Archief: DBNL

[pagina 2]

[2014/2]

Wim Huijser
Als een vierkant tot een kubus
Opgravingen in Gust Gils’ Muzeum voor Kleine Kurioziteiten

Wim Huijser (1960) is freelance publicist en uitgeefconsultant. Daarnaast is hij biograaf van C. Buddingh’ en bezorger van diens werk.

Hoewel ik mijn biografisch onderwerp er niet dichter mee zou kunnen benaderen, zou ik voor de verstandskies van Kees Buddingh’ alleen niet naar Antwerpen zijn gegaan. René Franken van antiquariaat Demian had me een paar jaar geleden al eens gewezen op het bestaan van het zogenaamde ‘Muzeum voor Kleine Kurioziteiten’ van Gust Gils (1924-2002), waarin zich die kies moest bevinden, en dat inmiddels was ondergebracht in het Letterenhuis ter stede. Ik was op dat moment echter meer geïnteresseerd in de briefwisseling Gils-Buddingh’. De kies sloeg ik – als een inderdaad curieus gegeven – op in mijn aantekeningen voor de Buddingh’-biografie.

Tot mijn aandacht zich recentelijk wat nadrukkelijker op de jaren vijftig en het tijdschrift Gard Sivik richtte. Buddingh’ en Gils leerden elkaar kennen in 1954, toen de eerste een voordracht kwam geven in het jazzcafé aan de Antwerpse Stadswaag waar korte tijd later het gelijknamige avant-gardetijdschrift werd opgericht. Gust Gils was een van de vijf dichters die de eerste redactie daarvan vormden. Simon Vanloo, Tone Brulin, Paul Snoek en Hugues C. Pernath waren zijn literaire kompanen. In 1957 zouden eerst de Rotterdammers Hans Sleutelaar en Cornelis Bastiaan Vaandrager, en nog weer later Hollanders als Armando, Buddingh’ en Vinkenoog zich bij de redactie voegen. Maar dat is een heel ander verhaal.

Vóór die tijd kende Gils de Dordtse dichter Buddingh’ alleen door diens poëzie en van een foto. ‘In levende lijve zag hij er eerder Zuidamerikaans uit dan Noordnederlands’, herinnerde Gils zich later. Ze raakten bevriend en ontmoetten en schreven elkaar regelmatig. Later werden de contacten minder frequent, maar daarmee niet minder hartelijk. In hun onderlinge brieven werden de persoonlijke ‘vriendschapjes en vijandschapjes’, die op dat moment de literaire verhoudingen bepaalden, stuk voor stuk doorgenomen. Beiden beschouwden Lucebert als de belangrijkste Noord-Nederlandse experimenteel, maar ook Jan G. Elburg, Gerrit Kouwenaar en Remco Campert sloegen ze hoog aan. Simon Vinkenoog was in hun ogen aanvankelijk ‘zeer subjectief’ en ‘te apodictisch’. Beiden waren stellig van

[pagina 3]

mening dat ‘men zijn vrienden niet aanvalt’, maar zijn vijanden – om welke reden dan ook – wel. Ook met Vinkenoog onderhield Gils kort daarna een goede vriendschap, evenals met Willem Frederik Hermans en Freddy de Vree.

Beleidsverklaring

Onder anderen aan hen vroeg Gils in januari 1956 in een circulaire een bijdrage te leveren aan het door hem in het leven geroepen ‘Muzeum voor Kleine Kurioziteiten’. Kort daarvoor had hij in Gard Sivik (jrg. 1, 1955, nr. 4) zijn manifest ‘Rapporten uit het muzeum voor kleine kurioziteiten / rapport 1’ gepubliceerd. In deze ‘fictieve beleidsverklaring’ beschreef hij de opzet van een door hem te beheren ‘muzeum’ en aan welke voorwaarden de gewenste bijdragen daaraan moesten voldoen. Zelf bedeelde Gils zich de functie van ‘konservator’ toe. Het in eigen beheer uitgegeven vouwblad met het rapport stuurde hij toe aan een groep bevriende schrijvers en dichters in Nederland en Vlaanderen.

De bedoeling van dat ‘rapport’ was niet voor iedereen even duidelijk. Sommigen beschouwden het als volledig poëticaal: een rapport van een museum dat niet bestaat. Ger Schmook, voorzitter van de Hoge Raad voor Bibliotheken en van de Kulturele Raad voor Vlaanderen, las het ten onrechte als kritiek op het archief waarvan hij op dat moment zelf conservator was, het tegenwoordige Letterenhuis. Geert Buelens zag het onmiskenbaar als een uiting van het groteske, waarvan Gils zich ook in zijn proza zou bedienen.

‘Het splintertje dat deze inval deed uitkristallizeren’ was voor Gils het schrijven van een zoveelste ‘biografische nota’, dit keer voor het tijdschrift Proefschrift.Ga naar eindnoot1 Hoewel hij tot dat moment nog niets over zijn museale bezigheden had verteld, voegde hij tot zijn eigen verrassing aan die notitie toe: ‘konservator van het…’. In een circulaire aan Buddingh’, Pernath, Walter Korun, Vinkenoog, Hanlo, Elburg, Hermans en Snoek schreef Gils eind januari 1956:

Moest u het eerste van de ‘rapporten uit het muzeum voor kleine kurioziteiten’ lezen, dan zoudt u iets te weten komen omtrent dit muzeum, u zoudt zien dat de term muzeum er in feite weinig toepasselijk op is, en ook dat er weinig over te weten valt, wat echter (durf ik doen opmerken) weer veel plaats laat voor spontane wetenschap van uw kant wanneer u, nietsvermoedend als u bent,

[pagina 4]

wordt opgesteld tegenover het begrip ‘muzeum voor kleine kurioziteiten’. En indien u ooit tot dat muzeum in de relatie treedt die ik met deze brief beoog, dan zal dat begrip in niet geringe mate gediend zijn door die spontane wetenschap.

Niet duidelijk is wat de andere ontvangers van Gils’ brief erover gedacht hebben. De ‘nietsvermoedende’ Jan Hanlo kreeg in elk geval maar geen vat op Gils’ precieze oogmerk met het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten. Hij probeerde het te begrijpen, maar werd toch op het verkeerde been gezet. ‘Wat je “muzeum” betreft, heb ik het goed als je er een tijdschrift mee bedoelt? Heb je aan Gard Sivik niet genoeg als publicatiemogelijkheid?’Ga naar eindnoot2 Ook in een volgende brief was het Hanlo nog niet helder: ‘Bedoel je echt een concrete verzameling? Maar hoe wordt dat dan den volke getoond? Je gebruikt nl. het woord muzeum, niet: collectie. Of is het een privéverrijking van Gust Gils – wat ik hem overigens best gun. Nu zal je hierop weer terug moeten komen.’Ga naar eindnoot3

Gils had in zijn brief toch gepoogd het zo plastisch mogelijk weer te geven: ‘[…] het MvKK staat in dezelfde verhouding tot een muzeum in de gewone zin als een vierkant tot een kubus, een vlak tot een volume, ja men kan het opvatten als een 2-dimensionaal muzeum. Het leidt dus geen bestaan in de ruimte, is dus geen gebouw, en kan dus in princiepe nergens gevestigd zijn […]. Deze beschouwingen gelden natuurlijk niet, of niet in die mate, voor de konservator.’Ga naar eindnoot4 Ook in zijn ‘rapport’ had Gils zich al de vraag gesteld: ‘in welke mate bestaat het?’, waarop hij duidelijk maakte dat het muzeum geen onderdak had en geen plaats in de ruimte innam. Nooit en nergens zouden ‘plichtsbewuste toeristen zich een weg doorheen zijn zomernamiddagzalen geeuwen’. ‘En wie het briefhoofd las: ‘p/a hoge kaart 234 brasschaat’Ga naar eindnoot5, en zou denken aan een ‘behuizingsprobleem dat zijn beslag nog zou moeten krijgen’, had het afschuwelijk mis: ‘het MvKK is nu eenmaal geen muzeum van 12 in 1 dozijn […].’

[pagina 5]

2-Dimensionaal

Tot zover het muzeum. Gils besloot zijn eerste rapport met het schenken van ‘klare wijn’ wat betreft de ‘kleine kurioziteiten’:

doel van het muzeum: de kleinheid van de kurioziteiten aantonen (o.a.)

oorzakelijkheid: aan het bestaan – of de bestaanbaarheid – van een behoefte te beantwoorden (desnoods)

beperkingsmogelijkheden: de kleinheid van de kurioziteiten (er is veel te doen op dit gebied) vereisten: de kurioziteiten moeten hieraan voldoen. Hoe, en waar, zal later praktisch maar met teoretische amendementen worden beslecht (kennis van algebra dient geweerd).

praktische uitvoeringsbehoeften: a) de kurioziteiten katalogiseren. Al dan niet. Dit wordt druk overwogen. Een diskontinu sisteem werd onder verdeelde belangstelling ter sprake gebracht. In afwachting werd met de katalogisering al een aanvang gemaakt (verdere berichten via de weekbladen) b) een fiktieve maar overtuigende indeling van de kollektie of toekomstige kollektie is waarschijnlijk niet ongewenst maar de kleinheid van de kurioziteiten, dus onrechtstreeks een probleem van averechtse plaatsruimte, heeft zulks totnogtoe verhinderd. Verder in dit rapport zal men nochtans reeds de eerste mededelingen in dit verband ontmoeten (de tijd komt snel) c) de gewaagdheid van sommige kurioziteiten ten volle tot haar recht te laten komen d) een kwasi-grondige studie van de aangeworven kurioziteiten, opzoekingen naar precedenten, teoretische beschouwingen a posteriori, geleerddoenerij. Opgravingen in de onmiddellijke omgeving zijn aan gang (kwestie ambiance) e) toekomstplannen.

selektie: alleen de kleine kurioziteiten die aan de vereisten (zie verder) beantwoorden, komen voor selektie in aanmerking. […]

Ondanks Gils’ verhelderende bedoeling was het inmiddels een wat ondoorgrondelijke tekst geworden. De konservator maakte onderscheid tussen ‘de algemene kollektie, die op haar beurt een aantal zg. motto-kollekties omvat’ en ‘individuele

[pagina 6]

zalen’. Om dat mogelijk te maken – ‘zalen zonder plaatsruimte’ – waren beperkingen uitgevaardigd: de afmetingen van de kurioziteiten moesten zo klein en zo ‘2-dimensionaal mogelijk’ zijn. De individuele zaal werd in de praktijk een ‘kartonnen farde van kwartoformaat’.

Op 30 januari 1956 antwoordde Willem Frederik Hermans aan Gils: ‘Uw idee een Museum voor kleine Kuriositeiten op te richten wordt door mij begroet met luid handgeklap. Bovendien ben ik zeer gevoelig voor Uw eervolle uitnodiging erin plaats te nemen. Maar U zult het met mij eens zijn dat het voor de tentoon te stellen objecten wel tijdrovend is hun eigen zaal in te richten. M.a.w.: zodra ik tijd heb zal ik aan U denken.’Ga naar eindnoot6 Enkele dagen later stuurde Simon Vinkenoog zijn ‘Parijze bijdragen no. Een’, bestaande uit een ‘borstbeeld van een Young would-be poet’, dat hij graag opgesteld zag bij de ingang van de zaal. In zijn begeleidende brief gaf Vinkenoog een ‘topologie’ ervan: ‘Afmetingen: 6.4. × 6.4. × 10 cm = 409.6 cm³ inhoud. Schepper: wenst anoniem te blijven, blijkens de titel is hij de Engelse taal machtig. Materie: hout, op het eerste gezicht. Hout, op het tweede gezicht. Hout, op het 3^e gezicht. […] Stijl: Invloed van Brancusi niet te verwaarlozen. Tijdperk: modern, poubellien supérieur.Ga naar eindnoot7 Afwerking: geniaal.’Ga naar eindnoot8

Maar Vinkenoog werd ogenblikkelijk door de konservator op de vingers getikt. Deze doorzag hem en had ‘op de meest absolute wijze in de gaten dat u zich aan zijn 2-dimensionaliteit hebt willen vergrijpen (3 doden & gewonden), dat u dus 2 maten en nog veel meer gewichten gebruikt.’ Met deze ‘doorsneemuseumlike valstrik’ had de schenker misschien ‘handgeplak willen oogsten bij het volslagen fiktieve publiek’, maar toch was het niet mogelijk meer dan de geleverde beschrijving van de sculptuur in het muzeum op te nemen. ‘Het beeld zelf moet noodzakelijkerwijs geklasseerd worden in een 3-D verband, nl de woning van de konservator, d.i. niet het museum.’ Ten slotte stuurde Gils nog een ‘welgemeende aanbeveling’ naar Parijs: ‘Verzend nooit (of bijna nooit) blokjes hout vanuit een land waar u als vreemdeling (gezien uit het oogpunt van het land) verblijf houdt of dient te houden. Allicht zou men u dagen voor aantasting van het nationaal houtpatrimonium. Vlug zoudt u dan op uw laatste schaatsen schaatsen; vele jonge veelbelovende vreemdelingen gingen zo teloor.’Ga naar eindnoot9 Simon Vinkenoog was zelf een van de weinigen die zowel het ‘beeld in kwestie’ als een deel van het muzeum ooit uitgestald heeft zien staan op de ‘stoffige vensterbanken’ bij Gils thuis.Ga naar eindnoot10

[pagina 7]

Onontgonnen

Volgens René Franken moet Freddy de Vree een van de eerste bezoekers van Gils’ museum zijn geweest. Hij leverde er in elk geval regelmatig materiaal voor aan. Behalve eigen werk in de vorm van collages en tekeningen, bezorgde hij Gils in de loop der jaren ook documentatie over uiteenlopende onderwerpen als pornografie en militaire propaganda. In de stille tuin van Gils ontmoette De Vree in 1962 voor het eerst zijn grote voorbeeld als schrijver-collagemaker: Willem Frederik Hermans. Ook dat groeide uit tot een vriendschap voor het leven.

Gils kon volgens velen niet tot de meest spraakzame typen gerekend worden. Hij werd vaak omschreven als een gesloten, stuurse figuur – een buitenstaander – en vertoonde bepaald autistische trekken. Bij zijn leven al werd zijn werk weinig gelezen en inmiddels is het vrijwel uitsluitend antiquarisch – en veelal in bibliofiele vorm – vindbaar. Van een verantwoorde bloemlezing of heruitgave van zijn werk heeft het tot op heden nog niet willen komen. Ook het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten is nog een tamelijk onontgonnen gebied.

Na Gils’ dood belandde zijn archief – ruim zeventig dozen, met een grote hoeveelheid ongepubliceerd werk – in het amvc-Letterenhuis. Later kwamen daar nog de stukken uit het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten bij, die deels teruggevonden werden in de bungalow naast zijn huis in Brasschaat waar zijn dochter Flora lange tijd woonde. Volgens zijn schoonzoon Jeroen Kuypers, die tegenwoordig in het huis aan de Hoge Kaart woont, ging Gils in de jaren vijftig en zestig heel ordelijk met zijn archief om. Na de scheiding van zijn vrouw Wiske raakte hij ten prooi aan hasjgebruik – Gils fabriceerde joints van het formaat frietzakken – en werd het archief geleidelijk ‘één grote bende’. Kuypers: ‘Het is dat hij te lui was om iets weg te gooien, daaraan danken we het overleven.’ En wat het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten betreft: Flora, die in 2011 overleed, meende dat hij een deel ervan bij leven had verkocht. Maar aan wie wist ze niet meer. Zelf had Gils zich ook al in die zin uitgelaten. Naar alle waarschijnlijkheid werd het werk van Lucebert als een van de eerste kurioziteiten te gelde gemaakt. Flora Gils was het levende archief, degene die het meest wist over haar vader als mens, maar ook over zijn vele uiteenlopende activiteiten. Volgens Kuypers blijft het altijd mogelijk dat een deeltje van het archief alsnog elders opduikt.Ga naar eindnoot11

Onverdeelbaar geheel

Maarten Inghels vond tijdens onderzoek voor zijn thesisGa naar eindnoot12 veel ongepubliceerd materiaal in Gils’ archief, dat in november 2010 in antiquariaat Demian werd tentoongesteld. Gelijktijdig verscheen van Deus ex Machina een speciaal Gils-nummer met een overdruk van ‘rapport 1’.Ga naar eindnoot13 René Franken haalde ook veel werk van Gils in huis, dat te koop werd aangeboden. Dat het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten sinds 2005 in een zevental archiefdozen in het Letterenhuis is ondergebracht, is

[pagina 8]

echter volledig in tegenspraak met wat Gils destijds stipuleerde. In zijn rapport schreef hij:

Maar nu, bij het ontstaan van dit muzeum dat ik zomaar, zonder enige kans op tegenspraak van wie ook, te voorschijn gevingerknipt heb, nu verklaar ik openlijk en als ik er aan denk komt het later (d.i. over enkele jaren) in mijn testament, ik verklaar dus nadrukkelijk dat de toekomstige kollektie van het muzeum voor kleine kurioziteiten nooit als een onverdeelbaar geheel zal kunnen beschouwd worden, daarvoor zal ik trouwens zorgen door aan iedere zender het eigendomsrecht van zijn inzending te laten – en dat nooit een openbare instantie het in haar hoofd moet krijgen het muzeum of zijn kollektie over te nemen, door erven of zo, de veronderstelling is misschien gewaagd maar met kultuur en gemeentebesturen kan eigenlijk geen veronderstelling gewaagd genoeg zijn.

Zoals Sofie Strubbe in 2008 in haar bijdrage aan Zuurvrij constateerde: ‘[..] het amvc-Letterenhuis, inderdaad een openbare instantie, kan deze clausule in het rapport dus maar beter als een knipoog beschouwen…’Ga naar eindnoot14

Van een tweede rapport wilde het niet meer komen, al maakte Gils er in een brief aan Hanlo nog wel gewag van. In een vervolg zou de lijn van het muzeum duidelijker uit de doeken worden gedaan. Er is in zijn archief echter niets van teruggevonden. Ook andere plannen bleven beperkt tot het stadium van idee of hooguit een kleine notitie.

Voor zover bekend stuurde Gils pas in augustus 1961 nieuwe ‘berichten aan de medewerkers’ van het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten.Ga naar eindnoot15 Het muzeum, dat

[pagina 9]

door sommigen al was dood gewaand, verkeerde in feite nog in zijn ‘geboorteweeën’. Het had inmiddels wel een nieuwe behuizing gekregen: ‘een hoge smalle zonvrije muurkast met 3 schabben’. De konservator had ook een begin van orde geschapen in de verzameling. De items werden geklasseerd volgens formaat. Gils moest bekennen: ‘een teoretisch niet maar prakties zeer houdbaar sisteem’. Met het inrichten van individuele zalen was het muzeum nog niet veel verder gekomen; daarom besloot hij zelf, puttend uit ‘korrespondensiestukken’, daarmee te beginnen. Tot dat moment waren er ‘individuele dossiers’ aangelegd van W.F. Hermans, Lucebert, Hugues C. Pernath, Paul Snoek en C.B. Vaandrager.

Dossier Hermans

Het ‘dossier’ van Hermans bevat behalve brieven diverse collages, krantenknipsels, foto’s, ansichtkaarten, een van de tien exemplaren van de bundel Zwarte handelGa naar eindnoot16 en de vulpen die Julien Weverbergh hem stuurde naar aanleiding van een stuk in Mandarijnen op zwavelzuur. Bij elkaar stuurde Hermans tussen 1955 en 1973 zo’n zestig brieven aan Gils. Biograaf Willem Otterspeer noemde de briefwisseling al ‘een van de boeiendste uit het hele Hermans-archief’.Ga naar eindnoot17 Ze waren min of meer verwante geesten. De nuchtere Hermans en de meer filosofisch ingestelde Gils verstonden elkaar vooral waar het literair-surrealistische experimenten betrof. Hermans toverde zijn postpakketten aan ‘de goede Gust’ soms om tot complete ready-mades. Mogelijk zijn ook enkele van de blikken doosjes met minuscule knipseltjes van Hermans. Bepaald curieus is in elk geval het doosje dat een vermaning bevat aan Hermans’ zoon Ruprecht. Aan Freddy de Vree verklaarde Hermans ooit een afkeer van doosjes te hebben: ‘Veel mensen maakten doosjes of dingen die veel stof verzamelen. Het nadeel is dat collages dikwijls samengesteld zijn uit rotzooi, uit verkleurende drukken of papier dat niet houtvrij is en dat geel wordt, het eerste waar je dan aan denkt […]: laten we deze zaak maar naar de vuilnisbak brengen.’Ga naar eindnoot18 Mogelijk had Hermans hierbij ook Buddingh’s driedimensionale kastjes uit de jaren zeventig in gedachten. Hij zou ongetwijfeld tot dezelfde conclusies zijn gekomen als hij had gezien in welke staat de overblijfselen van Gils’ muzeum inmiddels verkeerden.

Mummies

Merkwaardig genoeg zijn er behalve de verstandskies in het muzeum geen andere sporen van Buddingh’ terug te vinden. Hij was immers nog eerder dan Gils en an-

[pagina 10]

deren al driftig in de weer met schaar en lijm.Ga naar eindnoot19 Daarnaast heeft hij, net als Hermans, ongetwijfeld Gils’ bedoelingen begrepen en er de lol van kunnen inzien. In zijn essay ‘Enige constructieve opmerkingen bij het waarderen en vervaardigen van collages en het benutten van andere vrijetijdsbestedingen’ (1955) was het Vinkenoog die Buddingh’ rekende tot de Nederlandse vertegenwoordigers van het zogenaamde derde genre in de collagekunst: het uit krantenknipsels samengestelde gedicht. Het enige collagegedicht dat Paul Rodenko in 1954 opnam in zijn vermaarde bloemlezing uit ‘de poëzie der avant-garde’, Nieuwe griffels, schone leien, is van Buddingh’. Een jaar later zou Gils beslist een beter voorbeeld zijn geweest; hij maakte er honderden.

Tussen december 1954 en augustus 1957 gingen er zo’n zestig brieven tussen Brasschaat en Dordrecht, maar het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten was daarin nooit onderwerp. Onbekend is dan ook hoe en op welk moment het kartonnen doosje met de kies in het muzeum is verzeild geraakt. Tweedimensionaal was het in geen geval. Misschien had Buddingh’ het initiatief tot inzenden opgevat naar aanleiding van een idee van Gils dat in de vorm van een handgeschreven notitie is terug te vinden:

strikt klandestien het MvKK wil graag een kollektie aanleggen van mummies van bekende auteurs. Het acht het echter op zijn minst ongepast daartoe te spekuleren op het afsterven van de auteurs in kwestie. Daarom

[pagina 11]

wendt het zich tot hen nu zij nog in levende lijve zijn. In mijn hoedanigheid v. kons. v/h M, verzoek ik u daarom zo bereidwillig te zijn over te gaan tot het inzenden van uw mummie op maksimum kwarto formaat. Mag ik er ook uw aandacht op vestigen dat het M. in prinsiepe 2-D is en dit dus ook geldt voor de mummies? Een droogperiode tussen de bladeren van een lijvig boekdeel, bij voorkeur Van Dale, wordt dan ook aanbevolen, moest reductie in 2-D richting nodig blijken. dus niet vergeten deze mummie moet tweedimensionaal zijn dank u waarde schrijver.

Het spreekt voor zich dat Buddingh’s verstandskies niet aan de gestelde vereisten heeft kunnen voldoen.

Gils riep in zijn berichten ook op tot het inzenden van ‘zonderlinge drukwerken’, zoals ‘blijken van godsvrucht of -dienstwaan, vegetarisme, antialkoholisme en crackpot kultussen’. Het leverde allerhande folders en nieuwsbrieven op met welluidende titels als Echo der liefde: ‘een bericht van de spekpater’Ga naar eindnoot20. Tot de eveneens gewenste ‘perversiteiten’ mag de serie amateur-pornofoto’s worden gerekend, die stuk voor stuk in een discreet envelopje zijn ondergebracht, onmiskenbaar een geval van huisvlijt.

Al sorterend en ploeterend had Gils gemerkt dat de bezoekers die tot dusver met de verzameling geconfronteerd waren vrijwel nooit een spoor van hun bezoek in het muzeum achterlieten. Om deze leemte aan te vullen voerde hij het ‘Gegarandeerd Niet-Gulden Boek’ in, dat met losse, individuele bladen tot ‘een eindeloze harmonica’ kon worden gelijmd. De medewerkers ontvingen daartoe een ‘blank blad, met verzoek om delving in uw geheugen, invulling en terugzending’. In het archief zijn ingevulde en beplakte antwoorden van Hermans, Vinkenoog en De Vree te vinden. Een andere inval van Gils was het rondsturen van een medische vragenlijst. De konservator zelf vulde dit dossier met krantenknipsels en een persoonlijke haarlok.

Gils mag dan hebben gemeend enige ordening in zijn verzameling te hebben aangebracht, helaas is hij spaarzaam geweest met het vermelden van afzenders. Zijn ijverige hantering van de lijmstift had hij best mogen praktiseren met degelijke etiketten op de dozen en doosjes van verschillend formaat. Nu blijft het raden

[pagina 12]

naar onder anderen de Nederlandse inzender van het doosje tumtums. Zijn eigen bijdragen zijn vrijwel altijd gesigneerd met ‘g.g.’ en ook plaatste Gils vol overgave de stempels van zijn curieuze muzeum. De bijdragen van Gils’ dochters Leentje en Flora zijn alleen al door het handschrift herkenbaar. Evenmin twijfel lijdt de inbreng van Jan G. Elburg. Hij plaatste zijn naam achter het vergrootglas in het vruchtenkoekjeskistje dat als titel ‘Schone Letteren te Moskou’ draagt.

In de geest van Gils

Het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten doet denken aan het concept ‘The Museum of Museums’ van de hedendaagse Vlaamse kunstenaar Johan van Geluwe. Ook hij speelde vanuit dit imaginaire museum met verschillende betekenislagen en invalshoeken, en nam daarin de positie in van ‘globale conservator’ die museumdirecteuren fijntjes wees op de verheven status die conservatoren zich soms binnen de kunstwereld aanmeten of toebedeeld krijgen. In zijn verzamelingen plaatste Van Geluwe kritische kanttekeningen bij ‘kunstkitsch’ en stelde hij de vraag waarom mensen zich zoveel moeite en geld getroosten voor flauwe afkooksels van onbegrepen kunst. De vraag is hoe kritisch Gils met zijn Muzeum voor Kleine Kurioziteiten heeft willen zijn. Het lijkt er veel meer op dat de schrijver, naast zijn hang naar het groteske, net als zijn vriend Buddingh’ in een eigenzinnige taalwereld de afwisseling heeft gezocht van spel en ernst.

In het Gils-nummer van Deus ex Machina stelde de redactie dat een jongere generatie dichters zich in toenemende mate geïnspireerd weet door de absurdistische gedichten en verhalen van Gils. Zijn omvangrijke archief zou steeds beter in kaart worden gebracht. Al lijkt het op voorhand een onbegonnen klus, en vertelt een van de medewerkers van het Letterenhuis mij met stelligheid dat het er nooit van zal

[pagina 13]

komen, hopelijk wordt er ooit nog eens een volledige inventarisatie van het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten gemaakt. Inmiddels hebben zich tientallen studenten en literatuurwetenschappers over deelaspecten van Gils’ productie gebogen en bestudeert Jeroen Kuypers zijn nagelaten proza, waaronder een ongepubliceerde roman. Als het ooit komt tot een volledige bibliografie – en hopelijk ook een biografie -, is de kans groot dat die niet tweedimensionaal maar digitaal zal zijn. Met een dergelijke mogelijkheid heeft Gils in zijn manifest uit 1955 geen rekening gehouden. De hobbylijm die gebruikt is voor de talloze collages en knipselgedichten heeft het papier inmiddels behoorlijk krom getrokken en vervormd. Een inventarisatie op papier lijkt mij dan ook passend in de geest van Gils. De museumstukken zelf hoeven niet meer te worden tentoongesteld. Vrij naar Marshall McLuhan zouden we kunnen zeggen: ‘De katalogus is het museum.’Ga naar eindnoot21

[pagina 68]

Hans Olink
Berliner Beobachter
Russische emigrées

Hans Olink (1949) was medewerker van het vpro-radiopragramma ovt. Hij publiceerde onder meer een biografie van A. den Doolaard, Dronken van het leven (2011). Dit is de vierde aflevering van een serie berichten uit de Duitse hoofdstad, waar Olink regelmatig vertoeft.

Ooit sprak ik Vladimir Kaminer. Dat moet in de jaren negentig zijn geweest. Het was tijdens een dansavond in Café Burger, een bij jongeren populair café aan de Torstrasse in Berlin-Mitte. Kaminer draaide destijds met een zekere regelmaat plaatjes voor een overwegend Russisch publiek. Die avonden waren zo drukbezocht en zo succesvol dat hij een fenomeen werd. Geen wonder dat zijn eerste boek de titel Russendisko meekreeg en meteen een succes werd. Aan het eind van de avond, dat wil zeggen het begin van de ochtend, raakten we met elkaar in gesprek. Als ik het me goed herinner over een Russisch nummer dat hij had gedraaid en dat ik kende uit de tijd dat ik regelmatig zijn moederland bezocht, jaren negentig. Het was een nummer van de cd Tverboul, de Tverskoj Boulevard, voorheen Gorkistraat geheten, waar jongeren in een theatertje met zware, melancholische muziek de nieuwe lente in Rusland wilden vorm geven. Ik vond de muziek bijzonder en toen ik en een paar collega’s die zomer het radioprogramma ovt ontwierpen kozen we een van de nummers van die cd uit voor de tune die na twintig jaar nog steeds de begintune van het programma is. Kaminer vond het nogal geestig dat de muziek de intro vormde tot een Nederlandse radioprogramma.

Ik herinner me nog goed zijn verbaasde blik toen we het hadden over het succes van zijn eerste boek. Hij besefte nauwelijks wat hem was overkomen. Tientallen drukken zijn er inmiddels van Russendisko verschenen, en vele titels aan zijn oeuvre toegevoegd, zoals Schönhauser Allee (2001), Die Reise nach Trulala (2002), Mein Deutsches Dschungelbuch (2003), en Ich bin kein Berliner. Ein Reiseführer für faule Touristen (2007).

Vladimir Kaminer (1967)is een exponent van de vijfde emigratiegolf. De eerste golf bestond uit Witten, veelal aristocratische Russen die vluchtten voor het bolsjewisme na de revolutie van 1917, zo’n twee miljoen waarvan er een half miljoen in Berlijn neerstreek. De tweede groep immigranten arriveerde tussen 1941 en 1945 toen ze probeerden onder Stalins juk uit te komen. De derde bestond uit dissidenten en kwam in de jaren zestig naar Berlijn. En de vierde golf begon met via Wenen uitreizende Joden in de jaren

[pagina 69]

zeventig. Tenminste, dit is de indeling die Kaminer in zijn boek maakt. De laatste golf is de merkwaardigste. Die bestond uit Joodse Russen die noch door hun geloof, noch door hun uiterlijk van andere Russen te onderscheiden waren. Ze hadden net zo goed christenen, moslims of zelfs atheïsten kunnen zijn, aldus Kaminer. ‘Hun enige [onderlinge] overeenkomst bestond er uit dat ze volgens hun paspoort Jood waren.’

Hoe ontstond deze golf? In de zomer van 1990 ging in Moskou het gerucht dat partijleider Erich Honecker Joden uit de Sovjet-Unie zou opnemen, als een soort Wiedergutmachung, omdat hij nooit had deelgenomen aan de Duitse schadeloosstelling aan Israël. De in Moskou wonende Kaminer kreeg lucht van het gerucht. En voordat hij er erg in had reisde hij met zijn vriend Mischa af naar Oost-Berlijn. Het voordeel was dat een kaartje naar die stad slechts 96 roebel kostte en dat je er als Rus geen visum voor nodig had. Een vervalst geboortebewijs waarop stond dat zijn beide ouders Joods waren was de basis voor een Duits paspoort. Mischa moest meer moeite doen. Hij liet zich besnijden om zijn Joodse afkomst te ‘bewijzen’. Kaminer schrijft er op hilarische wijze over. Hij veroverde een prominente plaats in de Berlijnse scene, en houdt sindsdien regelmatig lezingen, schrijft in literaire bladen, heeft een wekelijkse show op Radio Berlin-Brandenburg en treedt als disjockey inmiddels op tot ver buiten Berlijn.

Hoeveel schrijvers de andere Russische emigratiegolven voortbracht weet ik niet. Maar ik weet wel dat de eerste golf de meeste kunstenaars genereerde. Rond 1917 woonden de belangrijkste Russische kunstenaars in Berlijn, zoals de componist Sergej Rachmaninov en de pianist Vladimir Horowitz; de schrijvers Ivan Boenin, Boris Zajtsev, Vladislav Chodasevitsj, Nina Berberova, Aleksej Remisov, Zinaida Hippius, Aleksej Tolstoi, Ilja Ehrenburg, Marina Tsvetajeva, Andrej Bely, Viktor Sjklovski, Maxim Gorki, Boris Pasternak, Sergej Jessenin en niet te vergeten Vladimir Nabokov.

 

In de eerste tien jaar na de Russische revolutie ontvluchtten ongeveer drie miljoen Russen hun vaderland en streken neer in Charbin, Sjanghai, California, Parijs en New York, maar vooral in Berlijn. Onder deze vluchtelingen bevonden zich voormalige adviseurs van de tsaar, regeringsfunctionarissen, officieren van het Witte, anti-bolsjewistische leger, intellectuelen en kunste-

[pagina 70]

naars. De laatste groep koos over het algemeen voor de Duitse hoofdstad. Dat resulteerde in een bloeiend literair leven. Zo verschenen er in 1921 in Berlijn negen Russische tijdschriften; drie jaar later waren het er 39. In 1924 kende Berlijn 86 Russische uitgeverijen en boekhandels. In de jaren ’22 en ’23 verschenen er in Berlijn meer boeken in het Russisch dan in Moskou of Petrograd.

‘Berlijn is de stiefmoeder van de Russische steden’, beweerde de Russische schrijver en dichter Vladislav Chodasevitsj (1885-1939). Hij bedoelde dat de stad niet Russisch was, maar desondanks een belangrijke rol speelde voor het Russische culturele en geestelijke leven. Tot de emigranten verder trokken. Rond 1930 mocht Parijs zich het centrum noemen van de eerste groep Russische ballingen.

Als eerste grote stad op de route naar het westen was Berlijn goedkoop. In de voorsteden van de door de economische crisis geruïneerde middenklasse, zoals Charlottenburg, konden de emigranten gemakkelijk een woning vinden. Niet voor niets had de wijk de bijnaam ‘Charlottengrad’. En omdat er ook in de wijken Tiergarten en Schöneberg veel Russen woonden noemden de Duitsers Berlijn ook wel ‘de tweede hoofdstad van Rusland’. Het ging hier volgens de dichteres en schrijfster Nina Berberova (1901-1993) overwegend om conservatieve emigrantengemeenschappen. ‘Ons probleem was de onmogelijkheid om onze stijl te kunnen vernieuwen.’

 

De route van de in Berlijn aangekomen Russische schrijvers verliep vanaf het Ostbahnhof volgens een min of meer vast procédé. In eerste instantie meldden ze zich bij het pension Pragerplatz aan het gelijknamige plein. Vervolgens verspreidden ze zich over de stad. Zo verhuisde de schrijver Alexej Tolstoj (1883-1945) in 1921 met vrouw en zoon van Pragerplatz naar Pension Fischer op de hoek van de Kurfürstendamm en de Uhlandstrasse, waar hij vier kamers huurde. Hij verbaasde zich over zijn plotselinge welstand en schreef zijn vriend en collega Ivan Boenin (1870-1953), die was doorgereisd naar Parijs: ‘Het verwondert me dat je er zo tegen bent om naar Berlijn te komen. Van het geld bijvoorbeeld dat je voor een literatuuravond krijgt, kun je met je vrouw negen maanden lang in de beste pensions van de stad wonen: je leeft als een edelman en je hoeft je geen zorgen te maken.’

Vele van Tolstojs boeken, artikelen en vertellingen ontstonden in Berlijn. Maar hij raakte geïsoleerd in de emigrantenkolonie vanwege zijn pro-sovjethouding. Hij keerde in 1922 terug naar Moskou en schreef het essay Die Reise in eine andere Welt. In Berlijn zouden nood en vertwijfeling heersen, en vele werklozen spraken over zelfmoord. Slechts in de rij voor de Sovjethandelsmissie heerste optimisme, wist hij.

De ordening van de crisis was het thema dat de schrijver en journalist Ilja Ehrenburg (1891-1967) bezighield. Zelfs in de crisistijd heerste er in Berlijn nog orde, signaleerde hij. Dat schrok hem af; hij woonde liever in Parijs, waar hij bij elkaar zo’n tien jaar doorbracht. Ehrenburg had Sovjet-Rusland verlaten met toestemming van de autoriteiten. Hij had hun beloofd een boek te schrijven over Europa in de naoorlogse jaren en de crisis in de kapitalistische maatschappij: ‘Berlijn is triest, eentonig en heeft geen eigen kleur. Dat is zijn aangezicht, en dat is de reden waarom ik ervan hou. Het is moeilijk je weg te vinden in die lange straten: de ene is

[pagina 71]

een kopie van de andere. Men kan een uur lopen, twee uur lopen en steeds hetzelfde zien: huizen met onnatuurlijke blonde vrouwen of centaurs aan de façade, armoedige bomen, verfomfaaid door de eeuwige wind van de treinen.’ (Briefe aus dem Café, 1929)

Bijna dagelijks liep hij van zijn pension – eerst Pension Pragerplatz, daarna Pension Elisabeth Schmidt aan de Trautenaustrasse – naar Café Prager Diele om daar zijn romans, essays en recensies aan een kleine ronde tafel te schrijven. De Prager Diele aan de Pragerplatz 1a was een van de trefpunten van de nieuwkomers uit Rusland. De schrijver en toneelcriticus Andrej Bely (1880-1934) vond er het woord ‘pragerdilieren’(pragerdilstwowatj) uit: de tijd stuk slaan met filosoferen en polemiseren in de blauwe nevel van tabak en de geur van cognac.

Als de nieuwelingen uit Moskou niet naar de Pragerplatz gingen, liepen ze via Bahnhof Zoo naar de Nollendorfplatz waar Ehrenburg aan zijn Stammtisch als een soort nieuwsbeurs fungeerde. Maar veel vertrouwen genoot Ehrenburg niet, want evenals Tolstoj laadde hij de verdenking op zich dat hij voor de Tsjeka, de Russische Geheime Dienst, werkte. Te vaak werd hij gesignaleerd op weg naar de Sovjetambassade. Bovendien beschikte hij over een Sovjetpas, wat voor de tegenstanders van het Sovjetregime het bewijs was dat ze gelijk hadden – hun pas was immers ingenomen, ongeldig gemaakt.

In tegenstelling tot Tolstoj en Ehrenburg lag Andrej Bely niet goed bij het Sovjetregime. Hij kwam meteen na de Revolutie in Moskou in aanvaring met de Sovjetbureaucraten die hem te verstaan gaven dat zij niet akkoord gingen met de schrijversnaam ‘bely’ die voor hem als antroposoof het symbool was voor het zuivere licht. Voor Bely was die aanval op zijn schrijversnaam genoeg om zich uit de voeten te maken. Op 18 november 1921 kwam hij in Berlijn aan. Bijna iedere avond was hij in de Russische cafés rond Tauentzien bij de Gedächtniskirche te vinden.

‘Nacht! Tauentzien! Kokain!

Das ist Berlin!’

De tekst van deze veel gezongen Schlager werd door Bely met instemming geciteerd. Aan de Viktoria-Luise-Platz, niet ver van pension Crampe, waar hij woonde, frequenteerde hij de Duitse cafés. Hij geloofde er de sleutel tot het begrip van de Berlijnse maatschappij te ontdekken. ‘Een tijd lang ging ik graag naar een armoedig, duister bierlokaal; nam waar hoe nog laat door de geopende deur een paar al tamelijk bezopen jongens binnenkwamen om hun laatste cognac voor die nacht achterover te slaan […]. Hier, in het bescheiden café, onder zuiplappen, gevallenen, bijna schemerige objecten, trof ik de erfgenamen van de grote cultuur van toen; ze waren uit de belétage van de Berlijnse civilisatie gevallen in de kelder van het leven.’ Twee jaar na zijn aankomst op 23 oktober 1923, stond Bely op het perron en wachtte op de West-Ost-Express die hem terug naar Moskou zou brengen. Hij was overmand door heimwee. Vladislav Chodasevitsj, Nina Berberova en zijn onvermoeibare liefhebbende vriendin, de Russische dichteres Vera Lourié (1901-1998) hoorden tot de kleine groep van vrienden en bekenden die naar Bahnhof Zoo waren gekomen om afscheid van hem te nemen. Direct na het vertrek van de trein sprong hij uit de wagon en murmelde: ‘Niet nu, niet nu.’ Maar op het allerlaatste moment trok de conducteur hem terug in de rijdende trein.

[pagina 72]

Maar Berlijn liet Bely niet los na diens terugkeer in Rusland. In Im Reich der Schatten (1924) schetst hij de emigrantenkolonie en profeteerde hij de komst van Hitler.

 

Veel is er niet terug te vinden van de lokalen en pensions waar de Russische literaten in het interbellum verbleven. Modernisering en bombardementen hebben hun sporen nagelaten. De Nollendorferplatz en de Prager Platz zijn fundamenteel van karakter veranderd. Toch staat er in Wilmersdorf nog een huis dat de tijdgeest enigszins heeft doorstaan: het Trautenau-Haus, ook wel Russenhuis genoemd door de toenmalige emigranten. Aan de Trautenaustrasse 9 bevond zich destijds het eerder genoemde Pension Elisabeth Schmidt, waar de dichteres Marina Tsvetajeva (1892-1941) met man en dochter in juni 1922 een kamer met balkon huurde. Twee maanden later verliet ze Berlijn alweer. Een dag na haar vertrek zocht Vladimir Nabokov (1899-1977) vergeefs naar haar, net zoals de held in zijn roman Masjenka de hoofdpersoon net mist. Masjenka was zijn jeugdliefde; tijdens de Revolutie hadden ze elkaar uit het oog verloren.

In hetzelfde huis schreef Nabokov zijn aan de stad gewijde gedicht ‘Berliner Frühling. Tagebuch eines Taxifahrers’. De emigranten bleven meestal onder elkaar. Dat kon ook niet anders. Duitsers en Russen waren als water en vuur. Het leven was zo ‘omvattend en intensief’, schreef Nabokov in zijn autobiografie, ‘dat deze Russische intelligenty tijd noch reden hadden contacten buiten hun tegen kring te zoeken’. Een bezoek aan het Trautenau-Haus maakt deel uit van elke Russischtalige citytrip. Toepasselijk: een van Nabokovs teksten heet Stadtführer durch Berlin.

Tegenwoordig wordt Berlijn gedomineerd door heel andere Russen: zakenmensen die rijk geworden zijn tijdens en na de Wende in Rusland en hun geld hebben ondergebracht in een land dat geheel anders dan de jaren twintig hun geld veiligheid biedt. Aan de Kurfürstendamm kopen rijke Russen hun juwelen, hun schoenen, hun bontjassen, terwijl Russische winkelbewakers hen in de gaten houden

Voor de nieuwe, rijke Russen worden vele evenementen, tentoonstellingen en voorstellingen in de traditie van de Russische kunst uit de jaren twintig georganiseerd en opgezet, zoals Galerie Eva Poll in Mitte en Galerie Taube in de Pariserstraße; de Berlinische Galerie in Kreuzberg, en het grote Estrel Hotel Berlin. Ook het Russische Haus der Wissenschaft und Kultur in de Friedrichstraße organiseert vele Russische manifestaties. En dan is er nog het Russische Kammertheater in Prenzlauerberg, de bioscopen Nord, Nickelodeon en Balasz in Mitte. En voor de Russische muziek is er Kaffee Burger, de reeds genoemde discotheek waar Vladimir Kaminer acte de présence geeft.

[pagina 51]

Alexander Baneman
Dickens’ desillusie
Het eerste bezoek aan Amerika (1842)

Alexander Baneman (1986) werkt momenteel aan zijn debuutroman die zal verschijnen bij Uitgeverij Atlas Contact. Hij publiceerde eerder werk in diverse tijdschriften, waaronder Biografie Bulletin en Liter.

In januari 1842 scheepten schrijver Charles Dickens en zijn vrouw Catherine (‘Kate’) zich in op de Britannia, een stoomboot naar Amerika. Dickens was in september 1841 begonnen aan de voorbereidingen voor deze reis. Vanuit het feodale Engeland keek de schrijver uit naar het land aan de overkant van de Atlantische Oceaan en naar de vermeende vrijheid die hij er zou aantreffen. Hij hoopte er inspiratie op te doen voor nieuwe verhalen en romans. Met een hoofd vol grote verwachtingen voer hij dan ook naar dit relatief nieuwe, exotische oord.

Om een helder beeld te krijgen van de ‘nieuwe’ natie, besloot Dickens een rondreis over het continent te maken. Hij zou bij ziekenhuizen, gevangenissen, gestichten en meer van dergelijke instituten langsgaan, want zijn fascinatie voor het ongewone was groot (zoals ook blijkt uit zijn romans). Maar hij zou ook fabrieken en een industriegebied in Massachusetts bezoeken en een prairie in Illinois. Tijdens zijn verblijf in Washington woonde hij vergaderingen van het Congres bij en ontmoette hij president Tyler.

Massa

Dickens’ ontvangst in Amerika was gastvrij. Het was voor hem een openbaring dat hij zoveel liefhebbers had op dit continent. De Amerikanen kwamen op hem over als hartelijk, vriendelijk, dapper en enthousiast. Nooit eerder had hij naar eigen zeggen innemender mensen ontmoet en nooit eerder had hij zonder enige bedenking zijn vertrouwen geschonken als aan hen en in korte tijd zoveel nieuwe vrienden gemaakt. Wel werd hij na enkele dagen de opdringerigheid van het gepeupel beu. Hij schreef aan zijn vriend en latere biograaf John ForsterGa naar eindnoot1:

I can do nothing that I want to do, go nowhere where I want to go, and see nothing that I want to see. If I turn into the street, I am followed by a multitude. If I stay at home, the house becomes, with callers, like a fair. If I visit a public institution with only one friend, the directors come down incontinently, waylay

[pagina 52]

me in the yard, and address me in a long speech. I go to a party in the evening, and am so inclosed and hemmed about with people, stand where I will, that I am exhausted from want of air. I dine out, and have to talk about everything, to everybody. I go to church for quiet, and there is a violent rush to the neighborhood of the pew I sit in, and the clergyman preaches at me. I take my seat in a railroad car, and the very conductor won’t leave me alone. I get out at a station, and can’t drink a glass of water without having a hundred people looking down my throat when I open my mouth to swallow. Conceive what all this is! Then by every post, letters on letters arrive, all about nothing, and all demanding an immediate answer. This man is offended because I won’t live in his house; and that man is thoroughly disgusted because I won’t go out more than four times in one evening. I have no rest or peace, and am in a perpetual worry.Ga naar eindnoot2

Het is de vraag of Charles Dickens wel oprecht was in zijn reactie aan Forster. Dickens stond er namelijk om bekend graag in de belangstelling te staan. Vond hij de massale aandacht echt vervelend, of zei hij dit maar om zijn roem te benadrukken? Zijn secretaris G.W. Putnam noteerde in zijn verslag Four months with Charles Dickens dat de schrijver Engeland had verlaten net na een ernstige ziekte en ‘was in great

[pagina 53]

need of rest’ – maar beschreef vervolgens hoe hij werd bejegend bij het atelier van de schilder Frances Alexander, voor wie hij zou poseren:

Mr. Dickens had appointed ten o’clock, on the Tuesday morning succeeding his arrival, for his first sitting to Alexander. The artist’s rooms were at No. 41 Tremont Row, not far from the Tremont House. The newspapers had announced the fact, and, long before the appointed hour, a crowd of people were around the hotel and arranged along the sidewalk to see him pass. The doorway and stairs leading to the painter’s studio were thronged with ladies and gentlemen, eagerly awaiting his appearance, and as he passed they were to the last degree silent and respectful. It was no vulgar curiosity to see a great and famous man, but an earnest, intelligent, and commendable desire to look upon the author whose writings – already enlisted in the great cause of humanity – had won their dear respect, and endeared him to their hearts. He pleasantly acknowledged the compliment their presence paid him, bowing slightly as he passed, his bright, dark eyes glancing through and through the crowd, searching every face, and reading character with wonderful quickness, while the arch smiles played over his handsome face.Ga naar eindnoot3

Wantrouwen

Gedurende zijn rondreis vielen Dickens de nodige grillen van het Amerikaanse volk op. Hij was bijvoorbeeld geïntrigeerd door het tabakspruimen dat hij in de straten van vrijwel alle steden zag. Washington spande de kroon. In zijn reisverslag American notes for general circulation (1842) schreef hij: ‘Daar Washington het hoofdkwartier der tabakspruimers is, is het ogenblik daar om openlijk te bekennen, dat de twee hier in zwang toe zijnde gebruiken: het spuwen en pruimen, mij tot ziek wordens toe begonnen te hinderen. Deze beide afschuwelijke gewoonten treft men in alle openbare gelegenheden in Amerika aan. Bij de rechtszittingen heeft de rechter zijn kwispedoor, de advocaat, de getuige, de gevangene, allen hebben er één, ook voor de leden van de jury en de toeschouwers is gezorgd; algemeen wordt aangenomen dat geen van deze lieden er zonder kan.’Ga naar eindnoot4

Was dat nog iets uiterlijks, veel dieper ging het politieke ongenaakbaarheidsgevoel. Het scheen hem toe dat de Amerikanen zo prat gingen op hun buitengewone onafhankelijkheid, dat ze capabele lieden uit de wetgevende vergaderingen weerden. Daardoor was een volksvertegenwoordiging tot stand gebracht die volgens Dickens in al haar daden en instellingen het volk geen recht deed. Het sloot aan bij een heersende algemene argwaan onder de Amerikanen: ‘Deze naijver en dit wantrouwen komt in iedere handeling van het openbare leven in dit land naar voren, zegt de vreemdeling.’Ga naar eindnoot5 Het viel hem op hoe een dienaar van de staat eerst door een weldoener werd beloond en vervolgens het object werd van diens scepsis. Ben ik niet te gul geweest? vroeg de weldoener zich direct na de beloning af. Zal zijn ijver

[pagina 54]

nu niet gaan verflauwen? In American notes schrijft Dickens over de vraag die dit bij hem opwierp: ‘Gelooft ge dat dit juist is en zou een dergelijke houding wel geschikt zijn om het karakter van bestuurders en bestuurden te verbeteren? Het antwoord is onveranderlijk hetzelfde: Maar u weet toch dat er bij ons vrijheid van mening bestaat. Misschien denkt iedereen wat hij denken wil, en wij laten ons niet gemakkelijk voor de gek houden. Dat is de reden waarom ons volk zo achterdochtig is.’Ga naar eindnoot6

Humoristisch vond Dickens de Amerikanen zeker niet. Hij vond het een saai en droefgeestig volk, zeker op het platteland. Daar overviel hem een gevoel van beklemming door de ernst waarmee men zaken deed; er kon geen lachje vanaf.

De Amerikaanse bevolking zou volgens Dickens meer aandacht moeten besteden aan haar gezondheid. Veel heersende ziekten zouden naar zijn zeggen verholpen en voorkomen kunnen worden, als er maar enige eenvoudige voorzorgsmaatregelen in acht werden genomen: ‘Men zou wat meer op zindelijkheid moeten letten, de gewoonte driemaal daags haastig grote hoeveelheden dierlijk voedsel naar binnen te werken en zich dadelijk daarna weer aan zittende bezigheden te wijden, moet worden afgeschaft, het zwakke geslacht moet zich verstandiger kleden en wat meer gezonde lichaamsbeweging nemen en wat dit laatste betreft, daar moeten de mannen ook aan meedoen. Maar van nog meer belang is het, dat in openbare gelegenheden en in iedere grote of kleine stad het systeem voor ventilatie, riolering en het afvoeren van vuil grondig wordt herzien.’Ga naar eindnoot7

Een andere trek van het Amerikaanse volk die Dickens opviel, was de bewondering voor ‘handigheid’. Volgens hem was dit een eigenschap die zwendelarij en oplichting in de hand werkte, maar de Amerikanen zagen dat anders. Het was volgens hen niet belangrijk of iemand op slinkse wijze een groot geldbedrag

[pagina 55]

buitgemaakt had, als het maar ‘handig’ was gedaan. Uit deze bewondering vloeide ook de liefde voor handel voort. ‘Gezonde amusementen, prettige mogelijkheden tot ontspanning en gezonde fantasieën moeten het veld ruimen voor de ernstige, utilitaristische vreugde van de handel,’ stelde Dickens.Ga naar eindnoot8 Hij gaf het voorbeeld van de getrouwde handelsreiziger die geen eigen huis heeft, met zijn echtgenote in hotels woont en haar de hele dag niet ziet omdat hij op pad is voor de handel (‘behalve bij het haastig gebruikte middagmaal in het hotel’).

Boter bij de vis

Gedurende zijn rondreis door Amerika begon er iets aan Dickens te knagen: het internationale auteursrecht, of beter gezegd het ontbreken daarvan.

In de roman Nicholas Nickleby (1839) had Dickens dit onderwerp voor het eerst in zijn literaire werk aangesneden:

‘Maandagmorgen lezen we een nieuw stuk,’ zei Crummles, ‘de titel is nog niet vastgesteld, maar jullie zullen de een voor de ander een goede rol hebben. Daar zal meneer Johnson wel voor zorgen.’
‘Jawel!’ begon Nicolaas, ‘maar ik…’
‘Maandagmorgen,’ herhaalde Crummles en zette zijn stem uit om het protest van de arme Johnson te overstemmen, ‘dat is dus afgesproken, dames en heren.’
De dames en heren hadden geen tweede wenk nodig, dat zij konden gaan en in een paar minuten was de schouwburg leeg en waren alleen de familie Crummles, Nicolaas en Smike achtergebleven.
‘Op mijn woord,’ zei Nicolaas en nam de directeur ter zijde, ‘ik geloof niet, dat ik Maandag klaar kan zijn.’
‘Kom, kom!’ antwoordde Crummles.
‘Werkelijk, het gaat niet,’ antwoordde Nicolaas; ‘ik ben niet gewoon aan mijn fantasie zulke eisen te stellen, anders zou ik mogelijk…’
‘Fantasie! Wat heeft dat er in ’s hemels naam mee te maken?’ wierp de directeur er haastig tussen.
‘Alles, mijn waarde heer.’
‘Niets, mijn waarde heer,’ antwoordde Crummles met kennelijk ongeduld. ‘Kent u Frans?’
‘Heel behoorlijk.’
‘Uitstekend,’ zei de directeur, opende de la van de tafel, haalde er een rol papier uit en gaf het aan Nicolaas. ‘Alsjeblieft! Vertaal dat in het Engels en zet je naam op de titelpagina. Verdorie,’ zei Crummles boos, ‘ik heb altijd wel gezegd, dat ik geen man en geen vrouw in mijn gezelschap moest hebben zonder voldoende kennis van het Frans. Zij konden dan hun rollen uit de oorspronke-

[pagina 56]

lijke tekst leren en ze in het Engels spelen, wat een hoop moeite en kosten zou sparen!’
Nicolaas glimlachte en stak het stuk bij zich.Ga naar eindnoot9

Toen Charles Dickens in 1837 The Pickwick Papers publiceerde, was hij al op de hoogte van het feit dat hij veel geld misliep door het ontbreken van een degelijke copyrightwet; in eigen land door de theaterproducties waar hij geen cent voor kreeg en in het buitenland door de goedkope herdrukken. Als jonge rechtbankverslaggever voor The Mirror of Parliament en True Sun had hij het gesteggel over intellectueel eigendom met grote interesse gadegeslagen vanaf de perstribune. Dickens juichte de acties van politicus Thomas Noon Talford toe toen deze in 1835 bij het House of Commons een verzoek indiende tot de vastlegging van het intellectueel eigendom. In 1842 zou dat in een wet worden vastgelegd.

Tijdens zijn rondreis door Amerika poogde Dickens het Amerikaanse congres zover te krijgen de Britse auteurs de erkenning te doen toekomen waar zij volgens hem recht op hadden: een billijk geldbedrag voor de overname van literaire werken. Hij stuitte echter op weerstand omdat het Amerikaanse uitgeefwezen simpelweg niet genoeg geld had om een redelijke som te betalen voor Britse werken – sterker, om te kunnen blijven voortbestaan zouden uitgevers niet anders kunnen dan literatuur ‘stelen’.

Op 17 februari 1842 verbleef Dickens in New York en schreef hij over zijn streven in een brief aan John Forster. Hij geloofde niet dat er op de aardbol een land was waar zo weinig vrijheid van meningsuiting gold over een onderwerp waarover de

[pagina 57]

meningen zo sterk uiteen liepen, als in Amerika. Hij stond versteld van het feit dat zijn Amerikaanse collega’s geen van allen de moed hadden om hun gedachten in deze zaak uit te spreken:

I spoke, as you know, of international copyright, at Boston; and I spoke of it again at Hartford. My friends were paralysed with wonder at such audacious daring. The notion that I, a man alone by himself, in America, should venture to suggest to the Americans that there was one point on which they were neither just to their own countrymen nor to us, actually struck the boldest dumb! Washington Irving, Prescott, Hoffman, Bryant, Halleck, Dana, Washington Allston – every man who writes in this country is devoted to the question, and not one of them dares to raise his voice and complain of the atrocious state of the law. It is nothing that of all men living I am the greatest loser by it. It is nothing that I have a claim to speak and be heard. The wonder is that a breathing man can be found with temerity enough to suggest to the Americans the possibility of their having done wrong. I wish you could have seen the faces that I saw, down both sides of the table at Hartford, when I began to talk about Scott.Ga naar eindnoot10

Dickens doelt hier op Sir Walter Scott, de Schotse schrijver van onder andere Ivanhoe. Hij stelde dat als Scott voor zijn werken de redelijke royalty’s was betaald die hij eigenlijk verdiend had, hij niet na jaren van financiële sores bankroet zou zijn geraakt en niet al op 61-jarige leeftijd als een gebroken man zou zijn overleden. Door zijn eigen erbarmelijke jeugd vol geldzorgen was Dickens altijd bang te vervallen in armoede. Wat met Scott was gebeurd, kon hem ook overkomen; daar was hij zich terdege van bewust.

Piraten

De Amerikanen waren niet blij met Dickens’ aantijgingen. Ze hadden verwacht dat hij dankbaar zou zijn voor hun gastvrijheid en waren dan ook stomverbaasd toen hij hen tijdens een diner in Boston – dat nota bene ter ere van hem werd gehouden – voor piraten uitmaakte. Een week later, in Hartford, ging Dickens in op het geldgebrek van de Amerikaanse uitgeefwereld. Hij stelde dat de Amerikaanse literatuur alleen zou kunnen opbloeien als de uitgevers, door wet verplicht, alle auteurs datgene zouden betalen waar zij recht op hadden, ook de buitenlandse. Het stelen van buitenlandse literatuur zou volgens Dickens een ‘slecht gebruik’ zijn dat de literaire productie van Amerika alleen maar zou ontmoedigen. Amerika kon zich het best aansluiten bij de zogenoemde ‘international copyright union’.

Hoewel de Amerikaanse bevolking door Dickens’ uitspraken aan het denken werd gezet, waren de uitgevers zelf nog altijd overtuigd van hun eigen gelijk. Ze bestreden zijn uitlatingen bij het Congres en hadden succes; Amerika zou zich tot 1891 verre houden van voornoemde unie.Ga naar eindnoot11

[pagina 58]

Kranten maakten Dickens uit voor geldwolf en er verschenen anonieme brieven aan zijn adres. De journalisten waren ervan overtuigd dat Dickens niet naar Amerika was gekomen om inspiratie op te doen voor nieuwe verhalen en romans, maar om voor zijn eigen portemonnee te pleiten. Hij zou geen gentleman zijn, schreven ze.

In American notes nam Dickens wraak op de Amerikaanse pers: ‘In het Oosten en Westen, in het Noorden en Zuiden mogen dan al scholen worden opgericht en bij duizenden worden gevormd; universiteiten mogen nog zo bloeien; de kerken mogen stampvol zijn en de geheelonthouders zich al meer en meer verspreiden; de vooruitgang moge met rasse schreden over het land gaan, zolang de pers in Amerika op haar tegenwoordige voet blijft voortbestaan is in dat land geestelijke vooruitgang onmogelijk. Jaar op jaar zal en moet het achteruit gaan, jaar op jaar zal de openbare mening op een lager peil komen, jaar op jaar zal het congres in de Senaat bij fatsoenlijke lieden minder in tel komen en jaar op jaar zal de herinnering aan de grote Vaders der revolutie meer bezoedeld worden door de slechte levenswandel van hun gedegenereerde kinderen.’Ga naar eindnoot12 Hij ging zelfs nog een stukje verder en schreef: ‘Voor hen die gewend zijn aan de leidende Engelse bladen of aan de behoorlijke kranten van het vasteland van Europa; voor hen, die gewoon zijn aan een ander soort pers, is het zonder enige voorlichting (waarvoor ik geen ruimte heb en ook niet toe geneigd ben) onmogelijk zich enig idee te vormen van deze afschuwelijke machinerie in Amerika.’Ga naar eindnoot13

De leden van het Amerikaanse ontvangstcomité verzochten Dickens niet meer over het intellectueel eigendomsrecht te spreken tijdens diners, hoewel ze het volgens Dickens helemaal met hem eens waren. Hij willigde hun verzoek in en sprak er niet meer over, schreef hij aan Forster: ‘I answered that I would. That nothing should deter me…. That the shame was theirs, not mine; and that as I would not spare them when I got home, I would not be silenced here.’Ga naar eindnoot14

Erbarmen

Onderweg van Philadelphia naar Washington maakte Dickens een tussenstop in Baltimore, Maryland. Daar maakte hij voor het eerst kennis met de slavernij. Tijdens het middagmaal werd hij door slaven bediend. ‘De gewaarwording die men krijgt, als men een of andere dienst vergt van menselijke wezens die gekocht en betaald zijn, is niet aangenaam,’ schreef hij in American notes.Ga naar eindnoot15 In Baltimore was de slavernij niet zo duidelijk aanwezig als in andere delen van Amerika, maar volgens Dickens was en bleef het slavernij en ‘zelfs al is men er persoonlijk volkomen onschuldig aan, bezorgt het u toch een gevoel van schaamte en zelfverwijt’.Ga naar eindnoot16

In de stad Richmond, Virginia aanschouwde hij het lucide verschil tussen de blanke overheerser en zijn donkere onderdaan. Hij was getuige van de mensonterende aspecten die de slavernij met zich meebracht; de kommernis was van de gezichten van de slaven af te lezen. Dickens noemde dit het ‘dierlijk-donkere’ en het

[pagina 59]

‘verruwen en verdwijnen van alle goede eigenschappen die een mens door de natuur heeft meegekregen’.Ga naar eindnoot17 Hij beschreef een slaaf die hij in Richmond zag: een ‘duvelstoejager’ die de gehele dag, van ’s morgens vroeg tot ’s avonds twaalf, in de weer was met zijn opgelegde werkzaamheden, om vervolgens na een zeer korte slaap om vier uur in de ochtend op te staan en de gangen te dweilen. De aanblik vervulde Dickens met afgrijzen. ‘Ik verliet deze plek,’ schreef hij, ‘dankbaar gedenkend dat ik niet gedoemd was temidden van slavernij te leven en mijn zintuigen niet vanaf de slavenwieg zodanig waren afgestompt, dat het slechte en afschuwelijke daarvan niet meer tot mij doordrong.’Ga naar eindnoot18

Volgens Dickens werd de slavernij in Amerika in stand gehouden door de misvatting van de ‘openbare mening’. Voorstanders van de slavernij verkondigden dat het bezit (en daarmee ook het geselen, mishandelen, kopen en verkopen) van slaven heel gemakkelijk verhinderd zou kunnen worden, als er maar genoeg mensen tegen de slavernij zouden zijn. Dickens trok in American notes van leer tegen deze stelling. De aanhangers ervan waren leden van

[pagina 60]

[…] de miserabele aristocratie; voortbrengsel van een valse republiek, verheffen hun stem en verklaren: ‘De openbare mening is meer dan voldoende om de door u verkondigde wreedheden te verhinderen!’ De openbare mening! En is de openbare mening in de slavenstaten dan niet vóór de slavernij? De openbare mening daar heeft de slaven aan de genade of ongenade van hun meesters overgeleverd. De openbare mening heeft de wetten gemaakt en de slaven alle wettelijke bescherming ontzegd. De openbare mening heeft het koord van de zweep geknoopt, het brandmerkijzer in het vuur gelegd, het geweer geladen en de moordenaar beschermd. De openbare mening bedreigt de voorstander tot afschaffing der slavernij met de dood, als hij het durft te wagen naar het Zuiden te komen en sleurt hem met een touw om zijn middel op klaarlichte dag door de eerste stad in het Oosten. De openbare mening heeft nog maar pas een paar jaar geleden in St. Louis een slaaf boven een zacht brandend vuur levend verbrand en de openbare mening heeft tot op de huidige dag de achtenswaardige rechter gehandhaafd die de jury, opgeroepen om zijn moordenaars een verhoor af te nemen, aan het verstand bracht dat deze verschrikkelijke misdaad een daad der openbare mening was en dus niet mocht worden gestraft met die wetten, welke uit het algemeen gevoelen waren geboren.Ga naar eindnoot19

Dickens stelde dat alleen de slavenhouders macht in de Wetgevende Vergadering hadden en de rest van de Amerikaanse bevolking domineerden, omdat zij uit elk van hun twaalf staten wel honderd leden zonden. De veertien vrije staten, waarvan de bevolking bijna twee keer zo groot was, stuurden gezamenlijk 142 leden. ‘Voor

[pagina 61]

wie buigen de kandidaten voor de presidentszetel het ootmoedigst?’ vroeg Dickens – en gaf zelf direct het antwoord: ‘De slavenhouders, altijd weer de slavenhouders.’Ga naar eindnoot20

De uitlatingen van de slavenhouders zijn schokkend te noemen. Zuid-Carolina waarschuwde voorstanders van de afschaffing van de slavernij. ‘Laat één van die dwazen binnen de grenzen van Zuid-Carolina komen,’ riep iemand uit, ‘en als we hem te pakken krijgen, zullen we hem voor de rechtbank slepen en al zouden alle regeringen van de hele wereld er zich mee bemoeien, ophangen zullen we hem.’Ga naar eindnoot21

Verenbos

Dit is wat de openbare mening teweegbracht, dit is wat Dickens aanschouwde op zijn rondreis door Amerika. De wet, opgehangen aan de openbare mening, stelde – ook in de staat Washington – dat een vrederechter iedere neger die daar op straat rondliep in de gevangenis mocht gooien. Zo’n rechter was gemachtigd aan te nemen dat de neger gevlucht was. Daarna werd de eigenaar van de neger verzocht zich te melden om hem op te halen. Deed de eigenaar dit niet, dan werd de neger zonder meer verkocht om de gevangeniskosten te dekken. Als het een ‘vrije neger’ was, zonder eigenaar, gebeurde dit ook. Dickens verbaasde zich hierover: ‘Hij bezit geen middelen om te bewijzen dat hij vrij man is, heeft geen raadgever, niemand die hem met raad en daad kan bijstaan, zijn geval wordt niet onderzocht en er wordt geen navraag naar gedaan. Hij, een vrij man die misschien jaren heeft gewerkt om die vrijheid te kopen, wordt zonder vorm van proces in de gevangenis geworpen, hij wordt niet van één of andere misdaad beschuldigd, maar verkocht om de gevangeniskosten te dekken.’Ga naar eindnoot22

Vol afschuw somde Dickens krantenberichten op die melding maakten van gevluchte slaven. Een kleine greep hieruit:

De berichten hadden één ding gemeen: ze maakten gewag van de gruwelijke verwondingen die de slavenhouders zelf bij hun slaven hadden aangebracht.

Wat Dickens betrof, konden het oerwoud en het indiaanse dorp beter terugkeren op het continent waar hij te gast was: ‘[…] en laat in plaats van de stars en stripes een bos veren in de wind wapperen; verander de straten en pleinen in wigwams en al zou de dodenzang van honderd trotse strijders door de lucht weergalmen, het zal mij als muziek in de oren klinken in vergelijking met de kreet van één ongelukki-

[pagina 62]

ge slaaf.’Ga naar eindnoot24 Ook zijn secretaris G.W. Putnam zag de weerzin van zijn meester aangaande de slavernij:

At Fredericksburg we took the cars for Richmond. After travelling awhile we came to a very lonely and dismal-looking country. We passed plantations long ago deserted, the houses and barns rotting down, and the ground as barren of soil as a New England street. A gentleman told me that the vast pine barrens, stretching miles away, through which we were occasionally passing, were, years ago, the same as these barren fields; for only pines of the most meagre growth could grow on this slavery-cursed soil. I called the attention of Mr. Dickens to the sterility and ruin all around us, and he seemed astounded at the fact that this land was once fertile, the very ‘garden of America!’. Turning to his wife, he exclaimed ‘Great God! Kate, just hear what Mr. P. says! These lands were once cultivated! And have been abandoned because worn out by slave labor!’ At sight of this widespread desolation his already deep detestation of slavery became intensified.

[pagina 63]

An incident upon the road added, if possible, to this feeling. Stopping at a lonely station in the forest for wood and water, we noticed a colored woman with several small children standing by, who seemed to be waiting for passage. After a little time we heard the woman and children weeping, and some one in the car asked the cause. A bluff, well-dressed man near us answered: ‘It’s them d-d niggers; somebody has bought them and is taking them down to Richmond, and they are making a fuss about it!’Ga naar eindnoot25

Opmerkenswaard is dat Dickens’ opvattingen over de slavernij lijnrecht tegenover die van Frances ‘Fanny’ Trollope stonden – de moeder van zijn collega-auteur en tijdgenoot Anthony Trollope. Zij ondernam in 1827 al een reis naar Amerika om er haar fortuin te zoeken. Ook zij werd geconfronteerd met de slavernij, maar ze schreef erover:

I left England with feelings so strongly opposed to slavery, that it was not without pain I witnessed its effects around me. At the sight of every Negro man, woman, and child that passed, my fancy wove some little romance of misery, as belonging to each of them; since I have known more on the subject, and become better acquainted with their real situation in America, I have often smiled at recalling what I then felt.Ga naar eindnoot26

Fanny Trollope vertrok als progressieve vrouw uit Engeland, maar kwam terug als een conservatieve – een verschil van dag en nacht met de sociaal bewogen Dickens.

Dickens, verrader

Op 7 juni 1842 zetten Dickens en zijn gevolg koers terug naar Engeland. Onderweg al begon hij aan de voorbereidingen van het reisverslag over zijn ervaringen in Amerika: American notes. Dickens’ teleurstelling over het ‘beloofde land’ was groot. Zijn hoop er de ultieme vrijheid te aanschouwen was de kop ingedrukt door de benepenheid en de bekrompenheid van het volk dat in zijn verbeelding zo groots was geweest.

In de grote roman die volgde op American notes, Martin Chuzzlewit (1843-1844), haalde Dickens in enkele Amerikaanse hoofdstukken uit naar de moraal van de Amerikanen. Zo vraagt de jonge hoofdpersoon heel naïef waar de ‘meester’ is. Hem wordt geantwoord dat niemand een meester heeft in Amerika, waarop de hoofdpersoon dommig vraagt of iedereen dan meester is.Ga naar eindnoot27 De ‘Amerikaanse hoofdstukken’ in Martin Chuzzlewit wekten, hoewel satirisch van opzet, de woede van de Amerikanen. Door zowel American notes als Martin Chuzzlewit begonnen zij Dickens te zien als een verrader. Zijn we daarom zo goed voor hem geweest? vroegen ze zich af. In de New Yorkse Courier and Enquirer viel te lezen: ‘We are all described as a filthy, gormandising race.’ Het artikel duidde Dickens aan als een ‘low-bred scullion’ die zijn

[pagina 64]

halve leven in het smerige Londen had gewoond.

Dickens had het verbruid in Amerika, tot hij er eind 1867 wederom heen reisde. De plooien werden enigszins gladgestreken tijdens een diner dat de New Yorkse pers hem op 8 april 1868 aanbood. Delen uit zijn toespraak werden als post scriptum toegevoegd aan American notes. Hij sprak er onder andere in over de goede ontvangst die hij kreeg toen hij voor de tweede maal voet aan wal zette op het continent. Ook stelde hij dat hij niet zo ‘verwaand’ was te veronderstellen dat er bij hem in 25 jaar niets veranderd was of dat er voor hem geen lering te trekken viel uit zijn uitspraken na zijn vorige bezoek. Volgens Dickens kon de pers zich best wel eens vergissen of verkeerd zijn ingelicht. Hij beloofde om bij terugkomst in Engeland in zijn eigen krant gewag te maken van de grote veranderingen die Amerika in de loop der jaren had ondergaan en van de hartelijke ontvangst die hij overal had gekregen, van de kleinste dorpen tot de grootste steden. Hij sloot af met: ‘Deze getuigenis zal ik zolang ik leef en zolang als mijn nakomelingen enig wettelijk recht op mijn boeken hebben, laten herdrukken als toevoegsel aan beide boeken waarin ik over Amerika geschreven heb. Ik doe dit niet alleen uit vriendschap en dankbaarheid, maar ook omdat ik het als een rechtvaardige en eervolle daad beschouw.’Ga naar eindnoot28

Het mag duidelijk zijn dat Dickens in 1868 met een heel ander gevoel uit Amerika vertrok dan in 1842, toen hij ontstemd over de slavernij en het ontbreken van het auteursrecht voet zette op een zeilboot naar Engeland: ‘Nog nooit in mijn leven had ik zoveel belang gesteld in de windrichting en zal er ook nooit meer zoveel belang in stellen, als op die lang verbeide morgen van Dinsdag de zevende Juni.’Ga naar eindnoot29

[pagina 37]

Marco Daane
Over botbreuken, schijthuizen, kogel- en andere gaten
Een mislukte orwelliaanse reis

Marco Daane (1959) is redacteur van De Parelduiker. Hij publiceerde daarnaast onder meer de biografie De vrijheid nog veroveren. Richard Minne 1891-1965 (2001) en de reportage Het spoor van Orwell (2011).

Valt er nog iets te wensen voor een onderzoeker die leven en werk van een bepaalde schrijver gedurende jaren heeft nagereisd? Bijna altijd. Zo’n project is zelden zonder leemten. Toen in 2011 Het spoor van Orwell verscheen, merkten enkele recensenten bijvoorbeeld op dat het jammer was dat ik niet in Birma was geweest. De jonge Eric Blair alias George Orwell had er van 1922 tot 1927 als politieagent het Britse keizerrijk gediend. In Birma ontdekte hij, een in Eton opgeleide zoon van de bourgeoisie, dat dit beschaafde Empire koloniale schaduwzijden bezat. Hij brak daarna met zijn verleden. Later verwerkte hij zijn ervaringen in de te onbekend gebleven roman Burmese days (1933). In Birma ontwaakte het engagement dat zijn schrijversloopbaan tekende.

Was het inderdaad jammer dat ik nu juist dat vruchtbare gebied niet had bezocht? Ja, want liefst wil je volledig zijn in je aanpak. Nee, omdat ik de taal niet sprak en onderzoek doen er zeker destijds bijna onmogelijk was. Nee, gezien het werk van publiciste Emma Larkin, die Azië kent en undercover een poging ondernam tot Orwellresearch in Birma. Het resultaat, het fascinerende Secret histories, was een boek over Birma met een beetje Orwell. Larkin traceerde er enkele locaties en details uit diens leven, maar bemerkte vooral de griezelige gelijkenis tussen de Birmese dictatuur en die in Orwells 1984. Inmiddels maakt die dictatuur plaats voor een ‘Birmese lente’. 1984 en Burmese days zijn in vertaling uitgegeven; Burmese days werd onlangs zelfs van regeringswege bekroond. Zoiets kan nooit te vroeg komen, maar voor mijn boek komt het te laat.

Ik ben dus wel ‘klaar’ met Orwell. Elk onderwerp heeft ook een maximale houdbaarheid. Afstand daarvan nemen hoort erbij en biedt weer nieuwe perspectieven.

En dan is daar ineens die e-mail uit Barcelona:

Hello Marco,
I am organising a small tour for members of the newly formed Orwell Society to

[pagina 38]

Barcelona and Huesca […]. The weekend of May 26th and 27th I will have George Orwell’s adopted son, Richard, Quentin Kopp and also Marc Wildemeersch here […] being filmed for an educational dvd partly for the Orwell Society and maybe for broadcast (Aragon tv are interested). Would you like to join us over that weekend and take part in the filming? […] It would mean a contribution to the minibus, petrol and accommodation (28€ bunk bed, breakfast and supper at Lecinena monastery Saturday night with Spaniards also taking part) but if you give us receipts we hope in time to reimburse the costs. We plan to film in the Poliorama and at the Sanatoria Maurin Friday afternoon when Richard and Quentin get here […].
Let me know if you can come.
Alan

‘Alan’ is Alan Warren, een Britse historicus die in Barcelona woont en daar uitgever en reisleider is. Zijn enige onderwerp: de Spaanse Burgeroorlog. Tijdens de voorbereidingen voor Het spoor van Orwell ben ik met hem in contact gekomen.

Tropenkostuum

Orwell was eind 1936 naar Spanje gereisd om zich als oorlogsvrijwilliger aan te melden. Eerder dat jaar was de rechtse generaal Francisco Franco er een opstand begonnen tegen een democratisch gekozen linkse Volksfrontregering. De strijd van die ‘goede’ regering tegen de ‘slechte’ Franco sprak tot de verbeelding van talloze intellectuelen. Ernest Hemingway, Martha Gellhorn, André Malraux en ook Albert Helman en Jef Last trokken naar Spanje om er de verwikkelingen te volgen of zelf te vechten. Zo ook de toen nog nauwelijks bekende George Orwell, die een soort antenne voor de turbulenties van zijn tijd had. Na een reis door de verpauperde mijnbouwsteden van Noord-Engeland dat voorjaar bekende hij zich in The road to Wigan Pier tot het socialisme. De Spaanse strijd tegen het fascisme was eveneens voer voor zijn geest.

In Barcelona sloot hij zich aan bij een burgermilitie van de revolutionairsocialistische poum, een van de vele linkse facties van het Volksfront. Hij werd naar Aragón gestuurd, waar hij bijna vier maanden deel was van een oorlog die maar geen oorlog wilde worden. Zijn eerste ervaringen deed hij op in Los Monegros ten noordoosten van Zaragoza, een voor strijdhandelingen volkomen ongeschikte bergstreek. Orwell beschreef hem in Homage to Catalonia (1938): ‘In de enorme ravijnen vol scherpe punten was niets dat op een paadje leek […]. In vogelvlucht was de dichtstbijzijnde fascistische post zevenhonderd meter van de onze, maar langs de enige begaanbare route was het twee en een halve kilometer. […] je moest met een slakkengang vooruit kruipen; het was heel moeilijk je op die hellingen, tussen de krakende struiken en ratelende kalksteentjes, zonder geluid voort te bewegen.’ Zijn tweede post was in de vlakte bij de stad Huesca. Het beleg daarvan was één

[pagina 39]

grote patstelling. Orwell en zijn medestrijders werden ondergebracht in de smerige gebouwen van een verlaten herenboerderij, La Granja.

Alan Warren had een boek uitgebracht over de Britse vrijwilligers in die poum-milities. Na mijn bestelling daarvan wisselden we enkele e-mails uit. Toen ik naar Barcelona reisde voor de Spaanse chapiters van mijn research, spraken we af. Gestoken in een tropenkostuum met poum-speldje en hoed dook Alan op bij het terras van Café Zurich op de Plaça de Catalunya: lang, een onvergetelijk scheef gebit en rusteloos. Hij sleepte me mee naar een anarchistische boekhandel, waar ik beslist een peperduur boek met reproducties van zeldzame affiches uit de jaren dertig moest aanschaffen. Dat deed ik niet, tot zijn verbazing. Alles over de Spaanse Burgeroorlog was toch interessant? Zeker, maar ik was hier voor Orwells historie. Gaandeweg bleek ik daar ook meer over te weten dan Alan, die de hele oorlog ‘deed’. Daardoor waren zijn tips echter waardevol en zijn contacten onbetaalbaar. Hij stelde me voor aan een veteraan die in dezelfde divisie als Orwell had gevochten, zij het elders langs de frontlijn bij Huesca. En hij nam me mee naar de opening van een tentoonstelling van burgerfoto’s uit de Spaanse Burgeroorlog, in het Museu Nacional d’Art de Catalunya.

Naderhand hadden we af en toe nog contact. Uiteraard stuurde ik hem een exemplaar van Het spoor van Orwell. Ik wist hem ook te interesseren voor een mogelijke vertaling van De man die Belg wilde worden, de biografie door Marc Wildemeersch van Orwells commandant in Spanje Georges Kopp. Die zou immers interessant zijn voor een Brits lezerspubliek.

Maar daarna waren we stilgevallen tegenover elkaar – tot deze e-mail.

Voetstappen

Het is een curieus, tot de verbeelding sprekend bericht. Alan gaat op sjouw met de zoon van Orwell en die van Georges Kopp? En hij wil mij daar ook bij hebben? Enkele e-mails later begrijp ik waarom. Ik heb de voormalige slagvelden in Aragón verkend vanuit Orwelliaans perspectief. Mijn kennis en ervaringen kunnen iets toevoegen aan zo’n field trip. De Orwell Society is een kersverse organisatie die de nagedachtenis aan de auteur levend wil houden. Richard Blair, in 1944 als peuter door Eric ‘Orwell’ Blair en diens echtgenote Eileen geadopteerd, is erevoorzitter. Quentin Kopp, de zoon van Georges, zwengelt de activiteiten van het genootschap aan. Omdat het in mei 2012 75 jaar geleden zal zijn dat Orwell in Spanje vocht, staat er een trip daarheen op het programma. Ze zullen Barcelona verkennen, waar Orwells Spaanse avontuur begon en eindigde, en Aragón. Daar staan een documentatiecentrum, de gereconstrueerde loopgraven van de Ruta de Orwell in Los Monegros en locaties van Orwells divisie bij Huesca op het programma.

Voor mijzelf zijn de voordelen al snel evident. De reiskosten lijken niet onoverkomelijk en ik zal ze vooral kunnen terugverdienen: hier zit een mooi artikel in. De zoon van George Orwell zal voor het eerst in zijn vaders Spaanse voetstappen tre-

[pagina 40]

den. Niet alleen zal ik hem in levenden lijve ontmoeten, ik zal hem en Quentin Kopp hierbij op de voet kunnen volgen en mijn ondervinding aan hun boekenwijsheid kunnen toevoegen. Dat belooft een programma met boeiende reacties, op cruciale plaatsen die ik ken, en op enkele andere plekken waar ik zelf ook nog niet ben geweest. Zoals het Poliorama-theater en het Sanatorium Maurin, die voor vrijdag op het programma staan.

Begin mei 1937 heeft Orwell drie bizarre dagen lang gebivakkeerd op het dak van het Poliorama-theater aan de Ramblas. Hij was in Barcelona met verlof van het Aragonese front, toen de pleuris uitbrak tussen de verschillende facties van het linkse Volksfront – in het bijzonder tussen de communisten en de anderen. De communisten trokken de macht binnen de regering naar zich toe, geholpen door militairen en geheim agenten uit de Sovjet-Unie. Dat leidde tot grote spanningen en uiteindelijk gewapend verzet door met name de anarchistische factie. De Ramblas was het toneel van hevige straatgevechten. Orwell raakte er lijfelijk in verzeild. Het poum-gebouw dat hier stond werd vanuit het aangrenzende Café Moka onder schot gehouden door een groep guardia civil. Op hun beurt werden zij aan de overkant in de gaten gehouden door Orwell, vanuit een oud observatorium boven het Poliorama-theater. Hijzelf noemde deze gewapende vrede ‘een van de meest ondraaglijke perioden van mijn hele leven’. De stad was ‘gevangen in een soort gewelddadige verstarring, een nachtmerrie van lawaai zonder beweging’, maar ‘er ge-

[pagina 41]

beurde niets, behalve dat het kogels regende van achter barricaden en vanuit met zandzakken beveiligde ramen […]. Ik had honderdvijftien dagen aan het front gezeten en was snakkend naar een beetje rust en comfort in Barcelona teruggekomen; in plaats daarvan moest ik mijn tijd verdoen met zitten op een dak, tegenover guardia civil die zich even hard verveelden als ik en die wel zo nu en dan naar me zwaaiden en me verzekerden dat ze “arbeiders” waren (waarmee ze bedoelden dat ze hoopten dat ik niet zou schieten), maar die zeker het vuur zouden openen als ze daar bevel toe kregen.’

Ik had dat observatorium willen bezoeken, maar ondanks verwoede pogingen was het me niet gelukt. Het gebouw wordt gedeeld door het theater en de Reial Acadèmia de Ciències i Arts, en dat instituut beheert het observatorium en de toegang ertoe. Door tragische miscommunicatie werd ik niet toegelaten toen ik me er meldde.

Alan heeft het gebouw op het programma gezet, dus zal ik deze lacune alsnog kunnen opvullen. Uit zijn mail leid ik echter af dat hij niet weet dat de Acadèmia deze plek beheert en toestemming zal moeten verlenen. ‘Je kunt dat dus het best tijdig regelen,’ schrijf ik hem terug, ‘maar jij beschikt ongetwijfeld over de benodigde contacten.’ Zijn antwoord bevestigt mijn vermoeden dat dat juist niet zo is: ‘Ik sta op het punt om naar de Academia te schrijven, maar ik heb geen naam. Hoe heette de secretaris die jou heeft geschreven?’ Een lichte twijfel over Alans mogelijkheden om dit te realiseren bekruipt me. Als Marc Wildemeersch me deelkundig maakt van zijn ervaringen met hem, groeit de onzekerheid. Alan meent het goed, maar is een ongeleid projectiel. Toch gaat Marc zonder meer mee met de trip.

Ik sla de scepsis weer van me af. Alans andere contacten waren immers buitengewoon nuttig geweest. En op zaterdagochtend zal de groep het Sanatorium Maurin bezoeken, dat hij heeft weten te identificeren. Het is zijn belangrijkste wapenfeit geweest na onze ontmoeting. Orwell was eind mei 1937 in dat sanatorium opgenomen om te revalideren nadat hij aan het Aragonese front was neergeschoten.

[pagina 42]

Een kogel door zijn keel had bijna zijn slagader getroffen. In voornoemde kliniek aan de westelijke rand van Barcelona knapte hij vrij snel weer op. Na de oorlog verdwenen de plaats en identiteit van dit gebouw in de mist van Franco’s dictatuur. Tot Alan het wist te lokaliseren als de huidige Benjamin Franklin International School. Hij heeft een bezoek geregeld. Voor het eerst zullen er Orwell-watchers binnengaan – for what it’s worth na 75 jaar.

IJzeren vuist

Mijn gepuzzel met de vluchtmogelijkheden wijst bovendien uit dat een verblijf tot dinsdag goedkoper is dan wanneer ik op zondag of maandag huiswaarts vlieg. Als bonus kan ik daardoor ook de terugreis op maandag meemaken, langs Barbastro, Monzon en Lerida. Na te zijn neergeschoten werd Orwell langs de hospitalen daar vervoerd. In Barbastro keerde hij na zijn revalidatie nog eens terug en keek er rond. Hij zag ‘aardige kronkelstraatjes […], oude stenen bruggetjes, wijnzaakjes met grote, manshoge, zwetende tonnen en intrigerende, halfondergrondse werkplaatsen’. Het land dat hij alleen kende uit boeken bleek echt te bestaan: ‘Witte siërra’s, geitenherders, kerkers van de Inquisitie, Moorse paleizen, zwarte, kronkelende muilezelkaravanen, grijze olijfbomen en boomgaarden met citroenen, meis-

[pagina 43]

jes met zwarte mantilla’s, de wijnen van Malaga en Alicante, kathedralen, kardinalen, stierengevechten, zigeuners, serenades – kortom: Spanje.’

Deze kans neemt mijn laatste twijfels weg. Ik zeg mijn deelname toe bij Alan, mits ik de volle trip tot en met maandag kan meemaken. ‘Geen probleem,’ antwoordt hij. ‘Lecinena kost € 36 per nacht, inclusief ontbijt en avondmaal.’ 36 euro voor een nacht? Maar het was toch 28 euro voor vervoer & overnachting? Ach, details, en die paar tientjes extra … Ik boek de vluchten en een overnachting op maandagavond wegens de vroege terugreis.

Een maand later meldt Alan zich weer: ‘Ik ben de deelname en bezetting aan het regelen voor 26 en 27 mei. Je kunt vrijdagavond bij ons logeren, als je wilt. Alle maaltijden en overnachtingen in Lecinena en het vervoer komen samen op € 225. Is dat OK?’

Ik val bijna van mijn stoel. 225 euro?? Nee, natuurlijk is dat niet OK! Het kost me wat tijd om mijn zinnen bijeen te rapen. Wat te doen? Ik ben niet van plan hem dit bedrag te betalen. In mijn antwoord speel ik open kaart: ‘Omdat je eerder aangaf dat Lecinena € 36 per nacht zou kosten, komt dit als een verrassing. Zelfs als ik een bijdrage voor het vervoer incalculeer, is € 225 allerminst wat ik zou verwachten voor een trip met twee overnachtingen.’ Er komt geen antwoord. Het ziet ernaar uit dat we dit ter plekke en face to face moeten uitknobbelen.

Bijna vier weken later wend ik me kort voor vertrek tot Alan. ‘Ik zal vrijdag om 14.00 uur landen en neem me voor dan direct naar de Ramblas en het Poliorama te gaan, afhankelijk van jouw planning uiteraard.’ Daaraan voeg ik toe te hopen dat we iets kunnen regelen over die financiële bijdrage, omdat hij aanvankelijk heel andere bedragen noemde en mij hiervoor heeft gevraagd.

Dit keer komt het antwoord niet na weken, maar na tien minuten. En het begint met een onheilspellend ‘Oh bloody hell!’ Alan had de indruk gehad dat ik niet meer zou komen – hoewel ik hem duidelijk had geschreven dat ik zou meedoen en vluchten en accommodatie had geboekt. En wat is er inmiddels gebeurd: de echtgenote van Richard Blair heeft haar bekken gebroken en kan niet meekomen. Een week eerder is in onderling overleg besloten de hele trip te annuleren. In de drukte daaromheen heeft hij niet meer aan mij gedacht.

Uit frustratie over het fatale nieuws timmer ik op mijn bureau. Alan speelt nog wel open kaart over de geldkwestie: ‘Merce, mijn vriendin, wil dat ik hier geld mee verdien.’ Hij schotelt me zelfs een alternatief voor: ‘Kan ik je misschien andere plekken in Barcelona laten zien die met Orwell te maken hebben? Om naar de Ruta de Orwell te gaan, zou benzine (vorig weekend £ 61) en een overnachting (€ 38) kosten. […] Ik zal wat Spaanse vrienden vragen mee te gaan en de kosten te delen.’ Maar de lol is er voor mij af. Het idee was op te trekken met de nazaten van twee protagonisten van de Spaanse Burgeroorlog, in het bijzonder Orwell. Vergeefs probeert Alan het nog een keer: ‘Merce regeert hier thuis met ijzeren vuist.’

Gelukkig weet hij te melden dat de Orwell Society de trip volgend jaar mei zal

[pagina 44]

overdoen. De plannen daarvoor en voor mijn artikel kunnen overeind blijven. In de voorjaarsaanbieding van de uitgeverij wordt het artikel aangekondigd als een van de interessante bijdragen die in 2013 in De Parelduiker zullen verschijnen.

Kink

In de maanden daarna is er af en toe contact, ook met Quentin Kopp. Op advies van Alan benadert hij me met de vraag of ik iets kan opzoeken in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis. Zijn Tsjechische schoonvader heeft eveneens gevochten in de Spaanse Burgeroorlog en Alan heeft hem erop gewezen dat het iisg relevante archivalia bezit. Zou ik daar eens een kijkje in willen nemen? Ik weet hem inderdaad van dienst te zijn.

In april besluit ik dat er inmiddels toch wel iets bekend moet zijn over een nieuwe trip met Quentin en Richard Blair, al heb ik nog niets vernomen van Alan. Ik stuur hem een e-mail en uit zijn antwoord blijkt dat mijn vermoeden juist is: ‘Richard Blair, Quentin Kopp en 14 leden van de Orwell Society komen hier inderdaad heen van 16 tot 19 mei.’ Er is alleen een ernstige kink in de kabel gekomen: ‘Helaas heeft Quentin me gevraagd mijn eigen deelname te betalen. Ik had gehoopt dat hij mij zou vragen als gids, maar dat is er niet van gekomen.’ Sja, en zelf betalen, dat mag Alan natuurlijk niet van Merce. Quentin heeft daarop een bekende van Alan als reisleider aangezocht, Victor Pardo. Alan staat buitenspel.

Opnieuw poogt hij me voor een alternatief plan te winnen. Daarbij zouden ‘een paar Catalanen’ en ik € 100 alsmede Alans accommodatie en de benzine van zijn auto betalen. Hij schetst een vaag scenario waarin we deels met de groep van de Orwell Society optrekken. Ik wil echter weten in hoeverre ik met de zoon van Orwell zal meereizen. Dit zit anders in elkaar. ‘We kunnen mee naar La Granja e.d. als gasten van Victor Pardo, die een goede vriend van me is. Het idee is dat we hen twee dagen lang grotendeels volgen, maar ook interessante dingen zien die zij niet zullen zien.’ Alan kennende zullen die ‘interessante dingen’ voor mij veel minder relevant zijn. Los daarvan is apart reizen van de twee zoons zinloos. Er zit alleen een goed verhaal in als ik hun spoor kan volgen. Sterker: dat moet het onderwerp van dat verhaal worden.

Ik begrijp dat ik het roer moet omgooien en stuur Quentin Kopp een e-mail: kan ik mee, inclusief mijn kennis en ervaring? Uit zijn antwoord blijkt hoezeer ik door de gebeurtenissen ben ingehaald. De leden van de Orwell Society konden zich voor de trip aanmelden. Daarna is de organisatie op poten gezet, waarbij Alan Warren is vervangen door Victor Pardo en Nick Lloyd. Alan kan dus niemand uitnodigen. De trip van het genootschap is verder volgeboekt. Alle beschikbare plaatsen in de gehuurde voertuigen zijn vergeven, en ze hebben al meer belangstellenden moeten afwimpelen. ‘Dus het spijt me, maar het is niet mogelijk dat je ons deze keer vergezelt.’ Als dat iemand spijt, is het mij wel, kreun ik tegen mijn beeldscherm.

[pagina 45]

Orwelltoerisme

Knarsetandend blijf ik thuis en lees ik later Richard Blairs verslag van de trip. Die begint op vrijdag 17 mei met een bezoek aan de Avinguda Portal de l’Àngel, nabij de Plaça de Catalunya, waar Georges Kopp in mei 1937 gevangen werd gezet. Het gewapende conflict binnen het linkse Volksfront ontaardde uiteindelijk in een communistische machtsgreep, compleet met politieke intriges, razzia’s, ontvoeringen en moorden. De poum werd verboden en iedereen die eraan gelieerd was, werd vervolgd, opgepakt of omgebracht. Orwell werd bij terugkeer uit het Sanatorium Maurin tijdig gewaarschuwd door zijn echtgenote Eileen, waarna ze onderdoken en later over de grens wisten te ontkomen. Het waren deze ervaringen met het stalinisme die zijn latere schrijverschap bepaalden en de inspiratiebron van Animal Farm en 1984 vormden. Kopp had minder geluk: hij was al eerder opgesloten in een winkelpand dat als gevangenis dienstdeed. Orwell heeft hem daar, terwijl hij zelf vogelvrij was, nog opgezocht en zelfs een vermetele en vergeefse poging gedaan Kopps vrijlating te bepleiten.

Daarna bezoekt de groep historische locaties langs de Ramblas. En ja, gids Nick Lloyd heeft bij de Reial Acadèmia toelating tot het observatorium boven het Poliorama geregeld, naar eigen zeggen ‘door schaamteloos de namen van George Orwell en Georges Kopp te gebruiken’. Ik heb geen idee wat daar schaamteloos aan is. Om hen gaat het hier toch? Hoe dan ook wordt het een hoogtepunt, aldus Richard Blair, want ‘gewone toeristen worden hier niet toegelaten’. Dat komt mij bekend voor. ‘De leidinggevenden van de Acadèmia hebben ons buitengewoon hoffelijk welkom geheten,’ meldt Richard, maar zelf heb ik daar heel andere ervaringen gehad. Na diverse pogingen met het bestuur in contact te komen, had ik me destijds in het gebouw gemeld. Daar stuitte ik op de verkeerde secretaresse. Hoe ik ook trachtte haar aan het verstand te brengen dat ik het bestuur van de Acadèmia herhaaldelijk had benaderd, omdat ik research verrichtte voor een boek, ze weigerde alle medewerking: ‘Als we daaraan beginnen, kunnen we wel aan de gang blijven.’ In haar ogen was ik een ‘gewone toerist’.

’s Avonds wordt met dank aan de ook aanwezige Alan Warren de Benjamin Franklin International School bezocht, het voormalige Sanatorium Maurin. Ze bezichtigen er het oude gedeelte van het gebouw waar Orwell met zijn oorlogswond heeft verbleven. Niemand weet in welke ruimte hij heeft gelegen, maar ik kan me voorstellen dat een bezoek aan deze plek voor Richard Blair aangrijpend zal zijn geweest; zoals voor Quentin Kopp de vroegere gevangenis van zijn vader. Dit zijn de momenten die ik graag had meegemaakt, en historische plaatsen die ik nog had willen zien.

Ratten en kikkertjes

De volgende dag rijdt het gezelschap naar Aragón. In Robres bezoeken ze het documentatiecentrum van de burgeroorlog, een must voor geïnteresseerden – maar het

[pagina 46]

valt iedereen op dat de informatiepanelen en foto’s louter Spaanse teksten dragen. Gids Victor Pardo, die ook de initiatiefnemer was van dit centrum, spreekt zelf nauwelijks Engels. Er moet heel wat heen en weer worden vertaald. De naam Alan Warren valt nergens.

Victor neemt hen daarna mee naar de Ruta de Orwell, reconstructies van loopgraven van de regeringstroepen op Monte Irazo. Daar krijgen ze ook gezelschap van lokale media, die Richard en Quentin interviewen. ‘Wat een vreemde ervaring was het om de voetstappen te volgen van mijn vader toen hij uitkeek over wat toen een dor landschap was,’ aldus Richard. Toen?? De borstelige, gerimpelde woestijn van Los Monegros oogt ook nu nog precies als in Orwells beschrijving: ‘De heuvels in dat deel van Spanje zijn vreemd gevormd, hoefijzervormig, van boven tamelijk plat en met heel steile zijkanten, die aflopen in peilloze ravijnen. Op de hoger gelegen hellingen groeit niets, behalve wat dwergstruikjes, terwijl het witte skelet van de kalksteen overal naar buiten steekt.’ Ze bezoeken ook de fascistische loopgraven van San Simon, die volgens Richard een beter uitzicht over de omgeving boden en beter uitgerust waren.

Zondag de 19^e is geheel gereserveerd voor de noordelijker gelegen stellingen waarheen Orwell en zijn troepen later verkasten, tegenover Huesca. En daar, zo moet ik machteloos constateren, is het gezelschap volkomen gaan mistasten.

De dag begint bij La Granja, de herenboerderij enkele kilometers ten zuiden van Huesca waar Orwells regiment terechtkwam. Ze bezoeken er een bij de boerderij behorende ‘kerk waar Orwell was ingekwartierd, waar het wemelde van de ratten en de vloer was bedekt met mest’, noteert Richard. ‘We kregen een rondleiding door de kerk, die nog altijd voor privégebruik dient (“Inmiddels gelukkig zonder ratten en uitwerpselen,” aldus Quentin), en zagen de gerepareerde kogelgaten in het hek van de poort.’

Ik begrijp de opwinding; de aanwezigheid van de ratten krijgt vaak aandacht wegens de rol van die beesten in Orwells latere werk. In 1984 wordt antiheld Winston Smith geestelijk gefolterd met een kooi vol ratten over zijn hoofd. Alleen: Orwell en de zijnen wáren helemaal niet in die kerk ingekwartierd. Heeft dan niemand van de groep Homage to Catalonia goed gelezen? De kerk was een van de ruimtes op het complex die in gebruik waren als latrine, schrijft Orwell. Vandaar dat ‘de drek centimeters dik’ op de vloer lag. Richard Blair en de zijnen hebben dus een van de poepdozen van zijn vader bezichtigd. Ook die ratten waren niet in het kerkje. Die liepen op de binnenhof van La Granja rond. Omdat daar het eten werd opgeschept, konden de ‘ondieren’ zich er verlustigen aan een mengsel van voedselresten, blikken, modder en muilezelmest.

De volgende stop is het dorpje Monflorite, waar Orwell een paar dagen in een klein veldhospitaal werd verpleegd wegens een bloedvergiftiging. De auteur Manuel Benito uit Huesca traceerde voor een lokaal verschenen boek over Orwell in Aragón het pand, Casa Olivá. Toen ik Monflorite bezocht, was dat boek er nog niet;

[pagina 47]

ik heb wel de dorpskerk bekeken, volgens Orwell destijds ‘zwaar toegetakeld’ en 70 jaar later nog altijd. En ik heb er naast de vroegere drenkplaats voor vee gestaan, waar Orwell ‘prachtige’ kleine kikkertjes vond – zoals hij, altijd nieuwsgierig en vol verwondering, in Engeland de dorpsvijver afzocht op kokerjuffers en salamanders. Juist hier had hij dan ook staan mijmeren over thuis, schreef hij aan Eileen: ‘[…] bij de aanblik van de grond moet ik denken aan onze tuin en vraag ik me af of de muurbloemen al aan het uitkomen zijn en of de oude Hatchett aardappelen zaait.’ Ook naar de kleine ommuurde begraafplaats buiten het dorp wandelde hij om er de grafstenen te bestuderen. In Richard Blairs verslag ontbreken deze typisch orwelliaanse plekken, Casa Olivá en zelfs het kerkje. Hoofdschuddend lees ik dat de groep alleen in het dorp is geweest en er tijdens een korte koffiestop ‘de kranten met berichten over ons bezoek aan de loopgraven van Monte Irazo’ heeft bekeken.

Moeras

En daarna zijn de reizigers jammerlijk in de knoop geraakt met de topografie. Het staat er letterlijk: hun laatste korte bezoek was aan ‘een volgende oorlogssite bij de Ermita de Salas, loopgraven bij Tierz die over Huesca heen keken’. Die twee namen horen echter niet bij elkaar. Op de heuvelrug boven het gehucht Tierz zijn loopgraven gereconstrueerd, voorzien van informatiepanelen. Hier heeft John Cornford, die later elders sneuvelde, gevochten en zijn lange gedicht ‘Full Moon at Tierz: Before the Storming of Huesca’ geschreven (‘We are the future. The last fight let us face’). Diens confrater Orwell zat daar echter niet. Ik lees dat Richard er heeft voorgedragen uit het werk van zijn vader, maar die was een kilometer of zeven zuidelijker langs de frontlijn bij Huesca geposteerd. De heuvelrug met de loopgraven heet ook niet Ermita de Salas, maar Estrecho Quinto.

De Ermita de Salas bestaat wel; het is een kerkje even buiten Huesca. En juist dát had de groep moeten bezoeken. Orwell bevond zich in linies tegenover dat kerkje toen op 20 mei 1937 een fascistische sluipschutter hem door de keel schoot. Volgens Richard is ‘niemand absoluut zeker’ van de toedracht, maar die wetenschap is achterhaald. De sluipschutters hielden zich op in de twee torens van de Ermita de

[pagina 48]

Salas, en in bomen eromheen. Daarvandaan hadden ze namelijk een nog beter uitzicht over de vlakte met de vijandelijke posities. Ik verbijt me omdat de Orwellpelgrims zo uit onwetendheid zijn voorbijgegaan aan een belangrijke locatie. Bovendien is het kerkje een imposant symbool van de strijd waar Orwell aan deelnam. Omwille van zijn strategische waarde (torens, even buiten de stad) werd het zwaar bevochten en wisselde diverse keren van eigenaar. De nooit gerepareerde kogelgaten in de muren zijn er de stille getuigen van.

Een plek waar Orwell een van de weinige serieuze acties van zijn eenheid meemaakte, blijft zelfs volkomen buiten beeld. Begin april 1937 legden graafploegen vanuit La Granja ’s nachts nieuwe stellingen aan, dichter bij Huesca. Orwell was een van de wachtposten die ondertussen een nabijgelegen versterkte boerderij van de vijand in de gaten moesten houden, volgens hem ‘Casa Francesa’ geheten. Hij lag urenlang in een moeras, naar later bleek met de vijandelijke mitrailleurs vanuit die boerderij nagenoeg op zijn schuilplaats gericht. Daardoor zat hij er klem toen ze bij daglicht werden ontdekt. De juiste naam van deze boerderij is Casa of Torre del Francés. Hij staat op slechts twee kilometer van La Granja. Hebben de reizigers geen weet gehad van de locatie ervan? En van de nabijgelegen authentieke loopgraven die Manuel Benito traceerde? Mismoedig lees ik dat ze het programma ook niet hebben afgesloten met een bezoek aan Barbastro, onderweg terug naar Barcelona, maar met een lunch van drie uur in Huesca.

‘Victors kennis van Orwell in Spanje is buitengewoon,’ stelt Richard aan het eind van zijn verslag bewonderend over hun gids. Handenwrijvend vraag ik me af: moet ik het genootschap laten weten dat de reis juist is getroffen door tragische

[pagina 49]

misgrepen? En dat ze met mij op herkansing zouden moeten gaan? Van Quentin Kopp verneem ik dat ze in elk geval de belangstelling voor een herhaling van deze trip gaan peilen onder de leden. Alleen zal die niet eerder dan in 2015 plaatsvinden. En ik moet maar afwachten of Richard Blair en hij dan weer meegaan …

Literatuur

Manuel Benito, Orwell en las tierras de Aragón (Sariñena 2009).

Marco Daane, Het spoor van Orwell (Amsterdam 2011).

Facing unpleasant facts. The complete works of George Orwell ii(1937-1939). Ed. Peter Davison (London 2000).

George Orwell, Saluut aan Catalonië. Vert. Aad Nuis (Amsterdam 1982) (19641).

The Orwell Society, www.orwellsociety.com

Marc Wildemeersch, De man die Belg wilde worden. Georges Kopp, commandant van George Orwell (Haarlem 2010).

[pagina 32]

A.L. Snijders
Kamp Crailo

A.L. Snijders (1937) publiceerde vanaf de jaren tachtig columns in diverse kranten, waaronder Het Parool. In 2006 verscheen zijn eerste bundel zeer korte verhalen (zkv’s), Belangrijk is dat ik niet aan lezers denk. In 2010 werd hem de Constantijn Huygens-prijs voor zijn gehele oeuvre toegekend.

De eerste keer dat Arthur Ornstein naar Amerika ging, was hij eigenlijk nog een kind. Zijn moeder was dan ook erg ongerust toen de al lang tevoren aangekondigde reis werkelijk gemaakt zou gaan worden. De zoon van de buren, iets ouder dan Arthur, was een jaar daarvoor op Kennedy Airport geld en papieren kwijtgeraakt zonder dat hij er iets van gemerkt had. Een ervaren luchthavenboef had zijn rugzak met een scheermes opengesneden en alleen het waardevolle papier ontvreemd – de onderbroeken, het fototoestel en de reisgids had hij ongemoeid gelaten. De onfortuinlijke reiziger was op het consulaat neerbuigend behandeld en voelde zich hierdoor dubbel bedrogen: de mensen waren niet te vertrouwen (een eenvoudig wereldbeeld is in een ommezien geboren). Hij keerde voortijdig terug uit het onbetrouwbare land en had er geen goed woord meer voor over. Hij verzamelde zelfs verhalen over mislukte vakanties in Amerika, en toen zich in zijn vriendenkring iemand meldde die op zijn hotelkamer in New York bedreigd en bestolen was, en er zelfs met een mes op zijn keel getuige van had moeten zijn hoe zijn vriendin vakkundig verkracht werd, was zijn oordeel onherroepelijk, dit land was reddeloos verloren en zou slechts in een apocalyptische schoonmaak herboren kunnen worden.

Geen wonder dat Arthurs moeder de zenuwen had toen ook haar zoon het een keertje ging proberen. Zelf had ze een huisje op het kamp bij Crailo, dat ’s winters afgebroken moest worden en in een loods werd opgeslagen. In de lente werd het weer opgebouwd, alle schroeven waren gemerkt, evenals de schotten en de vlonders. Ook de scheerlijnen werden ieder jaar op precies dezelfde wijze bevestigd. Dit en de gewoonte om de camping ‘het kamp’ te noemen, had de horizon van mevrouw Ornstein sterk beïnvloed. Ik word onpasselijk als ik aan dit leven denk (en aan de meningen en opvattingen die in zo’n dodelijke regelmaat moeten ontstaan), maar ik veroordeel haar niet, ik denk dat ze een brave vrouw was, die het beste met haar zoon voorhad, en in stilte lijd ik met haar mee als ik denk aan de verwarring en het verdriet die in steeds vastere vormen haar leven binnenkwamen toen haar duidelijk

[pagina 33]

werd dat er niets aan te doen was: Arthur zou naar Amerika gaan.

Met Arthur gebeurde er niets verontrustends op deze eerste grote reis, hij werd niet bestolen, niet gekwetst, niet bedreigd, niet aangerand. Hij ontmoette slechts goedmoedige Amerikanen die nieuwsgierig waren naar zijn land van herkomst, beleefd vragend keken als hij ‘Holland’ zei en pas begrepen waar hij werkelijk vandaan kwam als hij daarop ‘Amsterdam’ liet volgen. Hij belde regelmatig met zijn moeder, maar had niet het idee dat hij haar fundamentele onrust kon wegnemen. Hij vermoedde dat hij op deze reis een metamorfose zou ondergaan, hij voelde het aankomen, hij zou zich ontpoppen, er zou een reiziger uit hem kruipen. En dat gebeurde ook. Toen hij op een dag een lift had gekregen van een houtkapper in Vermont en meegereden was naar Poughkeepsie, kreeg hij ’s avonds toen hij naar de zon keek die achter de bergen wegzakte en schaduwen in de dalen toverde, een gevoel van Verlichting (wat de boeddhisten satori noemen, dat ene moment waarin je alles begrijpt, en tegelijk niets, omdat de taal verstek laat gaan en je zo klein en geconcentreerd bent als de punt van een speld).

Hij dacht: ik wil altijd blijven reizen, ik wil de zon overal, op alle plaatsen van de wereld, zien op- en ondergaan. Maar dat zou zijn moeder vervelend vinden, zij zou eraan lijden, zij zou uit verdriet weer gaan roken, terwijl ze juist zo’n moeite had gedaan eraf te komen. Hij schreef haar een brief over de zonsondergang in Vermont en probeerde haar uit te leggen dat hij een reiziger was geworden en ieder jaar een grote reis zou maken (hij verzweeg nog even dat er misschien ook reizen zouden volgen die jaren zouden duren), maar het lukte hem niet, de woorden deden niet mee, ze bleven keurig in het gelid waar hij ze juist uit wilde hebben. Dat bleek in het daaropvolgende telefoongesprek, zijn moeder huilde en vroeg of hij nooit meer terug zou komen. Hij ging terug naar huis op de afgesproken dag en probeerde het incident te vergeten, misschien was hij toch alleen maar een wat overspannen toerist geweest en had hij zich z’n aspiraties ingebeeld.

Het volgende jaar ging hij weer naar Amerika, nu naar Los Angeles. Daar ontmoette hij Gail Galkin in een supermarkt, ze botsten met hun ruggen tegen elkaar toen ze zich bukten om iets van een laag schap te pakken. Gail was een Canadese, ze was een middeleeuwse vagante, reizend van universiteit naar universiteit. In Avignon had ze een scriptie geschreven over de invloed van de familie Brochard op de clerus van die stad (in het Frans!), en in Bologna had ze drie jaar kunstgeschiedenis gestudeerd, een studie die ze had afgesloten met een soort kandidaatsexamen.

Het was het jaar dat Arthur veel geld had te besteden, hij liftte niet, maar reed rond in een gehuurde auto, een Mercury LeBaron, een open tweezitter met roodleren bekleding. Gail werd zijn reisgenote, ze bleven in de zuidelijke staten.

Arthur werd verliefd op haar, maar liet het niet merken, hij was het soort jongen dat een duwtje nodig had, en zij zou hem dat duwtje moeten geven. Dat deed ze niet, zij had natuurlijk haar eigen, moeilijk leesbare handleiding en het ging als zo vaak in de liefde, bloemknoppen die gesloten blijven. Overigens deelden ze als ze in

[pagina 34]

een motel sliepen wel een kamer, ze sliepen zelfs in één bed, maar kuis, broer en zuster.

Hoewel de geëmancipeerde Gail geen rijbewijs had, liet Arthur haar wel achter het stuur van de Mercury en dat bracht hen beiden op de rand van de dood. Ze reden in de buurt van de Mexicaanse grens op een lange, eentonige autoweg in de woestijn – Arthur zat te dommelen – toen Gail een cassettebandje verwisselde, daar te zeer door in beslag werd genomen, de weg uit het oog verloor, de auto in het rulle zand van de middenberm stuurde, de macht over het stuur kwijtraakte en de wagen pas op de andere rijbaan onder controle kreeg. Een tegenliggende vrachtwagen, een loeiende mastodont passeerde hen op twintig centimeter afstand. Daarna was het zo stil als in een behekst sprookje, de tijd was verdwenen en Arthur begreep hoe dichtbij de zoevende beweging van de onuitsprekelijke dood was geweest. En Gail wist het ook, want zij had op de universiteit van Bologna duizenden afbeeldingen van de Zeis gezien.

De volgende jaren reisde Arthur over een groot deel van de wereld, maar hij kwam steeds thuis om bij zijn moeder boerenkool met worst te eten en haar uit te leggen wat hij wilde ontdekken op zijn reizen. Het lukte hem niet, zij kon niet begrijpen dat de papegaaien aan de oevers van de Amazone een ander gevoel opriepen dan de koolmezen in Crailo. In wezen begreep zijn moeder beter dan Arthur dat het verschil tussen koolmezen en papegaaien niet substantieel uitgedrukt kon worden in taal, en zij dacht daarom dat het ook niet bestond. Hoewel Arthur de brieven schreef, en zij ze slechts las en terugpraatte door de telefoon, was zij het taalmens en Arthur de mysticus die de illusie koesterde. Het moment van satori in Vermont herhaalde zich nooit (maar daar kijken de zenmeesters niet van op, met één keer in je leven mag je nog blij zijn, de meeste mensen moeten zonder deze ervaring het graf in).

Het einde van de reizen van Arthur Ornstein was natuurlijk het gevolg van een reis. Hij liep tegen de dertig, was overal geweest, en omdat hij vermoedde dat hij in het reizen onbevredigd zou blijven (wat ik hem op zijn achttiende al had kunnen vertellen, maar ik heb hem nooit ontmoet, en al zóu ik, ervaringen zijn onoverdraagbaar – wat heb je eraan te lezen dat Kung-fu-tse gezegd heeft ‘Wie als een ezel op reis gaat, komt als een ezel terug’?), had hij zich gewend tot de echte, officiële mystiek, de oosterse. Hij had zich aangesloten bij een groep mensen, meest Indiërs, maar ook enkele Italianen, Duitsers en Hollanders, die een ashram aan de voet van de Himalaya’s bewoonden. Het was een hard en primitief leven. De nederzetting lag aan twee zijden van een trage rivier. Dat wil zeggen, traag in de zomer. In de herfst werd hij wakker gemaakt door de regens en veranderde in een vijand. Dan sloeg hij de dammen en geïmproviseerde bruggetjes weg die de communards hadden gebouwd, en gromde en schuimde van genot. Maar dat duurde niet lang, zijn jaarlijks feestje was kort en hevig, na een paar weken had hij er genoeg van en trok zich beschaamd terug in zijn zomerbedding. Dan gingen de oeverbewoners

[pagina 35]

aan het werk, zich geduldig schikkend in de durende regelmaat van de onverstoorbare natuur. Bij deze herbouw had Arthur te lang in het koude water gestaan en een longontsteking opgelopen die maar niet volledig wilde genezen. Hij ging terug naar Holland en at op weg naar Delhi een verkeerd stuk vlees of dronk bedorven water, dat is niet gemakkelijk te reconstrueren voor een reiziger die zo lang van huis is. In ieder geval had zich een hardnekkige bacterie in zijn darmen genesteld en moest hij in Rotterdam behandeld worden in een kliniek gespecialiseerd in tropische ziekten. Het duurde lang, de doktoren wisten er niet goed raad mee, Arthur bleef jaren in Holland, hij reisde niet meer. Hoewel hij vaak terugdacht aan de plekken die hij had bezocht, gebeurde het nog maar één keer dat hij op een verklaring stuitte.

Hij bezocht een literaire avond waar een bekende en succesvolle reisschrijfster een lezing hield. Ze was iets ouder dan hij en hij zat verlamd naar haar te luisteren. Voordat ze uit haar boeken voorlas, probeerde ze uit te leggen wat haar fascinatie voor het reizen was. Dat deed ze met een voorbeeld. Ze was op een van haar eerste reizen met een vriendin aan het liften van El Paso naar Dallas. Ze stonden even voorbij El Paso aan de autoweg, op een plek waar niet gestopt mocht worden, dus niemand nam ze mee. Toen ze na enige uren besloten terug te lopen naar de stad, stopte er een zeer luxe limousine, drie deuren aan iedere kant. De chauffeur riskeerde een bekeuring, hij wilde niets van ze, hij maakte een gratuit gebaar, een gebaar dat het begrip nut in z’n hemd zet. Het was een dunne man met een scherp, knap gezicht. Hij droeg een onberispelijk wit pak en een grote witte hoed. Hij zou ze afzetten op een betere liftplaats, maar eerst moest hij nog even zijn bruid halen, want hij ging trouwen, hij was op weg naar de kerk. De bruid zat in haar huis te wachten, een grote vrouw in korte broek en gerafeld T-shirt, een tatoeage op de schouder. Ze dronken een glaasje prik, en toen de man tegen zijn bruid zei dat het moment was gekomen en ze naar de kerk moesten gaan, huilde de vrouw van ontroering. Ze verkleedde zich niet maar ging in haar ongewone bruidskleren naast de onberispelijke man zitten. Na enkele kilometers bereikten ze de gunstige liftplaats, waar de meisjes uitstapten. De auto reed verder naar de kerk.

De schrijfster vertelde dat dát nou de essentie van reizen was, even meelezen in het boek van vreemde mensen, zonder voor, zonder na.

Arthur vond het een mooie verklaring, maar hij verdiepte zich niet in haar waarheidsgehalte. Hij was verliefd geworden op de schrijfster, in een seconde. Deze seconde groeide echter nauwelijks, ze bleek getrouwd te zijn en Arthur zette zijn gevoelens stop.

Gail Galkin stuurde hem nog twee brieven uit Montreal, waar ze aan het hoofd stond van een kliniek voor kleine huisdieren. De moeder van Arthur werd precies voor de ingang van het kamp door een militaire bus van haar fiets gereden en stierf drie dagen later in een ziekenhuis in Hilversum. (Het kan ook Baarn geweest zijn, niemand heeft me de details gegeven, ik moet het altijd doen met grote lijnen.)

[pagina 20]

Michaël Stoker
Aan de vooravond van nooit vertrekken
De nooit gemaakte reizen van Fernando Pessoa

Michaël Stoker (1979) promoveerde in 2013 aan de Universiteit Utrecht op het proefschrift Challenging Modernism: Fernando Pessoa and the Book of Disquiet. Eerder publiceerde hij Fernando Pessoa: De fictie vergezeld mijn schaduw (IJzer, 2009), een introductie tot het werk en leven van Pessoa. Thans is hij directeur van de Utrechtse lettereninstelling Het Literatuurhuis.

Ik stel me er een mooie, zonovergoten dag bij voor; de veertiende september 1905, toen het stoomschip de Herzog over de Taag de haven van Lissabon binnenvoer. Vanaf het dek moet het weidse Praça do Comércio al van verre te zien zijn geweest, met daarachter de tegen de heuvels opklimmende kluwen straatjes van de oude wijken Alfama en Bairro Alto. Het kasteel São Jorge torende er hoog bovenuit, ongetwijfeld met Portugese vlaggen wapperend op de kantelen. Vijfentwintig dagen eerder was het schip uit Durban in Zuid-Afrika vertrokken met aan boord Fernando Pessoa, zeventien jaar oud en in zijn eentje op reis naar zijn vaderland. Bijna tien jaar had hij in Durban doorgebracht samen met zijn moeder, zijn stiefvader en zijn halfbroertjes en -zusjes. Pessoa was in 1888 in Lissabon geboren, maar woonde sinds zijn zevende in Durban. Zijn vader overleed in 1893, waarna zijn moeder een man leerde kennen die de functie van consul vervulde, eerst in Mozambique en later in Zuid-Afrika. Op 30 december 1895 trouwde ze met de handschoen en drie weken later vertrok ze samen met een oom van moederskant en de kleine Fernando uit Lissabon en reisde via Madeira naar Zuid-Afrika. Die eerste reis moet een ongelooflijke indruk op het jonge kind hebben gemaakt. Niet alleen de weken op zee, maar vooral de radicale omslag in het gezinsleven hebben Pessoa voor het leven getekend: eerst het verlies van zijn vader, enkele maanden daarna de dood van zijn enige broertje Jorge, de kennismaking met een stiefvader, de grote zeereis naar Zuid-Afrika, de totaal andere omgeving met andere gebruiken en een nieuwe taal, en ten slotte de geboorte van twee halfbroertjes en drie halfzusjes, van wie er twee als peuter stierven. Biografen en Pessoa-kenners hebben de desintegratie van zijn kindertijd vaak aangeduid als de bron van zijn later fameus geworden opsplitsing in verschillende persoonlijkheden, door hemzelf ‘heteroniemen’ genoemd. Voordat hij definitief naar Lissabon terugkeerde, was hij als kind al eens eerder met zijn moeder op reis gegaan, eerst naar familie op de Azoren en aansluitend naar Lissa-

[pagina 21]

bon. Tijdens die reis bezochten ze ook familieleden in Tavira, een plaatsje in de zuidelijkste streek van Portugal, dicht tegen de Spaanse grens aan. Het typische Algarve-plaatsje met een pittoreske historische stadskern, geheel opgebouwd uit witte huisjes en een van de visserij (en ook toen al van het toerisme) levende bevolking, werd door Pessoa tot het geboortedorp van zijn literaire alter ego Álvaro de Campos gemaakt.

Zelf zou Pessoa, nadat hij op zijn zeventiende voet aan wal zette in Lissabon, de stad nauwelijks meer uitkomen. Degene die in dit gedicht op zijn eenenveertigste ‘als slome piet’ uit de trein stapte in Tavira was Álvaro de Campos, een van Pessoa’s bedachte personages. Pessoa ging zo nu en dan naar het buitenhuisje van zijn familie in de badplaats Estoril, vlak buiten Lissabon, maar verder kwam hij niet. Op zijn twintigste ondernam hij nog eenmaal een langere trip, naar Portalegre, gelegen in

[pagina 22]

centraal Portugal, tegen de Spaanse grens. Daar tikte hij een drukpers op de kop, waarmee hij zijn uitgeverij Íbis begon. Het duurde nog geen jaar voordat Íbis over de kop ging en Pessoa de betrekking vond die hij de rest van zijn leven zou blijven uitoefenen: het voeren van correspondentie voor de handelskantoortjes in de benedenstad van Lissabon. Eigenlijk was hij een zzp’er avant la lettre, die zonder vast inkomen van werkgever naar werkgever trok en zo de kost bij elkaar scharrelde. Het schaakbord van de benedenstad met zijn kaarsrechte brede straten en smallere zijstraten, geflankeerd door de middeleeuwse wijken op de heuvels, de kantoortjes in die straten en de kroegen aan de pleinen: dit zou in toenemende mate het universum worden waarin Pessoa zich bewoog. ‘Oh, Lissabon mijn thuis,’ schreefhij in het Boek der Rusteloosheid waarin deze uitroep een haast metafysische bijklank heeft.

Hoe honkvaster Pessoa zelf, hoe prominenter het thema ‘reizen’ in zijn oeuvre. Misschien is het reizen ook wel onlosmakelijk met deze stad verbonden: het Lissabon van begin twintigste eeuw was een stad van immigranten, toeristen, handelsreizigers en havenarbeiders. Een stad bovendien die gold als een van de belangrijkste knooppunten van het internationale zeeverkeer, waardoor allerlei nationaliteiten samenkwamen op de kades en in de havenkroegen. Ook in Pessoa’s teksten kreeg Lissabon steeds meer het karakter van de stad van de eindeloze kade. ‘Alleen, op de verlaten kade, op deze zomermorgen / Kijk ik in de richting van de ree, kijk ik naar het Onbegrensde, / […] O, en elke en iedere kade is een hunkering van steen! / […] O, de Grote Kade, vanwaar wij zijn vertrokken in Schip-Natiën! / De Grote Aan-

[pagina 23]

vankelijke Kade, eeuwig en goddelijk!’Ga naar eindnoot2 De Ode van de Zee van Álvaro de Campos, waaruit deze regels afkomstig zijn, was in zekere zin één grote ode aan Portugals ontdekkingsreizen, de aan alle banaliteit verheven ultieme reizen die vertrokken vanaf een Absolute Kade.

In zijn patriottistische bundel Boodschap zijn de historische helden die Pessoa bezingt met name zeehelden: Diogo Cão, Vasco da Gama. Het reizen wordt in deze bundel opgevat als een ontdekkingstocht. Het reizen staat bovendien lijnrecht tegenover het leven aan de vaste wal: ‘Zielig hij die altijd thuis leeft / En tevree in ’t haardvuur staart.’Ga naar eindnoot3 Ook in deze regels toont zich weer de altijd aanwezige ontpersoonlijking. Die tweede regel was bij gebrek aan haard misschien niet geheel op Pessoa zelf van toepassing, maar een leven aan de wal was nu juist het leven dat de auteur van dit gedicht zelf in extremo verkoos.

De beste vorm van reizen is voelen

Bij nader inzien zijn echter ook de bezongen ontdekkingsreizen in Mensagem meer symbolische dan werkelijke reizen. Pessoa gebruikt de zeehelden vooral ter inspiratie voor zijn utopische creatie van een ‘Vijfde Rijk’, een project waar hij zijn leven lang aan heeft gewerkt. In navolging van Portugals overheersing van de wereldzeeën en de verovering van gebieden in Zuid-Amerika, Afrika en Azië, moest het in verval geraakte moederland zich nu opmaken voor een wereldrijk in geestelijke

[pagina 24]

zin. Na de Assyrische, Perzische, Griekse en Romeinse imperia, die hun beschavingsideeën wereldwijd wisten uit te rollen, zou in de twintigste eeuw iets soortgelijks gebeuren met de Lusitaanse beschaving, waarvan Pessoa zichzelf en de door hem gecreëerde fictieve schrijvers in het middelpunt plaatste. Hij kreeg zijn visioen van een vijfde rijk nota bene in een tijd dat Portugal een bloedige overgang van monarchie naar een moeilijk bestuurbare republiek doormaakte en de Eerste Wereldoorlog in volle gang was. Toch was hij volledig overtuigd van de haalbaarheid van zijn onderneming. Ook de ontdekkingsreizen uit de zeventiende eeuw waren immers ooit als utopie geboren en later op wonderbaarlijke wijze werkelijkheid geworden. Pessoa’s zeehelden waren zijn heteroniemen. De boerendichter Alberto Caeiro, de biseksuele dandy Álvaro de Campos en de geserreerde academicus Ricardo Reis voerden een peloton aan van in totaal meer dan honderd door Pessoa geschapen schrijvers, dat gewapend met complete oeuvres, geschreven in het Portugees, Engels en Frans de wereld moest veroveren. Hij nam die opdracht uiterst serieus. Naast de poëtische oeuvres van ‘de grote drie’ Caeiro, Campos en Reis voorzag hij ook in een vertaler, Thomas Crosse, die hun werken in het Engels moest vertalen. Er is na Pessoa’s dood in een kist waarin het leeuwendeel van zijn werken postuum werd aangetroffen, ook een stappenplan voor de wereldwijde lancering van Alberto Caeiro gevonden. De adressen van invloedrijke critici bij The Times en Le Figaro had hij er alvast bij geschreven. De verzamelde gedichten van de heteroniemen vormden onmiskenbaar de kern van het vijfde wereldrijk, maar er kwam ook een filosofische onderbouwing van de poëzie in de vorm van het neopaganisme, gepropageerd door weer een ander heteroniem, António Mora. Hoezeer deze personages ook belast waren met hun imperialistische opdracht, ze moesten het doen zonder ooit in het stoomschip of het meer en meer in zwang zijnde vliegtuig te stappen. Ook de heteroniemen reisden namelijk zelden tot nooit. Alberto Caeiro, de soevereine plattelandsdichter, woonde met zijn tante op het platteland net buiten Lissabon, in een eenvoudig huisje zonder materiële luxe. Zijn overtuiging was even simpel als paradoxaal: er is niets buiten de natuur. Simpel, omdat zijn fenomenologie de aanwezigheid van religie, mystiek, filosofie en metafysica ontkent: je hoeft slechts waar te nemen en vooral niet te beginnen met filosoferen over die waarneming. Paradoxaal, omdat hij die boodschap vervolgens uit in enkele honderden pagina’s met reflectieve gedichten. Maar op reis ging hij niet:

Ook in het werk van Ricardo Reis speelt het reizen geen rol. Wel in zijn biografie overigens, want Pessoa liet hem in 1919 als fervent monarchist in de jonge repu-

[pagina 25]

bliek Portugal emigreren naar Brazilië. Of Peru, want er is ook een adres van Ricardo Reis in Peru tussen Pessoa’s papieren aangetroffen.

Álvaro de Campos was het heteroniem dat in veel opzichten juist datgene deed wat Pessoa niet kon of durfde. Zijn imago van de opiumrokende mondaine dandy die naar bed ging met alles wat bewoog, domineert met name de vroegste fase van zijn werk. En dus was de jonge Campos wél een fervente reiziger. Zijn vroege gedichten spelen zich vaak af in een scheepshut van een oceaanstomer op volle zee, of op de eeuwige kade met uitzicht op het onbekende, zoals in de hierboven geciteerde beroemde Ode van de Zee. Een man van de wereld, deze Campos: hij kwam uit Tavira, studeerde af als scheepsbouwkundig ingenieur in Glasgow, trok door Schotland, Engeland en Ierland en ondernam een lange reis in de richting van de Oost waarvan hij verslag deed in het gedicht Opiário, met als onderschrift: ‘1914, in het Suezkanaal, aan boord.’ Maar ook Campos’ reislustigheid is bedrieglijk. Hij trekt in dat opiumgedicht dan wel de wereldzeeën over, maar laat niet na te zeggen dat de reis eigenlijk zinloos is en de werkelijke reis in het hoofd plaatsvindt:

De fixatie op de reis in het hoofd neemt in Campos’ latere gedichten alleen maar sterkere vormen aan. ‘De beste vorm van reizen, uiteindelijk, is voelen,’ schrijft hij in een titelloos gedicht uit 1916. Hij voegt er een zinsnede aan toe die later voor Campos’ motto door zou gaan: ‘Alles voelen op alle wijzen.’ De gevoelswereld, de uiterst subjectieve werkelijkheid van het innerlijk, nam de plaats in van de snel veranderende wereld om hem heen. Voor de oude Portugese zeehelden was de zee nog onbekend en viel de hele wereld nog te winnen, voor de dandy Campos was de wereld klein geworden en ging de ontdekkingstocht onvermijdelijk naar binnen en niet naar buiten. ‘Ik behoor tot het soort Portugees / dat nadat India eenmaal was ontdekt / zonder werk kwam te zitten,’ schreef hij in Opiário. De werkloze zeeheld Campos die vergeefse reizen maakte langs reeds eeuwen geleden ontsloten continenten, dobbert in de loop der jaren steeds meer af naar een lethargie die hem op den duur zelfs de lust om überhaupt te vertrekken ontneemt:

[pagina 26]




[pagina 27]

In Pessoa’s prozameesterwerk het Boek der Rusteloosheid is de opvatting over reizen niet geheel anders: ‘De gedachte aan reizen bekoort mij metaforisch, alsof het de geschikte gedachte is om iemand anders dan mij te bekoren.’ De hoofdfiguur en tevens heteronieme schrijver van dit boek is Bernardo Soares, een kantoorklerk die woont en werkt in de Rua dos Douradores, een van de inwisselbare kaarsrechte straten in de Lissabonse benedenstad. In honderden en honderden dagboekfragmenten beschrijft Soares zijn kleurloze bestaan tussen werken en wandelen, slapen en waken, dromen en leven. Het universum van deze hulpboekhouder is het universum dat Pessoa ook voor zichzelf had verkozen, nadat hij op zijn zeventiende voet aan wal in Lissabon had gezet; tijdens lange stadswandelingen en nachtelijke overpeinzingen aan de Taag fileert Soares zijn beklagenswaardig bestaan, verpakt in een virtuoos portret van de stad Lissabon. Met filosofische opvattingen waarin hij de inertie en dadenloosheid op een voetstuk zet, is het Boek der Rusteloosheid de vooravond van nooit vertrekken voorbij. Soares heeft niet, zoals Campos, eerst zelf uitgebreide en tevergeefse reizen gemaakt, alvorens te concluderen dat de enige echte reis van binnen plaatsvindt. Soares propageert het innerlijke reizen van meet af aan. ‘In de schemering van deze herfst vertrok ik voor deze reis die ik nooit heb gemaakt,’ schrijft hij in een tekstfragment dat de toepasselijke titel Nooit gemaakte reis meekreeg. Het is een van Pessoa’s kunststukjes op het gebied van de imaginaire reizen, die voor Soares dienen om zijn existentiële verveling, zijn taedium, te verdrijven:

Op welk schip ik die reis heb gemaakt? Op de stoomboot ‘Zomaar een’. U lacht. Ik ook, en misschien om u. Wie zegt u en mij dat ik geen symbolen schrijf bestemd voor de goden? […]
Ik ben in nieuwe Europa’s geweest, en andere Constantinopels verwelkomden mijn zeilschip in onechte Bosporussen. U verbaast zich over dat zeilschip? Het is toch precies zoals ik het zeg. De stoomboot waarmee ik vertrok, liep als een zeilschip de haven binnen. Dat kan niet, zegt u. Precies daarom is het mij overkomen.
Andere stoomboten brachten ons berichten van gedroomde oorlogen in onmogelijke India’s. En toen we hoorden spreken over die landen, kregen we

[pagina 28]

misplaatst heimwee naar het onze, zo ver achter ons gelaten, wie weet in deze wereld.Ga naar eindnoot7

De nooit gemaakte reis van Bernardo Soares is onderdeel van een boek dat eigenlijk geen boek is. Dit Boek der Rusteloosheid is in werkelijkheid namelijk als een wanordelijke stapel losse velletjes postuum uit Pessoa’s kist tevoorschijn gekomen; hij heeft er zelf nooit een boek van gemaakt. Het publiceren van zijn teksten zou voor Soares net zoiets zijn geweest als het daadwerkelijk zijn koffers pakken en op pad gaan. Het neerschrijven van zijn dagboekfragmenten heeft dezelfde functie als het ondernemen van zijn imaginaire reizen: het is een middel om de tijd door te komen en tegenwicht te bieden aan zijn onverschilligheid.

Reis door mijn kamer

Het model voor de louter in zijn hoofd reizende dilettant is niet moeilijk aan te wijzen. We herkennen er Des Esseintes in, de decadente neuroot uit Huysmans’ roman Á Rebours (1884), maar nog duidelijker is de invloed van Voyage autour de ma chambre (1795) van de Fransman Xavier de Mestre. Daarin leidt het kluizenaarschap van de hoofdfiguur tot een gedetailleerde beschrijving van elk meubelstuk in de ka-

[pagina 29]

mer alsof het een scène uit een exotische reis betrof. Een buitengewoon lucratieve manier van reizen voor de armen, de kreupelen en de luiaards, aldus de auteur. Pessoa had maar liefst twee exemplaren van het boek in zijn bezit, waarvan één exemplaar zichtbaar stukgelezen is. In de marge van de bladspiegel schreef hij opmerkingen als ‘good’ of ‘admirable’. Toch is meteen zonneklaar wat het verschil is tussen de non-reiziger Soares en de pseudo-reiziger van De Maistre. In Voyage autour de ma chambre is de imaginaire reis een substituut voor het ‘echte’ reizen, waartoe de hoofdfiguur nu eenmaal is overgeleverd omdat hij opgesloten zit in een kamer. Bij Soares bestaat het ‘echte’ reizen hoegenaamd niet, behalve misschien dat het ‘echte’ reizen juist plaatsvindt in het hoofd:

De landschappen zijn landschap in ons. Daarom schep ik ze als ik me ze verbeeld; als ik ze schep, bestaan ze; als ze bestaan, zie ik ze, net als de andere. Waarom dus reizen? Waar zou ik in Madrid, Berlijn, Perzië of China, of op beide polen, anders zijn dan in mijzelf, in het type en de soort van mijn gewaarwordingen?

Het leven is wat wij ervan maken. De reizen zijn de reizigers. Wat we zien, is niet wat we zien, maar wat we zijn.Ga naar eindnoot8

Pessoa’s nooit gemaakte reizen, zijn niet-bestaande schrijvers en zijn nooit gerealiseerde vijfde rijk zijn één groot pleidooi voor de verbeelding. Het concept van reizen is daarbij essentieel. Wie het Boek der Rusteloosheid heel letterlijk leest, zonder te diep te spitten in alle betekenislagen die het boek rijk is, leest eigenlijk de zwerftochten van een personage door de stad Lissabon, een moderne Odyssee met de obstakels die zich aandienen in het bewustzijn en een heraldiek die eruit bestaat om ongeschonden uit de innerlijke woestenij te komen. Ergens heeft Soares het over de ‘geografie van het bewustzijn’, waarbij de labyrintische wandelingen door de stad niets meer of minder zijn dan de tochten door zijn eigen kop. In een brief die Pessoa in 1935 schreef aan zijn vriend, de letterkundige Adolfo Casais Monteiro, over het ontstaan van de heteroniemen spreekt hij ook nadrukkelijk in termen van reizen:

Ik evolueer niet: IK REIS. (Door het per ongeluk indrukken van de hoofdlettertoets kwamen die woorden, zonder dat ik het wilde, groot op papier. Maar dat is goed zo, en ik laat het staan.) Ik verander steeds van persoonlijkheid, ik verrijk mij steeds (en hier kan sprake zijn van ontwikkeling) in mijn vermogen nieuwe persoonlijkheden te scheppen, nieuwe manieren van veinzen dat ik de wereld begrijp, of, beter, van veinzen dat ze begrepen kan worden. Daarom duidde ik die voortgang door mij heen niet aan als vergelijkbaar met een ontwikkeling, maar met een reis: ik ben niet van de ene verdieping naar een hogere gegaan; ik ben, op een effen vlak, van de ene naar de andere plaats gegaan.Ga naar eindnoot9

[pagina 30]

De meervoudige persoonlijkheid die Pessoa in zijn heteronymie tot uitdrukking liet komen is dus geen effect van een ontwikkeling, maar van een reis. Het is een reis waarvoor de koffers leeg kunnen blijven en waarvan de coördinaten zich bevinden in de geografie van het bewustzijn. ‘Wat kan China mij bieden dat mijn ziel mij niet al zou hebben gegeven?’Ga naar eindnoot10 Dertig jaar lang zette Fernando Pessoa geen stap buiten de stadsgrenzen van Lissabon en legde hij tegelijkertijd onmetelijke afstanden af in zijn hoofd. Pessoa’s oeuvre is een landkaart waarop zijn heteroniemen de vetgedrukte hoofdsteden zijn van landen die nota bene eerst door die heteroniemen zelf zijn gecreëerd. Scheppen en reizen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zoals Pessoa het zelf omschrijft: ‘De oude zeevaarders hadden een schitterende leuze: varen is noodzakelijk, leven niet. Op mij is de kern van deze zin van toepassing, in een enigszins aangepaste vorm zodat hij past bij wie ik ben. Leven is niet noodzakelijk; noodzakelijk is scheppen.’

[pagina 10]

Mirjam de Veth
Emmanuel Bove
Koortsachtig op zoek naar stilstand

Mirjam de Veth vertaalde werk van o.a. Emmanuel Bove, Albert Cossery, Denis Diderot, Louis Guilloux, André Gide en Philippe Soupault. In 2009 ontving zij de Dr. Elly Jaffé Prijs voor haar gehele vertaaloeuvre. Over Franse literatuur publiceerde zij in De Parelduiker en De Groene Amsterdammer.

Wanneer de Postcode Loterij aanbelt om iemand blij te maken met een flinke prijs stamelen de meeste gelukkigen dat ze met het geld het liefst ‘een mooie reis’ gaan maken. De Franse schrijver Emmanuel Bove (1898-1945) zou het in de schoot geworpen bedrag zeker anders besteed hebben. Om te beginnen aan het aflossen van zijn schulden en die van zijn uitvretende moeder en broer. Van het resterende geld zou hij een stapel zijden hemden met geborduurde initialen hebben gekocht.

Waarom wil een schrijver reizen? Om vreemde streken en mooie landschappen te ontdekken, interessante ontmoetingen te doen? Vanuit onstelpbaar heimwee, zoals Louis Couperus? Hang naar heroïek, behoefte aan ontberingen, zoals Redmond O’Hanlon? Of vanuit nieuwsgierigheid, zoals de onlangs met de Gouden Ganzenveer bekroonde David Van Ruysbroeck van zichzelf zei. Wie verre reizen doet kan vast veel verhalen, maar wie stilstaat en goed kijkt misschien nog meer. En kijken kon Bove, hij was de schrijver van het rake en het roerende detail, zoals Samuel Beckett over hem opmerkte. De binnenkant van zijn personages wordt niet psychologisch geduid, maar getekend door de interieurs waarin ze wonen, de kleren die ze dragen. Hij heeft het gezien. Dat is ongetwijfeld ook de reden waarom het werk van Bove zoveel schilders aanspreekt.

Hoewel Bove een leven heeft geleid met veel verplaatsingen, kun je hem geen reiziger noemen. Hij werd voortgedreven door de grilligheden van het bestaan, door geldgebrek, maar zeker niet door reislust. Het liefst zat hij aan een tafel te schrijven, en het was jammer dat diezelfde tafel niet altijd op dezelfde plek stond. De wereld in zijn romans is een stilstaande statische wereld, bevolkt door personages die in kringetjes ronddwalen. Zijn helden zijn bij uitstek niet-reizigers. Ze zijn vastgebakken aan het asfalt van de grote stad en iedere poging om daaruit te ontsnappen is tot mislukken gedoemd.

[pagina 11]

Bove werd in 1898 in Parijs geboren, waar hij bij de burgerlijke stand werd ingeschreven als Emmanuel Bobovnikoff, zoon van een Joods-Russische emigrant uit Kiev, zonder beroep, en Henriette Michels, een uit Luxemburg afkomstig dienstmeisje. Bobovnikoff senior is een kleurrijk figuur, een charmeur en fantast, die graag doorgaat voor nihilist in ballingschap of voor schrijver. Vier jaar na Emmanuel krijgt het echtpaar een tweede zoon, Léon. Maar al voor diens geboorte heeft vader Bobovnikoff een relatie aangeknoopt met een andere vrouw, Emily Overweg, schilderes en gefortuneerd diplomatendochter, in de familie bijgenaamd la riche Anglaise. Met haar krijgt hij al snel ook een zoon, Victor. De jonge Emmanuel is zijn vaders en Emilys oogappel. Hij woont beurtelings in het ene of het andere gezin; bij zijn moeder en broer is het armoe troef, bij Emily is het leven licht en luxe, hij komt er in aanraking met kunst en literatuur. Op zijn veertiende besluit hij dat hij later schrijver wil worden. Dankzij Emily krijgt hij een uitstekende middelbare schoolopleiding in Parijs, en later in Genève. Hij voelt zich gespleten en schuldig tegenover zijn moeder en zijn broer, en zij maken daar zijn leven lang schaamteloos misbruik van door hun eindeloze geschooier om geld.

Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog zijn Emilys banktegoeden geblokkeerd in Engeland, daarom wordt Emmanuel daar naar een kostschool gestuurd. In oktober 1915 sterft zijn vader aan tuberculose in een Zwitsers sanatorium. Emilys fortuin is door de oorlog inmiddels definitief verdampt. Ze woont met haar zoon Victor in Menton en probeert met de verkoop van haar schilderijen het hoofd boven water te houden.

Vandaar Boves precaire levensgevoel, niets staat vast, de mens kan alles wat hij verworven heeft verliezen. Daarin ligt de kern van zijn schrijverschap. Zijn personages bewegen zich voortdurend omhoog en omlaag op de maatschappelijke ladder. Het leven spoelt over hen heen zonder dat ze er enige richting aan kunnen geven.

Op zijn achttiende, in april 1916, keert Emmanuel naar Frankrijk terug, waar hij zich staande houdt met baantjes als tramconducteur, taxichauffeur, bordenwasser of arbeider bij Renault. In die nationalistische oorlogsjaren is zijn Russische achternaam (‘patronyme douteux’ zegt het politierapport) in combinatie met zijn onduidelijke bronnen van inkomsten voldoende reden om hem op te sluiten in de Santégevangenis. Een maand later wordt hij daaruit ontslagen omdat hij in dienst moet. Voor hij zijn militaire opleiding heeft afgerond wordt de wapenstilstand ondertekend. Zo ontspringt hij op het nippertje de dodendans van de oorlog.

Na zijn demobilisatie, in 1921, trouwt hij met Suzanne Vallois, een jonge onderwijzeres die hij tijdens zijn diensttijd heeft leren kennen. In de veronderstelling dat het leven daar goedkoop is vertrekt het jonge paar naar Oostenrijk, waar ze zich vestigen in Tulln, een stadje ten noordwesten van Wenen; hun dochtertje Nora wordt er geboren. Onder het pseudoniem Jean Valois schrijft Emmanuel met het horloge op tafel goedkope romannetjes. In een van de zeldzame interviews die

[pagina 12]

hij later geeft zegt hij daarover: ‘Ik ben begonnen met een stuk of honderdduizend regels voor populaire romannetjes. Ik schreef honderd regels per uur, achthonderd regels per dag, dat wil zeggen iedere tien of twaalf dagen een boek. Werk dat volkomen vreemd is aan het werk als schrijver. Het is alsof ik in die tijd een ander beroep uitoefende.’

Maar hij begint er ook aan Mes Amis en schrijft een aantal korte verhalen. Het leven in Oostenrijk blijkt minder goedkoop dan gedacht en in oktober 1922 keert hij alleen terug naar Parijs. Op een kamertje in het vijfde arrondissement voltooit hij Mes Amis. Verder schrijft hij gemengde berichten voor Le Quotidien en stuurt korte verhalen naar literaire tijdschriften. Suzanne is inmiddels met de kleine Nora ook terug naar Frankrijk gekomen, waar in februari 1924 zoon Michel wordt geboren.

Emmanuel heeft geluk: de Franse schrijfster Colette (1873-1954) leest een van zijn korte verhalen en is meteen verkocht. Zij adviseerde destijds voor uitgeverij Ferenczi, en dankzij haar debuteert Emmanuel Bobovnikoff daar in 1924 als Emmanuel Bove met de roman Mes Amis. De hoofdpersoon, Victor Bâton, is een jonge oorlogsinvalide die van een karig pensioentje leeft en niet werkt. Dat wekt de woede en haat van zijn medebewoners in het huis waar hij een kamer huurt en het eind van het liedje is dat hij op straat wordt gezet. De roman bestaat uit vijf portretten van Bâtons vrienden, die nu juist helemaal geen vrienden zijn. Het is een en al misverstand, ze hebben hem allemaal diep teleurgesteld. ‘Zo is het in mijn leven steeds geweest. Nooit heeft iemand mijn liefde beantwoord. Ik snak

[pagina 13]

ernaar lief te hebben, vrienden te hebben, en ik blijf steeds alleen.’

Met Mes Amis is Boves echte schrijversleven begonnen. Het boek is een groot succes. Bove wordt gewaardeerd en bewonderd door vakgenoten als Rilke, Soupault, Gide en Max Jacob. Er volgt een productief en succesvol schrijversbestaan. In twintig jaar schrijft hij meer dan dertig boeken; romans en verhalenbundels. Hij wijdt zich uitsluitend aan zijn literaire oeuvre. Koortsachtig. Alleen al tussen 1927 en 1928 verschijnen er maar liefst elf romans of verhalenbundels. In al zijn werk lopen eenzame mannen rond met een snijdend besef van ontoereikendheid, uitblinkers in mislukking. En over al die levens hangt nog de schaduw van de voorbije Eerste Wereldoorlog.

Zijn persoonlijk leven is onrustig en chaotisch, zijn huwelijk strandt in 1925. Toen Suzanne met de kinderen terugkwam van vakantie wachtte haar de onaangename verrassing van een leeg huis; haar man was met de noorderzon vertrokken en woonde inmiddels samen met een nieuwe liefde, Henriette de Swetschine. Maar de relatie hield niet lang stand. In 1928 ontmoette hij Louise Ottensooser, beeldhouwster, dochter uit een welgestelde Joodse bankiersfamilie, die de liefde van zijn leven zou worden. Louise was mooi en hartelijk, onconventioneel, ze bewoog zich in mondaine artistieke kringen en ze kende iedereen. Tegelijk was ze een fervent communiste, die thuis een portret van Stalin aan de muur had hangen. In bontjas verkocht ze l’Humanité.

Financieel gaat het Bove voor de wind. In 1928 krijgt hij de Prix Figuière, de (financieel) grootste literaire prijs van zijn tijd, die 50.000 frs bedraagt. Tot dan toe woonde hij in geleende huizen of appartementen, nu kan hij zich voor korte tijd een appartement veroorloven in de Rue Vaneau 1 bis, een pand waar ook Gide dat jaar zijn intrek neemt. Het is de tijd van de zijden overhemden, hij koopt ze met

[pagina 14]

stapeltjes tegelijk en laat er zijn initialen op borduren. Maar met een familie als de zijne – moeder en broer pikken vele granen mee van het succes – en zijn uitstaande schulden is de prijs snel op.

Emmanuels leven lijkt in veel opzichten een herhaling van dat van zijn vader. En zoals Emily destijds al haar geld verloor door de oorlog, zo raakt Louise door de crisis alles kwijt. Emmanuel heeft drie huishoudens te onderhouden: dat van Suzanne en de kinderen, dat van zijn moeder en broer, en dat van hem en Louise. Hij schrijft tegen de klippen op. Pas in 1930 stemt Suzanne in met een officiële scheiding. Emmanuel en Louise, die zwanger is, trouwen en vertrekken naar Engeland. Het kind sterft daar bij de geboorte, Louise overleeft de bevalling ternauwernood. Bove schrijft Journal écrit en hiver, een gefingeerd dagboek. In de notities van de hoofdpersoon, Louis Grandeville, schemert zijn eigen onmacht door. ‘Ik ben gemaakt om alleen te leven, maar ik kan niet alleen zijn.’ En: ‘Het diepste begrip, het begrip waarvan ik tot nu toe meende dat het de basis was voor iedere liefde, is zinloos. Het is nergens goed voor om je dierbaren te begrijpen. Het diepste begrip voegt niets toe aan de liefde.’

Na een jaar keren Emmanuel en Louise terug naar Frankrijk. In de jaren dertig publiceert hij korte verhalen in antifascistische bladen als Marianne; hij is aanhanger van het Comité van Waakzaamheid van Antifascistische Intellectuelen. Gedwongen door geldgebrek wijdt hij zich ook weer aan de journalistiek, hij schrijft voor dagbladen als Le Parisien, Le Quotidien en Le Journal. Onlangs verzorgde een kleine Franse uitgeverij een mooie facsimile-uitgave van een aantal van die artikelen over beroemde rechtszaken (Arrestations célèbres, éd. Cent Pages, 2013). Teksten om den brode geschreven, maar onmiskenbaar Bove. In 1936 wordt hij ernstig ziek, pleuritis – hij komt er nooit helemaal bovenop. Wanneer een jaar later zijn moeder sterft is hij te berooid om de begrafenis te kunnen betalen en te ziek om erheen te gaan.

Bij het uitbreken van de oorlog, op 3 september 1939, wordt Bove gemobiliseerd. Na de wapenstilstand, die Frankrijk verdeelt in een door de Duitsers bezette en een ‘vrije’, collaborerende zone onder leiding van ijzervreter Pétain, vluchten Emmanuel en Louise uit Parijs naar het zuiden. Louise liep dubbel gevaar als Joodse en als communiste, en Bove was half Joods. Via Lyon belandden ze in Dieulefit, waar veel kunstenaars en intellectuelen verbleven in afwachting van papieren om

[pagina 15]

uit Frankrijk weg te komen. In 1942 vertrekken ze eindelijk naar Algiers, waar ze hun intrek nemen in de buurt van de haven. Een week na hun aankomst wordt de stad bevrijd. Er zaten daar heel wat Franse schrijvers: Soupault, Gide, Saint-Exupéry, met wie hij schaakt. Men onmoette elkaar in Les Vraies Richesses, de boekwinkel-uitgeverij van Edmond Charlot. De Frans-Algerijnse schrijver Emmanuel Roblès (1914-1995) herinnert zich Bove als een bleke, zwijgzame, hoestende figuur. Ondanks zijn slechte gezondheid schrijft hij daar nog drie romans: Le Piège, Départ dans la nuit en Non-Lieu.

Na de bevrijding van Parijs keren Emmanuel en Louise met het geld van haar beleende sieraden naar Frankrijk terug. Het is inmiddels oktober 1944. Ze nemen hun intrek in het appartement van zijn halfbroer Victor Bobovnikoff aan de Avenue des Ternes. Emmanuel is doodziek. Hij verzekert zich ervan dat zijn laatste romans uitgegeven zullen worden. ‘Je publie’ schrijft hij in mei 1945 als PS onder een brief aan een vriend; zijn laatste brief. Wanneer Victor in juni 1945 terugkeert na vijf jaar Duitse krijgsgevangenschap vertelt de conciërge hem dat zijn halfbroer binnen op sterven ligt. Op vrijdag 13 juli 1945, aan de vooravond van de eerste quatorze juillet die in vrijheid wordt gevierd, overlijdt Emmanuel Bove. Hij wordt bijgezet in het familiegraf van de familie Ottensooser op de begraafplaats Montmartre.

Louise zette zich in voor het beheren en uitgeven van het werk van haar man. Na haar dood in 1977 kwam er een met touw dichtgebonden koffer onder haar bed vandaan waarin ze de brieven bewaarde van ‘Bobby’ zoals ze Bove noemde. Hij bevatte verder zestien dagboekfragmenten, onuitgegeven fragmenten van verhalen, proeven en manuscripten.

 

Toch werd Bove na zijn dood in de literatuurgeschiedenis aanvankelijk snel vergeten. Zijn werk werd niet herdrukt en zijn naam ontbrak in de handboeken. Dat is op zijn minst opmerkelijk voor een schrijver die met Dostojevski en Proust werd vergeleken. Vriend en collega-schrijver Philippe Soupault (1897-1990) zoekt de reden in zijn karakter, hij noemt hem ‘pathologiquement discret’, ziekelijk bescheiden. Bove had contact met de surrealisten, maar heeft nooit tot die groep behoord. Hij is altijd een eenling, een buitenstaander geweest. Na de oorlog veranderde het literaire landschap in Frankrijk: de toon werd gezet door het existentialisme. Literatuur was ideologisch, programmatisch geworden; men had meer behoefte aan zwartwit dan aan de melancholieke grijstonen van Boves werk.

Maar Bove is een writers’ writer. Samuel Beckett voelde verwantschap met zijn kale stijl. Hij adviseerde de schilder Bram van Velde om Bove te lezen. Met zijn scherpe oog voor detail is Bove ook typisch een schrijver voor schilders. Halverwege de jaren zeventig maakte Van Velde litho’s bij werk van Bove. Ook schrijver-tekenaar Topor, een bewonderaar-verzamelaar van het eerste uur, illustreerde een kort verhaal. Bove-lezers hebben altijd een soort geheim genootschap gevormd. Fans als Michel Butor en Pierre Alechinsky tipten elkaar als er ergens tweedehandsexem-

[pagina 16]

plaren opdoken. Begin jaren zeventig maakte Cobra-dichter Christian Dotremont een strooibiljet waarin hij opriep uitgevers te bestoken met verzoeken om heruitgaven van Boves werk. ‘Bove lezen moet. Zeker, zijn werk heeft sterke invloed gehad, en nog, en dat is goed. Maar natuurlijk moet Emmanuel Bove zelf gelezen worden. De boeken van Emmanuel Bove worden zeldzaam, ze zijn niet meer leverbaar. Laten we de boekhandelaren en de uitgevers opporren. Leve Emmanuel Bove!’

En langzaam werd Bove in Frankrijk in bredere kring herontdekt. In 1977 bracht uitgeverij Flammarion een heruitgave van Mes Amis met een voorwoord van Dotremont. Daarna volgden heruitgaven van Armand en La Coalition. Vanaf halverwege de jaren tachtig kwam uitgeverij Le Castor Astral met heruitgaven van o.a. L’Amour de Pierre Neuhart en Le Pressentiment.

Groot pleitbezorger van Boves werk was de schrijver Raymond Cousse, die een Bove-biografie voorbereidde. Cousse, die met zijn rechtopstaande haar iets weg had van Victor Bâton, de hoofdpersoon van Mes Amis, wiens haar steeds terugspringt ‘als de bladzijden van een nieuw boek’, is zelf een Boveaans figuur. In 1991 pleegt hij zelfmoord. Schrijver Jean-Luc Bitton, met wie hij al samenwerkte, maakt de biografie alleen af. In 1994 verschijnt Emmanuel Bove, la vie comme une ombre. Jean-Luc Bitton houdt een goed geïnformeerde website bij over Bove (www.emmanuel-bove.net); hij schreef ook het scenario van Emmanuel Bove 1898-1945, een film van Hervé Duhamel, die integraal op YouTube te zien is.

 

Ook door Nederland gaat er vanaf begin jaren tachtig een Bove-golf: uitgeverij De Prom brengt een aantal vertalingen, o.a. Mes Amis en Armand. En in 1987 verschijnt daar een soort Bove-gidsje: De wereld van Emmanuel Bove, samengesteld door Peter van der Spek. Daarna werd het weer even stil in uitgeversland. Het legertje Nederland-

[pagina 17]

se Bove-adepten groeide inmiddels gestaag. Schrijvers als Jan Siebelink, Kees van Kooten, Arnon Grunberg en diens rechterhand, Johannes van der Sluis, herkennen Boves kwaliteiten.

In 2002 kwam bij uitgeverij Bas Lubberhuizen Reis door een appartement uit, een bundel korte verhalen samengesteld en vertaald door het Atelier de Traduction d’Amsterdam. In het titelverhaal weet Bove de stilstand van zijn hoofdpersoon, Pierre Vilbert, een jonge schrijver die gekweld wordt door een writers’ block, op te roepen door een nauwkeurige observatie van het appartement waar hij woont en werkt. Het is door diens jonge vrouw zorgvuldig ingericht, maar bij de beschrijving daarvan wordt de lezer bevangen door plaatsvervangende benauwdheid. Een hoog koperen fust als paraplubak. Een elektrische peer weggewerkt in een stallantaarn. Onder een kast zes paar schoenen met nikkelen spanners die ‘in het donker glommen als kostbare voorwerpen’. Hulsttakken in een siervaas. ‘Soms viel een van de rimpelige besjes op de grond, loodrecht naar beneden, en bleef na een paar keer stuiteren precies op de plek liggen waar het de grond het eerst had geraakt.’

Daar troont Pierre, niet aan de door hem gewenste grote blankhouten tafel, maar achter een op aandringen van zijn vrouw aangeschaft imposant bureau, waarvan hij de laden niet vol weet te krijgen, en waarop het een dringen is van ‘presse-papiers, inktpotten, briefopeners, een Duitse postzegelbevochtiger (een soort huls die aan één kant eindigt in een sponsje en die met water gevuld wordt zoals een vulpen met inkt), woordenboeken, potjes plaksel met amandelgeur’. Vervuld van lamlendigheid bedenkt hij: ‘Als ik er eens mee ophield. Als ik eens nooit meer een regel zou schrijven. Wat een opluchting zou dat zijn! Ik heb het gevoel dat ik een gat in de lucht zou springen als dát zou kunnen. Weg bureau! Voorbij al die uren in mijn eentje met die leegte voor me.’

 

Ruim tien jaar later zag uitgeverij Coppens & Frenks kans Bove opnieuw in de schijnwerpers te zetten door de uitgave van De liefde van Pierre Neuhart. Het was de bedoeling dat daar ook de vertaling zou verschijnen van Le Pressentiment (1935), in 2006 verfilmd door Jean-Pierre Darroussin. Le Pressentiment is een typische Bove-roman: de hoofdpersoon, Charles Benesteau, een advocaat van een jaar of vijftig, besluit op een goede dag om niet meer naar de rechtbank te gaan en huis en haard te verlaten. ‘Hij vond de wereld slecht,’ heet het laconiek. Hij trekt zich terug in een anoniem appartementje. Ook hier geeft de inrichting van dat appartement een scherp portret van de hoofdpersoon. ‘Op de schoorsteen prijkte alleen een gipsen kop die hij in een van de stalletjes langs de Seine had gekocht. Voor het raam deed een grote plank op twee schragen dienst als bureau. In een hoek stond een divan. Eroverheen lag een lap stof die zo te zien niet precies op maat was gekocht. Aan de onderkant was hij te lang en hing tot op de grond, maar aan de zijkant was hij te krap, waardoor de brede witte en grijze strepen zichtbaar waren van het onderbed.’ Al snel bouwt Benesteau een vaste routine op in zijn nieuwe leven: een wandelingetje

[pagina 18]

door het park, boodschappen doen, en iedere avond na het eten schuift hij plichtmatig aan zijn werktafel om zijn memoires te schrijven. Een dorre opsomming van zinloze feiten, zonder enige innerlijke noodzaak of gedrevenheid. Via stilstand probeert hij uit zijn leven te ontsnappen. Onnodig te zeggen dat het niet lukt, de buitenwereld dringt zich onontkoombaar op. Zijn familie overvalt hem met ongewenst bezoek. Zijn vrouw lokt hem met een smoes naar huis. Er staat ineens een buurtbewoner op de stoep die zijn hulp inroept. Voor hij het weet raakt Charles tot over zijn oren verwikkeld in een zaak met huiselijk geweld en burenruzie. Het loopt slecht met hem af.

Door het ontijdig sneven van de unieke uitgeverij Coppens & Frenks bleef de vertaling tot op heden dakloos. Liefst zou ik de oproep van Dotremont sturen aan alle parelvissende uitgevers in Nederland, en mét hem uitroepen: ‘Leve Emmanuel Bove!’

[pagina 9]

Niet op reis

Ik ben verwekt op een schip, tijdens een storm ergens op de Stille Oceaan, terwijl mijn moeder zeeziek was en mijn vader kiespijn had. Deze omstandigheden hebben mijn lot bepaald: ik ben het grootste gedeelte van mijn leven op reis. Al deze reiservaring heeft mij echter niet geholpen een goede toerist te worden. Ik heb geen talent voor uitstapjes, geen gevoel voor ruimte of richting, geen oor voor vreemde talen en geen geluk met kaartlezen – ik vind het zelfs moeilijk te zeggen of een landkaart ondersteboven is of niet. Altijd en overal voel ik me verdwaald.
Isabelle Allende (1942)

Net als goed nieuws zijn voorspoedige reizen zelden een inspiratiebron voor literatuur, laat staan voor een bloemlezing. In het algemeen leveren ze opportunistische dweepverhalen op, in tijdschriften over reizen.
Jan Morris (1926)

[pagina 3]

René Gude
Reisbeschrijvingen van een thuisblijver

René Gude (1957) studeerde filosofie. Hij was tot 2001 hoofdredacteur en uitgever van Filosofie Magazine en tot vorig jaar directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte. Gude is Denker des Vaderlands van mei 2013 tot april 2015. In 2013 verscheen Stand-up filosoof, de antwoorden van René Gude, door Wilma de Rek.

Er zijn verschillende redenen aangevoerd voor het merkwaardige feit dat Immanuel Kant (1724-1804) nooit verder dan vierentwintig kilometer buiten zijn geboorteplaats Königsberg is geweest. ‘Hij hield niet van reizen,’ zegt een gemakzuchtige biograaf. ‘Hij was aanvankelijk te arm en daarna niet gezond genoeg om te reizen,’ zegt een meer diepgravende collega. De meest speculatieve biograaf beweert in alle ernst dat Kant, juist door thuis te blijven, in aanraking is gekomen met andere volken en vreemde gebruiken: ‘De Pruisische Hansestad Königsberg – het huidige Kaliningrad – ligt in een gebied waar de landsgrenzen zo snel wijzigden dat een achttiende-eeuwer die veel culturen wilde leren kennen juist buitengewoon honkvast moest zijn. Als Kant een zuivere, onbezoedelde edel-Pruis had willen blijven, zou hij hotsebotsend in een koetsje achter zijn vaderland aan hebben moeten reizen. Hij bleef echter hardnekkig op zijn plaats en heeft op die manier vele jaren in het buitenland gewoond. In Pruisen dus, maar ook in Polen en het Rusland van Catharina de Grote. Via de Russen kwam hij in aanraking met de sfeer van Parijse salons en bals en niets heeft hem ervan weerhouden zich daar vol in te storten. Er zijn ook verrukkelijke roddels over dronkenschappen en onkuise betrekkingen met jonge dames. Kant was bepaald niet onbereisd.’

Misschien zijn alle bovengenoemde verklaringen waar, maar er is nog een hypothese het onderzoeken waard: ‘Kant hield niet van reizen omdat hij de blikvernauwing, waar geen enkele reiziger aan ontkomt, niet op prijs stelde.’ Dat is contraintuïtief omdat reizen doorgaans juist met ruimdenkendheid geassocieerd wordt, maar vermoedelijk is dat de echo van de achttiende- en negentiende-eeuwse Grand Tour waar jonge mannen uit de nieuwe elite toe werden opgewekt. De tijdelijke ontsnapping aan het keurslijf van de eigen cultuur heette blik verruimend te zijn, maar ging doorgaans naar Italië, Griekenland, Turkije en Egypte om de resten van de glorierijke culturen te zien die de jongens al zeer goed uit boeken kenden. De negentiende-eeuwse verpauperde culturen in wat voorheen ‘de antieke wereld’

[pagina 4]

was, waren hooguit curieus en exotisch, eerder een reden om diep overtuigd te raken van de superioriteit van de eigen cultuur. Verder was de Grand Tour expressis verbis bedoeld om ver van hun ouders uit te freaken en om seksuele ervaring op te doen voor het huwelijk. Ook dat is eerder een ventielzede voor de onverwoestbare kleinmoedige moraal thuis, dan een werkelijke bevrijding van kluisters.

Het is niet mijn bedoeling om iets lelijks te zeggen over reizen. Ik doe het zelf graag en ik heb bij Kant nooit een passage gevonden waarin hij reizenden veroordeelt. Sterker nog, Kant hield van reizigers en zorgde dat er, van de vele handelaars die Königsberg aandeden, dagelijks een aantal bij hem de lunch gebruikte. Bovendien las hij alle reisverslagen waar hij de hand op kon leggen, doceerde jarenlang Land- en Volkenkunde aan de Universiteit en kon zo beeldend over Londen praten dat zijn Britse gasten weigerden te geloven dat hij er nooit was geweest. Geen kwaad woord over reizen dus, maar het is niet zonder meer juist om aan te nemen, dat reizigers zichzelf automatisch op vooruitgang trakteren en spelenderwijs een open mind verwerven, terwijl thuisblijvers en stilstaanders onontkoombaar aan achteruitgang en benepenheid ten prooi vallen. Als dit wel het geval was konden wij het werk van Kant onmiddellijk terzijde leggen als resultaat van geborneerde achttiende-eeuwse Pruisische kleinburgerlijkheid. Zoals gezegd: hij heeft zijn petieterige Hanzestadje zelfs niet voor een midweekje verlaten. Maar het zou ook betekenen dat wij, om ruimdenkende mensen te treffen, alleen maar naar de aankomsthal van Schiphol hoeven te gaan om bij de exit van Transavia te observeren wat tijdelijke volksverheffing in een Boeing 737 voor impact heeft op de Hollandse openheid van geest. Als dat ons overtuigt, kunnen wij ook voor onszelf een last minute all inclusive boeken als shortcut to magnanimity, de kortste weg naar ruimhartigheid. Maar we hebben het rivm en scp niet nodig om te vermoeden dat de toena-

[pagina 5]

me van het aantal vliegbewegingen Nederland meer geluidsoverlast en fijnstof heeft opgeleverd dan grootmoedigheid.

Nogmaals, ik zou reizen nooit afraden, maar word je er ruimdenkend van? Neen. Ruimdenkend, al te ruimdenkend, word je pas goed als je stilzit zonder afleiding en je gedachten met je op de loop gaan. Als je stil blijft zitten hoef je je ogen niet eens te sluiten om de dingen die pal voor je neus staan niet meer te zien. De dingen zijn, om met Wittgenstein te spreken, door hun alledaagsheid verborgen: je ziet ze niet omdat je ze voortdurend voor ogen hebt. Je geest kan vrijelijk dwalen en naar keuze nostalgisch verwijlen bij dingen die er niet meer zijn, of hoopvol bij zaken die er nog niet zijn, of speels bij gebeurtenissen die zich nooit zullen voordoen. Je gedachten bij het Hier & Nu houden als je op zondagochtend in je fraai ingerichte woonkamer zit? Om dat te kunnen hebben wij gezeten burgers een onmenselijk zware Zentraining nodig. De meesten van ons laten zich toch liever afleiden door de bewegingsillusies die de tv voorschotelt. In plaats van in volkomen gemoedsrust onszelf genoeg te zijn, denken we met de Buitenhofpresentator en de minister van Verkeer mee over nog niet aangelegde snelwegen, ook als we niet eens een rijbewijs hebben.

Kampioen thuiszitter

Wie stilzit verlaat mentaal onvermijdelijk zijn of haar directe omgeving, de feitelijke realiteit, waarvan het eigen lijf altijd wel deel blijft uitmaken. Dat kan heerlijke virtuele werelden opleveren, waar het goede altijd overwint, maar ook diepzwarte hersenspinsels van waaruit ontsnapping naar het licht niet meer mogelijk is. Als je lang in je vertrouwde vergeving bent gebleven en argeloos de gedachten hebt laten afdwalen, raak je opzettelijk of onopzettelijk de voeling met de realiteit kwijt. Je waarneming verslapt terwijl je herinnering en je verbeelding vrij spel hebben. Die produceren hyperactief de interessante beelden die je ‘saaie’ omgeving niet aandient. Je verzint toekomsten, je wekt verledens tot leven, je leven is elders. Het leven in de woonkamer, waarin je fysiek aanwezig en mentaal afwezig bent, is wat er met je gebeurt terwijl jij andere plannen aan het maken bent.

Gesetteld zijn is begin en hoogtepunt van alle cultuur. Alle aandacht die vroeger nodig was om in een veranderlijke omgeving overeind te blijven, is tienduizend jaar geleden vrijgekomen om niét meer te zien waar je bent en niét meer horen wat er gaande is, maar om stilzittend te denken aan waar je niét bent en aan wat je niét ziet en hoort. Daar komen schilderijen en symfonieconcerten uit voort: artificiële visuele en auditieve indrukken voor sedentaire types die hun omgeving niet meer zo verrassend vinden. Laat het feit dat wij naar Florence en Milaan reizen om kunst te zien en opera’s te horen ons niet tot de gedachte verleiden dat kunst door reisgezelschappen wordt gemaakt. Componisten zitten op een kruk achter de piano in een verwarmde ruimte en schilders dwalen nooit te ver van hun ateliers. Alleen stilzitters, liefst in onnatuurlijke hoeveelheden op elkaar gepakt in steden, zijn in

[pagina 6]

de gelegenheid hun natuurlijke repertoire, de instincten, te overschrijven met cultureel repertoire. Zij maken niet alleen haute culture als een soort franje bij het ‘gewone’ leven, maar de cultuur tout court. Pas als je je aandacht niet meer bij je directe omgeving hoeft te houden, ondervind je aan den lijve wat ruimdenkendheid is. De grenzen van je wereld vallen niet meer samen met de grens van je gezichtskring of je gehoor. De grenzen van de taal worden de grenzen van de wereld. Uren kun je bezig zijn met het opstellen van een historische canon, die jou in het hier en nu moet behoeden voor fouten die al eerder gemaakt zijn. Weken kun je zoetbrengen met het verzinnen van plannen die pas in de verre toekomst gerealiseerd kunnen worden, in veel gevallen nog tevergeefs ook. Je denken wordt veel ruimer dan het Hier & Nu. Het leven is niet langer fysiek hard en mentaal simpel, maar fysiek zacht en mentaal ingewikkeld. Al die mentale nuances van wat is en ideeën over wat mogelijk nooit zal zijn, zijn niet het gevolg van reizen, maar van stilzitten.

Nu zijn er absoluut ook onvoorziene kosten van hoge cultuur in een sedentaire samenleving. Onze natuurlijke aanleg is achtergebleven bij ons cultuurlijk gebruik ervan. Dat lijf van ons, dat wij in de huiskamer achterlaten als onze gedachten in de vrijloop gaan, ziet er nog net zo uit als toen we nog nomaden waren. Homo sapiens loopt al tweehonderdduizend jaar rond en zit pas achtduizend jaar op z’n kont. Wir sind von Kopf bis Fuss auf Bewegung eingestellt. Het moet voor onze voorouders een totale revolutie zijn geweest om niet meer in grote cirkels door het bos te kruisen en bramen te verzamelen, maar in plaats daarvan een half jaar op een klapstoel

[pagina 7]

naast een akker te zitten wachten tot het graan opkomt. Het is ook nogal wat anders om niet meer dagenlang achter een hert aan te jagen, maar met een riek de mest achter het ingesloten rundvee weg te scheppen. Niet meer 365 dagen per jaar rondrennen, de bosgrond afspeuren naar gekleurde besjes en steeds de volle aandacht bij omgevingsgeluiden om uit te maken of er sprake is van een kans of een bedreiging. Nee, 365 dagen in een niet veranderende omgeving rondhangen, wetend dat als je iets wilt beleven je het zelf zult moeten regelen. Dat levert vrijheid en autonomie; je bent niet afhankelijk van je omgeving, je omgeving is afhankelijk van jou. Maar het levert ook neurose en keuzestress: je kan doen wat je wilt, maar dat moet dan ook. Om met mijn moeder, ervaringsdeskundige in van noodzaak bevrijde welstand, te spreken: ‘Als jezelf niet kietelt dan lach je nooit.’ Toch lachte zij niet altijd.

Mijn conclusie is dat we allemaal in hetzelfde schuitje zitten als Immanuel Kant: het grootste deel van het jaar in een koets pendelend van doorzonwoning naar werkplek. De som van al die heen en weer bewegingen is nul, de verandering van omgeving nihil. Als onze nomadische natuur opspeelt lopen we lekker even het bos in met de hond. En wat wij wel doen en Kant niet: we reizen twee weken per jaar, soms zelf vier. Toch is dat altijd maar een tijdelijke regressie naar prehistorische gemoedstoestanden van mensen die zich al tienduizend jaar nauwelijks van huis & haard verwijderen. Wat wij reizen noemen is absoluut niet bedoeld om ruimer te gaan denken, maar juist om weer eens ouderwets in een niet vertrouwde wereld volkomen in beslag genomen te worden door overzichtelijke levensvragen als: ‘Waar eten we vanavond?’ en ‘Doen we het nu even met elkaar of wachten we tot na het dutje?’

Maar dit soort reisjes – die niets te maken hebben met het fysiek zware en mentaal lichte leven van onze voorouders – zijn maar een onderdeel van het uitgebreide pakket maatregelen die we door de eeuwen heen verzonnen hebben om onvoorziene kosten van de sedentaire beschaving binnen de perken te houden. Voor het beperken van wilde gedachten is meditatie ook zeer geschikt en daar kun je zoals bekend bij blijven zitten. Chemische middelen voldoen ook uitstekend, het lijkt wel of er in de genots- en medicinale middelen een steeds grotere verscheidenheid komt. ‘Geniet nooit met mate’, zegt Loesje. Sport is speciaal ontwikkeld om je op een heel klein speelveld met verstikkende regels niet te hoeven vervelen. Kunst is bedoeld om kleur en variatie te brengen in vaste decors en religie is een beproefd middel om de profane saaiheid van eindeloos herhaald huishoudelijk werk – met name voedseltoebereiding, reinigingswerkzaamheden en sleurgevoelige seksuele handelingen – te heiligen. Al deze middelen zijn geëigend, zolang het niet te bont gemaakt wordt.

Maar nu zou ik toch ook een lans willen breken voor wat Kant met Kritiek van de zuivere rede bedoelde. Dat is ook een methode om de verzinsels van stilzitters in te perken. ‘Kritiek’ betekent ‘begrenzing, inperking’ en ‘zuivere rede’ betekent ‘gedachten en gesprekken die zich aan de empirie niets gelegen laten liggen’. In dat ty-

[pagina 8]

pe ‘zuivere’ gedachten raken we allemaal onwillekeurig verstrikt als onze omgeving onze aandacht niet opeist. Gedachten zijn vrij voor dagdroom en tobberij. Kant – de kampioen thuisblijver – heeft niet alleen mentaal gedwaald, hij heeft zich compleet vergaloppeerd. Kant was een extreme wilddenker die een niet minder extreem systeem heeft opgebouwd om z’n hersenspinsels weer enigermate in de buurt van de realiteit te krijgen. Het aantrekkelijke daaraan is de instemming met de gedachtewereld, de Bejahung der Gedankenwelt. De wilde gedachte, je zuivere rede, is voor Kant niet een plaag die je met chemische middelen te lijf gaat. Je verbergt je er ook niet voor in een leeg gemediteerd Nirwana. Je moet de moed hebben de teugels te vieren en je gedachten volledig met je op de loop te laten gaan. De verwarde en nerveuze bende die daardoor in je hoofd ontstaat is verontrustend, maar tegelijk het veelbelovende materiaal voor artistieke en wetenschappelijke ideeën. Een idee is de voorstelling van iets aardigs dat zich in de ervaring nog niet voordoet.

Het loslaten van je gedachten is een hachelijke zaak. Alleen als je de rede ook weer weet te beteugelen, komen kunst en wetenschap tot stand. De bevrijde rede is als een meeuw die het waagt, hoog boven de klei van aardse gewoonten, van steeds groter hoogte naar ongekende mogelijkheden te speuren. Maar de gedachtenkunstenaar moet de weerstand van de lucht blijven voelen en niet op het idee komen dat het in het luchtledige nog veel beter zou gaan. Door thuis te blijven heeft Kant de condities voor vrijdenken optimaal gemaakt. De Kritiek van de zuivere rede is een vliegcursus, die de brevethouder in staat stelt de grootste mate van ruimdenkendheid te bereiken, zonder de verbinding met de ervaring helemaal te verliezen.

[pagina 2]

[2014/1]

Bij dit nummer

Toen Kees Buddingh’ in 1975 op verzoek van de Commissie voor de Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek het Boekenweekgeschenk voor dat jaar samenstelde, koos hij Jan van Nijlens gedicht ‘Bericht aan de reizigers’ als openingstekst van het cadeauboek. Links van het gedicht werd een foto afgedrukt van Pierre Kemp, zittend in een trein. Je zou denken dat zowel foto als gedicht op de voordelen van het reizen voor schrijvers wijst. En dat doen ze in eerste instantie ook. Van Nijlen noemt de geneugten die voor iedere reiziger in principe zijn weggelegd:

En Kemp zit rustig in een behaaglijke, zo te zien eerste klasse coupé, een blocnote op zijn knie en een vulpen in zijn hand; hij schrijft een van zijn vele gedichten. Maar ook hier is niet alles zoals het lijkt. ‘Bericht aan de reizigers’ rept verderop van een trein die niet verder wil rijden, en Kemp is op weg naar zijn allesbehalve spannende werk als loonadministrateur bij een kolenmijn.

Toch is zowel gedicht als foto opwekkend. Op zichzelf is er niets tegen reizen. Reizen kan ontspannend zijn, of juist spannend, en tot geweldige avonturen leiden. Het reizen in een rustige treincoupé leent zich bovendien uitstekend tot lezen en, zoals voor Kemp, tot schrijven. Zolang je maar niet verwacht dat je door te reizen een beter mens wordt of bovenmate geïnspireerd raakt tot het maken van grote werken. Of zoals Denker des Vaderlands René Gude het in dit nummer uitdrukt: ‘Geen kwaad woord over reizen, maar het is niet zonder meer juist om aan te nemen, dat reizigers zichzelf automatisch op vooruitgang trakteren en spelenderwijs een open mind verwerven, terwijl thuisblijvers en stilstaanders onontkoombaar aan achteruitgang en benepenheid ten prooi vallen.’

Beschouw daarom met die gedachte in het achterhoofd de trein – of de fiets, de auto of het vliegtuig – als metafoor voor het échte verplaatsen: het reizen in je hoofd, per gedicht en verhaal. Draai het om: reis niet om tot andere gedachten te komen, maar reis door op andere gedachten te komen. ‘Lezen is reizen’, schreef Buddingh’ in het Boekenweekgeschenk van 1975, ‘lezen is zich verplaatsen naar en in andere werelden, andere levens, andere situaties, andere verrukkingen of conflicten.’ Zo bezien krijgen zelfs de begin- en eindregels van ‘Bericht aan de reizigers’ een andere lading:

Voor ons Boekenweeknummer van 2014 zochten we medestanders van Van Nijlen, Kemp en Buddingh’, en vonden ze onder anderen in Immanuel Kant, Fernando Pessoa, Charles Dickens en A.L. Snijders.

Tussen de artikelen door strooiden we citaten over de nadelen van verplaatsingen. Ze vloeiden uit de pen van auteurs van verschillende pluimage maar die eendrachtig zweren bij hun trouwste bastion: de schrijftafel.

De redactie