Mieke Koenen+
Het naamloze verlangen
Een ongepubliceerde tekst van Ida Gerhardt over dans en dichterschap

De dichteres Ida Gerhardt (1905-1997) was het meest in haar element als zij zich ongestoord en in volledige afzondering kon richten op haar literaire arbeid. In brieven en gedichten1 tekent zij zichzelf als een schelpdier, een heremietkreeft of eenzelvige kraai. Haar levensdevies laat zich dan ook samenvatten met een regel uit haar vertaling van Vergilius’ Georgica: ‘rijk in mijn werk, in stilte teruggetrokken’.2

Gerhardts publieke optredens bleven hoofdzakelijk beperkt tot het uitspreken van dankwoorden bij de ontvangst van literaire prijzen, of korte speeches tijdens presentaties van een nieuwe vertaling of dichtbundel van haar hand. Een vijftal van deze redevoeringen is gebundeld in het boekje Nu ik hier iets zeggen mag. Ook hier wordt het thema van de creatieve eenzelvigheid aangeroerd, bijvoorbeeld in de rede bij de aanvaarding van de Prijs voor Meesterschap (1979): ‘Intuïtie zegt ons dat wij, als we met levend en weerbarstig werk bezig zijn, onszelf de inmenging van de wereld, met zijn stokoud beter weten, van het lijf moeten houden.’

In Gerhardts literaire nalatenschap is nog een ander type prozateksten bewaard: lezingen of informele beschouwingen, bestemd voor een niet al te omvangrijk gehoor zoals een schoolklas of leeskring. Twee van deze teksten zijn kort na haar overlijden in beperkte oplage gedrukt als nieuwjaarsgeschenk: Anamnèsis en Wie zich voor de meetkunde afsluit, hoort echt niet onder mijn dak. In beide lezingen brengt Gerhardt haar dichterschap op eigenzinnige wijze in verband met opvattingen van de Griekse filosoof Plato. Zij onderstreept het belang van mathematische structuren voor de hechte opbouw van een gedicht. Ook zet zij uiteen hoe herkenning en herinneringen voor haar een bron van inspiratie vormen: herinneringen uit haar persoonlijke verleden, maar ook déjà-vu’s en gedachteflitsen die zij afkomstig acht uit een bovenpersoonlijke en tijdloze wereld, vergelijkbaar met de platoonse ideeënwereld.

Gerhardts niet-gepubliceerde prozateksten handelen over dichtkunst, het leven

van Socrates, maatschappelijke kwesties zoals het vertrouwen tussen leraar en leerling, en thema’s uit de schilderkunst, waaronder stillevens, het impressionisme, Albrecht Dürer en Rembrandt. Niet alle teksten zijn helemaal compleet en de ene is beter uitgewerkt dan de andere. Een van deze teksten is een lezing over dans en poëzie.3

Argeloze vreugd

In Gerhardts oeuvre is de dans een steeds terugkerend thema. Op de vraag waarom zij zo gefascineerd was door deze kunstvorm, geven de twee eerste strofen van haar oudste dansgedicht, ‘Scherzo’ uit de debuutbundel Kosmos (Vg 17), al meteen een antwoord:

De dans vertegenwoordigde voor de dichteres het jeugdige geluk van argeloos en zorgeloos samenspel met andere kinderen. Maar uit haar ongepubliceerde (en titelloze) lezing over de dans zal blijken dat deze nog meer voor haar betekende.

De tekst zelf is niet gedateerd en er staat niet bij waar en voor wie hij werd uitgesproken. Maar met behulp van een brief die Gerhardt op 14 juni 1987 schreef aan de moeder-overste en de andere zusters van het Sint-Liobaklooster te Egmond-Binnen,4 kan dit raadsel worden opgelost. Deze brief werd verstuurd om de zusters nogmaals te bedanken voor hun zorgzame gastvrijheid in de maand mei. Evenals in het jaar daarvoor hadden Ida en haar levensgezel Marie van der Zeyde zich hier rond Ida’s verjaardag (11 mei) verschanst om in alle rust enkele weken te kunnen werken. Ida meldt dat zij in ‘het uurtje’ dat zij voor de kloosterzusters over de dans had gesproken nog iets was vergeten te vertellen. Het blijkt te gaan om een herinnering aan een gesprek met een koorddanseres, Irmgard Kion. Deze behoorde tot de Bob Kion Troupe, een groep van vier evenwichtskunstenaars die in de jaren vijftig van de vorige eeuw furore maakte met spectaculaire acrobatische acts, waaronder het rijden op een koord met fiets en bromfiets:5

En nu vergaten wij op ons uurtje de dans van Mevrouw Kion, toenmaals een der beroemdste koorddansers of equilibristen. Door een toeval (Kermis in

Friesland) sprak ik haar vrij lang. Zij zeide mij dat die ongelofelijke gave om op een strak koord ballet te dansen hereditair was in de familie en dat ze er haar voorgenomen studie voor had laten schieten. ‘Het is een intuïtie naar welke kant je bezig bent te vallen, en dan moet je meteen bijsturen.’ ‘Als je te moe bent Mevrouw, doe je het op je routine, en dat is verschrikkelijk. Geen danseres bij Gods genade, maar een gedresseerde aap ben je dan. Nou ja, u zal wel weten wat ik bedoel.’

Dat Gerhardt dit nog graag wilde melden aan de kloosterzusters heeft, denk ik, te maken met een steeds terugkerend thema in haar geschriften: dat je in leven en werk steeds bezig bent een wankel evenwicht te bewaren en het gevoel hebt dat je elk moment dreigt te vallen. In het gedicht ‘Afgrond’ uit ‘In memoriam matris’, de eerste afdeling van de bundel Het levend monogram (Vg 218), wordt het als volgt verbeeld: ‘Kerstmis en Oudejaar, / de afgrond, het gevaar. / Met touwen aan elkaar. / Verboden dood te vallen / alléén: want elk trekt allen./ Messcherp de rand, waarop wij staan’ […]. In een brief aan de acteur Henk van Ulsen, die zij haar gedicht ‘Een herfstavond’ perfect had horen voordragen, verwoordt zij het als volgt:6 ‘In die perfectie zal het jou (misschien?) gaan als mij; ìn die perfectie ligt een hoog geluk en tegelijk is dàt het eenzaamste gebied: je wandelt op een koord.’

Naamloos verlangen

Het eerste deel van Gerhardts lezing over de dans heeft betrekking op de tijd dat zij in Kampen op kamers woonde en Grieks en Latijn gaf aan het Gemeentelijk Lyceum aldaar (1939-1951). In de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog verleende zij Marie, die in Utrecht woonde en werkte, onderdak. Samen hebben ze zich toen gestort op de revisie van Ida’s vertaling van Vergilius’ Georgica, die in 1949 zou verschijnen. Maar ook werden er lange wandelingen ondernomen in de omgeving van Kampen. Soms logeerden de dames op deze tochten een nachtje bij ‘de oude Mevrouw Verkade’: Johanna van Wulfften Palthe, de eerste echtgenote van de acteur, regisseur en toneelleider Eduard Verkade:7

Begin 1945 heeft Marietje bij mij in Kampen gewoond. Ze heeft daar ook de bevrijding8 meegemaakt. Het was een benarde, maar voor ons beiden toch in menig opzicht ook een gelukkige tijd. Toen het lyceum, in verband met de razzia’s, gesloten werd, hadden wij de dagen grotendeels aan ons zelf, en waagden ons in de vroege vroegte aan verre tochten. Bij voorkeur over de IJsseldijken, naar Hattem waar wij dan bij de oude Mevrouw Verkade konden overnachten, om de volgende morgen weer voor dag en dauw naar Kampen terug te keren.
Een van de eerste vragen van Mevrouw Verkade was dan, of wij weer kemphaantjes hadden gezien. Bijna altijd was het ja. Wij hadden hen weer gezien, in al hun pracht, in hun dansen die vaak een riddertournooi geleken. De mannetjes in vlammende kleuren, de sierlijke figuren van hun wervingsdans beschrijvend, de vrouwtjes beurtelings naderend en weer terugwijkend.9 Eenmaal hebben wij dat tafereel onder een dubbele regenboog gezien, onvergetelijk.
Wij probeerden daar ’s avonds van te vertellen, en onze gastvrouw zag het, ondanks onze povere woorden, blijkbaar toch voor zich, want zij zei: ‘dat herinner ik mij nog precies: het kosmische element van de dans wordt soms door dieren, in het bizonder door vogels, nog veel treffender tot uiting gebracht dan door de mens. Die loopt altijd gevaar de dans te verburgerlijken.’
Wellicht dacht zij aan Shakespeare’s Midsummernightsdream, waarvan de dictie en de dans door Verkade in volle glorie waren hersteld,10 nadat men er in de voorafgaande tijd tot zijn woede een soort burgermansoperette van had gemaakt.
Misschien dacht zij ook wel aan dat prachtige verhaal van Augusta de Wit,11 die zij zeer bewonderde. Twee jonge componisten, man en vrouw, die in een Oostenrijks bergdorpje bezig zijn de muziek in te studeren voor een opvoering van de Midsummernightsdream. Zij werken samen met een jonge choreografe, Lucie, en met een kleine groep musici, jong en oud. Een van hen, Alois, is het zoontje van de vioolbouwer uit het dorp. En nu hebben de kinderen die dag een feestje: een buitendag, waarop zij hun eigen dansen mogen bedenken.
In het dansen van de kleine Alois is niet alleen het kosmische element aanwezig, maar ook dat naamloos verlangen, al dan niet vervulbaar, dat aan iedere werkelijke dans eigen is.

Het naamloze verlangen dat Gerhardt hier als een wezenlijk element van de dans aanduidt, lijkt ongeveer dezelfde kracht of eigenschap te zijn die zij elders bestempelt als ‘de eroos van het onvoltooide’ of ‘de goddelijke onvervuldheid’ (een formulering die zij ontleende aan de dichter J.C. Bloem).12 Hiermee doelt zij op de scheppingsdrift en het eeuwigheidsverlangen dat elke kunstenaar, scheppend en uitvoerend, in zijn greep heeft en hem rust noch duur gunt.

Kinderspelletje

Nu richt haar aandacht zich op de tijd dat Marie en zij leerlingen waren van het Rotterdamse Gymnasium Erasmianum.13 Ze waren een jaar of zestien toen hun leraar klassieke talen, de dichter J.H. Leopold, met de behandeling van oud-Griekse lyriek begon. Als eerste besprak hij een eenvoudig dansliedje.14

Maar onvergetelijk is voor ons en onze klasgenoten, die het geen van allen thuis zo makkelijk hadden,15 het ogenblik geweest, waarop in de Griekse les van dit nameloze verlangen voorzichtig sprake was. In bijna volmaakte vorm vindt men het immers in een Grieks kinderliedje dat Leopold ons leerde als inleiding tot de Griekse lyriek.
Het is heel eenvoudig en eigenlijk onvertaalbaar, maar ik heb geprobeerd het voor jullie te vertalen. Het wordt gezongen èn gedanst, en de ene helft van het koor vraagt, de andere antwoordt. De vraag van dat kinderspelletje had ook de onze kunnen zijn.

‘Dat mogen wij dan toch geloven, kinderen,’ zei Leopold, ‘niet àl onze liefste wensen zijn onvervulbaar.’ – En met dat liedje zijn wij het land der Griekse lyriek ingegaan.16

Ook in haar poëzie brengt Gerhardt Leopold met de dans in verband. In het lange en verhalende gedicht ‘Bij dag en nacht’ komt een droom aan de orde waarin de ik-figuur de Slag bij Salamis voor zich ziet zoals die wordt beschreven in Aeschylus’ tragedie De Perzen. Tegelijk hoort zij muziek: ‘fragmenten uit het strenggetoomde koor / dìe statige passages die welhaast / alleen bestaan uit namen’ (Vg 630). In het gedicht wordt verteld dat het Leopold was die dit koorlied treffend ‘de namensym-

phonie’ had gedoopt.17 Ook staat er opgetekend dat Leopold Ida na afloop van een les tot het inzicht had gebracht dat in de oud-Griekse wereld toneel, poëzie, muziek en dans geen strikt gescheiden domeinen waren:

Gerhardt was er heilig van overtuigd dat haar leermeester nooit de erkenning had gekregen die hem toekwam noch in de wetenschap noch in de poëzie18 (zoals zij zichzelf ook tot op hoge leeftijd zwaar miskend heeft gevoeld). In ‘In rood en zwart’ (Vg 511), een gedicht uit de bundel Vijf vuurstenen dat aan hem is opgedragen, vlecht zij daarom een lauwerkrans van woorden voor Leopold.

Het rozenliedje van Leopold brengt haar bij een springversje dat in 1912 op het schoolplein werd gedanst, toen zij in de eerste klas van de lagere school in Schiedam zat:19

Er is een Hollands springversje, waarin ook van rozen en blauwe bloemen – laten wij geloven dat het violen zijn – wordt gezongen.
Het is voorjaar 1912 en speelkwartier. De onderwijzeres staat met de meesters te praten, en wij kinderen van de eerste klas gaan onze gang. De kleine Vera van Suchtelen staat al in de kring. Een beeldschoon kindje, een elfje met hoogblond haar. Een onverbeterlijke dondersteen, zelfs de bovenmeester kan haar niet aan. Een coeur d’or, nooit zal ze je verklikken met knikkeren of vals spelen. Zij stelt de geheimzinnige anonymus voor, die als ‘de juffrouw’ wordt aangeduid. Samuel Davidson met zijn ernstige smoeltje telt af. Van je enetwee – – De kring begint te draaien.

Dan wordt Winnie gekozen. Winnie lijkt een beetje op Vera, en ze doet het ook heel mooi. Net als wij zingen ‘Dat zal zijn, dat zal zijn,’ begint de bel te luiden, en de klassejuffrouw roept: ‘Binnenkomen, het is hoog tijd!’ – Ach wie so bald verhallet der Reigen.20

Het hoogblonde meisje uit deze terugblik, Vera van Suchtelen, was een dochter van de schrijver, filosoof en humanist Nico van Suchtelen. Zij overleed in november 1914, negen jaar oud, aan de gevolgen van een blindedarmontsteking. Enkele maanden na deze tragische gebeurtenis schreef haar vader op oudejaarsdag het gedicht ‘Voor Vera’. Gerhardt lijkt in bovenstaande passage te zinspelen op de twee eerste regels van zijn gedicht. Deze luiden als volgt: ‘Zij waarde als een elfje, licht en los, / een spelend elfje door heide en bosch’.21

Centaur Chiron

Met een sprong in de tijd belandt Gerhardt ten slotte in een uitvoerige beschrijving van de rommelige en woelige schoolweek die voorafging aan de viering op 25 september 1954 van de zeventigste verjaardag van Kees Boeke, de oprichter van De Werkplaats. Gerhardt gaf tussen 1951 en 1964 les op deze school waar veel culturele activiteiten plaatsvonden:

Bijna 40 jaar later22, het is vrij kwartier op de Werkplaats. Het is overal druk en rommelig, want volgende week wordt Kees Boeke 70 jaar, en nu zijn wij, onder hoogspanning, zijn feest aan het voorbereiden. Daar heb je het al, Lisa Herbers23 stormt op mij af. Zij is een van de Duitse emigranten die bij ons werken, en zij geeft rhythmiek. ‘Lieve Ida, het doet mij zo leed, maar ik kan niet daarvoor. Ik loop uit met de Zweedse klapdans. Wil jij straks een uur met mij wisselen? Bitte bitte!’
Na de pauze kom ik dus onverwacht mijn vierde klas binnen. ‘Ida, we doen het niet langer. Het is ieder ogenblik wat anders, je wordt er gek van!’ ‘We willen vrij! Of een improvisatie.’ ‘Over Chiron,’ zegt een stem achter in de klas. ‘Dat had je allang beloofd.’ Prima, maar dan meteen beginnen.

Voordat Gerhardt de klas confronteerde met haar gedicht over Chiron, gaf zij eerst enige informatie over deze grimmige centaur,24 die Achilles en andere Griekse helden had onderwezen in vaardigheden en kunsten zoals paardrijden, jagen, vuistvechten, zang en het bespelen van de lier:

Chiron behoort tot het ras der centauren, geschapen met het bovenlichaam van een mens en het onderlichaam van een paard, paard en ruiter ineen. Chiron is een kenner van de sterren, van weer en wind, van de getijden van het water, van alle geheimen der natuur. Hij houdt zich op in Thessalië in het noorden van Griekenland, en ook wel nog noordelijker in het woeste Thracië.
Voor zichzelf heeft hij een lier vervaardigd door het dekschild van een schildpad met snaren te bespannen. Op zijn eenzame tochten, nu eens stapvoets, dan

weer in draf of in galop, hoort de centaur bijna voortdurend, diep in zichzelf, flarden van melodieën. Daaruit zal dan later die sterk ritmische dansmuziek ontstaan, die soms, wanneer hij ze op de lier speelt, door mensen zal worden gehoord. Zoals mensen ook op de eenzame kust de geweldige hoefprenten waarnemen, die alleen van Chiron kunnen zijn.
De manlijke bevolking van Thessalië is van huis uit niet onbedreven in de dans – veelal een dans ter ere van de zeegod Poseidon. Van Chiron weten zij wel, dat hij zeer schichtig kan zijn tegenover mensen, en tegelijk verlangt mensen te ontmoeten; die vreemde tweebenige wezens waarin, vooral als zij jong zijn, dat ongestilde verlangen slaapt, waardoor zij zijn Thracische muziek onmiddellijk en met heel hun hart verstaan. En ook naar zijn aanwijzingen gestalte weten te geven.
Geen vader zal het zijn zoon verwijten als hij het werk op de hoeve verzuimt omdat hij Chiron heeft ontmoet, ook Peleus niet, de machtigste man in Thessalië, de vader van Achilles. Hij kiest Chiron als leermeester voor zijn zoon, voor alle kundigheden die deze vorstenzoon nodig zal hebben.
Chiron is een barse leermeester, die aan zijn jonge dansers hoge eisen stelt, waarop met trots en vreugde wordt gereageerd. Een prijzend woord zal hem niet licht ontvallen, – dat is zijn vorm van waardering: men voert edele paarden geen honingkoeken.

Deze keer dicht Gerhardt de sensitiviteit van ‘het ongestilde verlangen’ toe aan noord-Griekse jongens, die ogenblikkelijk de muziek van de eenzame centaur zouden kunnen aanvoelen en begrijpen. Hier hebben we te maken met een toevoeging van Gerhardt zelf aan het overgeleverde verhalengoed over Chiron. Dergelijke creatieve aanvullingen komen in haar lezing vaker voor. Zo zijn in de antieke bronnen geen expliciete verwijzingen te vinden naar Chirons optreden als dansmeester. De uitspraak dat de centaur zeer schichtig was, maar tegelijk ernaar verlangde mensen te ontmoeten, lijkt mij eerder een toespeling op Gerhardts eigen ambigue karakter; in antieke bronnen vindt men deze typering niet terug.25

In de kordate, met de kracht van een spreekwoord geladen uitspraak ‘men voert edele paarden geen honingkoeken’ herkent men de overtuiging van de dichteres dat jonge mensen strenge begeleiding nodig hebben en de lat hoog moeten leggen. In een brief aan haar vriend Ad ten Bosch uit 1982 formuleert zij het aldus: ‘Wàt je ook doet of niet doet, als je wat bekomen bent: mik hóóg. Dat is het enige waar je noòit spijt van hoeft te hebben en wat je behoedt voor de grote gevaren: het doelloos rondmieseren, het laten verstrijken van de méér dan kostbare tijd.’26

Hoefslagdavering van geweld

Tegen het einde van de les las de dichteres haar gedicht voor, dat begint en eindigt met een beschrijving van de norse centaur als deskundige, gezaghebbende en alles-

behalve zachtzinnige dansmeester. Deze verzen omringen de evocatie van de energieke dansers, waarin het ritme in een versnelling raakt (tweede strofe). Het kosmische element van de dans is aanwezig in de branding, echoënde bergwanden en het geschreeuw van vogels. Meteen na het voorlezen van de verzen ontspint zich in de klas een levendig gesprekje:

Nu wilde ik jullie graag het vers, getiteld Thracische jongensdans, voorlezen.

Mag ik nu nog iets zeggen? In de dans leeft het ritme van de zee, de gang der sterren, en het eeuwigheidsverlangen dat in de mens woont. En dat andere, diep menselijke verlangen, nimmer vervuld en nimmer onvervuld.
Nog altijd slaapt in ieder werkelijk vers een melodie, en woont in het ritme van dat vers en die melodie de dans.
Onmiddellijk komt de eerste vraag. Waarom wordt die beginregel ‘Die bars de schildpadlier bespant’ aan het eind herhaald? Het antwoord komt, als bijna altijd, uit de groep zelf en niet van mij. ‘Omdat die Centaur tòch alleen blijft. Omdat hij in zichzelf opgesloten is, binnen zijn eigen cirkel.’ Zo gaat het over en weer, tot de bel ons voortijdig verrast, die het vrije weekend aankondigt. Het gebouw stroomt leeg.

Het gedicht over Chiron zou pas twintig jaar later worden gepubliceerd in de bundel Vijf vuurstenen (1954).27 Een gedicht dat Gerhardt in september 1954 speciaal schreef voor de zeventigste verjaardag van Kees Boeke is niet opgenomen in een bundel noch in het verzameld werk. De titel is ‘Verjaardag Kees’28 en de tekst van de tweede strofe luidt als volgt:

Eierendans

Na de les over Chiron werd Gerhardt weer meegezogen in de hectiek van de voorbereidingen van het feest voor Kees Boeke. Haar collega Berend Wever, leraar wiskunde,29 had behoefte aan een luisterend oor omdat hij helemaal ondersteboven was van een opvoering die hij vlak tevoren had gezien tijdens een repetitie:

Toen de officiële opvoering plaatshad werd Gerhardt eveneens gegrepen door de eierdans. Uit het afsluitende gedeelte van haar lezing blijkt dat de relativering en onthechting die zich van de wiskundeleraar hadden meester gemaakt, ook haar ten deel vielen. Bovendien werden bij haar gevoelens opgeroepen van vertrouwen, verwachting en verbondenheid met de medemens. Deze waarden had de jarige Kees Boeke altijd hoog in het vaandel gevoerd:

Het is dan woensdag geworden, en een stampvolle zaal, jong en oud, heeft genoten van de drie eerste nummers van het programma. Nu komt de eierendans, het laatste nummer voor de pauze. De muziek, staccato, zet in, en Lydia draaft op. Dan staat zij midden op het podium stil, met haar mandje eieren voor zich, en kijkt ons allemaal aan. In haar blik iets van: Het is hier en nu. Het is nu of nooit. Er groeit, reeds als zij de eieren toont, een merkbare spanning in de zaal. Het is inderdaad: nu of nooit.
Zoals zij iedere beweging meester is, zo beheerst zij ons allen, – en tegelijk vaart er een onbeschrijfelijk gevoel van bevrijding door ons heen. Als zij aan het eind van haar twee zeshoeken weer op haar voeten staat en ons groet met haar mutsje, staat iedereen overeind. Er is een ovatie, – maar heel anders dan van het grote publiek in een schouwburg of concertgebouw: het is enthousiast en tegelijk ingehouden.
En er was, toen zij het toneel verliet, ook niet dat aanhoudende applaus en dat geroep bis bis, dat een herhaling wil afdwingen. Maar ons ondanks verlieten

wij de zaal niet, en wij wachtten hoopvol. En zij is teruggekomen, en ze hééft het nog eens voor ons gedanst. Maar nu danste zij voor ingewijden. Wonderen liet zij ons zien, en tegelijk was zij een uit ons midden. Niemand die zich voor zijn tranen schaamde; niemand die de verbondenheid met de anderen niet voelde. Met elkaar hadden wij het mogen zien: een vergezicht van verwachting, bevrijding, vertrouwen, samen hadden wij het gezien, hier en nu.

Dit artikel is mede tot stand gekomen dankzij een subsidie voor het schrijven van een biografie van Ida Gerhardt, mij verleend door het Fonds voor de Letteren en het Vlaams Fonds voor de Letteren. Graag betuig ik mijn dank aan deze subsidiegever, evenals aan de beheerders van Gerhardts literaire nalatenschap, Ben Hosman en Ad ten Bosch, en aan de medewerkers van het Regionaal Archief Zutphen, waar haar nalatenschap berust.

Gebruikte literatuur