Archief: DBNL

Wieneke ’t Hoen
Al uw minnaars hebben u vergeten
Het gedicht op August Borms

Al sinds Elsschot in 1946 de pen ter hand nam om een gedicht aan August Borms te wijden, maakt het resultaat de tongen los en leidt het tot heftige discussie. Johan Anthierens spreekt zelfs van een loopgravenoorlog met als inzet: ‘Hoe rechtsgeaard was linksgezinde Willem Elsschot?’1 August Borms: een rechtse katholiek, charismatisch boegbeeld van de Vlaamse Beweging, collaborateur in beide oorlogen en tweemaal ter dood veroordeeld. Waarom koos Elsschot uitgerekend hem uit om een gedicht op te schrijven?

Bijkomend punt van discussie is de plaats waar het gedicht ‘Aan Borms’ in druk verscheen: het satirische, Vlaams-nationalistische weekblad Rommelpot, in 1949, drie jaar na Borms’ terechtstelling. Hoe kwam het gedicht in dit blad terecht? Volgens de redactie ervan heeft Elsschot het daar zelf afgegeven. Volgens zijn dochter Ida De Ridder is het buiten hem om gepubliceerd met de bedoeling hem te schaden.2 Het is een van de vragen die binnen de Elsschot-studie keer op keer gesteld worden.

Kreupele koning

August Borms (1878-1946) was een flamingantische politicus. Hij was tegen de Belgische staat en streed voor de verzelfstandiging van Vlaanderen. Borms behoorde tijdens de Eerste Wereldoorlog tot de activisten, flaminganten die het gerechtvaardigd achtten hun idealen te verwezenlijken met hulp van de Duitse bezetter. Zo zette hij zich gedurende 1914-’18 onder meer in voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit en was hij betrokken bij de oprichting van de Raad van Vlaanderen, een omstreden orgaan dat zichzelf als Vlaamse regering beschouwde. Als prominent activist werd hij na de Eerste Wereldoorlog ter dood veroordeeld, een straf die later omgezet werd in levenslang. Tien jaar zat Borms in de gevangenis. Voor een groot deel van de Vlaams-nationalisten groeide hij daar uit tot hét symbool van het verdrukte Vlaanderen. In 1928 werd hij zelfs, tijdens zijn gevangenschap, met een overweldigende meerderheid van stemmen in de Antwerpse gemeenteraad gekozen; de verkiezing werd echter ongeldig verklaard. Korte tijd later werd Borms vrijgelaten. Gedurende de Tweede Wereldoorlog collaboreerde de ‘ongekroonde koning van Vlaanderen’ wederom, volgens hem in het belang van de Vlaamse zaak. Hij riep onder meer op te vechten aan het Oostfront. En weer werd

hij tot de doodstraf veroordeeld. Borms weigerde gratie te vragen aan de prins-regent, broer van koning Leopold iii, die het land uit was. Op 12 april 1946 werd hij geëxecuteerd.

Velen waren verontwaardigd, anderen opgelucht. En nog steeds zijn de meningen verdeeld. Jeroen Brouwers bijvoorbeeld ziet geen reden Borms te vergoelijken, want fout is fout.3 Gaston Durnez daarentegen wijst erop dat de bestraffing van collaborateurs (de repressie) vaak het karakter aannam van een jacht op Vlaamsgezinden. Het ging de autoriteiten niet zozeer om de collaborateur Borms, een bijna achtenzestigjarige, kreupele man zonder veel politieke invloed, maar om Borms als symbool van de Vlaamse Beweging.4

‘Vlaanderen’ zweeg echter over zijn executie. Het tijdschrift Rommelpot reageerde in een artikel, geschreven door Romulus Pot (Louis Ryckeboer): ‘Eenmaal dat hij dood was, hadden ten minste de katholieken zich over hem kunnen ontfermen, om nog van de Vlamingen te zwijgen.’5 Elsschot, de linkse flamingant, was het blijkens zijn gedicht eens met dit commentaar. Iemand moest iets zeggen, de katholieken voorop, om zich te verzetten tegen de doodstraf van deze oude man. De repressie richtte zich volgens de aanhangers van Rommelpot op fanatieke voorvechters van de Vlaamse zaak, terwijl anderen vrijuit gingen. De vroegst bekende versie van Elsschots gedicht op Borms verwoordt dit standpunt:6

Elsschot kende Borms niet, maar noemt hem wel zijn vriend, omdat hij Vlaanderen verdedigd had. Dat de prins-regent niet protesteerde, is Elsschot een doorn

in het oog. Het lichaam wordt gedood, maar de boodschap zal niet verstommen, als Vlaanderen tenminste zijn mond durft open te trekken en durft op te staan. In deze versie gebruikt Elsschot de woorden ‘ons Vlaanderen’ (later ‘Neerlands vaan’), ‘dit Vaderland’ (later ‘ons Land’), ‘Vlaanderland’ en ‘Vlaanderen’s eergevoel’. ‘Wie het gedicht alleen kent in de Rommelpot-versie, vraagt zich terecht af waarom Elsschot het Vlaamse volk opriep tot eerherstel voor een van de bekendste “zwarten”,’ merkte Ida De Ridder op.7 Ze nam aan dat deze versie niet van Elsschot kon zijn; dat zijn gedicht door Rommelpot was verminkt om hem in diskrediet te brengen.

Rommelpot

De eerste aflevering van Rommelpot verscheen op 26 december 1945. Het blad was een initiatief van Daniël Merlevede, pedagoog en katholiek Vlaamsnationaal activist. Bij de oprichting waren verder betrokken Edgar Boonen, Remi Piryns, Louis Ryckeboer en Arthur de Bruyne. Wat hen bond, was het Vlaams-nationalisme en de Groot-Nederlandse gedachte. Boonen was een vriend van Elsschot, die op hem een, naar het schijnt compromitterend, gedicht geschreven heeft, dat nog steeds niet openbaar is gemaakt. Boonen was in mei 1940 door de Belgische Veiligheidsdiensten gearresteerd en weggevoerd naar Frankrijk wegens het verkondigen van nationaal-socialistische ideeën voor de Antwerpse Balie.

Boonen en zijn echtgenote Liesbeth Van Thillo waren bevriend met Martha Dolfyn, die door Boonen werd gevraagd als uitgeefster van Rommelpot. Dolfyn had een goede reputatie. Zij had in de oorlog niet gecollaboreerd, was overtuigd katholiek en zeer Vlaamsgezind.8 Daarom was ze de aangewezen persoon om namens het blad naar buiten te treden; alleen haar naam werd openlijk in het blad genoemd, de redacteuren en medewerkers schreven onder pseudoniem.

Rommelpot richtte zijn pijlen vooral op de repressie, die volgens het blad verder ging dan de terechte bestraffing van nazi-collaborateurs en ook doelbewust de Vlaamse Beweging wilde treffen. Het blad bepleitte verzoening en vergeving, en versoepeling van de regels door veroordeelden eerder vrij te laten. Lange gevangenisstraffen en executies werden afgekeurd. Rommelpot werd een succes en haalde een oplage van meer dan tienduizend exemplaren. Maar na een jaar groeide het protest ertegen. Het blad werd besproken in de kabinetsraad, de verkoop op stations werd verboden, evenals het vervoer per spoor en de verspreiding per post, er waren huiszoekingen en in juni 1947 ontplofte een bom bij het gebouw waarin de redactie zitting had. Rommelpot werd berecht vanwege de nadelige invloed die het blad, zo kort na de oorlog, op de geest van het land had. De rechtszaak eindigde in 1948 uiteindelijk met vrijspraak.9

Het proces tegen August Borms en diens doodvonnis werd natuurlijk uitgebreid besproken in de kolommen van Rommelpot. Borms’ executie maakte veel gevoelens van medeleven los, ook bij degenen die het niet eens waren met zijn opvattingen en zijn collaboratie hadden bestreden. Zij gingen ervan uit dat Borms te goeder trouw maar nogal naïef het Vlaamse volk had gediend. Elsschot heeft zich meer-

maals een voorstander verklaard van het (cultuur)flamingantisme. ‘Zelf erg vlaamsgezind zijnde heeft dat dood schieten mij zo geërgerd dat ik niet heb kunnen weerstaan aan de drang om op hem een gedicht te schrijven,’ verklaarde hij later tegen Jan Villerius. Wellicht ten overvloede moet gezegd dat Elsschots gedicht op Borms niets te maken heeft met Duitse sympathieën, wel met Borms’ inzet voor Vlaanderen. Dat hij ter dood werd veroordeeld, was naar Elsschots oordeel bovendien inhumaan. Dat iedereen, de katholieken voorop, ondanks het medeleven met deze oude man zweeg als het graf, daarover sprak Elsschot zijn verontwaardiging uit.

Sympathiek

Volgens Daniël Merlevede, hoofdredacteur van Rommelpot, werd reeds enkele weken na Borms’ dood een brief afgegeven door een oudere man op het kantoor van Rommelpot. Het bevatte het gedicht ‘Aan Borms’. Afgegeven in een naamloze envelop en ondertekend met ‘Willy’, een voor Elsschot ongebruikelijk pseudoniem. Frans Buyens verklaarde dat Elsschot hem ooit had verteld dat, ‘eens het “gedicht” van zijn hart’ was, hij het anoniem in de brievenbus van Rommelpot had gedaan, maar dat hij al de dag erna had geprobeerd publicatie ervan te voorkomen.10

De verklaringen van Buyens en Merlevede worden in twijfel getrokken. Het wil er bij velen niet in dat Elsschot zijn Borms-gedicht bij een blaadje als Rommelpot in de bus zou hebben gestopt. Maar het antwoord op de veelgestelde vraag hoe en waarom het gedicht bij Rommelpot terechtkwam, kan nu eindelijk worden gegeven, met als bron een tot nu toe onbekende brief van Elsschot zelf. Op 22 februari 1947, zo’n tien maanden na de terechtstelling van Borms, schreef Elsschot de uitgever van Rommelpot, de nv Ontspanningslectuur, aan de Jan Van Lierstraat nummer 7 in Antwerpen, onderstaande brief, die hier voor het eerst gepubliceerd wordt:

Mijnheeren,
Ik heb mij persoonlijk op Uw kantoor aangeboden om de litteraire bijdrage, die ik U voor ongeveer een maand zond, terug te vragen. Ik trof daar echter slechts een jonge dame aan die mij geenerlei bescheid geven kon. Dus schreef ik U om U te verzoeken mij die bijdrage terug te zenden. U hebt dat niet gedaan en evenmin op mijn brief geantwoord, wat commercieel toch algemeen gebruikelijk is en zeker van uitgever tot uitgever.
Aangezien de bijdrage in kwestie niet opgenomen werd, vind ik beter dat zij niet meer verschijnt. Trouwens, ik zie volkomen in dat er, van Uw standpunt, onoverkomelijke moeilijkheden zijn. En, eerlijk gezegd, ik zou onzen sympathieken Rommelpot niet in ’t minst willen schaden. Ik ben op Uw blad gëabonneerd (ik betaalde een tweede abonnement voor mijn dochter) en het zou mij al te zeer spijten indien door mijn toedoen R. tijdelijk geschorst werd.
Indien ik op terugzending aandring dan is het vooral omdat ik van de bijdrage in kwestie geen afschrift bezit. Ik doe hierbij een beroep op de mij zeer sympathieke Lisbeth Van Thillo die, geloof ik, een van uw stichtsters geweest

is. En indien U mij het stukje niet terugzenden wilt, laat het mij dan tenminste even weten.
Hoogachtend,11

Dit is dan de brief die aan alle onzekerheden in één klap een einde maakt. Elsschot heeft het gedicht ‘Aan Borms’ in januari 1947 zelf aan Rommelpot gestuurd. Een maand later heeft hij het teruggevraagd. Niet omdat hij spijt lijkt te hebben gehad van zijn actie, maar omdat Rommelpot publicatie niet aandurfde. ‘Wij durfden het niet meteen te publiceren, […] wij lieten het liggen,’ herinnerde Merlevede zich later. Elsschot wilde het gedicht dan liever terug. Van alle tijdschriften die hij zou aanschrijven, heeft hij het ‘sympathieke’ Rommelpot dus het eerst benaderd. Dat de redactie van Rommelpot – inmiddels – wel wist wie er achter het pseudoniem ‘Willy’ schuilging, blijkt uit de zinsnede ‘van uitgever tot uitgever’, die Elsschot nooit geschreven zou hebben als hij anoniem had willen blijven.

In dezelfde periode waarin Elsschot zijn vers in de bus stak bij Rommelpot, wist ook Daan Boens – vriend, Vlaamsgezind socialist en beschuldigd van collaborane, maar later vrijgesproken – al van het gedicht, zo is nu gebleken. Op 6 januari 1947 schreef Boens aan Elsschot: ‘Uw gedicht dat me werd voorgezegd, trof mij geweldig. Ik zei u ook waarom, en verwacht dan ook met ongeduld het beloofde, vertrouwelijke, afschrift.’12

Wrekende woorden

Dat Elsschot zijn gedicht van Rommelpot terug wilde omdat hij geen afschrift bezat, was niet waar. Een week na zijn brief aan nv Ontspanningslectuur stuurde hij het gedicht, inmiddels bijgewerkt en aangevuld en onder zijn eigen naam, ter publicatie naar het Nieuw Vlaams Tijdschrift. Maar na ruim twee weken trok hij het alweer terug ‘om het Nieuw Vlaams Tijdschrift onaangenaamheden en misschien ernstige moeilijkheden te besparen en ook om persoonlijke redenen die u niet interesseren’.13 Hij vond het beter het ooit eens op te nemen in een bundel, zodat het op ‘een minder lawaaierige manier’ het licht zou zien.

Inmiddels was de redactieraad van het nvt tot dezelfde conclusie gekomen. Het gedicht was rondgestuurd met een lijst waarop alle leden konden aantekenen of ze voor of tegen plaatsing waren. Van de zestien waren er elf tegen en vijf voor; de argumenten die daarvoor werden gegeven waren zowel politiek als literair van aard. Maurice Gilliams was voor plaatsing, ondanks het feit dat hij vanuit literair oogpunt niet voor het gedicht voelde. Tegen de inhoud was hij niet gekant, omdat ieder naar zijn mening recht had op zijn eigen versie van het verleden. Fernand Toussaint van Boelaere was ook voor, maar vond wel dat in een voetnoot op de eigen verantwoordelijkheid van de auteur moest worden gewezen. Gerard Walschap, ook voor plaatsing, merkte op dat het in wezen ‘minder een hulde aan Borms [is] dan een protest tegen “de oude tyrannie” dat onze volle instemming moet krijgen’. Interessant is trouwens dat ook Walschap over Borms heeft geschreven, een dag na diens executie. Zijn stuk getiteld ‘Salvo’s knallen, ons gewetens knagen’, dat tijdens zijn leven ongepubliceerd bleef, had een gelijkaardige strekking als Elsschots gedicht. Walschap noemt Borms een dappere dwaas die te goeder trouw was. Bovenal wijst hij op grond van humanistische principes de executie af. ‘Het verschil tussen ons en hen [de nazi’s] mag niet zijn dat zij tien en meer lijken eisten voor elke dode en wij maar een, maar dat zij onrecht pleegden en wij recht, dat zij moorden en wij straffen, dat zij straften om te pijnigen en wij om in rechtvaardige barmhartigheid inkeer en beternis mogelijk te maken. Ons is het leven heilig.’ Marnix Gijsen, aan wie Walschap dit stuk zond, reageerde in de lijn van Louis Paul Boon, die later Elsschots opdracht boven het gedicht zou weigeren: ‘Ik kan geen traan storten voor een oude man die ons niet alleen politiek maar ook naar de geest heeft verraden, met zijn oude poot op te heffen voor de Hitlergroet en al goed te keuren wat dat schuim der mensheid verrichtte. Wat is het leven van een knul lijk B. tegen dat van de miljoenen sukkelaars die in de gaskamers stikten.’14 Johan Daisne was tegen publicatie van Elsschots gedicht in het nvt; hij vond dat Elsschot het beter in een eigen bundel kon opnemen. De andere tegenstemmers beargumenteerden hun opstelling vaak niet. Sommigen vonden het gedicht als literair werk gewoon slecht, anderen vonden het niet waard er de toekomst van het tijdschrift voor op het spel te zetten.15

Vervolgens stuurde Elsschot ‘Borms’ naar Johan Daisne in zijn functie als redacteur van het poëzietijdschrift Klaverdrie, maar ook nu wees Daisne het af. Inmiddels maakte het gedicht ook een rondgang langs vrienden en bekenden, steeds weer met

toevoegingen en Varianten.16 Elsschot voegde er twee motto’s uit de Bijbel aan toe: ‘Ik zag naar de plaats des Gerichts: daar was de boosheid’ en ‘Al uw minnaars hebben u vergeten’. Ook de strafen met de meest uitgesproken verwijten aan het adres van Nederlanders en katholieken kwamen erbij. Eind april 1947 had Elsschot het gedicht in zijn definitieve vorm gegoten. De reacties waren uiteenlopend. Jozef Muls prees Elsschot: ‘Ik dank u zeer voor de vertrouwelijke toezending van uw prachtig gedicht. Gij hebt hiermede een verlossende daad gesteld die ons aller hart verlicht van een zware last. Het zal u wel niet verwonderen dat in deze beroerde tijd niemand de publiciteit van deze wrekende woorden aandurft. Maar het is goed dat zij uitgesproken werden. Zij vinden hun weg wel naar ons volk. Het nageslacht zal U eeren omdat gij tenminste en op tijd het geweten geweest zijt van een ingedommelde gemeenschap.’17 Louis Paul Boon bedankte zoals gezegd voor de opdracht boven het gedicht. ‘Ik wil uw gedicht, aan de mens Borms, onderschrijven. Ik wil het niet aan het symbool Borms: ik heb door de trawanten van dat symbool genoeg vrienden weten neerkogelen,’ schreef Boon in een brief die hun vriendschap zou afsluiten.18

‘Dat verwenschte gedicht’

Elsschot wilde het gedicht daarna verder laten rusten. Er moest maar niet meer over worden gepraat, zo drukte hij zijn vrienden op het hart. Hij was geschrokken van de reacties die het opriep en wilde het niet meer gepubliceerd zien, hooguit later nog eens in een bundeling. Het had hem in diskrediet gebracht. ‘Gelukkig werd het niet gedrukt.’ verzuchtte hij tegen Andries Kaas.19 Maar het gedicht circuleerde wel her en der en bereikte zodoende ‘het volk’, zoals Muls had voorspeld. De huldiging ter ere van Elsschots vijfenzestigste verjaardag ging niet door. En hij mocht geen lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie worden, al zat hij daar toch al niet op te wachten.

Toen deze storm was gaan liggen, gebeurde wat Elsschot had willen voorkomen alsnog. Op 9 april 1949 werd ‘Aan Borms’, buiten hem om, gepubliceerd in Rommelpot, in een nummer geheel gewijd aan August Borms, ter herdenking van diens executie drie jaar eerder. Niet alleen gebeurde dit buiten Elsschots medeweten; het gedicht was ook nog eens afgedrukt naar de eerste versie die hij begin 1947 in de bus had gegooid. Van de door Elsschot destijds gewenste teruggave was nooit iets gekomen. Zelf had hij het gedicht sindsdien evenwel veranderd, aangevuld en enigszins afgezwakt. Bovendien had de redactie de ondertekening ‘Willy’ vervangen door ‘Willem’, waardoor de link naar Willem Elsschot sneller te leggen was. Daarbij was Rommelpot inmiddels een omstreden blad met felle tegenstanders.

Het commentaar bij het gedicht van de redactie luidde: ‘Dit gedicht komt van een der beste romanschrijvers uit Vlaanderen. Het werd ons bezorgd, anno 1946, enkele weken nadat het salvo, dat Dr. Borms neervellen moest, had weerklonken. We publiceren het thans. Het vertolkt zo roerend wat het gezonde deel van Vlaanderen in die dagen aanvoelde, toen het bekend werd dat Borms, als een Oldenbarneveldt-op-krukken, een paar dagen voor zijn 68^e verjaardag, werd geëxecuteerd […]

[Die vijanden] zullen het zolang voortzetten tot Vlaanderen niets meer dan “geërgerd” blijft, maar ook maar zolang Vlaanderen zich tot een passief geërgerd-zijn beperkt, en “stamelend bidt of bedelt bij de poort”. Laten we, bij deze derde verjaardag van de executie van Dr. Borms, de fanden op elkaar klemmen en het Rodenbachse ’t En Zal toeroepen tot alle, ook de vermomde, vijanden van Vlaanderen; laten we als één man de oude gewaden afleggen en verkondigen, dat de wereld het hore: vlaanderen eerst!’

Maar het kon nog erger, zo bleek drie weken later. Het Borms-gedicht verscheen toen in een ander – niet bepaald fris – tijdschrift: het ‘nationaal strijdblad’ De Voorpost. Dat publiceerde op 29 april 1949 een latere versie, maar niet de definitieve: negen strofen in plaats tien (de strofe over ‘Oranje’s vrome telg’ ontbrak), gedateerd 18-3-1947 en voluit ondertekend met Willem Elsschot. En ook de redactie van De Voorpost voorzag het gedicht van een commentaar: ‘[…] Reeds in 1947 vond deze kunstenaar het nodig te bekennen dat hij veel begrepen had, dat hij derhalve niet meer behoren kon tot de hatenden. Toen schreef hij een gedicht dat sindsdien het schoonste symbool der verzoeningsdaad is geworden. Een gedicht als een handdruk. Hij, Willem Elsschot, de laureaat van de jongste Driejaarlijkse Staatsprijs, stak de hand uit naar… Borms. Elsschot! Wellicht de laatste van wie men het zou verwacht hebben. […] Het [vers] viel ons in handen als een simpel vlugschrift. Destijds zond de auteur het ter publicatie aan het “Nieuw Vlaams Tijdschrift”. Het werd vanzelfsprekend nooit opgenomen.’20

Elsschot zal zo mogelijk nog bozer zijn geweest. Hier werd hij met naam en

toenaam genoemd. Met de redactie van De Voorpost zal hij nooit contact hebben gehad. Was Rommelpot nog een satirisch-nationalistisch blad te noemen, De Voorpost was een blad van een politieke partij in oprichting, de Volksunie, die Diets-nationalistisch was; rechts-autoritair met een Verdinaso-strekking. De Volksunie – niet te verwarren met de latere politieke partij – kwam door fel protest niet van de grond en het blad heeft maar een paar maanden bestaan, maar daarin was het kwaad voor Elsschot al geschied. Het is door deze publicatie geweest dat zijn huldiging naar aanleiding van de toekenning van de Driejaarlijkse Staatsprijs, gepland voor 29 mei 1949, niet doorging. Elsschot schreef naderhand aan burgemeester Lode Craeybeckx:

Geachte Heer Burgemeester,
Naar aanleiding van het afgelasten van de voorgenomen huldiging van de ondergetekende, kan ik niet nalaten U te zeggen dat ik de voorgenomen decisie volkomen begrijp en goedkeur. Ik ben eenvoudig een schrijver en wens allerminst gebruikt te worden bij een of andere politieke manifestatie.
Ik schrijf U enkel om er nadruk op te leggen dat ik aan het blad ‘Voorpost’, waarvan ik het bestaan niet eens vermoedde, nooit machtiging gegeven heb het gedicht in kwestie te drukken. Dat drukken is volkomen buiten mijn weten gebeurd en zonder dat mij hieromtrent iets gevraagd werd. Het beste bewijs is wel dat de tekst niet eens volledig is.
Op aanraden van confraters had ik besloten het gedicht, dat bijna drie jaar oud is, niet te publiceren. Dat zulks tóch is geschied is geheel onafhankelijk van mijn wil. Jegens mij is het een grove brutaliteit, zonder precedent, want alleen de schrijver is eigenaar van het auteursrecht van zijn litteraire productie. Maar wat kan ik doen? Het is nu eenmaal gebeurd en iedere interventie van mijn kant zou, volgens mij, nog meer stof doen opwaaien.[…]
Ik hoop alleen maar, unschuldig als ik in deze ben, dat het gebeurde geen schaduw zal werpen op mijn betrekkingen met het Gemeentebestuur, betrekkingen welke ik ten zeerste op prijs stel evenals de vriendschap welke mij bindt aan zo menig ambtenaar in dienst van mijn moederstad.21

Elsschot overwoog een rechtszaak, maar besefte dat dit alleen maar meer de aandacht zou trekken. In 1947 was het gedicht bekend bij slechts een kleine groep, nu stond het zwart op wit te lezen in een context die Elsschot niet had gewild. Velen keerden zich van hem af, als ze dat al niet hadden gedaan. Elsschot heeft zich echter nooit voor zijn gedicht geschaamd. ‘Ik heb niet kunnen voorzien dat bijna al mijn vrienden zich van mij zouden afkeeren voor een vers. En dan nog wel voor een goed vers.’

Ook nadien zou ‘dat verwenschte gedicht’ hem niet met rust laten. Op 12 april 1952 verscheen het Borms-gedicht, opnieuw zonder de zevende strofe, in het Vlaams-nationalistische weekblad Opstanding.22 Mogelijk daaraan had Elsschot enkele erkentelijkheidbetuigingen uit dezelfde hoek te ‘danken’. Op 23 juli 1952 schreef Herman Borms hem ontroerd een brief over ‘het onvergetelijke gedicht op wijlen m’n vader […]. Mochten alle Vlaamse schrijvers Uw moed en Uw talent combineren, er zouden voorzeker geen honderden politieke delinkwenten meer in Belgische kerkers vegeteren, noch duizenden als derderangs burgers in eigen land voortsukkelen.’ Borms jr. had zelf in de gevangenis gezeten, maar was op 5 juli vrijgelaten. Dat gold toen nog niet voor de afzender van een andere dankbrief. Vanuit cel 535 van de gevangenis van Sint Gillis had de tot levenslang veroordeelde collaborateur Ward Hermans hem op 10 mei 1952 een ‘dankgedicht […] op zijn 70ste verjaardag’ gezonden, ‘om alles wat de conformisten en conventionelen deze 10e mei 1952 verzwegen – de dank van een gevangen Dichter, om Willem Elsschot’s onconventioneel, doch moedig Bormsgedicht, in een tijd toen de Parnassus uitgestorven scheen. De grootste hulde is steeds de hulde aan de “Mens” in de Dichter.’ Hermans’ lange ode bevatte verbitterde strofen over de tijd van de repressie. Maar het was vooral opgedragen aan ‘een enkel, eerlijk man; / Een Dichter heeft het woord, het wrekend woord gesproken, / Waardoor de ban, vrees en lafheid werd doorbroken.’23 Elsschot was hierdoor diep ontroerd; het in de Brieven na te lezen begin van een correspondentie en vriendschap. Hij toonde zich beschaamd dat een dergelijk schrijven anno 1952 nog uit een gevangeniscel moest komen. Het was toen vijf jaar na ‘Borms’. Zijn omstreden gedicht had Elsschot veel goodwill gekost en hem buiten de literaire wereld geplaatst. Maar zijn vers én zijn al evenveel besproken humaniteitbeginsel heeft hij er nooit om verlaten.

Elsschot bleef trots op ‘Borms’. In de bibliofiele uitgave van zijn gedichten uit 1954 nam hij het vers voor het eerst op. En in zijn Verzameld werk sluit het de reeks van tweeëntwintig gedichten af.

Marco Entrop+
De nieuwe geest uit het Oosten
Een politiek-literair misverstand

Ergens in de derde week van december 1944 ontving Willem Elsschot een briefkaart van zijn vroegere compagnon in reclamezaken, Lodewijk de Haas. De op de veertiende van die maand gedateerde en in Engeland geposte kaart was vanuit Antwerpen doorgestuurd naar Brussel, waar Elsschot logeerde bij zijn dochter Adèle, haar man Georges Kelner en kleinzoon ‘Tsjip’. Van De Haas had Elsschot in geen jaren iets vernomen. De afzender had hem dan ook opmerkelijk nieuws te melden en viel daarom meteen met de deur in huis. In de Londense Vrij Nederland – niet te verwarren met het gelijknamige ondergrondse strijdschrift dat tijdens de bezetting in Nederland verscheen1 – was Elsschot door iemand ‘die zich M.v.B. noemt’, beschuldigd van ‘Nazi-gezindheid en Anglophobie’. De Haas had op het punt gestaan in de pen te klimmen om Elsschot te verdedigen, maar wilde dit niet doen zonder overleg.




Hij beloofde hem het knipsel te sturen, zodra het van overheidswege weer was toegestaan per brief te corresponderen.2

Achter de initialen M.v.B. ging dr. Marcus van Blankenstein schuil, de hoofdredacteur van Vrij Nederland. In het nummer van 9 december 1944 had hij een vinnig commentaar gewijd aan Tsjip en De leeuwentemmer. Dit boek van Elsschot was in New York in exil uitgegeven door Querido, met een inleiding door Marnix Gijsen, en had via de vrije kanalen van de geallieerden de redactieburelen van Vrij Nederland in Londen bereikt.

kwaad

Een boekbespreking was het niet. Van Blankenstein ging niet inhoudelijk in op het verhaal, velde geen literair oordeel, liet Tsjip zelfs geheel buiten zijn beschouwing. In een tweekoloms artikel onder de kop ‘Een zonderlinge keus’ sprak

hij slechts zijn verbijstering uit over deze uitgave. Het was hem een raadsel waarom Gijsen uit de gehele Vlaamse literatuur uitgerekend dit boek had uitgezocht, dat besluit ‘met een onverholen partijkiezen voor Duitschland en het nationaal-socialisme’. Om zijn bewering te staven, citeerde hij buiten hun context enkele regels uit de twee laatste alinea’s van De leeuwentemmer. Het betrof hier onverhulde ‘pro-Hitleriaansche, anti-Engelsche ontboezemingen,’ volgens een oprecht verontwaardigde Van Blankenstein.

‘Je bent precies op tijd weer thuis want de verhongerde wolf is uit het woud gebroken en loopt het land af,’ schreef Van Blankenstein over. De zinnen waarin in zijn ogen het kwaad school, liet hij cursief zetten: ‘Wat de andere sekten doen is hier niet bekend, doch de Christenheid zendt hare beste gebeden ten Hemel en onze Paus wordt voortdurend buiten gebracht en dan weer binnengedragen. Maar hoog boven al dat gemompel uit, doet het Gouden Kalf, op zijn rots in de Noordzee, den hoorn schallen en roept zijn aandeelhouders ten strijde op…’ En, ging Van Blankenstein verder met citeren en cursiveren: ‘als het wraakroepend geweld, dat over Europa ontketend is, bedaren zal, als de strijd tusschen honger en overvloed zal uitgestreden zijn, als de bidders zullen zwijgen en de schaamte ontluiken zal, dan, zegt men, zal ons uit het Oosten een nieuwe geest tegenwaaien, de lang verbeide geest van begrijpen en verbroedering’.

Volgens Van Blankenstein kon er geen misverstand over bestaan: met die nieuwe geest uit het Oosten bedoelde Elsschot het nationaal-socialisme. Hij nam het inleider Marnix Gijsen bijzonder kwalijk dat deze tekst met zijn instemming in druk was verschenen. Hij moest toch begrepen hebben wat Elsschot hier allemaal schreef? Gijsen was zich echter van geen kwaad bewust. En Elsschot zelf? In het openbaar heeft hij nooit op deze aantijging gereageerd. Naar alle waarschijnlijkheid formuleerde Elsschot wel een weerwoord in zijn antwoordbrief aan Lodewijk de Haas, maar die brief is tot op heden niet teruggevonden.3

Raadsel

In mei 1943 hadden de Brusselse uitgeverij Manteau en Elsschots Nederlandse uitgever Van Kampen samen een zogenaamde ‘Volksuitgave’ uitgebracht van Tsjip in combinatie met De leeuwentemmer, bestemd voor de Vlaamse markt en in een uitzonderlijk hoge oplage van vijfendertigduizend exemplaren. Nog geen jaar later had Van Kampen, nu alleen, opnieuw een druk van dit boek opgelegd. Beide uitgaven verschenen in overleg met de auteur.

Het initiatief Tsjip en De leeuwentemmer samen in één band in Amerika uit te geven, was daarentegen buiten Elsschot om genomen. In een brief aan Bob van Kampen van 10 september 1945 zou Elsschot bevestigen dat hij in deze exil-uitgave niet was gekend. Zijn uitgever had hem geschreven dat Jan Albert Goris (Marnix Gijsen) namens Elsschot als intermediair was opgetreden bij de totstandkoming ervan. ‘Ik had aan niemand eenige opdracht gegeven,’ antwoordde Elsschot, ‘ook niet aan den heer Goris. Hoe men er in Amerika toe gekomen is een van mijn boeken uit te geven zonder mijne noch Uwe toestemming, is mij een raadsel. Het was mij trou-

wens onmogelijk van hier uit gedurende de bezettingsperiode met Amerika te correspondeeren, zooals u trouwens best weet.’4 Onder de bewaard gebleven uitgeefovereenkomst van Tsjip en De leeuwentemmer staat niettemin de handtekening van Goris, ‘optredende als vertrouwensman van den Heer André [sic!] de Ridder (schrijversnaam Willem Elsschot)’, die op 20 februari 1944 aan Querido in New York ‘het recht van uitgave van één druk van ongeveer 2000 exemplaren van het boek’ had verleend.5

Querido, inc.

Gijsen mocht dan de uitgave contractueel hebben bekrachtigd en het boek ingeleid, Tsjip en De leeuwentemmer verscheen in New York dankzij de inspanningen van Jan Greshoff. Gijsen heeft hem althans hiervoor later alle credits gegeven.6

Begin oktober 1942 arriveerde Greshoff vanuit Kaapstad in New York om er een ambtelijke functie te aanvaarden bij The Netherlands Information Bureau en mee te werken aan de programma’s van de Vrije Nederlandsche Omroep. Later dat jaar raakte hij betrokken bij de plannen van Fritz Landshoff, de oprichter van Querido Verlag in Amsterdam en sinds januari 1941 emigrant in New York, een uitgeverij te beginnen. Querido, Inc. wilde niet alleen de naar Amerika geëmigreerde Nederlandse auteurs bedienen, maar ook een fonds opbouwen van Nederlandstalige literatuur, bestemd voor Nederlandse lezers in de vrije wereld. Onder leiding van Landshoff en de eveneens naar de Verenigde Staten gevluchte Nederlandse uitgever Marinus Warendorf – van Van Holkema & Warendorf – ging Querido, Inc. nauw samenwerken met The Netherlands Information Bureau en The Belgian Information Center, ook gevestigd in New York, waarover Marnix Gijsen de directie voerde. Greshoff nam plaats in het bestuur van de nieuwe uitgeverij.

De uitgeefplannen van Querido, Inc. werden concreet in de zomer van 1943. Het New-Yorkse magazine Knickerbocker Weekly berichtte in het nummer van 7 juni over de oprichting van de uitgeversmaatschappij van Landshoff en Warendorf en kon alvast een paar aanbiedingen melden. Voor de komende maanden stonden drie Nederlandse romans op stapel: Een spel der natuur van Arthur van Schendel, Tsjip en De leeuwentemmer van Willem Elsschot en De sneeuwbal van Simon Koster. Verder werd er letterkundig werk in het vooruitzicht gesteld van Johan Fabricius, Jan Greshoff

en Dola de Jong en een boek over de luchtvaart in oorlogstijd van de vliegenier en schrijver A. Viruly. Daarnaast zouden er diverse bloemlezingen uit Nederlandse poëzie en proza verschijnen, alle in Engelse vertaling. De nieuwe uitgeverij richtte zich niet uitsluitend op literatuur. Op de fondslijst kwamen ook enkele Engelstalige non-fictieboeken voor, zoals een lijvige congresbundel met bijdragen van Nederlandse wetenschappers (The contribution of Holland to the sciences) en een bewerking van de eerste twee delen van Loe de Jongs geschiedschrijving Je maintiendrai (The lion rampant). In de tweede helft van ’44 kondigde Querido, Inc. bovendien aan jeugdboeken te gaan uitgeven. Het ging daarbij in de eerste plaats om herdrukken van eerder bij Van Holkema & Warendorf verschenen titels. Maar dit voornemen is uiteindelijk niet uitgevoerd.7 Querido New York staakte zijn activiteiten in 1947.

Primeur

Hoewel de uitgevers voortvarend van start gingen, kwamen zij er gaandeweg niet onderuit hun plannen bij te stellen. Zo verscheen het aangekondigde boek van Dola de Jong (En de akker is de wereld) pas na de oorlog, bij Querido’s Uitgeversmaatschappij in Amsterdam. Het aantal Engelstalige bloemlezingen bleef beperkt tot één, zij het een zeer volumineuze: het door Greshoff samengestelde en bezorgde Harvest of the Lowlands, waarin ook een vertaling was opgenomen van het eerste hoofdstuk van De leeuwentemmer.8 Wel kwam er na de Bevrijding nog In de verstrooiing uit. Hierin waren door Greshoff verhalen, prozafragmenten en gedichten verzameld van Nederlandse auteurs die tijdens de oorlog buiten het bezette gebied in vrijheid hadden kunnen werken.9 Maar voor het overige hield Querido, Inc. zich keurig aan zijn beloften.

Al kwamen de boeken met de nodige vertraging van de persen, de uitgever zag toch kans vrijwel iedere maand een nieuwe uitgave te presenteren. Achtereenvolgens verschenen Een spel der natuur (december 1943), De sneeuwbal (januari 1944), Tsjip en De leeuwentemmer (maart 1944), Het spel der spelen van Greshoff (april 1944), Verrassende ontmoetingen van Viruly (mei 1944) en Nacht over Java van Fabricius (juni 1944). Ging het bij het boek van Van Schendel nog om een herdruk – Meulenhoff had deze roman in 1942 uitgegeven -, met De sneeuwbal zorgde Querido, Inc. voor een primeur. Het was voor het eerst dat er in de Verenigde Staten een roman in de Nederlandse taal verscheen die geen herdruk was van een elders reeds eerder verschenen uitgave. Greshoff bundelde in Het spel der spelen enige ‘Causerieën over het Boek’. Voor Viruly betekende de New-Yorkse uitgave alweer de derde (herziene en aangevulde) druk van zijn verhalenbundel uit 1940. Fabricius voegde met zijn roman Nacht over Java wel weer een oorspronkelijk werk aan dit rijtje toe. Hoewel deze boeken – een herdruk van recent werk, afgewisseld door een eerste publicatie – niet expliciet als serie werden gepresenteerd, oogden ze wel als een reeks. Alle zes hadden eenzelfde formaat (14 × 21 cm) en uitvoering, en waren voorzien van een bandtekening en een stofomslag van de hand van de kunstenaar Gerard Hordijk.10 Op de achterzijde prijkte telkens een foto van de auteur, vergezeld van een beknopt bio- en bibliogra-

fisch overzicht. Ook de verkoopprijs was (nagenoeg) uniform. De boeken van Van Schendel, Koster en Elsschot kostten $ 2.50, de overige drie waren 25 dollarcent duurder. Tegelijk met het verschijnen van Nacht over Java zette Querido, Inc. de zes titels bij elkaar in een eenvoudige prospectus. Blijkens de advertenties die zij plaatste, beschikte de uitgeverij over een zeer uitgebreid netwerk van vertegenwoordigende boekhandels, voornamelijk op het westelijk maar ook op sommige delen van het oostelijk halfrond.11

Walter en Willem

Tsjip en De leeuwentemmer – Roman in 2 episoden verscheen dus in maart 1944 bij Querido in New York. Op de titelpagina staat echter het jaartal 1943. Ook de inleiding door Marnix Gijsen dateert uit dat jaar, uit september 1943 om precies te zijn. Het is niet meer te achterhalen waarom Greshoff juist deze twee boeken van Elsschot heeft uitgekozen. Maar het staat vast dat de uitgave volkomen paste in het ‘beleid’ van Querido, Inc. om herdrukken van recente werken uit te geven. Van Tsjip was in 1942 (bij P.N. van Kampen en Zoon nv) de derde druk uitgekomen. De leeuwentemmer was voor het eerst in boekvorm verschenen in oktober 1940. De vraag is of Greshoff daarvan op de hoogte is geweest. Als redactiesecretaris van Groot Nederland wist hij uiteraard wel dat Elsschot dit vervolg op Tsjip in het blad had voorgepubliceerd. Gijsen verwijst in zijn inleiding alleen naar de tijdschrift-publicatie.12 Wisten zij dan ook niets af van het bestaan van Tsjip, gevolgd door De leeuwentemmer, de volksuitgave die Manteau en Van Kampen samen in mei 1943 hadden uitgegeven? Bij de boeken van Van Schendel en Viruly werd keurig verantwoord dat het om een herdruk ging, bij Elsschot niet. Maar er is meer met deze editie aan de hand.

 

Voor de tekst van Tsjip is vrijwel zeker gebruikgemaakt van de eerste druk uit 1934, zonder het nawoord ‘Achter de schermen’, dat Elsschot in iedere volgende druk liet opnemen. Het ontbreekt in de Querido-uitgave. Uit collatie blijkt dat De leeuwentemmer is gezet naar de voorpublicatie in Groot Nederland, met één klein en één groot verschil, een paar zetfoutjes daargelaten. Ten eerste is de opdracht aan de psychiater Andries Kaas weggelaten en ten tweede is overal waar in de tekst de naam Walter voorkwam, deze vervangen door die van Willem.

Greshoff onderkende bij het samenvoegen van beide boeken een probleem. De leeuwentemmer was oorspronkelijk geschreven in de vorm van een reeks brieven van Elsschot aan zijn zoon Walter. In Tsjip komt Walter niet voor, wel zijn jongere broer Willem, die in dat boek bevriend is met de antagonist van het verhaal, de Poolse student Bennek. Ter wille van de congruentie heeft Greshoff dus gemeend Walter te moeten veranderen in Willem.13 De lezer zou anders niets begrijpen van een zin als op bladzijde 167, waar Elsschot schrijft dat Bennek, denkend aan zijn oude studievriend, hem met ‘een paar hartelijke woorden’ bedeelt. Dat kon dan niet Walter zijn. Toch zal de oplettende lezer op bladzijde 210 even de wenkbrauwen hebben opgetrokken. Hoe nauwkeurig de zetter ook te werk was gegaan om de naamswijziging uit te voeren, op die pagina zag hij, en na hem de corrector, één ‘Walter’ over het hoofd. En die is dan ook in de tekst blijven staan.

In de volksuitgave van Tsjip en De leeuwentemmer uit 1943, evenals in de daaropvolgende druk uit 1944, komen Willem (in Tsjip) en Walter (in De leeuwentemmer) wel gebroederlijk naast elkaar voor. Pas in de druk die in 1952 bij Van Kampen en Zoon

verscheen, is overal waar in de tekst Walter voorkomt, zijn naam veranderd in Willem. Vreemd genoeg heeft Elsschot naar aanleiding van het verschijnen van het Verzameld werk die wijziging teruggedraaid. Op 10 januari 1957 schreef hij aan Van Kampen dat hij in de proeven de naam Willem had vervangen door Walter. Sindsdien maakt Walter dus ook zijn opwachting in Tsjip.14

Gat in de markt

Zoals gezegd leidde Marnix Gijsen de Elsschot-uitgave van Querido, Inc. in. Daarbij leunde hij zwaar op een hoofdstuk uit zijn studie De literatuur in Zuid-Nederland sedert 1830. Hele passages uit het hierin aan Elsschot gewijde stuk nam hij gewoon in zijn inleiding over, ongeveer een kwart van de tekst.15 Het fotoportret van Elsschot op de achterzijde van het stofomslag, halverwege de jaren dertig gemaakt door Photo-Studio Pierre Dom in Antwerpen, werd gereproduceerd uit de Winkler Prins-encyclopedie. Aan het lemma over Elsschot werd bovendien enige informatie ontleend ten behoeve van de flaptekst.16 Het tekent een beetje de situatie waaronder de New-Yorkse editie van Tsjip en De leeuwentemmer tot stand is gekomen: het boek werd in elkaar gezet met wat men voorhanden had in de eigen bibliotheek.

Querido, Inc. voerde een actief promotiebeleid voor zijn uitgaven. Bijna overal waar zich in de niet-bezette landen Nederlands-sprekenden, bevonden – in ballingschap, vluchteling, emigrant of anderszins – bestond er wel een periodiek dat de Nederlandse gemeenschap aldaar informeerde over het wel en wee in het vaderland en de koloniën, over de leden van het Koninklijk Huis en over de stand van zaken aan het oorlogsfront. In dat soort bladen plaatste Querido, Inc. regelmatig advertenties en stuurde men recensie-exemplaren naar de redactie. Zo kon het gebeuren dat er in de meest exotische landen ineens een stuk over Willem Elsschot verscheen. Onder landgenoten in den vreemde leefde ook een sterke behoefte aan Nederlandse cultuur in het algemeen en aan goede Nederlandse boeken in het bijzonder. ‘Voor velen vormde deze lectuur vrijwel de eenige band met een gelukkiger verleden,’ zoals Adriaan van der Veen destijds constateerde.17 Nieuwe Nederlandse boeken waren toen sowieso al een unicum. Op dat punt sprong Querido dus in een gat in de markt, iets wat de uitgeverij veel free publicity opleverde.

Een echt mensch

Alle uitgaven van Querido, en dus ook het boek van Elsschot, konden rekenen op gulle besprekingen. Zo wijdde Oranje, het in Melbourne (Australië) uitgegeven ‘Tijdschrift voor de Nederlandsche en Nederlandsch-Indische gemeenschap in den Zuid-Pacific’, in het nummer van 28 juli 1944 een hele pagina – ‘Fraai boek der oude garde’ – aan Tsjip en De leeuwentemmer. Christiaan van Balen Jr., redacteur annex uitgever van het in Buenos Aires verschijnende Nederland. Weekblad voor Nederlanders in Latijnsch Amerika, besprak Elsschot op 7 juni 1944. Ook de literaire tijdschriften letten speciaal op boeken in de moedertaal die buiten Nederland uitgegeven werden. In april 1944 verscheen een bespreking van de eerste drie boeken

van Querido in De Stoep, een ‘Nederlands periodiek’ uit het Curaçaose Willemstad. Tsjip en De leeuwentemmer werd in dit enige letterkundige tijdschrift op vrij Nederlands gebied door Hendrik de Wit vergeleken met ‘een garve veldbloemen, die geplukt en opgeheven vol kleurentinteling en geur bedwelmen’ – zelden is bloemrijke taal door iemand zo letterlijk gebezigd. Ook een maandblad als Band, dat de ondertitel ‘Tijdschrift voor Vlaamsch Kultuurleven’ voerde, volgde vanuit Leopoldstad in Belgisch-Congo de Nederlandse literatuur op de voet. Erik van Bever (pseudoniem van hoofdredacteur H.A.A. Cornelis) besprak in de loop van 1944 vijf van de zes boeken van Querido, Inc. in zijn rubriek ‘Van boeken en tijdschriften’, waaronder in juni Tsjip en De leeuwentemmer.

Paul Bromberg, later zelf Querido-auteur, deed hetzelfde voor Knickerbocker Weekly. Op 3 april 1944 stak hij de loftrompet over Elsschot: ‘Zijn boek eindigt met de verwachting van een betere wereld. Maar Elsschot is geen van de aarde losgeraakte idealist die van een betere wereld droomt in de luchtijle stratosfeer van zijn denken; hij is geen schijnheilige boetedoener, geen vies-van-alles kwasi-aestheet, maar een echt mensch’. Dat was een volkomen ander geluid dan Marcus van Blankenstein acht maanden later zou laten horen, toen hij in Vrij Nederland opmerkte dat dit boek ‘met een onverholen partijkiezen voor Duitschland en het nationaal-socialisme eindigt’. Het was alsof Bromberg en Van Blankenstein allebei een ander boek hadden gelezen.

Saloncommunist

Gijsen in New York reageerde na het lezen van Van Blankensteins kritiek vrijwel onmiddellijk met een brief, die helaas niet is overgeleverd.18 Die brief moet nogal timide van toon zijn geweest, want uit het artikel dat Van Blankenstein publiceerde in Vrij Nederland van 27 januari 1945, valt niet alleen het een en ander van de inhoud van Gijsens reactie op te maken, maar is ook iets van de onzekerheid te proeven in de manier waarop hij Elsschot probeerde te verdedigen. Het was een wat merkwaardig stuk dat Van Blankenstein onder de kop ‘Een politiek-literair misverstand’ in de rubriek Heinde en verre liet afdrukken.19 Niet in de laatste plaats omdat de brief van Gijsen hem zijn oordeel over Elsschot – door Van Blankenstein consequent ‘Van Elsschot’ genoemd – volledig had doen herzien.

Van Blankensteins ommezwaai was des te opmerkelijk, omdat hij zich door Gijsen volledig had laten overtuigen, terwijl Gijsen zelf door de opmerkingen van Van Blankenstein duidelijk minder zeker was van zijn zaak. Gijsen had in zijn brief kennelijk voorgesteld eerst Elsschot zelf over de omstreden passages te raadplegen en hem vooralsnog het voordeel van de twijfel te gunnen. Voor Van Blankenstein hoefde dat helemaal niet meer, nadat Gijsen enkele wapenfeiten van Elsschot had opgesomd. Te weten: zijn moedige gedicht over Marinus van der Lubbe (geweigerd door Forum) en zijn onberispelijke gedrag tijdens de oorlog. ‘Zijn naam komt niet voor op de lijst van de leden der Vlaamsche Vereeniging voor Letterkundigen die, omwille van hun houding, uitgesloten of “in onderzoek” zijn.’ Elsschot, citeerde Van

Blankenstein Gijsen, was fel anti-Duits en beleed ‘in oogenblikken van opwinding, een soort salon-communisme’. Met de nieuwe geest uit het Oosten, de beeldspraak waarover Van Blankenstein zo onthutst was geweest, bedoelde Elsschot volgens Gijsen veeleer het communisme dan het nazisme.

De term ‘salon-communisme’ hield voor Van Blankenstein het verlossende woord in. Hij was onmiddellijk ‘om’. ‘Dan past alles voortreffelijk,’ stelde hij op-

gelucht vast. Waarna hij omstandig begon uit te leggen dat de communisten in de maanden voor het uitbreken van de oorlog fel ‘anti-geallieerd, anti-Engelsch in het bijzonder’ waren. ‘Vooral ook anti-kapitalistisch.’ Pas na 22 juni 1941, toen Hitler Rusland overrompelde, bevrijdden de communisten zich ‘uit hun valsche positie’. En aangezien Elsschot De leeuwentemmer in de maanden voor mei 1940 geschreven had, oordeelde Van Blankenstein zijn stemming volkomen verklaarbaar.20 ‘Wij vinden de keuze niet meer vreemd, wat het politieke in het boek betreft […]. Nazi’s en communisten hebben een tijdje zoo gelijkende kreten aangeheven, dat wij ons willen haasten het – te vergeten.’ En zo werd een politiek-literair misverstand op simpele wijze uit de wereld geholpen. Er moet aan de overkant van de oceaan een zucht van verlichting zijn geslaakt.

Mof

Wat Van Blankenstein niet wist, en ook niet weten kón, was dat de redactie van Groot Nederland op eigen gezag de kopij van De leeuwentemmer eerst had opgeschoond alvorens het verhaal te publiceren – zoals elders in dit nummer van De Parelduiker door Wieneke ’t Hoen wordt aangetoond.21 Door deze ingreep werd dus als vanzelf ook de latere Querido-uitgave aan dergelijke censuur onderworpen. De Duitsers onwelgevallige woorden als ‘mof’, ‘jodin’ en soms zelfs hele zinnen werden geschrapt, uit vrees de bezetter tegen de haren in te strijken en daardoor een verschijningsverbod te riskeren. Groot Nederland maakte van Elsschot een deutschfreundlicher auteur dan hij in werkelijkheid was. Dat het maandblad zelf vanaf 1943 een nationaal-socialistische koers zou gaan varen, is weer een ander verhaal.

Marco Daane+
Elke snipper, bij wijze van spreken
Uit de schatkamer van Jan Villerius

In het voorjaar van 1977 schreef Querido-uitgever Reinold Kuipers een brief aan Elsschot-kenner Jan Villerius. Hij wilde weten of deze ‘ervoor zou voelen, een (de) biografie van Elsschot te schrijven’.1 Kennelijk was het een lastige vraag voor Villerius. Pas op 17 maart 1978, dus bijna een jaar later, kwam hij met een antwoord, dat bovendien terughoudend en voorzichtig was: ‘Niet zonder reden heb ik lang gewacht met de beantwoording van Uw brief van 12 mei 1977: een mens belooft niet van de ene op de andere dag dat hij een biografie van Elsschot zal gaan schrijven. Ik althans wil bij U geen verwachtingen wekken die ik misschien niet kan honoreren met een acceptabele uitvoering. Wel zou ik met het werk een aanvang kunnen maken, in stilte; U hoort dan wellicht van mij, eens.’

Dat is een. Het archief van Jan Villerius, dat is twee.

Jan C. Villerius (1933-1996) was afkomstig uit de Elsschot-stad Rotterdam. Hij volgde er de hbs, waar hij als jonge student reeds de Verzen van vroeger ‘copieerde’ en door de lectuur van Villa des Roses ‘werd downgeslagen’.2 Later had hij kantoorbaantjes en studeerde hij mo-Nederlands. Uiteindelijk werd hij docent – maar vooral literatuurvorser, in het bijzonder naar het werk van Willem Elsschot. In 1999 is Villerius’ teruggevonden briefwisseling met Elsschot uitgegeven, samen met zijn verzamelde artikelen.3 Zijn archief bevat echter nog veel meer bijzondere documenten. In de loop der jaren heeft Villerius een verbijsterende hoeveelheid materiaal bijeengegaard, beschreven en gedocumenteerd. Wie het in ogenschouw neemt, stelt zich zelfs de vraag of dat niet nog belangrijker is dan zijn correspondentie met Elsschot.

Monnikenarbeid

De stofmappen bevatten natuurlijk foto’s, knipsels en artikelen. Dan zijn er brieven van Alfons De Ridders kinderen. Met hen verkeerde Villerius lange tijd op vertrouwelijke voet. En ten slotte is er een viertal mudvolle ringbanden. Slechts stil respect past bij de letterlijke monnikenarbeid die Villerius blijkens de inhoud van die ringbanden heeft verricht. Vel na vel zit hierin de correspondentie van Willem Elsschot, door Villerius veelal letterlijk en integraal, soms

gedeeltelijk en citaatsgewijs, met de hand overgeschreven. Een eerste map begint met de brieven van Louis Paul Boon; een kwartiertje bladeren in een volgende map levert een vracht aan onbekende, niet-gepubliceerde brieven op. Daaronder bevindt zich opmerkelijk briefmateriaal van Daan Boens, Jozef Muls, Frans Buyens, de nazaten van August Borms en Ward Hermans (en van Elsschot zelf) rond het omstreden gedicht ‘Aan Borms’. Elders in deze aflevering van De Parelduiker wordt daaruit geput om meer licht te laten schijnen over die affaire. En minstens zo merkwaardig in ditzelfde genre is een serie brieven rond ene Cesar Prignot. Een onbekende naam, over wie Villerius echter een en ander wist te achterhalen. Op een losse notitie schreef hij: ‘Een geval als B[orms]. was behalve Cesar Prignot […] Jan Timmermans, Parmentierlaan 150, Knokke. Hij dankt voor medeleven na invrijheidstelling.’

Jan Timmermans schreef eind jaren dertig pro-nationaal-socialistische en antisemitische artikelen in het ultrarechtse dagblad Volk en Staat. Hij was tijdens de oorlog lid van het bestuur van het collaborerende vnv, werd havenschepen en in het laatste bezettingsjaar zelfs burgemeester van Antwerpen. Na de oorlog kreeg hij de doodstraf, maar dat vonnis werd nooit uitgevoerd. In 1951 werd Timmermans wegens zijn slechte gezondheid op vrije voeten gesteld. Het was toen dus dat Alfons De Ridder hem zijn ‘medeleven’ op een of andere wijze heeft betoond – vermoedelijk met een kaartje of briefje. Daarbij kan hebben meegespeeld dat Timmermans een schoonzoon was van een goede vriend van De Ridder: Ary Delen. Evengoed roept de gebeurtenis de context van de kwestie-Borms in gedachten. En precies daarin past ook Cesar Prignot. Villerius’ notitie lijkt erop te wijzen dat deze Prignot net als Borms en Timmermans wegens collaboratie ter dood veroordeeld is. Zijn naam komt echter niet voor in naslagwerken of studies over collaborateurs en repressie.4 Prignot moet een van de vele naamlozen zijn geweest die door de naoorlogse overheidsrepresailles werden getroffen. Uit Villerius’ brievenarchief blijkt dat Alfons De Ridder zich diens toestand zeer aantrok. Prignot was een wees, had geen familie en leek aan zijn lot overgelaten. De Ridder kon dat klaarblijkelijk niet met droge ogen aanzien. Hij stuurde brieven over het geval naar het ministerie van Justitie. Uiteindelijk bood hij zelfs aan voogd te worden van Prignot.

Door Elsschots – nu soms spoorloze – brieven op te tekenen, legde Villerius dit soort onbekende details vast. Zo was hij in feite al begonnen aan dat heikele werk waar Reinold Kuipers hem om vroeg: het voorbereiden van de biografie van Els-

schot, waar velen reikhalzend naar uitkeken. Vermoedelijk deed hij het zonder die bedoeling en was hij slechts van oordeel dat rond Elsschot nu eenmaal verzameld en gedocumenteerd móest worden. Het verklaart ook zijn lange stilzwijgen en grote prudentie na Kuipers’ vraag. Als enige wist hij na bijna twee decennia bijeenrapen en inventariseren hoe omvangrijk en complex de opbrengst daarvan was. Die oogst is gelukkig bewaard gebleven. De uiteindelijke Elsschot-biograaf van dienst kan vooral zijn voordeel doen met het nog ongepubliceerde briefmateriaal dat Villerius vergaarde, grotendeels toen Elsschot zelf hem diens archief ter beschikking stelde.5

Koude kloten

Na De Ridders dood in 1960 verlegde Villerius zijn aandacht naar de meest voor de hand liggende bronnen: de kinderen. Die wisten, of kwamen het al snel te weten, dat hij een integere onderzoeker en onvermoeibare collectioneur was. Met Waker, Willem, Jan en Adèle bouwde hij een goed contact op.6

Zo voorzag Willem hem van nieuwe gegevens over diens eigen gedicht ‘Dissectiemijmering’, dat in 1964 in De Nieuwe Taalgids abusievelijk als een Elsschot-gedicht was aangeduid. Hij herinnerde zich hoe eigengereid zijn vader omging met dat gedicht, in het bijzonder de problematische zinsnede ‘met uw koude klooten durven spelen’: ‘“Dissectiemijmering” ontstond nadat ik als tweedejaars student, voor het eerst een voet gezet had in de dissectie ofte “snijzaal”. Het geheel had mij toen diep geschokt. Mijn vader vond het heel goed en heeft toen, buiten mijn weten, geprobeerd het te doen opnemen in Forum.7 Het scheen dat die “kloten” toch niet verteerbaar waren boven de Moerdijk! (U moet weten dat wij, Vlamingen, deze uitdrukking gebruiken in de zin van “voor de gek houden”). Vader bracht mij toen op de hoogte en stelde voor de “kloten” te wijzigen in “voeten”, wat ik weigerde. Vergeleken bij Celine bv. vond ik mijn gedicht heel deftig…’8 Het is een andere versie van de gebeurtenis dan we van zijn zuster Ida kennen. Volgens haar ontdekte Willem pas door De Nieuwe Taalgids in 1964 ‘met ontroering’ de toedracht.9 Blijkens zijn brief aan Villerius van hetzelfde tijdstip was hij echter al dertig jaar op de hoogte van zijn vaders waardering voor en omgang met die gedichten. Klaarblijkelijk werd er in huize De Ridder, althans met Willem, ook wel degelijk over literatuur gesproken.

Rijk aan herinnering en inzicht bleek zoon Jan De Ridder te zijn. Al in 1962 schreef hij in een brief aan Villerius over twee belangrijke onderwerpen: ‘En hier kom ik terug op de invloed van mijn vader’s moeder. Voor hem was zy zo heilig dat hy tot lang na haar dood de wanhoop naby was (iets wat weinigen weten). Zoals nu een gelovige God aanroept, zo riep Elsschot zyn moeder aan in ogenblikken van morele inzinking. […] Ik wil nog even op de godsidee terugkomen. Myn vader ging algemeen door als een vrydenker. Ikzelf gebruik hierboven het woord “ongelovige”. Eigenlyk is dat onjuist. Hy was wel anti-klerikaal omdat hy nu eenmaal wars was van elke vorm van dogma. Dat hy echter niet in God geloofde zou ik niet durven zeggen. In feite twyfelde hy, dus was hy geen absolute vrydenker. En hier

neem ik tevens de gelegenheid te baat om u hartelyk te feliciteren voor uw prachtig artikel “Elsschots Dwaallicht is een tocht naar Bethlehem” verschenen in de Nieuwe Rotterdamse Courant van 8 Juni dat ik zonder voorbehoud toejuich.’10

Villerius besefte ogenblikkelijk dat in Jan een belangrijke bron van informatie school. Hij stuurde hem een brief terug met een rij systematisch opgevoerde, genummerde vragen. Jan stelde zijn verwachtingen niet teleur. Zijn antwoord bevatte merkwaardige biografische details, zoals over Elsschots voorkeur voor de (economische) aardrijkskunde: ‘Hy weigerde zelfs eenmaal een aanbod van de belgische regering om professor te worden aan de Ryksuniversiteit te Gent in de economische aardrykskunde omdat, in Antwerpen wonende, de tyd hem daarvoor ontbrak.’11 En ook Jan bleek vroeger met zijn vader over literatuur te hebben gesproken. Een vraag van Villerius handelde over Elsschots literaire voorkeuren, met name voor H.G. Wells en Edgar Allan Poe.12 Die voorliefde bleek niet van vandaag of gisteren te zijn: ‘Om even terug te komen op Poe en Wells herinner ik my nog goed de tyd toen ik op het Lyceum (wy noemen dat Atheneum) Engels studeerde. Ik had voor de engelse taal heel vlug een voorliefde en ik had ’s avonds met myn vader dan ook dikwyls lange discussies over de engelsche taal en sommige engelsche en amerikaansche schrijvers voornamelijk Poe en Wells. Het gedicht van Poe “The raven” kende hij praktisch van buiten. De boeken van Wells “The research magnificent” en “The isle of the blind” vond hy buitengewoon.’

Troetelkind

Jan wees Villerius ook op de moederbinding die volgens hem in het leven en het werk van zijn vader een grote rol speelde: ‘Met zyn kinderen sprak hy echter nooit over haar en myn zienswyze is dan ook een persoonlyke gevolgtrekking waarvoor ik echter geen konkreet bewys kan voorleggen. Wel herinner ik my [hoe] vele jaren na haar dood, een onzer familieleden onverwacht by ons binnenstapte en een film over haar afrolde die hyzelf (ik bedoel het familielid) destyds van haar genomen had, iets wat myn vader zich niet meer herinnerde. Het was dus voor hem een verrassing. Na de afrolling zag ik dat de tranen hem over de wangen liepen, zo ontroerd was hy. […] Dat Elsschot meer van zyn moeder hield dan van zyn vader staat vast. Naar de oorzaak hiervan kan men slechts gissen maar volgens my is het eenvoudig aan het volgende te wyten. Myn grootvader was een man met gaven en gebreken zonder meer; het is overigens best mogelyk dat hy meer gebreken dan gaven bezat. Myn grootmoeder was de goedheid zelve; ik zou zelfs durven zeggen, de verpersoonlyking van Het Goede. Zy zou alles wat zy bezat hebben gegeven om anderen te helpen; zy was in zekere zin een “heilige”. Aangezien myn vader ontegensprekelyk hetzelfde karakter als zyn moeder had (waarschynlyk had hy dat van haar geërfd) is het volgens my normaal dat hy haar verkoos boven zyn vader wiens gedrag tegenover zyn echtgenote naar het schynt niet altyd voorbeeldig moet geweest zyn wat natuurlyk ook invloed op myn vader kan hebben uitgeoefend tenminste vanaf het ogenblik dat hy oud genoeg was om te begrypen. […] Zoals

U weet was hy een aartsslechte leerling op het Atheneum (behalve in Nederlands). Hy dubbelde het eerste jaar en daarna het tweede zodat hy eindelyk in het derde jaar terecht kwam op 16 jarige leeftyd terwyl de meesten van zyn medeleerlingen 2 of 3 jaar jonger waren. Ten slotte werd hy voor kwajongensstreken van school weggejaagd. Gedurende drie of vier jaar deed hy dan niets of byna niets en dat trok zyn moeder zich ten zeerste aan des te meer daar hy haar troetelkind was (misschien wel omdat zy wist dat hy van al haar kinderen het meest op haar leek wat zyn karakter betreft). Het was dan om haar plezier te doen dat hy zyn ingangsexamen aan de Handelshogeschool te Antwerpen voorbereidde met weinig kans op succes. Inderdaad, hy had praktisch geen voorbereiding aangezien hy slechts tot in het derde studiejaar van de middelbare school was geraakt en bovendien sinds verschillende jaren niets of zo goed als niets had gedaan. Intellectueel stond hy dus, tenminste theoretisch, op het peil van een jongen van 14 jaar. Dat hy in dat ingangsexamen schitterend slaagde heb ik steeds een buitengewone prestatie gevonden en ik ben overtuigd dat het de liefde voor zyn moeder was die hem de nodige kracht gaf om tydens zyn voorbereiding vol te houden niettegenstaande hy my dikwyls heeft gezegd toen overtuigd te zijn geweest nooit in dat examen te kunnen slagen. Moest hy niet geslaagd zyn, dan zou hy ook nooit als eerste van zyn promotie met grote onderscheiding zyn diploma van Licentiaat behaald hebben en waarschynlyk zou hij nooit in de zaken zyn gegaan. Boeken zoals “Lymen” en “Kaas” zouden dan waarschynlyk nooit verschenen zyn.’ Deze inlichtingen kwamen voor Villerius te laat om nog verwerkt te kunnen worden in het artikel waarin hij wees op het belang van het moedermotief in onder meer Kaas.13

Ook over Elsschots houding tegenover het geloof had Villerius doorgevraagd. Hij moet Jan De Ridders antwoord met instemming hebben gelezen: ‘Dat hy wel wilde geloven maar niet kon blykt alzeker uit sommige van zyn werken, ik bedoel uit sommige passages. Ook zegt hy in een zyner gedichten “Priesters zalven en beloven maar ik kan het niet geloven”; hy zegt niet: “ik wil het niet geloven”. Voorts wordt God verschillende malen in zyn werken vermeld op een niet spottende wyze. […] Ik herinner my nog met myn vader over de Bybel gesproken te hebben. Om mijn nieuwsgierigheid als 15 of 16 jarige lyceumstudent te voldoen kon ik inderdaad niemand beter vinden dan myn vader. Wat ook de vragen waren die ik hem

stelde, steeds gaf hy my een gepast antwoord en dat was altyd vol respect als het de Bybel betrof. Een der mooiste passages hierin vond hy de bergrede van Kristus, dat herinner ik my nog.’

Religieuze dwalingen

Villerius’ fascinatie voor Elsschots mogelijke religiositeit was groot, vooral met betrekking tot Het dwaallicht. Toen zoon Walter De Ridder hem onthulde dat hij een vroege versie van die novelle bezat,14 was Villerius dan ook bijzonder geïnteresseerd. Hij betwijfelde of er voor de duiding van het werk belangrijke informatie uit te halen viel, maar ‘met exacte data van de verschenen drukken zullen enkele handschriftfragmenten die in Uw bezit zijn vrij nauwkeurig kunnen worden gedateerd, en dàt kan zéér belangrijk zijn!’ Hij nam dan ook het zekere voor het onzekere: ‘Ik zou graag alles wat U bezit nog eens zien, elke snipper, bij wijze van spreken.’15 Waker stuurde hem inderdaad fotokopieën van ‘alles, maar dan ook alles wat ik bezit van “Het dwaallicht” ‘.16

Over de mogelijk religieuze strekking van de novelle had Villerius in de nrc van 8 juni 1962 het artikel ‘Elsschots Dwaallicht is een tocht naar Bethlehem’ gepubliceerd. Pas jaren later ontdekte hij dat zijn stuk grote weerstand had opgeroepen bij een tijd- en geestesgenoot van Elsschot. In 1977 kwam hij in contact met Du Perron-kenner Fred Batten, die Jan van Nijlen goed had gekend. ‘Van Nijlen repliceerde op de kern van uw betoog […] met de, voor zijn doen, grootste heftigheid,’ schreef Batten aan Villerius.17 Villerius kreeg Van Nijlens commentaar onder ogen, dat er inderdaad niet om loog: ‘Vooral het stuk over het Dwaallicht heeft me verbaasd en ook wel geamuseerd. Waar haalt die man die verkapte religieuze bedoeling van Elsschot vandaan? Op die manier kan men alles interpreteren in het is om het even welke richting. Ik heb Elsschot zeer goed gekend en ik durf verzekeren dat zoiets geheel buiten zijn gedachten- en gevoelsfeer lag.’18

Batten, die Villerius’ redenering zelf wél overtuigend vond, vroeg hem of Elsschot ooit zelf op diens zienswijze had gereageerd. In zijn antwoord refereerde Villerius, met gevoel voor relativering, aan Elsschots ingenomenheid en Jan De Ridders opvattingen. Hij bleek allerminst van zijn stuk gebracht door de forse kritiek uit het verleden: ‘Ieder die een beetje lezen kan, zal toch moeten toegeven dat ik niet met buitentekstuele gegevens heb gemanipuleerd. Wat me in Van Nijlens reactie bevreemdt is dat hij, die Elsschot toch geruime tijd van nabij gekend heeft, hem het eenzijdige, eenduidige etiket van godloochenaar opplakt. Wat te denken van het volgende citaat? “Priesters zalven en beloven, / maar ik kan het niet geloven (…).” Wie zegt iets niet te kunnen, heeft het op z’n minst geprobeerd, heeft gezocht, is daar misschien op dat moment nog mee doende. Uit een combinatie met andere citaten zou aan te tonen zijn dat Elsschot niet – misschien zelfs wel: nooit – pardoes de deur heeft dichtgedaan. Wat hij neerzet in het gedichtje aan Richard Minne is óók een stuk zelfportret: “[…] snikkende vloeker / weerstrevende godzoeker […]”. […] Hij [Elsschot] reageerde op mijn mondelinge en schriftelijke commentaar zeker

positief, ik zou haast durven zeggen: bijna enthousiast. Het boekje heb ik later via zijn zoon Waker terug ontvangen, die dat beeld bevestigde. Maar die positieve reactie is voor mij geen afdoend bewijs dat ik “gelijk” had. […] Elsschot was in die dagen al een man op jaren, en iemand die grote behoefte had aan erkenning, waardering, aandacht, of hoe je zoiets noemen moet. Wanneer er iemand gekomen zou zijn die als orthodox marxist betoogd zou hebben dat Het dwaallicht een klein poëtisch communistisch manifestje wilde zijn, dan had hij misschien óók ja gezegd. En zou het niet kunnen zijn dat zowel het een als het ander de waarheid, de kern van de zaak, voorzichtig benadert? Ik bedoel maar: Elsschots Het dwaallicht is ook een tocht naar Bethlehem.’19

Schijngevecht met greshoff

Het ‘antwoord aan Van Nijlen’ is Villerius ten voeten uit: voorzichtig en genuanceerd, maar weloverwogen en overtuigd. Als het moest, zette hij die overtuiging in bij de verdediging van de waarheid rond Elsschots werk. Die houding bracht hem enkele keren op de rand van een conflict.

In Het Vaderland van 6 oktober 1962 verscheen een zure bespreking door Jan Greshoff van B.F. van Vlierdens – nota bene al vier jaar eerder verschenen – ‘Ontmoetingen’-monografie Willem Elsschot.20 Het slot van het artikel wekte Villerius’ verontwaardiging. Daarin wees Greshoff op een aantal artikelen van Simon Carmiggelt in Het Parool, met onder meer ‘een gesprek met een van Elsschots kinderen […], een zekere Walter de Ridder. Ik houd niet van Elsschot’s nageslacht dat om der wille van het duimkruid toestemming gaf “Lijmen” en “Het Been” tot een toneelstuk te verhaspelen. Wat als verhaal geschreven is, moet verhaal blijven. Alles wat men er aan verknutselt is en blijft altijd lèse majesté [majesteitsschennis]. Ik vind het droevig dat de wet de nabestaanden veroorlooft met de nalatenschap van een groot schrijver naar believen om te springen.’ Villerius vond die toneelbewerking21 ook niets, maar hij kapittelde Greshoff over diens boutade: ‘Uw en mijn mening gaan echter uiteen wat Elsschots kinderen betreft. Bent U er zo zeker van dat zij “om der wille van het duimkruid” Elsschots werk lieten verhaspelen? Wéét U zeker, dat zij het initiatief namen; wéét U zeker dat en hoe veel zij aan die bewerking verdienden? U weet, naar het mij voorkomt, van deze hele affaire te weinig of misschien wel niets af. Hoe betreurenswaardig dus, dat U op grond van zo wat losse vermoedens en invallen de goede naam en faam van bona fide mensen aantast en hun piëteit ombuigt tot geldgierigheid. Uw beweringen zijn grievend voor Elsschots kinderen en dienen herroepen te worden. De waarheid is, dat Elsschot zelf al in 1958 met Manuel van Loggem en de Ned[erlandse]. Com[edie]. besprekingen gevoerd heeft over de toneelbewerking (daar zijn brieven over bewaard gebleven). […] Mij dunkt dus, dat U er goed aan zou doen, Uw beschuldigingen in Het Vaderland zo spoedig mogelijk te herroepen, en tevens de zaak met Elsschots kinderen persoonlijk in het reine te brengen. U kunt zodoende de eer nog aan Uzelf houden.’22

Villerius was woedend. Ook de familie De Ridder kreeg lucht van het artikel

van Greshoff, ooit een van Elsschots belangrijkste en intiemste literaire vrienden. Volgens Adèle veroorzaakte het ‘veel opschudding – Jan in Parijs geraakte “buiten zich-zelf”. Anna ook! Die moest ik aan banden leggen, anders had ze misschien het vliegtuig genomen. […] Jan wil zelfs een proces!’23 Adèle stelde zelf voor het allemaal wat kalmer op te nemen. Ze liet zich adviseren door Albert Westerlinck, die haar op het hart drukte dat er beter niemand van de familie rechtstreeks aan Greshoff zou antwoorden. Villerius was het totaal oneens met haar. Hij vond de raadgevingen van de decente Westerlinck maar geschoolmeester en betreurde Adèles terughoudendheid. ‘Dan voel ik meer voor de reactie van Anna, die in Zuid-Afrika wil gaan schieten, of van Jan, die wil procederen.’24 Tegelijkertijd twijfelde hij aan het nut van zijn brief aan Greshoff. Liever zag hij een open brief met een ‘grote’ naam eronder naar Het Vaderland gaan. Daar was echter weinig kans op. Van Loggem en Carmiggelt hadden tot zijn teleurstelling ontwijkend gereageerd.

Villerius stuurde zijn ‘brief aan Greshoff’ nooit in en schreef ook naderhand nog – nimmer verzonden – brieven aan Pierre Dubois (chef letteren van Het Vaderland), Greshoff en Adèle. Hij maakte zich vreselijk druk en raakte bijna gebrouilleerd met Adèle over de te volgen tactiek. Op 7 april 1964 nog bood hij haar zelfs zijn verontschuldigingen aan ‘voor de dwaze indruk die ik ongetwijfeld gewekt heb’. De kwestie was ondertussen gesmoord in alle ophef. Het Vaderland zelf zweeg als het graf.25

Compromisloos

Tussen Adèle De Ridder en Jan Villerius is uiteindelijk alles weer goed gekomen. Villerius wierp zich zelfs meer en meer op als haar gevraagde en ongevraagde adviseur. In die rol toonde hij zich een compromisloos verdediger van het Elsschottiaans erfgoed. Adèle deed haar beklag over de passieve uitgever Van Kampen, dus ‘mòet de conclusie zijn: weg’.26 Een voordrachtskunstenaar, Van Elsäcker, wilde een graantje meepikken met wel erg vrije bewerkingen van Elsschots werk; hij diende ‘de mond gesnoerd te worden’. Immers: ‘Waar alles om draait is de piëteit tegenover degene die in de studio eens “Stik” zei, en daarmee duizendvoudig gelijk had.’

Tegelijkertijd schoof hij zichzelf naar voren als degene die wél die piëteit zou kunnen betrachten. Adèle bereidde de uitgave van een brieveneditie voor. Villerius suggereerde dat hij daarvoor een uitgever wist; overigens zonder een naam te noemen. En ook verder zou hij haar uitstekend van dienst kunnen zijn: ‘Weet U geen tekstbezorger? Stellig weet ik er één: ondergetekende. Ik heb U al eerder mijn hulp aangeboden, en herhaal dat nu met grote nadruk.’ Hij stelde haar een gesprek voor, met de mogelijke uitgever erbij, en nam alvast een voorschot daarop in de vorm van een P.S.: ‘Als U van allerlei brieven toch voor Uw broers of zusters fotokopieën laat maken, zou het dan mogelijk zijn ook mij een afdruk te bezorgen?’27

Het duurde zes jaar, maar toen droeg Adèle haar plan inderdaad aan Villerius over.28 Zij ging hem ook voorzien van afschriften van haar vaders brieven, zelfs persoonlijke: ‘Uw bewondering voor mijn vader’s werk vind ik waard, u toch die brie-

ven te zenden, zij het voor uw persoonlijk archief.’29 Villerius’ archief maakte een nieuwe bloei- en groeiperiode door. Toen Reinold Kuipers hem voor de biografie polste, begonnen voor hem de puzzelstukjes in elkaar te vallen. Villerius wachtte weliswaar tien maanden met antwoorden en ging niet direct op het voorstel in, maar kwam wel met andere, eveneens warm onthaalde, ideeën. Ook het plan voor de brieveneditie vond toen onderdak bij Querido.

Het lijkt echter alsof Villerius de weelde van de erkenning niet kon dragen. Opnieuw werd het lang stil. Pas op 12 april 1979 liet Villerius, die daarbij schermde met ‘privé-omstandigheden die ik niet kon veranderen’, weer van zich horen. Tot ieders tevredenheid begon hij aan de editie van Elsschots Brieven aan J. Greshoff. Het boek, ‘ingeleid en van commentaar voorzien door Jan Villerius’, moest nog dat jaar bij Querido verschijnen. Een dummy ervan was al gereed. Maar wederom trad er een lange stilte in…

Jan Villerius was ten prooi gevallen aan tragische bestaansproblemen. Drank, depressiviteit, een afkeuring en een huwelijkscrisis hielden hem af van zijn levenswerk. Walter De Ridder, met wie Villerius een nagenoeg vriendschappelijke band had, trachtte nog eens vergeefs hem aan te sporen.30 Hij werd ook nog wel eens in Antwerpen gesignaleerd en trad in 1982 op in een brt-documentaire. Villerius was echter zichzelf niet meer. Tot zijn overlijden in 1996 zweeg hij verder over Elsschot. Eén ding is hij nooit verloren: zijn liefde voor het oeuvre van een auteur die hij boven alle andere verheven achtte en waarvan de studie volgens hem nog maar in de kinderschoenen stond. De belichaming van die liefde, zijn kapitale archief met als hart de ordners vol overgeschreven brieven, verdient zonder voorbehoud een plaats in een openbare archiefinstelling. Het staat heden ten dage nog immer te gloeien in de catacomben van antiquariaat Aioloz in Leiden.

 

Met dank aan de Erven Jan C. Villerius, mevrouw Netty van Rotterdam en de heer Jan De Ridder; en aan Piet en Monique van Winden van antiquariaat Aioloz voor hun hartelijke medewerking en, gastvrijheid.

Peillood

H.J.A. Hofland Zo is het gebeurd!

In 1933 werd het zoontje van Charles Lindbergh ontvoerd en vloog de Rijksdag in brand. De ontvoerder, Bruno Hauptmann, eiste losgeld, kreeg het niet of te laat, en vermoordde het kind. Hij werd gepakt, ter dood veroordeeld en stierf op de elektrische stoel. De man die van de brandstichting verdacht werd, Marinus van der Lubbe, werd ook gearresteerd, stond terecht in Leipzig en werd op 10 januari 1934 in deze stad onthoofd. Toen dat alles gebeurde, was ik zes jaar.

Denk niet dat de wereldgeschiedenis aan een kind voorbijgaat. De zesjarigen van nu zullen in 2071 alles kunnen vertellen over de Twin Towers en Osama bin Laden. Toen beheersten Lindbergh, Van der Lubbe en de Rijksdag het gesprek. Mijn moeder, die een goed vertelster was, met een neiging tot het sensationele, legde me uit hoe de elektrische stoel werkt. Wat onthoofden is, had geen uitleg nodig.

Van Marinus van der Lubbe verschenen ettelijke foto’s in de krant en in het geillustreerde tijdschrift Het Leven. Ik vond dat hij een aardig gezicht had – voorzover het te zien was, want hij hield zijn hoofd meestal geknakt. Kinderen hebben sympathieën op het eerste gezicht, of het nu om honden, katten of mensen gaat. Sterven, vastgebonden op een stoel of onder de bijl van de beul, sneed me door de ziel. Het hield me bezig nadat ik naar bed was gebracht en mijn moeder me welterusten had gezegd.

In die tijd heerste de crisis. Er kwamen arme mensen aan de deur, mannen met garen en band, pindachinezen en gewone bedelaars. Op een middag werd er gebeld. Een man met een koffertje. Hij had het al geopend: een kleine, keurig geordende uitstalling van klosjes, veiligheidsspelden, scharen, spullen die niemand wilde kopen. Ga jij eens zeggen dat we niets nodig hebben, zei mijn moeder. Ik deed de deur open en zei: ‘We hebben niets nodig.’ De man zei: ‘Je hebt het hoofd van Van der Lubbe!’ Leek ik op hem? Tot op de dag van vandaag weet ik niet wat ik ervan moet denken. Toen was ik bang.

Deze geschiedenis wordt onderbroken door de oorlog en begint dan weer omstreeks 1954. Ik werkte op de redactie buitenland van het Algemeen Handelsblad, bij dr. A.L. Constandse, een goudmijn van kennis en opinies. Het was een periode waarin

‘de zaak-Van der Lubbe’ herleefde. Hij wist er alles van. Hij zei: ‘Ga eens met zijn advocaat praten.’ Mr. B.W. Stomps in Haarlem, de laatste advocaat die door Van der Lubbe geweigerd is. Hij wilde er geen.

Stomps hield kantoor in een ouderwets gemeubileerde kamer, waar door de tabaksrook alle kleuren waren teruggebracht tot een nuance van bruin. Hij was een bereidwillige prater, die niets nieuws vertelde maar me wel dichter bij de veroordeelde bracht. Wie nieuwsgierig is naar iemand die onbereikbaar is geworden, zoekt ooggetuigen. Ze vertellen op een manier die niet kan worden opgeschreven. Journalistiek gesproken viel er met het gesprek niets te beginnen, maar het beeld van Van der Lubbe uit mijn kinderjaren kreeg voor het eerst reliëf.

Tegen het einde van de jaren vijftig maakte ik een reis door de ddr. In Leipzig was de Messe, waardoor de Oost-Duitse autoriteiten de buitenlandse journalist meer ruimte gaven dan gebruikelijk. In Meissen kocht ik een porseleinen luxebuste van Karl Marx. In Chemnitz, de stad die naar de grote econoom hernoemd was, ontdekte ik de zwarte geldhandel, wisselde westmarken voor oostmarken en reed als een vermogend man naar Leipzig. Lang voor Gorbatsjov er een eind aan maakte, was de gewone burgerij al bezig het communisme, de staat van boeren, arbeiders en soldaten te ondermijnen.

Op een avond, in een Leipziger Kneipe, begon ik over Marinus van der Lubbe, zijn proces, de getuigenis van Hermann Göring, en hoe Georgi Dimitrof, de Bulgaarse communist en medeverdachte, geen krimp had gegeven, maar de rijksmaarschalk belachelijk had gemaakt (zie ook Menno ter Braak, ‘Journaal van het Tweede Gezicht’, Verzameld werk iii, p. 549). En dat Van der Lubbe hier is onthoofd en Dimitrof vrijgesproken, waarna hij naar Moskou is gegaan en het veel later tot premier namens de Bulgaarse partij heeft gebracht. Mijn gesprekspartner had er nooit van gehoord. ‘Maar,’ zei ze, ‘weet je niet dat hier het ehemalige Reichsgerichtsgebäude een openbaar museum is? Daar is niets veranderd.’

De volgende ochtend ging ik naar het Rijksgerechtsgebouw. Ik was de enige bezoeker, zonder begeleiding. Dwalend door hoge spelonken bereikte ik de rechtszaal. Daar had de tijd stilgestaan. Een schepping van Edward Kienholz uit de nazitijd. De stoelen van de rechters, het vaal verschoten groen van het laken, de glimmende

leuning van het hekje waaraan de verdachten zich hadden vastgehouden, en het aroma van de bewegingloze lucht, het stof van vroeger.

Het alleen zijn in zo’n zaal prikkelt de nieuwsgierigheid, met een vleugje overmoed. Ik liep rond, ging achter het hekje staan, riep iets tegen de rechters, sloeg een

stofwolk uit een stoelzitting en toen ontdekte ik een kleine vitrine. Achter het glas lagen het knijpbrilletje van Dimitrof, de koker en nog een paar relikwieën. Niets van Van der Lubbe. Ten slotte ben ik op de stoel van een rechter – wie? – gaan zitten. Op de tafel was een knop, verbonden aan een draad. Ik drukte op de knop. Uit luidsprekers in twee hoeken van het plafond begon het geluid, schor, nasaal, hard. Stemmen van gene zijde. Göring, een rechter, Dimitrof, rumoer van het publiek, minuten op het trommelvlies van Van der Lubbe. Van mijn landgenoot geen woord. Achter de tafel zat ik in het heden van toen ik zes was.

Veel later was ik in Sofia, maakte een wandelingetje en kwam aan een gebouw dat er plechtig uitzag. Op de gevel stond in cyrillisch schrift mausoleum dimitrof. In 1991, weer in Sofia, probeerde ik het mausoleum te vinden. Er had zich een Mc-Donald’s in gevestigd.

Van Willem Elsschot had ik het klassieke, het onmisbare gelezen. Toen Lijmen-Het been uitgeleend en niet teruggekregen. Omdat ik het weer wilde hebben, ging ik op zoek en trof het Verzameld werk, uitgegeven door Querido, met daarin opgenomen de gedichten. het huwelijk – ‘Toen hij bespeurde hoe de nevel van den tijd’ – kent iedereen. Het meeste van de rest was, moet ik tot mijn schaamte bekennen, nieuw voor me.

En toen kwam de openbaring: van der lubbe. Ik ontdekte het, regel na regel. Het is een dramatisch gedicht, het volgt een lijn die loopt van smart en groeiende verontwaardiging naar woede. Grenzeloze minachting en woede, samengebald in acht regels die tot de mooiste Nederlandse poëzie horen. Het gaat over Holland op zijn treurigst: dik, vroom en verwaten.

Geachte lezer, het was alsof er een nieuwe Marseillaise in mijn ziel gezongen werd. Het zijn stuk voor stuk regels om dit soort bolle Hollander in zijn gezicht te spugen. En bij de laatste denk ik, onveranderlijk: Zo is het gebeurd! De cirkel is gesloten, door den Rus. Dieper rechtvaardigheid kan Marinus van der Lubbe niet gegeven worden.

Peillood

H.J.A. Hofland Zo is het gebeurd!

In 1933 werd het zoontje van Charles Lindbergh ontvoerd en vloog de Rijksdag in brand. De ontvoerder, Bruno Hauptmann, eiste losgeld, kreeg het niet of te laat, en vermoordde het kind. Hij werd gepakt, ter dood veroordeeld en stierf op de elektrische stoel. De man die van de brandstichting verdacht werd, Marinus van der Lubbe, werd ook gearresteerd, stond terecht in Leipzig en werd op 10 januari 1934 in deze stad onthoofd. Toen dat alles gebeurde, was ik zes jaar.

Denk niet dat de wereldgeschiedenis aan een kind voorbijgaat. De zesjarigen van nu zullen in 2071 alles kunnen vertellen over de Twin Towers en Osama bin Laden. Toen beheersten Lindbergh, Van der Lubbe en de Rijksdag het gesprek. Mijn moeder, die een goed vertelster was, met een neiging tot het sensationele, legde me uit hoe de elektrische stoel werkt. Wat onthoofden is, had geen uitleg nodig.

Van Marinus van der Lubbe verschenen ettelijke foto’s in de krant en in het geillustreerde tijdschrift Het Leven. Ik vond dat hij een aardig gezicht had – voorzover het te zien was, want hij hield zijn hoofd meestal geknakt. Kinderen hebben sympathieën op het eerste gezicht, of het nu om honden, katten of mensen gaat. Sterven, vastgebonden op een stoel of onder de bijl van de beul, sneed me door de ziel. Het hield me bezig nadat ik naar bed was gebracht en mijn moeder me welterusten had gezegd.

In die tijd heerste de crisis. Er kwamen arme mensen aan de deur, mannen met garen en band, pindachinezen en gewone bedelaars. Op een middag werd er gebeld. Een man met een koffertje. Hij had het al geopend: een kleine, keurig geordende uitstalling van klosjes, veiligheidsspelden, scharen, spullen die niemand wilde kopen. Ga jij eens zeggen dat we niets nodig hebben, zei mijn moeder. Ik deed de deur open en zei: ‘We hebben niets nodig.’ De man zei: ‘Je hebt het hoofd van Van der Lubbe!’ Leek ik op hem? Tot op de dag van vandaag weet ik niet wat ik ervan moet denken. Toen was ik bang.

Deze geschiedenis wordt onderbroken door de oorlog en begint dan weer omstreeks 1954. Ik werkte op de redactie buitenland van het Algemeen Handelsblad, bij dr. A.L. Constandse, een goudmijn van kennis en opinies. Het was een periode waarin

‘de zaak-Van der Lubbe’ herleefde. Hij wist er alles van. Hij zei: ‘Ga eens met zijn advocaat praten.’ Mr. B.W. Stomps in Haarlem, de laatste advocaat die door Van der Lubbe geweigerd is. Hij wilde er geen.

Stomps hield kantoor in een ouderwets gemeubileerde kamer, waar door de tabaksrook alle kleuren waren teruggebracht tot een nuance van bruin. Hij was een bereidwillige prater, die niets nieuws vertelde maar me wel dichter bij de veroordeelde bracht. Wie nieuwsgierig is naar iemand die onbereikbaar is geworden, zoekt ooggetuigen. Ze vertellen op een manier die niet kan worden opgeschreven. Journalistiek gesproken viel er met het gesprek niets te beginnen, maar het beeld van Van der Lubbe uit mijn kinderjaren kreeg voor het eerst reliëf.

Tegen het einde van de jaren vijftig maakte ik een reis door de ddr. In Leipzig was de Messe, waardoor de Oost-Duitse autoriteiten de buitenlandse journalist meer ruimte gaven dan gebruikelijk. In Meissen kocht ik een porseleinen luxebuste van Karl Marx. In Chemnitz, de stad die naar de grote econoom hernoemd was, ontdekte ik de zwarte geldhandel, wisselde westmarken voor oostmarken en reed als een vermogend man naar Leipzig. Lang voor Gorbatsjov er een eind aan maakte, was de gewone burgerij al bezig het communisme, de staat van boeren, arbeiders en soldaten te ondermijnen.

Op een avond, in een Leipziger Kneipe, begon ik over Marinus van der Lubbe, zijn proces, de getuigenis van Hermann Göring, en hoe Georgi Dimitrof, de Bulgaarse communist en medeverdachte, geen krimp had gegeven, maar de rijksmaarschalk belachelijk had gemaakt (zie ook Menno ter Braak, ‘Journaal van het Tweede Gezicht’, Verzameld werk iii, p. 549). En dat Van der Lubbe hier is onthoofd en Dimitrof vrijgesproken, waarna hij naar Moskou is gegaan en het veel later tot premier namens de Bulgaarse partij heeft gebracht. Mijn gesprekspartner had er nooit van gehoord. ‘Maar,’ zei ze, ‘weet je niet dat hier het ehemalige Reichsgerichtsgebäude een openbaar museum is? Daar is niets veranderd.’

De volgende ochtend ging ik naar het Rijksgerechtsgebouw. Ik was de enige bezoeker, zonder begeleiding. Dwalend door hoge spelonken bereikte ik de rechtszaal. Daar had de tijd stilgestaan. Een schepping van Edward Kienholz uit de nazitijd. De stoelen van de rechters, het vaal verschoten groen van het laken, de glimmende

leuning van het hekje waaraan de verdachten zich hadden vastgehouden, en het aroma van de bewegingloze lucht, het stof van vroeger.

Het alleen zijn in zo’n zaal prikkelt de nieuwsgierigheid, met een vleugje overmoed. Ik liep rond, ging achter het hekje staan, riep iets tegen de rechters, sloeg een

stofwolk uit een stoelzitting en toen ontdekte ik een kleine vitrine. Achter het glas lagen het knijpbrilletje van Dimitrof, de koker en nog een paar relikwieën. Niets van Van der Lubbe. Ten slotte ben ik op de stoel van een rechter – wie? – gaan zitten. Op de tafel was een knop, verbonden aan een draad. Ik drukte op de knop. Uit luidsprekers in twee hoeken van het plafond begon het geluid, schor, nasaal, hard. Stemmen van gene zijde. Göring, een rechter, Dimitrof, rumoer van het publiek, minuten op het trommelvlies van Van der Lubbe. Van mijn landgenoot geen woord. Achter de tafel zat ik in het heden van toen ik zes was.

Veel later was ik in Sofia, maakte een wandelingetje en kwam aan een gebouw dat er plechtig uitzag. Op de gevel stond in cyrillisch schrift mausoleum dimitrof. In 1991, weer in Sofia, probeerde ik het mausoleum te vinden. Er had zich een Mc-Donald’s in gevestigd.

Van Willem Elsschot had ik het klassieke, het onmisbare gelezen. Toen Lijmen-Het been uitgeleend en niet teruggekregen. Omdat ik het weer wilde hebben, ging ik op zoek en trof het Verzameld werk, uitgegeven door Querido, met daarin opgenomen de gedichten. het huwelijk – ‘Toen hij bespeurde hoe de nevel van den tijd’ – kent iedereen. Het meeste van de rest was, moet ik tot mijn schaamte bekennen, nieuw voor me.

En toen kwam de openbaring: van der lubbe. Ik ontdekte het, regel na regel. Het is een dramatisch gedicht, het volgt een lijn die loopt van smart en groeiende verontwaardiging naar woede. Grenzeloze minachting en woede, samengebald in acht regels die tot de mooiste Nederlandse poëzie horen. Het gaat over Holland op zijn treurigst: dik, vroom en verwaten.

Geachte lezer, het was alsof er een nieuwe Marseillaise in mijn ziel gezongen werd. Het zijn stuk voor stuk regels om dit soort bolle Hollander in zijn gezicht te spugen. En bij de laatste denk ik, onveranderlijk: Zo is het gebeurd! De cirkel is gesloten, door den Rus. Dieper rechtvaardigheid kan Marinus van der Lubbe niet gegeven worden.

Wieneke ’t Hoen+
Met de hand op het hart
Elsschot en zijn uitgever Van Kampen

Bij het verschijnen van Kaas in 1933 had Elsschot al even zovele uitgevers als boeken achter zich:




C.A.J. van Dishoeck (Villa des Roses en De verlossing), Lectura (Een ontgoocheling), L.J. Janssens en Zonen (Lijmen) en De Wereldbibliotheek (herdruk Lijmen). Erg trouw aan en tevreden over zijn uitgevers was hij niet. Zijn ervaringen met Lectura en Janssens, beide gevestigd in Antwerpen, waren niet positief, omdat zijn boeken naar zijn idee amper de grens over gingen. En aan Van Dishoeck had hij de auteursrechten van Villa des Roses en De verlossing verkocht, een overeenkomst waar hij later spijt van had. Bovendien wist hij als uitgever van gelegenheidsboeken en tijdschriften maar al te goed waarmee een uitgever hem zou kúnnen bedonderen.

Ten tijde van de voltooiing van Kaas kreeg Elsschot aanbiedingen van Nijgh & Van Ditmar, De Wereldbibliotheek en P.N. van Kampen, zeker niet de minsten. P.N. van Kampen & Zoon legde zich al bijna een eeuw toe op geschiedenis, staatswetenschap en literatuur.1 De uitgeverij bracht onder meer De Gids en werk van Boutens, Couperus, Hélène Swarth en Ina Boudier-Bakker. In de jaren dertig waren Jan Wijnand van Kampen en diens zoon Bob directeur. Het fonds omvatte toen watersport, vaderlandse cultuurgeschiedenis en op literair gebied Greshoffs Verzameld werk, de Holland-bibliotheek en werk van onder anderen Top Naeff en Felix Timmermans.

En van Willem Elsschot. Die koos uiteindelijk Van Kampen als uitgever voor

Kaas, omdat Bob van Kampen aanwezig was geweest bij de voorlezing van het manuscript, op 2 maart 1933 in Ary Delens werkkamer te Antwerpen. Later beschreef Van Kampen die avond als onvergetelijk. Ook na de publicatie van Kaas bleef Elsschot bij deze uitgever. In 1939 werd na lange en moeizame onderhandelingen zelfs zijn volledige oeuvre bij Van Kampen ondergebracht. Naast de onvermijdelijke zakelijke conflicten, was er wel degelijk ook sprake van vriendschap tussen Bob van Kampen en Elsschot. Regelmatig ontmoetten ze elkaar in Antwerpen. Dan gingen ze ‘samen op toer, hetgeen betekende dat we controleerden of het bier in deze kroeg nog beter getapt werd dan in een andere. Dan waren zijn prachtige verhalen niet van de lucht.’ Aldus Van Kampen, die hun relatie als een goede beschouwde: ‘Ik heb hem dus gekend in het zakelijke vlak en als vriend en aan beide heb ik de beste herinneringen. Elsschot lezen is een voorrecht. Alfons De Ridder gekend hebben eveneens.’

Gedurende die bijna dertig jaar werden er ook vele brieven over en weer geschreven, namens de uitgeverij zowel door Bob van Kampen als diens vader. In de Brieven-uitgave (1993) werd de toen bekende correspondentie Van Kampen-Elsschot opgenomen. Onlangs werden echter nog eens ongeveer driehonderdvijftig brieven gevonden, lopend vanaf 1939. Ze gaan bijna allemaal over zakelijke aangelegenheden. En hoe goed de relatie ook was, soms waren er natuurlijk ‘kwesties’. Het is de moeite waard enkele opmerkelijke zaken uit de brieven te lichten. Ze verscherpen het beeld van Elsschots omgang met zijn werk en met zijn uitgever.

Het Duitsche woud

Na Het been (1938) schreef Elsschot De leeuwentemmer, het vervolg op Tsjip. In januari 1940 leverde hij zijn kopij in bij Van Holkema & Warendorf, de uitgever van het literair tijdschrift Groot Nederland. Daarin verscheen De leeuwentemmer in augustus en september 1940, na de Duitse invasie. Tegelijkertijd werd de boekuitgave geproduceerd door Van Kampen. Elsschot was geschokt toen hij het resultaat onder ogen kreeg.

Mijnheeren,
Ik ontving de 20 present-exemplaren van de leeuwentemmer en constateer tot mijn verstomming dat op pag. 115 een woord ontbreekt en wel ‘Duitsche’. In de proef die U mij ter correctie gezonden hebt kwam dat woord wél voor, evenals trouwens in Groot-Nederland. Mijn tekst luidt ‘de verhongerde wolf is uit het Duitsche woud gebroken’ terwijl U drukt ‘de verhongerde wolf is uit het woud gebroken’, wat geen zin heeft. De verhongerde ‘Duitsche’ wolf houdt direkt verband met het Gouden Kalf op zijn rots in de Noordzee, waarmede Engeland bedoeld wordt. Ik verzoek U dus aan alle exemplaren een speciaal velletje toe te voegen met een ‘Errata’. Het weglaten verwondert mij te meer omdat uit de tegenstelling verhongerde Duitsche wolf eenerzijds en Gouden Kalf anderzijds juist zoo goed blijkt dat ik de oorzaak van dezen oorlog volkomen begrepen heb.

De passage met het al dan niet Duitsche woud staat aan het slot van De leeuwentemmer. Jan Wijnand van Kampen legde per omgaande uit dat hij had gevreesd voor de censuur. Daarom had hij gemeend het woord ‘Duitsche’ te moeten schrappen. Een erratum zou de zaak juist verergeren, redeneerde hij. Elsschot was niet overtuigd, maar bond enigszins in.

Mijnheeren,
Ik ontving Uw brief van 8 dezer.
Er staat niet ‘een verhongerde Duitsche wolf’ maar wel ‘de verhongerde wolf is uit het Duitsche woud gebroken’ en dat is héél anders. Ik herhaal trouwens dat die passage een voor de Duitschers gunstige beteekenis heeft, in verband met het daarop volgend ‘Gouden Kalf dat, op zijn rots in de Noordzee, zijn aandeelhouders ten strijde oproept’. Ik ben er dan ook van overtuigd dat de Duitsche censuur het woord niet geschrapt zou hebben. Integendeel, werd dat lichaam geconsulteerd, het zou zeker aandringen op inlassching van het woord in kwestie.
Van het erratum zie ik af. Er mag echter geen tweede druk verschijnen of het woord moet er weer in. Ook begrijp ik niet dat U op eigen initiatief, zonder mij te raadplegen, iets aan mijn tekst verandert. Ik heb aan die mogelijkheid nooit gedacht en ik verlang uitdrukkelijk dat zulks geen tweede maal gebeurt.

Van Kampen had wel degelijk willen overleggen. Elsschot was echter onbereikbaar geweest. Hij was voor de bezettingsmacht uit naar zijn huis aan zee gevlucht.

Beiden wisten blijkbaar niet dat de censuur in de tekst van Groot Nederland veel verder ging. Ook daarin was ‘Duitsche’ geschrapt, al beweerde Elsschot van niet. Daarnaast ontbraken complete zinnen: ‘Mevrouw Landau kent poolsch en zou dus hulp kunnen bieden maar het is, helaas, een jodin’; en: ‘Hij begrijpt dus net zoo goed als ik dat vooral met het groteske moet opgepast worden. En dat hij beter doet niet te gewagen van de demokraten die in ons cirkus de mindere rollen spelen.’. Men wilde blijkbaar geen enkel risico lopen. Waar in het boek (en de kopij en de drukproef) stond: ‘een Pool die als zoodanig moet oppassen niet voor duitschgezind door te gaan’, stond in Groot Nederland alleen ‘een Pool’. En ‘het gewezen pruisisch Polen waar de zweep wordt gebruikt’ werd hier ‘een streek’.

Van Kampen had overigens ook de zin ‘Hij neemt wel een kleine mof voor zijn rekening’ in zijn geheel geschrapt. Opmerkelijk genoeg heeft Elsschot noch Van Kampen de wijzigingen in de tekst ooit teruggedraaid, ook na de oorlog niet.2

Bloemlezingen en pockets

Een steeds terugkerend verschil van mening tussen auteur en uitgever betrof de verkrijgbaarheid en toegankelijkheid van Elsschots boeken. Elsschot had niets tegen bloemlezingen en goedkope edities bij andere uitgeverijen. Van Kampen daarentegen hield alles liever in eigen hand. Querido bijvoorbeeld vroeg meermaals om toestemming voor het opnemen van een van

Elsschots werken in de Salamanderreeks. Elsschot voelde er wel voor. De Salamanderreeks stond immers borg voor een ruime verspreiding en een hoge oplage. In maart 1939 schreef Querido een ‘prijskamp’ uit. Het als vijftigste Salamander gekozen boek zou worden beloond met duizend gulden. Elsschots belangstelling nam daardoor alleen maar toe. Hij stelde Van Kampen voor Villa des Roses of Kaas in te sturen. ‘Als die ex. van V. des Roses nu eens vernietigd werden. Zoo raakt u ze toch nooit kwijt want de prijs is te hoog. En meteen zou het een reklame zijn voor al mijn andere boeken, wat voor u interessant moet zijn dunkt mij.’ Bob van Kampen reageerde hooglijk verbaasd. ‘Uw wensch was toch indertijd uitdrukkelijk




dat al uw boeken in één hand kwamen. Wij hebben toen, en niet geheel van harte alles opgekocht.’ Zelf had Van Kampen de kosten van die transactie nog lang niet terugverdiend. Bovendien resteerden er van Kaas nog dertienhonderd exemplaren. Voor een herdruk, en zeker door een andere uitgeverij, voelde hij niets. Na een paar brieven over en weer gaf Elsschot zich gewonnen. Pas in 1959 gaf Querido in samenwerking met Van Kampen een Elsschot-Salamander uit – Lijmen, Het been – in een oplage van twintigduizend exemplaren. De aanhouder wint.

Ook inzake bloemlezingen of schooluitgaven was Elsschot meestal voor, Van Kampen tegen. Zo wilde Manteau in 1941 een ‘bloemlezing voor schoolgebruik’ uitgeven. Elsschot vond het een goed plan. Het zou de verkoop van zijn boeken bevorderen. ‘Ik herinner mij als jongen Max Havelaar pas gekocht te hebben nadat ik in een schoolboek het verhaal van Saïdja en zijn buffel gelezen had.’ Van Kampen hield evenwel vast aan zijn alleenrecht. Manteau zou zelfs rechtsmaatregelen kunnen verwachten. Maar Elsschot bleef bij zijn standpunt. Op de achtergrond speelden waarschijnlijk ook persoonlijke relaties en verplichtingen mee. Zijn achterneef en vriend Frans Smits zou de bloemlezing samenstellen; die familieband verzweeg hij trouwens tegenover Van Kampen. Zelfs een drukker had hij al op het oog: Van Dieren in Antwerpen, die zijn eigen uitgaven drukte (‘Zij zijn goedkoop en hebben een mooie letter.’). Hij had ook horen vertellen dat toestemming van schrijver noch uitgever nodig was voor een dergelijke uitgave. Daarom stelde hij voor dat Van Kampen deze maar beter in samenwerking met Manteau of Smits kon verzorgen, dan dat Manteau een dergelijke uitgave buiten hen om zou uit-

brengen. ‘Kunt U het niet doen dan zal ik het met M[anteau]. wel moeten doen,’ dreigde hij Van Kampen. Die was niet onder de indruk en bleef tegen.

In 1951 kwam Van Kampen zelf met het voorstel een geannoteerde Belgische schooluitgave te maken van een van Elsschots boeken. Maar na een gesprek met Jan Vercammen, een van de beoogde annoteurs, zag Elsschot daar niets in. Drie jaar later verscheen alsnog een dergelijke uitgave: Kaas, met annotaties van J.-B. Janssens. Tot groot ongenoegen van Van Kampen verscheen die bij uitgeverij Ontwikkeling. Elsschot had ‘zekere verplichtingen’ tegenover deze uitgeverij gevoeld in verband met zijn werk als publiciteitsagent. Het bleek een zeer succesvolle uitgave, die meermaals werd herdrukt. En in 1960 stemde Elsschot toe in de publicatie van een pocket met Pensioen en Het tankschip bij de Hasseltse uitgeverij Heideland. Ook dat was een goede zakenrelatie tegen wie hij geen nee kon zeggen.

Manteau

Faalde Elsschots poging in 1941 nog, een jaar later vond hij alsnog een mogelijkheid om bij Manteau te publiceren.

Gedurende de oorlog waren Elsschots inkomsten uit de reclame vrijwel nihil. Hij had de opbrengst van zijn literaire werk plots daadwerkelijk nodig. Hij wees zijn uitgever erop dat zijn boeken in België echter amper te koop waren. In Nederland heerste grote papierschaarste en was het moeilijk boeken naar België te exporteren. Daarom trad Van Kampen in gesprek met een niet bij name genoemde Belgische uitgeverij. ‘Ik verzoek U wel, deze mededeeling als vertrouwelijk te betrachten,’ schreef hij Elsschot. ‘Als het lukt ben ik mijn collega’s eenige slagen vóór!’ Maar Elsschot had op dat moment zelf al het initiatief genomen. Toen het Van Kampen niet (snel genoeg) lukte zijn zaak rond te krijgen, schreef Elsschot hem:

Zooals het nu gaat ontvang ik slechts een nietig honorarium, terwijl de meeste van mijn collegas belangrijke sommen verdienen. Walschap kreeg van Manteau sedert de oorlog meer dan 200.000 frank honorarium. Claes en Timmermans verdienden nog veel meer. Ook Baekelmans zegde mij reeds ongeveer 50.000 frank ontvangen te hebben.
U zult moeten toegeven dat deze toestand niet langer houdbaar is, te meer daar mijn eigenlijke zaken stil liggen en mijn reserves uitgeput zijn.
Ik verzoek U dus mij mede te deelen of U bereid zijt met een Belgische of in België gevestigde firma samen te werken en van al mijn boeken voor België een nieuwe uitgave te laten verschijnen. Tschip en De Leeuwentemmer zouden ook geschikt zijn voor een volksuitgave.
In afwachting teeken ik
Hoogachtend,

Die ‘Belgische of in België gevestigde firma’ was datzelfde Manteau. Angèle Manteau’s uitgeverij adverteerde in de door Elsschot/De Ridder uitgebate almanakken

van Snoeck-Ducaju en eerder dat jaar had zij hem gevraagd zitting te nemen in de jury van de literaire Leo J. Krynprijs. Elsschot had dit contact nu verder uitgebuit en zich ook als auteur tot Angèle Manteau gewend. Bob van Kampen voelde zich gepasseerd, maar had verder niet veel keus:

Geachte Heer de Ridder,
Het moet mij allereerst van het hart, dat Uw brandbrief aan de firma Manteau mij niet prettig aangedaan heeft. Waarom zulks niet aan ons medegedeeld?! Bovendien is een en ander wel wat gechargeerd. Ik weet zeker en heb hiervan de bewijzen, dat wij één van de weinige uitgevers in Holland zijn, die nog regelmatig naar België leveren, ondanks alle moeilijkheden. Wij proberen en hebben steeds geprobeerd Uw belangen, die natuurlijk ook de onze zijn naar beste weten te behartigen, en zijn hier m.i., gezien de resultaten sinds wíj Uw boeken uitgaven, wel in geslaagd. Ik kan niet in bijzonderheden treden, doch de vergunning tot het herdrukken van ‘Lijmen’ en ‘Het Been’ heeft veel strategie en moeite gekost, dat kan ik U verzekeren. Maar genoeg over onze kwaliteiten!
Ik ken Mevrouw Closset [Angèle Closset-Manteau] al jaren en haar firma heeft mijn sympathie. Ik heb met haar gesproken en mij principieel accoord verklaard met haar voorstellen. Begin December, wanneer ze weer in Amsterdam komt, zullen wij nadere besprekingen voeren.

De zaken waren snel geregeld, want al op 4 december zond Elsschot het contract ondertekend terug naar Manteau. Zo, door toedoen van Elsschot zelf, verschenen zijn populairste boeken tijdens de oorlog bij Manteau: Lijmen en Het been (1943), de eerste gezamenlijke uitgave Tsjip, gevolgd door De leeuwentemmer (1943, in een oplage van vijfendertigduizend exemplaren), Verzen (1943), Villa des Roses (1944) en Kaas (1944).3

Wantrouwen

‘Er is tussen auteur en uitgever, na Kaas een blijvende vriendschap ontstaan, waarbij Elsschot zich – zakelijk- wispelturig gedroeg. Er waren momenten dat hij van ieder contract niet wilde weten, omdat we vrienden waren, maar plotseling sloeg hij dan om en ontwierp een overeenkomst die onmogelijk ingewikkeld was. Hij scheen dan ineens er plezier in te hebben alles gecompliceerd te maken,’ schreef Bob van Kampen terugblikkend op hun relatie. Hij overdreef niet.

De gang van zaken tijdens de oorlog had Elsschot doen beseffen dat hij zijn literaire werk te gelde kon maken. Na de oorlog stelde hij Van Kampen dan ook een nieuw contract voor, mede met het oog op de verschijning van Het dwaallicht. Hij bedacht allerlei voorwaarden om zich geheel in te dekken.

Mijn doel hierbij is:
1) dat alle belanghebbende derde personen (mijn gezin, de belastingen enz.) een werkelijke controle over de productie zouden hebben.

2) ik wensch dat, bij mijn dood, mijn erfgenamen geheel vrij zouden zijn van iedere verbintenis tegenover wie ook, om mijn auteursrechten publiek en globaal te kunnen verkoopen, indien zij zulks mochten verlangen.
3) ik wensch dat de N.V. Van Kampen hare rechten niet aan een andere firma zou kunnen verkoopen of afstaan, met andere woorden wensch ik met N.V. Van Kampen slechts te handelen omdat de heer P.N. van Kampen en/of diens zoon de heer B. Van Kampen er deel van maken
4) ik wensch een uniform percentage, zonder complicaties.
Ik ben dus bereid mij opnieuw jegens U te verbinden en wel tot 1 Januari 1950. Misschien is het correcter den verkoop van villa des roses, waarvan de editie door geen overeenkomst gedekt is, uit te stellen tot dit nieuwe contract geteekend is.4

Het gewenste ‘uniform percentage’ was twintig. De hoogte van het honorarium en Elsschots behoefte alles tot in detail vast te leggen waren een struikelblok, zo antwoordde J.W. van Kampen namens de uitgeverij in een twee pagina’s lange brief:

Zeer Geachte Heer de Ridder,
In antwoord op uw brief d.d. 19 Januari het volgende:
Nieuw Contract.
1. Contrôle over de productie willen wij gaarne geven, ofschoon wij wel meenen dat ons woord van fatsoenlijke uitgevers als voldoende kan worden beschouwd. Belastingen hebben in deze geen contrôle te oefenen.
2. Onze contractueele verplichtingen gaan na uw dood over op uw erfgenamen. Zij behouden dus volkomen hun rechten en de inkomsten ervan. Is het dan billijk dat, waar wij jarenlang uw (en natuurlijk onze ook) belangen naar beste (en, naar wij aannemen ook U bevredigende) wijze behartigen, wij plotseling aan den dijk gezet zouden kunnen worden? Traditie? In elk geval zou dat toch pas kunnen gebeuren voor elk boek afzonderlijk en eerst nadat een oplage bij ons uitverkocht is. Daarin voorziet het artikel in onze bestaande contracten, beginnende met: ‘Wanneer na 5 jaren’, enz.
3. Dat U voorloopig slechts met J.W. en B. van Kampen te maken wilt hebben is voor dezen een pluim, maar waarom al deze verre voorzieningen? Is U niet wat al te secuur?
4. Het uniforme percentage: dat willen ook wij graag, maar nogmaals geven wij U de herhaalde verzekering dat 20% te hoog is. Òf wij stellen een normalen winkelprijs vast en dan blijft er, na 20% uitkeering aan U, voor onze kosten en een normaal winstgedeelte niet genoeg over, òf wij moeten den prijs abnormaal hoog stellen (abnormaal omdat wij weer rekenen moeten met de 20% van dien verhoogden prijs aan U af te dragen), en dan wordt de verkoop belemmerd. Wij verzoeken U dus dringend, in dit voor ons voornaamste punt van het con-

cept, ook in het belang van den verkoop, het percentage van alle boeken op 15% te stellen. Wij zijn overtuigd dat de omzet daardoor grooter en uw inkomsten zeker niet kleiner worden zullen. De zéér verhoogde druk- en papierprijzen zullen ons toch al tot hooge winkelprijzen noodzaken.
Summa summarum het concept: […]
Art. 11 deze lugubere bepaling in verband met opmerking Art. 9 te wijzigen zóó dat de rechten en verplichtingen overgaan op de erven van den auteur, maar (als U dan erop staat) dat wanneer de 2 Van Kampens beiden dit aardsche tranendal verlaten hebben, dat dan ook hun rechten morsdood zijn, behoudens recht op uitverkoop der dan nog voorhanden boeken. Poeh, wat ingewikkeld!
Art. 12 onzerzijds accoord.
Wij gelooven dat U te veel vrees hebt voor moeilijkheden, die U met ons, naar wij meenen fatsoenlijke uitgevers, zoudt kunnen krijgen, waarbij U dan vergeet dat een vlotte verhouding, zonder allerlei ingewikkelde bepalingen, ook haar voordeden heeft. Onderling vertrouwen tusschen goed-willende menschen, dát moet het o.i. zijn.5

De voorgestelde 20% royalty’s kreeg Elsschot niet; het werd 17,5 %. En hij kreeg van de drukkers voortaan een schriftelijk bewijs van het aantal gedrukte exemplaren. Blijkbaar wilde of kon hij niet op Van Kampens ‘woord van fatsoenlijke uitgevers’ vertrouwen.

Was de toon van Van Kampen hier nog wat jolig (‘Poeh, wat ingewikkeld!’), een jaar later nam de spanning toe. Elsschot uitte zijn ongenoegen over de hoogte van zijn honorarium over 1946 en de onbegrijpelijk lage verkoop van Kaas en Tsjip. ‘Interesseeren Kaas, Pensioen, Tsjip en De Verlossing U niet meer? Dan zou ik die elders willen laten uitgeven.’ J.W. van Kampen deed zijn best dit beeld te corrigeren. Eind november 1948 begon Elsschots klaagzang over Van Kampens afrekening en inzet evenwel opnieuw: ‘Mijn boeken zijn bijna onvindbaar, al schijnt er veel vraag naar te zijn.’ Daarbij had hij problemen met de belastingen. Om die op te lossen stelde hij, niet voor het eerst,6 een constructie voor met een geantedateerd bewijsstuk:

U weet dat ik bij de belastingen aangegeven heb dat ik einde Dec. 1938 mijn auteursrechten voor f. 20.000,- aan U heb afgestaan. U hebt mij echter tot op heden reeds f. 24.595,15 overgemaakt (zie eens na) wat niet logis schijnt.
Ik verzoek U mij derhalve een briefte schrijven gedateerd 10 Sept. 1947 (als dat geen Zondag was) en met aniline geteekend, als volgt:
Wij lazen met de grootste belangstelling Uw nieuw boek het dwaallicht. Hoe interessant het werkje ook is, toch verwondert het ons dat U ons mondeling voorstel om het voor f 15.000,- van U te kopen, niet geaccepteerd hebt. Wij kunnen U nochtans verzekeren dat geen enkele andere uitgever U ook

maar de helft bieden zou. Wij konden zulks doen omdat wij Uw andere boeken in handen hebben en het op de ma[r]kt brengen van het Dwaallicht, door onze firma, de verkoop van Uw vorig werk in gunstigen zin zou bëinvloeden.
Wij doen U dus een ander voorstel: Wij staan de auteursrechten van Uw werk opnieuw aan U af op voorwaarde dat U ons met de uitgave van het dwaallicht belast.
Op alle verkochte exemplaren bieden wij U 20% van de winkelprijs.
Indien U dit nieuwe voorstel accepteert, dan zullen wij de volgende week het U nog verschuldigde saldo ad. 2.592,84 (f. 20.000,- min de reeds betaalde f. 17.407,16) remiteren, plus een flink voorschot.
In afwachting enz.
U bij voorbaat dankend teeken ik
Hoogachtend,7

Bob van Kampen schreef de gevraagde brief Elsschots opmerking over de verkrijgbaarheid van zijn boeken wimpelde hij koeltjes af. Dat was volgens hem ‘de klacht van iedere auteur bij iedere uitgever’.

‘Ik eisch mijn deel’

De onvrede in de briefwisseling zwol al snel daarna aan, toen Elsschot het honorarium ontving voor Tsjip, gevolgd door De leeuwentemmer. Van Kampen had daarvan achtenzeventighonderd exemplaren van Manteau overgenomen. Omdat hij vervolgens de prijs had verhoogd, meende Elsschot dat zijn honorarium evenredig moest stijgen. Bovendien kon hij een – lucratievere – herdruk door Van Kampen zelf ondertussen wel vergeten. Een heftige discussie ontstond. ‘U schrijft mij dat U de prijs op fr 28,- moest brengen omdat de prijs die U aan Manteau betaald hebt, U daartoe noodzaakte. Die prijs bedroeg… fr 4,- per exemplaar. Het zat mooi in elkaar, maar ik eisch mijn deel. En ik twijfel er niet aan of U zult het redelijk vinden. Ik zou onze betrekkingen, ook na 1950, gaarne voortzetten.’ J.W. van Kampen rekende Elsschot voor hoe volgens hem de vork in de steel zat, maar was bereid toe te geven. Elsschot bleef bij zijn standpunt:

Wat nu het verkopen aan een anderen uitgever betreft, Manteau had dat recht niet. Ik ken Manteau niet eens, heb met Manteau als uitgever geen overeenkomst maar wel met Van Kampen en met niemand anders. Van mijn standpunt hebt U de boekjes eigenlijk niet eens gekocht. U hebt eenvoudig de verkoopprijs, in strijd met wat overeengekomen was, van fr 8,- op fr 28,- gebracht zonder mij te kennen. Het kopen door U betekent eenvoudig het vergoeden door U aan Manteau van de drukkosten omdat Manteau die betaald had. Trouwens ik zou er nooit aan denken van U een centime te vorderen of te vragen buiten het

honorarium dat mij toe komt. En ik vind het zo verrassend als spijtig dat U onze zo aangename betrekkingen met dergelijke procédés vertroebelt.

Van Kampen sloot daarop de discussie en betaalde, al zou er ‘nog wel het een en ander op te merken zijn’. Maar Elsschot nam nogmaals het woord: ‘Het niet herdrukken van Tsjip begrijp ik nu. U wilde eerst die ex. van Manteau verkopen want voor U was dat een goede zaak en ik zou er niets van weten. Ik deed dus geen goede maar wel een zeer slechte zaak. Ik druk hierop omdat ik in zaken veel belang hecht aan de morele kant.’ Dat schoot Bob van Kampen in het verkeerde keelgat. Het veronderstelde immers dat Van Kampen een streek had uitgehaald. ‘Ik kan met de hand op het hart verklaren dat U een van onze liefste auteurs bent […]. Wij hebben ons tenslotte bij Uw standpunt neergelegd, doch ik protesteer ertegen, dat U nu, ik mag wel zeggen: insinueert, dat wij ook al te weinig exemplaren zouden verantwoorden. Mijns inziens gaat dit te ver.’ Elsschots antwoord was kort en zakelijk.

Mijnheren,
Ik ontving Uw brief dato 16 dezer en haast mij U mede te delen dat de f. 1.741,39 over 1947 (Uw brief van 10 Nov. 1948) wel degelijk door mij op 7 December ontvangen zijn.
Hoogachtend,8

De kwestie was hiermee afgesloten. Binnen de relatie groeide echter de afstand. Bob van Kampen schreef Elsschot meermaals dat hij vergeefs had geprobeerd hem te ontmoeten in stamcafé Quinten Matsys. Hij wilde onder meer praten over hun contract, dat zou lopen tot 1950. Uiteindelijk kwam Elsschot daarop terug: ‘Ik ben niet van plan een nieuwe verbintenis aan te gaan, noch voor vijf jaar noch voor minder. Dat neemt niet weg dat ik nog niet naar een andere uitgever gezocht heb en er principieel geen enkele reden bestaat waarom ik door Uw firma niet meer zou laten uitgeven.’ Hartelijk is anders.

Verzameld werk

Het contract werd toch vernieuwd. Daarna schreven beiden nog maar weinig brieven. Begin jaren vijftig waren alle boeken leverbaar en was er dus weinig reden tot schrijven. Elsschots gezondheid liet te wensen over. Daardoor werd ook de vriendschap minder innig. Hij verzuimde regelmatig te antwoorden op Van Kampens brieven. ‘Het contact dat wij vroeger hadden is de laatste tijd wel geheel verbroken,’ verzuchtte Bob van Kampen begin 1956. ‘Doch er zijn nog altijd reminiscenties aan vroeger, die mij – behalve het zakelijke – veelal doen denken aan de tijd dat ik dikwijls naar Antwerpen kwam en wij elkaar zagen.’

Vanaf mei 1956 werd de correspondentie weer intensiever. Bob van Kampen kwam toen met het plan Elsschots werk in één band uit te geven, ter gelegenheid van diens vijfenzeventigste verjaardag in mei 1957. Waarschijnlijk reisde hij naar

Antwerpen om het te bespreken. Elsschot ging akkoord met de uitgave van zijn Verzameld werk, maar had nog wat aanmerkingen op de contractuele voorwaarden. Hij wenste een royalty van 12,5%, een voorschot én wilde alle vijfduizend exemplaren signeren. Blijkbaar was zijn wantrouwen in de loop der tijd niet afgenomen, eerder toegenomen: naast een verklaring van de drukker wilde hij nu ook persoonlijk controle komen uitoefenen. Van Kampen maakte geen bezwaar, maar raadde het Elsschot wel af vanwege de praktische onhaalbaarheid van het plan.

Over de hoogte van de eerste oplage ontstond onenigheid. Die zou niet de geplande vijfduizend maar vijfenveertighonderd exemplaren groot zijn. Elsschot rekende Van Kampen voor dat hij daardoor zevenhonderdvijftig gulden aan honorarium zou mislopen. ‘Daarentegen vermoed ik dat U, door het eventueel bijdrukken van nog 5000 exemplaren met het staande zetsel minstens f. 1,- per exemplaar méér verdienen zoudt, zijnde dus f 9.500,- extra. Ik ga met een verhoging van 5.500 exemplaren (en niet 5000) accoord, zodat de totaaloplage 10000 ex. bedragen zal, op voorwaarde dat mijn honorarium van 12,5% op 15% gebracht wordt op het totaal van deze 10000 exemplaren.’ Van Kampen verdedigde zich. Hij wees erop dat hij met zo’n hoge oplage al een risico liep. Uiteindelijk sloten ze een compromis: gedurende de eerste twee jaar kreeg Elsschot 15% over alle verkochte exemplaren, daarna 12,5%.

Elsschot sprak zijn voorkeuren uit betreffende zijn Verzameld werk. Hij gaf aanwijzingen voor dateringen, de te volgen druk en de spelling. Zijn wens de spelling van de oorspronkelijke uitgaven te volgen, werd overigens niet gehonoreerd. En hij corrigeerde zelfde proeven, hoewel hij als altijd ook vertrouwde op de precisie van Bob van Kampen en de uitgeverij. Van Van Kampen kwam het voorstel een voorwoord in het Verzameld werk op te nemen, liefst van Elsschot zelf Die vond een voorwoord ‘gebruikelijk en bovendien “chic”’, maar had liever dat Simon Carmiggelt het deed. Dat zou bovendien een ‘stimulans zijn voor de verkoop’. Carmiggelt wilde wel, maar had geen tijd. Daarop stelde Elsschot Greshoff voor. Van Kampen voelde meer voor Elsschots ‘autobiografie in briefvorm’, geschreven voor het Gemeentearchief Den Haag, maar zag daar bij nader inzien toch weer van af. Uiteindelijk verscheen het Verzameld werk zonder inleiding.

Op 20 maart 1957 stuurde Bob van Kampen de eerste exemplaren naar Elsschot. Deze bleef de productie en het aantal vervaardigde exemplaren op de voet volgen.

Zo wilde hij, om fraude te voorkomen, dat het zetsel (het geheel van loden letters) losgehaald werd. Als dat nog niet gebeurd was, wilde hij daarbij ‘persoonlijk aanwezig zijn of iemand voor controle afvaardigen’. En hij protesteerde opnieuw tegen zijn honorarium: dat bleek te zijn gebaseerd op de prijs van een ingenaaid boek, terwijl de uitgave gebonden was. Volgens Van Kampen stond de prijs van het binden buiten het werk van de auteur. Maar Elsschot hield aan. Hij stelde voor de kwestie aan scheidsrechters voor te leggen. Bob van Kampen antwoordde per omgaande:

Zeer geachte Heer De Ridder,
Waarom dit enorme wantrouwen ineens? Heb ik in de loop der jaren hiertoe aanleiding gegeven? Dacht U dat een firma als de mijne honderdveertig jaar heeft kunnen bestaan wanneer zij zich opgehouden zou hebben met minderwaardige praktijken? Dat wij U, waarmede we toch prettig samengewerkt hebben, zouden gaan flessen?
Maar het zij zo, neemt U een door U aan te wijzen iemand (bij voorkeur een

accountant) en laat deze mijn boeken controleren. Ik verzoek U dringend dit te doen! Ja, ik vind dat U dit tegenover mij thans verplicht bent. Ik moet het recht hebben aan te kunnen tonen dat ik U niet bedrieg.
Ik verwacht binnenkort dus een controleur.
Uw
Bob

Elsschot antwoordde direct:

Waarde Vriend,
Ik ontving Uw schrijven dato 11 dezer.
Ik wantrouw U absoluut niet en ben niet in ’t minst van plan uw boekhouding te komen controleren. Het verwondert mij echter dat u niet gëantwoord hebt op mijn laatste brief. De rede[n] waarom ik 15% eis op de volle verkoopprijs van f. 14,90 heb ik U opgegeven. Dat in het contract spraak is van een per-

centage op de ingenaaide boeken komt door het feit dat U toen van plan was de boeken ingenaaid op de ma[r]kt te brengen. Aangezien U naderhand daar van afgezien hebt heeft die cl[a]usule geen reden van bestaan meer. Trouwens, in het Nieuwsblad voor de Boekhandel is alleen spraak van gebonden boeken ad. f 14,90. Bovendien geeft U aan de boekhandelaars 30% op deze gebonden boeken, terwijl U anders op de band slechts 20% geeft en 30% op de rest van de waarde. Tegenover de boekhandelaren neemt U dus de houding aan die ook moet slaan op mijn auteursrecht. Want waarom zoudt U mij benadelen en de boekhandelaren niet? Zij en ik dienen op dezelfde wijze behandeld te worden.
Ik ben ervan overtuigd dat U, bij nadere overweging, het billijke van mijn vordering zult inzien.
Uw decisie in deze tegemoet ziende teken ik, met hartelijke groeten,
Uw,

De aanhef en de afsluiting van deze brief waren uitzonderlijk. In andere brieven luidden die ‘Mijnheren’ en ‘Hoogachtend’. Elsschot zal geschrokken zijn van Van Kampens toon. Alhoewel enigszins gerustgesteld door Elsschots brief had Van Kampen voor de zekerheid raad gevraagd aan de Stichting tot Exploitatie en Bescherming van Auteursrechten, opgericht door de Vereniging van Letterkundigen. Die bevestigde dat het gebruikelijk was royalty’s te berekenen over de verkoopprijs van een ingenaaid exemplaar.

Elsschot zou echter geen klagen hebben over de opbrengst. Het Verzameld werk liep onverwachts goed, zo goed zelfs dat er eind juni een tweede oplage volgde (van circa zevenenzestighonderd exemplaren). Elsschot kwam op dat moment weer met zijn verzoek tot vernietiging van het zetwerk. Hij wilde zelfs afzien van een derde oplage. Maar Van Kampen drukte door om tot vijftienduizend exemplaren te komen en gaf nog geen opdracht het zetsel te vernietigen. Pas in december 1957 kreeg Elsschot een verklaring van de drukker dat dit zou gebeuren. Toen Elsschot dat hoorde, wilde hij van vernietiging juist niets meer weten omdat de verkoop zo goed liep. Hij verbaasde zich erover dat Van Kampen niet nog eens vijfduizend of zelfs tienduizend exemplaren wilde laten bijdrukken. ‘Mocht U daar niets voor voelen – en in de veronderstelling dat het zetwerk nog bestaat – zal ik aan een andere uitgever vragen of hij voor eigen rekening ex. wil laten bijdrukken, want het staken van de verkoop zou eenvoudig bespottelijk zijn wanneer er vraag is en het zetwerk nog beschikbaar.’ Maar er waren nog zo’n tweeënzestighonderd exemplaren in voorraad. Van Kampen verhoogde de oplage niet nogmaals, ondanks Elsschots overtuiging dat er spoedig een tekort zou ontstaan. De uitgever kreeg gelijk; Elsschots afrekening over 1957 en 1958 vermeldde 11.586 exemplaren van het Verzameld werk. Een vierde oplage zou te veel van het goede zijn geweest; die zou pas in 1960 na Elsschots dood worden gemaakt.

Eindstreep

In mei 1958 verschenen nog aparte uitgaven van Kaas, Tsjip en Een ontgoocheling. Daarna kwam een einde aan een jarenlange, intensieve correspondentie. Elsschots gezondheidsproblemen namen toe. Hij liet zijn zaken steeds vaker behartigen door zijn zoon Walter en zijn schoonzoon Georges Kelner. Eind 1959 kwam Van Kampen nog eens terug op het vernietigde zetwerk van het Verzameld werk. Van dat zetsel zou ook een aparte herdruk van het bijna uitverkochte Kaas gemaakt worden. Doordat het op uitdrukkelijke wens van Elsschot niet meer voorhanden was, werd het maken van die herdruk een stuk duurder. Van Kampen stelde daarom een lager honorarium voor. Elsschot – ziek, oud en moegestreden – ging akkoord.

Een half jaar later overleed Elsschot. Bob van Kampen zou nog tot eind 1972 bij de uitgeverij werken, waarna het bedrijf werd overgenomen door Standaard Uitgeverij en Distributie nv te Etten-Leur.

Bronnen

Correspondentie A. De Ridder – Uitgeverij P.N. van Kampen & Zoon nv, 1939-1960. Privé-collectie.

Willem Elsschot, Brieven. (Ed.) Vic van de Reijt m.m.v. Lidewijde Paris. Amsterdam 1993.

Bob van Kampen, ‘De uitgever over de auteur’. In: Bzzlletin 45 (1977), p. 37.

Correspondentie en contracten Uitgeverij P.N. van Kampen & Zoon betreffende Elsschot. Archief Standaard Uitgeverij, Antwerpen.

Archief Uitgeverij P.N. van Kampen & Zoon, Bibliotheek van de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak, Universiteitsbibliotheek Amsterdam. Mappen ppa 490:1-4.

Correspondenties Uitgeverij P.N. van Kampen & Zoon – Jan Greshoff 1917-1969; Jan Greshoff – Uitgeverij P.N. van Kampen & Zoon 1935-1951; en Uitgeverij P.N. van Kampen & Zoon – A.E. van Rantwijk. Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag.

Peter de Bruijn+
‘Nu is Boorman voor ons gered’
Onbekende brieven van Menno ter Braak

Dat Menno ter Braak Elsschot heeft aangezet tot het schrijven van Het been (1938) is bekend. Al in 1942 onthulde Elsschots achterneef Frans Smits in zijn monografie Willem Elsschot hoe de auteur ertoe was gekomen pas zo laat – veertien jaar na Lijmen – een vervolg op ‘de zaak Lauwereyssen’ te schrijven.1 De onthulling was mogelijk doordat Smits inzage had gekregen in Ter Braaks correspondentie met Elsschot, waarin de ontstaansgeschiedenis van de novelle op de voet te volgen is. Frans Smits citeerde evenwel maar een enkel fragment. De brieven gingen vervolgens bij Elsschot weer achter slot en grendel, en daarmee bleef het precieze aandeel van Ter Braak in het ontstaan van Het been onderbelicht. Nu bij het onderzoek voor de nieuwe uitgave van Elsschots Volledig werk niet alleen Ter Braaks brieven maar ook het handschriftelijke materiaal van Het been boven water zijn gekomen, is het mogelijk die ontstaansgeschiedenis alsnog te reconstrueren.2

En dan blijkt – anders dan uit de fragmenten bij Smits valt op te maken – dat Elsschot niet direct warm liep voor het idee van Ter Braak en ook daarna nog zo zijn twijfels bij diens adviezen zou houden. Het eerste had Ter Braak overigens wel verwacht, want toen hij Elsschot zijn plan voor een vervolg op Lijmen ontvouwde, schreef hij: ‘ik weet zeer wel, dat men een schrijver geen motieven aan de hand mag doen. Hij zal ze zelf wel vinden, te zijner tijd. Ik zelf zou door een advies eerder afgeschrikt dan aangemoedigd worden; toch hoop ik, dat dit niet het effect zal zijn van mijn suggestie.’ Maar dat er later zelfs een zenuwarts aan te pas moest komen om Elsschot van zijn suggesties te overtuigen, had Ter Braak zelf op dat moment waarschijnlijk ook niet kunnen bevroeden.

 

Menno ter Braak heeft altijd een – zoals hij het zelf noemde – ‘monomane belangstelling’ gehad voor het duo Boorman en Laarmans. De Boorman en Laarmans uit Lijmen, dan wel te verstaan. Bij zijn eerste ontmoeting met Elsschot, op 21 januari 1933 ten huize Ary Delen in Antwerpen, ziet hij beide personages uit zijn lievelingsboek al meteen in hun geestelijke vader terug, zoals hij aan Du Perron schrijft:

‘Een bijzonder merkwaardige kerel, van uiterlijk een gewone slimme handelsman; en het gekke is, dat hij bij nadere kennismaking ook werkelijk uitgeslapen blijkt in dat vak. Lijmen is vrijwel geheel uit mémoires samengesteld; hij heeft ons de zotste verhalen gedaan over zijn lijmpractijken. […] Het sympathieke in Elsschot is, dat hij geen seconde de dupe is van zijn eigen zwendelarij; hij is een combinatie van Laarmans en Boorman en als ik me niet vergis au fond een uiterst geschikte kerel.-’3 Als Ter Braak een maand later als redacteur van Forum het manuscript van Kaas ontvangt, zal hij dan ook spijtig hebben geconstateerd dat er van zijn favorieten nog maar weinig is overgebleven: Boorman is zo goed als van het toneel verdwenen, Laarmans gereduceerd tot burgermansproporties. In zijn recensie van de roman, onder de veelzeggende titel ‘De persoonlijkheid van Willem Elsschot’, valt de vergelijking met Lijmen op papier weliswaar onbeslist uit, maar tussen de regels door wordt wel duidelijk waar Ter Braaks sympathie ligt: ‘Is het gegeven [van Kaas] dus min of meer een repliek van Lijmen, de roman zelf is het zeker niet. Welke van de beide boeken het sterkst is, zou ik niet dadelijk durven uitmaken; in Lijmen vindt men de merkwaardige figuur van de handelaar Boorman als winst, die hier ontbreekt, in Kaas daarentegen komt de moeder van den hoofdpersoon naar voren, zooals men dat nog in geen van Elsschots werken had aangetroffen.’4 Naar aanleiding van Tsjip, dat het jaar daarop verschijnt, steekt Ter Braak – in de enige brief uit deze periode die van hem bewaard bleef – zijn teleurstelling al minder onder stoelen of banken: ‘Wat mij zoozeer in “Lijmen” heeft geboeid, is voor alles het Thema Boorman, het thema bedrog-waarheid, wat is Schwindel, wat is waarheid? Dat thema is hier verdwenen, terwijl er geen nieuw voor in de plaats is gekomen. […] Ik zou je […] bijzonder graag aan het werk zien, met precies dezelfde sobere methode, op allerlei andere gebieden dan het huisgezin. Je blik moet daar toch zeker even scherp zijn.’5 Deze opvatting houdt hij nog voor zich als hij Tsjip in Het Vaderland bespreekt – hij merkt alleen op dat Elsschot ‘langzamerhand iets [verliest] van de satyre in grooten stijl, die hem een figuur als Boorman (in “Lijmen”) liet scheppen’6 – maar niet voor lang. In zijn bijdrage aan het Elsschot-nummer van Groot Nederland uit juli 1937, ‘Willem Elsschot en de Idee’, stelt Ter Braak ‘zonder eenigen twijfel’ Lijmen boven Kaas en Tsjip vanwege het ontbreken van Boormans ‘imponeerende gestalte’, in wie ‘de idee van Elsschots werk […] het ‘sterkst geconcentreerd’ is: ‘Door de identificatie van zijn ik met den naam Laarmans in zijn latere werken heeft Elsschot (in hoeverre dit bewust?) blijkbaar tot uitdrukking gebracht, dat hij de “lijn Boorman” liet schieten… en daarmee den tragischen held. In Boorman steeg Elsschot boven zichzelf uit.’7 Ook in de bespreking van Pensioen, die enkele maanden daarna in Het Vaderland verschijnt (28 november 1937), constateert hij met spijt dat Elsschot zich niet langer identificeert met Boorman (‘een zwendelaar en gros, die echter tevens een heerscher is door de domheid der menschen’), maar zich ‘tevreden heeft gesteld met den zwakkeren, maar ook meer menselijken Laarmans’.8 Twee weken later schrijft hij Elsschot de volgende brief:

Den Haag, 15.12.1937

Waarde De Ridder

Je zult mij wel voor snood ondankbaar verslijten van wege mijn hardnekkig zwijgen na de ontvangst van je gewaardeerde boek en brief.9 Neem mij niet kwalijk, dat ik zoo lang wachtte; je brief lag steeds naast mij te anti-chambreeren, maar ik moet voor mijn beroep helaas zooveel schrijven, dat allerlei particuliere correspondentie tegen mijn wil blijft liggen. Bovendien moet ik dan nog tijd vrij maken voor mijn eigen schrijverij, en zoo komt het… etc.

Ik schreef voor mijn pure pleizier over je boek, voor welks toezending dus alsnog hartelijk dank! Ik beschouw het als een veel sterker geheel dan ‘Tsjip’, omdat het minder huiselijk is geworden, zooals ik schreef in de krant.10 Met dat al blijft mij toch van al je boeken ‘Lijmen’ het meest verwant, om de redenen, die ik eens in Gr. Ned. heb trachten te formuleeren. Ik zou ontzaglijk graag willen, dat je de ‘lijn Boorman’ nog eens doortrok, d.w.z. den grooten zwendelaar, die tevens de ‘redder der wereld’ is, in een epos van den handel uitbeeldde. Dwingt je hart je daar niet eens toe? Ik geloof, dat dit boek (imaginair, zooals het in mijn gedachten bestaat, en slechts als motie ingediend?) je meesterwerk zou kunnen zijn!

Maar ik weet zeer wel, dat men een schrijver geen motieven aan de hand mag doen. Hij zal ze zelf wel vinden, te zijner tijd. Ik zelf zou door een advies eerder afgeschrikt dan aangemoedigd worden; toch hoop ik, dat dit niet het effect zal zijn van mijn suggestie.

Kunnen wij elkaar niet eens treffen? Bij Greshoff? Ik heb je altijd in a hurry ontmoet, nooit eens meer dan een vluchtig moment. Misschien als ik een radiolezing te Brussel moet houden, op 9 Maart a.s.? Maar misschien censureeren de kerels ook mij, en dan verdom ik het. Alles of niets, zeker in zoo’n instituut als de radio,11

hart. gr. tt.

Menno ter Braak

 

De reactie van Elsschot is niet bekend, maar hij heeft de aansporing niet voetstoots ter harte genomen. Pas na ‘volhardende belangstelling’ van de kant van Jan Greshoff was hij aan de slag gegaan, zo meldde hij op 2 februari 1938 aan Greshoff: ‘Je opporren heeft uitgewerkt dat ik begonnen ben. Het gaat langzaam, want het is iets dat héél goed of heelemaal niet moet zijn, maar het gaat. Ik heb toch al een tiental getijpte vellen. Het zal mij zeer benieuwen of zij in je smaak vallen. Ik moet mijn stijl aan die van Lijmen trachten aan te passen, maar ik was toen bijna 20 jaar jonger!’12 Dat Elsschot Het been in dezelfde stijl als Lijmen wilde schrijven, heeft te maken met het feit dat hij het vervolg niet beschouwde als een ‘nieuw boek’ maar als een ‘hoofdstuk van Lijmen zélf’, zoals hij aan zijn uitgever P.N. van Kampen schreef13 Niet alleen stilistisch, ook inhoudelijk zou het ‘doortrekken’ van de ‘lijn Boorman’ Elsschot overigens nog vrij zwaar vallen, althans naar de smaak van Ter Braak. In reactie op de eerste voltooide versie die Elsschot hem medio april 1938 stuurde (met de opdracht: ‘Aan Menno ter Braak’), schreef hij hem de volgende lange brief:

Zutphen, 16.4.1938

Beste de Ridder

‘Het Been’ heb ik in één trek uitgelezen. In de eerste plaats mijn hartelijke dank voor de opdracht, die ik beschouw als een bewijs van de waardeering, die

er wederzijds tusschen ons bestaat. Ik ben blij, dat je mij met dit boek hebt geidentificeerd. In zekeren zin is het probleem van Boorman, zooals het in deze phase verloopt, mij zeet persoonlijk bekend.

Nu mijn critiek, sans pitié natuurlijk, zooals je me vroeg. Voor mijn gevoel heeft deze novelle één fout, die ik nogal belangrijk acht en die je wellicht zelf ook zult constateeren. N.I.: de fixatie van Boorman aan het been blijft voor mij eigenlijk ongeloofwaardig. Het wordt mij niet voldoende aannemelijk gemaakt, dat de Boorman van ‘Lijmen’, een Draufgänger van den handel, onder invloed van die toevallige ontmoeting met mej. L. plotseling in een door caritas geplaagd mensch verandert. Die ‘bekeering’ moet toch min of meer het karakter dragen van een katastrofe van zijn heele tot dusver gevoerde beheer over zijn geestelijke goederen; die katastrofe zou aan het geval een tragisch aspect geven, dat nu aan de novelle ontbreekt. De zakelijke, nuchtere, humoristische verteltrant in het verloop van de zaak, de complicatie, die op geweldige verwarring in het maatschappelijke front uitloopen, zijn juist heel goed; dááraan moet je bepaald niets veranderen, want het is zeer boeiend. Het zou echter veel meer reliëf krijgen, wanneer de lezer geloofde in de katastrofe van Boorman’s levenshouding… wat hij, volgens mijn inzicht althans, nu niet doet.

Ik bedoel vooral niet, dat je er tragische, duistere fragmenten in zoudt moeten vlechten; de toon is heel goed zoo, maar er ontbreekt iets aan het begin. Boorman kan aan het slot heusch wel naar de Faisan Doré14 gaan, maar in het begin moet hij meer aangegrepen worden door het geval, anders is de ontzaglijke inspanning die hij zich getroost slechts als groteske te accepteeren, terwijl er veel meer in zit. In denzelfden toon zou je m.i. die eerste katastrofe meer moeten uitwerken; hoe, weet ik uiteraard niet, dat zul je, als je iets voor mijn bezwaar voelt, zelf het beste weten. Maar het komt ongeveer hierop neer, dat de tragiek van de dame Lauwereyssen, die in ‘Lijmen’ zulk een belangrijk contra-effect is tegen Boorman, in dit verhaal met volle kracht terug moet slaan op Boorman zelf Ik kan me n.l. best voorstellen, dat dit gebeurt, terwijl daarom de man toch óók blijft wie hij is, n.l. een 100% zakenman. Zoo’n ‘bekeering’ is een ziekte, een psychose, met een veelbeteekenenden achtergrond.

Dit is mijn essentieele bezwaar. Een niet-essentieel bezwaar is, dat de lezer ‘Lijmen’ gelezen moet hebben, als hij deze novelle geheel naar waarde schatten wil. Zuiver een quaestie van personages, van ‘voorgeschiedenis’ dezer personages. Eigenlijk zou het dus je ware zijn, als je ‘Lijmen’ met dit nieuwe deel erbij liet herdrukken. Want het is inderdaad een vervolg; weliswaar een zelfstandig vervolg, maar toch een ‘naspel’, of hoe je het noemen wilt.

Overigens: alle hulde. De climax van het verhaal is zeer geslaagd; die verkooping van papier een zeer gelukkig en onweerstaanbaar grotesk hoogtepunt. Geloof me, wanneer je als tegenwicht de tragiek van den ouder geworden Boorman sterker laat spreken, is het geheel plotseling uitstekend.

Graag hoor ik eens van je, wat je van mijn zienswijze denkt. mijn gezondheid begint weer op dreef te komen.15 Ik zit nu nog een paar dagen op het platteland, maar je kunt mij weer aan mijn gewone adres Kraaienlaan 36 Den Haag bereiken.

Hart. gr. van je

Menno ter Braak

 

Het manuscript stuur ik je uit Den Haag terug.

 

Hoe uitvoerig het betoog van Ter Braak ook was, Elsschot gaf zich nog niet gewonnen. Boormans handelwijze kon voldoende worden verklaard uit diens bijgelovigheid, zo moet zijn verweer per brief en vervolgens ook per briefkaart ongeveer hebben geluid. Elsschot had zich in zijn ‘contrabetoog’ blijkbaar nogal resoluut opgesteld, want alvorens Ter Braak hem ditmaal van repliek diende, zocht hij zijn toevlucht bij een ‘getuige-deskundige’, de reeds aangekondigde ‘zenuwarts’:

Den Haag, 23.4.1938

Beste De Ridder

Dank voor brief en daarop gevolgde kaart. Je ontving inmiddels zeker het manuscript wel?

Wat je ‘contrabetoog’ betreft: ik wilde geenszins beweren, dat je Boorman als een bekeerde hebt willen schilderen! Maar juist het feit, dat hij die eene ‘goede daad’ pleegt, wordt mij psychologisch niet aannemelijk gemaakt! Wat je zelf noemt de bijgeloovigheid, die aan zulk een handelwijze ten grondslag ligt, is niet voldoende gesuggereerd, om de hardnekkigheid van B. in het (op zichzelf zeer goede) gedoe met Lauwereyssen te motiveeren. Inderdaad: de lezer moet worden voorbereid op deze ongehoorde excentriciteit; niet door andere middelen dan die je anders gebruikt, maar door dezelfde, die maken, dat het geval Lauwereyssen in ‘Lijmen’ een werkelijk tragische spanning te weeg brengt. Nu moet Boorman dupe zijn van een gril van het leven, een ‘complex’ voor mijn part, zooals vroeger mej. L. Ik verklaar je eerlijk en oprecht, dat die scêne in ‘Lijmen’ van dat geld incasseeren tragisch is; zoo moet m.i. ook Boorman in deze tweede episode tragisch zijn; zonder dat gevoel blijft de lezer beneden de sensatie van ‘Lijmen’.

Om mijzelf te assureeren tegen een mogelijke vergissing van mijn privésmaak liet ik ‘Het Been’ lezen aan mijn broer (zenuwarts), die ‘Lijmen’ je meesterwerk vindt en het zeker tien maal gelezen heeft (deze Paschen zat hij er waarachtig weer mee in zijn handen).16 Zonder hem te zeggen, wat ik er zelf van dacht. Hij maakte na den lectuur precies dezelfde opmerking! Volgens hem was voorts de pastoor ‘Jan’ de meest geslaagde figuur uit dit deel; waarmee ik ook accoord kan gaan, maar juist daarom moet je Boorman meer reliëf geven.

Excuseer deze hardnekkige critische verbetenheid! En laat mij spoedig hoo-

ren of je nog iets gewijzigd hebt. Maar doe het vooral niet vanwege de opdracht aan mij; die aanvaard ik geheel onafhankelijk van den definitieven vorm!

hart. gr. tt.

Menno ter Braak

 

het nieuwe slot dat je suggereert (B. het Wereldtijdschrift voortzettend) lijkt mij lang niet gek!17

 

Elsschot heeft zich de kritiek van Ter Braak uiteindelijk toch aangetrokken. Hij onderving haar in de eerste plaats door in het begin van Het been de dood van Boormans vrouw Martha in te lassen.18 De uitbreiding – geschreven op drie bladen, die Elsschot tussen de oorspronkelijke pagina’s van het eerste manuscript voegde – begon aanvankelijk als volgt: ‘En tevens om te probeeren wat pret te maken, want zijn vrouw was gestorven. Pret maken bleek echter gauwer gezegd dan gedaan, want met al zijn drukte had dat verlies, waarin ik slechts een opruiming gezien had, hem een leelijke veeg gegeven en hij kon zich aan de overdenking van die stille magazijnmeester niet goed onttrekken.’ In tweede instantie zette Elsschot het verdriet van de ‘rouwende vrijbuiter’ Boorman nog een tikkeltje zwaarder aan (‘hij zag er zoo zwartgallig uit dat de lichtste meiden van hem schrikten’), en voegde hij ook elders in de tekst kleine verwijzingen naar deze tragische gebeurtenis toe. Bijvoorbeeld (zie p. 20 van de eerste druk): ‘“Dat moest er nog bijkomen,” mompelde hij, zeker bedoelend dat Martha op zich zelf hem al zwaar genoeg woog.’ Aan het einde van het hoofdstuk ‘Hallelujah’ – na de ‘slotceremonie’ met neef Jan en mejuffrouw Lauwereyssen lopen Boorman en Laarmans de stad in, waar zij alweer meteen op een nieuwe ‘lijmbare zaak’ stuiten – liet Elsschot Boorman in de manuscriptversie eerst alleen nog verzuchten: ‘Ook dat nog. Je weet dat ik eens een zaak van een millioen exemplaren gemist heb. Maar hier sluit jij die af. Als je keurig uitgedoscht op die menschen afgaat, want je bent niet altijd tip top, en met een flinke fooi in je zak, dan lever jij daar een tijdschrift voor ieder Belgisch gezin, zijnde dus minstens één millioen vijf honderd duizend exemplaren. Ja Laarmans, het is een heerlijke dag geweest.’ In de nieuwe versie is Boormans reactie veel positiever, hij ziet weer nieuwe mogelijkheden: ‘Alles komt ineens en ’t is jammer dat Martha dat niet mee kan maken. Weet je nog dat ik indertijd een zaak […]’ et cetera, en: ‘Hij ademde diep, als iemand die de Lente opsnuift. En mijn voornaam gebruikend: “Ja, Frans,” erkende hij, “het is een gezegende dag geweest. Ik ga morgen eens naar ’t kerkhof.”’ Deze positieve wending heeft alles te maken met het ‘nieuwe slot’ dat

Elsschot aan Ter Braak had voorgesteld. In het slothoofdstuk ‘Het Wereldtijdschrift for ever’ (p. 127-131) blijkt immers dat Boormans ‘zwakheid’ maar ‘tijdelijk’ is geweest, zoals Elsschot Laarmans laat zeggen (p. 127). Boorman heeft de leiding van het Wereldtijdschrift weer stevig in handen, is opnieuw de boer opgegaan met nummer zeven van de tweeënvijftigste jaargang en ‘zal pas rust vinden in de dood’ (p. 129-130). Met deze nieuwe afsluiting gaf Elsschot – het kan bijna niet anders – gehoor aan de eerdere suggestie van Ter Braak (zie zijn brief van 16 april 1938) dat Boorman ondanks de katastrofe ‘toch óók blijft wie hij is, n.l. een 100% zakenman’ en voorkwam hij dat lezers Boorman te zeer als ‘een bekeerde’ zouden zien (dit gevaar had Ter Braak hem indirect duidelijk gemaakt, zie de brief van 23 april). Ter Braak zelf vatte het in ieder geval wel zo op. Niet alleen vond hij deze nieuwe afsluiting ‘oneindig veel sterker’ – gezien zijn voorkeur voor de ‘zwendelaar en gros’ is dat ook niet verwonderlijk! -, ook was de omslag in Boormans karakter volgens hem alsnog aannemelijk gemaakt:

Den Haag, 2.5.1938

Beste de Ridder

Mag ik beginnen met jou (en in dit geval, heel secundair, ook mij als ‘adviseur’) geluk te wenschen met de veranderingen in je manuscript? Het geheel is enorm veel beter geworden; het krijgt een totaal ander reliëf door de dood van Martha, terwijl het laatste hoofdstuk ook een oneindig veel sterker afsluiting is. Maar de hoofdzaak is, dat nu de caritas-gril van Boorman veel beter gemotiveerd is door de ‘verweeking’ vooraf; de lezer begrijpt nu vanzelf, dat hij toch 100% zakenman blijft, ja, dat dit 100%-zakenmanschap zelfs conditio sine qua non is voor dezen vorm van caritas! De ‘verweeking’ door de dood van de vrouw gaat nu prachtig over in de koppigheid van den ouden Boorman, die geen genoegen neemt met halve maatregelen.

Wat ik verder over dit stadium van je Boorman-figuur te zeggen heb, schrijf ik later wel in mijn critiek. Ik heb nu echter het echt lekkere gevoel, dat ik je door een vingerwijzing een ‘gat heb laten stoppen’, en dat het boek, zooals het er nu ligt, veel organischer op ‘Lijmen’ aansluit.

Ik zal het manuscript nog aan mijn broer laten lezen (die zeer benieuwd is naar je wijzigingen, omdat hij Boorman zoo bemint), en het dan direct doorzenden aan v. Holkema & Warendorf.19 Maar ik weet wel zeker, dat hij er zoo over zal denken als ik, want de verbetering is evident.

Inderdaad, het slothoofdstuk geeft de sfeer van ‘Lijmen’ een voortreffelijk einde. Nu is Boorman, die voor de papen de hel verdiend heeft, voor ons gered. Hij is gebleven wie hij was.

hart. gr. je

Menno ter Braak

Nu de eenheid tussen Lijmen en Het been tot stand was gebracht, bleef er een praktisch probleem: het liefst zag Elsschot beide boeken in één band verschijnen, maar zijn uitgever zat nog met een restant van de tweede druk van Lijmen dat eerst uitverkocht moest worden.20 Ook deze kwestie werd besproken met Ter Braak, die aanbood een inleiding te schrijven over de verhouding Boorman-Laarmans (op basis van zijn eerdere stukken in Groot Nederland en Het Vaderland), waarin hij dan tevens een korte samenvatting van Lijmen zou verwerken:

Den Haag, 4.5.1938

Beste De Ridder

Met gelijke post zend ik je het manuscript van ‘Het Been’ terug. Het bleef even liggen, omdat mijn broer, de ‘Lijmen’-specialist, een paar dagen uit de buurt was; hij las het boek gisteren, en was mede zeer tevreden over je veranderingen, die ook hij als groote verbeteringen beseft. Je hebt dus ook zijn zegen. Maar ik voelde dat vooruit.

Nu wat de moeilijkheid van de uitgave betreft los van ‘Lijmen’ i. Natuurlijk ben ik bereid een résumé te maken, in den vorm van een korte samenvatting van i, maar dan uiteraard anoniem.21 Ik heb ook aan de mogelijkheid gedacht om je mijn studie over de verhouding Boorman-Laarmans (omgewerkt uit de in Gr. Ned. en Het Vad. verschenen stukken) als inleiding aan te bieden [,] waarbij dan een kort begrip van den inhoud van i zou worden ingevlochten; maar 1^o weet ik niet, of je voor zulk een belasting voelt (ik kan me levendig indenken, dat je er, met alle appreciatie van het stuk, geen zier voor voelt!) en 2^o zou het boek daardoor wellicht wat topzwaar worden. Hoe het zij, schrijf mij geheel openhartig precies wat je noodig hebt voor dit doel. In welken vorm, hoeveel pagina’s ongeveer etc.

hart. gr. je

Menno ter Braak

 

Ruim een week later was de zaak rond:

Den Haag, 13.5.1938

Beste De Ridder

Dank voor je brief. Ik zal met groot genoegen de inleiding schrijven, en wel zoo, dat den lezer, die ‘Lijmen’ i niet kent, tevens blijkt, wat er in dat boek staat, in zooverre hij het noodig heeft om ii te kunnen begrijpen. Ik dacht een bladzijde of 6 à 8 Groot-Nederland-formaat noodig te hebben. Zoodra ik gelegenheid heb, zal ik het stuk schrijven en het je ter beoordeeling toezenden.

Honorarium behoef ik er niet voor te hebben; ik doe het voor mijn pleizier,

en omdat ik je opdracht zoozeer heb gewaardeerd als teeken van onze vriendschappelijke verstandhouding.

h.gr.tt

Menno ter Braak

 

De volgende dag deelde Elsschot aan zijn uitgever P.N. van Kampen het ‘verheugend nieuws’ mee dat ‘Dr. Menno ter Braak’ de inleiding bij Het been zou schrijven. Elsschot beschouwde deze oplossing echter wel als een noodgreep: hij stond het boek tenminste voor ‘slechts één druk’ aan zijn uitgever af en bezwoer hem ‘de oplage zoo te berekenen dat Het Been en de bestaande voorraad Lijmen ongeveer tegelijk uitverkocht zullen zijn’, zodat de twee boeken daarná in één band herdrukt konden worden.22

Ter Braaks inleiding, ‘Boorman en Laarmans’, werd inderdaad een compilatie van de eerdere stukken in Groot Nederland en Het Vaderland, maar ditmaal met een positief besluit: ‘Het Been vormt een onverbrekelijke eenheid met Lijmen; het geeft echter tevens opheldering over de Laarmans-figuur uit de romans, die tusschen deze beide boeken liggen; het geeft de geschiedenis van Laarmans’ terugkeer tot een bescheiden leven, doordat hij zijn demonische rol weer overdoet aan zijn schepper. Het Been laat zien, hoe de menschelijke zwakheid, de barmhartigheid, Boorman slechts incidenteel aantast om hem in wezen onaangetast te laten, terwijl de van nature zwakke Laarmans, die zich buiten deze bevlieging wilde houden, er door op de vlucht wordt gedreven naar de bescheidener regionen waar hij eigenlijk thuishoort. Hij kan zich nu desnoods snikkend bij zijn vrouw gaan vervoegen en zich tot kaashandel laten verleiden; Boorman echter moet verder, zijn noodlot tegemoet, lijmend, tot het einde der dagen.’23

Ter Braak had gekregen waar hij om had gevraagd. Maar of Elsschot hiermee ook het ‘meesterwerk’ had geschreven dat hem – blijkens zijn eerste brief- voor ogen had gestaan? Ter Braaks laatste brief verraadt ook hier iets meer dan hij ooit publiekelijk bekend heeft willen maken. Heette het in zijn recensie van Het Been, gepubliceerd in Het Vaderland van 6 november 1938, nog neutraal: ‘Lijmen is breder van opzet, opgebouwd uit in elkaar grijpende anecdoten; Het Been is één anecdote, ten tonele gebracht als een kleine comedie’,24 uit zijn brief aan Elsschot blijkt dat hij het resultaat toch wat teleurstellend vond:

Den Haag, 4.11.[1938]

Beste De Ridder

Hartelijk dank voor de toezending van ‘Het Been’ met opdracht! Ik herlas het direct en bevond het zeer boeiend, al blijft het geheel iets ‘magerder’ dan ‘Lijmen’. Ik heb er voor a.s. Zondag in Het Vad. over geschreven; uiteraard kon ik niet veel nieuws meer vertellen na de inleiding. Die krant zend ik je toe.

Ik zit zelf ook over een roman (of wat het worden moet) te piekeren. Maar ik mis de echte romanciersgaven, die jij bezit, en het zal dus wel weer een tusschenproduct worden, als het losbarst.

hart. gr.

steeds je

Menno ter Braak

 

Ook Ter Braaks broer Wim, de ‘zenuwarts’, stond uiteindelijk nog enigszins ambivalent tegenover Het been, zo blijkt uit zijn reactie op de toezending van het boek. Hoewel hij ‘zeer verheugd’ was over de terugkeer van de Boorman-met-geweten, kwam de hoofdfiguur naar zijn mening niet helemáál uit de verf: ‘De wijze, waarop hij het gewetensconflict liquideert, nu het er éénmaal is, heeft mijn volle instemming, maar het hindert mij eenigszins, dat hij feitelijk eenigszins in de schaduw staat van de figuur van den pastoor Jan, die ik overigens de beste van het boek vind. Dat B. tenslotte nog de zaak met de staatsloterij afsluit, heeft mij dan ook een gevoel van verlichting en bevrediging geschonken.’25

Met deze laatste brieven eindigt ook de geschiedenis van Het been. De afzonderlijke publicatie was inderdaad eenmalig, later zou de novelle – overeenkomstig Elsschots intentie – nog uitsluitend in combinatie met Lijmen verschijnen. In die latere drukken van Lijmen/Het been kon de inleiding van Ter Braak komen te vervallen. De opdracht ‘Aan Menno ter Braak’ bleef evenwel gehandhaafd, als een blijvende herinnering aan de inspiratieve rol die Ter Braak in de ontstaansgeschiedenis van het boek had gespeeld.

Stijn Vanclooster+
Lentewinden waaien over Vlaanderen
De Kapel en het tijdschrift Alvoorder

Rond de vorige eeuwwisseling was de Lantschot-kapel aan de Antwerpse Falconrui een brandpunt van jeugdig artistiek leven. Van 1899 af kwamen er enkele atheneumleerlingen bijeen, van wie velen vroeger actief waren geweest in de studentenkring Elck Wat Wils (1895-1896) en het tijdschrift Ontwaking (1896), beide broeinesten van flamingantisme en anarchisme. In de mooie barokkapel, die Cornelis Lantschot in 1656 nabij de haven had laten bouwen, werden auteurs uitgenodigd voor lezingen en vonden concerten en tentoonstellingen plaats. Het initiatief daartoe was genomen door Frans Franck, kunstmecenas en broer van de latere minister van koloniën Louis Franck. Nadat hij het vroegere bidhuis enige tijd als magazijn voor zijn meubelzaak had gebruikt, stelde hij het open voor een veelsoortige culturele en intellectuele activiteit. De locatie gaf even later haar naam aan de groep, die zich De Kapel doopte.

De Kapel bestond uit een bende van vooral vrijzinnige jongeren. ‘Bende’ is hier een beter woord dan ‘groep’: het geeft beter het ongeordende en vrije karakter van het gezelschap weer. Tot de eerste ‘leden’ – al kan men niet van een lidmaatschap in strikte zin spreken – hoorden de broers Frans, Louis en Charles Franck, samen met Emmanuel en Joris de Bom en Jan van Menten.1 Al spoedig traden anderen toe, onder wie Lode Baekelmans, Victor Resseler, Karel van den Oever, Ary Delen, Jan Eelen, Jef van Overloop, Oscar Six, Jan Madou, Richard Baseleer en Lodewijk Mortelmans.

Ook Alfons De Ridder hoorde tot die bende. Zijn schoolkameraad aan het Antwerpse atheneum, Ary Delen, loodste hem erbinnen. In de Kapel zette Elsschot op een avond zijn eerste passen op het literaire podium. De toen vrij rebelse jongeling droeg er in de loop van 1900 enkele hevig romantische verzen voor. Delen herinnerde zich later Elsschots ‘strak uitgestreken tronie van door-alle-netten-gevlogen cynieker’ toen de auteur zijn sonnet voorlas. Ook beweerde hij dat elke toehoorder ‘als van den bliksem geslagen’ zat. Alfons De Ridder was achttien toen hij dichtte: ‘’k Heb in mijn jeugd gelijk een beest gezopen / Aan al de passies van een men-

schenleven / Ik heb den beker huilend hoog geheven / Tot mij de droppels van de lippen dropen.’2

Over de betrokkenheid van Elsschot bij de Kapel-beweging is vrijwel niets bekend, vooral doordat het archief, door de leden zo zorgvuldig bijgehouden, tijdens een bombardement in de Eerste Wereldoorlog jammerlijk verloren is gegaan. Wel is later gebleken dat Elsschot aan de tijd rond 1900 niets dan goede herinneringen had overgehouden, zo spreekt uit zijn bijdrage aan het Nieuw Vlaamsch Tijdschrift ter ere van Herman Teirlinck, die hij voor het eerst ontmoet heeft in De Kapel.3 Elsschot voelde zich thuis in het gebouw aan de Falconrui. Meer dan eens had hij het later ook over de hoeveelheid alcoholische drank die hij tijdens de vergaderingen daar tot zich nam. Lode Baekelmans, die Elsschot ‘de kwajongen der jonge literaire bent’ noemde, kon dit bevestigen: ‘Nieuwe flesschen werden ontkurkt, en glas na glas geledigd; daar, volgens de meening van Van Ee [= Elsschot], de lichtschijn den smaak zou bederven, liet men de roemers niet lang onaangeroerd.’4

Zielsverloren jongeren

De Kapel-leden vergaderden vrijwel elke week – meestal op donderdagavond – achter gesloten deuren. De discussies en debatten gingen over de nieuwste filosofieën en jongste culturele stromingen. Daarbij sprak vooral het anarchistische en flamingantische ideeëngoed hen aan.

Wat het vooruitstrevende literaire tijdschrift Van Nu en Straks te Brussel deed, deed De Kapel voor Antwerpen, zo kan men stellen. Met de Van-Nu-en-Straksers deelden de Kapeljongeren een gevoel van messianisme. Zij geloofden hartstochtelijk op de drempel van een nieuwe tijd te staan. ‘Op de plaats waar eens het altaar had gestaan, hing, als een sprekend symbool der ideeën welke hier heerschten, Steinlen’s plakkaat van “L’Aurore”, waarop een vrouw de verlangende armen uitstrekte naar den vlammenden dageraad der toekomst.’5 Alles moest nu verbeteren, in het bijzonder het lot van de kleine man aan de rand van de maatschappij. De Dreyfusaffaire had de jongeren heftig beroerd en hun zin voor vrijheid en rechtvaardigheid aangevuurd. De gevestigde orde droeg niet veel sympathie weg: ‘Liefde voor de verdrukten, de verschoppelingen, de onterfden van de samenleving, voor allen, wier bestaan zich ontplooide aan den zelfkant van de geordende gemeenschap, was een tijdverschijnsel, dat zich met kracht voelen deed op het einde van de negentiende eeuw, alsof men van de komende aera een gewijzigde wereldorde verwachtte! De jeugd van 1900 geloofde in het dagen van een anderen tijd en een grooter rechtvaardigheid. En in de Antwerpsche “Kapel” werd dit evangelie verkondigd.’6

De Kapelgroep ontleende dit evangelie deels aan de revolutionaire geschriften van Stirner, Kropotkin, Bakoenin en aan de romans en verhalen van Tolstoj, Gorki en Dostojevski. Het blad Van Nu en Straks lag er op tafel, evenals La Société Nouvelle en Les Temps Nouveaux. Uit Parijs hoorde men de bommen van Ravachol en Emile Henry en uit Nederland klonken zalvend de apostelstemmen van F. Domela Nieuwenhuis en Frederik van Eeden.

In de Kapel was iedereen welkom, van artsen en professoren tot dokwerkers en handarbeiders. Met grote openheid van geest werd er zowel naar vrijzinnige schrijvers als naar een katholiek auteur als Stijn Streuvels geluisterd. Vooral radicaalanarchistische teksten droegen de aandacht van de Kapel-jongeren weg, al konden ook mildere theorieën en godsdienstige verzen hen aanspreken. ‘Er waren vele vogels van diverse pluimage,’ herinnert Ary Delen zich. ‘We waren anarchisten, flaminganten en theosofen, idealisten en dweepers, hemelbestormers, onbezorgd en geestdriftig, en hardnekkig vrijheidslievend allemaal.’7. Een zelfde open geest kenmerkte ook Van Nu en Straks, waar katholieken en andersdenkenden eveneens vrij naast elkaar konden optreden. (August Vermeylen, voorman van Van Nu en Straks, zou die openheid trouwens zijn hele leven nastreven: toen hij zo’n vijftig jaar later plannen maakte voor Diogenes – het latere Nieuw Vlaamsch Tijdschrift – liet hij in de overwegend socialistische en vrijzinnige redactie ruimte vrij voor de katholiek Gaston Eyskens.) Net als zijn Brusselse tegenhanger vormde De Kapel eerder een verzameling persoonlijkheden dan een groep met een vastomlijnd programma.

Naast de vergaderingen achter gesloten deuren organiseerde De Kapel ook publieke avonden, vaak op zaterdag, waarop auteurs uit hun werk voorlazen, musici concerten verzorgden of beeldende kunstenaars tentoonstellingen hielden. Onder hen waren niet de geringsten. Stijn Streuvels, Emile Verhaeren, Georges Eekhoud, Frederik van Eeden, Hugo Verriest en August Vermeylen lazen in de Kapel voor. Werk van kunstenaars als Richard Baseleer, Aloïs de Laet en Eugeen Van Mieghem kwam er aan bod, terwijl er ook uitvoeringen door Lodewijk Mortelmans, Jan Broeckx en Edmond de Herdt te beluisteren waren. Naast lezingen uit literair werk werden er ook causerieën gehouden over breed-culturele of sociaal-filosofische thema’s. Zo sprak op een avond dominee Schermerhorn over ‘christendom en socialisme’, een andere keer Jef van Overloop over Maxim Gorki en nog een andere maal Frits Sano over ‘de wording van het kind’. Elke lezing werd omlijst met muziek, waarbij vooral het werk van Russische componisten en van Lodewijk Mortelmans geliefd was. Verder richtte De Kapel op zondagmorgen lessenreeksen in – de organisatoren spraken van een ‘University Extension’ – waarbij iemand als Vermeylen doceerde over de renaissance en de arts Gustaaf Schamelhout onderricht gaf over de spijsvertering. Omdat men hoopte een ruim publiek aan te spreken, was de toegang gratis.

Na de zittingen gingen de Kapel-gangers nog vaak tot in de kleine uurtjes op stap in het havenkwartier, ‘met zijn tingeltangels, zijn kroegen, zijn “slaapsteeën”, zijn lokkende deernen en zijn zwervende matrozen’. ‘Zoo ontdekten zij de “onderwereld” en haar miseries en ze bekeken deze doorheen de herinneringen, welke de lectuur van de Russische romanciers in hun geest had nagelaten. Om menschen en dingen weefde hun verbeelding een romantisch waas en hun hart vloeide over van meewarigheid.’8 Romantiek was er niet van de lucht. Karel van den Oever, de vroeggestorven expressionistische en katholiek geworden dichter, die in zijn jeugd ook

deelnam aan de vergaderingen in de Kapel, karakteriseerde nadien de atmosfeer als ‘schwärmerisch en bohemerachtig’. Het geestelijk klimaat ervoer hij ‘in directe tegenstelling met den sleur der burgerlijke conventie’. Van den Oever sprak ook van ‘zielsverloren’ jongeren en van een ‘Maeterlincksche en Peladansche besmetting’.

Hiermee verwees Van den Oever naar de figuur van Joséphine Péladan. Het leven en streven van deze raadselachtige veelschrijver had een buitengewone aantrekkingskracht op de Kapel-jongeren. Péladan, die zich een afstammeling van een Babylonische koning waande en zich Sâr Mérodack liet noemen, kantte zich tegen het vigerende intellectualisme, dat volgens hem elk ideaal kapot theoretiseerde, en tegen het realisme, dat occulte fenomenen ontkende. Hij wilde de cultus van het Ideale in al haar schittering herstellen. Voor Sâr Péladan was de kunstenaar Koning en de Kunst het wérkelijke koninkrijk. De Kunstenaar was magiër en bovenal priester: ‘Artiste, tu es prêtre: l’Art est le grand mystère et, lorsque ton effort aboutit au chef-d’oeuvre, un rayon du divin descend comme sur un autel,’9 zo sprak hij tot de kunstenaars.

In België drong de Péladan-sfeer door in het begin van de jaren 1890. De Sâr, die een ‘Mesopotaamse baard’ liet groeien en zich kleedde als een profeet uit het Oosten, gaf er net als in Nederland talrijke voordrachten. In die dagen was de belangstelling voor alles wat naar mystiek zweemde, van Ruusbroec tot Maeterlinck, van Thomas à Kempis tot Madame Blavatsky, in Nederland groter dan in België. Antwerpse artiesten keken er met grote ogen naar.10 Onder anderen Felix Timmermans onderging zijn invloed. In De Kapel vond de Sâr een fanatiek navolger in Jan

Eelen, die Péladans nevelige theosofie hartstochtelijk verkondigde en zich naar zijn voorbeeld in een wijd fluwelen kostuum hulde en een kabbalistische armband droeg. Ook Frederik van Eeden, die in de Kapel zijn ideeën over een kunstenaarskolonie uiteen kwam zetten, kon zich niet aan de invloed van Péladan onttrekken.

Steeds verder

In de loop van 1900 kwam het in De Kapel tot een breuk. De discussies in de woelige bende laaiden hoog op. ‘Er waren gulle, verdraagzame kameraden, maar er waren ook lastige potentaten, zooals die Hollander die te pas en meestal te onpas opveerde, om met zijn agressieve stem strijdlustig uit te dagen: “Dat zou wel eens een aardige discussie kunnen uitlokken!” En dan werd ge in een ommezien begraven onder een stortvloed van slecht verteerde citaten’ noteerde Ary Delen.11 Op zeker moment was de maat vol. Sommige jongeren hadden genoeg van de maatschappelijke en filosofische debatten en wilden meer aandacht voor puur literaire kwesties. Er vormden zich twee stromingen, waarbij de ‘sociologen’ en de ‘letterkundigen’ elk in een eigen blad gingen schrijven: Ontwaking, dat opnieuw zou worden uitgegeven, en Alvoorder.

Na een onderbreking van vier jaar zag aldus de tweede jaargang van Ontwaking (1901-1909) het licht. Het blad bleef dogmatisch Jacques Mesnil napraten, die via Van Nu en Straks het anarchisme in Vlaanderen had verspreid. Sociaal-filosofische en kritische bijdragen waren veruit in de meerderheid, maar ook poëzie en proza werden opgenomen. Kopij werd vooral geleverd door schrijvers die ook al aan de eerste reeks van het tijdschrift (1896) meewerkten, zoals Mesnil, Lode Baekelmans, Emmanuel de Bom en Victor Resseler, en daarnaast ook door opvallende nieuwkomers als Cyriel Buysse, Reimond Stijns en Jan van Nijlen. Zelfs van Guido Gezelle werden er gedichten afgedrukt. Halverwege 1910 zou Ontwaking overigens samensmelten met het in 1907 gestichte Nieuw Leven, en zo nog een half jaar voortbestaan.

Alvoorder (dat maar één jaar bestond, van oktober 1900 tot oktober 1901) verwierp de sociologische basis van Ontwaking en Van Nu en Straks. Het was in dit blad dat Willem Elsschot, onder zijn geboortenaam Alfons De Ridder, zijn eerste verzen geplaatst kreeg. Ze werden geflankeerd door werk van Ary Delen, Willem Gijssels, Adolf Herckenrath, Leo Kryn, Victor de Meyere, Karel van den Oever, Lodewijk Ontrop, Fernand Toussaint (nog zonder ‘van Boelaere’) en Karel van de Woestijne (!). De redactie van het tijdschrift was tamelijk uitgebreid en onderging wel vaker wijziging; het tweede nummer vermeldt Alfons De Ridder als redacteur, naast onder anderen Lode Baekelmans, Ary Delen, Jan Eelen en Karel van den Oever. Ook te Brussel werd een redactie gevormd, door Willem Gijssels, Herman Teirlinck en Fernand Toussaint.

De betekenis van de naam Alvoorder is veelzeggend: ‘steeds verder’. Daarbij sluit de omslagtekening door Richard Baseleer aan, die een kraaiende haan voorstelt, evenals het motto van Vondel bovenaan het eerste nummer: ‘Ge zijt de dag, of voert den dag in uw gezicht.’ Wat opvalt, is opnieuw het grote optimisme, zoals op-

klinkt uit de voorrede van de redactie: ‘Schouwen we rond ons: wat vernieuwing, wat bewustworden, wat groeien van andere tijden. Lentewinden waaien over Vlaanderen, en de innige geestdrift van eene jeugd brengt voor ons oog de visioenen van ’t beloofde land. […] Een wensch is ons allen gemeen: vrijen loop geven aan al wat in ons opwelt, al wat in ons sluimert omzetten tot leven, met de blij en werklust en het mededeelzaam gevoel van onze twintig jaar.’

Alvoorder wilde luisteren naar elke stem. Naar die van de vijftienjarige Felix Timmermans bijvoorbeeld, die Baekelmans vroeg of hij aan Alvoorder mocht meewerken en prompt een hartelijk ja ten antwoord kreeg.12 En tot de lezer richtte het tijdschrift zich aldus: Voor allen die iets in zich dragen, voor allen, zonder uitzondering, is ons huis open, en we wenschen dat velen – we meenden nog liever allen – zich aan onzen gastvrijen haard kwamen [sic] neerzetten. […] We maken geen afbreuk aan wie of wat ook. Ons doel is enkel een onafhankelijk algemeen tijdschrift te hebben, open voor elke uiting op kunstgebied. We blijven rijk aan eerbied voor de meening van anderen, en volgen aandachtig elk streven. […] Alvoorder dus, vol rein vertrouwen, eerlijk tegenover iedereen en in elke omstandigheid, eerbied voor de vrijheid, daar heel de wereld ons lief is, maar bovenal vrij en onafhankelijk, geene voogdij erkennen we van wie ook, en met onze oprechtheid tot gids zal elke [sic] zijn weg wel vinden.’

Voorts bekommerde Alvoorder zich om de Vlaamse zaak. Die moest ruim bekeken worden, zonder bekrompen chauvinisme. Zo werden, in een artikel ondertekend met ‘Omdat ik Vlaming ben’, de Fransschrijvende Vlamingen Rodenbach, Eekhoud en Lemonnier verdedigd tegen wat men noemde ‘een eng-geestigen haat voor ’t Fransch’. In het blad klonken wel meer echo’s door die herinneren aan Pol de Mont en de Vlaamse strijdpoëzie zoals die de hele negentiende eeuw werd geschreven. Zowel door de omvang als de betekenis van zijn inzendingen, moet Lode Baekelmans als de leidende figuur van Alvoorder beschouwd worden. Ander interesssant werk is dat van Karel van de Woestijne, die zijn gedichten na publicatie in Alvoorder nog omwerkte voor het tot boekuitgave kwam. En natuurlijk zijn de eerste pennenvruchten van Alfons De Ridder curieus om te lezen:

In het geciteerde gedicht is de invloed van de Tachtigers treffend. De natuurevocatie, met even verderop de vergelijking met de eigen dichterlijke psychische toestand, doet meteen aan de sonnetten van Kloos denken. Dat doet ook het beeld van de dei-

nende zee in het laatste vers. De dichter toont zich sentimenteel: ‘mijn bleke, kranke wee’. Ook de andere gedichten van Elsschot die in Alvoorder zijn verschenen – zeven in totaal, waarvan zes sonnetten – getuigen van emotionaliteit. Zo noemt de dichter zich ergens ‘loom en moe, van al leed en lust’ en droomt hij van een onbewust bestaan:

In deze vroege gedichten is een gevoeligheid te ontdekken die ook in de rest van Elsschots literaire werk aanwezig is en bijna altijd de diepere grond is onder zijn kenmerkend cynisme. Wellicht maakt precies deze combinatie van ironie en cynisme enerzijds en medelijden en gevoeligheid anderzijds het oeuvre van Elsschot zo boeiend. Ook in de Alvoorder-gedichten komt deze mengeling voor: hoe gevoelig hij ook is, toch is de dichter ergens ook ‘koel en onbewogen voor uw hete tranen’. De waarde van deze gedichten ten slotte ligt ook in de daaruitsprekende bekommernis om de vorm; een bekommernis ‘die aan de grondslag van zijn betekenis als woordkunstenaar ligt,’ aldus André Demedts.13

Lichten, seinen, lantarens

De groep rond Alvoorder cultiveerde een antiburgerlijke levenswijze. Evenals Ontwaking werden de eerste nummers van het tijdschrift gedrukt door Jan Madou op het Deurneplein. De drukker belichaamde dit nonconformisme. ‘In zijn winkeltje trof men steeds eigenaardige mensen en wereldhervormers aan. Jan Madou vond het burgerlijke flauwe kul iemand de hand te drukken, kende geen afstand en was ontzettend openhartig,’ herinnerde Lode Baekelmans zich.14 Op de redactievergaderingen van Alvoorder in een Antwerps etablissement werden de inzendingen voorgedragen, wat vaak gepaard ging met hooggestemde discussies. Altijd waren er zo’n dertig jongelui aanwezig die geen deel uitmaakten van Alvoorder, maar zich thuisvoelden in deze artistiekerige, woelige bohème. Geregeld mondden die bijeenkomsten uit in een drinkgelag, gevolgd door een verkenningstocht in de Antwerpse havenbuurt. Karel van den Oever zette enkele herinneringen aan deze tochten op papier: ‘Heerlijke ogenblikken waren het wanneer, na een jolige redactie-zitting in de “Cour de Londres” op de Paardenmarkt, we langs de dokken kuierden te rijk aan eigen leven; we smulden slenterend aan onze “patates frites”, zongen een ode aan de maan en lieten de smoor onzer pijpen onder haar platten zilverneus krullen, zoodat ze toch eindelijk niezen moest; en wanneer we in die “entzückende” oogenblikken, bij den roestigen schijn van een laten taveern-lantaren, het afscheid beproefden, zong het chorus der jongeren Jan Eelen’s lijflied: “Les petits Pavés”, waarna Alfons De Ridder, tegenover de Bonaparte-dok eindigde met zijn “poème lyrique”: “’k Heb in mijn jeugd gelijk een

beest gezopen”. Het gebeurde dan ook dat enkelen onzer nadien droomen en peinzen gingen op een houtstapel aan het Loodshuis “om naar de stilte te luisteren”, meende een “allerjongste” zeer ernstig! Een ankerketting, ergens op den stroom ratelde intusschen onuitscheidbaar…’15

Eén zeiltocht in het bijzonder is Van den Oever bijgebleven. Willem Elsschot voer toen ook mee: ‘Op de tjalk, waarmee tijdens “groot verlof” de Alvoorder-jongeren een godgansche week de beneden-Schelde “onveilig” maakten, kwamen we het eerst in kennis met de duitsche verzen van Otto Julius Bierbaum, die Ary Delen met een gewichtig germaansch accent “con amore” voordroeg; [Walter] Vaes zat dan gewoonlijk aan de boegspriet en schilderde het portret van Fons De Ridder, die zelf op een mistigen Zondagochtend in een Walchersche kreek met een bleek-vervoerd gelaat het “Geuzenvendel” deklameerde, en het “Wilhelmus” zong; Baekelmans moet het nog weten hoe hij daar op een vreemde manier “zwemmen” leerde en hoe René Leclerq […] als

kok-aan-boord een rooi-kool op zijn Spaansch peperde, juist toen de waterton droog stond… Van me-zelf kan ik verhalen de nachtelijke opvoering van “Aglavaine et Selysette”, waaraan Baekelmans zoo een uitbundige pret had! O die scheldenachten; we lagen in een vochtig zeil aan dek; de hemel boven: één melk-gruis van sterren; Zierikzee vér, als onder wazige acetyleen-stolp; innige en koele reuk van water; het branderig plassen aan de boeg; de rustige lantaarn in de mast; wijde en onbekende lichten: seinen, lantarens […] Welke plezierige eenvoud was er in die kortstondige terugkeer naar zuivere natuur, ver van het Antwerpsch cultureel strijd-terrein.’16

Wegens zijn non-conformistische, bohémienachtige karakter kon Alvoorder niet altijd op welwillend begrip van de buitenwereld rekenen. Geregeld kreeg de groep aanvallen te verduren, zoals in het dagblad De Nieuwe Gazet, waarin hoofdredacteur August Monet onder het pseudoniem Rip zijn gal spuwde: ‘Alles is gezocht en gemaakt aan hen. Wanneer ze bij groepen van drij of vier langs de straat slenteren, moet ge ze onwillekeurig achterna kijken. Hun sluike haarkegels komen zoo vreemd mogelijk gezakt onder een hoofddeksel uit waarvan ge u vergeefs afvraagt waar ze dat gevonden kunnen hebben. In hun lang, houterig grauw gelaat gapen u een paar kleur- en glanslooze oogen aan, waarin steeds de uitdrukking ligt van onberedeneerde verbazing, welke gij ook bij de kalveren vindt als ze een trein voorbij zien hollen… Er zijn er die teekenen en schilderen, anderen die muziek maken, nog andere die dichten… deze laatste ’t meest. Al wat ze voortbrengen echter is van ’t zelfde troebel sop overgoten.’17 Het was vooral Lode Baekelmans die dit soort pers van repliek diende en zijn vrienden verdedigde.

In oktober 1901 verscheen het laatste nummer van Alvoorder. Iets later groepeerden verscheidene van deze jongeren zich nog kortstondig in het Weekschrift voor Vlaanderen (maart 1902-oktober 1902), terwijl enkelen van hen ook zouden meewerken aan De Arbeid (1901-1903).

Laaiende gloed

De vriendschap tussen Elsschot en Ary Delen, die hem De Kapel binnen had gehaald, zou langer dan het schoolleven en de tijdschriftperiode meegaan. Delen speelde een belangrijke rol, toen hij, zoals Elsschot later getuigde, Villa des Roses ontdekte. Het was ook op Delens initiatief dat de verzen uit de Parijse en Rotterdamse periode (de zogenaamde Verzen van vroeger uit 1907-1910) in 1932 in Forum werden gepubliceerd. Delen had ook een groot aandeel in de aanzet tot Elsschots tweede scheppingsperiode, die aanving toen na tien jaar zwijgen Kaas in 1932 ontstond. Alleen het Borms-gedicht van Elsschot uit 1947 deed de vriendschap tussen beiden even bekoelen, al was Elsschot van oordeel dat een gedicht dat zelfs je beste vrienden tegen je in het harnas jaagt, wel een goed gedicht moest zijn. Het belette hem niet Delen bij diens vijfenzestigste verjaardag (op 10 maart 1948) een felicitatiebrief te sturen en hem daarbij enkele oude verzen uit 1898 op te dragen. De brief ademt een sfeer van weemoed, en tegelijk liggen er ook Elsschots

typische afstandelijkheid en cynisme in. De schrijver denkt terug aan de tijd op het Antwerpse atheneum, de plaats waar zijn flamingantische bewustzijn ontlook en waar jeugdige ideeën rijpten om later in De Kapel te worden uitgediept.

Beminde vriend,
Zoo zijt gij dan, even als ik zelf, vijf en zestig en wordt met vaandels en muziek over die drempel geholpen, zooals men een bejaard heer uit zijn koets helpt stappen.
Ik zie u echter nog steeds als vijftien, toen wij zij aan zij onder den gloeienden blik en het vlammend woord van Pol de Mont op de schoolbanken zaten en tot flaminganten werden hersmeed. Onze boekenclub, Multatuli, Kloos, Gorter en Verwey. En Hélène. Ik bedoel Hélène Swart [sic]. O die Hélène met haar ongeleste dorst naar liefde die wij bereid waren haar te schenken. Maar laat ik niet oneerbiedig worden.
Waarde Ary, al kan men nu zingen
Ary is vijf en zestig jaar,
’t is niet pleizant maar ’t is toch waar
toch feliciteer ik u, niet met die hooge ouderdom op zichzelf maar wel omdat de laaiende gloed van uw jonge geestdrift nog niet geheel is afgekoeld. Onder de oude korst zit nog vuur, zooals bij onze moederaarde. Daarom draag ik aan de oude taaie, die zoo gemakkelijk vuur vat, onderstaand gedicht [het gedicht ‘In de retenue’, zie het artikel van Vic van de Reijt elders in deze aflevering van De Parelduiker] op dat geschreven werd toen wij geen vijf en zestig maar zestien waren en dat door een toeval bewaard bleef alsof het op uw viering gewacht heeft. Moge het u onze heerlijke schooljaren weer voor oogen roepen en mij nader tot u brengen.
Uw verkleefde
Fons18

[2001/4&5]

Vic van de Reijt+
Reinaert De Ridder of Elsschot De Vos
Het leven van Willem Elsschot (1882-1960)

Nog voordat Willem Elsschot in 1913 met Villa des Roses als romanschrijver debuteerde, was hij al tweemaal als romanfiguur opgetreden. Al in 1901 figureert hij in een boek van Lode Baekelmans, Marieken van Nijmegen, een geromantiseerde kroniek van de jonge literaire bent van Antwerpen. Daarin is een opmerkelijke rol weggelegd voor ‘Van Ee’, ‘die heel mooie verzen schreef’, maar ook een naam als drinker heeft hoog te houden. Voortdurend worden er nieuwe flessen ontkurkt en uitgeschonken. IJlings wordt glas na glas geledigd, omdat volgens Van Ee ‘de lichtschijn den smaak zou bederven’. Als Van Ee zich in een hoekje ‘permentelijk’ heeft bedronken, zegt hij zijn beroemd geworden vers: ‘’k heb in mijn jeugd gelijk een beest gezopen!’

Ook een andere Antwerpenaar, Ary Delen, schetst de jonge Alfons De Ridder met bewondering. In het verhaal ‘Prinskensdag’, uit de gelijknamige bundel uit 1910, portretteert hij ‘Fonne van den bakker’, die het aan de stok krijgt met de Kloek, ‘den haveloozen kwistenbiebel’, die een mooi meisje heeft vastgegrepen en probeert haar ‘met zijn smerig sproetengezicht’ een kus te geven. De koene ridder Fonne weet de jonge maagd uit de handen van haar belager te bevrijden.

De fascinatie voor de persoon van De Ridder is een constante in de Elsschotliteratuur. Menno ter Braak typeert hem na de eerste ontmoeting als ‘een bijzonder merkwaardige kerel, van uiterlijk een gewone slimme handelsman; en het gekke is, dat hij bij nadere kennismaking ook werkelijk uitgeslapen blijkt in dat vak […] hij heeft ons de zotste verhalen gedaan over zijn lijmpractijken’. Jan Greshoff schrijft al in 1937 dat zich om zijn persoon ‘een legende’ heeft gevormd. Op Elsschots zestigste verjaardag, in 1942, verschijnt een hagiografische studie over zijn leven en werk van Frans Smits, zijn achterneef.

Simon Carmiggelt gaat voor het eerst in 1948 bij zijn bewonderde voorbeeld op bezoek en portretteert de overwegend zwijgende auteur met gepaste eerbied. Nog vele Kronkels zal hij aan hem wijden. De jonge Nederlandse kwekeling Jan C. Villerius wordt door Elsschot als zijn persoonlijke Eckermann binnengehaald, maar hij zal uiteindelijk bezwijken onder de last van zijn omvangrijke archief en zijn al te grote bewondering voor de auteur.* Na Elsschots dood in 1960 komen de persoon-

lijke getuigenissen pas echt los, van huisvrienden als Fritz Francken en Albert Westerlinck. Zij versterken het beeld van de gewiekste zakenman die liever niet over zijn literaire werk sprak, maar op elke feestdag een zoete inval organiseerde in de kelder van zijn huis in de Antwerpse Lemméstraat. Waarbij steevast een vat wijn werd gebotteld en De Ridder er als vanouds op toezag dat de lichtschijn niet voor bederf zou zorgen.

Oudste zoon Walter De Ridder ontpopt zich als de perfecte public-relations-agent voor zijn vader. Alle – vooral Nederlandse – journalisten zijn welkom bij hem, hij geeft ze een rondleiding langs Elsschots stamcafés als de Quinten Matsys en het Rubenshof. Gewapend met verhalen die bij het uitschenken der ‘pel-ellekes’ almaar sterker worden, keert het journaille tevreden huiswaarts.

In 1977 wordt het Karel van het Reve allemaal te gortig. In zijn artikel ‘De miskenning van Elsschot’ klaagt hij erover dat je in een willekeurig gezelschap van intellectuelen nog steeds niet terecht kunt met een citaat uit zijn Verzameld werk. ‘Begrippen als wereldtijdschrift, piano’s, cognossementen, het gebruik van verdomd in de betekenis van verdomme zijn nog steeds alleen in een betrekkelijk kleine kring bekend. […] Als je in een beschaafd gezelschap opeens un stout, un! roept, dan herkennen maar een of twee mensen die kreet, en in een gezelschap neerlandici niemand.’ En passant gooit hij de Elsschot-literatuur op één grote hoop: ‘De publicaties over hem zijn heel dun en staan vol met stukjes van Vlamingen die schrijven dat je in zijn boeken

veel geestige humor aantreft, en van Hollanders die ons verzekeren dat achter zijn cynische stijl grote gevoeligheid schuilgaat. […] Het zal nog twintig, dertig jaar duren voor Elsschot echt algemeen erkend is als onze grootste schrijver sinds Multatuli,’ voorspelt hij.

Nu, vierentwintig jaar later, lijkt Karel van het Reves voorspelling uit te komen. Na de Brieven-uitgave in 1993 verschijnen eindelijk Elsschots volledige werken in een editie die de grootste stilist van de twintigste eeuw recht doet. In België is zijn ster rijzende, hij kreeg een Genootschap en een mooi standbeeld op het Mechelseplein, gefinancierd door de Antwerpse Kamer van Koophandel, wat hem ongetwijfeld deugd zou hebben gedaan. Nieuwe studies verschenen van Johan Anthierens en Guido Lauwaert en daarnaast de autobiografische herinneringen van jongste dochter Ida De Ridder: Willem Elsschot, mijn vader en Willem Elsschot en de piano. Maar ook internationaal staat zijn doorbraak voor de deur. Bij het prestigieuze Granta Books verschijnt volgend jaar in Londen en New York de eerste Engelse uitgave van Kaas, ‘an extraordinarily moving tragi-comedy,’ volgens Times Literary Supplement.

Zo leeft Elsschot ruim veertig jaar na zijn dood voort in deftige edities van zijn werk en in de verhalen van zijn kinderen – ook de kleinkinderen zijn nu begonnen hun getuigenissen op schrift te stellen… Alleen de biograaf laat het nog steeds afweten en voelt daarbij de hete adem van Karel van het Reve in zijn nek. Want als iets de algemene erkenning van Elsschot bevestigt, dan is het de allesomvattende biografie.

Maar laten we eerst eens de kale feiten op een rij zetten.

In de retenue

Willem Elsschot werd als Alfons Jozef De Ridder op 7 mei 1882 om tien uur in de voormiddag te Antwerpen geboren als achtste en voorlaatste kind uit het huwelijk van Christiaan De Ridder en Adela (‘Adèle’) van Elst. Vier kinderen, alien jongetjes, stierven op jonge leeftijd. Vader was brood- en koekbakker aan de De Keyserlei 32 (later hernummerd tot 52), moeder droeg de zorgen van een groot gezin en deelde ’s ochtends brood uit aan de verschoppelingen die zich bij de winkel kwamen melden. Aan haar zou Elsschot een aantal prachtige gedichten wijden.

Alfons De Ridder doorliep het lager onderwijs op de Antwerpse Gemeenteschool in de Van Maerlantstraat voorspoedig, maar de hoop van zijn ouders dat hij het tot dokter of advocaat zou brengen, vervloog al gauw nadat hij in 1893 tot het Athenée Royal, het Koninklijk Atheneum, was toegelaten. Bij Nederlands, geschiedenis, aardrijkskunde en gymnastiek deed De Ridder met de besten mee, maar bij Latijn, Frans en rekenen liet hij het afweten. Deze vakken werden in het Frans onderwezen en die taal had hij, in tegenstelling tot de kinderen uit de hogere milieus, van huis uit niet meegekregen. Hij doubleerde zowel in de zevende als de zesde klas – in België telde men toen andersom – van de ‘Section des humanités anciennes’ en was vaste klant in de strafklas (de ‘retenue’) die door turnleraar Van Kakenberghe, ‘de Kak’, gedreven werd. Daaraan danken we Elsschots eerste gedicht, op vijftienjarige leeftijd geschreven:

Na de zomer van 1897 werd De Ridder overgeplaatst naar de vijfde klas van de ‘Professionnelle’, de handelsafdeling. Grote indruk maakte daar op hem zijn nieuwe leraar Nederlands, de Maastrichtenaar Engelbert de Chateleux. Vijftig jaar later wist Elsschot zich hem in een brief nog nauwkeurig te herinneren: ‘Hij was een lange, gladgeschoren, hoogrode en zeer magere man met sterk opgevulde schouders, stijve manchetten met gouden knopen die tot in ’t midden van zijn hand afzakten, goed gekleed en zeer zindelijk. […] Hij alleen op heel het Athenaeum, sprak wat men nog wel eens Hoognederlandsch noemt. Pol de Mont sprak wel “op de letter”, maar dat was nog altijd Vlaams en iets heel anders dan de taal van de Chateleux waar een groote distinctie van uit ging. […] Hij had veel sympathie voor mij en ik voor hem. Hij deed mij voorlezen, declameren en gaf mij allerlei dergelijke blijken van genegenheid. Hij hield mij ook de hand boven het hoofd want al mijn andere professors wilden mij van de school verwijderen […].’

Bij de prijsuitdeling in 1898 kreeg De Ridder de prijs voor Nederlands, een eer die hij overigens moest delen met de verder anoniem gebleven Richard Lannoy. Ternauwernood werd hij toegelaten tot de vierde klas, daar was in zijn eigen woorden een ‘knieval van de hele familie De Ridder’ voor nodig. In de vierde ontfermde leraar-dichter Pol de Mont zich over De Ridder en blies hem, behalve de liefde voor het werk van de Tachtigers, ‘het heilig vuur van het Flamingantisme’ in. Een diepe vriendschap ontwikkelde zich tussen leraar en leerling. De literatuurlessen leidden ertoe dat de zestienjarige De Ridder samen met zijn jongere schoolkameraad Ary Delen gangmaker werd van een letterkundig clubje, dat ze als flaminganten natuurlijk Flandria hadden gedoopt. Elsschots oudst bewaarde brief is een blaadje uit een schoolschrift waarin hij zich bij Delen meldt als lid van het leesclubje: ‘Niet

één mijner makkers weet hoe vurig ik mijne taal bemin, ik heb het altoos en voor allen verzwegen.’ De leden van Flandria betaalden elke week dertig centiem en daarvoor werden uitsluitend Nederlandstalige boeken gekocht, die van hand tot hand gingen en ten slotte werden verloot: Mei en de Verzen van Gorter, de Verzen, Nieuwe verzen en Veertien jaar literatuurgeschiedenis van Kloos, Eline Vere, Psyche en Fidessa van Couperus, Max Havelaar en de Ideeën van Multatuli, De kleine Johannes van Van Eeden en zelfs Een liefde en De kleine republiek van Van Deyssel in hun toen nog niet gecensureerde edities.

Uiteindelijk bezocht De Ridder op het Atheneum, behalve de turnlessen van De Kak, alleen nog maar de Nederlandse lessen van De Mont. En zelfs De Mont kon niet verhinderen dat zijn protégé eind 1898 definitief van school verwijderd werd.

Met mijn zware wil

In de novelle Een ontgoocheling (1920) heeft Elsschot het geluksgevoel onder woorden gebracht dat hem na zijn verwijdering van school ten deel viel: ‘Voor Kareltje brak nu een heerlijke tijd aan. Hij deelde zijn leeglopen in met evenveel methode als een zakenman zijn bezigheden, steeds voor ogen houdend het rationeel korten van de uren die verliepen tussen ontbijt en middagmaal en vieruurtje en souper. […] Snikkende dronkaards, vechtende honden, fluitende gevelschilders, stofzuigmachines in werking, hollende spuitgasten, het openstaand mangat van een riolering, een snoeiende tuinman in de bomen, het op de been helpen van een gevallen paard, niets ontging zijn aandacht en van op afstand zag Kareltje hoeveel tijd er ongeveer mee om te krijgen was. En wanneer er soms een tijdlang op de straat helemaal niets voorviel dat de moeite van ’t staan loonde, dan liep hij eenvoudig achteruit of telde tienduizend. Bij mooi weer ging hij wel eens naar ’t havenbedrijfkijken of zat in ’t park op een bank naast meer volwassen leeglopers, die hem een plaats inruimden en hem leerden pruimen.’ De leegloperij werd met regelmaat hinderlijk onderbroken. Op last van zijn vader, die inmiddels was gaan rentenieren in Antwerpen-Zuid, op de Cuylitsstraat 87, nam de jonge De Ridder een baantje aan als loopjongen. Eerst bij graanhandel Kahn & Schoen in de Beddenstraat en vervolgens bij scheepsagentuur Tonnelier & Schepens in de Sint-Paulusstraat. De laatste firma beschrijft Elsschot in Een ontgoocheling als de Compagnie Belge Transatlantique, de Beltransat; hier maakt Kareltje kennis met de mysterieuze

wereld van de cognossementen en wordt hij ingewijd in het bedrog met de postzegelkas.

Het contact met zijn literaire vrienden bleef ondertussen bestaan. De Ridder sloot zich aan bij de anarchistische beweging van De Kapel, die zich verzameld had in het Godshuis Lantschot aan de Falconrui. Ook behoorde hij tot de zogenaamde Bende van Kryn, die samenschoolde in het huis van de latere uitgever Leo J. Kryn en zijn Frans-Engelse vriendin Kaitie Dickinson op een verdieping boven de groentewinkel aan de Schuttershofstraat. IJverig ploeterde hij aan zijn verzen, Tachtiger-imitaties met titels als ‘Avondweelde’, ‘Ledigheid’ en ‘De laatste blâren’. En sonnetten waarin volop gesmacht wordt, of vroegwijs op het Leven wordt teruggeblikt:

Ary Delen was erbij in 1900, toen hij dit gedicht in de Kapel voorlas: ‘Allen zaten als van de bliksem geslagen! En sindsdien is het sonnet beroemd!’

Lode Baekelmans nam het initiatief tot een eigen tijdschrift, Alvoorder, waarvan één jaargang zou verschijnen. In het eerste nummer, van oktober 1900, maakte Elsschot, nog onder zijn eigen naam Alfons De Ridder, zijn letterkundig debuut met de sonnetten ‘Kind’ en ‘Openbaring’.* Nog vijf gedichten zouden volgen, waarvan de twee laatste het interessantst zijn. Het zijn de sonnetten met de beginregels ‘Ik keek u plotsling in uw lieve oogen’, en ‘Ik heb U altoos zoveel leed gedaan’, waarvan alleen het laatste bekend is geworden. Elsschot nam het in 1957 met een aantal wijzigingen op in zijn Verzameld werk, gaf het de titel ‘Aan Fine’ en dateerde het ‘1903’. Daarmee creëerde hij een spoor en een dwaalspoor.

Het spoor Fine leidt naar Joséphine Scheurwegen, zijn latere vrouw, die hij in 1899 op de Berchemse kermis heeft ontmoet. 1903 is een dwaalspoor: beide sonnetten werden immers al in april 1901 gepubliceerd in Alvoorder. Op dat moment is Fine vijf maanden zwanger – en met die achtergrondkennis krijgen de gedichten een dramatische lading. In ‘Ik keek u plotsling in uw lieve oogen’ beschrijft De Ridder bombastisch de ‘vunzig-duistre banen van ’t passieleven’: ‘[…] Zwart-schaadwig stond ik, kil, / en onbewogen voor uw hete tranen, / nam ik U alles, met mijn zware wil!’ In het tweede sonnet beziet de jonge dichter zijn ‘arrem lief’ en besluit:

Deze sonnetten introduceren het thema van schaamte en spijt in Elsschots werk, waaruit het sindsdien niet meer verdwenen is.

In de bekende brief aan het Haagse Gemeentearchief (van 17 juni 1936), de brief die bekend staat als zijn ‘Autobiografie in briefvorm’, schrijft Elsschot, in tegenstelling tot zijn latere biograaf Frans Smits, vrijmoedig over zijn ongewenste vaderschap. Nuchter noteert hij: ‘In 1901 werd ik vader, en wel op 29 augustus, drie maanden nadat ik mij als leerling aan de Antwerpsche Handelsschool had laten inschrijven.’ Dat er tussen die inschrijving en het aankomende vaderschap een oorzakelijk verband bestaat, is wel duidelijk. Zijn schuldgevoel was groot: hoe kon hij zijn vriendin, Fine, en het kind, Walter, ooit onderhouden?

Op voorspraak van zijn twaalf jaar oudere broer Karel, dokter in het Antwerpse havenkwartier, werd hij na een toelatingsexamen, maar zonder enig diploma, toegelaten op het Institut Supérieur de Commerce d’Anvers, het Hooger Handelsgesticht in de Schildersstraat. Uit het inschrijvingsregister van dit Hoger Handelsinstituut (zoals het meestal genoemd wordt) blijkt dat De Ridder in zijn studententijd bij zijn ouders in de Cuylitsstraat woonde. De negentienjarige moeder Fine verbleef met Walter bij haar ouders in Berchem. Ze was naaister op een modeatelier, maar die betrekking had ze als ‘gevallen vrouw’ moeten opgeven. Langzaam bouwde zij weer een bestaan op door naaiwerk aan huis te verrichten. Ondertussen laafde Fons De Ridder zich aan het studentenleven. Hij werd actief lid van de Vlaamsgezinde nsk, de Nederlandse Studenten Kring, waarvoor hij, onder pseudoniemen als Absolon met de korte haren, epossen schreef en liederen als ‘Spaanse ban’ en het beruchte ‘Schele Vanderlinde’, dat in de loop der jaren in vele varianten is overgeleverd. Een fragment:

(Hierbij bedenke men dat onder ‘poepen’ in Vlaanderen wordt verstaan wat Van Dale omschrijft als ‘een vrouw bekennen’.)

De literaire carrière van De Ridder kreeg nog een impuls, toen het tijdschrift Jong Holland, ‘maandschrift voor Groot-Nederland’, in 1902 drie gedichten van hem publiceerde: het eerste ‘Moeder’-gedicht (‘Moeder, mij heugen de dagen maar nauw’), ‘Herfstgroet’ en de Kloos-navolging ‘De zee’. In portefeuille bleef het titelloze sonnet ‘Uw trots, uwe fierheid, uw haat en uw spot’, waarin hij wederom zijn schuldgevoel tegenover Fine uitte, met veelzeggende regels als: ‘Voortaan zult gij weten dat heel uw bestaan / slechts dient om het manlijf zijn kindren t’ ontrukken, / voor wie gij zult slaven en later zult bukken.’

Om zich op zijn examens voor te bereiden, trok de student zich vaak terug met

een koffer boeken in het gehucht Blauberg in de Kempen. Het huis van zijn nicht Maria – ‘Mie-Jef’ – van Eist (het model voor de kwezel Anna uit De verlossing) stond voor hem open en de bosrijke omgeving van het Helschot bezorgde hem de nodige studierust. De resultaten waren ernaar. In augustus 1903 behaalde Alfons De Ridder ‘met grote onderscheiding’ het diploma van Licentiaat in de Handels- en Consulaire Wetenschappen; een jaar later ‘met onderscheiding en eervolle vermelding’ het diploma van de hogere graad in deze studiën. Dit diploma gaf hem recht op een betrekking als Belgisch vice-consul, maar Frans Smits beschrijft smakelijk hoe De Ridder tevergeefs bij de minister naar zo’n aristocratische positie dong, zijn opwachting makend met op zijn hoofd de cilinderhoed van zijn broer Karel en een flinke tabakspruim achter zijn kiezen. De handel trok hem veel meer aan. Achtereenvolgens trad hij in dienst bij de Société Coloniale Anversoise in de Rubensstraat en de Banque de Crédit Commerciale in de Huidevetterstraat. De zondagsbezoeken aan zijn Fine werden schaarser. Een buitenlands avontuur lokte.

Huursoldaat

Op 31 augustus 1906, twee dagen na de vijfde verjaardag van zijn zoontje Walter, liet Alfons De Ridder zich bij het Antwerpse bevolkingsregister uitschrijven met bestemming Buenos Aires. Argentinië heeft hij niet gehaald, hij bleef steken in Parijs, waar hij zijn intrek nam in een familiepension in de rue d’Armaillé. De bewoners ervan zou hij vereeuwigen in zijn eerste roman Villa des Roses; het personage van de Duitser Grünewald, die het kamermeisje Louise tot een abortus dwingt, tekende hij naar zichzelf. Overdag werkte hij als privé-secretaris van een Argentijn, Alfredo H. Bustos, een voormalig student aan het Hoger Handelsgesticht, die een luxewoning had betrokken vlak bij de Arc de Triomphe. Tot zijn hofhouding behoorden behalve De Ridder ook nog een conciërge, een keuken- en een bovenmeid, allen geïmporteerd uit Antwerpen. Tevens hield hij er een dozijn Parijse maîtresses op na. Aan De Ridder de taak om Bustos’ gepeperde onkostennota’s boekhoudkundig af te dekken. Bustos was als inspecteur van het Ministerio de Obras Públicas de la República Argentina officieel gemachtigd om handelsbetrekkingen van zijn land met West-Europa te regelen. Zo deed hij onder meer zaken met de Schiedamse Scheepstimmerwerf nv Gusto, en via deze connectie slaagde De Ridder erin zijn overstap naar Nederland te maken. Op 1 december 1907 trad hij als chef-correspondent in dienst bij Gusto en trok hij in bij weduwe D.M. Hoen-van Zuylen aan de Rotterdamse Claes de Vrieselaan. Het baantje bij de gehate Bustos had hij overgedragen aan zijn Antwerpse vriend Jules Valenpint.

In Rotterdam vond De Ridder al gauw zijn draai en beleefde daar, althans in zijn eigen woorden, de gelukkigste jaren van zijn leven. Nadat hij nog enige tijd had ingewoond bij de half-Antwerpse familie Van Laarhoven, kon hij zich eindelijk een eigen huis veroorloven en zijn gezin herenigen. Op 8 augustus 1908 huwde hij in Berchem zijn Fine en echtte zijn zoon Walter. Als getuigen traden op zijn Antwerpse kameraden Jules Valenpint, die als beroep ‘ontdekkingsreiziger’ in de akte

liet bijschrijven, en René Leclercq, kunstschilder, die als René Pin bekend was in de kring rond Alvoorder. Na de wittebroodsweken in de Kempen vestigde het gezin zich in Rotterdam, Snellinckstraat 7a. Na de geboorte van Adèle in 1909 volgde een verhuizing via nummer 22 naar 49a in dezelfde straat.

Bij Gusto was De Ridder inmiddels bevriend geraakt met collega-correspondent Anna-Christina van der Tak, een gewezen schooljuffrouw, die gretig naar zijn Parijse verhalen luisterde en hem stimuleerde ze op te schrijven. Maar voorlopig won de dichter het nog. In Rotterdam schreef hij bewogen verzen als ‘Bij het doodsbed van een kind’ (op de dood van zijn nichtje Yvonne Onkelinx) en het moedergedicht met de beginregels: ‘Als vader slaapt gelijk een rustig beest, / en in zijn droom herkauwt en zalig lacht, / dan ligt gij wakker, starend in den nacht, / en roept uw zoons en dochters voor den geest.’ Ook het Rotterdamse proletariaat bezag hij met mededogen, gedichten als ‘Debaggerman’, ‘De bedelaar’, de twee verzen ‘Tot den arme’, ‘De klacht van den oude’ en ‘De bult spreekt’ getuigen daarvan. Hij noteerde ze in verzorgd schoolschrift in een zwart kartonnen cahier, waarin ze tot de jaren dertig verborgen bleven. Dat gold ook voor zijn beroemdste gedicht, ‘Het huwelijk’, voltooid op 7 mei 1910, de dag van zijn achtentwintigste verjaardag. Een van de grootste misverstanden in de Elsschotkunde is de vermeend autobiografische duiding van dit gedicht (‘Maar doodslaan deed hij niet, want tusschen droom en daad / staan wetten in den weg en praktische bezwaren, / en ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren, en die des avonds komt, wanneer men slapen gaat.’) Het moet echter gelezen worden als een verwijzing naar het huwelijk van zijn oom Filip van Eist uit Blauberg, dezelfde die als Pol van Domburg in De verlossing zal worden opgevoerd.

Van ‘Het huwelijk’, eigenlijk een novelle in dichtvorm, was het vervolgens een kleine stap naar het eerste proza. Op 1 september 1910 voltooide De Ridder het manuscript van Villa des Roses, zijn memoires over het Parijse familiepension. Hij had er naar eigen zeggen niet langer dan twee of drie weken aan geschreven. Anna van der Tak zuiverde het werk van al te Vlaamse uitdrukkingen en zo kwam het terecht bij Johan de Meester, de boekbespreker van de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Na een half jaar haalde De Ridder het werk daar weer op, De Meester had het manuscript niet ingezien en zelfs weggemaakt, maar zijn dochter (‘Een bloem van een vrouw, prachtig was ze’) wist waar het lag. Na bemiddeling door Ary Delen en dichter Jan van Nijlen, die het manuscript kritisch bewonderend had becommentarieerd, was een tweede poging bij Cyriel Buysse wel succesvol. De Vlaamse romanauteur herkende onmiddellijk de bijzondere kwaliteit en vestigde er de aandacht op van W.G. van Nouhuys en Louis Couperus, zijn mederedacteuren van Groot Nederland, ‘Letterkundig maandschrift voor den Nederlandschen stam’. Als feuilleton zou het daarin vanaf januari 1913 gaan verschijnen.

De toegenomen verantwoordelijkheid voor zijn gezin – in 1911 werd een derde kind, Willem, geboren – beroofde De Ridder niet helemaal van zijn baldadig-

heid. Zijn gewoonte om met het werkvolk mee de masten in te klimmen, werd door zijn baas bij Werf Gusto, A.F. Smulders, niet langer getolereerd. Dat het werkvolk de masten inklom, soit, dat viel gemakkelijk te vervangen, maar het risico dat een chef-correspondent naar beneden tuimelde, was te groot. De Ridder kreeg een paar maanden de tijd om zijn opvolger in te werken – zijn latere compagnon en vriend Lodewijk Daniël de Haas – en vertrok toen per 1 september 1911 als




boekhouder naar een andere scheepswerf in Delfshaven. Het getuigschrift van Werf Gusto is bewaard gebleven: ‘His capabilities, zeal and devotion to his duties have left nothing to be desired,’ oordeelde A.F. Smulders over ‘Mr. Alphonse De Ridder’. Het genoegen was niet wederzijds. Vele jaren later nam Elsschot wraak in zijn gedicht ‘Brief’: ‘Lamme smeerlap met je baard, / dor van geest maar dicht behaard, / die ons daar stond aan te staren / of wij huursoldaten waren.’

Al eerder dat jaar had De Ridder een poging gedaan om bij Gusto weg te komen. Daartoe had hij een advertentie geplaatst in La Revue Générale Illustrée de l’Industrie, des Arts et du Commerce, een commercieel tijdschrift dat vanuit Brussel werd geleid door zijn oude Antwerpse vriendin Kaitie Dickinson, wier levensgezel Leo Kryn in 1904 de eerste Nederlandse boekhandel in Brussel had gesticht. De Revue Générale (het ‘Algemeen Wereldtijdschrift’, zoals het later in Elsschots roman Lijmen zou heten) verscheen vanaf november 1910 en bevatte op het oog doorwrochte artikelen over handel en industrie, over het belang van verzorgd drukwerk, het nut van taalcursussen en de duurzaamheid van de brandkasten van de firma Lips. In feite was het een advertentiefuik, al verklaarde de redactie plechtig dat zij uitsluitend studies wijdde aan firma’s die haar belangrijk toeschenen. ‘De redactie van die artikelen is altijd gratis,’ voegde men er heilig aan toe. In het maart-aprilnummer van 1911 verscheen De Ridders advertentie: ‘Licencié en sciences commerciales du degré supérieur, chef-correspondant, belge, 30 ans, connaissant à fond le français, hollandais, anglais, allemand et espagnol, publicité, catalogues, comptabilité; pouvant diriger bureau, travaillant depuis quatre ans dans première maison de Hollande, désire de changer de situation.’ Reacties onder initiaal A.D.R. werden ingewacht op Snellinckstraat 49 te Rotterdam. Naast het pronken met zijn talenkennis valt het smokkelen met zijn leeftijd op, De Ridder moest nog 29 worden… Tot tweemaal toe werd de advertentie herplaatst.

Hij is een barbaar

Op 28 december 1911 liet de familie De Ridder zich uitschrijven uit Rotterdam en vestigde zich in het Brusselse voorstadje Sint-Gillis, Steenweg op Waterloo 41. De Ridder had de functie van boekhouder aanvaard bij Herz & Wolf

in Vilvoorde, een gelatinefabriek langs het kanaal naar Brussel. Spoedig werd het contact met Leo Kryn en Kaitie Dickinson hersteld. Ook Jules Valenpint kwam weer op de proppen: met ingang van het vijfde nummer van de derde jaargang (mei 1912) nam hij de uitgave van de Revue Générale over van Kaitie Dickinson. Met hem aan het hoofd verloor het tijdschrift al snel zijn informatieve karakter. De boekbesprekingen legden het loodje, zo ook de damesrubriek en de medische en culinaire pagina’s. Daarvoor in de plaats verschenen steeds meer ‘lijm’-artikelen, met een opvallende voorkeur voor kostscholen die zich op de deugdzaamheid van jonge meisjes richtten, zoals de Dames de Marie te Ukkel en de Zusters Ursulinen te Tildonk-Wespelaar. In het julinummer van 1912 valt een artikel op over de hygiëne van ijzeren bedden van ‘Wootons Bedstead Works’ en in het septembernummer de eerste bijdrage van A.d.R.: ‘La République Argentine, Son évolution économique. Ses progrès, son avenir.’ In de ronkende zinnen zoals we die kennen uit zijn latere roman Lijmen beschrijft hij het wonder van de Argentijnse economie: ‘Le prodigieux développement des chemins de fer en Argentine, peut-être considéré comme l’événement économique le plus extraordinaire du xxe siècle.’ En zo bezingt hij de Argentijnse hoofdstad: ‘La gigantesque cité, conçue sur une donnée où se mêle magnifiquement à l’homogénéité latine, une hardiesse de réalisation incomparable, donne le type idéal de la ville moderne. Sans l’énormité, dénuée de grandiose des agglomérations yankees, Buenos Aires, par ses proportions soigneusement calculées, sa situation, ses monuments, ses voies animées, son séjour délicieux, tient de loin la première place parmi les cités des deux-Amériques.’ Vanaf dit septembernummer pronkt Valenpint met een New-Yorkse connectie: de Association of American Advertisers, met aan het hoofd C.P. Knill, manager, en achttien directors en vijf officers uit verschillende delen van de Verenigde Staten.

De Ridder is opnieuw aanwezig in het novembernummer van 1912 met een tweetalig artikel over ‘De verzekering tegen de sterfte van Paarden en Vee’. In schrille bewoordingen beschrijft hij de rampspoed die een boer kan treffen: ‘De landbouwer moet, in zijn eigen belang, een middel zoeken om zijne paarden en vee te beschermen, zijn welzijn hangt hiervan af, want paarden en vee maken gewoonlijk zijne voornaamste bezitting uit, zelfs indien hij maar één paard en een of twee koebeesten op stal heeft. Indien een dier ziek valt of gekwetst wordt, dan is dit in de meeste gevallen eene bedenkelijke gebeurtenis, waardoor dringend en loonend werk kan worden in gevaar gebracht, en dikwijls ziet men eenen landbouwer in de diepste ellende gedompeld, omdat zijn eenig paard of zijn eenige koe getroffen wordt en hij dus zijn geheele vermogen te niet ziet gaan.’ Uiteindelijk leidt de tekst tot de onontkoombare conclusie (‘Ziehier waarom wij juist deze maatschappij kozen om onze beweringen te staven’) dat de boer zich dient te verzekeren en wel bij ‘eene der machtigste maatschappijen van de wereld, de “General Accident Fire & Life Assurance Corporation Limited”, wier kantoren voor België en Holland te Antwerpen gevestigd zijn op de Meir, nr 14.’ In het decembernummer van 1912 staat de Franse versie van het stuk (‘l’Assurance contre la mortalité des chevaux et du bétail’) in

min of meer dezelfde woorden opnieuw afgedrukt, maar ditmaal wordt de arme boer naar Luik verwezen, alwaar verzekeringsfirma ‘La Garantie Fédérale’ haar burelen heeft…

Begin 1913 zei De Ridder de gelatinefabriek vaarwel en maakte hij zijn entree als vennoot van Valenpint in de Revue Générale. In een ‘Avis important’ laat de uitgever weten: ‘Nous sommes heureux d’annoncer à nos lecteurs que nous nous sommes adjoints un expertcomptable, docteur ès sciences commerciales, qui s’est fait une spécialité de la mise à jour, de la vérification et du contrôle de toute comptabilité.’ ‘Boorman’ Valenpint is aan de opleiding van Alfons ‘Laarmans’ De Ridder begonnen. En met ingang van het negende of tiende nummer nam De Ridder de zaken helemaal over. Hij veranderde de naam van het tijdschrift in La Revue Continentale Illustrée – Industrie, Finance, Commerce, Education, onder presidentschap van C.P. Knill, of Knill-Chamberlain, Inc. Als directeur-uitgever stond nu A.J. De Ridder vermeld, vriend René Leclercq mocht zich hoofdredacteur noemen. De toevoeging ‘Education’ in de ondertitel geeft al aan dat nog sterker het accent verlegd werd naar de vermogende nonnenkloosters en hun prestaties bij de opvoeding van katholieke meisjes tot deugdzaamheid. En dankzij overvloedige fotografie (‘Clichés volgens gebruikelijk tarief’) werden de artikelen flink opgeblazen.

Het gezin De Ridder, in 1912 uitgebreid met dochter Anna – vernoemd naar Anna van der Tak -, verhuisde almaar. Via het Brusselse voorstadje Oudergem (Waversesteenweg 929) belandde het op 13 september 1913 in Laken op het adres Emile Bockstaellaan 237. De huiseigenaar was verbluft toen De Ridder tegen de afspraak in een kleine kinderschaar naar binnen wilde voeren. Waarop hij naar Walter – net 12 jaar oud – wees en zei: ‘Noemt gij dat een kind? Die begint al snor te krijgen.’ Ook stak hij de vierjarige Adèle in de hoogte: ‘En zij daar, die droogt al af!’

Inmiddels was in drie opeenvolgende nummers van Groot Nederland (januari-maart 1913) de voorpublicatie van Villa des Roses verschenen. Voor het eerst gebruikte De Ridder daarbij zijn pseudoniem Willem Elsschot (naar het bos bij Blauberg), daartoe gedwongen doordat een andere A. De Ridder – André – in de literatuur was verschenen. Als uitgever wierp C.A.J. van Dishoeck te Bussum zich op, die al een mooi fonds met Vlaamse auteurs had opgebouwd – onder wie Cyriel Buysse, August Vermeylen en Gustaaf Vermeersch. Op de dag van zijn verhuizing naar Laken retourneerde De Ridder het contract aan zijn uitgever: het blijkt te zijn afgesloten op het briefpapier van La Revue Continentale Illustrée. Maar zelden zal een transactie op papier van het ‘Wereldtijdschrift’ een tevredener klant hebben opgeleverd dan C.A.J. van Dishoeck. Voor tweehonderd frank mocht hij de eerste duizend exemplaren van Villa des Roses op de markt brengen. En tegen deze geringe vergoeding verloor Elsschot ook nog het auteursrecht op zijn werk. Elsschot tekende het contract met inktpotlood en niet met ‘echte’ inkt, tot verbazing van Van Dishoeck. Ary Delen, die Elsschots zaken waarnam en ook de drukproeven nakeek, stelde hem gerust in een brief van 18 september: ‘U moet met hem niet te nauw kijken, wat vormen betreft. Manieren kent hij weinig of niet. Hij is een barbaar. Maar hij meende goed

te doen met inktpotlood te teekenen, hij beweert dat dit in den handel heel dikwijls gebeurt.’

Ary Delen verzorgde ook het uitgeversprospectus voor Villa des Roses. Daarin werd het boek aangeprezen met citaten van Cyriel Buysse en Johan de Meester. De laatste had het manuscript indertijd ongelezen gelaten, maar revancheerde zich bij de voorpublicatie: ‘We hebben zoo prettig gelachen. We zijn zoo allerplezierigst verrast…’ Buysse maakte gewag van de bijzondere toon van Elsschot: ‘Hier is met ongemeen talent, zonder de minste aanstellerij, zonder de minste woordkunstelarij, beschreven het scherpcomische en schrijnend-tragieke van het alledaagsche leven in een Parijsch pension. ’t Is door en door vécu.’ Bij het prospectus werd een bestelbiljet voor Vlaanderen toegevoegd, dat gestuurd kon worden aan ‘den Heer Willem Elsschot, p/a den Heer Alfons De Ridder’. Delen had liever zelf de bestelbiljetten ontvangen, maar hij vreesde dat de mensen hem dan voor Elsschot zouden aanzien.

In november verscheen het boek, ‘In dankbare opdracht aan Mej. Anna Christina van der Tak, mijn trouwe vriendin’. Al snel volgden enthousiaste reacties per brief van August Vermeylen (‘Een meesterwerk! Voor mij de eerste groote verrassing sedert jaren en jaren!’), Cyriel Buysse, Cornélie Noordwal – Nederlands schrijfster in Parijs – en oud-leraar Pol de Mont: ‘Had ik nu gelijk of niet, wanneer ik u, toen gij in de 4^e daar voor mij zaat, al vol overtuiging zeide, dat uit u, Fons, een woord-kunstenaar zou groeien?’

In Nederland werd het boek enthousiast ontvangen, opnieuw door Johan de Meester in de nrc, daarna ook door belangrijke critici als Frans Coenen, Willem Kloos, Herman Robbers en Frans Netscher. In Vlaanderen werd het boek door de kritiek genegeerd, met uitzondering van Maurits Sabbe, die een mooie recensie schreef in De Vlaamsche Gids, het blad van Pol de Mont. De katholieke kritiek zweeg een roman waarin abortus voorkwam, liever dood. Pas in 1915 is er een reactie van een zekere M. Walre in Boekenschouw, die meldt dat ‘de inhoud geenszins beantwoordt aan den geurige titel’: ‘Het is alles zedeloosheid en ongebondenheid. En mij dunkt, dat Mej. v.d. Tak, aan wie dit prul in dankbare herinnering wordt opgedragen, wel zal wenschen in den grond te zinken van schaamte. Of zij moet zich

thuis voelen in de atmosfeer dezer villa, wat natuurlijk de zaak verandert. De “Villa” is een slecht huis.’

Caractère impossible

De Duitse inval in 1914 bracht Elsschot in paniek, zijn lijmactiviteiten voor La Revue Continentale Illustrée zou hij nu moeten staken en hij dreigde zonder inkomsten te komen zitten. Op 8 augustus verzocht hij zijn Nederlandse uitgever om hulp: ‘Ik ben zonder betrekking en wou u vragen of u in de krantenwereld niemand kent die mij kan doen aanstellen als oorlogscorrespondent van een of ander dag- of weekblad? Ik geef u de verzekering dat ik mij vrij goed van mijn taak zou kwijten.’ Hij maakte van de gelegenheid gebruik om Van Dishoeck nog te wijzen op het augustusnummer van Groot Nederland, waarin zijn novelle Een ontgoocheling verschenen was. Op 14 augustus schreef Elsschot zijn uitgever opnieuw: ‘Ik dank U van ganscher harte voor uw actief optreden te mijnen bate en hoop U spoedig eens te ontmoeten. Van De Telegraaf ontving ik nog geen bericht en ‘k heb dit blad nu maar zelf aangeschreven.’ Het was tevergeefs. Op 19 augustus, daags voor de inval van het Duitse leger, verliet Elsschot met zijn gezin Brussel. Ze vonden onderdak in het ouderlijk huis aan de Cuylitsstraat in Antwerpen, waar ook Elsschots oudste en jongste zus met hun gezin een veilig onderkomen hadden gevonden. Alles bij elkaar vijftien mensen voor wie moeder Adèle dagelijks de aardappelen schilde.

De Ridder was terug bij af, acht jaar na zijn vertrek naar Parijs, vele ervaringen, een huwelijk en vier kinderen rijker. Door de omstandigheden gedwongen koos hij opnieuw voor een klerkenbestaan, ditmaal als secretaris van het Provinciaal Oogstbureel waar hij op de Afdeeling van het Nationaal Komiteit voor Hulp en Voeding toezag op een rechtvaardige verdeling van de schaarse voedingsmiddelen. ‘Honger leed ik tijdens de Duitsche bezetting dus niet,’ concludeerde hij droog in zijn ‘Autobiografie in briefvorm’. Zoon Walter getuigde hoe hij het Oogstbureel spoedig geheel in handen had. Lachend citeerde hij het latere getuigschrift waarin zijn vader als een ‘caractère impossible’ werd opgevoerd. Pas in 1937 zou Elsschot in zijn roman Pensioen zijn ervaringen uit deze tijd boekstaven.

Ondanks de woelige levensomstandigheden voltooide Elsschot in april 1915 het manuscript van zijn tweede roman De verlossing, waarvoor hij de stof had opgedaan tijdens de vakanties bij zijn familie in Blauberg. Evenals Een ontgoocheling bereikte De verlossing voorlopig slechts de lezers van het literaire tijdschrift Groot Nederland, waarin het in 1916 als feuilleton werd gepubliceerd. Het contact met Van Dishoeck, dat vóór de oorlog al onpersoonlijk was, verwaterde nu helemaal. En een eerste poging van Elsschot om zijn ervaringen met het ‘Wereldtijdschrift’ van zich af te schrijven, bleef beperkt tot een manuscript.

Het gezin De Ridder handhaafde zijn nomadenbestaan. Op 15 december 1915 vestigde het zich op de Mechelsesteenweg 162, een jaar later op nummer 163, in juli 1917 op de Zuiderlei 142, de huidige Amerikalei, en vanaf september 1918 aan de

Lambermontplaats. In 1917 werd zoon Jan geboren, een jaar later dochter Ida, waarmee het gezin compleet was.

Nog één keer trad Elsschot tijdens de oorlog naar buiten, bij de verschijning begin 1918 van het pamflet Protest, waarin Antwerpse kunstenaars en intellectuelen zich uitspraken tegen het Duitse voornemen Vlaanderen en Wallonië bestuurlijk te scheiden. De ondertekening van dit pamflet, als ‘Alf. De Ridder, letterkundige’, bewijst dat Elsschot zeker niet tot het kamp hoorde van activisten als Paul van Ostaijen, Wies Moens en August Borms. Al zou zijn persoonlijke mededogen met de laatste hem ooit nog behoorlijk opbreken.

Na de wapenstilstand van 11 november 1918 solliciteerde Elsschot opnieuw naar een betrekking als correspondent van een Nederlandse krant, nu met meer succes. Uit het eerste halfjaar van 1919 zijn elf bijdragen van zijn hand teruggevonden in de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Hij schetste daarin de ontredderde toestand der Vlamingen en de gevolgen van de oorlog voor de havenactiviteiten en de eertijds zo bloeiende diamantnijverheid. In een artikel ‘Gevangenschaps-herinneringen’ beschreef hij het bezoek, samen met zijn kameraad en ex-politieke gevangene Ary Delen, aan een tentoonstelling waarin een Duitse cel was nagebouwd. ‘Is het goed gelijkend?’ vroeg Elsschot hem: ‘Hij keek even rond, en toen wij een oogenblik alleen waren, pakte hij de tafel beet en maakte er in een paar seconden een bed van, met een handigheid, die blijk gaf van veel ondervinding.’

Het correspondentschap, dat hij deelde met Frans Smits, was van korte duur.

Vlaanderen belandde in een periode van wederopbouw en dus begon de commercie weer te roepen. Met een nieuwe compagnon, Léonce Leclercq – broer van René -, stichtte De Ridder het reclamebureau La Propagande Commerciale, dat zich vestigde in hartje Antwerpen op het adres Groenplaats 1. Het bureau verwierf het alleenrecht op de reclameborden van de stationskiosken (de ‘Bibliothèques des Gares’) en specialiseerde zich daarnaast in het uitgeven van feestgeschriften en gedenkboeken op uiterst commerciële basis. Zo verzorgden Leclercq en De Ridder het programmaboek en de gids van de Olympische Spelen van Antwerpen in 1920. De zaken marcheerden en al spoedig werd een filiaal in Brussel geopend. De Ridder kocht in Antwerpen een ruime gezinswoning in de keurige Lemméstraat op nummer 19 (later hernummerd tot 21) en eindelijk was Fine tevreden.

De hemel mag weten

Elsschots literaire carrière was door de Grote Oorlog in het slop geraakt, al werd Villa des Roses in 1921 door de jury van de Staatsprijs nog wel geklasseerd bij de zes beste boeken van het afgelopen decennium. Zijn volgende boekuitgaven waren weinig succesvol, overigens door eigen toedoen van de schrijver. In 1920 gunde hij de boekuitgave van Een ontgoocheling aan zijn anarchistische jeugdvriend Victor Resseler, die als Segher Rabauw naam had gemaakt met anarchistische publicaties, niet in de laatste plaats dankzij het bezit van een eigen drukpers. In zijn Lectura-reeks gaf de wat liberaler geworden Resseler Vlaamse auteurs uit als Buysse, Sabbe en Virginie Loveling. Het ligt voor de hand dat Elsschot door hem benaderd is en dat hij moeiteloos toestemming heeft verleend om die vergeten novelle uit Groot Nederland van 1914 te herdrukken. Maar geheel in stijl van de tweede zin van het verhaal werd het geen succes voor auteur en uitgever: ‘Veel geld verdiende hij niet want hij werkte slechts met enkele mensen, had te weinig kapitaal en maakte geen reclame zodat hij niet vooruit kwam in de wereld.’ Dit verklaart waarom het boekje bij verschijning nergens is gesignaleerd. Vreemd genoeg bestaan er van Een ontgoocheling ook exemplaren gedateerd 1921, die behalve S.V. Lectura te Antwerpen, C.A.J. van Dishoeck te Bussum als uitgever vermelden. In een brief uit 1934 aan Jan Greshoff toonde Elsschot zich hierover stomverbaasd: nooit had hij een contract met Van Dishoeck voor deze uitgave ondertekend, nooit had hij zelfs de editie met de dubbele uitgeversnaam onder ogen gehad. Wellicht heeft Van Dishoeck, achter Elsschots rug om, Resseler onder druk gezet en een heruitgave met nieuw omslag en aangepaste titelpagina geëist. Er zijn immers uitgevers die menen dat er een eigendomsrecht op auteurs bestaat.

Op 13 oktober 1921 ondertekenden Elsschot en Van Dishoeck de contracten voor een herdruk van Villa des Roses en de eerste druk in boekvorm van De verlossing. Wederom raakte Elsschot zijn auteursrecht kwijt, al was de prijs deze keer beduidend hoger: driehonderd gulden per titel. De verlossing kreeg in Nederland geen ongunstige pers, al was er enig voorbehoud ten opzichte van Elsschots cynische mensbeeld, maar de verkoop liep slecht. In dertien jaar tijd werden slechts zeshonderdvijftig van

de ongeveer vijftienhonderd exemplaren verkocht. De herdruk van Villa des Roses was al helemaal geen succes. In België zullen van De verlossing, waarin een vrijdenker het opneemt tegen een eng-katholieke pastoor, nauwelijks exemplaren verkocht zijn. Het Algemeen Secretariaat voor Katholieke Boekerijen plaatste het boek op de lijst van verboden lectuur, wat een boycot door de overwegend katholieke boekhandel en bibliotheken tot gevolg had.

Elsschot verkeerde dus in een weinig benijdenswaardige situatie toen hij op 20 januari 1923 zijn meesterwerk Lijmen voltooide. Hij was op dat moment de auteur van drie onverkoopbare boeken, waarvan Een ontgoocheling niet in Nederland en De verlossing nauwelijks in België doorgedrongen waren. Zijn officiële uitgever, Van Dishoeck, zijn enige contact met Nederland, verwaarloosde hem in menselijk én zakelijk opzicht. Zo is het te begrijpen dat Elsschot met zijn nieuwe boek naar een nieuwe uitgever uitweek.

Op verzoek van Maurits Sabbe publiceerde Elsschot zijn roman over het ‘Algemeen Wereldtijdschrift voor Financiën, Handel, Nijverheid, Kunsten en Wetenschappen’ als feuilleton in De Vlaamsche Gids, het blad waarin zijn eerste boek door diezelfde Sabbe zo gunstig besproken was. De publicatie viel op in Noord en Zuid. Jan Greshoff wist een van zijn vrienden, uitgever A.A.M. Stols, voor het boek te interesseren, maar een poging om de auteur via Ary Delen te bereiken strandde. ‘Wat Elsschots Lijmen betreft,’ schreef Delen op 17 december 1923 aan Greshoff, ‘ik deed al wat ik kon. Maar die man is zoo slordig, dat er geen bepaald antwoord van hem te krijgen is.’ In Antwerpen was Fritz Francken succesvoller, hij prees het boek aan bij uitgever L.J. Janssens, die naar geschikte teksten speurde voor zijn ‘Keur’-serie. Aldus verscheen Lijmen in 1924 bij de firma L.J. Janssens & Zonen in een genummerde oplage van duizend ingenaaide en tweehonderd gebonden exemplaren. Lijmen is het enige boek uit de Keur-serie dat genummerd is. Het zegt alles over het vertrouwen dat Elsschot nog in uitgevers koesterde.

In een notitie aan zijn biograaf Frans Smits heeft Elsschot zijn spijt over de Jansens-uitgave uitgesproken: ‘Dat was een groote fout, want had ik het boek in Nederland laten verschijnen dan had men het daar allicht besproken en dat zou mij misschien aangemoedigd hebben, terwijl het boek nu in Nederland volkomen onbekend bleef en in België weinig of geen reactie verwekte. Het viel hier absoluut niet in den smaak. Hoe Janssens zijn 1200 exemplaren kwijt geraakt is mag de hemel weten. Ik vermoed trouwens dat hij, of zijn erfgenamen, nog steeds met een flinken

voorraad zitten. In ieder geval had hij aan die eerste uitgave zijn bekomste en ikzelf besloot zoo mogelijk van het schrijven af te zien en mij voortaan nog slechts met mijn reklamezaken bezig te houden.’ Deze notitie is interessant omdat zij toont hoe slecht Elsschot op de hoogte blijkt van zijn eigen literaire geschiedenis. Janssens heeft wel degelijk recensie-exemplaren in Nederland verspreid en het boek is vijfmaal redelijk gunstig besproken, waarvan tweemaal in de nrc. Dat het boek desondanks in Nederland volkomen onbekend bleef, had met de verspreiding te maken. ‘Een boek dat in Vlaanderen wordt uitgegeven, bereikt het Nederlandse publiek niet,’ vertelde Elsschot in 1957 aan Simon Vinkenoog en daarmee was hij een stuk dichter bij de waarheid. En ook al zijn er volgens Greshoff ‘waarschijnlijk geen twintig exemplaren van in Nederland verkocht,’ Janssens is allerminst met een flinke voorraad blijven zitten. In 1930 was hij op achttien exemplaren na uitverkocht. Elsschot zelf vermeldde dit feit in een brief aan de Wereldbibliotheek, die de tweede druk van Lijmen zou uitbrengen.

Het lijkt erop dat Elsschot met alle geweld de miskenning van Lijmen naar voren wilde schuiven als oorzaak van zijn langdurige zwijgen ná dit boek. Hij staat daarin overigens niet alleen. Te beginnen met Greshoff heeft de literaire kritiek dit verhaal in tientallen variaties naverteld, met als logisch gevolg dat zelfs Elsschot het is gaan geloven. In feite is Elsschot na Lijmen uitgeschreven. Zijn puberteit heeft hij verwerkt in Een ontgoocheling, zijn adolescentie en zijn mededogen in de – nog grotendeels ongepubliceerde – Verzen, zijn Parijse zonden in Villa des Roses, het verraad aan zijn idealen in Lijmen. In De verlossing vertelde hij over het zwarte schaap uit zijn

familie en daarmee was Elsschots autobiografische materiaal voorlopig uitgeput. ‘Een auteur kan tijdens een bepaalde periode van zijn leven slechts één of hoogstens twee boeken voortbrengen,’ verklaarde hij later. En: ‘In kunst mag niet geprobeerd worden. […] Men probeert ook niet te baren. Waar zwangerschap bestaat volgt het baren van zelf, ten gepasten tijde.’

Ondertussen publiceerde het reclamebureau La Propagande Commerciale Leclercq & De Ridder het ene boek na het andere. In 1923 in opdracht van de Antwerpse Diamanthandel het luxueus uitgevoerde album De Juweelenstoet/Le Corrège des Bijoux / The Jewels Pageant, een terugblik op de Antwerpse Diamantfeesten, waarbij een internationale stoet van praalwagens door de straten trok. Het boek, gedrukt door V. van Dieren & Co., was rijk geïllustreerd met fotografie (ook in kleur) en bevatte een drietalige tekst van De Ridder die de wagens van commentaar voorzag:

Brazilië, als voortbrenger ook van edelsteenen, mocht in deze apotheose niet vergeten worden. Dit overgroot en rijk land wordt gehuldigd door eene vrouw, die het diamant voorstelt terwijl het juist aan ’t daglicht komt. In de eene hand houdt zij een flitsenden en fonkelenden steen, terwijl zij de andere voor de oogen houdt, als verblindden haar de stralen die de edelsteen schiet. Dit draagtoestel wordt getorst door mijnwerkers in hun arbeidspak.

Een ander project uit die tijd was een boek over de geliefde Belgische kardinaal Mercier (die ook al in Lijmen voorkwam!), te verschijnen bij diens vijftigjarig priesterschap. Een wederverkoper had in Brugge bijna deur aan deur intekeningen verzameld. Toen hij zijn commissiegelden kwam opeisen, moest zoon Walter hem afpoeieren, want De Ridder vermoedde oplichting. Gelukkig had Walter een paar adressen van de lijst onthouden en bij navraag bleek alles te kloppen. Waarna het boek ook inderdaad verscheen, met vignetten van René Leclercq. De dood van de kardinaal in 1927 was uiteraard aanleiding voor een uitgebreide herdruk, in een luxe en in een superdeluxe editie.

Pièce de résistance van het reclamebureau, dat inmiddels was uitgebreid met een derde compagnon, Lodewijk de Haas, was evenwel het Livre d’Or du Centenaire de l’Indépendance Belge 1830-1930, een negen kilo wegend boekwerk met feestbeschrijvingen in de sfeer van het Wereldtijdschrift van firma’s die tot het Welzijn van de Belgische Natie hadden bijgedragen. Het was De Ridder zelfs gelukt om zestien luxe-exemplaren aan koning Albert te slijten, op voorwaarde dat het vóór de Onafhankelijkheidsdag zou verschijnen. Dat lukte natuurlijk nooit. Maar toch heeft de koning er nog vier afgenomen, waarvan één op naam, in vrouwelijk zwijnsleer gebonden. Naadloos van het hele varken.*

Hoge bescherming

Het offensief dat Jan Greshoff sinds 1923 ten gunste van Elsschot had ingezet, leidde in 1930 tot een bezoek van Piet Endt aan Antwerpen. Namens de Wereldbibliotheek bood hij Elsschot een herdruk van Lijmen aan, bij een Nederlandse uitgever. Elsschot was inmiddels een gewaarschuwd man: hij weigerde een overdracht van het auteursrecht en eiste wederom een controleerbare, genummerde oplage. Daarbij zal de naam ‘Wereldbibliotheek’ bij hem ongetwijfeld associaties met zijn eigen Wereldtijdschrift opgeroepen hebben. In een brief van 22 november 1930 deed Endt een poging Elsschot gerust te stellen: ‘De terecht zoo gevreesde afstand van auteursrecht komt in onze contracten niet voor. In dat opzicht onderscheiden ze zich gunstig van vele andere […] Ten slotte over dat nummeren der exemplaren. Hierop is eigenlijk maar éen antwoord…: doet U ons dat verdriet niet aan. Te Antwerpen meende schr. dezes nog dat dit wellicht wel doenlijk was. Meer en meer blijkt echter dat het een onmogelijk langdurig en dus kostbaar werk is, zelfs al neemt men daarvoor verspringende datum-stempels zooals U in overweging gaf.’

Op 21 januari zijn de problemen opgelost. Elsschot ontvangt een honorarium van tien cent voor de exemplaren bestemd voor de abonnees op de Nederlandsche Bibliotheek – met een gegarandeerd bedrag van driehonderdvijftig gulden – en vijfendertig cent voor elk via de boekhandel verkocht exemplaar. Van het nummeren der exemplaren zag hij geheel af ‘omdat ik in U vertrouwen stel’. Wéér kwam hij terug op de kwestie van het auteursrecht: ‘Dat ik het auteursrecht niet wil afstaan, ook niet tijdelijk, kunt U mij niet kwalijk nemen. Ik heb daarmede met “Villa des Roses” een treurige ondervinding opgedaan.’ Het zou nog een jaar duren eer de herdruk van Lijmen verscheen: een fraaie editie met de beroemd geworden houtsneden van Henri van Straten door de tekst; en met de vertaling van de Franse teksten – door Elsschot zelf – achterin het boek. De Wereldbibliotheek richtte zich met haar uitgaven immers ook op de ongeschoolde arbeiders.

In 1931 nam De Ridder het besluit om met zijn zakelijke compagnons te breken en voor eigen rekening een reclamebureau te starten. Zijn persoonlijke welvaart was toegenomen, het huis aan de Lemméstraat was een klein ‘museum van inlandse en uitheemse voortbrengselen’ aan het worden. Er lagen tapijten, aan de muur hingen schilderijen, er stonden beelden, er tikten klokken en in een vitrinekast stonden porselein en glaswerk. Alleen boeken waren nergens te zien, daarover ontfermde zoon Walter zich. De vakanties werden met het hele gezin aan zee doorgebracht in het eigen huisje ‘Kerkepanne’ te Sint-Idesbaldus, dat Elsschot in 1928 had laten bouwen door zijn vriend Johan Coninck Westenberg.

Het was tijd voor een nieuwe carrièrestap, hij ontbond zijn contract met Leclercq en De Haas, maar wist daarbij nog wel zijn belangrijkste klant, de Bibliothèques des Gares, te behouden. De zaken werden voortaan vanaf de bovenverdieping in de Lemméstraat gedaan, en als vanouds bleef hij per trein de reclameborden op de stationskiosken controleren. Hij reisde altijd op de houten bankjes van de der-

de de klas, want van de verhalen van de tabakspruimers stak hij meer op dan van de heren met sigaar twee klassen verder.

Een nieuwe grote klant diende zich aan: de Bond van Kroostrijke Gezinnen, in 1920 opgericht door kolonel Louis Lemercier. Hij wilde de leden ‘in hun eigen ogen en voor de openbare mening verheffen en de uitstekende diensten, door hen aan de natie bewezen, op de voorgrond brengen’. Het werd tijd dat deze gezinnen hun rechten opeisten en de handen ineensloegen om de instellingen en de wetten te wijzigen. Let wel: het ging er niet om ‘wat hulp af te bedelen’, zo liet de kolonel weten, doch wel ‘om billijke compensatiën te verkrijgen in ruil voor al wat de kroostrijke gezinnen het land ten goede brengen’. De boodschap van Lemercier vond in het katholieke, dus kinderrijke België een gretig gehoor. In 1931 was het ledental gegroeid tot boven de honderdzestigduizend en op dat moment verscheen De Ridder in beeld. Met zoon Walter maakte hij zijn opwachting bij de inmiddels tot generaal bevorderde Lemercier en overhandigde hem zijn eigen zwijnsleren exemplaar van het Livre d’Or (‘Dan kan hij ons nooit meer iets weigeren’).

Het resultaat was ernaar: De Ridder kreeg de concessie om een Almanak der Kroostrijke Gezinnen uit te geven, voor eigen rekening maar ‘onder de hooge bescherming’ van de Bond der Kroostrijke Gezinnen van België. Eind 1932 zag de eerste Almanak het licht. Als uitgever staat op de titelpagina vermeld: ‘A. De Ridder, Lemméstraat 21, Antwerpen. Lid van den Bond’ (!). Generaal Lemercier (of was het Boorman?) tekende voor het voorwoord:

Een Almanak der Kroostrijke Gezinnen? Ziedaar het idee dat de Heer De Ridder mij kwam onderwerpen. En vrij spoedig heb ik mijn volle goedkeuring verleend aan een onderneming die voor doel had de Kroostrijke Gezinnen in ’t bezit te stellen van een eigen Almanak die voor hen allerlei waardevolle inlichtingen zou bevatten.
De Almanak moet in de eerste plaats een bron van documentatie zijn over onzen Bond der Kroostrijke Gezinnen: zijn inrichting, zijn streven, zijn programma, zijn leiders.
Bovendien moet hij juiste en wetenswaardige inlichtingen bevatten omtrent kwesties die voor Kroostrijke Gezinnen van belang zijn, zooals Familietoeslagen, Belastingen, Goedkoope Woningen enz. enz.
De studies zijn geschreven door vrienden van onzen Bond. De namen dezer medewerkers zijn voor de leden de beste waarborg wat bevoegdheid van de schrijvers betreft.
De Almanak bevat ook een adreslijst van winkeliers en handelaars die aan onze leden een bijzondere prijsvermindering toestaan.
Tenslotte bevat hij, als een echte Almanak, talrijke nuttige inlichtingen en werken van allen aard, die in een groot gezin te pas kunnen komen.
Het Bureau van ons Centraal Komiteit heeft volgaarne de Officieele Bescherming van den Bond aan het ontwerp van den Heer De Ridder verleend.
Zijn referenties, zijn voorgaande uitgaven, zooals het prachtige Gulden Boek van het Eeuwfeest der Belgische Onafhankelijkheid, door hem in samenwerking met zijn vroegere vennooten uitgegeven, dat alles geeft ons de zekerheid dat hij ook in deze nieuwe onderneming slagen zal, tot grooter nut en genoegen der Kroostrijke Gezinnen.

Dit was lijmen op niveau. Het zwakke punt van zijn Revue Continentale, de verspreiding, was nu opgelost; daarvoor zorgde de Bond. De Ridder financierde de onderneming door het werven van de advertenties, al noemde hij dat anders. Wie de leden van de Bond tien procent korting toestond, kreeg een ereplaats in de ‘Lijst der Aanbevolen Winkels’. Voor de werving werd Walter ingezet, maar niet van harte: ‘Da’s een werk hè, tweehonderd en vijftig beenhouwers aflopen voor publiciteit. En ze hebben meteen door dat ge niks komt kopen.’

Tussen 1932 en 1941 verscheen vijfmaal de Advertentiefuik voor de Kroostrijke Gezinnen, steeds gevuld met verslagen van de onderafdelingen van de Bond, tips om kinderbijslag te verwerven, aanbevelingen voor Hongaarse dienstmeisjes en een rubriek met knippatronen, verzorgd door Fine met illustraties van dochter Anna.

Het ei is gelegd

Ook Elsschots literaire carrière begon te flonkeren. Door bemiddeling van Jan van Nijlen en Ary Delen waren eindelijk tien van zijn gedichten, daterend uit de jaren 1907-’10, als ‘Verzen van vroeger’ in het tijdschrift Forum ver-

schenen. schenen. Ze baarden groot opzien en een van de redacteuren, Menno ter Braak, reisde op 21 januari 1933 af naar Antwerpen. Ten huize van Ary Delen en in het bijzijn van Jan Greshoff maakte hij kennis met Elsschot. Twee dagen later bracht hij aan zijn vriend Eddy du Perron verslag uit van zijn ontmoeting met die uitgeslapen kerel en zijn lijmpraktijken: ‘Zijn laatste meesterwerk op dit gebied schijnt te zijn een Almanach des familles nombreuses, die het Wereldtijdschrift nog slaat. Hij zou er mij een exemplaar van zenden, dat ik je dan bij gelegenheid wel eens doorstuur. Het sympathieke in Elsschot is, dat hij geen seconde de dupe is van zijn eigen zwendelarij; hij is een combinatie van Laarmans en Boorman en als ik me niet vergis au fond een uiterst geschikte kerel.’

Al vele malen is beschreven hoe op diezelfde dag Jan Greshoff een exemplaar van Lijmen uit Delens boekenkast heeft getrokken en hoofdschuddend vaststelde dat dat ook alweer tien jaar geleden was. En hoe Elsschot zich dat verwijt heeft aangetrokken en meteen aan het schrijven van een nieuw boek is begonnen. Al op 16 februari kon hij zijn vriend en mentor berichten: ‘Ik heb een nieuw boek geschreven en wel in den recordtijd van veertien dagen. […] Dit boek is aan U te danken. Want toen U, bij Delen, Lijmen hebt opengeslagen, hoorde ik U zeggen “1923. Dat is tien jaar”. En dat heeft mij gegriefd en goed gedaan. Enfin, ik voel mij verlicht. Het ei is gelegd. Het boek heet Kaas.’

Ook zonder Greshoff zou Elsschot ongetwijfeld Kaas geschreven hebben, maar hij zorgde voor de tangverlossing. Al sinds de dood van zijn moeder in 1926 was Elsschot zwanger van het boek. Het opzetten van een eigen zaak en zijn toetreding tot de bourgeoisie zorgden voor nieuwe conflictstof. Deze gegevens combineerde hij met zijn ervaringen als klerk bij de Werf Gusto, die als de ‘General Marine and Shipbuilding’ in het boek figureert. Zo ontstond het relaas van de burgerman Frans Laarmans die aan zijn ambities ten onder gaat.

P.N. van Kampen & Zoon, in de persoon van de jonge Bob van Kampen (geboren

in 1908) werd Elsschots nieuwe en definitieve uitgever.* Van Kampen was het slagvaardigst in de race die in februari 1933 om Elsschot ontstond; de Kaasmare bracht heel wat uitgevers in beweging. Nijgh & Van Ditmar, dat Forum uitgaf, was een belangrijke kandidaat. Maar na een tip van Greshoff kwam Bob van Kampen de legen-

darische voorlezing van Kaas bijwonen, op 2 maart in de werkkamer van Ary Delen in het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen. Ook Jan van Nijlen was erbij. Ary Delen moest bij het laatste hoofdstuk de lezing van Elsschot overnemen. ‘Hij begon te snikken, waarachtig!… En ik herinnerde me dat, toen hij in 1911 “Villa des Roses” aan Van Nijlen en mij voorlas, hij ook in tranen was losgebarsten.’ Voor de Wereldbibliotheek was het een zure zaak. ‘Van mijn kant vraag ik niet beter dan nooit meer van uitgever te veranderen,’ had Elsschot in een van zijn eerste brieven aan de uitgeverij geschreven. Op 5 april 1933 informeerde Piet Endt naar het nieuwe boek. ‘Het spijt me dat ik Uw brief niet enkele weken vroeger ontvangen heb,’ schreef Elsschot terug, ‘want nu ben ik elders gebonden.’

Met het personage van Frans Laarmans in de hoofdrol kon Elsschot nog heel wat verhalen kwijt. In Tsjip (1934) en De leeuwentemmer (1940) zocht hij de romanstof heel dicht bij huis: het huwelijk van zijn oudste dochter Adèle met de Pool Bennek Maniewski, de geboorte van het eerste kleinkind Jan (‘Tsjip’) en de strijd die er na de scheiding om het jong ontstaat. Met de oude De Ridder in de rol van schuldbewuste opvoeder: ‘Langs de baan zal ik hem onderrichten: dat hij veel doen moet van wat ik heb nagelaten en veel nalaten van wat ik heb gedaan; dat hij de gevulde hand moet afstoten; dat hij niet bukken mag voor ’t geweld, juichen noch rouwen op bevel van de machthebbers. Dat hij moet opstappen met de verdrukte scharen om vorsten en groten tot brij te vertrappen. Ik zal met hem het lied der bevrijding aanheffen en zo bereiken wij samen het land waar die gouden vogel jubelt, véél hoger dan de leeuwerik.’ In de Duitse vertaling, Tschip, verschenen in 1936, sneuvelde de oproep om de machthebbers tot brij te vertrappen. Elsschot liet het er niet bij zitten en eiste herstel van zijn tekst bij een tweede druk – die evenwel nooit verscheen. Ook de executie van Marinus van der Lubbe, de brandstichter van de Rijksdag, had Elsschot zich sterk aangetrokken:

‘Die ongehoorde schanddaad mocht toch het verleden niet ingaan zonder dat een van ons daar het zijne over schreef, vindt je niet?’ legde hij Jan Greshoff voor. ‘’t Is maar voor ’t geslacht dat komen moet zie je?’ Maar noch Forum noch Greshoffs eigen tijdschrift Groot Nederland durfde de publicatie van het gedicht aan.*

Literaire erkenning was er daarentegen volop. De nieuwe roman Pensione (1937), voorgepubliceerd in een hulde-aflevering van Groot Nederland, verwierf de Prijs van de Vlaamse Provinciën. Ter Braak schreef het ene na het andere essay over de Idee bij

Willem Elsschot en wist hem zelfs tot een vervolg op Lijmen te bewegen, dat in 1938 als Het been verscheen.*

Alleen thuis was de toestand vaak gespannen, ‘’m Is weer bezig,’ placht Fine te zeggen als Jan en Ida hun vader in zijn werkkamer hoorden ijsberen. In haar memoires schetste Ida het beeld van een stuurse, zwijgzame man, die ’s middags zijn brieven ging posten en pas thuiskwam nadat iedereen gegeten had. Zijn avonden bracht hij in zijn eentje door, beneden in zijn mooie interieur, terwijl moeder boven, ook alleen, haar werk deed. ‘Dit is de strenge vader, wiens aanwezigheid verkillend werkt op zijn huisgenoten […] Een vreemde haast, tot wie wij het woord niet durven richten.’ En dan citeert Ida uit Het dwaallicht, waarvoor Elsschot de stof in november 1938 heeft opgedaan: ‘… die nooit lacht, niet deelneemt aan een gesprek en ook niet antwoordt als hem iets wordt gevraagd’.

Maar terwijl Elsschot zich van zijn gezin vervreemdde, was hij vol bekommernis om het lot van zijn oudste kleinzoon Jan Maniewski, die van een vakantie in Polen bij zijn vader Bennek, Adèles gewezen echtgenoot, niet was teruggekeerd en in Dantzig werd vastgehouden. Alles stelde Elsschot in het werk om Adèle haar kind terug te laten pikken. ‘Ik geef haar een prima browning mee,’ schreef hij aan een Nederlandse vriend. Nadat Adèles eerste poging met broer Willem in de vrieskou van Polen was stukgelopen, nam Elsschot zelf de regie in handen. In het voorjaar van 1939, vlak voor de Duitse inval, reisde Adèle opnieuw naar Dantzig. Vanuit

Antwerpen voorzag Elsschot haar van briefpost met aanwijzingen (‘Informeer ook naar het adres van een detective en ga die spreken’ – ‘Vliegmachine is uitstekend op voorwaarde dat gij direkt kunt vertrekken’) en uiteindelijk werden moeder en zoon met gejuich door de hele stam in Antwerpen binnengehaald. Voor de arme Tsjip was het verblijf daar van korte duur, angstig als zijn moeder was dat de wettige vader het kind opnieuw kwam schaken. Op gezag van Elsschot vluchtte de kleine Jan onder grootmoeder Fines rokken naar haar zuster in Parijs. Waar hij verborgen werd tot de oorlog in Polen voor zijn bevrijding zorgde.

Redding in zicht

Opnieuw leidde een Duitse inval tot een overhaast vertrek van de familie De Ridder. Uit angst voor bombardementen op Antwerpen dirigeerde Elsschot zijn gezin met aanhang naar zijn buitenhuis aan zee. Spoedig daarna kwam een colonne van het ministerie van landbouw het erf op rijden, onder leiding van kersverse schoonzoon Georges Kelner, tweede echtgenoot van Adèle. Frankrijk was de nieuwe bestemming. Alleen Ida wilde niet mee en fietste via Brugge terug naar Antwerpen. Daar was oudste zoon Waker op zijn post achtergebleven, met alle volmachten van zijn vader om zo nodig financieel handelend op te treden. Na zes weken was de paniek voorbij; vanuit Boulogne werd de terugtocht aanvaard naar de Lemméstraat.

In de reclame viel niet veel meer te verdienen, wederom zag De Ridder zich door een oorlog van zijn inkomsten beroofd. De editie 1940/1941 van de Almanak der Kroostrijke Gezinnen was de laatste die zou verschijnen.

Uit Nederland vernam Elsschot het overlijden van Ter Braak en Du Perron. De zelfmoord van Ter Braak noemde hij in een brief aan Van Nijlen ‘een flink stuk en een logisch einde voor een logische denker en filosoof zooals hij’. Ook Greshoff was uit het zicht verdwenen, naar Zuid-Afrika geëmigreerd. Tevergeefs had Elsschot hem proberen tegen te houden: ‘Beste Jan, dat moet ik je ernstig ontraden want ik geloof dat het een naar land is, zonder boomen en vol negers. En dan de boeren zelf, dat is het ergste. In jou plaats zou ik hier blijf en nie gaan nie. Brrrh!’ Ook nieuwe Nederlandse vrienden als de psychiater Andries Kaas en de jonge schrijver Peter van Steen waren ver weg. Aan de laatste schreef hij op 27 november 1940: ‘Ik ben lichamelijk gezond, heb niets te doen, schrijf op ’t oogenblik niet en drink nog al veel.’

Op 23 mei 1941 blijkt Elsschot uit zijn lethargie te zijn ontwaakt. Hij heeft een verhaal voltooid, dan nog Het Tankschip Guadeloupe geheten. Ed. Hoornik, die bij hem op bezoek was geweest, mocht het in Criterium publiceren, onder een belangrijke voorwaarde: ‘Zeg mij tevens welk honorarium Criterium betaalt, want de tijden zijn hard.’ Niet eerder handelde Elsschot zo openlijk in literair werk. Maar de nood is hoog, zo blijkt uit een volgende brief: ‘Geachte heer Hoornik, Ik ben zeer tevreden met f 2,- per pagina. Geloof maar dat ik het u gaarne goedkooper zou gegeven hebben, maar sedert 10 mei 1940 verdien ik niets meer en mijn geld is bijna op. […] Het zou mij zeer aangenaam zijn indien het spoedig verschijnen kon, dan kan ik het

aan V. Kampen zenden. Een van mijn boekjes (Een Ontgoocheling) is uitgeput en v.k. vindt het ding te klein om het te herdrukken. Maar als hij er dit verhaal bij voegt dan wordt een nieuwe editie van Een Ontgoocheling misschien mogelijk, want dan krijgt het publiek iets méér voor zijn geld.’

Het tankschip liet Elsschot voorlopig niet meer los. Blij dat hij weer wat om handen had, bleef hij aan de novelle schaven en Hoornik met vervangende pagina’s bestoken, totdat het uiteindelijk in het oktober/novembernummer van Criterium gepubliceerd werd. Nadat Elsschot ook hem weer onder zijn correcties had bedolven, gaf Van Kampen in 1942 de (afzonderlijke) boekuitgave uit, een van zijn laatste eigen activiteiten. Kort daarna werd hij gedwongen (niet in de laatste plaats door Elsschot zelf) met een Belgische uitgever te gaan samenwerken.

De Kerkepanne werd geplunderd en nadat Elsschot door Fine voor de keus gesteld was zijn tapijten te verkopen of zijn buitenhuis, was de beslissing snel genomen. Het werd de Kerkepanne. Worstfabrikant Herman Molitor ontfermde zich erover. Als dank droeg Elsschot Het tankschip aan hem op, met de toepasselijke slotregel: ‘En het kapitalisme heeft toch zijn goede kant, is ’t waar of niet?’

Maar de redding was in zicht. In december 1941 was er het eerste contact met Snoeck-Ducaju & Zoon, de uitgever van de Snoeck’s Almanakken, waarvoor De Ridder de reclame kon gaan verkopen, al was dat lastig: ‘Zooals ik U zegde zijn veel menschen geneigd te lachen wanneer men van Snoeck spreekt. Dikwijls hoort men zeggen “waar hebt gij dat gehaald? In den Alm. van Snoeck gelezen, zeker?” Ik ben er niettemin in geslaagd de keerzijde van het omslag van den grooten Almanak, waar Aspirine stond, aan de Apotheek het wit kruis te verkoopen, voor fr. 3.500,-.’ Voor de kleine en de grote Snoeck’s Almanak liep hij zich het vuur uit de sloffen.* Zelfs de rug van de grote almanak wist hij te gelde te maken met de ‘Gebroeders Veen’s Beschuiten’. Geen wonder dat Het dwaallicht aan Paul en Jan Veen zou worden opgedragen.

Ondertussen zorgde Elsschot ook voor de letterkundige verheffing van de Almanakken, waarbij hij de uitgeefster aanspoorde vooral ook verhalen te betrekken van zijn goede vriend Fritz Francken ‘tevens bestuurder van den dienst voor Propaganda van de Stad Antwerpen’. Zelf droeg hij onder het pseudoniem Nicodemus twee didactische verhalen bij waarin hij de boeren opriep hun producten aan de Nationale Landbouw- en Voedingscorporatie te leveren. In feite waren de verhalen verkapte advertenties voor de Corporatie, die dan ook voor het gebruikelijke paginatarief werden aangeslagen. En De Ridder had er weer een klant bij: ook het officieel orgaan Handel en Distributie en het Jaarboek van de Corporatie mocht hij gaan bewerken.

Voor de eerste keer in zijn leven nam Elsschot zitting in een literaire jury, die van de Leo J. Krynprijs. Hij kon namelijk moeilijk weigeren toen diens weduwe, zijn

oude kameraad Kaitie Dickinson, een beroep op hem deed. Tegen heug en meug at hij zich door de taaie manuscripten, totdat hij stuitte op De voorstad groeit van Louis Paul Boon. Al na zestig bladzijden was het hem duidelijk, dit was een echte schrijver met het hart op de juiste plaats – een conclusie die de overige juryleden al eerder hadden getrokken. Op 28 november 1942 ontmoetten Boon en Elsschot elkaar in restaurant Aux Armes de Bruxelles bij de prijsuitreiking door de jury. Ook Angèle Manteau zat aan, die het boek zou uitgeven. De zestigjarige Elsschot maakte diepe indruk op de dertigjarige Boon: ‘Hij zag eruit gelijk een gezette heer die in auto’s deed, of in olie, of in reclame. Zijn haren waren in het midden gescheiden, eigenlijk een ietsje te overdreven fatsoenlijk, gelijk Chaplin overdrijft, uit angst dat wij het niet zouden geloven […] Maar almeteen waart ge een ogenblik alleen, hij legde zijn arm rond uw schouder en zei: broer, ge hebt daar een goed boek geschreven.’ En toen Elsschot aan tafel uit het antifascistisch repertoire van Ernst Busch begon te zingen, was het pleit beslecht. Dit was het begin van wat Boon later als ‘een harde vriendschap’ zou betitelen, waarbij meester en leerling elkaar om beurten op de ziel zouden trappen. Elsschot als eerste toen hij zijn jonge vriend lafheid verweet omdat hij in Abel Gholaerts om het vaderschap van een priester heen draaide: ‘Gij zijt teruggeschrikt voor den banvloek van de r.k. kerk. En dat mag een kunstenaar niet.’ Waarna Boon terugmepte na het lezen van het manuscript van Het dwaallicht: het begin was mooi, maar daarna had Elsschot zich er te haastig van afgemaakt…*

De kennismaking met Angèle Manteau was gunstig voor de verkoop van Elsschots literaire werk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verschenen zes Elsschotherdrukken als een coproductie tussen Van Kampen en Uitgeversmaatschappij A.

Manteau te Brussel, waaronder een ‘volksuitgave’ van Tsjip/De leeuwentemmer in vijfendertigduizend exemplaren.* Dit had te maken met de zwarte markt voor papier, die in België aanmerkelijk gunstiger lag dan in Nederland. Bovendien bestond in België geen instituut als de Kultuurkamer. De papiercentrale werkte niet op ideologische gronden, al kon men voor de uitgave van een klassieke Duitse bibliotheek op een flinke toewijzing rekenen. Maar dat papier kon gemakkelijk naar andere uitgaven worden doorgeschoven. Zo verschenen de Verzen van Elsschot op papier dat eigenlijk voor Gottfried Keller en Adalbert Stifter bestemd was.

Natuurlijk wilde Angèle Manteau ook graag de nieuwe novelle, Het dwaallicht, uitgeven, maar een verzoek daartoe op 5 oktober 1944 werd door Elsschot niet beantwoord. Antwerpen was inmiddels bevrijd, al zuchtte het nog onder de v2-bommen, en hij hoopte waarschijnlijk spoedig het contact met Van Kampen te herstellen. Daarbij waren zijn financiën dankzij de Snoeck’s en de Corporatie weer op orde, getuige de aankoop van een portret van Henri de Braekeleer op 2 december 1944 voor de som van 22.500 Belgische frank. Het dwaallicht zou uiteindelijk zijn première beleven in het Nieuw Vlaamsch Tijdschrift, een vrijzinnig literair magazine, opgericht door August Vermeylen, die echter de verschijning ervan niet meer zou meemaken. De novelle opende het allereerste nummer (april 1946), het bewijs dat Elsschots reputatie in Vlaanderen gegroeid was.

Een goed vers

Op verzoek van redactiesecretaris Hubert Lampo werd ‘Van der Lubbe’ alsnog in het nvt gepubliceerd, twaalf jaar nadat het geschreven was. Tegenover zijn jonge Nederlandse vriend Peter van Steen luchtte Elsschot op 19 november 1946 hierover zijn hart: ‘Toen de oorlog “begon” (Zooals een tooneelvoorstelling begint) was ik verduiveld blij dat Gr. Nederland (of Forum, dat weet ik niet precies meer) het gedicht aan V.d. Lubbe enkele jaren tevoren geweigerd had. Ik vrees óók dat van het integrale communisme, waar “V.d. Lubbe” door geïnspireerd werd, niet veel meer overblijft. Ook heeft mijn oudste dochter (Adele) het mij verweten dit gedicht in tijden als deze gepubliceerd te hebben. En zij moet gelijk hebben want ik heb lang getwijfeld, om het ten slotte tóch te doen. Niet om mij te doen doorgaan voor wat ik niet ben, maar omdat ik het een goed gedicht vind. Dat is de eenige reden. Wat de Russen betreft, het schrappen van de Internationale uit hun uitzendingen is voor mij het uitluiden geweest van die idealistische, revolutionnaire strooming die zooveel jeugdige harten heeft doen kloppen. Jeugdige harten waaronder ik ook het hart nog reken van je toegenegen, Fons.’ In een volgende brief sprak Elsschot zich nog duidelijker uit: ‘Was Van der Lubbe een fascist geweest, ik zou datzelfde gedicht geschreven hebben […]. Als ik de inspiratie vind zal ik eens een gedicht schrijven ter eere van die Duitschers die, op bevel van een gepruikte Jank of Brit, opgehangen zijn.’

Maar de inspiratie vond hij dichterbij de deur. Hij ergerde zich al tijden aan de repressie in België, waar jacht gemaakt werd op kleine collaborateurs, terwijl politici met boter op hun hoofd vrijuit gingen. Zo ontstonden de eerste strofen van zijn gedicht op August Borms, niet bepaald een kleine vis maar een Vlaams-nationalistisch politicus die na verregaande collaboratie in beide oorlogen op 12 april 1946 gefusilleerd was. In eerste instantie belandde ‘Aan Borms’ bij het hetzerige blaadje Rommelpot.* Het gedicht werd echter niet geplaatst en ondertussen bleef Elsschot eraan werken. Het zat hem hoog dat zo’n oude man op krukken voor een vuurpeloton was gezet – en dan kon hij als humanist en tegenstander van de doodstraf toch niet zwijgen? Bovendien was het beter dat iemand van onbesproken gedrag zich uitsprak voordat de ‘katholieke schijthuizen’, die hem zo laf in de steek hadden gelaten, zulks zouden doen.

In maart 1947 kreeg ‘Borms’ langzaam zijn definitieve versie. Heel zijn vrijzinnige vriendenkring mocht kennisnemen van het almaar aangezwollen gedicht. In de eerste regel nam hij nu afstand van Borms (‘Gij zijt mij vreemd geweest…’), daarna kreeg iedereen er van langs, de Koning, de Paus, de Kardinaal, Borms’ katholieke vrienden: alle ‘vorsten en groten’ werden tot brij vertrapt. En terwijl Elsschot zich verkneukelde in het moment dat het gedicht het licht zou zien, het leek hem wel iets voor de dag van zijn vijfenzestigste verjaardag, bleven zijn vrienden in verbijstering achter. Frans Smits zweeg wijselijk, Louis Paul Boon was onthutst. Ook bij de redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift stuitte het op grote weerstand, waarna Elsschot het gedicht introk.

Zijn reputatie was gebroken, het huldecomité voor zijn vijfenzestigste verjaardag spatte uiteen. Ook het lidmaatschap van de Koninklijke Vlaamsche Academie, waarvoor hij – eigenlijk tegen zijn zin – was voorgedragen door Gerard Walschap, werd hem niet gegund. Maar aan de waarde van het gedicht twijfelde Elsschot zelf geen moment. Hij schreef er zelfs nog een strofe bij, waarin ook het Nederlandse koningshuis een veeg uit de pan kreeg; de eindelijk volledige versie kreeg de primeur in het ‘poezie-album’ van Carla Walschap, de vijftienjarige dochter van zijn confrater aan de overkant van de straat. In een brief van 26 juni 1947 aan Andries Kaas sprak Elsschot zijn verbittering uit: ‘Dat verwenschte gedicht kost mij zeer zeker de Groote Prijs der Vlaamsche Letterkunde. Nu vind ik het heel goed dat “men” mij niet viert want met zoo’n gevierde wordt nogal gesold. Maar ik heb niet kunnen voorzien dat bijna al mijn vrienden zich van mij zouden afkeeren voor een vers. En dan nog wel voor een goed vers.’

In maart 1948 maakte Simon Carmiggelt zijn opwachting bij Elsschot. Het gesprek verliep stroef. Maar bij het afscheid zei Elsschot verlegen: ‘Ik heb onlangs nog een vers geschreven. Wilt u het horen?’ En daarop reciteerde hij uit het hoofd het gehele Borms-gedicht. Carmiggelt: ‘Hij deed het simpel, met een zachte, telkens

door ontroering verstikte stem. Toen hij de laatste regels had uitgesproken keek hij mij aan met de ogen vol tranen. Hij zei: “Men heeft mij verzekerd dat ik, als ik dit vers publiceer, in Nederland onmogelijk zal zijn. Wat is uw oordeel?” “Het is een mooi vers,” antwoordde ik, “u moet het dus publiceren.”’

Maar zover was het nog lang niet. Elsschot was desolaat. Daarbij was hij ook nog in een belastingaffaire verwikkeld: over zijn hoge literaire inkomsten uit de oorlogsjaren had hij een naheffing van hondervijftigduizend frank ontvangen. Zijn Nederlandse uitgever, Van Kampen sr., kwam hem overigens hierbij ten zeerste tegemoet. Elsschot stelde een geantedateerd contract op met zijn uitgever, waaruit zou moeten blijken dat Van Kampen in 1938 het eigendomsrecht op het literaire werk tot een bedrag van twintigduizend gulden had afgekocht. Dat bedrag kwam ongeveer overeen met de werkelijk door Elsschot ontvangen royalty’s tot 1948, maar deze Boorman-constructie zorgde ervoor dat de belasting het nakijken had. Braaf volgde Van Kampen al Elsschots instructies: hij schreef met terugwerkende kracht de ene na de andere valse brief en ondertekende met aniline, inktpotlood. Want, zo wist Elsschot nog uit zijn Brusselse jaren, daarvan viel de ouderdom nooit op te maken.

In december 1948 gebeurde dan toch nog het onverwachte. Het dwaallicht werd bekroond met de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Vlaams verhalend proza. Eindelijk was er sprake van officieel eerherstel.* Er zou zelfs een academische zitting in Brussel aan zijn werk worden gewijd. Aan Frans Buyens, bewonderaar ter linkerzijde, die een studie over zijn werk voorbereidde, schreef Elsschot: ‘Waarde Heer Buyens, Deze om er u nog eens uitdrukkelijk op te wijzen dat ik wens dat u geen melding maakt van het gedicht dat ik aan B. gewijd heb. Het werd niet gedrukt en u wordt dus verondersteld het niet te kennen. In ieder geval past het niet, te schrijven over een gedicht dat niet voor het voetlicht van de publieke opinie gebracht werd. Ik heb ernstige redenen om deze houding aan te nemen. Het gedicht “is mij van het hart” en dat is mij voldoende.’ De academische zitting kwam niet van de grond en min of meer tot Elsschots opluchting nam het College van Burgemeester en Schepenen van de Stad Antwerpen de huldiging over. In de geest van de laureaat zou er op zondag 29 mei 1949 een schip vol drank en spijzen over de Schelde gaan varen.

Wederom gooide de politiek roet in het eten. Op de redactie van Rommelpot besloot men alsnog over te gaan tot plaatsing van het gedicht ‘Aan Borms’. Uiteraard in de allervroegste versie, de enige die men kende. De voormalige ondertekening ‘Willy’ werd vervangen door ‘Willem’, en weldra gonsde het door Antwerpen dat de grote Elsschot het zwarte kamp versterkt had. Dat werd nog erger toen ook het foute blad De Voorpost zomaar een versie van ‘Borms’ plaatste, met volledige vermelding van de auteursnaam. Elsschot was woedend, natuurlijk omdat de politiek zijn literaire werk misbruikte, maar vooral omdat het gedicht, dat hem van het hart

was, in een mismaakte vorm naar buiten kwam. Het was inmiddels zoveel beter geworden, en ondubbelzinnig in het afwijzen van de kliek waar Rommelpot en De Voorpost zich op richtten. Zijn hart zat aan de linkerkant, zoals wel bleek uit zijn openlijke steunbetuiging aan de Belgische Beweging voor de Vrede, die met haar Manifest in dezelfde week als Rommelpot naar buiten trad…

De publicaties sloegen in als een bom en in allerijl werd het feestschip afbesteld. Ida De Ridder was van nabij getuige: ‘Hij werd gemeden als op zijn beurt door “de pest geslagen”. […] Allen lieten hem vallen: de prijsuitdelers en de prijsontvangers, de plaatsjesjagers en de plaatsbezorgers. Er was één uitzondering: Fritz Francken, auteur, trouwe vriend en bewonderaar van Elsschot. Al die moedige Vlamingen die zo graag gebruik maakten van De Ridders gastvrijheid en die zijn wijnkelder hielpen leegmaken, bleven thuis of lesten elders hun dorst.’

Vanaf nu staakte Willem Elsschot zijn letterkundige arbeid. De roman over de oorlog, die het vervolg op Het tankschip had moeten worden, werd in een verre lade opgeborgen. De Ridder had zich aan belangrijker zaken te wijden: zijn zaken.

Consequent blijven

Kort samengevat zijn levens altijd triest. Zo ook dat van Alfons De Ridder, bakkerszoon gezegend met grote intelligentie, die desondanks op zijn zestiende van de middelbare school werd weggestuurd. Zwierf daarna door Antwerpen, schreef middelmatige verzen en maakte op zijn achttiende een leeftijdgenote zwanger – en ongelukkig. Voltooide alsnog een studie in de handels- en consulaire wetenschappen en week uit naar Parijs, alwaar hij opnieuw een meisje zwanger en ongelukkig maakte. Schreef inmiddels mooie verzen die ongepubliceerd bleven. Huwde alsnog zijn jeugdliefde en aanvaardde een betrekking als handelscorrespondent. Schreef een mooie roman en maakte daarna carrière als directeur-uitgever van een Wereldtijdschrift, waaraan door de Eerste Wereldoorlog een einde kwam. Werd na die oorlog succesvol bij een reclamebureau, maar mislukte als schrijver. Begon een eigen zaak in de jaren dertig, schreef opnieuw mooie boeken, totdat de Tweede Wereldoorlog aan beide activiteiten een einde maakte. Bouwde tijdens en na de oorlog opnieuw zijn zaak op en kreeg opnieuw erkenning als schrijver. Totdat een gedicht over een collaborateur zijn reputatie besmette. Werkt sindsdien uitsluitend in de reclame.

Op 7 mei 1952 werd Elsschot zeventig jaar. Tot zijn grote verrassing was in de voorgaande decembermaand zijn literaire oeuvre bekroond met de Nederlandse Constantijn Huygensprijs, een prijs waarvan hij overigens nog nooit gehoord had. Het nieuws bereikte hem in een hotelletje in Parijs, zo biechtte hij op in zijn dankwoord, alwaar het was ingeslagen als een bom. ‘Niet als een v1- of v2-bom, onzaliger gedachtenis, maar veeleer als een weldoende bom, afgeschoten door het Leger des Heils zal ik maar zeggen. Ik dacht eerst aan een vergissing want er is nog een De Ridder die schrijft, maar hoofdzakelijk in de Franse taal. Dat was dus ook onwaarschijnlijk aangezien de onderscheiding uit Nederland kwam. Ik besloot dus maar

een woord van dank te sturen. Was het werkelijk een vergissing, dan zouden die heren van over de Moerdijk mij ongetwijfeld per kerende post wel een met echt Hollandse degelijkheid gestelde terechtwijzing doen toekomen. Toen er echter niets kwam wist ik dat het gebeurd was. Wat mijn reactie toen was? Het zou flauw zijn U te verhelen dat ik zo blij was als een schooljongen die onverhoopt een prachtig Sint Nicolaasgeschenk gekregen heeft. Al die eer en tweeduizend gulden is geen kleinigheid.’

De heuglijke literaire onderscheiding liet ook de Vlaamse confraters niet onberoerd en als vanzelfsprekend kwam het idee van een academische zitting weer naar boven, die ditmaal wel doorgang vond. Op zondag 11 mei 1952 ‘te elf uur zeer stipt’ werd Elsschot gehuldigd in de Feestzaal van de Stedelijke Middelbare en Hogere Technische School voor Handel en Administratie, het voormalig Hooger Handelsgesticht waar hij vijftig jaar eerder triomfen had gevierd. Hij werd toegesproken door Frans Smits, wiens biografie een tweede druk kreeg, Albert Westerlinck, Raymond Herreman en Martinus Nijhoff De laatste wist Elsschot diep te raken door hem te vergelijken met die andere Willem, ‘die Madocke maakte’, schepper van zijn favoriete epos Reinaert de Vos. Aan het slot van zijn rede sprak Nijhoff de verwachting uit ‘dat Reinaard de Ridder – ik bedoel Willem de Vos – nog […] een paar strooptochten zal ondernemen en ons daarvan vertellen. Nederland ziet er vol verlangen naar uit.’ Ook de andere sprekers drongen aan op nieuw literair werk, maar De Ridder wist beter.

Hij was nu vooral familie- en zakenman. In de eerste rol het hoofd van een Sioux-stam, zoals Jan Maniewski hem typeerde, die met zijn Fine kinderen en kleinkinderen thuis vorstelijk onthaalde en financieel steunde als dat nodig was. De wijnfeesten in de kelder waren in al hun glorie hersteld, met zang en dans en Adèle achter de piano. Hoogwaardigheidsbekleders lieten weten een uitnodiging op prijs te stellen. De zakenman was weer lijmer pur sang en bezorgde grote firma’s als de Sabena een mooie plaats in de Snoeck’s Almanakken. Maar ook de kleine mosterdfabriek van Ferdinand Tierenteyn had zijn volle aandacht. Elk jaar maakte De Ridder zijn opwachting bij de madam op het Bisschop Seghersplein te Gent, met een vers lofdicht op haar mosterd in de hand. Gretig vernieuwde zij dan die reclame.

In 1954 ging eindelijk een wens in vervulling. Het gedicht ‘Borms’ verscheen in druk en wel in de vorm die de schrijver gewenst had. Het publiek bleef voorlopig nog klein. Schoonzoon Georges Kelner maakte op een handpers een luxe uitgave van de Gedichten in honderdtien exemplaren. Drie jaar later verscheen ‘Borms’ als uitsmijter in het Verzameld werk, en het zou geen enkele rimpeling meer verwekken.

Het Verzameld werk werd een onverwacht groot succes, met name in Nederland. Allerwegen vond hij erkenning als de auteur van een relatief klein maar belangrijk oeuvre, dat alles in zich had om klassiek te worden. De Bijenkorf organiseerde een drietal voorlezingen, waarvan die in Rotterdam op 24 april 1957 legendarisch is geworden, ook al omdat die op band is vastgelegd. Simon Carmiggelt verzorgde als

een volwaardig conferencier het voorprogramma, waarna Elsschot na de pauze eenieder, inclusief zichzelf, wist te ontroeren met zijn voorlezing uit Kaas.

De eerste druk van het Verzameld werk was spoedig uitverkocht, waarna De Ridder de nieuwe gedaante aannam van een literair agent, die namens de succesvolle auteur zijn uitgever achter de vodden zat om toch vooral voor voldoende voorraad te zorgen.

Elsschots gezondheid ging zwaar achteruit. Hij was getroffen door een jeukziekte, een zeldzame vorm van huidkanker, die zelfs de beste specialisten in Parijs niet tot staan konden brengen. Alleen cortisonen gaven verlichting, maar die deden zijn uiterlijk opzwellen. Steeds minder vertoonde hij zich in het openbaar. Op een van de spaarzame keren liep hij Frans Buyens tegen het lijf, in een bankgebouw. ‘Wat komt gij hier doen, dit is toch geen plaats voor u?’ En nog voor Buyens kon reageren, werd hij omhelsd door Elsschot: ‘Buyens, hier sta ik, zo zat als een Zwitser, ’t is het enige dat me nog blijft, drinken, drinken… Ik ben nooit consequent geweest, jongen, en dat is erg. Gij, gij moet consequent blijven… Ik reken erop…’

Tegen intimi verklaarde Elsschot dat hij eigenlijk maar op twee dingen trots was: ‘Schele Vanderlinde’ omdat het tot het repertoire was gaan behoren van lui ‘die Streuvels niet van Claes konden onderscheiden’ en het Borms-gedicht, want ‘een gedicht dat uw vrienden van u doet weglopen van kwaadheid, moet wel een verdomd pakkend gedicht zijn.’

Op zondag 29 mei 1960 was Carmiggelt voor het laatst bij Elsschot aan de deur. Elsschot was net uit het ziekenhuis ontslagen en zag er doodmoe uit. ‘Wel, zeg maar tegen de vrinden dat ik honderd word,’ zei hij met een spottend lachje. ‘Dat schijnt wel onmogelijk, maar eh – geef ze goede moed, hè.’ Op 31 mei, nadat hij

zijn brieven had gepost, zakte Elsschot op straat in elkaar. Voorbijgangers brachten hem naar huis en legden hem op de sofa in de middelste kamer. ‘Dank u, heren,’ waren zijn laatste woorden. Na een slapeloze nacht zonder haar Fons gaf ook Fine de geest.

Kort nadat hij het doodsbericht vernomen had, ontving Simon Carmiggelt nog een persoonlijk schrijven van Elsschot, waarin hij zich verontschuldigde voor zijn ongastvrijheid. ‘Waarde vriend, ik had je niet herkend,’ schreef hij spijtig. Ook de jonge Nederlander Jan C. Villerius ontving zo’n brief. En inmiddels heeft zich ook de bezitter van een postume lijmbrief gemeld.

Bronnen

Willem Elsschot, Verzameld werk. P.N. van Kampen en Zoon nv, Amsterdam 1957.

-, Zwijgen kan niet verbeterd worden. Ongebundelde teksten.

Samengesteld door A. Kets-Vree. Loeb & Van der Velden/ Baart, Amsterdam/Borsbeek 1979.

[Louis Paul Boon en Willem Elsschot,] Als een onweder bij zomerdag. De briefwisseling tussen Louis Paul Boon en Willem Elsschot. Bezorgd door Jos Muyres en Vic van de Reijt. Em. Querido’s Uitgeverij bv, Amsterdam 1989.

Willem Elsschot, Brieven. Verzameld en toegelicht door Vic van de Reijt met medewerking van Lidewijde Paris. Em. Querido’s Uitgeverij bv, Amsterdam 1993. (Nalezing op de Brieven: ‘Hoe vindt gij mijn koerspeerd’ in: De Parelduiker, jrg. 2 (1997), 1 (maart), p. 24-37.)

[Willem Elsschot en Jan C. Villerius,] Elsschot leest voor. De briefwisseling tussen Willem Elsschot en Jan C. Villerius. Bezorgd door Wieneke ’t Hoen en Vic van de Reijt. Em. Querido’s Uitgeverij bv, Amsterdam 1999 [met cd].

Belangrijkste literatuur

Johan Anthierens, Willem Elsschot. Het Ridderspoor. Meulenhoff/Kritak, Amsterdam/Leuven 1992.

Donald Betlem, ‘Het losse Been van Willem Elsschot’. In: Het Oog in ’t Zeil, jrg. 8 (1990), 1 (oktober), p.1-18.

[Menno ter Braak, Jan Schepens, S. Vestdijk, Paul de Vree, J. Greshoff, G.H. ‘s-Gravesande, over Willem Elsschot.] In: Groot Nederland, juli 1937.

S. Carmiggelt, Ontmoeting en met Willem Elsschot. De Arbeiderspers, Amsterdam 1985 (2e gecorrigeerde druk).

Martine Cuyt (red.), Van De Ridder tot Elsschot. Bijlage bij het Elsschotjaar 2000. Gazet van Antwerpen, 11 februari 2000.

Ary Delen, ‘Schooljaren met Willem Elsschot’. In:

De Gids, jrg. 120(1957), 7(juli), p. 2-13.

Leen Van Dijck, ‘De Voorpost, een nieuwe episode in het Elsschot-Bormsverhaal’. In: ZL, jrg. 1 (2001), 1 (oktober), p. 40-57.

Fritz Francken, ‘Herinneringen aan Willem Elsschot’. In: Antwerpen. Tijdschrift der stad Antwerpen, jrg. 6(1960), 3 (september), p. 93-103.

G.H. ‘s-Gravesande, ‘Ary Delen over Willem Elsschot en zichzelf’. In: Sprekende schrijvers. J.M. Meulenhoff, Amsterdam 1935, p. 180-203.

J. Greshoff, Critische vlugschriften. Boucher, ‘s-Gravenhage 1935, hoofdstuk 6, p. 32-38.

-, ‘Alfons de Ridder alias Willem Elsschot’. In: De Gids, jrg. 120(1957), 4(april), p. 227-230.

Wieneke ’t Hoen, Willem Elsschot. Verzamelde gedichten. Teksten/De commentaar/Het apparaat [3 dln]. Doctoraalscriptie Universiteit van Amsterdam 1995.

-, ‘Villa des Roses. Ontstaans- en publicatiegeschiedenis’ [ongepubliceerd manuscript].

-, Van De Ridder tot Elsschot. Een biografie in foto’s. Em. Querido’s Uitgeverij bv, Amsterdam 2000.

-, ‘Lijmen voor Snoeck. De Gentse affaires van Willem Elsschot’. In: Marco Daane, Dirk Leyman (red.), Gent, de dubbelzinnige. Bas Lubberhuizen, Amsterdam 2000, p. 210-222.

Guido Lauwaett, Villa Elsschot. Bas Lubberhuizen, Amsterdam 1991.

Lucas Ligtenberg, ‘Een onbekend manuscript van Elsschot’. In: Optima 13, jrg. 4 (1986), 4 (winter), p. 465-468. Vic van de Reijt, ‘Nieuws! Over Willem Elsschot’. In: Aarts’ Letterkundige Almanak voor het Willem Elsschotjaar 1982. C.J. Aarts, Amsterdam 1981, p. 34-78.

-, ‘Interviews met Willem Elsschot’. In: Het Oog in ’t Zeil, jrg. 1 (1983), 2 (december), p. 1-6.

-, ‘Willem Elsschot en zijn uitgevers’. In: Optima, jrg. 2 (1984), 2 (april), p. 107-123.

-, De onbekende Willem Elsschot. Een bibliografische verkenning. Doctoraalscriptie Universiteit van Amsterdam 1984.

-, Bustrip naar Elsschot. Een reisverslag. Sjaalmanpers, Uttecht/Bunnik 1985.

-, ‘Fragmenten over Willem Elsschot’. In: Uren met Karel van het Reve. Liber amicorum. G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1991, p. 151-160.

-, ‘Willem Elsschot en Alfons De Ridder. De schrijver versus de reclameman’. In: Parmentier, jrg. 2 (1991), 4 (zomer), p. 27-32.

[Karel van het Reve, Gerard Walschap, Walter de Ridder, Bob van Kampen, Frans Buyens e.v.a.] Willem Elsschot.

Bzztôh, ‘s-Gravenhage 1977 [= Bzzletin 45, april 1977].

[A. De Ridder,] De Juweelenstoet, uitgangen te Antwerpen, den 12, 15 en 19 augustus 1923. Leclercq & De Ridder, Antwerpen 1923.

[A. De Ridder, red.,] Livre d’Or du Centenaire de l’Indépendance Belge, 1830-1930. Leclercq, De Ridder & De Haas, Brussel/Antwerpen 1931.

[A. De Ridder, red.,] Almanak der Kroostrijke Gezinnen 1933.

A. De Ridder, Antwerpen 1933.

Ida De Ridder, Willem Elsschot, mijn vader. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam 1994.

-, Willem Elsschot en de piano. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam 2000.

Boris Rousseeuw, Twee heren. Over E. du Perron en Willem Elsschot. Dedalus, Antwerpen, 1986.

Bert Smit, Willem Elsschot, Villa des Roses. Ontstaan en ontvangst. mo-b-scriptie Nutsacademie Rotterdam 1984.

-, Rotterdam in Elsschots leven en werk. Doctoraalscriptie Rijksuniversiteit Leiden 1987.

Frans Smits, Willem Elsschot. Zijn leven, zijn werk en zijn betekenis als prozaschrijver en dichter. Manteau/Nijgh & Van Ditmar, Brussel/Amsterdam 1942; 2e vermeerderde druk, Manteau, Brussel 1952.

[Frans Smits, Albert Westerlinck, Raymond Herreman en Martinus Nijhoff,] Willem Elsschot. Feestreden uitgesproken ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag. P.N. van Kampen & Zoon nv, Amsterdam 1952.

Mare Somers, Willem Elsschot en het Wereldtijdschrift. Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, Antwerpen 1983.

-, ‘Willem Elsschot als zakenman’. In: Bernard-Frans van Vlierden, Willem Elsschot. Manteau, Antwerpen 19846, p. 67-79.

[Hedwig Speliers, Karel Jonckheere, Hubert Lampo, Richard Minne, Piet van Aken, Hendrik van Tichelen,] Bij Elsschots uitvaart. In: Nieuw Vlaams Tijdschrift, jrg. 14 (1960-1961), 3, p. 310-337.

Albert Westetlinck, ‘Over Willem Elsschot, de schrijver, en Alfons de Ridder, mijn vriend’. In: Alleen en van geen mens gestoord. Davidsfonds, Leuven 1964, p. 179-202.