Marco Entrop
Briketten in het zand
De Avonden op Duitse bodem

marco entrop (1956) is redacteur van De Parelduiker. Hij publiceerde eerder over Gerard Reve in nummer 2002/1.

Geen roman uit de naoorlogse Nederlandse literatuur is zo ‘uitgevent’ als De Avonden. Met Reves prozadebuut lijkt onderhand alles te zijn ondernomen. Het boek is verfilmd, vertaald en verstript. De auteur las zijn ‘winterverhaal’ integraal voor via de radiomicrofoon. Van de opname verscheen vervolgens een luisterboek. Van het handschrift kwam een facsimile-uitgave in de handel. Het wachten is nu alleen nog op de musical, een onvervuld gebleven wens van de schrijver zelf.1

Als toneelstuk was De Avonden ook te zien. Op 25 oktober 1996 ging een theaterbewerking van de roman in première bij Maastrichts Theaterensemble Het Vervolg. De Volksschrijver was eregast, die vrijdagavond in het zoldertheatertje aan het Vrijthof, destijds de thuishaven van het gezelschap. Bij die gelegenheid gaf hij de artistieke onderneming zijn zegen. ‘Het toneelstuk De Avonden stijgt boven plot en materie uit,’ liet Reve na afloop in een hartelijke brief aan de leden van Het Vervolg weten. ‘Er is nergens zwak spel, en ook nergens een daling van de spanning.’ Hij bekende tot tranens toe geroerd te zijn geweest.2

Hoewel niet vaak, werk van Gerard Reve (1923-2006) is eerder voor het toneel bewerkt. Reve zelf schreef in 1960 de (nooit opgevoerde en uitgegeven) tragedie Moorlandshuis, twee jaar later gevolgd door Commissaris Fennedy, dat al na een paar voorstellingen jammerlijk strandde. In het najaar van 1970 soleerde de acteur John Leddy met de eenakter Een lezing op het land, naar het gelijknamige openingsverhaal uit de bundel Tien vrolijke verhalen. In het theaterseizoen 1989/90 bracht Toneelgroep Amsterdam met succes de novelle Werther Nieland op de planken. Als derdejaars studente aan de Maastrichtse toneelacademie speelde actrice Carola Arons de monoloog De club van de grafkelder, eveneens naar Werther Nieland. Het was haar studieopdracht, uitgevoerd tijdens het theraterfestival [On]terecht [On]opgemerkt (9 t/m 14 september 1995) in de Amsterdamse Nes.

Vooralsnog sluit De Avonden de rij van Reve-opvoeringen. Toch had Maastricht niet de primeur. Drie jaar eerder was de roman ook al eens op het toneel uitgevoerd. Vreemd genoeg wordt die uitvoering nergens gememoreerd in de berichtgeving rond de voorstellingen van Het Vervolg. Sterker nog: in de Reve-literatuur is

hierover in het geheel niets te vinden. ‘Almachtige, eeuwige,’ zou Frits van Egters verzuchten. ‘Ik kan niet geloven, dat dit voor u onopgemerkt is gebleven.’ Dat dit toch is gebeurd, zou wel eens kunnen komen doordat die opvoering over de grens heeft plaatsgevonden, in de Duitse universiteitsstad Hildesheim om precies te zijn.

Wonder

Op dinsdag 26 oktober 1993 vond in de grote zaal van KulturFabrik Löseke in Hildesheim de ‘wereldpremière’ plaats van Die Abende door Theater Mahagoni. Onder regie van Joachim von Burchard speelden Carsten Hentrich, Stefan Lange, Eric van Leeuwen, Heino Sellhorn en Sabrina Zwach een eigen toneelbewerking van de roman. Het stuk hield repertoire tot het voorjaar van 1997 en reisde heel Duitsland door. Inclusief gastvoorstellingen en festivaloptredens kwam Die Abende tot ongeveer vijftig opvoeringen.3

De onafhankelijke toneelgroep Theater Mahagoni – eind 2000 opgegaan in twee afzonderlijke gezelschappen – was in 1981 voortgekomen uit de studierichting cultuurpedagogiek aan de Universiteit van Hildesheim. Afgestudeerden en

medewerkers vonden elkaar in hun passie voor toneelspelen en voor literatuur in het bijzonder. Theater Mahagoni (de naam is een verwijzing naar de opera Mahagonny van Brecht en Weill) maakte van literatuurensceneringen in zekere zin zijn specialiteit. Het dramatiseerde romans en verhalen van onder anderen Peter Handke (Die Zeit zwischen Hund und Wolf), Kafka (Der Nachbar), Heinrich von Kleist (Rotten) en – buiten het eigen taalgebied – van John Irving (Die wilde Geschichte vom Wassertrinker) en Michel Houellebecq (Schwanz Denken).

Toeval bracht Reve en Mahagoni samen. In 1993 sloegen de onafhankelijke toneelgroepen in Hildesheim de handen ineen voor het theaterproject Grenzen sprengen (Grenzen openbreken), dat de samenwerking wilde stimuleren met het toneel in Polen en Nederland. Bij de organisatie was ook de universiteit betrokken.

Volgens hoofdrolspeler Carsten Hentrich greep Theater Mahagoni de gelegenheid aan zich te oriënteren in de hedendaagse Nederlandse literatuur. Een bevriende boekhandelaar kwam onder meer aanzetten met de Duitse vertaling van De Avonden, die in 1988 bij Merlin Verlag was verschenen.4 De lectuur van de roman sloeg in als een bom.

Voor de ‘Mahagonisten’ stond vrijwel meteen vast dat zij van dit boek een toneelstuk wilden maken. Dat Reves roman in het land van herkomst doorging voor een cultboek en daar een bijna heilige literaire status bezat, vernamen ze pas naderhand van de Nederlandse acteur Eric van Leeuwen, die in Die Abende meespeelde.5 Die status heeft de makers allerminst in de weg gezeten. Voor hen en voor het publiek was De Avonden immers nooit verplichte kost voor de leeslijst geweest. Van het ‘wonder van hun ontdekking’ konden ze dus de toeschouwers deelgenoot blijven maken, iedere voorstelling opnieuw. Het bleek een van de sleutels tot het succes van het stuk in Duitsland.

Oliebollen

Gerard Reve heeft het zelf toegegeven: ‘Het is ingewikkeld om van De Avonden een toneelstuk te maken, omdat het boek nauwelijks handeling kent.’ Volgens hem was het ‘een kooi, waarin de mensen elkaar aan het analyseren zijn’.6

Met hun keuze voor De Avonden hadden regisseur Joachim von Burchard en de zijnen het zichzelf inderdaad niet gemakkelijk gemaakt. Niet alleen gebeurt er weinig in het boek, het ontbreekt ook aan openlijk conflict, voor drama zo goed als onontbeerlijk. De Avonden moet het vooral hebben van de taal en de subtiele humor.

Hoewel de Reviaanse taal niet machtig, zag Von Burchard, verantwoordelijk voor de enscenering, juist in het taalgebruik en de ironie aangrijpingspunten voor een dramatisering van het verhaal, vooral ook dankzij de uitstekende vertaling van het boek door Jürgen Hillner. In het voorwoord van de uitgave van de toneeltekst roemt Von Burchard de dialogen in de roman (die hij letterlijk op toneel liet weerklinken) en de unieke humoristische nochtans diepzinnige poëtische toon van Reves woorden, beelden en zinnen.7 Maar een fraai literair werk levert niet onmiddellijk en vanzelfsprekend een goed speelstuk op.

De 382 bladzijden die de Duitse vertaling van De Avonden omvat, moesten worden omgewerkt naar een twee uur durende voorstelling, te spelen door vier acteurs en één actrice. De dramatisering namen spelers en regisseur gezamenlijk ter hand. Bij hun keuze van de teksten uit de roman concentreerden ze zich op de rechtstreekse verhaallijnen tussen Frits en zijn ouders, maar ook op zijn vriendschappen met Louis Spanjaard en Maurits Duivenis.

Allereerst brachten ze de tien dagen (hoofdstukken) van de roman terug tot zeven (bedrijven), door een aantal dagen (ii-iii en v-vi) samen te voegen en één dag (ix) te schrappen. Alle bedrijven eindigen met een droom, uitgezonderd het vijfde en het laatste, terwijl het eerste bedrijf ook met een droom begint.

De opeenvolging van dagen werd gehandhaafd, evenals het verloop van de gebeurtenissen. In het derde en vierde bedrijf is het Kerstmis, in het zevende oudejaarsavond. Dat veel scènes zouden vervallen, was onvermijdelijk. Zo sneuvelde de in hoofdstuk ix beschreven avond bij Bep Spanjaard thuis, waar de vrienden verzamelen om naar de film De groene weiden te gaan. Frits en Jaap Elderer troeven elkaar bij die gelegenheid af met opmerkingen en verhalen over ziekte, dood en ouderdom.

De ontmoetingen tussen Frits en Viktor Poort, toch de beste van zijn vrienden, hebben de toneelversie evenmin gehaald. Viktor duikt alleen even op in het vijfde bedrijf, waarin hij en Frits het in een dancing op een drinken zetten, samen met Jaap en Joosje

Gesnoeid, en flink ook, is er in de gesprekken tussen Frits en zijn vader. Verlopen die in de roman al moeizaam, in het toneelstuk komt hun conversatie nauwelijks verder dan de uitwisseling van een begroeting. Frits hoeft zich dus niet aldoor te ergeren aan de doofheid van zijn vader en aan zijn onsmakelijke tafelmanieren, met hem te ruziën over de radio en niet te luisteren naar de – door hemzelf uitgelokte – verhalen van vroeger; over zijn jeugd in de fabriek (‘Nu komt het bankje’), zijn kennismaking met de film en de oudejaarsavondklassieker over het bakken van oliebollen (‘Daar komt de brandvlek’).

Noodgedwongen legden ook sommige personages het loodje. Bijna altijd gaat het om nevenfiguren, zoals Walter Graafse, Eduard Hoogkamp of Ina Adelaar, de schoonzus van Frits.

Drastischer ging Mahagoni te werk bij Joop van Egters, de broer van Frits en de man van Ina. Zijn rol is geschrapt, met als gevolg dat Frits’ hilarische opmerkingen

over kaalhoofdigheid de toneeltekst niet hebben gehaald. Dat laatste is jammer, maar de ingreep is te verdedigen. Door van Frits enig kind te maken, krijgt zijn eenzaamheid een verleden mee, wat de gespannen verhouding tussen hem en zijn ouders (en de vader en de moeder onderling) zowel psychologisch verklaart als dramatisch onontkoombaar maakt.

Prakken

Het Vervolg zou andere keuzes maken. In elk geval nam het gezelschap meer tijd. Hoewel één bedrijf minder, duurde de voorstelling drie kwartier langer dan die van Mahagoni. Maar ook regisseur Léon van der Sanden van Het Vervolg herschikte en schrapte scènes, elimineerde personages of voegde karakters samen. Het gebeurde alleen minder rigoureus. Het avondje bij Bep is bijvoorbeeld wel ‘meegenomen’, maar de reünie van het Berendsgymnasium – wel te zien bij Mahagoni – werd overgeslagen. Vader Van Egters mag breeduit van vroeger verhalen, zijn eten prakken en zijn vrouw en zoon irriteren, terwijl Joop zich de stekelige opmerkingen van zijn broer over kaalheid moet laten welgevallen. Vrijwel alle vrouwen uit De Avonden komen in het toneelstuk voor, Viktor Poort daarentegen weer niet.

Net als Mahagoni haalde Het Vervolg de dialogen letterlijk uit het boek. Ook in sfeer en uitbeelding – decor, kleding, kapsels – bleven de Maastrichtenaren trouw aan de roman door in de toneeluitvoering onmiskenbaar de naoorlogse jaren te suggereren. Op dat punt hadden ze goed gekeken naar de verfilming van De Avonden uit 1989. De makers van het toneelstuk noch die van de film hebben kennelijk geen ogenblik overwogen het verhaal naar later tijd over te hevelen. Dat zou pure heiligschennis zijn geweest.

Pelsmuts

Theater Mahagoni torste niet de culturele en emotionele ballast mee die De Avonden sinds zijn verschijnen in 1947 in Nederland heeft ingenomen. Ze negeerden bij hun bewerking ook de speelfilm.8 Het Hollandse huiskamerrealisme uit het boek paste niet in hun toneelopvatting, net zomin als de sfeer van de naoorlogse jaren. Bovendien werden die jaren in Duitsland ontegenzeglijk vanuit een ander gevoel beleefd.9

In Die Abende wordt geen jaartal genoemd. De beroemde openingszin van de roman is weggelaten. Het stuk is ook niet tijdgebonden. In de enscenering zocht regisseur Von Burchard in de eerste plaats naar vervreemding. De acteurs hebben onbestemde of juist opvallende kleding aan. Frits gaat gekleed in een soort werkmanspak en draagt een wollen muts. Zijn broekspijpen zijn iets te kort, zijn schoenen veel te groot. Frits’ moeder heeft een modieuze pelsmuts op, een vrolijk rood jasje en jeans aan. Vader Van Egters zit in zijn hemd. Maurits heeft dezelfde kleren aan als Frits, maar een andere muts op. Louis is van iedereen het opvallendst uitgedost: een slungelachtige jongen met een vreemdsoortig hoofddeksel en een sjaal die over de grond sleept. Het personage van tante Stien lijkt in haar stijve avondtoilet zo weggelopen uit een duister drama van Ibsen.

Een vervreemdend element in het stuk is toch ook de taal. Het lijdt geen twijfel dat Die Abende zich afspeelt in Amsterdam, hoewel de stad nergens wordt genoemd. Het voorbij komen in de dialoog van plaatsnamen als Utrecht en Haarlem plus het feit dat Maurits thuis bij Lande ‘zweihundert Gulden’ steelt, zullen geen vervreemdingseffect sorteren – zo staat het tenslotte in het boek (en is het vertaald). Anders is het met het schoollied van het Berendsgymnasium. In de roman is Frits vergeten hoe de tekst luidt. ‘Sumus,’ dacht hij, ‘tot zover weet ik het. Maar hoe is het verder?’ Hij kan ook niet meezingen, want hij verstaat de woorden niet. In de toneelbewerking door Mahagoni is wel een schoollied te horen. Frits zingt zelfs mee. Dat laatste hoeft op zich geen verwondering te wekken. Het werkt wel vervreemdend dat het lied wordt gezongen in het Nederlands.10

Koelkast

Het is nog donker op het toneel als Die Abende begint en de held van dit toneelstuk, Frits van Egters, ontwaakt.11 Op een videoscherm tegen de achterwand schemeren beelden van zijn droom, muzikaal ondersteund door sombere bastonen en schelle vioolklanken. Geleidelijk aan wordt het licht en bevinden we ons in de woning van de familie Van Egters. Op de vloer ligt zand. In het midden staat het bed van Frits, niet meer dan wat planken en een deken. Rechts van het bed, in een geopende manshoge koelkast, die is beplakt met kranten, zit zijn vader. Hij plukt aan de snaren van z’n basgitaar. Aan de andere kant staat een schommelbank, gemaakt van een afgetrapte sofa. Hier zit de moeder van Frits, een viool binnen handbereik. De ouders wisselen geen woord met elkaar, maar ruziën via hun instrumenten, brommend en jammerend. De radio en de kolenkachel, de twee huiselijke twistappels uit de roman, ontbreken niet in het decor. De woonkamer is gedeeltelijk ommuurd met een aflopende wand van gestapelde briketten. Telkens als er een dag voorbij is, legt Frits een briket in het zand. Door Frits achter de brikettenmuur langs te laten lopen, wordt de scène naar elders verplaatst. De rechterhelft van het toneel vormt het decor voor alles wat zich buiten de woning afspeelt: de straat, met de voordeuren naar de woningen van Jaap en Louis, de aula van het gymnasium, de kamer van Bep Spanjaard, de tram en de dancing.

Minder toneelmatig maar wel effectief verwerkte Mahagoni de dromen van Frits, in de vorm van videoprojecties aan het slot van ieder bedrijf. Ook hierin was

naar vervreemding gestreefd. De beelden geven geen realistische weergave van de dromen uit de roman, maar zijn wel op details uit die dromen geïnspireerd. Ze laten telkens – beeldvullend – een stuk van Frits’ lichaam zien: een oog, armen, billen, zijn navel en zijn kruin. Aan het einde van het vijfde bedrijf droomt Frits niet. Stomdronken na een avondje stappen met zijn vrienden valt hij in een peilloze slaap. Het videoscherm kleurt blauw.12

Kaspar Hauser

‘Geestige psychokrimi over de verveling van het leven’, luidde de kop boven de bespreking van Die Abende in de Hildesheimer Allgemeine Zeitung van donderdag 28 oktober 1993. Twee dagen na de première verscheen de eerste recensie, een die in waardering exemplarisch zou blijken voor de rest van de kritieken.13 Verveling en eenzaamheid, merkte de recensent op, waren nu niet bepaald thema’s voor een opgewekt toneelstuk. Moest men dan wel naar zo’n deprimerend schouwspel gaan kijken? De vraag stellen, was hem beantwoorden. Mahagoni had van Reves roman een humoristisch kamerspel weten te maken, met soms groteske trekken, waarin de alom aanwezige droefgeestigheid een zekere lichtheid kreeg die zowel bevrijdend werkte als tot nadenken stemde.

Volgens het maandblad Public (december 1993) was het Theater Mahagoni gelukt een fascinerend evenwicht te bereiken tussen dramatiek en humor. Zelfs wanneer er zich niets grappigs voordeed, moest men wel om de acteurs lachen. De tragedies van het leven werden in dit stuk zo lapidair behandeld, dat er hier eindelijk eens sprake was van echte zwarte humor, een etiket dat maar al te vaak lukraak werd opgeplakt.

Subway, hét culturele magazine van Braunschweig en omstreken, noemde in het nummer van maart 1994 Die Abende een van de mooiste toneelstukken die er de laatste tijd in deze contreien te zien waren geweest. Bij de bewerking van de roman van Reve was een schitterend evenwicht gevonden tussen eenzaamheid en menselijke warmte, respectloosheid en medeleven, tristesse en esprit.

Enige weken eerder, op 3 februari 1994, was in de Braunschweiger Zeitung, de belangrijkste krant van die stad, een iets kritischer toon aangeslagen, ook al viel die uiteindelijk wel weer mee. Haar recensent had een uitvoering van Die Abende bijgewoond tijdens de Freien Theatertage Braunschweig en die vond hij toch wat langdradig. Naarmate de bedrijven vorderden, verzandden de telkens falende pogingen van de hoofdpersoon los te breken uit de verveling en het slepende sleurbestaan van de ouders in een litanie van herhalingsoefeningen. Wat het stuk naar zijn mening ontbeerde waren verrassingsmomenten, iets van een ontknoping, het scherp stellen van een conflict. Met de paradox van Die Abende, verveling voor de toeschouwers boeiend maken en houden, kon Mahagoni niet helemaal uit de voeten. Hiervoor was toch een meer uitgekiende dramaturgie nodig. Maar, besloot hij, het ensemble had in dit stuk zonder meer zijn sterkste eigenschappen laten zien: zijn creatieve originaliteit en zijn speelse virtuositeit.

Unaniem was er waardering voor het spel van de acteurs, in het bijzonder voor hoofdrolspeler Carsten Hentrich. Met fantastische mimiek, schreef de Hildesheimer Allgemeine Zeitung, en elastieken beweeglijkheid switchte hij tussen aanvallen van gekte, slapstickachtige nonchalance en volkomen radeloosheid. ‘Hannovers Stadt-illustrierte’ Schädelspalter (december 1993) was onder de indruk van de wijze waarop Hentrich, met vitale kracht en enorme sensibiliteit, had laten zien dat achter Frits’ façade van spotzucht eenzaamheid en angst schuilgingen – zijn weggestoken, onderdrukte gevoelens, zijn verlangen naar geborgenheid en zijn onvermogen dit alles zijn ouders en zijn omgeving kenbaar te maken. De theaterrecensent van de Westdeutsche Allgemeine Zeitung (29 maart 1994) deed Hentrichs vertolking van Frits van Egters denken aan een hedendaagse Kaspar Hauser: eenzaam, zijn houvast zoekend in de taal, wordt hij het slachtoffer van zichzelf.

Prijzenfestival

Het toneelsucces van Die Abende bleef niet zonder gevolgen. Op 17 april 1994 werd in St. Ingbert, nabij Saarbrücken, Die Abende bekroond met de Deutscher Literatur-Theater-Preis van dat jaar. Mahagoni, vooraf bestempeld als favoriet, kwam als onbetwiste winnaar naar voren uit een concours van acht met elkaar wedijverende theatergroepen. Het gezelschap uit Hildesheim ging er die avond vandoor met de volledige prijzenpot, groot 10.000 dm. Het won niet alleen de hoofdprijs (5000 dm) voor de beste dramatisering, regisseur Joachim von Burchard ontving de prijs

(3000 dm) voor de beste enscenering en Carsten Hentrich kreeg de acteursprijs (2000 dm) voor zijn creatie van Frits van Egters. Daarbovenop kwam nog een speciale prijs – geen geld, alleen de eer – voor de prestatie die de ‘Mahagonisten’ gezamenlijk, dus als ensemble, hadden geleverd.

Theater Mahagoni, motiveerde de jury haar meervoudige keuze voor Die Abende, was er in geslaagd de uiterst complexe, expressieve roman van Gerard Reve overtuigend voor het toneel te bewerken. De ondoorgrondelijke doch poëtische toon van het literaire werk had in de dramatisering zijn equivalent gevonden. De enscenering door regisseur Von Burchard bewoog zich knap tussen droom en werkelijkheid. Door adequaat gebruik te maken van muziek, licht, video en de te bespelen ruimte, had hij een eigen esthetiek geschapen. De accurate spelregie overtuigde door spanning, fantasie en komische werking. Carsten Hentrich was het gelukt een gespleten, opgejaagde figuur neer te zetten, die de nachtmerrieachtige situatie waarin hij verkeert tegemoet treedt met een mengeling van potsenmakerij en vertwijfeling.

Mahagoni kon trots zijn. Stuk voor stuk waren het prachtige beoordelingen. Aan Nederland zou het prijzenfestival rond Die Abende overigens volledig voorbijgaan. Geen enkele Nederlandse krant pikte het nieuws op.

Sceptisch

‘Es war noch dunkel, als am frühen Morgen des zweiundzwanzigsten Dezembers 1946 in unserem Amsterdam, in der ersten Etage des Hauses Schilderskade 66, der Held der Geschichte, Frits van Egters, erwachte.’14 Op 22 december 1993 – de dagtekening kan bijna geen toeval zijn – richtte Reves Duitse uitgever Merlin Verlag aan regisseur Von Burchard een complimenteuze brief. Hij bekende aanvankelijk nogal sceptisch te hebben gestaan tegenover een toneelbewerking van de roman, maar na het zien van een voorstelling was hij ‘om’. Een prettige bijkomstigheid was bovendien dat het toneelstuk voor een lichte opleving in de verkoop van het boek had gezorgd. De schrijver, meldde de uitgever verder, was inmiddels van de opvoering op de hoogte gesteld en de uitvoeringsrechten waren geregeld.

Gerard Reve heeft Die Abende door Theater Mahagoni nooit gezien, hoewel hij van plan is geweest een voorstelling bij te wonen.15 Vanuit de oude doktersvilla in Machelen a/d Leie kwam geen respons. Het was dan wel niet gezien, het was niet onopgemerkt gebleven.

 

Met dank aan Joachim von Burchard (Göttingen), Andreas Hartmann (Hildesheim), Carsten Hentrich (Hannover) en Eric van Leeuwen (Utrecht), die, allen even enthousiast als bereidwillig, hun medewerking verleenden bij de totstandkoming van dit artikel.