levensvreugde die het uitstraalt, onder meer in het liedje met de regel ‘In de Soete Suikerbol is het wel gezellig maar nooit te dol’, stond

haaks op de veel opruiender Stratemakeropzeeshow van de vara. Als ze de kans kregen, verslonden kinderen beide programma’s en zo vreemd is dat niet. Het idee van een suikerbakker die een grap wil uithalen met zijn knecht en een dennenappel in een van zijn bollen verstopt, is klassiek genoeg. Want natuurlijk belandt die extra dikke bol niet in de mond van Louw de knecht maar in die van de koning die de honderd suikerbollen had besteld. Je hoort het ‘drama’ op een kilometer afstand aanzwellen. En juist dat voorspelbare geeft de vertelling haar veiligheid, haar charme misschien wel.

Bij toeval in het onderwijs

Meer dan in de boodschap die hij uitdroeg, schuilt het meesterschap van Van de Hulst in zijn geraffineerde afwisseling van spanning, troost en veiligheid enerzijds en het vertelperspectief anderzijds. Of hij nu voor grote kinderen schreef of voor de allerkleinsten, voor jongens of voor meisjes, W.G. kroop altijd in de huid van zijn personages. Dat moest, vond hij: een schrijver van kinderboeken moest ‘zélf kind zijn en met kinderogen de wereld […] bezien; – met kinderhart de emoties beleven van zijn figuren.’Ga naar eindnoot2

Die twee ‘geheimen’ hadden alles te maken met zijn ervaringen voor de klas. Uit Herinneringen van een schoolmeester (1942) weten we dat hij min of meer bij toeval in het onderwijs belandde.Ga naar eindnoot3 Als zoon van een steenhouwer had een toekomst in de steenhouwerij meer voor de hand gelegen. Maar toen zijn vader in 1887 overleed – een periode die hij omschreef als een donkere poort die hem angst inboezemde –

moest Willem Gerrit, kortweg Wim, naar de school der armen, Diaconieschool no. 4 aan de Jutfaseweg, langs de Vaartse Rijn in Utrecht. Gelukkig wist de bovenmeester zijn moeder aan het eind van de lagere school duidelijk te maken dat haar zoon op de Normaalschool (een onderwijzersopleiding met praktijk) beter tot zijn recht zou komen. De inkomsten daar waren gelijk aan die van een leerling-steenhouwer, een kwartje in de week. Wim vond het best, al had hij geen idee wat hem te wachten stond en nog minder hoe zwaar dat zou worden. Zes jaar lang als kwekeling op school rondlopen, boodschappen doen voor de bovenmeester en zijn vrouw, de orde handhaven, kolen scheppen, kachels vullen, griffels, leien of inkt uitdelen en ’s avonds studeren. Geen eenvoudige opgave voor dertien-, veertien- en vijftienjarigen die nog in korte broek liepen. Maar ook mooi. ‘Een nieuwe wereld opende zich voor je, vol vreemde, beklemmende bekoring, vol nieuwe verwachting, vol scherpe zorgen ook.’

Die zorgen, schrijft Daan van der Kaaden in zijn biografische schets Zoeken naar de ziel, betroffen onder meer het maken van opstellen voor een zoals hij het noemde ‘decadent rhetorica-aanbidder’ als leraar.Ga naar eindnoot4 De grammatica kostte bloed, zweet en tranen en pas toen die beter liep, werden de cijfers voor de opstellen hoger. Voor elke negen kreeg hij een stuiver van zijn moeder. Hij was net vijftien toen een van de onderwijzeressen op zijn eigen Diaconieschool ziek werd en kwekeling Van de Hulst de gecombineerde tweede en derde klassen onder zijn hoede kreeg. Hoogtepunt van die lessen was al spoedig het vertellen op woensdagmiddag. Tot zijn eigen verbazing luisterden de kinderen ‘met open monden en open zielen’ naar het verhaal van Ali Baba en zijn veertig rovers. Een dramatische vertelling vol vlijmscherp geslepen messen, verborgen onder de rokken van de meid van de roverhoofdman, en kokend water over de valse koppen van de rovers. Zo’n levendige schildering blijft kinderen wel bij.

In 1898 haalde Van de Hulst het onderwijzersdiploma en kreeg hij op diezelfde school een aanstelling. Met onderbrekingen vanwege zijn dienstplicht en een korte periode op een christelijke school in de Bloemstraat zou hij daar tot aan zijn pensioen in 1940 blijven werken. ‘Als u de Jutfaseweg afloopt, richting Jutfaas, en u bereikt de fabriek van Van den Hoorn, die chemische fabriek, dan staat er nog een klein huis en dan wijkt de rooilijn een eind terug, vlak voor de Socrateslaan. En in die hoek, daar heeft ’t schooltje gestaan. In 1858 is het gebouwd. ’t Heeft juist vijftig jaar dienst gedaan. In 1908 kwam de nieuwe school.’

‘Vertellen is zo’n machtig ding’

Van meet af was hij meer schoolmeester dan onderwijzer, meer betrokken vader dan pedagoog. Streng doch rechtvaardig. Vanuit zijn betrokkenheid met het lot van de ‘ovengastjes’ – de vaders van zijn leerlingen werkten zonder uitzondering op de steenfabrieken, de gezinnen woonden met tien of meer personen in eenkamerwoninkjes – probeerde hij ze wat bij te brengen. Bijbelse Geschiedenis was het al-

lerbelangrijkste vak dat alleen ‘vertellend’ gegeven kon worden, vanuit de oprechte ziel van de verteller. Alleen zo zouden kinderen het geloof van de verteller kunnen aanvoelen en zich eigen maken. Ook andere vakken zoals aardrijkskunde en geschiedenis, zo vond hij, moesten terug naar het vertellen om het vertellen zelf, het levenswarme vertellen, ‘niet om kennis over te brengen of stof te behandelen, maar om de stof zelf die zo mooi is en zo rijk dat hij de kinderogen doet tintelen van belangstelling. Misschien draaf ik een beetje door maar ik meen toch heus dat het in de kern waar is wat ik zeg. Vertellen is zo’n machtig ding.’Ga naar eindnoot5

En dat liedje bleef hij in alle toonaarden zingen: onderwijzers moesten het leven van vroeger terugroepen door middel van vertellen. ‘Onze kinderen moeten levende mensen zien die doen. Geen stelsels, geen ideeën, geen symbolen, geen feiten, geen constructies maar mensen, levende, lijdende, strijdende, goede en slechte mensen. Die alleen zullen hun hart kunnen vangen. En zo alleen zal ook de geschiedenis van de tijd die verdween, waarde krijgen voor de tijd van nu.’ Waarna hij ook praktische tips had als: begin met de magische woorden ‘Er was eens’, schuif alle methodes aan de kant, probeer niet volledig te zijn en altijd kijken, denken en redeneren vanuit het kind.

Doel van de kunst is ontroering

Het schrijverschap van W.G. van de Hulst, zo nauw verweven met de kunst van het vertellen, was voor een belangrijk deel geworteld in zijn eigen leeservaringen. Voor serieuze kennismaking met de Tachtigers en hun zoektocht naar schoonheid was op de Normaalschool nauwelijks tijd geweest. Daar waren ze niet verder gekomen dan Beets en zijn ‘copieerlust des dagelijkschen levens’. En zo moest hij toen hij zelf begon te publiceren, na het vervullen van zijn dienstplicht in 1899, de grote meesters Willem Kloos, Frederik van Eeden, Lodewijk van Deyssel, Albert Verwey en Guido Gezelle nog ontdekken. Zijn eerste schetsen en verhalen verschenen in tijdschriften als Eigen Haard, Elseviers Geïllustreerd Maandschrift, Algemeen Weekblad voor Christendom en Cultuur of Het Leven. In een reeks ‘Brieven over kunst’ in het maandblad voor Letterkunde (1910-1912) deed hij een eerste poging zijn poëtica te verwoorden. Hij voelde grote verwantschap met het schoonheidsideaal van de Tachtigers waar hij een heel eigen invulling aan gaf. ‘Schoonheid,’ zo erkende hij, ‘was de meerdere van de kunst. Zonder eerbied en liefde voor het schoone, geen kunst’. Ook hij zag de kunstenaar als een bijzonder mens met bijzondere gaven maar anders dan Kloos ging het hem niet om de ‘allerindividueelste gevoelens’ van de kunstenaar maar om de invloed of de uitwerking van al dat schone op de lezer. Het doel van kunst is immers het ontroeren, het raken van de lezer in zijn ziel.

Vooral Van Eeden met zijn Kleine Johannes voerde hem ‘het wonderland der litteraire bekoringen’ binnen en liet hem de pracht van zijn moedertaal ontdekken. Maar waar het aanbidden van schoonheid voor Van Eeden en de zijnen een vervanging van geloof en godsdienst werd, zag Van de Hulst geen verschil tussen het ethische en het esthetische. ‘Als een christen eerlijk, vanuit zijn ziel werkt aan een esthetisch verantwoord en literair stuk, komt het ethische vanzelf mee.’ Of hij zich nu richtte op kinderen of volwassenen, hij was altijd op zoek naar de ziel vanuit zijn eigen christelijk gevormde ziel. En dat alles zonder opvoedingsdrang. Ook op dat punt vond hij inspiratie bij Frederik van Eeden die in zijn Johannes Viator stelde dat een schrijver die de vooropgestelde bedoeling heeft invloed ten goede uit te oefenen, geen kunstenaar meer is. En zo kwam Van de Hulst tot de conclusie dat een schrijver, en dus ook een christelijke schrijver, in de eerste plaats kunstenaar is.Ga naar eindnoot6 Al openbaart zich op dit punt een pijnlijk conflict tussen theorie en praktijk. Ondanks zijn herhaalde eis dat de schrijver en diens mening in het werk onzichtbaar moeten blijven, bracht hij dat zelf meestal niet in praktijk. ‘Ja, maar Rozemarijntje wist nu ook wel, dat ze erg ondeugend was geweest… Ze dacht aan moes, en haar hoofdje boog nòg dieper, en haar lipjes trilden… Moes had zelf gezegd: “Je bent zo wild en zo speels. Zul je bij tante héél netjes en heel stil en gehoorzaam zijn? Anders heeft tante verdriet, en ik ook.”’ (uit Rozemarijntje, 1933)

Hoewel zijn eerste verhalen meer gericht waren op volwassenen dan op kinderen debuteerde hij in 1909 als auteur voor kinderen met maar liefs drie titels tegelijk: Van een klein meisje en een groote klok, Ouwe Bram en Willem Wijcherts. Een dappere Alk-

maarder jongen. Dat laatste onder het pseudoniem Jan van Croese (naar de straat waar hij met zijn eerste bruid woonde), omdat drie boeken van dezelfde auteur in een jaar misschien een beetje veel van het goede zou zijn. Een jaar later volgde Jaap Holm en z’n vrinden. Die productiviteit heeft hij tot vlak voor zijn dood in 1963 volgehouden. Ontelbaar veel verhalen, sprookjes en kerstvertellingen vloeiden er in een halve eeuw tijd uit zijn pen. Zo’n honderd titels verschenen bij Callenbach in Nijkerk (thans onderdeel van Kok Kampen), minstens twintig daarvan in onwaarschijnlijk hoge oplages en herdrukken. Een bijna even groot aantal werd opgenomen in verzamelbundels en/of uitgegeven als zondagsschoolboekje. Aan het eind van de vorige eeuw waren ruim elf miljoen Van de Hulsten verkocht, terwijl er jaarlijks nog altijd zo’n 50.000 exemplaren over de toonbank gingen. Verkoopcijfers waarmee de schrijvende onderwijzers van nu heel verguld zouden zijn.

Moderne poëtica

Vanaf het moment dat Van de Hulst toetrad tot de mede door hem opgerichte Christelijke Auteurskring (1929) heeft hij zich uitgesproken over het vak van schrijven voor een andere leeftijd dan die van de auteur zelf, toch het belangrijkste onderscheid tussen kinder- en grotemensenboeken. Niet de taal, niet de inhoud of de strekking bepalen of een boek voor jonge mensen is, maar het perspectief, de blik waarmee de auteur kijkt, denkt, voelt en schrijft. Uit zijn toespraken en causerieën – allemaal keurig bewaard door Van de Hulst en zijn familie – klinken verrassend moderne opvattingen over kinderliteratuur.

Hij weigerde niet alleen onderscheid aan te brengen tussen literatuur voor grote en kleine mensen – beiden hebben immers een ziel – maar ook klaagde hij in 1932 in een radiolezing voor de ncrv al dat kinderliteratuur vaak ‘de loopjongen

of het bellemeisje is in het hoogwaardige huis onzer litteratuur of hoogstens een spelende kwajongen op de stoep’.Ga naar eindnoot7 Een karakterisering die tachtig jaar later nauwelijks verouderd is. Nog altijd is er maar één masteropleiding jeugdliteratuur, in Tilburg, en nog altijd bevatten de boekenbijlages van grote kranten hooguit één kinderboekrecensie tegenover twintig besprekingen van literatuur voor volwassenen.

In 1937 stelde hij in een van zijn voordrachten de kwestie werkelijkheid versus waarheid aan de orde. ‘Woorden!…Wondere dingen. Ze proberen, zo goed en zo kwaad dat gaat, onze gedachten over te dragen, maar onze gedachten zijn zoveel dieper, zoveel rijker, zoveel beweeglijker, dan onze arme, simpele, verstijfde woorden. Hoe meer onze woorden nu maar in bescheidenheid en eenvoud waarlijk dienen willen, hoe beter zij onze gedachten zullen overbrengen. ’t Gaat nooit om de woorden zelf, ’t gaat immers om wat de woorden meedragen.’ De woorden in een roman vertellen gebeurtenissen, of die zich nu aandienen als historische, psychologische, streekof probleemroman. ‘Of ze nu de kou meebrengen van de nieuwe zakelijkheid of de zwoelte van de woordkunst: gebeurtenissen, feestelijkheden vertellen ze álle.’ Het gaat er niet om of het vertelde ‘echt gebeurd’ is maar om de waarheid daarachter, om de ziel ervan. Dat wat in een boek wordt verteld, de personen, de gebeurtenissen zijn slechts… spiegels. De spiegels waarin de diepe waarheden van ons mensenleven-in-licht-en-donker weerkaatsen. Spiegels of symbolen van een diepere werkelijkheid en in die zin dragers van wat waar is, eeuwig en universeel.’Ga naar eindnoot8

Een schrijver mag zijn talenten dan gekregen hebben (Guido Gezelle zei het al: ‘Kunst is gunst’), het gaat erom hoe je die gaven gebruikt als je voor kinderen schrijft. Niet door over ze te schrijven maar door zelf kind te zijn. En dat komt aardig overeen met de ‘kinderblik’ van de Oostenrijkse Maria Lypp zoals die in 1982 door Tom Beaudoin in Nederland werd geïntroduceerd. Beaudoin omschreef ‘kinderblik als het kinderlijke perspectief waarmee personen, verhoudingen en handelingen in de kinderliteraire werkelijkheid worden bekeken en geïnterpreteerd’.Ga naar eindnoot9

Een kinderboek moet waar zijn

Al deze aspecten kwamen opnieuw langs in zijn voordracht op het gezaghebbende congres Boek en Jeugd van 2 en 3 november 1951, waar de inmiddels zeventigjarige Van de Hulst een van de hoofdsprekers was.Ga naar eindnoot10 Om de betekenis van die bijeenkomst goed te begrijpen moeten we terug naar het culturele en opvoedkundige klimaat van die eerste naoorlogse jaren. Alle uitgevers, ook die van kinderboeken, kampten met een ernstig papiergebrek. En dus concentreerden ze zich in eerste instantie op die boeken waarvan bij voorbaat vast stond dat ze succes zouden hebben, die van de al gevestigde auteurs Rie Cramer, Dick Laan, A.D. Hildebrand en W.G. van de Hulst.

Critici als Godfried Bomans in Elseviers Weekblad, Marie Schmitz in de Nieuwe Rotterdamsche Courant en D.L. Daalder in Het kind wonden zich daarover op. Bomans er-

gerde zich met name aan de betuttelende toon van het gebodene. Hij wilde boeken waarin kinderen volwassen worden behandeld, omdat ‘een kind – en dit heeft het met den volwassene gemeen – geboeid wordt door wat boven hem ligt’. Is dat niet de echo van Bordewijks uitspraak ‘de onderwijzer moet niet dalen, de scholier moet klimmen’, waarmee Bomans zelf opgroeide?

Omdat de toenmalige minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, prof dr. F.J.Th Rutten, zich ernstig zorgen maakte over de verloedering van de jeugd, stelde hij in 1949 een Adviescommissie inzake Lectuurvoorziening in ‘teneinde de dreigende vervlakking van de cultuur en het afglijden van de leeslust tot bevrediging van de sensatielust tegen te gaan’. Vooral de uit Amerika afkomstige strips zouden een verderfelijke invloed hebben.

Een en ander resulteerde in een congres, voorbereid onder meer door de afdeling Vorming buiten Schoolverband van datzelfde ministerie. Maar liefst vijfhonderd bibliothecarissen, opvoeders, psychologen, ambtenaren, schrijvers, critici en uitgevers bogen zich twee dagen lang over ‘de waarde van het goede kinderboek als factor in de opvoeding’. Staatssecretaris Cals, criticus D.L. Daalder en auteur Gabriel Smit hielden er een voordracht. Annie Schmidt, die met haar versjes en columns net furore begon te maken in Het Parool, was daar niet bij. Van der Hulst benadrukte nog eens dat het goede kinderboek veeleer en veel meer het product van de kun-

stenaar is dan van de pedagoog, maar ook dat ‘het bellettristische kinderboek dat deugt naar vorm én inhoud een ziel moet hebben. De diepste waarde schuilt in de ziel van het boek. En daarom moet een kinderboek waar zijn. Niet waar in realistische zin, maar in religieuze en ethische zin zoals het christendom dat voorstaat.

En dat is precies wat we in zijn boeken aantreffen. De hoofdfiguren – doorgaans echt, overtuigend, levendig en waar – voeren hun strijd tegen het kwaad of de verleiding vanuit hun christelijke achtergrond of inborst. De waarheid, de ziel die in een boek besloten ligt, de emoties vallen bij Van de Hulst automatisch samen met de protestants-christelijke boodschap. Ook al beklemtoonde hij steeds dat zo’n boodschap organisch verweven moest zijn met de gebeurtenissen.

Die zielenkwestie mag anno 2014 misschien wat vaag aandoen, met uitzondering van het expliciet religieuze wijkt hij niet af van wat kinderboekenschrijfster Annie M.G. Schmidt, zo ongeveer de tegenpool van Van de Hulst in humor en lichtheid, ons altijd heeft voorgehouden. Bij de aanvaarding van de eerste Staatsprijs voor kinder- en jeugdliteratuur in 1965 probeerde ook zij de vraag te beantwoorden waaraan een goed kinderboek moet voldoen. ‘Nee, moraliseren is er niet meer bij. De standaardvraag, die altijd weer wordt gesteld is deze: Aan welke voorwaarden moet een goed kinderboek voldoen? Het beste antwoord: “Het moet alleen maar goed zijn” is een dooddoener waarmee men alle kanten uit kan. Mijn

antwoord is: Het moet waar zijn en nergens gelogen. Dat klinkt boud uit de mond van het Schaap Veronica, maar ik houd vol dat ik in mijn werk alleen heb gelogen als ik, moe en ongeïnspireerd iets verzon wat niet vanzelf ontstond, en ook daar waar ik opzettelijk een boodschap trachtte te brengen, van bovenaf.’

Het waar van Schmidt mag dan weinig van doen hebben met het geloof dat Van de Hulst voedde, ook zij wilde de fantasie en de verbeelding van de lezer prikkelen met echte, waarachtige en overtuigende verhalen en fantasietjes, wars van welke schijnheiligheid ook. Schmidt, die beweerde altijd acht te zijn gebleven, deed dat net als Van de Hulst door de kant van het kind te kiezen in taal, levendigheid van vertellen en verbeelding. Haar moraal was eigenzinniger, tegendraadser dan die van Van de Hulst, maar in het opkomen voor en solidair zijn met het kind zat zij in hetzelfde spoor. Haar toon en humor werden de opmaat voor een nieuw soort denken en een nieuw soort tegendraadse kinderliteratuur; de opvattingen van Van de Hulst raakten langzaam maar zeker onder het stof.

Op grond van beider poëticale uitspraken valt op te maken dat Schmidt hetzelfde gedachtegoed ontwikkeld moet hebben als haar voorganger en in woordgebruik leentjebuur gespeeld moet hebben bij W.G. van de Hulst. Als dochter van de dominee van de Nederlandse Hervormde Kerk in Kapelle Biezelinge zal zij zijn werk zonder enige twijfel gekend hebben. Als kind bezocht zij immers de zondagsschool, waar zijn kerstvertellingen, Het klompje dat op het water dreef of Het gat in de heg hoogtij vierden. ‘Van de zondagsschool kreeg ik op gezette tijden dikke, christelijke boeken in slappe, gele omslag. […] Er was een lekker huilverhaal van een

stervende hond en een dronken vader, samen in één boek, maar welk was dat toch?’Ga naar eindnoot11 En beginnen ook de avonturen van Jip en Janneke niet bij een gat in de heg? In ieder geval zal ze tijdens haar opleiding tot jeugdbibliothecaresse geconfronteerd zijn met de auteur die tussen 1930 en 1950 de toppen van zijn roem bereikte.

Van de Hulst mag zijn tijd in poëticaal opzicht dan ver vooruit zijn geweest, uitgesproken modern zelfs, zijn opvattingen konden pas gehoord worden nadat anderen ze op hun eigen lichtvoetige wijze in de wereld hadden gezet. Schmidt zou haar hele leven rebelleren tegen de gevestigde orde, W.G. van de Hulst was en bleef een schoolmeester, een vader die het beste voorhad met zijn kinderen.

Afgelopen najaar, ter gelegenheid van het 50^ste sterfjaar van W.G. van de Hulst, wijdde het Literatuurhuis in Utrecht een festival en een expositie aan hem, waaraan o.m. Nicolaas Matsier en Stephan Enter hun medewerking verleenden. Twee niet eerder gepubliceerde verhalen van Van de Hulst werden uitgegeven door de Utrechtse Boekhoudpers (dl. 7, 31 pp. ISBN 978 90 807595 8 9, www.salonsaffier.nl).

Aart G. Broek en Klaas de Groot
Morituri op een eiland in de zee
De nalatenschap van Boeli van LeeuwenGa naar eindnoot1

Aart G. Broek (1954) werkte twintig jaar op Curaçao en publiceerde onder meer Het zilt van de passaten. Essays over Caribische cultuur (2000) en De kleur van mijn eiland. Ideologie en schrijven in het Papiaments (2006). Hij is medesamensteller van het verzameld werk van Tip Marugg. Klaas de Groot (1942) schreef over Boeli van Leeuwen in Drie Curaçaose schrijvers in veelvoud (1991) en bezorgde samen met Broek de verzamelde gedichten van Aletta Beaujon, De schoonheid van blauw / The Beauty of Blue (2009). Ook was hij samensteller van Vaar naar de Vuurtoren, een bloemlezing met gedichten over twaalf eilanden van het Koninkrijk der Nederlanden (2010).

Op woensdag 28 november 2007 overleed Willem Cornelis Jacobus van Leeuwen, vijfentachtig jaar oud. Zowel in de rouwadvertentie als ook op zijn grafsteen staat de naam waaronder hij niet alleen op zijn eiland Curaçao bekend was, maar ook aan de Noordzeezijde van het Koninkrijk der Nederlanden: Boeli van Leeuwen. De belangstelling voor het werk van de op Curaçao geboren en gestorven auteur werd níet ten grave gedragen. Dat blijkt wel uit het feit dat uitgeverij In de Knipscheer zijn romans, essays en columns in druk houdt en gestaag werkt aan het verzorgen van Van Leeuwens verzameld werk. De familie onderkent de aanhoudende waardering en verleende in november 2012 toegang tot Van Leeuwens literaire nalatenschap. Wij openden de mahoniehouten ‘kast van Boeli’ en ordenden de inhoud. Geselecteerde stukken mochten we meenemen voor nadere bestudering en vervolgens onderbrengen in een geëigend openbaar archief voor duurzaam beheer.

De taak van de schrijver

Handschriften en typoscripten tonen Van Leeuwens schrijven als het werken van een ambachtsman. In opeenvolgende versies zien we hem schaven aan een roman: handgeschreven notities en fragmenten, een eerste typoscript met tal van wijzigin-

gen in pen en potlood, een nieuw typoscript waarin de verbeteringen zijn verwerkt en weer nieuwe verbeteringen op de vellen zijn aangebracht, de getypte finale versie die naar de uitgever werd gestuurd. De schrijver lijkt op een timmerman die vakkundig een meubelstuk ontwerpt en eigenhandig in elkaar zet. Een ambachtsman: de schrijver die Van Leeuwen wilde zijn.

In columns die werden ondergebracht in Geniale anarchie (1990) en in enkele interviews naar aanleiding van Schilden van leem (1985) en Het teken van Jona (1988) ging Van Leeuwen in op dit vakmanschap. Al eerder had hij zich hierover uitgelaten in een van zijn korte stukken voor eilandelijke kranten. Voor de Amigoe en de inmiddels verdwenen Beurs- en Nieuwsberichten schreef hij ongeveer vijfentwintig korte bijdragen, meer dan eens als ingezonden brieven. Hij schreef deze vooral in de jaren zestig en begin jaren zeventig van de vorige eeuw en ze werden tot nu toe nog niet verzameld voor een boekuitgave. Tot die krantenstukken behoort het artikel ‘Over de taak, de plicht en de liefde van de schrijver’ dat Van Leeuwen schreef ter gelegenheid van de boekenweek van 1960 op Curaçao. Het werd opgenomen in een speciale bijlage van de Amigoe. Samen met het merendeel van de krantenstukken bleek de taakopvatting als krantenknipsel in Boeli’s kast bewaard te zijn gebleven.

De titel is programmatisch en de toon is die van een credo. Van Leeuwen begint zijn artikel met kritiek op de houding van een bepaald soort collega’s. ‘Het is een bijzondere vorm van hoogmoed, van vele van de tegenwoordige schrijvers te me-

nen, dat een aantal woorden op papier iets te betekenen heeft, omdat ze van een bijzonder mens (de schrijver) afkomstig zijn’, schrijft hij:

Sedert Freud in de psychologie en Joyce in de literatuur het onderbewustzijn van de mens hebben herontdekt, gelooft iedere baardige snuiter op het Leidseplein en Saint-Germain-des-Prés, dat hij maar in zijn onderbewustzijn behoeft te roeren om hetgeen naar boven borrelt de lezer aan te bieden als een schat van grote waarde. Indien de lezer protesteert tegen de verachting die hem daarbij ten deel valt, dan wordt door de bleke dichter superieur en medelijdend om zijn platvloerse geest geglimlacht. Het snobisme, zorgvuldig aangekweekt door critici en cultuurbeoefenaars, doet de rest; de lezer bekent voorzichtig, dat, hoewel hij niet alles van de unieke ziel van de schrijver begrijpt, sommige gedeelten van het werk hem zeer hebben gegrepen etc.
Hoe vaak heb ik mij niet geërgerd aan die gedichtenbundeltjes, waarin tien of twaalf absurde brouwsels op duur papier zijn neergesmeten en die dan langs de mandarijnen van de geest circuleren als kometen in een vastgestelde baan. Wee degene die durft te beweren, dat de keizer geen kleren draagt, wee degene die tegen de schrijver durft te zeggen: ‘Loop naar de pomp met je gekrabbel; waar zie je me voor aan, een idioot of een papegaai?’

Vervolgens gaat Van Leeuwen over naar de taak van de schrijver. Die is ‘om te vertellen; hij moet beoordeeld worden op zijn vermogen om te kunnen verhalen’. Waar de timmerman zijn hout vandaan haalt, hoeft de opdrachtgever niet te weten. De inspanning die het schrijven kan vragen, diende evenzo verscholen te blijven (en bleef bewaard in zijn kast):

Waar hij zijn materiaal vandaan haalt en hoe hij dat materiaal wenst te verwerken, gaat niemand een donder aan. Zijn verhaal moet objectief zijn en een zelfstandig bestaan leiden, al heeft de schrijver daarvoor zijn pen in eigen bloed moeten dopen en al heeft hij zijn ziel van binnen naar buiten moeten keren. Het gaat hier om het resultaat van het werk van zijn geest en handen: het product moet onafhankelijk van hem leven en blijven leven, nu en over honderd jaar. Laat een timmerman niet bij mij aankomen en mij een berg hout aanbieden, al is het hout nog zo mooi en edel: laat hij mij de tafel niet onthouden, die hij voor mij moest maken! Hij moet een tafel maken, dat is zijn taak, daarvoor is hij nu eenmaal timmerman! […] De schrijver heeft tot taak in de taal van zijn tijd met zijn eigen stem te spreken; de vorm die hij daarbij moet vinden, dient alleen om zijn stem hoorbaar te maken. Want wie zich alleen met de vorm bezighoudt, produceert die grappige stukjes die vijfentwintig jaar later eenieder doet schaterlachen. Wie nu glimlacht om ‘ei, zie, er dartelt een lammeke door de wei’, die zal over enkele jaren zijn buik vasthouden als hij ‘oeroere boe, kaboe mij oereoere’ leest.

Als voorbeeld van een schrijver die zijn plicht nakomt, noemt Van Leeuwen de dichter Elis Juliana: ‘Een dichter als Juliana bijvoorbeeld schrijft goede gedichten: hij praat alleen over dingen die hij goed kent en hij doet dat met een feilloos gevoel voor ritme en klank. Als u “He patu” hebt gehoord dan weet u helemaal niet hoe Elis er van binnen uitziet, maar u weet beslist en zeker hoe zijn eend er van buiten uitziet. En daar gaat het om, om die waggelende eend!’Ga naar eindnoot2

Verder heeft de schrijver vooral tot taak te schrijven in een taal die eigentijds en authentiek is. De plicht van de schrijver lijkt vooral in het respect te zitten, dat de auteur voor de lezer moet opbrengen. Dat impliceert echter ook respect van de lezer voor het werk van de schrijver. De lezer dient zich open te stellen voor de ideeën in dat werk. De liefde van de auteur is een dwingende liefde en vloeit voort uit de zelf opgelegde plicht. De schrijver confronteert de lezer met dat ‘wat ons allen in diepste wezen beroert en aangaat’ en geeft het voor die lezers betekenis: ‘De schrijver moet zijn lezer respecteren: uiteindelijk wil iedere schrijver gelezen worden. Maar van de lezer kan de schrijver dan ook eisen dat hij de moed opbrengt om de problemen die voor hem worden geformuleerd, onder ogen te zien en te verwerken. Zonder de schrijver is er geen vrijheid, want wat in een gemeenschap nog niet is uitgesproken, [behalve] dan in de slaapkamer tussen man en vrouw, is nog niet voldoende verworven. Alle schone termen als autonomie, zelfbeschikkingsrecht, baas in eigen huis, etcetera, zijn niet meer dan woorden op papier, als ze niet in het hart worden beleefd door vrije mensen.’Ga naar eindnoot3

Wat Van Leeuwen raakte en zijn ‘verhalende’ aandacht vereiste, werd bovenal gevoed door de sociale en emotionele realiteit van zijn eiland, zoals ook uit dit artikel blijkt. ‘We zitten op dit eiland met veel problemen’, zo besluit hij het artikel, ‘een gefragmenteerde gemeenschap – langzaam gegroeid in een bepaald sociaal patroon – die door de politieke ontwikkelingen van de laatste jaren plotsklaps een andere kant wordt uitgetrokken: een te kleine ruimte voor spontaniteit in onze betrekkingen; een weemoedigheid om het te goed kennen van menselijke verhoudingen en gebreken; onzekerheid ten aanzien van de toekomst van onze economie. Het is in onze boeken dat wij hulp willen bieden aan eenieder die op school heeft geleerd van Ot en Sien. Of wij nu in het Papiaments schrijven of in het Nederlands, of onze visie beperkt is of ruim, of wij vóór of tegen iets zijn, of u het met ons eens bent of niet, u zult met ons geconfronteerd worden, want wij willen met onze verhalen inhoud proberen te geven aan uw bewustzijn. Wij zijn de enigen die voor u iets willen scheppen uit het niets, die niet naar links zien of naar rechts, maar diep in ons binnenste graven om u datgene te bieden wat ons allen in diepste wezen beroert en aangaat.’Ga naar eindnoot4

Schoon als Tirza

Van Leeuwens betrokkenheid bij het wel en wee van zijn eiland, karakteristiek voor het werk waarmee hij naam maakte, blijkt evenzo uit andere krantenartikelen

en gedichten die uit zijn kast tevoorschijn kwamen. In het typoscript met de titel ‘Aufforderung zum Tanz’, waaraan Van Leeuwen waarschijnlijk midden jaren tachtig werkte, laat hij zien hoe hij het eiland en zijn bewoners ervaart, hoe belangrijk zij voor hem zijn, vooral ook waar het de waardering voor zijn werk betreft, zoals het volgende fragment mooi weergeeft:

In het Radulphus College aan de overkant van de weg gaat er een bel en even later komen jonge meisjes, schuw en rank als reeën, hun pastechi’s halen. Ze gluren heimelijk vanonder lange wimpers naar de schrijver die ze op school moeten lezen, een oude sloddervos van een man, bezaaid met zonnevlekken, die achter de toonbank zijn krant zit te lezen. Hij ziet eruit als een gehavende baviaan, maar heeft, helaas, boeken geschreven die ze voor hun eindexamen moeten lezen. Je kan zelfs zakken als je zijn gezever niet tot genoegen van de leraar kan opkotsen. Jezus nog aan toe.
Nadat ik de moordpartijen en schandalen heb doorgenomen, eet ik een hardgekookt ei en overpeins de menselijke conditie. Soms verschijnt er boven mijn krant een gezicht, dat ik niet kan plaatsen. Ik zeg dan voorzichtig: ‘Ik ben een goede vriend van je vader’. Ze lacht met pareltandjes en zegt: ‘U bent een goede vriend van mijn grootvader. Hij heeft mij verteld dat u bij hem in de klas heeft gezeten op de Hendrikschool.’ Melkwegstelsels liggen er tussen mij en

dit kind. Ik woon in een ander universum. Maar ik raak niet uitgekeken op haar schoonheid. De fluwelen huid, lichtbruin en gaaf als een bloemblad, de ogen blank als vijvers onder zuivere wenkbrauwbogen. Zij is schoon als Tirza en lieflijk als Jeruzalem. Toch zijn deze volmaakte wezens totaal onzeker en in de war. Ze bijten op hun nagels, giechelen onophoudelijk achter de hand, slaan plotseling dubbel van het lachen, geven in koor een concert van hoge gilletjes, rukken en trekken aan elkaar en lopen plotseling in een draf weg, als een kudde die naderend onheil heeft geroken. Zij weten nog niet wie ze zijn en het kost mij moeite om te begrijpen dat ze binnenkort dikke huismoedertjes zullen zijn, die in gevlekte kamerjassen, met krulspelden in het haar, wijdbeens naar een telenovela zitten te kijken, terwijl hun mannen domino spelen in Campo Alegre. Voor de dames suikergoed en marsepein uit [Venezuela], voor de heren dominostenen en hoeren uit Port-au-Prince. Maar mijn dag wordt gemaakt door een sprietig blond meisje met een ingevallen borstkas en paarlemoeren ogen. Ze schuift een totaal ontredderd exemplaar van Jona over de toonbank en vraagt bedeesd om het aan Eva op te dragen. Of ze het mooi vond? Ze wordt vuurrood, maar knikt heftig van ja. Of ze zelf ook schrijft? Ik krijg een stralende glimlach. Ze grist plotseling het boek weg en holt, van achteren gezien een opgroeiende jongen, naar een auto waarin een sproetige man, nors, met zijn vingers op het stuurwiel zit te trommelen. Pa ziet niet veel in haar literaire aspiraties.

In ‘Aufforderung zum Tanz’ spaart Van Leeuwen de eilandbewoners niet. Maar hij doet dat niet als buitenstaander; hij identificeert zich voortdurend met de Curaçaoënaar. Hij heeft het steeds over ‘wij’, hij gaat tussen de mensen staan, nooit aan de kant. Hij hoort bij het eiland en in de samenleving, hoe ironisch hij geregeld ook is. Kijkend naar de ambities en de bedrijvigheid van Portugezen, Arabieren, Hindoes en Chinezen, ‘de rijke emigranten van overzee’, stelt hij vast dat ‘wij al deze bedrijvigheid met verbazing [ondergaan], want zelf besturen we het eiland gelijk debielen een snoepwinkeltje.’ Maar bewondering en een zekere mate van resignatie winnen het ten slotte van de kritiek: ‘Deskundigen uit Nederland die ons op gezette tijden komen adviseren en controleren, krabben zich hoofdschuddend achter het oor. Professoren staan perplex. Volgens alle regels van de kunst hadden wij allang naar de bliksem moeten gaan. Maar we dobberen nog altijd vrolijk rond op de diepblauwe zee. Aan boord is de chaos langzamerhand totaal: de kapitein is bezopen, de stuurman naait op het achterdek een dame uit Santo Domingo en de roerganger kotst over de reling in het water. Toch loopt het schip niet op de rotsen. Het lijkt of God zelf ons aan onzichtbare draden langs klippen en koraal telkens weer veilig de haven binnenloodst.’

Toon Hermans in Peru

Van Leeuwens ironie betrof nooit de arme, de maatschappelijke verschoppeling. Maar wie zich aanmatigend gedroeg en denigrerend op een Curaçaos verschijnsel wees, kon ferme repliek verwachten. Dat is duidelijk uit het krantenstuk uit 1962 over de Nederlandse voorzitter van de Nederlandse Televisie Stichting (nts), Emile Schüttenhelm. Na een verblijf van een paar dagen op Curaçao had Schüttenhelm verklaard dat de televisie op het eiland ‘een slecht soort huisbioscoop met kapotte films’ was. Aan de verbetering van de televisieprogramma’s wilde hij echter graag meewerken. Dat leverde hem de volgende uithaal van Van Leeuwen in een artikel in Beurs- en Nieuwsberichten van 17 augustus op:

Grootse plannen heeft meneer Schüttenhelm: hij wil de Europese cultuur op de ons omliggende landen uitdragen. Niets meer of minder. Vondel in Venezuela en Wim Kan in Colombia. Snip en Snap in Panama. Toon Hermans in Peru. In het zwaardere genre krijgen we het volgende beeld: een lezing van prof. mr. dr. ir. Kwakstra over het seksuele leven van de kortstaartige albatros (Ecuador), een beschouwing van mevrouw Mies Bolhuis-van Zwepen over de cultuurhistorische betekenis van de krentenbol (Nicaragua), een documentaire in het streekdialect ‘midwinterbloasen in ’t Olle Hoes van Drenthe’ (Mexico). U ziet, de mogelijkheden zijn onbeperkt.

Laat ik hier dan deze grootmoedswaanzinnige cultuurdrager iets vertellen:
1. Wie drie dagen in een land vertoeft en daarna denkt een dergelijke onbeschoftheid te kunnen debiteren, kan beter wegblijven. U gelooft dat wij uw gebrek aan manieren voor rondborstigheid zullen aanzien, maar u heeft het mis. We zijn niet gediend van uw plompheid.
2. De Curaçaose televisie is in vele opzichten beter dan de Nederlandse, althans minder verdeeld. De heer Schüttenhelm denkt dat wij (en met ons Venezuela, Colombia en Panama etc.) zitten te snakken naar vervelende ‘culturele’ films van kakelende professoren met kraakstemmen of naar die nare reportages van de fabricage van jampotjes of sokophouders. Ik kan hem verzekeren dat het niet zo is. Ik kijk en luister liever naar de intelligente humor van Jack Benny dan naar de stomme cabaretfilms die wij hier wel eens uit Holland toegestuurd krijgen. Gleason, Hitchcock en Eddie Cantor zijn beter dan wat men in Holland in dit genre kan bieden.
3. Onze omroepers? [Onze] Jan Doedel met zijn goede dictie, beschaafde uitspraak en rustige manieren doet het beter dan de gladgestreken jongens uit Bussum. Die praten of ze een hete aardappel op hun tong heen en weer aan het rollen zijn.
4. Onze live shows? Onbeholpen, zeker, maar meer passend in ons kader dan het Ot-en-Siengedoe dat meneer Schüttenhelm [op] ons [dak] wil schuiven.
Ik geloof dat meneer Schüttenhelm in de toekomst graag tussen Nederland en Curaçao heen en weer wil reizen, om ons uit de nood te [helpen]. Maar ik verwacht niet veel goeds van deze rondborstige deskundige. Hij moet belangrijk minder reizen, vooral wanneer hij mijn belastingcenten gebruikt om hier onbeschoft te komen doen.
Wat ik wil? In principe de goede Amerikaanse films houden. Jan Doedel en Ethel en Gerda en Saida en alle andere medewerkers van TeleCuraçao verzekeren dat ze het net zo goed of beter doen dan de lui in Bussum. Onze eigen stijl ontwikkelen. Met horten en stoten. Desnoods onbeholpen, maar onze eigen weg blijven zoeken. En bovenal: meneer Schüttenhelm duidelijk laten merken, dat hij op het dak kan gaan zitten.

In ‘Eindelijk geïdentificeerd’ (1965), een sarcastisch stuk over identiteitskaarten, nam Van Leeuwen zowel de moederlandse arrogantie als ook de eilandelijke onnozelheid op de korrel, waarbij hij verwijzingen naar de Duitse bezetting van Nederland niet schuwde. En omdat hij zich er aan ergerde dat de kaarten van Nederlanders er anders uitzagen dan die van ‘vreemdelingen’, voegde hij meteen maar een ontwerp van een kaart ‘zoals die moet zijn’:

Mijn hele leven lang heb ik naar mijn identiteit gezocht, want wie ben ik, o Heer, dat gij aandacht aan mij schenkt? Ik heb als een gek gezocht en ziedaar: eindelijk gevonden. Telkens wanneer nu het krankzinnige verlangen in mij opwelt om geïdentificeerd te worden, hol ik naar huis om mijn kaart te halen: ik hoef hem immers niet bij me te hebben en u weet hoe slordig mensen zijn. Het proces van de identificatie is a two-way street. Behalve de kluns (ik) die geïdentificeerd moet worden, heb je ook nog de identificator (politieagent, ambtenaar van stembureau, juffrouw van Sociale Zaken).

Het is heerlijk om te weten wie je bent – in de zin van de landsverordening natuurlijk. Maar zoals gewoonlijk doen we de dingen hier half. Waarom, zo vraag ik, moet ik het nummer op de achterzijde van mijn kaart verschuilen, terwijl iedere doodgewone misdadiger het recht heeft het fier boven zijn hoofd te dragen? En waarom is mijn makambagrootvader van vaders zijde niet tot uitdrukking gebracht door een klein stukje antraciet? En mijn betovergrootmoeder – de vreemdelinge – door een nog kleiner stukje blauw?

En dan dit flauwe gedoe van: je-hoeft-het-niet-bij-je-te-hebben. Ja, ja, ik weet wel dat u met een kleine verandering van de wet dit euvel later kan verhelpen, maar het staat zo gek: eerst naar huis en dan pas identificatie. Stel je dat in een oorlog eens voor.

Nee, heren, als u iets doet, moet u dat goed doen. En of zo’n ding dan Ausweis heet of persoonsbewijs of sédula, volledigheid is absoluut een vereiste. Daarom publiceer ik hierbij het ontwerp van een kaart zoals die moet zijn. Als u de kaart zó maakt, zal ik mij bij de volgende verkiezingen laten identificeren en op u stemmen. Waarbij ik dan als toegift zelfs mijn vinger in de inktpot wil stoppen.Ga naar eindnoot5

A once-in-your-lifetime carnival

Niets dat Van Leeuwen en zijn eilandgenoten zo raakte als de verwoestende revolte van 30 mei 1969. Een volledig uit de hand gelopen staking bracht honderden werknemers van de raffinaderij, en hun voormalige collega’s tot plundering en brandstichting van Punda en Otrobanda, wijken in het eilandelijke centrum Willemstad. Van Leeuwens verhaal van die dag staat in een typoscript met de titel ‘30 mei’, waaraan hij kort na de revolte gewerkt zal hebben. Het indrukwekkende verhaal maakt de indruk autobiografisch te zijn, maar het is goed te bedenken dat het een verhaal is:

Ik val met het boek op mijn borst in slaap en kruip door een tunnel van vochtige aarde naar het graf van de farao. Spinnenwebben strijken langs mijn gezicht, de tong van een slang tast langs mijn oogleden. De tunnel wordt steeds nauwer totdat ik met mijn schouders onwrikbaar vastzit in een pikdonkere gang. Ik lig met mijn gezicht in bedorven aarde waarin schorpioenen en afzichtelijke kevers rondkruipen. Duizenden tonnen aarde drukken mijn borstkas langzaam in elkaar. Ik word badend in angstzweet wakker en trek mijn klamme pyjamajas uit. In de tuin blaffen de honden als razende. Ik pak mijn jachtgeweer van de

muur, duw patronen in de loop en stap door het raam de tuin in. De honden snuffelen met zwiepende staarten aan de deur van de meidenkamer. Ik lok ze met een stuk worst weg, dat ik, op mijn tenen sluipend, uit de ijskast heb gehaald. Ik leg mijn oor aan de jaloezieën van het raam en hoor hoe ons dienstmeisje op haar wankel bed door haar vrijer wordt bestegen. Gestommel en gekreun en daarna de ondefinieerbare geur van sperma en vaginale sappen, deze geur van bedorven orchideeën en de dood.
Ik breek het geweer open en haal de patronen uit de loop. Ze liggen als twee kloten in mijn hand. Geen man op Curaçao die aan een ander zijn geweer leent: onze angst voor castratie is pathologisch. Ik leun achterover, sluit mijn ogen en ga terug naar 30 mei: de rode gloed van het Brionplein op het water, de walmende rook uit de Heerenstraat: mijn God, ze branden heel Curaçao plat. Pater Brasteker, die een sportshirt voor een uniform en een erectie voor een revolutionaire beweging houdt en meent dat Christus sociaal werker is geweest in het kiesdistrict Galilea, [spreekt] in zijn gutturaal Papiaments voor de radio, jankend bijna van emotie: ‘Por favor di Dios, broeders, hou op, hou op met brandstichten’, en bliksemsnel het besef: het paleis van de bisschop staat in brand: ondoorgrondelijk zijn de wegen des Heren, ajajai! Door de radio de opgewekte huppelpolka waarmee om de tien minuten een nieuwe brand werd aangekondigd en mijn hart stond bijna stil toen ik uit het raam keek en bij Rust en Burgh, aan de grens van de reusachtige raffinaderij van de Shell, waar honderdduizenden tonnen olie en benzine zijn opgeslagen, een rode gloed zag. Daarna Saliña: ik kon vanuit mijn tuin zien hoe in twee minuten huizenhoge vlammen in het lege gebouw van Irausquin naar de hemel loeiden. Conclusie: gasoline in grote hoeveelheden. En intussen was de vrolijke, kogelronde frater Dagobert al uit zijn auto gesleept, Jesus, Jezus zij ons genadig, waren Volkswagens van dodelijk verschrikte Hollandse huismoeders met ijzeren staven in elkaar getimmerd en in brand gestoken, was een Amerikaan bij Texas Instruments op zijn bek geslagen, lagen brandende autowrakken langs de weg, wielen in de lucht, de ruiten in gruzelementen. Mijn vriend Jan, zwetend in zijn bebloede slagersjas, ruw en vehement als het een goed chirurg betaamt, onder zijn ogen zwarte wallen van uitputting: ‘En daar, in die onbeschrijfelijke rotzooi, lag een beer van een vent op een stretcher. “Allez jongens,” zei ik, “keer ‘m eens om.” En ja hoor, toen ze hem omgekeerd hadden, spoot er met iedere hartslag een straal bloed uit zijn borst, zijn thorax was hartstikke vol met bloed. Toen kwam er een vrijer naar me toe en zei: “We willen niet hebben dat een makambadokter hem opereert.” Ik zei: “Sodemieter alsjeblieft een eind op, hé, breng die knaap direct naar boven.” Nou, ik heb daar een knap stuk werk geleverd, al zeg ik het zelf. En hij had niet veel later moeten komen, want dan was-ie de pijp uitgegaan.’ Vrachtwagen na vrachtwagen werd door de mariniers, deze uit hun krachten gegroeide jongens met dons op hun wangen en de

lange armen en benen van jonge dieren, bij de gevangenis afgeleverd: vrouwen, mannen, opgeschoten jongens, brakend, huilend, waggelend. Een man viel uit de vrachtwagen, kroop op zijn knieën naar een marinier toe, gooide zijn armen wijd uit elkaar en schreeuwde: ‘Schiet me dood, maar sluit me niet op.’ De marinier, een puber met puistjes op zijn kin, sprong achteruit, alsof hij door een adder was gebeten. Een ets van Goya. Dostojevski had dit kunnen beschrijven. Het vuur, symbool bij uitstek van de hartstocht, laaide hoog op in de mens zelf. Merkwaardig, dat in dit collectief organisme geen enkel seksueel delict is gepleegd. Maar de intense erotische bewogenheid brak overal door. Curaçaoënaars zijn gewoonlijk kuise, ja bijna preutse mensen. Als ze iets mankeren laten ze de dokter alleen dat stukje lichaam zien, waar het om gaat. Op 30 mei scheurden ze zich soms de kleren van het lijf en liepen, trots en bloedend, spiernaakt rond. Het leek of hun valse schaamte plotseling was weggebrand. Dokter Jan, een dunne sigaar tussen zijn korte, gele tanden geklemd, zijn ogen bloeddoorlopen van vermoeidheid: ‘Wanneer mensen in een heet klimaat plotseling grote hoeveelheden alcohol naar binnen slaan, komen ze in een soort hysterische roes. Ik heb mensen gezien met kapwonden, snijwonden, kogelgaten en gescheurde pezen die zich niet bewust waren van hun wonden. Ze voelden absoluut geen pijn, ze waren behalve bezopen ook in een soort trance.’

Maar geen ramp is zo groot of de bevrijdende lach ligt erin besloten. Ik stond op de hoek van een straat, om me heen brandde de stad aan beide zijden van de Sint Annabaai. Een vrouw galoppeerde over straat met een supermarket-karretje. Ze bleef ineens met een ruk staan, grabbelde onderzoekend in de buit en zei tegen een keurige ambtenaar die als verdoofd op het trottoir stond te kijken: ‘Ai Dios, ik heb de boter vergeten. Meneer, wilt u eventjes op mijn karretje passen. Het barst hier van de dieven.’ Waarna ze de supermarket weer binnen holde om boter te halen. Kleine kinderen met enorme blikken melkpoeder tegen de magere borst geklemd, een man met een ijskast op zijn hoofd, en een oude vrouw met haar armen vol pakken maandverband: ‘Nou ja, op mijn leeftijd… ik zal ze wel voor andere spullen ruilen.’ A once-in-your-lifetime carnival, a glorious free-for-all!
[…] De koffiekleurige reu is wakker geworden en legt traag zijn kop op mijn knie. Hij kijkt me aan met zijn goedige debielenogen waarboven, net als bij een mens, twee donkere wenkbrauwen liggen. De witte teef ligt op haar rug te slapen, alle vier de poten in de lucht, maar zelfs in haar slaap liggen de kleine oortjes nog waakzaam plat achterover.
Ik beleef het einde van een mythe. De echo van je eigen stem is niet de stem van het volk. De spiegel is verbrijzeld, ook mijn gezicht lijkt nu in gruizels. Trek aan een draad en de knopen laten langzaam los. Het hele gecompliceerde kaartenhuis, geen politiek apparaat, maar de voortzetting van een vermolmd cultuurpatroon, bij elkaar gehouden met speeksel en politieke lijm, is na de eerste trap in elkaar gestort. Stromannen bleken inderdaad van stro te zijn, loopjongens liepen weg. De gouverneur zat op Aruba welwillend te kijken naar de miss Tivoli-verkiezing. Goede genadige God, hoe is het mogelijk!Ga naar eindnoot6

Mensenzoon

De taak als schrijver had Van Leeuwen in 1947 op zijn schouders genomen. Hij was toen 25 jaar en in dat jaar nadrukkelijk aanwezig met drie krantenstukken onder de hoofdtitel ‘Eenheid van tegendelen’ in de Beurs- en Nieuwsberichten (14 en 21 maart, 3 april). Hierin tekende hij het belang van twee van zijn helden voor altijd: Rembrandt en Beethoven. In hetzelfde jaar verschenen zijn eerste twee publicaties in boekvorm, beide in eigen beheer uitgegeven: de dichtbundel Tempels in woestijnen en De Mensenzoon. Het laatste is een opmerkelijke verhandeling over Jezus van Nazareth, die hem nooit meer zou loslaten en door al zijn romans heen wandelt. Beide publicaties zijn zeer zeldzaam en jarenlang als onvindbaar bestempeld. In Boeli’s kast werd van elk een exemplaar bewaard. Ter nadere kennismaking ten slotte twee gedichten uit de bundel, waarin Van Leeuwen weer dicht bij zijn eiland en zijn persoonlijke geschiedenis blijft.

[2013/5]

Jack van der Weide
‘Ik ben nog altijd schrijver’
Nanne Tepper, vroeger en later

Jack van der Weide (1964) is systeemontwikkelaar en publicist.

In april 1999 publiceerde J. Heymans in Bzzlletin een overzichtsartikel over het oeuvre van Nanne Tepper tot dat moment.Ga naar eindnoot1 Het nummer waarin het artikel verscheen was volgens het voorwoord ‘voor het grootste gedeelte gewijd aan het verschijnsel cult’, maar Tepper was op dat moment al geen cult-schrijver meer te noemen. Zijn debuutroman De eeuwige jachtvelden (1995) had de Anton Wachter-prijs 1996 ontvangen en met zijn tweede roman De vaders van de gedachte (1998) bereikte hij de shortlist van de Libris literatuurprijs 1999 – al was dit laatste nog niet bekend toen Heymans zijn artikel schreef. Beide romans waren zeer positief ontvangen. Tussendoor was bovendien De avonturen van Hillebillie Veen gepubliceerd, een novelle die Tepper als winnaar van het Belcampo Stipendium 1997 had geschreven in opdracht van de provincie Groningen. De novelle was in beperkte oplage verschenen maar Heymans had de hand op een exemplaar weten te leggen, zodat zijn collectie Tepperiana-in-boekvorm compleet was. Drie prozawerken in vier jaar tijd, daarnaast een flinke hoeveelheid verhalen, essays, columns en recensies, en de schrijver was pas zesendertig toen De vaders van de gedachte verscheen: wie wist wat er nog ging komen.

Niet veel, zo bleek helaas. In 1999 verscheen The Happy Hunting Grounds, de Engelse vertaling van De eeuwige jachtvelden, die weliswaar op de longlist kwam te staan van de International impac Dublin Literary Award, maar verder weinig stof deed opwaaien. Bij uitblijven van nieuw werk publiceerde Teppers uitgever Contact in 2002 een handelseditie van De avonturen van Hillebillie Veen. In 2007 veranderde Tepper van uitgever, en als opwarmertje voor een nieuwe roman gaf De Bezige Bij in 2008 de bundel De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke uit, die vooral oude teksten uit de periode 1995-1998 bevatte. Volgens de flaptekst: ‘Na de publicatie van zijn alom bejubelde romans […] verdween Nanne Tepper geruime tijd van het literaire toneel. Maar stilzitten deed hij niet. Hij bleef schrijven, in literaire tijdschriften, in kranten’. Maar met die laatste twee media viel het juist wel mee: deels om in zijn levensonderhoud te voorzien schreef Tepper voornamelijk columns, voor bijvoorbeeld voetbalblad Johan, muziekkrant Oor en vpro’s 3voor12.

Met zijn gezondheid en levensomstandigheden gaat het vanaf het einde van de jaren negentig slecht. In 2000 krijgt hij een zware depressie, waar hij slechts met veel moeite en met behulp van medicatie uit kan komen. Zijn vriendin wordt ernstig ziek en zijn jarenlange relatie loopt stuk, zijn pogingen tot het schrijven van een nieuwe roman blijven steken in schetsen, schema’s en aanzetten. Tepper begint paranoïde trekken te ontwikkelen, hij maakt ruzie met de mensen in zijn omgeving en wordt steeds meer op zichzelf teruggeworpen. Zijn laatste teksten zijn columns voor het blaadje Prime Time Magazine van de Groningse platenzaak Elpee. ‘Tot dat dit ook niet meer ging. Een van de redacteuren kreeg een berichtje dat het hem niet meer lukte: “Sorry Jan, ik schaam me dood maar het wil gewoon niet. Brein in duigen. Sorry!”’Ga naar eindnoot2 Op 10 november 2012 beëindigt hij zijn leven.Ga naar eindnoot3

Wat deed Nanne Tepper voorafgaand aan De eeuwige jachtvelden, en wat waren zijn literaire plannen ná De vaders van de gedachte? De eerste vraag bleek relatief veel informatie op te leveren, niet in de laatste plaats omdat het hier vooral om gepubliceerde teksten ging, dan wel om citaten uit latere teksten die een beeld gaven van zijn voorgeschiedenis als schrijver. Bij het beantwoorden van de tweede vraag stuitte ik op aanzienlijk meer problemen, omdat uit die periode weinig gegevens bekend zijn. Weliswaar bleef Tepper publiceren, zoals hierboven aangegeven, maar zijn columns en gelegenheidsteksten bevatten nauwelijks informatie over zijn voorgenomen literaire projecten.

Rocky Mountains

Hille Veen, hoofdpersoon en verteller van De avonturen van Hillebillie Veen, heeft in menig opzicht veel weg van zijn schepper: geboren in 1962, vanaf zijn tiende woonachtig in Veendam en op achttienjarige leeftijd verhuisd naar Groningen-

stad, formeel om de lerarenopleiding te volgen. In de praktijk breekt een decennium aan van vervallen woningen, drank, bandjes en vooral literaire ambities. Veen produceert een ‘roman van negenhonderdnegenennegentig bladzijden’, ‘in acht jaar geschreven, in vijf verschillende huizen in evenzovele hoeken van de Stad’ (p. 89). Van deze ‘kolos van een roman’ met de titel De avonturen van Hillebillie Veen, blijkt de gelijknamige novelle een radicaal uitgedunde versie te zijn, bezorgd door Elisabeth Maria Prins, een van de protagonisten uit De eeuwige jachtvelden.

Ook aan de literaire carrière van Tepper zelf blijkt een fors, onuitgegeven manuscript ten grondslag te liggen, waarvan hij zich ontdeed met een tegelijkertijd symbolisch, dramatisch en ironisch gebaar. In een interview met Bram Hulzebos, begin september 1995, voor Het Nieuwsblad van het Noorden: ‘De eeuwige jachtvelden is niet de eerste roman van Tepper. Die eerste heeft hij ritueel laten begraven aan de voet van de Rocky Mountains. “Door een vriend die naar de Verenigde Staten was gegaan om Harley-Davidsons te scoren. Aan dat boek heb ik tien jaar gewerkt. Een autobiografische roman, die uitgroeide tot een gedrocht”.’Ga naar eindnoot4 Vier maanden later, in een interview met Reinjan Mulder voor NRC Handelsblad: ‘Toen hij twee jaar geleden begon aan wat nu De eeuwige jachtvelden is, had hij net tien jaar zitten “peuteren” aan wat hij nu “een gedrocht” van een boek noemt, een lang autobiografisch werk in de eerste persoon. Dit manuscript heeft hij heel dramatisch door een vriend aan de voet van de Rocky Mountains laten begraven’.Ga naar eindnoot5 En nog in 2004: ‘Ik vond na een jaar of tien vol slopende romantiek (zolderkamers zonder kachel, mislukte romans waaraan jaren was gewerkt) op een dag in een weinig geliefde novelle van een half-

dode auteur De Weg Naar Het Woord. […] Een vriend begroef mijn grote, nooit naar een uitgever verzonden roman op een plek die ik niet kende.’Ga naar eindnoot6 Achteraf betwijfelde Teppers voormalige buurman en collega Wouter Godijn de beschreven gang van zaken rond het begraven van het manuscript.Ga naar eindnoot7

Eind september 1992 schrijft Tepper een brief aan Marc Kregting, enige redacteur van het tijdschrift de Biels. Van de Biels zijn op dat moment vier nummers verschenen met teksten van, naast Kregting zelf, vooral op dat moment marginale tot onbekende auteurs. Onder hen Klaas Koetje, schrijver te Groningen en vriend van Tepper, met als belangrijkste literaire wapenfeit een publicatie in De Gids. Tepper opent zijn brief aan Kregting met de opmerking dat hij van Koetje al enkele malen een nummer van de Biels heeft mogen lenen en inzien, en dat hij er graag ook zelf in zou publiceren. Op het moment van schrijven is zijn eersteling nog niet begraven aan de voet van de Rocky Mountains: hij vertelt een voltooide roman te hebben liggen met de titel De avonturen van Hillebillie Veen, dat hij een typisch product van de beginneling noemt, zij het met enkele naar zijn mening zeer geslaagde fragmenten. Tepper biedt Kregting, indien deze geïnteresseerd is in proza van zijn hand, fragmenten aan uit een aantal reeds begonnen en/of beëindigde romanprojecten.

Van de genoemde projecten is niet alleen Hillebillie Veen een vooruitwijzing naar later werk. Tepper suggereert dat Kregting wellicht geïnteresseerd is in een tekst van zijn hand over hiphop. Hij laat weten onlangs aan een roman begonnen te zijn met als titel De zware jongens, waarin de hoofdpersoon, een would-be conferencier genaamd Willem Knollenveld, dweept met de hardcore kant van deze muziekstroming. Na een half hoofdstuk te hebben geschreven was hij echter met een andere roman verdergegaan waaraan hij eerder was begonnen: De eeuwige jachtvelden. Aan dat boek was hij nu intensief aan het werken, maar hij was absoluut bereid om voor de Biels een verhaal of een stuk over hiphop te schrijven. De eeuwige jachtvelden zou inderdaad drie jaar later Teppers debuutroman worden. De zware jongens, met de karakterisering van de hoofdpersoon als would-be conferencier, kondigt in de verte De vaders van de gedachte aan, met als hoofdpersoon conferencier Co Starring. Het stuk over hiphop werd uiteindelijk een artikel over gangsta rap voor het ‘popliterair tijdschrift’ Payola.Ga naar eindnoot8

Naast een romanfragment of een stuk over hiphop suggereert Tepper aan Kregting nog twee opties: hij sluit twee gedichten bij die hij eerder (zonder veel verwachtingen) aan het blad Black Flash heeft aangeboden;Ga naar eindnoot9 en hij informeert naar een eventueel thema voor een volgend nummer, om daar met een tekst bij aan te kunnen sluiten. Kregting stuurt enkele weken later een antwoordbrief: de gedichten vindt hij niet in de Biels passen, en ook in romanfragmenten ziet hij weinig. Een stuk over hiphop zou eventueel kunnen, maar het liefst zou hij een tekst zien die aansluit bij zijn plan voor het volgende nummer dat als leidmotief woede, haat en rancune heeft. De vorm is vrij: essays, brieven, verhalen gedichten, veel is mogelijk. De lengte van de stukken stelt Kregting op vier à vijf A4’tjes. Tepper is enthousiast,

voelt zich geïnspireerd door de invalshoek en gaat onmiddellijk aan het werk. Al binnen een week weet hij te berichten dat hij een opzet heeft gemaakt voor een tekst met de titel ‘Fuck ‘em all’, die hij omschrijft als een stuk over een schrijver die zijn energie en inspiratie ontleent aan frustraties, rancune en wraakzucht. Kregting is gecharmeerd van Teppers idee, maar waarschuwt hem rustig aan te doen.

‘Ik heb één publicatie op mijn naam staan: een korte, felle blikseminslag van mijn preoccupaties, in een vrijpostige vorm gegoten, bewogen door gal, tranen en citaten, en verschenen in een comateus cultblad’, aldus Hille Veen in De avonturen van Hillebillie Veen (p. 90). Tepper stuurt Kregting op 20 januari 1993 de wat hem betreft definitieve tekst van ‘Fuck ‘em all’, en na enig redigeren verschijnt het stuk vier maanden later in nummer III.1 van de Biels – het laatste officiële nummer van het tijdschrift. ‘Nanne Tepper (1962) is schrijver te Groningen. Debuteert in dit nummer van de Biels’, zo luidt de biografische informatie. Kregting had bij Tepper geïnformeerd of deze al eerder in literaire bladen had gepubliceerd. Tepper antwoordde dat dit niet het geval was en voegde enigszins gekscherend (maar waarschijnlijk met een serieuze ondertoon) toe dat Kregting zijn laatste hoop was.

De toon van ‘Fuck ‘em all’ leunt zwaar op het verhaal ‘Seymour: An Introduction’ van J.D. Salinger uit 1959, waaruit ook het motto afkomstig is.Ga naar eindnoot10 In Teppers verhaal is een marginale schrijver aan het woord die op dertigjarige leeftijd de balans opmaakt van zijn leven en schrijverscarrière tot dan toe: ‘Eerlijk gezegd valt de oogst me op geen enkele wijze mee’. Hij citeert uitgebreid uit eigen werk, waardoor we een beeld krijgen van zijn literaire productie: zijn eerste roman was getiteld Kunt u mij de weg naar Oebele vertellen, meneer?, zijn tweede Yvonne, hoe kon je!Ga naar eindnoot11 Daarnaast heeft hij een verhalenbundel op zijn naam staan, Soepkerels, met daarin onder meer de tekst ‘’N kerel mout doun wat e doun mout’. De spreker – die in een bijzin zijn identiteit onthult: ‘de schrijver, ik dus, Hille Veen’ – besluit om het roer om te gooien en het geheel anders te gaan doen in zijn voorgenomen laatste roman, How to cope after you’re dead. Bij die koerswijziging hoort een nieuwe toon: niet meer zal hij wild om zich heen slaan en de hem omringende personen figuurlijk neerschieten. ‘De kruitdampen die in het vervolg van mijn bladzijden zullen slaan zijn afkomstig van zwavel en vuurwerk, van een incidentele onweersbui, en, heel soms, van de klappertjes van mijn van de zolder gehaalde klappertjespistool’. Symbolisch voor deze nieuwe koers is het plechtig overboord zetten van het oude credo van de schrijver, Fuck ‘em all!

‘Fuck ‘em all’ is een fictief zelfportret van Tepper, in zekere zin zelfs een geïdealiseerd zelfportret. De spreker is weliswaar niet tevreden over zijn schrijverscarrière, maar deze is – met boekpublicaties, interviews en recensies – altijd nog vele malen indrukwekkender dan die van Tepper zelf op dat moment. Personage en auteur komen onder meer samen in de opmerking ‘ik ben nog altijd schrijver, een misluk-

te voorlopig, maar een schrijver ben ik’. Ook de fictieve auteur Hille Veen ziet zich gespiegeld in zijn belangrijkste personage, Cowboy Veen, ‘niet zozeer mijn alter ego als wel mijn ingekookte ik’. Voor zijn laatste roman had hij in eerste instantie de titel Ik cowboy Veen in gedachten. Vrijwel alle hier genoemde zaken (een nieuwe koers, een nieuwe toon, een laatste poging, het voornemen om de autobiografische invalshoek en de bijbehorende vertelpositie los te laten) zijn op de auteur Tepper van toepassing en maken van ‘Fuck ‘em all’ een sleuteltekst binnen zijn oeuvre. Het is de laatste en tegelijkertijd enig gepubliceerde tekst van zijn beginperiode als schrijver. Dat ook Tepper zelf ‘Fuck ‘em all’ als zijn debuut beschouwde blijkt uit het feit dat hij de tekst tot tweemaal toe liet herdrukken: in Atonale schertsen (1997), het jaarwisselingsgeschenk 1996-1997 van uitgeverij Contact; en in De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke. Wel ontbrak in deze herdrukken de naam van de spreker (‘ik dus, Hille Veen’) en werd de afgekeurde titel van de laatste roman Waarheen, waarvoor en waarvandaan?

‘Verdomd, waar haal ik het vandaan’

Teppers debuut in de Biels leidde niet alleen tot een toename van zelfvertrouwen, maar ook tot contacten buiten het Groningse circuit waartoe hij zich tot op dat moment had beperkt. Zo verschijnen er in de zomer van 1994 twee korte teksten over voetbal in de Nijmeegse Pool Bode, ‘Op- & aanmerkingen’ en ‘De derby Veendam-Muntendam’. Nijmegen ligt op zijn radar via een aantal medeauteurs in de Biels. Aan het in die stad zetelende tijdschrift Parmentier biedt hij eind 1993 via redacteur Jos Joosten het verhaal ‘Duizelingen’ aan, dat hij jaren eerder heeft geschreven en dat te beschouwen is als de oertekst waaruit De eeuwige jachtvelden was ontstaan.Ga naar eindnoot12 Parmentier wijst het verhaal af, niet na een felle discussie tussen voor- en tegenstanders binnen de redactie. Wellicht via Klaas Koetje richt Tepper zich eveneens eind 1993 op uitgeverij Meulenhoff en De Gids. Meulenhoff krijgt het manuscript van De eeuwige jachtvelden toegezonden, De Gids een fragment uit die roman en een essay over Bret Easton Ellis. De roman en het fragment worden afgewezen, het essay lijkt kansrijk maar sneuvelt uiteindelijk eveneens. Aan de Volkskrant stuurt Tepper in februari 1994 een reactie van zo’n 1500 woorden op een column van Battus over Vladimir Nabokov; ook deze tekst blijft ongepubliceerd.

Op aanraden van de door Tepper bewonderde schrijver Atte Jongstra biedt hij enkele teksten aan bij diens toenmalige uitgever Contact. Hier is het raak: Contact accepteert De eeuwige jachtvelden en begin september 1994 verschijnt in het aan die uitgever gelieerde en mede door Jongstra geredigeerde tijdschrift Optima het pornografische verhaal ‘Water’, dat Tepper aanvankelijk onder pseudoniem wil publiceren. De hoofdpersoon van het verhaal maakt deel uit van een ‘theatergroep [die] het cabaret, begeleid door elektrische gitaren en de honky tonk, gesproken met rauwe, doorrookte strotten, steeds verder [heeft] losgelaten’, en die daarmee verwant lijkt te zijn aan de would-be conferencier Willem Knollenveld uit het romanproject De zware jongens. ‘Water’ was het eerste deel van een drieluik, waarvan de andere twee delen echter nooit zijn verschenen.

J. Heymans noemt ‘Water’ in zijn eerder gememoreerde overzichtsartikel abusievelijk Teppers debuut.Ga naar eindnoot13 Wel was het diens eerste tekst die in een landelijke krant werd opgemerkt, zij het niet in positieve zin: ‘Nanne Tepper onderstreept in het verhaal “Water” […] dat ook in de recente Nederlandse literatuur het fysieke, het seksuele, de pornografie als terra incognita wordt geëxploiteerd zonder dat er veel nieuws ontdekt wordt’, schrijft Willem Kuipers in zijn tijdschriftenrubriek in de Volkskrant.Ga naar eindnoot14 In het volgende nummer van Optima verschijnt Teppers verhaal ‘Een late Kandinsky, een vroege Monet’. Hierover is Kuipers aanmerkelijk positiever, hij noemt het ‘vreemd, maar geestig ingewikkeld’.Ga naar eindnoot15 Ook Tepper zelf lijkt dit tweede verhaal hoger aan te slaan: ‘Water’ keert niet terug in latere verzamelingen, ‘Een late Kandinsky, een vroege Monet’ maar liefst drie keer.Ga naar eindnoot16

Laatstgenoemd verhaal is de eerste kennismaking met de familie Prins, die een hoofdrol vervult in De eeuwige jachtvelden. ‘Ik heet E.M.’, meldt de vertelster, en op-

merkingen over haar intieme relatie met haar broer leiden tot de conclusie dat die initialen voor Elisabeth Maria staan. Ook haar (hier nog naamloze) jongere zusje Anna komt in het verhaal voor, evenals het boek De eeuwige jachtvelden zelf: ‘Ik heet E.M. en speel een rol in de roman Hoe nu, bruine koe? van mijn broer, verschenen bij de noordelijke uitgeverij N Mooi Oepke. De schrijver van deze roman heeft mij wel eens geknuffeld (het boek gaat hier zelfs over)’. De genoemde uitgeverij wordt al vermeld in ‘Fuck ‘em all’. Het verhaal bevat enigszins obscure verwijzingen naar onder andere ‘Franny’ van J.D. Salinger, ‘Die Verwandlung’ van Franz Kafka en Ada van Vladimir Nabokov. De parabel waarmee het verhaal opent, over de rat en zijn boek Een mislukt bezoek aan een tuinhuisje, verwijst naar Ian Hamiltons In Search of J.D. Salinger, een verslag van een mislukte poging om een biografie van Salinger te schrijven.

Begin juni 1995 stuurt Tepper het verhaal ‘De psychologie van de constructie’ naar De Revisor, een tijdschrift waarvoor hij in zijn jonge jaren een zwak had. In de begeleidende brief meldt hij dat hij eerder in de Biels en Optima publiceerde en dat in augustus bij Contact zijn debuutroman zal verschijnen – een inmiddels bemoedigend cv. Het verhaal is opgedragen aan Atte Jongstra, en beschrijft een bezoek van een ik-verteller die zich voortdurend tot de lezer richt (‘uw reporter’) aan een bewonderde schrijver. De verteller blijkt ‘Knollenveld’ te heten, net als de protagonist uit De zware jongens, maar van enige conference- of theateractiviteiten is geen sprake.

Typerend voor de tekst zijn de al dan niet verhulde verwijzingen naar andere schrijvers – Mulisch, Nabokov, Faulkner, Baudelaire – en het gebruik van voetnoten (mogelijk in navolging van Nabokovs roman Pale fire). De toon en setting van het verhaal doen hier en daar denken aan die van Kopstukken van Godfried Bomans, van wie een tekst als motto is gebruikt. De slotzin wijst vooruit naar zowel De eeuwige jachtvelden als De avonturen van Hillebillie Veen: ‘En het is deze reporters opinie dat een waarachtig kunstenaar over zijn eerste liefde het laatste woord nooit gezegd kan krijgen.’ De redactie van De Revisor besluit uiteindelijk het verhaal niet op te nemen.

Nog één andere vroege tekst van Tepper dient genoemd te worden. Begin 1996 verschijnt bij Contact de bundel 050. Nieuw talent uit Groningen. Daarin staat Teppers verhaal ‘Opmaat’, dat blijkens de datering waarmee het opent (‘Augustus 1994’) al van oudere datum is. Ook in dit verhaal gaat het over de overgang naar een nieuwe periode in het schrijverschap van de verteller, na het jarenlang werken aan een autobiografische roman, omschreven als ‘Mijn Leven Tot Dusver’ en ‘mijn Colossus van Venus’. De verteller dacht uitgepraat te zijn, maar ontdekte dat hij in feite voorwerk had gedaan voor een nieuwe manier van schrijven:

Toen ik […] in 1990, na tien jaar arbeid, mijn levenslied voltooide en voor een maand of wat uitgeluld leek […], overkwam het mij wel eens dat ik […] mijn blik verruimde – met meer geluk dan wijsheid, dat dient gezegd. De afgelopen vier jaar […] ontdekte ik bronnen die ik reeds bleek te hebben aangeboord. Ik zat zomaar wat uit mijn duim te zuigen en ineens stond er iets moois […]. Verdomd, zei ik dan, waar haal ik het vandaan?

‘Opmaat’ is in die zin een vervolg op ‘Fuck ‘em all’, dat in de latere tekst het resultaat zichtbaar wordt van het besluit dat in de vroegere tekst wordt genomen. Onder de titel ‘Intermissie’ nam Tepper het verhaal tot tweemaal toe in latere verzamelingen op, beide keren onmiddellijk ná ‘Fuck ‘em all’ maar nog vóór ‘Een late Kandinsky, een vroege Monet’.Ga naar eindnoot17

Koekebakker

Na de publicatie van de teksten in Optima gaat het snel met de carrière van Tepper. In september 1995 verschijnt De eeuwige jachtvelden, dat door de kritiek goed wordt ontvangen. Willem Kuipers is met een signalement in de Volkskrant een van de eersten die zich positief uitlaten over het boek. Daarna volgen de recensies elkaar in hoog tempo op, in NRC Handelsblad (‘werk van een waarachtig schrijver’), de Volkskrant (‘Nanne Tepper debuteert als talentvol verteller en stilist’), De Telegraaf (‘Meeslepend debuut van Nanne Tepper’), Algemeen Dagblad (‘Debuut Tepper belofte voor de toekomst’), Vrij Nederland, HP/De Tijd, De Groene Amsterdammer, en een reeks regionale dag- en weekbladen. De Revisor accepteert zijn teksten nu wel, evenals onder

andere Hollands Maandblad. Voor NRC Handelsblad mag hij uitgebreide literaire beschouwingen schrijven, in Het Nieuwsblad van het Noorden krijgt hij een maandelijkse column.

In de loop van 1999 begint de machine te haperen. Tepper kan nog enige tijd teren op zijn productie tot dan toe en de daarmee verworven naam, maar het schrijven valt hem steeds moeilijker. Uit zijn laatste column voor Het Nieuwsblad van het Noorden, op 4 juni 1999: ‘ik had het liefst nog een poging ondernomen om naar goed Hollandsch gebruik uit te leggen wat me toch in vredesnaam bezielt. Maar ik houd ermee op. Ik moet weer eens een boek schrijven.’ In de sporadische teksten die in de jaren daarna van hem verschijnen doemt soms een glimp op van zijn omstandigheden. Met name de columns die hij in 2004 in Het Parool publiceert, en die in De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke worden herdrukt onder de titel ‘Het Lijden van de Koekebakker’, zijn te lezen als een apologie voor zijn niet-meer-schrijven. Tepper spreekt van ‘de gruwelen van een lijdende eega’ bij wie kanker wordt vastgesteld, van gestorven familieleden en van de uitputting die dit bij hem tot gevolg had: ‘Mijn lichaam zei plof.’ Hij belandt in een zware depressie. Zijn medicatie (‘dat malle medicijn […] dat meer dan tachtig procent van mijn dagelijkse inspiratie

dempte’) houdt hij verantwoordelijk voor zijn problemen met schrijven: ‘wat ik er vóór de Kanker en die pil allemaal bij deed – romans, essays, vertalingen, gemiddeld vijf brieven per dag […] – lukt me niet meer.’Ga naar eindnoot18

Ziekte, dood, depressie: ‘Vreemd toch dat het schrijven er dan opeens bij inschiet, dat je je kop niet meer bij je roman kunt houden, al was het maar omdat je ook nog vreten moet, en je je daarom aan letterknechterij moet vergooien.’Ga naar eindnoot19 Dit laatste citaat is afkomstig uit een tekst die onder meer Teppers ervaringen met het Fonds voor de Letteren tot onderwerp heeft. Volgens zijn weergave stelde hij het Fonds van zijn persoonlijke wederwaardigheden op de hoogte, leverde hij een omvangrijk werkplan en werd hij vervolgens afgescheept met een fooi: ‘dan krijg je een gulden toegeworpen met de boodschap: koop daar maar een ijsje voor’. Uit de jaarverslagen van het Fonds valt op te maken welke bedragen Tepper ontving. In 1999 werd hem een voor twee jaar gecontinueerde werkbeurs van vijf maandeenheden verleend voor het schrijven van een roman en voor een essaybundel. In 1999 kreeg hij dientengevolge fl. 25.000, in 2000 fl. 30.000. Voor het voltooien van de roman werd hem in 2001 een overbruggingsbeurs van fl. 30.000 verleend, en in 2003 nog een werkbeurs van € 7.000. Dit laatste bedrag werd door Tepper uiteindelijk

niet geaccepteerd. Daarmee werd hem omgerekend in totaal voor ongeveer € 45.000 aan subsidie verleend, grotendeels bestemd voor de roman, waarvan hij ruim € 38.000 aanvaardde.

De roman in kwestie, met als werktitel Harmonieën, wordt in het werkplan bij de laatste subsidieaanvraag omschreven als een familiegeschiedenis over onder meer een popjournalist wiens oudoom betrokken was bij de componisten rond de Tweede Weense School van Arnold Schoenberg. Tepper doet in de inleiding bij het werkplan uit de doeken door welke persoonlijke omstandigheden de roman vertraging heeft opgelopen en geeft aan dat hij nog in het stadium verkeert van halve hoofdstukjes, aanzetten, schema’s en research. Wel staan hem al duidelijk thema’s, motieven en locaties voor ogen. In Harmonieën zou het talent van de protagonisten door hun omgeving worden veroordeeld en zou een van de hoofdpersonen na een hartaanval terugkeren uit de dood – beide zaken brengt Tepper in zijn werkplan expliciet in verband met het werk van Vladimir Nabokov. Hij wijst daarnaast op de belangrijke rol die popmuziek, naast literatuur, in zijn roman moet gaan vervullen. En ook deze roman zou zich voornamelijk in het deels reële, deels fictieve Groningen van Teppers eerdere werk afspelen.

De bundel waarvoor de eerdere werkbeurzen gedeeltelijk bedoeld waren is volgens het werkplan in 2003 al af, maar Teppers uitgever – dan nog Contact – acht het raadzaam om met de publicatie ervan te wachten tot er een nieuwe roman is ver-

schenen. Tepper noemt als werktitel Oude wijn voor nieuwe zakken en als definitieve titel De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke. Als hij in 2007 overstapt naar De Bezige Bij neemt hij het manuscript van de bundel mee, die vrij snel daarna in aangepaste vorm wordt uitgegeven. Het is een verzameling van verhalen, columns, essays en autobiografische teksten, die vooral bedoeld lijkt om te voorkomen dat de auteur in de vergetelheid raakt.Ga naar eindnoot20 ‘Momenteel werkt hij aan een nieuwe roman’, aldus de flaptekst – en inderdaad is dit het geval. Tepper heeft Harmonieën terzijde geschoven (en het manuscript naar eigen zeggen verbrand), heeft ook een ander project gestaakt en tracht uit de scherven die zijn overgebleven een nieuwe roman op te zetten, die een hedendaagse versie moet worden van Francis Ford Coppola’s film Apocalypse Now vanuit het perspectief van het Kurtz-personage.Ga naar eindnoot21

Teppers laatste oorspronkelijk literaire publicatie verschijnt in 2007 in De Gids. Het tijdschrift brengt een driedubbelnummer van bijna duizend pagina’s uit, ‘De titels van Montaigne’. De redactie nodigt 107 auteurs uit om een essay te schrijven van maximaal 1500 woorden, in navolging van de oorspronkelijke Essais van Michel de Montaigne. Ook Tepper krijgt een uitnodiging en beantwoordt die met zijn tekst ‘Over woede’. Het is tevens de recentste tekst die een jaar later zal worden opgenomen in De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke. Interessant in het kader van dit artikel is de biografische informatie die de auteur in De Gids laat opnemen. Na vermel-

dingen van zijn romans en bijdragen aan NRC Handelsblad en Het Nieuwsblad van het Noorden lijkt de wrange ironie toe te slaan: ‘Ook publiceerde hij enkele opstellen in literaire periodieken, en een ronduit obscene hoeveelheid columns in allerlei bladen. Tegenwoordig bespeelt hij de banjo.’

In het enige interview met Tepper na de publicatie van De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke blijkt de soep iets minder heet te worden gegeten. Op de vraag naar zijn plannen antwoordt hij: ‘Een nieuwe roman. Het schrijven ervan gaat nu wel even anders dan voorheen, maar goed’.Ga naar eindnoot22 Na Teppers overlijden treffen de beheerders van zijn literaire nalatenschap op zijn computer een tekst aan met als titel ‘De idealist’, met enkele aanzetten tot wat misschien zijn nieuwe roman had moeten worden:

Het park in de wijk van de rijken had de charme van een oude wijze vrouw onder wier rokken je je voorgoed zou willen terugtrekken. Schemering onder kromme wilgen, de geur van aarde, en de zekerheid dat je maar één beweging van je arm nodig had om het zonlicht te doen opspatten.

Daar bleef het bij.

Met dank aan Kees ’t Hart, Marc Kregting en Sonja Lijnes.

[2013/5]

Jack van der Weide
‘Ik ben nog altijd schrijver’
Nanne Tepper, vroeger en later

Jack van der Weide (1964) is systeemontwikkelaar en publicist.

In april 1999 publiceerde J. Heymans in Bzzlletin een overzichtsartikel over het oeuvre van Nanne Tepper tot dat moment.Ga naar eindnoot1 Het nummer waarin het artikel verscheen was volgens het voorwoord ‘voor het grootste gedeelte gewijd aan het verschijnsel cult’, maar Tepper was op dat moment al geen cult-schrijver meer te noemen. Zijn debuutroman De eeuwige jachtvelden (1995) had de Anton Wachter-prijs 1996 ontvangen en met zijn tweede roman De vaders van de gedachte (1998) bereikte hij de shortlist van de Libris literatuurprijs 1999 – al was dit laatste nog niet bekend toen Heymans zijn artikel schreef. Beide romans waren zeer positief ontvangen. Tussendoor was bovendien De avonturen van Hillebillie Veen gepubliceerd, een novelle die Tepper als winnaar van het Belcampo Stipendium 1997 had geschreven in opdracht van de provincie Groningen. De novelle was in beperkte oplage verschenen maar Heymans had de hand op een exemplaar weten te leggen, zodat zijn collectie Tepperiana-in-boekvorm compleet was. Drie prozawerken in vier jaar tijd, daarnaast een flinke hoeveelheid verhalen, essays, columns en recensies, en de schrijver was pas zesendertig toen De vaders van de gedachte verscheen: wie wist wat er nog ging komen.

Niet veel, zo bleek helaas. In 1999 verscheen The Happy Hunting Grounds, de Engelse vertaling van De eeuwige jachtvelden, die weliswaar op de longlist kwam te staan van de International impac Dublin Literary Award, maar verder weinig stof deed opwaaien. Bij uitblijven van nieuw werk publiceerde Teppers uitgever Contact in 2002 een handelseditie van De avonturen van Hillebillie Veen. In 2007 veranderde Tepper van uitgever, en als opwarmertje voor een nieuwe roman gaf De Bezige Bij in 2008 de bundel De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke uit, die vooral oude teksten uit de periode 1995-1998 bevatte. Volgens de flaptekst: ‘Na de publicatie van zijn alom bejubelde romans […] verdween Nanne Tepper geruime tijd van het literaire toneel. Maar stilzitten deed hij niet. Hij bleef schrijven, in literaire tijdschriften, in kranten’. Maar met die laatste twee media viel het juist wel mee: deels om in zijn levensonderhoud te voorzien schreef Tepper voornamelijk columns, voor bijvoorbeeld voetbalblad Johan, muziekkrant Oor en vpro’s 3voor12.

Met zijn gezondheid en levensomstandigheden gaat het vanaf het einde van de jaren negentig slecht. In 2000 krijgt hij een zware depressie, waar hij slechts met veel moeite en met behulp van medicatie uit kan komen. Zijn vriendin wordt ernstig ziek en zijn jarenlange relatie loopt stuk, zijn pogingen tot het schrijven van een nieuwe roman blijven steken in schetsen, schema’s en aanzetten. Tepper begint paranoïde trekken te ontwikkelen, hij maakt ruzie met de mensen in zijn omgeving en wordt steeds meer op zichzelf teruggeworpen. Zijn laatste teksten zijn columns voor het blaadje Prime Time Magazine van de Groningse platenzaak Elpee. ‘Tot dat dit ook niet meer ging. Een van de redacteuren kreeg een berichtje dat het hem niet meer lukte: “Sorry Jan, ik schaam me dood maar het wil gewoon niet. Brein in duigen. Sorry!”’Ga naar eindnoot2 Op 10 november 2012 beëindigt hij zijn leven.Ga naar eindnoot3

Wat deed Nanne Tepper voorafgaand aan De eeuwige jachtvelden, en wat waren zijn literaire plannen ná De vaders van de gedachte? De eerste vraag bleek relatief veel informatie op te leveren, niet in de laatste plaats omdat het hier vooral om gepubliceerde teksten ging, dan wel om citaten uit latere teksten die een beeld gaven van zijn voorgeschiedenis als schrijver. Bij het beantwoorden van de tweede vraag stuitte ik op aanzienlijk meer problemen, omdat uit die periode weinig gegevens bekend zijn. Weliswaar bleef Tepper publiceren, zoals hierboven aangegeven, maar zijn columns en gelegenheidsteksten bevatten nauwelijks informatie over zijn voorgenomen literaire projecten.

Rocky Mountains

Hille Veen, hoofdpersoon en verteller van De avonturen van Hillebillie Veen, heeft in menig opzicht veel weg van zijn schepper: geboren in 1962, vanaf zijn tiende woonachtig in Veendam en op achttienjarige leeftijd verhuisd naar Groningen-

stad, formeel om de lerarenopleiding te volgen. In de praktijk breekt een decennium aan van vervallen woningen, drank, bandjes en vooral literaire ambities. Veen produceert een ‘roman van negenhonderdnegenennegentig bladzijden’, ‘in acht jaar geschreven, in vijf verschillende huizen in evenzovele hoeken van de Stad’ (p. 89). Van deze ‘kolos van een roman’ met de titel De avonturen van Hillebillie Veen, blijkt de gelijknamige novelle een radicaal uitgedunde versie te zijn, bezorgd door Elisabeth Maria Prins, een van de protagonisten uit De eeuwige jachtvelden.

Ook aan de literaire carrière van Tepper zelf blijkt een fors, onuitgegeven manuscript ten grondslag te liggen, waarvan hij zich ontdeed met een tegelijkertijd symbolisch, dramatisch en ironisch gebaar. In een interview met Bram Hulzebos, begin september 1995, voor Het Nieuwsblad van het Noorden: ‘De eeuwige jachtvelden is niet de eerste roman van Tepper. Die eerste heeft hij ritueel laten begraven aan de voet van de Rocky Mountains. “Door een vriend die naar de Verenigde Staten was gegaan om Harley-Davidsons te scoren. Aan dat boek heb ik tien jaar gewerkt. Een autobiografische roman, die uitgroeide tot een gedrocht”.’Ga naar eindnoot4 Vier maanden later, in een interview met Reinjan Mulder voor NRC Handelsblad: ‘Toen hij twee jaar geleden begon aan wat nu De eeuwige jachtvelden is, had hij net tien jaar zitten “peuteren” aan wat hij nu “een gedrocht” van een boek noemt, een lang autobiografisch werk in de eerste persoon. Dit manuscript heeft hij heel dramatisch door een vriend aan de voet van de Rocky Mountains laten begraven’.Ga naar eindnoot5 En nog in 2004: ‘Ik vond na een jaar of tien vol slopende romantiek (zolderkamers zonder kachel, mislukte romans waaraan jaren was gewerkt) op een dag in een weinig geliefde novelle van een half-

dode auteur De Weg Naar Het Woord. […] Een vriend begroef mijn grote, nooit naar een uitgever verzonden roman op een plek die ik niet kende.’Ga naar eindnoot6 Achteraf betwijfelde Teppers voormalige buurman en collega Wouter Godijn de beschreven gang van zaken rond het begraven van het manuscript.Ga naar eindnoot7

Eind september 1992 schrijft Tepper een brief aan Marc Kregting, enige redacteur van het tijdschrift de Biels. Van de Biels zijn op dat moment vier nummers verschenen met teksten van, naast Kregting zelf, vooral op dat moment marginale tot onbekende auteurs. Onder hen Klaas Koetje, schrijver te Groningen en vriend van Tepper, met als belangrijkste literaire wapenfeit een publicatie in De Gids. Tepper opent zijn brief aan Kregting met de opmerking dat hij van Koetje al enkele malen een nummer van de Biels heeft mogen lenen en inzien, en dat hij er graag ook zelf in zou publiceren. Op het moment van schrijven is zijn eersteling nog niet begraven aan de voet van de Rocky Mountains: hij vertelt een voltooide roman te hebben liggen met de titel De avonturen van Hillebillie Veen, dat hij een typisch product van de beginneling noemt, zij het met enkele naar zijn mening zeer geslaagde fragmenten. Tepper biedt Kregting, indien deze geïnteresseerd is in proza van zijn hand, fragmenten aan uit een aantal reeds begonnen en/of beëindigde romanprojecten.

Van de genoemde projecten is niet alleen Hillebillie Veen een vooruitwijzing naar later werk. Tepper suggereert dat Kregting wellicht geïnteresseerd is in een tekst van zijn hand over hiphop. Hij laat weten onlangs aan een roman begonnen te zijn met als titel De zware jongens, waarin de hoofdpersoon, een would-be conferencier genaamd Willem Knollenveld, dweept met de hardcore kant van deze muziekstroming. Na een half hoofdstuk te hebben geschreven was hij echter met een andere roman verdergegaan waaraan hij eerder was begonnen: De eeuwige jachtvelden. Aan dat boek was hij nu intensief aan het werken, maar hij was absoluut bereid om voor de Biels een verhaal of een stuk over hiphop te schrijven. De eeuwige jachtvelden zou inderdaad drie jaar later Teppers debuutroman worden. De zware jongens, met de karakterisering van de hoofdpersoon als would-be conferencier, kondigt in de verte De vaders van de gedachte aan, met als hoofdpersoon conferencier Co Starring. Het stuk over hiphop werd uiteindelijk een artikel over gangsta rap voor het ‘popliterair tijdschrift’ Payola.Ga naar eindnoot8

Naast een romanfragment of een stuk over hiphop suggereert Tepper aan Kregting nog twee opties: hij sluit twee gedichten bij die hij eerder (zonder veel verwachtingen) aan het blad Black Flash heeft aangeboden;Ga naar eindnoot9 en hij informeert naar een eventueel thema voor een volgend nummer, om daar met een tekst bij aan te kunnen sluiten. Kregting stuurt enkele weken later een antwoordbrief: de gedichten vindt hij niet in de Biels passen, en ook in romanfragmenten ziet hij weinig. Een stuk over hiphop zou eventueel kunnen, maar het liefst zou hij een tekst zien die aansluit bij zijn plan voor het volgende nummer dat als leidmotief woede, haat en rancune heeft. De vorm is vrij: essays, brieven, verhalen gedichten, veel is mogelijk. De lengte van de stukken stelt Kregting op vier à vijf A4’tjes. Tepper is enthousiast,

voelt zich geïnspireerd door de invalshoek en gaat onmiddellijk aan het werk. Al binnen een week weet hij te berichten dat hij een opzet heeft gemaakt voor een tekst met de titel ‘Fuck ‘em all’, die hij omschrijft als een stuk over een schrijver die zijn energie en inspiratie ontleent aan frustraties, rancune en wraakzucht. Kregting is gecharmeerd van Teppers idee, maar waarschuwt hem rustig aan te doen.

‘Ik heb één publicatie op mijn naam staan: een korte, felle blikseminslag van mijn preoccupaties, in een vrijpostige vorm gegoten, bewogen door gal, tranen en citaten, en verschenen in een comateus cultblad’, aldus Hille Veen in De avonturen van Hillebillie Veen (p. 90). Tepper stuurt Kregting op 20 januari 1993 de wat hem betreft definitieve tekst van ‘Fuck ‘em all’, en na enig redigeren verschijnt het stuk vier maanden later in nummer III.1 van de Biels – het laatste officiële nummer van het tijdschrift. ‘Nanne Tepper (1962) is schrijver te Groningen. Debuteert in dit nummer van de Biels’, zo luidt de biografische informatie. Kregting had bij Tepper geïnformeerd of deze al eerder in literaire bladen had gepubliceerd. Tepper antwoordde dat dit niet het geval was en voegde enigszins gekscherend (maar waarschijnlijk met een serieuze ondertoon) toe dat Kregting zijn laatste hoop was.

De toon van ‘Fuck ‘em all’ leunt zwaar op het verhaal ‘Seymour: An Introduction’ van J.D. Salinger uit 1959, waaruit ook het motto afkomstig is.Ga naar eindnoot10 In Teppers verhaal is een marginale schrijver aan het woord die op dertigjarige leeftijd de balans opmaakt van zijn leven en schrijverscarrière tot dan toe: ‘Eerlijk gezegd valt de oogst me op geen enkele wijze mee’. Hij citeert uitgebreid uit eigen werk, waardoor we een beeld krijgen van zijn literaire productie: zijn eerste roman was getiteld Kunt u mij de weg naar Oebele vertellen, meneer?, zijn tweede Yvonne, hoe kon je!Ga naar eindnoot11 Daarnaast heeft hij een verhalenbundel op zijn naam staan, Soepkerels, met daarin onder meer de tekst ‘’N kerel mout doun wat e doun mout’. De spreker – die in een bijzin zijn identiteit onthult: ‘de schrijver, ik dus, Hille Veen’ – besluit om het roer om te gooien en het geheel anders te gaan doen in zijn voorgenomen laatste roman, How to cope after you’re dead. Bij die koerswijziging hoort een nieuwe toon: niet meer zal hij wild om zich heen slaan en de hem omringende personen figuurlijk neerschieten. ‘De kruitdampen die in het vervolg van mijn bladzijden zullen slaan zijn afkomstig van zwavel en vuurwerk, van een incidentele onweersbui, en, heel soms, van de klappertjes van mijn van de zolder gehaalde klappertjespistool’. Symbolisch voor deze nieuwe koers is het plechtig overboord zetten van het oude credo van de schrijver, Fuck ‘em all!

‘Fuck ‘em all’ is een fictief zelfportret van Tepper, in zekere zin zelfs een geïdealiseerd zelfportret. De spreker is weliswaar niet tevreden over zijn schrijverscarrière, maar deze is – met boekpublicaties, interviews en recensies – altijd nog vele malen indrukwekkender dan die van Tepper zelf op dat moment. Personage en auteur komen onder meer samen in de opmerking ‘ik ben nog altijd schrijver, een misluk-

te voorlopig, maar een schrijver ben ik’. Ook de fictieve auteur Hille Veen ziet zich gespiegeld in zijn belangrijkste personage, Cowboy Veen, ‘niet zozeer mijn alter ego als wel mijn ingekookte ik’. Voor zijn laatste roman had hij in eerste instantie de titel Ik cowboy Veen in gedachten. Vrijwel alle hier genoemde zaken (een nieuwe koers, een nieuwe toon, een laatste poging, het voornemen om de autobiografische invalshoek en de bijbehorende vertelpositie los te laten) zijn op de auteur Tepper van toepassing en maken van ‘Fuck ‘em all’ een sleuteltekst binnen zijn oeuvre. Het is de laatste en tegelijkertijd enig gepubliceerde tekst van zijn beginperiode als schrijver. Dat ook Tepper zelf ‘Fuck ‘em all’ als zijn debuut beschouwde blijkt uit het feit dat hij de tekst tot tweemaal toe liet herdrukken: in Atonale schertsen (1997), het jaarwisselingsgeschenk 1996-1997 van uitgeverij Contact; en in De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke. Wel ontbrak in deze herdrukken de naam van de spreker (‘ik dus, Hille Veen’) en werd de afgekeurde titel van de laatste roman Waarheen, waarvoor en waarvandaan?

‘Verdomd, waar haal ik het vandaan’

Teppers debuut in de Biels leidde niet alleen tot een toename van zelfvertrouwen, maar ook tot contacten buiten het Groningse circuit waartoe hij zich tot op dat moment had beperkt. Zo verschijnen er in de zomer van 1994 twee korte teksten over voetbal in de Nijmeegse Pool Bode, ‘Op- & aanmerkingen’ en ‘De derby Veendam-Muntendam’. Nijmegen ligt op zijn radar via een aantal medeauteurs in de Biels. Aan het in die stad zetelende tijdschrift Parmentier biedt hij eind 1993 via redacteur Jos Joosten het verhaal ‘Duizelingen’ aan, dat hij jaren eerder heeft geschreven en dat te beschouwen is als de oertekst waaruit De eeuwige jachtvelden was ontstaan.Ga naar eindnoot12 Parmentier wijst het verhaal af, niet na een felle discussie tussen voor- en tegenstanders binnen de redactie. Wellicht via Klaas Koetje richt Tepper zich eveneens eind 1993 op uitgeverij Meulenhoff en De Gids. Meulenhoff krijgt het manuscript van De eeuwige jachtvelden toegezonden, De Gids een fragment uit die roman en een essay over Bret Easton Ellis. De roman en het fragment worden afgewezen, het essay lijkt kansrijk maar sneuvelt uiteindelijk eveneens. Aan de Volkskrant stuurt Tepper in februari 1994 een reactie van zo’n 1500 woorden op een column van Battus over Vladimir Nabokov; ook deze tekst blijft ongepubliceerd.

Op aanraden van de door Tepper bewonderde schrijver Atte Jongstra biedt hij enkele teksten aan bij diens toenmalige uitgever Contact. Hier is het raak: Contact accepteert De eeuwige jachtvelden en begin september 1994 verschijnt in het aan die uitgever gelieerde en mede door Jongstra geredigeerde tijdschrift Optima het pornografische verhaal ‘Water’, dat Tepper aanvankelijk onder pseudoniem wil publiceren. De hoofdpersoon van het verhaal maakt deel uit van een ‘theatergroep [die] het cabaret, begeleid door elektrische gitaren en de honky tonk, gesproken met rauwe, doorrookte strotten, steeds verder [heeft] losgelaten’, en die daarmee verwant lijkt te zijn aan de would-be conferencier Willem Knollenveld uit het romanproject De zware jongens. ‘Water’ was het eerste deel van een drieluik, waarvan de andere twee delen echter nooit zijn verschenen.

J. Heymans noemt ‘Water’ in zijn eerder gememoreerde overzichtsartikel abusievelijk Teppers debuut.Ga naar eindnoot13 Wel was het diens eerste tekst die in een landelijke krant werd opgemerkt, zij het niet in positieve zin: ‘Nanne Tepper onderstreept in het verhaal “Water” […] dat ook in de recente Nederlandse literatuur het fysieke, het seksuele, de pornografie als terra incognita wordt geëxploiteerd zonder dat er veel nieuws ontdekt wordt’, schrijft Willem Kuipers in zijn tijdschriftenrubriek in de Volkskrant.Ga naar eindnoot14 In het volgende nummer van Optima verschijnt Teppers verhaal ‘Een late Kandinsky, een vroege Monet’. Hierover is Kuipers aanmerkelijk positiever, hij noemt het ‘vreemd, maar geestig ingewikkeld’.Ga naar eindnoot15 Ook Tepper zelf lijkt dit tweede verhaal hoger aan te slaan: ‘Water’ keert niet terug in latere verzamelingen, ‘Een late Kandinsky, een vroege Monet’ maar liefst drie keer.Ga naar eindnoot16

Laatstgenoemd verhaal is de eerste kennismaking met de familie Prins, die een hoofdrol vervult in De eeuwige jachtvelden. ‘Ik heet E.M.’, meldt de vertelster, en op-

merkingen over haar intieme relatie met haar broer leiden tot de conclusie dat die initialen voor Elisabeth Maria staan. Ook haar (hier nog naamloze) jongere zusje Anna komt in het verhaal voor, evenals het boek De eeuwige jachtvelden zelf: ‘Ik heet E.M. en speel een rol in de roman Hoe nu, bruine koe? van mijn broer, verschenen bij de noordelijke uitgeverij N Mooi Oepke. De schrijver van deze roman heeft mij wel eens geknuffeld (het boek gaat hier zelfs over)’. De genoemde uitgeverij wordt al vermeld in ‘Fuck ‘em all’. Het verhaal bevat enigszins obscure verwijzingen naar onder andere ‘Franny’ van J.D. Salinger, ‘Die Verwandlung’ van Franz Kafka en Ada van Vladimir Nabokov. De parabel waarmee het verhaal opent, over de rat en zijn boek Een mislukt bezoek aan een tuinhuisje, verwijst naar Ian Hamiltons In Search of J.D. Salinger, een verslag van een mislukte poging om een biografie van Salinger te schrijven.

Begin juni 1995 stuurt Tepper het verhaal ‘De psychologie van de constructie’ naar De Revisor, een tijdschrift waarvoor hij in zijn jonge jaren een zwak had. In de begeleidende brief meldt hij dat hij eerder in de Biels en Optima publiceerde en dat in augustus bij Contact zijn debuutroman zal verschijnen – een inmiddels bemoedigend cv. Het verhaal is opgedragen aan Atte Jongstra, en beschrijft een bezoek van een ik-verteller die zich voortdurend tot de lezer richt (‘uw reporter’) aan een bewonderde schrijver. De verteller blijkt ‘Knollenveld’ te heten, net als de protagonist uit De zware jongens, maar van enige conference- of theateractiviteiten is geen sprake.

Typerend voor de tekst zijn de al dan niet verhulde verwijzingen naar andere schrijvers – Mulisch, Nabokov, Faulkner, Baudelaire – en het gebruik van voetnoten (mogelijk in navolging van Nabokovs roman Pale fire). De toon en setting van het verhaal doen hier en daar denken aan die van Kopstukken van Godfried Bomans, van wie een tekst als motto is gebruikt. De slotzin wijst vooruit naar zowel De eeuwige jachtvelden als De avonturen van Hillebillie Veen: ‘En het is deze reporters opinie dat een waarachtig kunstenaar over zijn eerste liefde het laatste woord nooit gezegd kan krijgen.’ De redactie van De Revisor besluit uiteindelijk het verhaal niet op te nemen.

Nog één andere vroege tekst van Tepper dient genoemd te worden. Begin 1996 verschijnt bij Contact de bundel 050. Nieuw talent uit Groningen. Daarin staat Teppers verhaal ‘Opmaat’, dat blijkens de datering waarmee het opent (‘Augustus 1994’) al van oudere datum is. Ook in dit verhaal gaat het over de overgang naar een nieuwe periode in het schrijverschap van de verteller, na het jarenlang werken aan een autobiografische roman, omschreven als ‘Mijn Leven Tot Dusver’ en ‘mijn Colossus van Venus’. De verteller dacht uitgepraat te zijn, maar ontdekte dat hij in feite voorwerk had gedaan voor een nieuwe manier van schrijven:

Toen ik […] in 1990, na tien jaar arbeid, mijn levenslied voltooide en voor een maand of wat uitgeluld leek […], overkwam het mij wel eens dat ik […] mijn blik verruimde – met meer geluk dan wijsheid, dat dient gezegd. De afgelopen vier jaar […] ontdekte ik bronnen die ik reeds bleek te hebben aangeboord. Ik zat zomaar wat uit mijn duim te zuigen en ineens stond er iets moois […]. Verdomd, zei ik dan, waar haal ik het vandaan?

‘Opmaat’ is in die zin een vervolg op ‘Fuck ‘em all’, dat in de latere tekst het resultaat zichtbaar wordt van het besluit dat in de vroegere tekst wordt genomen. Onder de titel ‘Intermissie’ nam Tepper het verhaal tot tweemaal toe in latere verzamelingen op, beide keren onmiddellijk ná ‘Fuck ‘em all’ maar nog vóór ‘Een late Kandinsky, een vroege Monet’.Ga naar eindnoot17

Koekebakker

Na de publicatie van de teksten in Optima gaat het snel met de carrière van Tepper. In september 1995 verschijnt De eeuwige jachtvelden, dat door de kritiek goed wordt ontvangen. Willem Kuipers is met een signalement in de Volkskrant een van de eersten die zich positief uitlaten over het boek. Daarna volgen de recensies elkaar in hoog tempo op, in NRC Handelsblad (‘werk van een waarachtig schrijver’), de Volkskrant (‘Nanne Tepper debuteert als talentvol verteller en stilist’), De Telegraaf (‘Meeslepend debuut van Nanne Tepper’), Algemeen Dagblad (‘Debuut Tepper belofte voor de toekomst’), Vrij Nederland, HP/De Tijd, De Groene Amsterdammer, en een reeks regionale dag- en weekbladen. De Revisor accepteert zijn teksten nu wel, evenals onder

andere Hollands Maandblad. Voor NRC Handelsblad mag hij uitgebreide literaire beschouwingen schrijven, in Het Nieuwsblad van het Noorden krijgt hij een maandelijkse column.

In de loop van 1999 begint de machine te haperen. Tepper kan nog enige tijd teren op zijn productie tot dan toe en de daarmee verworven naam, maar het schrijven valt hem steeds moeilijker. Uit zijn laatste column voor Het Nieuwsblad van het Noorden, op 4 juni 1999: ‘ik had het liefst nog een poging ondernomen om naar goed Hollandsch gebruik uit te leggen wat me toch in vredesnaam bezielt. Maar ik houd ermee op. Ik moet weer eens een boek schrijven.’ In de sporadische teksten die in de jaren daarna van hem verschijnen doemt soms een glimp op van zijn omstandigheden. Met name de columns die hij in 2004 in Het Parool publiceert, en die in De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke worden herdrukt onder de titel ‘Het Lijden van de Koekebakker’, zijn te lezen als een apologie voor zijn niet-meer-schrijven. Tepper spreekt van ‘de gruwelen van een lijdende eega’ bij wie kanker wordt vastgesteld, van gestorven familieleden en van de uitputting die dit bij hem tot gevolg had: ‘Mijn lichaam zei plof.’ Hij belandt in een zware depressie. Zijn medicatie (‘dat malle medicijn […] dat meer dan tachtig procent van mijn dagelijkse inspiratie

dempte’) houdt hij verantwoordelijk voor zijn problemen met schrijven: ‘wat ik er vóór de Kanker en die pil allemaal bij deed – romans, essays, vertalingen, gemiddeld vijf brieven per dag […] – lukt me niet meer.’Ga naar eindnoot18

Ziekte, dood, depressie: ‘Vreemd toch dat het schrijven er dan opeens bij inschiet, dat je je kop niet meer bij je roman kunt houden, al was het maar omdat je ook nog vreten moet, en je je daarom aan letterknechterij moet vergooien.’Ga naar eindnoot19 Dit laatste citaat is afkomstig uit een tekst die onder meer Teppers ervaringen met het Fonds voor de Letteren tot onderwerp heeft. Volgens zijn weergave stelde hij het Fonds van zijn persoonlijke wederwaardigheden op de hoogte, leverde hij een omvangrijk werkplan en werd hij vervolgens afgescheept met een fooi: ‘dan krijg je een gulden toegeworpen met de boodschap: koop daar maar een ijsje voor’. Uit de jaarverslagen van het Fonds valt op te maken welke bedragen Tepper ontving. In 1999 werd hem een voor twee jaar gecontinueerde werkbeurs van vijf maandeenheden verleend voor het schrijven van een roman en voor een essaybundel. In 1999 kreeg hij dientengevolge fl. 25.000, in 2000 fl. 30.000. Voor het voltooien van de roman werd hem in 2001 een overbruggingsbeurs van fl. 30.000 verleend, en in 2003 nog een werkbeurs van € 7.000. Dit laatste bedrag werd door Tepper uiteindelijk

niet geaccepteerd. Daarmee werd hem omgerekend in totaal voor ongeveer € 45.000 aan subsidie verleend, grotendeels bestemd voor de roman, waarvan hij ruim € 38.000 aanvaardde.

De roman in kwestie, met als werktitel Harmonieën, wordt in het werkplan bij de laatste subsidieaanvraag omschreven als een familiegeschiedenis over onder meer een popjournalist wiens oudoom betrokken was bij de componisten rond de Tweede Weense School van Arnold Schoenberg. Tepper doet in de inleiding bij het werkplan uit de doeken door welke persoonlijke omstandigheden de roman vertraging heeft opgelopen en geeft aan dat hij nog in het stadium verkeert van halve hoofdstukjes, aanzetten, schema’s en research. Wel staan hem al duidelijk thema’s, motieven en locaties voor ogen. In Harmonieën zou het talent van de protagonisten door hun omgeving worden veroordeeld en zou een van de hoofdpersonen na een hartaanval terugkeren uit de dood – beide zaken brengt Tepper in zijn werkplan expliciet in verband met het werk van Vladimir Nabokov. Hij wijst daarnaast op de belangrijke rol die popmuziek, naast literatuur, in zijn roman moet gaan vervullen. En ook deze roman zou zich voornamelijk in het deels reële, deels fictieve Groningen van Teppers eerdere werk afspelen.

De bundel waarvoor de eerdere werkbeurzen gedeeltelijk bedoeld waren is volgens het werkplan in 2003 al af, maar Teppers uitgever – dan nog Contact – acht het raadzaam om met de publicatie ervan te wachten tot er een nieuwe roman is ver-

schenen. Tepper noemt als werktitel Oude wijn voor nieuwe zakken en als definitieve titel De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke. Als hij in 2007 overstapt naar De Bezige Bij neemt hij het manuscript van de bundel mee, die vrij snel daarna in aangepaste vorm wordt uitgegeven. Het is een verzameling van verhalen, columns, essays en autobiografische teksten, die vooral bedoeld lijkt om te voorkomen dat de auteur in de vergetelheid raakt.Ga naar eindnoot20 ‘Momenteel werkt hij aan een nieuwe roman’, aldus de flaptekst – en inderdaad is dit het geval. Tepper heeft Harmonieën terzijde geschoven (en het manuscript naar eigen zeggen verbrand), heeft ook een ander project gestaakt en tracht uit de scherven die zijn overgebleven een nieuwe roman op te zetten, die een hedendaagse versie moet worden van Francis Ford Coppola’s film Apocalypse Now vanuit het perspectief van het Kurtz-personage.Ga naar eindnoot21

Teppers laatste oorspronkelijk literaire publicatie verschijnt in 2007 in De Gids. Het tijdschrift brengt een driedubbelnummer van bijna duizend pagina’s uit, ‘De titels van Montaigne’. De redactie nodigt 107 auteurs uit om een essay te schrijven van maximaal 1500 woorden, in navolging van de oorspronkelijke Essais van Michel de Montaigne. Ook Tepper krijgt een uitnodiging en beantwoordt die met zijn tekst ‘Over woede’. Het is tevens de recentste tekst die een jaar later zal worden opgenomen in De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke. Interessant in het kader van dit artikel is de biografische informatie die de auteur in De Gids laat opnemen. Na vermel-

dingen van zijn romans en bijdragen aan NRC Handelsblad en Het Nieuwsblad van het Noorden lijkt de wrange ironie toe te slaan: ‘Ook publiceerde hij enkele opstellen in literaire periodieken, en een ronduit obscene hoeveelheid columns in allerlei bladen. Tegenwoordig bespeelt hij de banjo.’

In het enige interview met Tepper na de publicatie van De lijfbard van Knut de Verschrikkelijke blijkt de soep iets minder heet te worden gegeten. Op de vraag naar zijn plannen antwoordt hij: ‘Een nieuwe roman. Het schrijven ervan gaat nu wel even anders dan voorheen, maar goed’.Ga naar eindnoot22 Na Teppers overlijden treffen de beheerders van zijn literaire nalatenschap op zijn computer een tekst aan met als titel ‘De idealist’, met enkele aanzetten tot wat misschien zijn nieuwe roman had moeten worden:

Het park in de wijk van de rijken had de charme van een oude wijze vrouw onder wier rokken je je voorgoed zou willen terugtrekken. Schemering onder kromme wilgen, de geur van aarde, en de zekerheid dat je maar één beweging van je arm nodig had om het zonlicht te doen opspatten.

Daar bleef het bij.

Met dank aan Kees ’t Hart, Marc Kregting en Sonja Lijnes.

[De laatste pagina]

Marco Entrop
Louis Putman (1923-2013)

Onverwacht werd het zijn zwanenzang. Op donderdag 22 augustus zou het eerste deel verschijnen van Zicht op Amsterdam, een bloemlezing uit de gigantische prentbriefkaartenverzameling van Louis Putman. Nederlands oudste antiquaar zorgde zelf voor de grootste verrassing. Eén dag voor de feestelijke presentatie van het boekje overleed hij in zijn slaap, 89 jaar oud.

Sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw verzamelde Aloysius Maria Putman prentbriefkaarten. Letterlijk bracht hij zo zijn geboortestad Amsterdam in kaart. Putman kende de weg, niet alleen in de hoofdstad vanaf de laat-negentiende eeuw, maar even goed in de Nederlandse literatuur uit die periode.

Putman bewandelde nooit de hoofdwegen binnen de literatuur. Liever sloeg hij de zijwegen in, en dan ook nog de kleinste. ‘Een eerste druk van Couperus te pakken krijgen, dat is een mooi ding’, bekende hij eens. ‘Maar iets vinden in een oud krantje uit diezelfde tijd over Couperus, dat is wel heel wat anders.’ Het was Putman te doen om de Zeldzame Onbelangrijke Boeken. Hij verzamelde documentatie en gegevens over literaire figuren uit de krochten van de vaderlandse letterkunde, plaatsen waar neerlandici en andere literatuurvorsers niet eens durfden te komen, bang om er te verdwalen. Hij legde uitgebreide dossiers van de Grote Onbekenden aan, zoals de uitgever Meindert Boogaerdt junior, de onder mysterieuze omstandigheden uit het zicht verdwenen uitgever van Jacob Israël de Haans Pathologieën. Aan Boogaerdt wijdde hij een gehele aflevering van het mede door hem opgerichte tijdschrift Uitgelezen boeken.

Putman was verzamelaar voor verzamelaars. Bij hem kon je terecht voor informatie

over inmiddels lang vergeten letterkundigen als de Enkhuizer schrijfster Alie Smeding, Gerard van Hulzen of Gerard van den Hoek. Mij heeft hij een keer warm willen maken voor de mij toen volslagen onbekende en jonggestorven schrijver Frits Roosdorp (pseudoniem van F.C.M. Schröder, 1874-1898). Ik ging bij hem langs voor materiaal over de schrijver-fantast J.K. Rensburg. Twee bananendozen Rensburg kreeg ik mee, evenals een volle stofmap Roosdorpiana. Roosdorp, verzekerde Putman mij – als hij zijn literaire stokpaardjes bereed, was aan zijn aanstekelijkheid niet te ontkomen – was een onderschatte schrijver over wie ik een artikel in De Parelduiker moest schrijven. Die belofte moet ik nog nakomen.

Op bezoek bij Putman ging je nooit met lege handen naar huis. Hij leende je in het volste vertrouwen zeldzame boeken en documentatiemateriaal uit. Hij zocht dingen voor je op en uit, waarbij hij niet zelden met iets bijzonders voor de dag kwam, iets waarvan je het bestaan niet eens vermoedde. Voor veel auteurs en redacteuren van De Parelduiker (en zijn voorgangers De Engelbewaarder en Het Oog in ’t Zeil) is Putman van onschatbare betekenis geweest. Zijn kennis was gigantisch, zijn loyaliteit enorm. Alles in dienst van de literatuur.

Harry Mulisch

Begin jaren zestig vond Louis Putman zijn bestemming. Na een werkzaam bestaan als liftboy, kruideniersbediende, boerenknecht, hovenier, boekhouder, magazijnbediende en afdelingschef bij een verzekeringsmaatschappij begon hij hand-enspandiensten te verrichten voor antiquariaat Schuhmacher. Toen dat naar het pand op de Geldersekade verhuisde, kwam Putman er in dienst. Zijn bezigheden bestonden voornamelijk uit het afstruinen van de stad, op zoek naar boeken, van het Waterlooplein tot in de oudpapierloodsen in de Jordaan. Hij schrok er zelfs niet voor terug af en toe het deksel van een vuilnisbak te lichten om te zien of daar iets van zijn gading bij was.

Het zou niet lang duren of Putman begon voor zichzelf. Eerst in een antiquariaat aan de Amsterdamse Prinsengracht 234 en vervolgens op het adres Rusland 29 – mallepietjewinkeltjes waar je je kont niet kon keren en alleen de eigenaar blindelings de weg wist te vinden en in no time het gewenste voor je opdiepte. Of dat nu de eerste Libelle was uit 1934, een vergeeld maar gaaf exemplaar van Volk en Vaderland of een hilarisch artikel over Harry Mulisch, dat Putman je met het nodige gegrinnik overhandigde en bij dat knipsel dan ook weer een verhaal had.

Geheven vuist

Amsterdam was zijn heimat en jachtdomein. Tot op hoge leeftijd verplaatste Putman zich, vervaarlijk slingerend, op zijn roestige fiets door het drukke stadsverkeer. Als je hem tegemoetkwam, was het verstandig hem niet te groeten, want dat kon weleens verkeerd aflopen. Putman was niet alleen reiziger in de literatuur. Vele keren sloot hij zich aan bij het gezelschap dat deelnam aan de Oog in ’t Zeil-stedenreizen die uitgever Bas Lubberhuizen organiseerde. Hij was toen al dik in de zeventig. Onverstoorbaar (want enigszins hardhorend) en altijd gekleed in een deftig zomerkostuum, liet Putman zich het genoegen van deze reizen smaken. Met het nodige gevoel voor understatement ging hij daarbij graag op de foto. Putman, de marxistische vuist

heffend voor het vroegere woonhuis van Leon Trotski in Istanbul, of aan het cafétafeltje van Fernando Pessoa in Lissabon, naast de in brons gegoten Portugese dichter.

Hoe gesloten hij ook soms kon overkomen, met Putman kon je wel degelijk lachen. Toen hij ten slotte in het verzorgingshuis Flesseman op de Amsterdamse Nieuwmarkt woonde en hem werd gevraagd waar hij nog naar toe zou willen, antwoordde de antiquaar in ruste prompt: Moskou. Fotograaf René Louman legde Putman vast in een Russische outfit, de vuist fier geheven, het Kremlin op de achtergrond. Zijn tekst: ‘Een groet van het Kremlin aan het internationaal Proletariaat.’

Putman kon onverwachts uit de hoek komen, zoals hij – helaas – ook aan de vooravond van de presentatie van Zicht op Amsterdam heeft laten zien. In het aan hem gewijde deeltje van Uitgelezen boeken (1989) wordt hij eervol de ‘edele ruiter in de literaire jachtvelden’ genoemd. Na 21 augustus 2013 zou hij daar niet meer van terugkeren.