Archief: DBNL

Peillood

H.J.A. Hofland Dan komen wij

‘De wijze katers’ van George Kettmann jr. Lang geen slechte poëzie. De dichter is een kattenkenner, hij heeft die beesten gezien, in hun onkwetsbare sloomheid, hun tevredenheid en in hun kwaadheid. En toen heeft hij ze dienstbaar gemaakt, in zijn metafoor gepolitiseerd. Dat we dit gedicht nog kennen, hebben we te danken aan Menno ter Braak, die het gebruikt heeft als motto voor zijn essay ‘Het nationaal-socialisme als rancuneleer’.

George Wilhelm Kettmann (1898) heeft eerst gewerkt in de textielindustrie, is vervolgens in het uitgeversbedrijf gegaan en schrijver geworden. ‘Hij ontleent de stof voor zijn romans aan de grote maatschappelijke bedrijven. In De glanzende draad der goden geeft hij bijvoorbeeld een beeld van de opkomst, bloei, crisis en verval der kunstzijde-industrie. Zijn oeuvre schept daardoor in zeker opzicht een nieuwe literaire waarde: het getuigt van een sterk en ongemeen beeldend vermogen, van een ruimen blik op maatschappelijke toestanden en verhoudingen en bovendien van een verbluffende kennis van de techniek der geschetste bedrijven.’

Al deze wetenschap ontleen ik aan het tiende deel van de Winkler Prins Algemeene Encyclopaedie, vijfde geheel nieuwe druk onder hoofdredactie van Prof. Dr. J. de Vries, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Leiden. Dit deel is verschenen in 1936. Het artikel over Kettmann vermeldt dan ook nog dat hij ‘sinds zijn aansluiting bij de nationaal-socialistische beweging tevens als redacteur verbonden is aan haar orgaan Volk en Vaderland’. Het essay van Ter Braak is van 1937. De verkiezingen voor de Provinciale Staten waarbij de nsb acht procent haalde, zijn dan al twee jaar achter de rug. ‘De wijze katers’ heeft, naar verluidt, in Volk en Vaderland van 3 juli 1935 gestaan.* Dat maakt de laatste twee regels in meer dan letterkundig opzicht interessant. ‘Het heeft den langsten tijd geduurd. Dan komen wij.’ Geen mens in Nederland hield er toen rekening mee dat deze ‘wij’ zouden verschijnen als de wa, de organisatie van geüniformeerde vechtersbazen, wier enige doel het was de openbare ruimte te terroriseren. Oorlog en bezetting hebben het populaire beeld van het interbellum soms tot in het onherkenbare vertekend. Het is voor ons moeilijk, of zelfs onaanvaardbaar, ons voor te stellen dat voor 1938, het jaar van München en de Kristall-

nacht, fascisme en nationaal-socialisme door veel keurignette Nederlanders als keurignette bewegingen werden beschouwd.

Hoofdredacteur De Vries was filoloog. In Leiden doceerde hij de Oudgermaanse talen en algemene taalwetenschap. Zijn vrouw, M. de Vries-Voogel, verzamelde Germaanse sprookjes. Dank zij haar werk was ik al vroeg op de hoogte van de gevaren die in de Scandinavische wouden dreigen: heksen en trollen. Gebruikers van de Winkler Prins die wat meer wilden weten van het fascisme, kwamen bij Mussolini terecht. Het artikel over de Duce is geschreven door mr. J.C. Baak (deel 12, p. 390). Graag zou ik het hier in zijn geheel overschrijven. Zuiverder staaltje van kritiekloze heldenverering zul je in een wetenschappelijk compendium niet vlug tegenkomen. Ik beperk me tot een paar stevige, wilskrachtige volzinnen: ‘Socialist, is hij aan alle routine, alle compromissen vijandig; zijn ideaal: een geregenereerd en sterk Italië, zette zich nimmer in abstracte theorieën, doch steeds in levensvolle daad om. […] Bij verraad laait zijn geest op in nerveusen toorn; anders overheerscht in sombere tijden echter de bitterheid. Indien zijn warmte hem met de menschheid verbindt, dan schept zijn zwaarmoedigheid tussen hem en de menschen een zekeren afstand. In zijn wil is hij de kunstenaar die streeft naar het vormen van het nieuwe Italië. […] In zijn wil tot macht ligt de synthese van dezen veelzijdigen mensch besloten.’ Deel twaalf is verschenen in 1937, een jaar nadat de Duce zijn oorlog tegen Abessinië is begonnen. Daarbij is door het Italiaanse leger mosterdgas gebruikt. Mr. Baak maakt er geen melding van, en bij mijn weten heeft de hoofdredacteur van deze omissie geen hinder ondervonden.

Denk niet dat het mijn bedoeling is met het encyclopedisch gezelschap van de jaren dertig in een postume polemiek te gaan. Ik wil er alleen mee zeggen dat het verstandig is oude encyclopedieën altijd te bewaren. Ze conserveren de geest van de tijd. Als ergens de jaren dertig compact aanwezig zijn, dan in de vijfde druk van de grote, zestiendelige wp. Een goudmijn. In het laatste deel van mijn wp, verschenen in 1938 (een jaar of tien geleden gekocht) vond ik een foldertje: ‘Zoojuist verschenen: de rassen der menschheid onder redactie van prof. mr. S.R. Steinmetz. Een zee van nameloos leed, een massa-emigratie, waarvan de gevolgen in de verste verte niet te overzien zijn, een verkrachting der wetten van barmhartigheid en menschelijkheid, ziedaar volgens velen het resultaat van de rassentheorieën, zooals die oorspronkelijk in Duitschland zijn opgesteld, en door andere landen zooals Italië, werden overgenomen. Al zijn de Hollanders uit den aard der zaak een nuchter volk, de stellingen over de superioriteit van het Arische ras, het fatale van rasmenging, enz., hebben ook hier verwarrend gewerkt.’ Het boek is uitgegeven door Elsevier, 478 pagina’s tekst, prijs ingenaaid f 4.90. In 1938 begint het ook de keurignette burgerij in Nederland te dagen. Maar bij Elsevier blijven ze nog voorzichtig: volgens velen. Verwarrend gewerkt.

Het essay van Ter Braak was na de oorlog verouderd. Toen kwam W.F. Hermans. Hij maakte van het hele oeuvre gehakt; in het bijzonder ‘Het nationaal-socialisme

als rancuneleer’. Die titel zelf kreeg een andere betekenis; werd tot de formule van intellectuele winderigheid zonder consequenties.

Toen las ik in het Historisch Nieuwsblad het artikel, liever gezegd, de enquête onder een aantal historici over ‘De wortels van Fortuyns gedachtegoed’. (Gedachtegoed – het woord is in de mode, ik kan er niet aan wennen. Snoepgoed, stukgoed, speelgoed, ja. Maar dat je hersens een loods vol gedachtegoed zouden zijn, het wil er bij mij niet in.) In ieder geval: dit gedicht van George Kettmann schoot me weer te binnen. Ik zocht het op (Menno ter Braak, Verzameld Werk, deel iii, p. 574) en daarna begon ik, na misschien wel een jaar of veertig, het beroemde essay te herlezen. Ja, het is wijdlopig. Het komt uit de coulissen van een volstrekt andere tijd. Door de oorlog is onze beoordeling, niet van het conservatisme maar van wat daarna komt, het rauwe ‘rechts’, principieel veranderd. We kunnen het niet meer zien zonder Auschwitz. Ik geloof dat dit een gebrek is dat ons nu verhindert een nieuw rauw rechts op zijn eigen betekenis, zonder Auschwitz-referenties, te kunnen beoordelen. De literatuur en de politiek van Nederland, desnoods die van het hele Westen, verdienen het om opnieuw te worden ontdekt. Rauw-rechts van het interbellum kon opereren in de relatieve naïviteit van een burgerlijke maatschappij die nog niets van vijf jaar oorlog wist. Om het nieuwe rechts goed te kunnen schatten, zouden we eigenlijk de oorlog moeten vergeten, om te kunnen ontdekken wat er de bron van is: hetzelfde ressentiment dat Ter Braak heeft beschreven, en dat door Kettmann, die overleed in 1970, zo overtuigend-vervaarlijk bezongen is.

Nop Maas+
‘Is hierin nog een spoor van billijkheid te ontdekken?’
Brieven van Marcellus Emants aan zijn uitgever Gosler

Ze zullen wel bestaan: auteurs die tevreden zijn over hun uitgever, maar veel zullen het er niet zijn. Schrijvers en uitgevers zijn elkaars natuurlijke vijanden, heeft Gerard Reve eens opgemerkt, en hij heeft dan ook diverse uitgevers versleten. Hetzelfde geldt voor Marcellus Emants (1848-1923). Voordat hij de haven van Van Holkema & Warendorf binnenvoer, verscheen Emants’ werk bij zes verschillende uitgevers, terwijl hij bovendien in de periode-Van Holkema nog een tijdje vreemdging.

Een van die uitgevers met wie Emants het harde boekenvak leerde kennen, was W. Gosler. Een deel van de brieven die Emants aan Gosler stuurde, dook onlangs op en werd het eigendom van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. Marita Mathijsen attendeerde op het bestaan van deze brieven in nrc Handelsblad van 19 april 2002. Voor haar rees er ‘een scherp onderhandelaar over de financiële kant van de schrijverij’ uit op. In de nu volgende bijdrage wordt een groot deel van deze achttien brieven afgedrukt, voorzien van enige toelichting. Als ik Gosler geweest was, zou ik die brieven niet bewaard hebben, want zijn rol in de relatie is niet bepaald fraai. De brieven van Gosler aan Emants zijn niet bewaard gebleven.

 

Willem (officieel: Christiaan Julius Lodewijk Willem Eleonor) Gosler werd in 1858 geboren in Tilburg als zoon van een kostschoolhouder. De vader schreef verzen en proza; evenzo de zoon. Gosler werd opgeleid tot onderwijzer en was enkele jaren werkzaam als gouverneur, maar zijn hart lag bij de literatuur. Toen hij in 1882 contact opnam met Emants, had hij de verzenbundel Licht en schaduw op zijn naam staan en vertalingen van Byrons Manfred en Robert Hamerlings Lord Lucifer. Hij roerde zich duchtig in het tijdschriftwezen. In 1881 werd hij redacteur van het reeds sinds 1838 bestaande Europa. Het tijdschrift Europa richtte zich op een breed publiek, zoals ook blijkt uit zijn ondertitel ‘verzameling van in- en uitlandsche lettervruchten, ter bevordering van wereldkennis en aangenaam onderhoud’. Gosler bleef twintig jaar redacteur van dit gezapige blad. Om de literaire fijnproevers te bedienen

richtte hij, eveneens in 1881, het tijdschrift Astrea op, dat maar twee jaargangen zou volmaken. Gosler probeerde in het gat te springen dat ontstaan was door het opheffen van De Banier, het jongerentijdschrift waarvan Emants een der redacteuren was. In Astrea, dat werd uitgegeven door A. Akkeringa te Amsterdam, treffen we veel Banier-bijdragers aan, maar ook vroeg werk van Willem Kloos.

Marcellus Emants was in 1882, na ruim tien jaar schrijverschap, misschien wel de belangrijkste jonge auteur. Hij had opvallende publicaties op zijn naam staan in diverse genres: het drama Juliaan de Afvallige (1874), het reisverhaal Op reis door Zweden (1877), de novellenbundels Monaco (1878) en Een drietal novellen (1879), het omstreden levensbeschouwelijke gedicht Lilith (1879) en de roman Jong Holland (1881), waarin hij een ongeflatteerd beeld van de jongere generatie gaf. Emants was een schrijver die iedere ambitieuze tijdschriftredacteur wel in zijn stal wilde hebben.

In mei 1882 nam Gosler contact op met Emants om zijn medewerking te vragen voor Astrea. Op 8 mei antwoordde Emants hem uit het Zwitserse Glion:

Uw brief van 2 Mei is mij gisteren geworden. Ik was inderdaad voornemens een novelle aan Astrea intezenden, maar, dit stuk zal zeker vóór Februari, doch waarschijnlijk niet vóór November gereed komen. Ik werk langzaam en beloof nooit iets dat nog zoo ver in ’t verschiet ligt. Nu u mij evenwel het eerst geschreven heeft, wil ik van de gelegenheid gebruik maken mijn plan u bloot te leggen. Met lange tusschenpozen wilde ik u drie novellen inzenden en die later in een bundel vereenigd uitgeven bijv een jaar na het verschijnen der laatste. Wanneer ik mij nu verbind tegen een vasten prijs per vel de uitgave in een bundel aan den uitgever van Astrea aftestaan (onder voorwaarde van het verschijnen één jaar na dato als boven gezegd), wat biedt hij mij dan per vel, eerst voor de opneming in uw tijdschrift, vervolgens voor de afzonderlijke uitgave. Ziehier wat ik u later had willen vragen en waarop ik uw antwoord te gemoet zie hetzij vóór 15 Juni aan bovengenoemd adres, hetzij na dien datum aan het adres ’s Hage Parkstraat 38 verzoeke optezenden.
Wat Godenschemering aangaat, dit gedicht verkeert nog geheel in embryonischen toestand. Bovendien geloof ik dat het noch voor mij, noch voor uw tijdschrift nuttig zou wezen een onmogelijk te genieten of zelfs maar te begrijpen fragment te publiceeren.

Emants’ plan om in een tijdschrift verschenen novellen bij dezelfde uitgever te bundelen, lijkt sterk op wat eerder met Monaco en Een drietal novellen gebeurde bij de Haarlemse uitgever W.C. de Graaff. Voor de bundels werd grotendeels hetzelfde zetsel gebruikt dat eerst voor het tijdschrift De Banier gebezigd werd. Toen De Graaff in 1882 failleerde, ging Emants op een of andere manier voor tweeduizend gulden het schip in.

Een novelle van Emants is uiteindelijk niet in Astrea verschenen. Het tijdschrift was een aflopende zaak en Emants werkte langzaam. Gosler maakte in 1882 plannen voor een tijdschrift dat – drie jaar voordat Willem Kloos en de zijnen dat realiseerden – de ‘nieuwe Gids’ moest worden en dat zou verschijnen bij de Erven Bohn te Haarlem. Hij vroeg Emants om medewerker en zelfs om mederedacteur te worden. Eerder was Emants samen met onder anderen Frits Smit Kleine (1845-1931) redacteur van Spar en Hulst (1872) en De Banier (1875-1880) geweest; in de eerste helft van 1877 was Emants redacteur van de Nederlandsche Kunstbode, samen met David van der Kellen (1827-1895). Vanuit Baden-Baden reageerde Emants op 30 juli 1882:

Geachte Heer,

Gisteren avond gewerd mij uw brief van 21 Juli. Ongetwijfeld kan ik niet anders dan de grootste sijmpathie koesteren voor een onderneming, die met zooveel ijver en kracht wordt op touw gezet als uw nieuw tijdschrift. Ik ben dan ook bereid naar krachten medetewerken. Nu komen evenwel mijne maren. Twee malen ben ik in gezelschap van Smit Kleine als redacteur gestruikeld en een derden keer buitelde ik alleen. U begrijpt dat ik geen lust heb die reeks voorttezetten en bovendien zou dit noch in mijn belang noch in dat van uw tijdschrift wezen. Vervolgens heb ik ook geen plan meer door eene geheel belangelooze medewerking de zakken van een uitgever te vullen of wel zijn schuldputten te helpen dempen en zelf niets anders te oogsten dan de hatelijkheden of het vuil van de vitters, die zich in Nederland recensenten noemen.
Mijn schrijverij voorafgaand aan de uitgave van Jong Holland bracht mij op –f 2100. Ik deel u dit in vertrouwen mede, en hoop dat ik daarmede in uw oogen het recht verdiend heb niet langer belangeloos te mogen werken. Al wat ik u dus beloven kan is dat ik nu en dan iets voor uw tijdschrift zal leveren.
De nieuwe Gids en het Vaderland zullen dan uitsluitend de bladen zijn waarin ik mijne opstellen plaats. Aan een redacteur van mijn slag zou u bovendien niemendal hebben. Ik kan nooit iets tot vulling fabrieken en werk in ’t algemeen zeer langzaam. Vraag maar eens aan Kleine of ik niet alle vereischten voor een redacteurschap ten eenemale mis.
Op mijn eerste novelle kan u rekenen tegen 1^o November en misschien wel iets eer, wanneer de inrichting mijner huishouding, waarmede ik 20 Augustus begin (Parkstraat 10A ’s Hage) wat mede wil loopen.
Nu de raadgevingen. Geen namen of soliede namen, dit raad ik bepaald aan.

Misschien zou ik nog het meest voor geen namen zijn en dan een ietwat fel, uitdagend, nieuw en schitterend programma, dat zooveel mogelijk bekend gemaakt de nieuwsgierigheid zou opwekken. Met de correspondenten in het Buitenland hadden wij zelden veel succes. Ik zou er niet aan hechten (Vlaanderen uitgezonderd). Wil u ze hebben, vergeet dan niet Domela Nieuwenhuis te Dusseldorp (adres bekend bij het Vaderland). Wanneer waar is wat ik vermoed nl. dat een verre neef van mij de correspondent is van het Vaderland in Parijs, dat zou deze misschien ook van nut kunnen zijn. Hij heet Ermerins en wellicht (nl. in geval mijn vermoeden juist is) kan het Vaderland u dan ook zijn adres vermelden. Ik houd mij aanbevolen voor een mogelijke bevestiging van mijn vermoeden. Santen Kolff is zooals u bekend is naar Dresden verhuisd. Voor Duitschland is hij dus de man. Een twee-maandelijksche uitgave vind ik best. Wat nu aangaat het artikel over kunst weet ik geen raad hoegenaamd te geven. Mijn eigen plannen daaromtrent zijn nog te vaag. Martin Kalff is u zeker bekend. Kent u den directeur van het Haagsche museum op de Prinsengracht (David van der Kellen)? Hij is een zeer vriendelijk man en zal misschien wel iets willen bijdragen.
Ik meen thans uwe vragen zoo volledig mogelijk beantwoord te hebben en hoop dat u succes op uw streven moge hebben.

De journalisten Domela Nieuwenhuis en Ermerins zijn in de mist van het verleden verdwenen; de germanofiele Wagnerbewonderaar Jacques van Santen Kolff (1848-1896) was mederedacteur van De Banier; Martin Kalff (1847-1898) kende Emants waarschijnlijk als medewerker aan de Nederlandsche Kunstbode.

Gosler moet positief gereageerd hebben op Emants’ suggestie zijn novellen op te nemen in het nieuwe tijdschrift en daarna door Bohn in boekvorm te laten uitgeven. Maar Emants stelde zijn eisen. Op 8 november 1882 schreef hij:

Ter voorkoming van overbodige heen en weer zendingen zag ik gaarne mijne voorwaarden eerst aan den uitgever onderworpen. Mijn wensch is in hoofdzaak goed betaald te worden en de drie novellen ook afzonderlijk uitgegeven te zien. Nu is ’t mij het zelfde op welke der drie volgenden wijzen dit geschiedt.
1^o Terstond een bepaalden prijs per vel, afzonderlijke uitgave een jaar na dato aanbieding derde novelle en dan nog een tweede betaling + 10 presentexemplaren.
2^o Nu een gedeeltelijken prijs per vel vast voor de drie novellen, afzonderlijke uitgave een jaar na dato aanbieding derde novelle en dan nog een tweede betaling + 10 presentexemplaren.
3^o Nu een bepaalden prijs en vrijheid van beschikking over het drietal een jaar na dato aanbieding derde novelle.
In geval №3 wil ik aan de firma Bohn wel voorkeur geven, maar in alle drie

gevallen wil ik de voorwaarden met prijsopgave door hen onderteekend in handen hebben.
Kan daarop worden ingegaan?

Hoe deze onderhandelingen verder zijn afgelopen, is onduidelijk. Waarschijnlijk ontbreken er een of meer brieven. Pas op 31 augustus 1883 is er weer een brief van Emants – kennelijk uit het buitenland geschreven. Gosler was inmiddels zelf een uitgeverij begonnen. De heren zijn in correspondentie over Monaco, waarvan Gosler de restoplage gekocht had uit de failliete boedel van W.C. de Graaff. Waarschijnlijk werd een herdruk van Monaco overwogen en zag Gosler daar op dat moment nog geen brood in. Emants voelde er wel voor om bij Gosler uit te geven, maar hij achtte zich gebonden aan H. Pyttersen Tz., uitgever te Sneek en later Tweede-Kamerlid, met wie hij gecontracteerd had voor het nog te verschijnen epische gedicht Godenschemering. Pyttersen had ook Lilith gekocht uit de boedel van De Graaff.

Het Vaderland deelde mij mede dat u uitgever geworden was. Ik wensch u voorspoed toe op die onderneming en wensch den schrijvers geluk, die nu met een man van ontwikkeling, smaak en kennis te doen zullen krijgen in plaats van met….. (ik behoef niet in te vullen).
Over Monaco schreef ik u voorloopig reeds, maar ik denk er nu over dit boekje zelf nog eens overtelezen.
Ik heb evenwel nog iets anders liggen en wel eenige nieuwe Egyptische schetsen, welke ik gaarne zou uitgeven met de schetsjes welke eenige jaren geleden in het Vaderland verschenen over Andorra, Caïro, en Zuid Frankrijk. Zij bleven mijn eigendom.
Ik heb eerst aan Pyttersen geschreven omdat ik het fatsoenlijker vond dezen er in te kennen, daar ook hij mij zeer fatsoenlijk behandelt. Hij wil gaarne, maar niet vóór in den loop van ’84, daar hij vooralsnog te veel onder handen heeft. Gevoelt u lust deze stukjes wat vroeger uittegeven? Zoo ja, wat is uw aanbod? Ik moet voor proza een goed honorarium hebben om voor niemendal te dichten.
Godenschemering verschijnt vóór einde 83.

Weer valt er een gat in de overgeleverde correspondentie, zodat we in het duister tasten omtrent de verdere onderhandelingen over Langs den Nijl, dat louter over Egypte handelt en dat in april 1884 verscheen.

Gosler wilde meer Emants uitgeven. In een brief aan Emants van 6 juli suggereerde hij een uitgave van ‘Bergkristal’: een enthousiast en optimistisch opstel dat Emants in 1872 in Spar en Hulst had gepubliceerd naar aanleiding van het bijwonen van de passiespelen in Oberammergau. Inmiddels was zijn denken een geheel andere richting uitgegaan. Het verslag van een nieuw bezoek aan Oberammergau dat hij op 5, 6 en 8 juli 1880 had gepubliceerd in Het Vaderland, was een stuk

rustiger van toon. Emants reageerde op 1 september 1884 op Goslers schrijven:

Uw brief van 6 Juli kwam mij eerst voor eenige dagen in handen. Mijn bediende, die in last had, al wat met 5 of 12 1/2 cent gefrankeerd was, mij natezenden verzuimde dit voor uw brief te doen, en is niet in staat mij ophelderingen te geven voor deze uitzondering.
Wat nu aangaat uw vraag het Bergkristal betreffend moet ik u bekennen dit liever aan uw oordeel overtelaten dan aan het mijne. Het stukje is oud en voor mijne inzichten verouderd. Mocht u het verkoopbaar achten dan geef ik twee zaken in overweging
1^o Er mijn tweede bezoek aan Oberammergau bij te voegen dat tien jaren later plaats greep en dezelfde voorstelling tot inhoud had.
2^o Geen honorarium uittekeeren voordat het u gebleken zal wezen welke winst er op is gekomen.
Van uw plan om Langs den Nijl te vertalen ben ik niet bepaald geschrokken, maar het verwonderde mij eenigszins tegelijkertijd van eene – mij nog onbekende – dame alhier te horen gewagen die eveneens dit boekje wilde invoeren in de Duitsche lezerswereld. Zij zou bij mij komen, is er evenwel nog niet geweest, en laat dus misschien niets meer van zich hooren. Wat wilt ge dat ik antwoord als zij nog komt?
Indertijd heb ik eens plan gemaakt drie novellen vereenigd uittegeven. №1 de groote Crébillard verscheen in den aanvang ’83 in den Spectator, terwijl ik de bevoegdheid mij voorbehield het ding afzonderlijk uittegeven. №2 is nu onder handen en komt misschien (?) einde 84 gereed. Ik vrees nu dat de omvang van №2 №3 overbodig zal maken. Alvorens mij tot u te wenden, vroeg ik aan Pyttersen of hij de novellen wilde nemen. Ik achtte mij hiertoe verplicht omdat Pyttersen Godenschemering terstond uitgegeven had, voordat ik nog met u aangaande eene andere uitgave onderhandeld had. Het antwoord luidde gaarne, maar ik vrees dat wij het niet eens zullen worden over het honorarium daar ik niet zooveel geef als Stemberg of de Graaff. De kracht van dit antwoord ontgaat mij, maar mocht Pyttersen – aan wien ik de voorkeur meen te moeten laten – niet willen of mij met een aalmoes willen afschepen, wil ik u dan een of twee novellen zenden? Pyttersen vraagt mij ook om een gedicht in den trant van Godenschemering, maar daarvoor bestaat weinig kans. Zulke producten dwingt men zich zelven niet af.
Voor het oogenblik werk ik aan een geschiedkundig tooneelspel Adolf van Gelder en dat neemt mij geheel in beslag.
Vergeef mij dat ik u zolang op antwoord deed wachten en wees overtuigd dat ik u zoo spoedig als mij dit mogelijk was met een bericht heb gediend. Mijn reisplan was zelfs nog niet afgewerkt, maar een lastige finantieele geschiedenis dwong mij tot een vervroegde thuisreis.

Het verhaal ‘De groote Crébillard’ was van 13 januari tot 3 maart 1883 in afleveringen verschenen in De Nederlandsche Spectator; het zou pas in 1892 gebundeld worden in Lichte kost. De omvangrijke novelle waaraan Emants werkte, is waarschijnlijk Goudakker’s Illusiën, het enige fictionele proza van grotere omvang dat Emants in de jaren 1884-’86 publiceerde. Ze zou in mei 1885 in boekvorm verschijnen bij Gosler. Toen begon ook de verwijdering tussen Emants en Gosler. Voordat het echter zover was, ontving Gosler nog enkele welwillende brieven van Emants.

Op 30 september 1884 schreef Emants onder meer:

De berekening van het honorarium van Langs den Nijl laat ik geheel aan u over. Misschien was ’t het best tot het eind des jaars te wachten. Wil u mij deze berekening en détail mededeelen dan zal zulks mij aangenaam wezen; niet om u te controleeren natuurlijk, maar om eenige kennis optedoen van een gang van zaken, die mij volstrekt niet in alle opzichten helder is. In verband hiermede sluit ik een uitknipsel in en verzoek u mij eens medetedeelen of de rood aangestreepte oordeelvellingen juist dan wel uitgevers-sofismen zijn. Mij komen zij onjuist voor; maar dat kan aan mijn weinig inzicht in zaken liggen.
Mijn Adolf van Gelder is af en ik ga nu beginnen aan de voltooing mijner novelle №2, terwijl ik bovendien een paar stukjes van kleineren omvang geconcipieerd heb, die misschien (??????) nog dezen winter het levenslicht kunnen zien. Het spijt mij zeer tusschen u en Pyttersen in te zitten. Gaarne verschafte ik u beiden winstgevende uitgaven en vergenoegde mij met hetgeen door twee mannen, die ik voor eerlijk hou, mij werd toegelegd. De zaak is echter, dat ik zoo bitter weinig werken kan en dan nog dikwijls weêr vernietig wat ik gedaan heb. – Mij dunkt het is nu raadzaam dat ik novelle №2 afmaak, en dan verder zie wat te doen.
Bergkristal zend ik u onder kruisband toe. Handel er mede naar goedvinden. Ik voor mij vrees dat dit stuk voor het oogenblik weinig zal opleveren.

Het drama Adolf van Gelre zou pas in 1888 in boekvorm verschijnen, bij W. Cremer (1860-1935), die Goslers opvolger werd als uitgever van Emants’ werk. ‘Bergkristal’ heeft het niet tot een boekuitgave bij Gosler gebracht.

We gaan nu voorbij aan een brief van 6 oktober 1884 die handelt over een mogelijke Duitse vertaling van Langs den Nijl, een project dat evenmin gerealiseerd werd. Met de volgende brief van Emants begon het eind van de uitgeefrelatie in zicht te komen. Wat was er gebeurd?

Na de uitgave door Gosler van Goudakker’s Illusiën verscheen in Het Vaderland van 17 juni 1885 een advertentie voor het boek die Emants in het verkeerde keelgat schoot. De post ging snel, want reeds op 18 juni postte Emants in het Zwitserse Lauterberg een ingezonden brief, die Het Vaderland op 22 juni 1885 afdrukte:

Tot mijn verbazing zie ik in het vaderland van 17 Juni (advertentie no. 4348) Goudakkers Illusiën aangekondigd met bijvoeging van de woorden: ‘in dit werkje treedt een bekende Haagsche Familie op’. Van wien deze advertentie is weet ik niet; maar zonder protest kan ik mij een streven naar schandaal-succes niet laten aanwrijven.
Het is volkomen onwaar, dat de geschiedenis in bovengenoemd verhaal behandeld, in een Haagsche familie (althans naar mijn beste weten) is voorgevallen, en wanneer iemand mij in den Haag het model van Goudakker kan aanwijzen, dan zal het mij zeer aangenaam zijn mijn karakterteekening aan deze werkelijkheid eens te kunnen toetsen.
Het is niet de eerste maal, dat men in mijn novellen levende personen meent te herkennen, soms wel drie modellen in één beeld; maar wel is ’t de eerste maal, dat men zulks buiten mijn voorkennis adverteert. Ik wil hopen dat het ook de laatste maal zal wezen.

Gosler had niet alleen maar vrienden. Zo was er het letterkundige nieuwsblad De Portefeuille, onder redactie van Taco H. de Beer (1838-1923), die graag een appeltje met Gosler schilde, omdat de laatste in 1884 het concurrerende blad De Leeswijzer had opgericht. In zijn aflevering van 27 juni 1885 maakte De Portefeuille dan ook gewag van het affairetje en de strenge afkeuring die Emants in zijn ingezonden stuk over Goslers advertentie had uitgesproken, onder toevoeging van: ‘Heeft een schrijver bij het schetsen van personen de natuur wat al te nauwkeurig gecopieerd, dan behoort dat in de meeste gevallen, wellicht in alle, een diep geheim te blijven, maar in geen geval mag het bekendmaken daarvan een reclame worden. Dat mag bij een titel als: “De verborgenheden van Amsterdam” of “Onthulde geheimen” voorkomen, zeker niet bij een kunstwerk, gelijk Goudakker’s Illusiën werkelijk is.’

Men zou verwachten dat Gosler zich in een brief aan Emants zou verontschuldigen, maar nee, het heeft er alle schijn van dat hij zich bij Emants ging beklagen over het feit dat diens ingezonden brief De Portefeuille in de kaart gespeeld had. Als bron voor zijn onthulling voerde hij kennelijk de Haagse uitgever Martinus Nijhoff (1826-1894) op.

Emants schreef op 29 juni 1885 aan Gosler:

Dat de Portefeuille-redactie de gelegenheid aangrijpt om u een hak te zetten spijt mij, maar is mijn schuld niet. Ik was over de advertentie in het Vaderland verontwaardigd en wel zoodanig verontwaardigd, dat ik u niet voor den steller er van hield, maar den een of anderen Haagschen boekverkooper verdacht. Ik moest mijn tegenspraak tot het publiek richten, daar de advertentie reeds tot het publiek gesproken had. Had iemand de zaak eerst vertrouwelijk moeten aanvragen, dan dunkt mij, had u dit moeten doen. Den heer Nijhoff sprak ik een paar malen in mijn leven en wel circa tien jaren geleden. Hij moge dus zelf zijn verzekering aan u verantwoorden. Uw reclame is niet onschuldig. Reeds nu hoor ik dikwijls de opmerking maken: dat zet hij zeker eens in een boek. Geef ik of geeft u voet aan deze zienswijze dan zullen de menschen mij vlieden als een stillen diender. De Maatschappij poseert niet even gewillig voor den schrijver als de natuur voor den landschapschilder.
In mijn Ingezonden Stuk wordt uw naam niet genoemd, in uw advertentie evenmin. U kan dus licht een tegenspraak zelf in de wereld zenden.
Ik voor mij heb niets tegentespreken.
U inmiddels een goed debiet toewenschend en mij aanbevolen houdend voor nadere berichten aangaande het Langs den Nijl dat bijna uitverkocht schijnt te zijn teeken ik

Inderdaad stuurde Gosler op 2 juli 1885 een ingezonden brief naar De Portefeuille, waarin hij naast enkele andere discussiepunten (hem aangewreven ongeoorloofde nadruk uit een ander blad) ook de kwestie-Goudakker aan de orde stelde. Curieus is Goslers uitspraak: ‘de heer Emants heeft mijne “handelwijze” ook niet “afgekeurd”, want hij wist niet, dat de advertentie van mij kwam.’ Volgens Gosler ging het om een verschil van inzicht tussen hem en Emants waarover hij met De Portefeuille niet wenste te discussiëren. Jennerig vroeg De Portefeuille: ‘Was ’t geen “reclame door schandaal”?’

Definitief te ver ging Gosler toen hij in mei 1886 een herdruk van Monaco liet verschijnen zonder Emants daarin te kennen. Uit de boedel van W.C. de Graaff had Gosler de overgebleven exemplaren van de eerste druk gekocht, maar zonder kopijrecht. Hij had dus eenvoudig het recht niet eigenmachtig tot herdruk over te gaan. Bovendien waren bij de herdruk talrijke kleine veranderingen aangebracht. Op 5 juli 1886 opende Emants de schermutselingen:

Behalve dat ik Monaco’s tweeden druk nu eens heb doorgelezen en vergeleken met het oorspronkelijke werk, ben ik in de laatste dagen ook eens aan het snuffelen geweest in oude papieren. Ik heb het bewijs gevonden, dat mijne herinneringen juist waren, en de exemplaren van Monaco in het faillissement de Graaff verkocht zijn geworden zonder copyrecht. Een tweeden druk te geven zonder mijn toestemming, was dus iets, waarop u geen recht had. Hier komt bij, dat de veranderingen, die ik gaarne aangebracht had, natuurlijk achterwege zijn gebleven en daarentegen veranderingen die ik niet goedkeur in spelling en woordenkeus door u zijn gemaakt. Terwijl dus mijn werk zonder mijn toedoen en toch met mijn volle verantwoordelijkheid veranderd de wereld ingaat, heb ik niet eenmaal gelegenheid gehad althans voor een honorarium[?] eenige bepalingen te maken. Toch is een tweeden druk – die natuurlijk niet de wereld ingaat voordat de uitgever zeker is dat het publiek het werk verlangt – de aangewezen gelegenheid om voor een arbeid den prijs te eischen, die er voor geeischt kan worden.
Naar mij ter ore is gekomen heb ik onder uitgevers de reputatie van duur te zijn en minstens f 50 per vel te eischen. Die reputatie berust waarschijnlijk op het feit, dat ik nog nooit zelfs f 40 voor een vel druks heb gekregen en voor Langs den Nijl f 25 voor Goudakkers Illusien f 150 in het geheel erlangde. Nu kan het mij weinig schelen wat men van mij vertelt; maar wel bevalt het mij niet, dat bovengenoemde praatjes niet worden tegengesproken door hen, die het beter weten.
In dergelijke gevallen komt iemand er licht toe ook de daad te willen hebben, wanneer hij toch eenmaal den naam heeft.
U ziet uit het bovenstaande dat ik begin met protest aan te teekenen tegen de wijze waarop door u ten mijnen aanzien is gehandeld. Wat ik verder zal doen weet ik nog niet.

Goslers antwoord was niet afdoende. Schaamteloos vroeg hij om een bewijs van Emants’ claim. Op 9 juli 1886 schreef Emants:

Hoewel u nadere berichten belangstellend van mij tegemoet ziet, meen ik de persoon te zijn, die thans nadere berichten van u wachten kan. Ik herhaal, dat het verschijnen van een nieuwe editie van Monaco, waarin ik niets heb kunnen wijzigen, en waarin zonder mijn voorkennis wel ’t een en ander gewijzigd werd, mij zeer onaangenaam is geweest. Mij dunkt het komt er thans in de eerste plaats op aan den toestand te regulariseeren. Het beste zou wezen, dat u per behoorlijk contract het kopyrecht van mij kocht.
Wat betreft het versturen van een bewijsstuk komt het mij voor, dat de veilingsconditiën voor u gemakkelijker dan voor mij zijn nategaan.

In een reactie moet Gosler hebben voorgesteld de exemplaren van de tweede druk van Monaco te vernietigen. Maar in diezelfde tijd besloot Emants in zee te gaan met de jonge Haagse uitgever W. Cremer, die hij kende als lid van zijn amateurtoneelgezelschap Utile et Laetum en die zich even later zou associëren met Emants’ neef J.C. van den Tol (1864-1937). Op 19 september 1886 deed Emants aan Gosler het volgende voorstel:

Op reis had ik tijd nog eens kalm natedenken over de quaestie ten gevolge van Monaco’s tweeden druk tusschen ons opgerezen.
U sprak van een geheele vernietiging van alle exemplaren. Dit zou mij reeds aangenamer zijn dan een tweeden druk buiten mijn toedoen en zonder mijn goedkeuring in den handel te weten. Evenwel wil ik u een ander voorstel doen, dat, naar ik vertrouw, meer naar uw zin zal wezen. Indien wij het eens konden worden over den prijs zou ik u willen voorstellen dat u mij alle nog voorhanden exemplaren overdeed. Evenwel zou ik hieraan de voorwaarde nog moeten verbinden, dat u mij ook het overschot van Langs den Nijl en Goudakkers Illusiën zonder eenig voorbehoud van rechten, tegelijkertijd afstond.
In der tijd vertrouwde ik u Langs den Nijl ter uitgave toe onder de bepaling dat wij de winst zouden delen. Ik kreeg voor mijn aandeel f 25. U heeft dus nagenoeg geen winst met mijn werken gemaakt en mijn plan om u eenigszins van hulp te kunnen zijn, mag mislukt heeten.
Daar komt bij, dat de advertentie quaestie in zake Goudakkers Illusiën en de nu gerezen tweede druk quaestie bewijzen hoezeer ons beider inzichten uiteenlopen. Mij dunkt dus dat een minnelijke verbreking van onze relatiën in ons beider belang mag heeten.
Meen niet, dat er een uitgever achter dit voorstel schuilt. Ik heb wel degelijk een advies ingewonnen; maar voorloopig zou ik de zaak nog liever in der minne tot een goed einde brengen.

Ik hoop, dat u mijn plan zal goedkeuren en door eene matige berekening mij in staat stellen de zaak zonder onaangenaamheden te doen afloopen.
Heb dus de goedheid mij op te geven hoeveel exemplaren u nog van de drie genoemde werken in voorraad heeft, en welke prijsbepaling u voor billijk houdt.

Terecht ging Gosler ervan uit dat Emants die boeken niet zelf ging verspreiden. Hij voelde dat er wel degelijk een andere uitgever in het geding was. Voor uitgevers is het een onverdraaglijke gedachte dat een collega – misschien ook nog wel succesvoller – handel gaat drijven met hun spullen. Anderzijds lag er het aanlokkelijke aanbod om een behoorlijk bedrag te toucheren voor exemplaren die anders wellicht vernietigd zouden moeten worden en dus helemaal niets zouden opbrengen. Gosler koos voor het geld, maar besloot tevens de zaak zoveel mogelijk te traineren. Uit de brieven van Emants vallen zijn bewegingen gemakkelijk te reconstrueren. Om te beginnen besloot hij hoog in te zetten – waarschijnlijk op negenhonderd gulden. Emants antwoordde op 27 september:

Door op dezen voet te onderhandelen komen wij niet tot de minnelijke schikking, die ik beoogde. Het gaat toch niet aan mij in het voorjaar te schrijven, dat een tweede druk van Monaco een belangrijke verliespost voor u bleek te zijn en thans te melden, dat er met mijn werken pas winst gemaakt kan worden door de tweede uitgaven.
In andere wederleggingen treed ik nu maar niet. Naar mijne schatting had u kunnen vragen hoogstens f 500 voor alles te zamen.
Ik wil nu dezen prijs op f 600 brengen op voorwaarde dat van deze som afgaat
1^o f 0,75 voor elk exemplaar dat er van Monaco minder is dan 400
2^o f 0,75 voor elk exemplaar dat van een der werken vuil of onbruikbaar zou wezen

Voorlopig gaf Gosler geen krimp. Dat bracht Emants op 2 oktober 1886 tot de reactie:

Het spijt mij, dat u zoo weinig inziet in welke verhouding wij eigenlijk tegenover elkander staan. Ik wil er niet eens op wijzen, dat u een volkomen zinnelooze daad van mij verwacht door te menen, dat ik de overschietende exemplaren van eenige werken, waarvoor ik f 175 incasseerde, nu zou aankoopen voor f 900, dus f 725 betalen zou voor het genoegen van mij gedrukt te zien.
De hoofdquaestie is m.i. dat u de zaak voorstelt alsof zij een eenvoudige koop ware, waarbij de prijs door vraag en aanbod moet geregeld worden. Niets is minder juist dan deze opvatting.
U heeft door een handeling waarvoor u niet het minste recht had, eene scheeve verhouding in het leven geroepen. Alvorens tot uiterste maatregelen

mijn toevlucht te nemen, wil ik, omdat wij vriendschappelijk begonnen zijn, de tusschen ons nog loopende zaken liever vriendschappelijk doen eindigen. Mij dunkt, dat reeds dit streven een beter onthaal hadde verdiend, dan uw poging om uit onze verhouding nog eens een goeden prijs te slaan.
Twee honderd gulden te eischen voor een werk als Monaco, waarop u primo geen recht heeft, waarop u secundo verlies lijdt, waarvan u tertio reeds aanbood de exemplaren maar weêr te vernietigen, dat is immers eenvoudig geen manier van doen.
Let wel, dat ik u thans niet eens herinner aan de voorwaarde, waarop ik u eenmaal – meenende u te kunnen helpen – mijne geschriften ter exploitatie toevertrouwde nl: de voorwaarde, dat wij de winst zouden deelen. Deze voorwaarde zou natuurlijk ten gevolge hebben, dat mij van de koopsom de helft met het volste recht toekwam.
Al gaf ik dus den prijs van f 900 toe, dan zou ik daarvan terstond f 450 voor mij kunnen houden.
Van koopen en verkoopen is echter geen sprake; wel van een offer door mij gebracht om liever eene minnelijke dan een gedwongen schikking te verkrijgen.
Na het volkomen gemis van alles wat naar een honorarium zweemt, komt het mij voor, dat u dit offer op prijs had moeten stellen. Zooals ik u schreef was volgens mijne meening f 500 meer dan voldoende. Om het uiterste te doen wat mogelijk is, ging ik tot f 600 met de voorwaarde, dat ik f 0,75 zou kunnen aftrekken voor ontbrekende of onbruikbare exemplaren.
Dit laatste voorstel herhaal ik en verwacht nu een beslist antwoord.
Wil u mijne pogingen om de zaak in der minne te schikken niet ondersteunen, dan zal ik mij voortaan van alle consideratiën van vriendschappelijken aard ontslagen achten en de zaak op andere wijze aanpakken.
Hopende, dat u ons beide deze onaangenaamheden nog besparen wil teeken ik als steeds
Marcellus Emants

Emants moest zich de blaren op de vingers schrijven om Gosler zover te krijgen dat hij het riante aanbod aannam. 7 oktober 1886:

Al heeft de verklaring in uw laatsten brief: ‘wat mij betreft, ik ben zelf altijd voor een duidelijk geformuleerde overeenkomst’ mij een glimlach afgedwongen, uit de laatste woorden maak ik op dat u een schikking niet geheel verwerpt en daarom waag ik dus nog een laatste poging om u van het onbillijke uwer eischen te overtuigen.
Ik zal thans een anderen weg inslaan om dat doel te bereiken en cijfers aanvoeren.
Gesteld dat ik de boeken in administratie geef om mijn geld ten minste

voor een deel terug te krijgen. Wat zal ik dan in het mooiste geval kunnen maken? Zeker niet meer dan f 1 per deel, d.i. ± f 650. In dit allergunstigste geval – let wel, dat ik Monaco wel evenmin als u van de hand zal zetten – verlies ik dus nog f 100. Ik kreeg f 175; ergo is mijn winst ten slotte f 75.
U daarentegen won reeds f 175 – volgens uw eigen berekening – zou nu f 750 krijgen en wint dus ten slotte f 925.
Ik heb dus alles geschreven voor f 75; u heeft maar geëxploiteerd – hier en daar nog wel tegen mijn zin – voor f 925.
Is hierin nog een spoor van billijkheid, nog een flauwe herinnering aan onze afspraak winst deelen, te ontdekken?
U zal mij als tegenwerping op het toekomstig voordeel wijzen; maar heb ik dan niet van u zelven gehoord, dat dit zelfs na zoovele jaren wachtens in zake Monaco op een verlies is neêrgekomen? –
Ook met een som van f 600, welke ik nogmaals aanbied, breng ik een groot offer. Mij dunkt dus, dat ik daartegenover van u een kleine winstderving mag vragen.
Waarom u telkens terugkomt op de vraag wat ik met de boeken wil aanvangen, is mij niet helder.
Vooralsnog denk ik er over ze in administratie te geven; maar u begrijpt toch wel dat ik daar niet over ga spreken alvorens de onderhandelingen tusschen ons geëindigd zijn.
Hopende u nog overtuigd te hebben dat niet ik de persoon ben, die in deze onbillijk te werk ga, teeken ik als steeds
Marcellus Emants

Op deze brief van Emants maakte Gosler berekeningen voor een tegenbod dat uitkwam op 680 gulden. Dat bedrag was als volgt samengesteld: Langs den Nijl 60 gulden voor 120 exemplaren en 150 gulden voor het kopijrecht; Goudakker’s Illusiën 65 gulden voor 130 exemplaren en 200 gulden voor het kopijrecht; Monaco 200 gulden voor 400 exemplaren. Als we bedenken dat Emants als honorarium voor de eerste twee werken respectievelijk 25 en 150 gulden beurde, dan blijkt inderdaad dat hem van het dichten maar ‘clene bate’ kwam.

Uiteindelijk ging Gosler met Emants voorstel akkoord. Maar er moesten nog diverse brieven gewisseld worden voor de overdracht in kannen en kruiken was. Gosler suggereerde dat Langs den Nijl zo weinig had opgebracht omdat het eerst in Het Vaderland gepubliceerd was. Emants riposteerde dat dit maar voor een zeer klein gedeelte van het boek gold. Gosler had het lef om voor te stellen dat hij na de koop toch in naam de uitgever van deze boeken van Emants zou blijven. Daarop kwam Emants op de proppen met W. Cremer, met wie hij al afspraken had gemaakt. En ook de vaststelling van de tekst van het contract had nog enige voeten in aarde.

In Emants’ ontwerp stond dat Gosler zich met de ondertekening daarvan ver-

bond ‘nimmer een geheelen of gedeeltelijken nadruk van den al of niet gewijzigden inhoud dezer werken in den handel te zullen brengen of te zullen helpen brengen’. Fijntjes schreef Emants in de begeleidende brief: ‘Daar ik u natuurlijk in het minst niet van het plan verdenk op de daarin aangeduide wijzen onze overeenkomst te willen ontduiken, neem ik aan, dat u ook geen bezwaar kan hebben mij de verklaring op zegel geteekend terug te zenden.’

Gosler toonde zich zwaar beledigd. Emants schreef hem op 23 oktober 1886:

Vecht nu toch, wat ik u bidden mag, niet tegen hersenschimmen. Niemand denkt er aan u te doen ‘poseeren als gezind tot schurkerij’. Heeft u dan nooit koopcontracten gezien? In het contract, waarbij ik den grond voor mijn huis kocht, staat dat ik geen spekslagerij er op mag plaatsen. Poseer ik daarom als gezind tot spekslagerij? De zaak is eenvoudig als volgt:
Aan een jurist, die noch u noch Cremer kent, heb ik de vraag voorgelegd, wat moet Gosler mij onderteekenen opdat ik een fonds en rechten hebbe, die ik eventueel zal kunnen overdragen? Hij zeide: ‘hier is een formule en wanneer ge nu later met anderen nieuwe contracten sluit dan moet ge dezelfde formule daarin opnemen. Op een anderen basis koopt niemand uw fondsen.’
Mij dunkt dus dat ik niets onredelijks vraag, wanneer ik u nogmaals verzoek mij de verklaring op een zegeltje en geteekend terug te sturen.
Hoe duidelijker alles bepaald is hoe minder aanleiding er bestaat voor onaangenaamheden. Ik wensch de laatste voortaan te vermijden en won daarom het advies in van een rechtsgeleerden vriend, (niet betaald en advokaat) die overigens van de zaak niet afweet.
Doe mij nu het genoegen en laat de zaak afloopen. Ik ga maandag avond op reis, wel niet ver weg; maar toch ver genoeg om eene afwikkeling lastig te maken.
Na Maandag verzoek ik u ook u tot den heer W Cremer te wenden, die, naar gelang van het adres, de brieven kan openen of opzenden.

Natuurlijk bracht Gosler niet de welwillendheid op de zaak vóór Emants’ vertrek af te wikkelen. W. Cremer heeft de zaak uiteindelijk afgerond en bracht ook de corrupte exemplaren van Monaco onder zijn naam in de handel. In brieven aan Gosler van 22 en 27 oktober 1886 (die bewaard worden in het Letterkundig Museum) weigerde ook Cremer in te gaan op Goslers verzoek om de Emants-titels voortaan samen te exploiteren. Waarna er voor Gosler niets anders opzat dan in het Nieuwsblad voor den Boekhandel de overdracht te adverteren.

Toen Willem Gosler in 1920 overleed, meldde Den Gulden Winckel in een necrologie dat Gosler zich als tijdschriftredacteur onderscheidde door bij de uitgevers steeds op ‘billijke’ beloning voor auteurs aan te dringen. Dat blad zal Emants – die toen in Zwitserland verbleef- niet onder ogen gekomen zijn. Anders had hij zeker een ingezonden stuk gestuurd.

[2002/2]

Denise Citroen+
Tegen het leven is geen droom bestand
Nico Donkersloot in het dagboek van Thea Citroen

Op de voorpagina van de Volkskrant van 23 mei 1997 is over drie kolommen een oude, wazige foto afgedrukt van een corpulente man in een zwart pak, die in een winkel aandachtig iets bekijkt dat hij met beide handen voor zijn buik houdt. Hij wordt gadegeslagen door drie heren achter de toonbank. De achterste kijkt in de richting van de camera. Het onderschrift luidt: Rijksmaarschalk Hermann Goering doet kunstinkopen in Amsterdam tijdens de bezetting. Deze zeldzame foto is gemaakt op 25 juni 1940.

De foto heeft mij een sensatie van herkenning bezorgd, al ben ik van na de oorlog. Hetzelfde vloerkleed waarin Goering zijn hakken heeft geplant, lag vroeger bij ons thuis op zolder. Vaak heb ik als kind daarop gespeeld met oud speelgoed dat naar boven verbannen was, omringd door stapels tijdschriften en kartonnen dozen. Op een dag – ik zal zo’n jaar of veertien zijn geweest – maak ik uit verveling een van die dozen open. Er zitten alleen wat oude kranten in. Als ik die eruit haal, zie ik een klein zwartleren boekje met slot en rechtsonder in gouden krulletters: Tagebuch. Het slotje zit aan de achterkant los. Nieuwsgierig maak ik het boekje open. Het is helemaal volgeschreven in een lang en dun handschrift dat schuin over de pagina’s loopt. Ik begin zomaar ergens te lezen en schrik van wat ik zie. Het is erg persoonlijk en wordt nog intiemer als ik een vermoeden krijg wie dit geschreven heeft. In de doos ligt nog een boekje, een blauw ‘Poësie-album’. Pas als ik dat erbij pak, wordt mijn vermoeden bevestigd. Voorin dit album in hetzelfde handschrift staat in vette letters geschreven: Thea Citroen Dagboek.

Er stond geen foto van Thea Citroen op mijn vaders bureau en haar naam viel nooit. Toch wist ik dankzij het familieboek dat mijn vader na de oorlog samenstelde, dat hij een zusje had gehad dat Thea heette. Zij was ‘niet teruggekomen’, zoals de verhullende omschrijving luidde waarmee toentertijd de Shoah werd aangeduid. Mijn grootouders overkwam datzelfde lot.

De winkel waar Goering op die zomerse junidag zijn slag slaat, herken ik gemakkelijk op de foto in de Volkskrant. Het is de juwelierszaak van de familie Citroen in de Kalverstraat 1. Na de oorlog kwam ik als kind vaak in de winkel van mijn

vader Karel, het zag er nog precies zo uit als op die foto uit 1940. Toen was de zaak van mijn grootvader Abraham Citroen, die op zijn beurt zijn vader was opgevolgd, hoewel hij liever journalist was geworden. Hij woonde erboven met zijn vrouw Anna Ptasznik en hun kinderen Karel en Thea. Ze waren laat getrouwd, Anna was drieëndertig en haar jongere zusters waren al gehuwd. Ze komt uit een hechte familie die rond de vorige eeuwwisseling vanuit Polen naar Amsterdam was gekomen.

Uit deze combinatie van Amsterdamse middenstand en Poolse zakenlui die Jiddisch spraken, wordt in 1921 Thea geboren, bijna twee jaar na Karel. Ze gaat na de lagere school naar de Meisjes-hbs aan de toenmalige Euterpestraat, in het gebouw dat in de oorlog dienstdoet als hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst. Thea is een nogal stil, verlegen meisje dat in gezelschap weinig zegt, dol is op kleine kinderen en plaatjes spaart van het koningshuis. Later ontwikkelt ze een grote belangstelling voor literatuur, vooral voor moderne dichters. Ze schrijft kinderverhaaltjes en gedichten, onder meer over prinses Beatrix, en zou er een of meer gepubliceerd hebben in het Algemeen Handelsblad.

In de zomer van 1939 doet Thea eindexamen. Haar ouders willen dat ze een praktische opleiding volgt – studeren kwam in hun zakenmilieu niet voor – en ze kiest voor de opleiding kinderverzorgster op de huishoudschool aan het Zandpad. Daarnaast gaat zij werken in de crèche in de Warmoesstraat. In die tijd begint Thea een dagboek bij te houden in het zwartleren Tagebuch. Aan het bezoek van Goering aan de winkel wijdt ze slechts enkele zinnen. Die passage is een van de weinige keren dat Thea schrijft over wat er in de wereld om haar heen aan de hand is.

In de regels waarmee ze haar dagboek opent, maakt Thea Citroen duidelijk wat haar bezighoudt:

Anthonie Donker!

Wat heb jij me veel last bezorgd de laatste tijd. Als ik eens in een echt blijde stemming was, dook er plotseling een zinnetje in me op dat alles verstoorde, zo’n zinnetje uit Ter Zake2 of Fausten en Faunen3 over schijn en werkelijkheid.

 

Thea is verliefd geworden op Anthonie Donker, de schrijversnaam van Nicolaas Anthony Donkersloot (1902-1965). Hij is twintig jaar ouder dan zij en enkele jaren daarvoor benoemd tot hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is een aantrekkelijke man en begenadigd spreker, die jonge mensen binnen en buiten de Universiteit weet te boeien met zijn voordrachten over de moderne dichters. Thea ziet hem tijdens zijn lezingen voor de Amsterdamse Volksuniversiteit.

Weet je waardoor het allemaal komt? Ik heb je gezien, 4 maal 5 kwartier, je horen spreken en naar je lieve gezicht gekeken.

 

Donkersloot heeft na het mislukken van zijn tweede huwelijk op 1 mei 1939 een appartement op de vierde verdieping in de Amsterdamse woontoren ‘de Wolkenkrabber’ betrokken. Thea begint hem – anoniem – brieven en cadeautjes te sturen. Die zomer fietst ze naar Kijkduin, waar Donkersloot logeert. In november heeft ze wellicht voor het eerst een lang gesprek met hem.

Uit het dagboek van Thea Citroen (part.coll.)

 

In het vroege voorjaar van 1940 bezoekt ze opnieuw zijn lezingen.

 

Zijn woorden waren heerlijk. En zijn stem was balsem.

 

Wanneer ze op zaterdag 20 april langs de Wolkenkrabber rijdt met ‘toevallig enkele dichtbundels in mijn fietstas’, besluit ze bij hem op bezoek te gaan. Ze blijft er drie kwartier. Op 7 mei 1940 schrijft ze:

 

Ik ga u een rekensom maken:

Gegeven: a. een vers in het Meinummer van de Stem, van Anthonie Donker. b. zijn gesprek op 20 April

Gesteld: dat a. op b. ‘geïnspireerd’ is.

Oplossing: ’t kan natuurlijk zijn, en in mezelf vind ik het hoogstwaarschijnlijk. Het heet:

Als het zo is (och misschien toch niet want ‘lang nadien’ kunnen toch onmogelijk 10 dagen zijn en ‘duizend paden’ is hij sinds 20 April stellig niet gegaan] dan vind ik het naar dat hij zich voelt gaan als in de onderwereld. […] ‘Dat oogen-paar dat zwijgend riep en mij aanziend bleef roepen’ tja, als dat op mij slaat, heb ik me toch wel ontmaskerd. ‘Tot deernis bewogen die daar tot dan verborgen was of sliep’? Niets van gemerkt. Dus twee dingen: of hij beheerst zich goed, of het vers heeft niets met mij te maken. Het laatste lijkt me bij nader inzien toch het meest waarschijnlijk.
Slotsom: Laat ik me niet onsterfelijk belachelijk maken voor mezelf door iets van hem in verband te brengen met mezelf. En wat het voornaamste, nl. zijn gedicht, betreft: ’t is mooier dan hij in lange tijd schreef.

Drie dagen later breekt de oorlog uit. En op de ochtend van die 10de mei vertrekt Donkersloot naar Rotterdam, waar zijn ouders wonen die voor zijn zoontje Henk zorgen. Thea schrijft die week in algemene termen over het oorlogsleed, maar bekent al snel dat zij eigenlijk alleen maar ‘tot gekwordens toe’ bezorgd is om hém. Op zaterdag 18 mei houdt ze het niet meer uit:

M’n laatste redmiddel was: in de Wolkenkrabber informeren, maar er was nog geen bericht. En dus: op naar Rotterdam. In den Haag bij Oom Sieg4 geslapen en nog wist ik niets. Zondagochtend per fiets via van Kranendonk naar Rotterdam, naar de Spoorsingel, naar hem. Toen hij me opendeed en ‘k wist dat-ie leefde, gezond was, had ik wel direct weer rechtsomkeert willen maken, maar hij zei: ‘loopt U even door’ en toen moest ik wel. Goed dat ik mijn tranen heb ingehouden want hij vindt me nu toch al volkomen gek. Het wonderlijke is dat het me niets kan schelen of hij me uitlacht (en dat zal hij zeker en zich een beetje beledigd voelen dat zo een scharminkel om hem naar Rotterdam fietst) nu woog werkelijk het zwaarste: te weten of hij ongedeerd was. Ter Braak en de anderen vond hij overhaast (ik ben blij dat hij nooit zoiets zal doen, maar dat wist ik eigenlijk wel) en hij was vol lieve dingen over z’n jongetje.
Hij heeft anders heel wat meegemaakt: 5 uur over A’dam – R’dam met een auto’tje, tijdens het grote bombardement in de gang gestaan met z’n vader en Henk die vroeg: ‘Ik ben niet bang, hè Vader?’ Hij kan zich merkwaardig goed beheersen: ik meldde hem de dood van Ter Braak en zijn gezicht bleef volkomen onbewogen, terwijl dit hem toch diep geschokt zal hebben. Ik heb, meen ik, enkele keren gestotterd dat ik zo blij was dat hij er goed afgekomen was en op zijn vraag of ik familie in Rotterdam had, zei ik ‘nee’. ’t Was misschien beter geweest om ‘ja’ te liegen. Maar jammer genoeg gaan leugens me nooit goed af. Toen naar Delft gefietst ‘met vreugde in het hart’ naar [Dirk] Coster die me ontving met de woorden ‘U zult wel erg blij zijn’. Ik wil graag geloven dat het van mijn gezicht af te lezen was! De vorige dag was ik ook even in Delft geweest

maar toen was hij er niet. Coster vond me helemaal een vreemd insect, vroeg wat ik deed, of ik hem (D) allang kende (‘nauwelijks’ zei ik, en Coster luchtte merkbaar op) en zei toen: ‘Zeker vereert U Donker’s werk dermate dat U wilde weten hoe hij het maakte.’ ‘Ja’, antwoordde ik braaf. Hij houdt veel van Donker, dat kun je wel merken, maar hij is veel materiëler, ik zou haast zeggen ‘kleinbehuisder’5 van binnen. Terwijl Donker zegt: ‘als ze je gaan martelen kun je ze nog altijd vóór zijn door een pilletje te nemen’, zegt Coster: ‘tja, Donkersloot en ik zullen het misschien zwaar te verantwoorden hebben, we moeten nodig eens beraadslagen.’ Coster bood me direct aan: sigaret, koffie, limonade, die ik alle weigerde (‘tuurlijk, ik kom toch zeker niet om te eten!). Hij zat me op te nemen of ik een wonderlijk gedierte was. Toch moet het wel een aardig mens zijn als Donker van hem houdt.

Zonder iemand iets te vertellen is Thea midden in die chaotische dagen van huis gegaan. Bij terugkeer vindt ze maar weinig begrip in eigen kring, bij ouders, broer, nichtje Tini, tante Lena (Anna’s zuster) en haar beste vriendin Alma.

Terug in Amsterdam: Vader die me aan z’n hart knelt midden op de Dam, Moeder thuis met Karel half daas van ongerustheid, Tini met tante Lena aanwezig. Tja, toen moest het wel verteld van Donker. Wàt moest verteld. Waarom waren jullie, Alma incluis ongerust? Waarom nemen jullie het gewichtig? Er is niets gewichtigs te nemen, wanneer hij het raar vindt. En ik mag toch wel van hem houden?

Na deze gebeurtenissen schrijft Thea vrijer over haar gevoelens voor Donkersloot en haar regelmatige gang naar de Wolkenkrabber in de hoop een glimp van hem op te vangen.

Geen pad dat ik aan mijn gedachten wijs
of het zoekt plots weer naar U af te zwenken.6
Eigenlijk ben ik het niet die mijn gedachten een pad wijst, maar mijn gedachten wijzen mij een pad, dat altijd, altijd weer uitloopt op Dien Enen Mens. Eentonig? Allerminst. Altijd weer nieuwe dingen om te overdenken, wat hem betreft. Maar het slot is zonder uitzondering: hij is lief.
Een jaar geleden ging ik wel eens op de fiets zitten en dacht: ‘Nu niet naar de Wolkenkrabber.’ En altijd kwam ik toch weer bij de Wolkenkrabber terecht. En niemand heeft het lot in eigen hand, schreef hij eens. Maar als hij besefte dat hij mijn lot in zijn lieve hand had? Hij zou het bezopen vinden. (29 mei 1940)

In de zomermaanden van 1940 leeft Thea regelmatig in angst om Donkersloots leven, zoals de keren dat hij de stad uit gaat om examens af te nemen, of wanneer ze in de

krant leest dat er een bom op Rotterdam is gevallen (Algemeen Handelsblad, 10 juli 1940). De verliefdheid begint obsessieve vormen aan te nemen die Thea last bezorgen.

Telkens als er wordt gezegd ‘donker’ denk ik aan hem (en hoe veelvuldig wordt dat woord helaas gebruikt in deze tijd van verduisteringsmanie); als ik een hoed zie als de zijne, een wandelstok als de zijne, een man die een gestalte heeft als de zijne, als ik de kinderen in de crèche om me heen heb, altijd en overal slechts hij .. hij, hij. Of ik thuis ben of op straat, alle uren van de dag – hij. Hoe moet dat nu verder? (14 augustus 1940)

Ze houdt zijn appartement nauwgezet in de gaten, meldt of het al dan niet bewoond wordt. Ook als De Stem niet uitkomt, wordt ze ongerust. Aan zijn nieuwste gedichten probeert ze zijn gemoedstoestand af te lezen.

Als ik op zijn verzen in het septembernummer van Elzevier afging, zou hij in een erg verdrietige en downe stemming zijn. En dat wil ik niet geloven. Als je 50% van de desolaatheid van die verzen afneemt, houd je toch nog een flinke dosis treurigheid over. Zo verschrikkelijk sceptisch en lichtloos zijn ze. Maar het kan best een stemming van een ogenblik geweest zijn, een avond, een dag, misschien een hele week. Het zal ook wel in verband staan met Marsmans dood. (6 september 1940)7

Telkens als ze een teken van leven ziet fleurt ze weer helemaal op.

Hij was vandaag eindelijk, eindelijk weer in Amsterdam. Z’n beddegoed heeft de hele dag over ’t balcon gehangen, kan men iets dommers doen voor zijn gezondheid? Hij is werkelijk nog een kind dat zichzelf niet verzorgen kan. Waarom heeft hij dan toch geen vrouw die het kan doen? Vanavond zat hij naarstig te schrijven, af en toe opstaand om een boek te raadplegen. Hij had z’n grijze pak aan – dat zegenrijke grijze pak! – en was zo lief en het zien van hem was zulk een verademing na m’n dagenlang gepieker, dat er iets in me opsprong van vreugde en dat ik hem wel direct bloemen of fruit wilde sturen om m’n blijdschap te uiten. Maar ten eerste waren de winkels al dicht, ten tweede had ik maar 35 cent op zak en ten derde wist ik dat ik hevig jaloers zou worden op die bloemen of dat fruit die vlak bij hem waren. (7 augustus 1940)

Die anonieme cadeautjes zijn een belangrijk middel om uiting aan haar verwarrende gevoelens te geven. En ze stuurt hem er vele, in de veronderstelling dat hij zal denken dat ze van verschillende aanbidsters komen. Donkersloots verjaardag op 8 september is voor haar een belangrijke dag, die lang van tevoren wordt voorbereid en haar tot op het laatst bezighoudt.

6 September 1940

Ik zal die blauwe kan voor hem kopen en dan zonnebloemen erin.
7 September 1940
Deze hele dag was een roes van zorgen, allemaal voor hem. Het is geen blauwe kan met zonnebloemen geworden, maar een crèmekleurige kan met een lila bos bloemen, cosmea geloof ik.

In september beginnen de colleges weer aan de Universiteit van Amsterdam. Donkersloot gaat erheen met tram 25. Thea is van zijn rooster op de hoogte.8 Vele malen beschrijft zij zijn gang van en naar het Spui.

Hij stond om 10 voor 1 op de 25 te wachten en stopte – natuurlijk weer hollend – een paar enveloppen in de trambus, stapte in de eerste wagen en begon te lezen. Op ’t Rokin stapte hij uit en liep zeer ernstig kijkend – een beetje ontstemd, leek het – universiteitswaarts. Hij zag er slecht uit, maar dat lijkt op een afstand erger dan het is. Hij is altijd te laat, op het nippertje, en dat is karakteristiek voor hem. (16 oktober 1940)

In oktober verschijnt in Criterium een in het licht van deze geschiedenis opmerkelijk gedicht van Donker onder de titel ‘Onsterfelijkheid’, waarvan Thea in haar dagboek alleen de eerste twee regels aanhaalt.9

Thea’s commentaar hierop is kort en bondig:

Hij moet zich wel erg over zijn jeugd heenvoelen als hij dat schrijven kan. Want als je 18 bent, voel je niets van die godenleeftijd. Nee, er is een godenleeftijd: dat is de leeftijd die hij heeft, altijd. Dit jaar is het dus 38. Ahem! (4 oktober 1940)

Ze betrekt dit gedicht, in tegenstelling tot ‘De Oogen’, niet op zichzelf. Over de toespelingen die Donker maakt op de oorlog en de verslechterende situatie voor de joden, schrijft ze niets en ze komt er later niet meer op terug, zoals vaak wel het geval is. Ook laat ze haar vaak kritische commentaar op het thema onsterfelijkheid in dit geval achterwege. De voorspellende dreiging die er van dit gedicht voor haar uitgaat, verwerkt ze wellicht door alleen aan hem te denken. Een paar regels verder schrijft ze:

Morgen is hij in Utrecht bij Marsmans herdenking. Hij moet nog lang, lang, lang leven.

Haar observaties van zijn doen en laten nemen in het najaar van 1940 in aantal toe wanneer zij als kindermeisje gaat werken vlakbij de Wolkenkrabber. Vanaf de straat kan ze in zijn werkkamer kijken.

Vandaag ging je zitten lezen. Dan draai je je bureaustoel een kwartslag om, zodat je makkelijk zit en toch aan het bureau aantekeningen kunt maken, slaat je benen over elkaar en verdiept je. Of verdiept je niet zo erg en kijkt af en toe naar buiten, verweg over het Amstelstation, zoals vandaag. (7 november 1940)

Met nieuwjaar 1941 stuurt Thea hem tulpen, met een briefje erbij.

Dat 1941 beter voor U mag zijn dan het voorbije jaar. En geluk, geluk, geluk, zoveel een mens maar hebben kan.

Een paar dagen later checkt ze of Donkersloot de bloemen ontvangen heeft.

Er stonden tulpen op zijn schrijftafel, misschien de mijne? (5 januari 1941)

Wanneer in februari een gedicht van Anthonie Donker in De Stem verschijnt dat begint met ‘Geluk – daar heb ik driftig naar gedongen’10, ziet ze dit weer wel als een ‘antwoord’ aan haar.

In de winter van 1941 bezoekt Thea samen met haar vriendin Alma voor het derde achtereenvolgende jaar de lezingen van Donkersloot voor de Volksuniversiteit. Naarmate ze hem vaker ziet, worden de beschrijvingen van hem niet alleen gedetailleerder maar ook rijper. Op 13 maart 1941, op de voorlaatste bladzijde van het Tagebuch, schrijft ze over de avond die ze zojuist bij hem heeft doorgebracht. Ze hebben over de moderne poëzie gepraat. Hij heeft haar Gerard den Brabanders ‘Klein lied voor de liefsten’11 voorgelezen:

Ze hebben samen naar Mozarts Eine kleine Nachtmusik geluisterd, die zij meegebracht heeft. Weer weidt ze uit over zijn mooie ogen, zijn zachte haar en zijn lieve oren. Maar de toon is anders, zelfbewuster.

[…] vooral ook je trouwe stevige handen. Ze balden zich vanavond herhaaldelijk tot vuisten, hóórt dat bij de moderne poëzie? Ik vind je overigens beslist knap maar die mond van je, zelfs als je lacht, wordt niet helemaal aardig.

Donkersloot is niet langer de aanbeden dichter in de verte over wie ze naar hartelust kon dromen, wiens beeld zelfs kon vervagen als ze hem een tijd niet had gezien. Die avond is hij een man geworden die haar zeer vertrouwd voorkomt. De zekerheid van de liefde die ze nu voor hem voelt, heeft de twijfel verjaagd die ze een jaar geleden verwoordde toen ze schreef:

Ik wilde het kind weer zijn van de eerste bladzij van dit boekje. In die tijd12 zag ik voor het eerst zijn portret, hoorde voor het eerst een gedicht van hem. En wist op slag: dat is de enige.

En in september 1940 schreef ze nog:

Waar ben je waar ben je dan toch? Ik zoek je, overal in de stad en je bent nergens

dan diep binnenin me, in mijn eigen hart. Maar ik wil jouzelf zien, apart van mij, voor m’n ogen.

Er is sinds die avond nog iets veranderd. Niet langer beschrijft Thea hoe ze Donkersloot op een afstand gadeslaat en hem door de stad ziet gaan. De rollen zijn omgedraaid en hij is degene die haar niet alleen schaars ontmoet, maar haar ook haast onmerkbaar groet.

Die gele tulpen – waarom toch stuurde ik hem die gele tulpen? Ik wil hem blij weten, al weet ik dat die blijheid door zo’n bos bloemen voortkomt uit verregaande ijdelheid, – stonden vanmorgen op z’n schrijftafel, hij zat erachter te werken.
Langskomende floot ik naar gewoonte iets uit de Nachtmusik, het menuet was het ditmaal; na een moment stond hij naast z’n bureau, vlak tegen het raam gedrukt z’n lieve hoofd, maar zag me gelukkig niet meer. (20 april 1941)

Misschien zag hij haar niet meer, maar hij heeft haar kennelijk wel gehoord. Nu is het kinderspel afgelopen. In dat besef besluit ze het Tagebuch met de constatering:

Ik weet niets helemaal zeker, behalve dat hij lief is. En die enige zekerheid waarop mijn leven de laatste twee jaren drijft kan me niet ontvallen zonder gevaar dat ik verdrink. (20 april 1941)

Van de daaropvolgende vier maanden zijn geen aantekeningen bekend. Op 12 augustus 1941 begint Thea te schrijven in het donkerblauwe Poësie-album. Op 27 augustus is ze weer de hele avond bij Donkersloot. Vanuit de familie neemt de druk op Thea toe zich niet meer zo op die man te richten. Vooral tante Lena probeert enige invloed op haar uit te oefenen. Moeder Anna is daartoe minder in staat, aangezien zij regelmatig in de joods psychiatrische inrichting Het Apeldoornsche Bosch verblijft wegens aandoeningen van psychische aard.

Tante Lena vertelde me vanmiddag dat hij een grote aantrekkingskracht voor veel vrouwen heeft, een bijzonder groot sex-appeal, maar dat wie hem dagelijks meemaakt gauw zijn werkelijke en blijkbaar in ’t geheel niet aantrekkelijke gedaante leert kennen. En als bewijs noemde zij de twee vrouwen van wie hij na vrij korte tijd weer scheidde. Alsof dat voor mij een bewijs in zijn nadeel is! (20 april 1941)
Tante Lena zei: je dweept alleen maar want je hebt geen wensen ten opzichte van hem. Tante Lena, ik heb verlangens en wensen ten opzichte van hem die ik niet eens voor mijzelf op papier durf te zetten. (23 september 1941)

In december 1941 gaat Thea weer bij Donkersloot op bezoek, met een bosje mimosa. Bij die gelegenheid neemt ze hem in vertrouwen over het grote geheim in de familie. Haar broer Karel is in november samen met neef Bob het land uit gevlucht, richting Zwitserland. Andere neven zijn dezelfde weg gegaan.

Hij deed werkelijk of het hem iets kon schelen, maar dat kan ik haast niet geloven. Hij is toch ook wel een erge egoïst want hij zei: ‘nee, ik heb van de toestand tot nu toe nog helemaal geen last gehad’. (7 december 1941)

Dat verandert heel snel. In januari 1942 is Donkersloot niet langer redacteur van De Stem en Critisch Bulletin. Op 1 februari van dat jaar wordt een groot aantal professoren van de Universiteit van Amsterdam opgepakt. Donkersloot loopt als een van de opstellers van het Kunstenaarsmanifest tegen de Kultuurkamer groot gevaar. Thea schrijft met een mengeling van schrik en opluchting over het feit dat Donkersloot deze dans ontsprong:

’t Is haast een wonder dat Tielrooy én Romein (met nog 98 anderen Amsterdamse profs en advocaten) zijn gearresteerd en hij buiten schot is gebleven. Ik kan de vreugde tenminste nauwelijks op! Ze werden kaalgeschoren en afgeranseld, vertelde Prof Kühler. En hij slaapt vannacht gelukkig in z’n eigen bed. (1 februari 1942)

Drie dagen ervoor had ze nare voorgevoelens, een terugkerend fenomeen dat ze vanaf die tijd vaker zal vermelden. Een paar dagen later brengt ze het verontrustende bericht van zijn onderduik.

Hij is voortvluchtig. Als een voorvluchtige, ter dood veroordeeld schreef hij 4 jaar geleden. Toen was ’t maar een vergelijking, nu is ’t bijna werkelijkheid geworden, helaas. Als hij nu in Godsnaam uit de handen van de moffen blijft, want als ze hem na deze vlucht pakken is het veel erger dan wanneer hij direct was meegegaan. Intussen, ze hebben hem nog niet en gelukkig heeft hij zoveel kennissen op zoveel verschillende plaatsen (ik denk dat hij zich in de grote steden zal ophouden daar kun je beter naamloos onderduiken dan in de kleinere plaatsen) dat het hem wel zal lukken onvindbaar te blijven. (5 februari 1942)

Een paar dagen later meldt ze opgelucht dat dit een van de vele geruchten was.

Hoera! Terugfietsend van Oma’s verjaardag reed ik in de P.C. Hooft bijna tegen Ed Hoornik op die me wist te vertellen dat onze Prof. gewoon hier is. Zo zie je alweer hoe de mensen kletsen. Ben toch benieuwd wat er van dat verhaal over de voortvluchtigheid waar is. (8 februari 1942)

Terwijl Thea deze zinnen schrijft over Donkersloots situatie, is haar broer Karel gevlucht, zit haar moeder in een kliniek en is haar vader zijn zaak kwijtgeraakt aan een Verwalter. Vluchten, uit handen van de nazi’s blijven, onderduiken zijn thema’s die haar familie direct aangaan en waarover veel zal zijn gesproken en gepiekerd. Thea laat alleen zien hoe ze hierover denkt waar het Donkersloot betreft. Dat door de vlucht van Karel en zijn neven ook zijzelf en haar familie extra gevaar lopen, lijkt voor haar van ondergeschikt belang. Dit zichzelf voortdurend wegcijferen dreigt door de oorlogssituatie een daad van zelfopoffering te worden.

 

Diezelfde maand begroet Donkersloot haar op straat allesbehalve onmerkbaar:

13 Febr. 1942

Vrijdag de 13e! een ongeluksdag? Allesbehalve, want ik zag hem en hij groette me zo allervriendelijkst dat ik van pure vreugde haast van mijn fiets zwaaide. Hij zag er opgewekt maar bar slecht uit. Maar dat zal nu wel verbeteren, nu ’t gevaar geweken is. Grijze hoed, zwarte jas, gele wandelstok, ’t was alles compleet, zelfs de begeleiding bestaande uit een klein meisje, waarschijnlijk studente, die met hem universiteitswaarts toog.
Ik voelde me vanmorgen koninklijk verheven toen hij me groette. Idioot natuurlijk, maar dat hindert niet. Hij keek echt opgeruimd, gelukkig, ‘k Zal hem wel nooit meer spreken, dat zou al te heerlijk zijn.

De laatste zin is niet ongewoon. Al vele malen eerder eindigde Thea hiermee haar aantekeningen, vaak in combinatie met een liefdesverklaring. Hoogstwaarschijnlijk is dit inderdaad de laatste keer geweest dat ze hem gezien heeft. In elk geval heeft ze van een volgende ontmoeting geen verslag meer gedaan.

Ruim een maand later, op 18 maart 1942, raakt Donkersloot alsnog op een onfortuinlijke manier zijn vrijheid kwijt: ‘Prof. Donkersloot die reeds had weten te verdwijnen toen hij de lucht van zijn op handen zijnde arrestatie kreeg, liep alsnog in de val toen hij de onvoorzichtigheid had van zijn koffer door een jongen bij zich aan huis te laten weghalen juist toen de Gestapo daar was die den jongen dwong de verblijfplaats van den voortvluchtige te verraden.’13 Vervolgens wordt hij naar het Oranjehotel in Scheveningen overgebracht.

Twee dagen na zijn arrestatie weet Thea kennelijk nog van niets.

Ik heb opeens ’t gevoel dat hij moet zorgen weg te wezen, zo gauw mogelijk. M’n voorgevoelens kwamen totnutoe nogal uit. Er zijn tien profs geschorst, voorgoed, zonder pensioen. (20 maart 1942)

Na een week is ze nog niet op de hoogte:

‘Er is zoveel voorbij, zoveel nog komend..’.14
Hij moet wèg wezen, als ik de moed heb, zeg ‘k ’t hem morgen. (25 maart 1942)

In april en mei zijn er enkele aantekeningen vol wanhoopskreten over de verslechterende situatie buitenshuis, waar beperkingen en verboden voor joden elkaar in rap tempo opvolgen. Ook thuis heeft Thea het zwaar zonder haar broer en moeder. Zij zoekt een paar maal hulp bij psychiater Stokvis15, zonder veel baat bij hem te vinden:

O ’t is krankzinnig, krankzinnig, maar ondanks al ’t geklets van Stokvis houd ik van den Prof, hoe moet dat nu? (14 juni 1942)

Nog eenmaal klaart ze op als ze begin juni de ramen van Donkersloots flat ziet openstaan:

Niet te vroeg juichen, eerst zekerheid hebben. Als ’t zo is, krijgt hij: dat stuk kaas, een worst, een blik koekjes, perziken, aardbeien, een doos bonbons, 1 pakje boter en o nog veel meer zal ik bedenken. En ook Narrenwijsheid16 als hij het tenminste nog niet heeft. De laatste 8 Gold Flakes ook misschien en dan bak ik iets voor hem. […] O ja, eieren krijgt hij ook en 1 pak macaroni misschien en het blikje frambozen.17 En dan als motto: ‘Ge moet maar een beetje lachen, het is niets.’18 (5 juni 1942)

Donkersloot zat echter nog steeds gevangen, hij werd diezelfde maand overgebracht naar Sint Michielsgestel, waar hij tot 15 augustus ’42 moest blijven. Daarna zat hij tot het einde van de oorlog ondergedoken in Wassenaar.

Er volgen nog een paar schaarse aantekeningen, de laatste maakt Thea op 9 juli 1942. Rond die datum ontvangt ze een oproep voor transport. Daaraan geeft ze gehoor, zonder gebruik te maken van het aanbod om bij haar vriendin Alma onder te duiken of om met tante Lena’s gezin mee naar Zwitserland te vluchten. Ze wil haar ouders niet verder in gevaar brengen. In de tien dagen die haar nog resten stelt ze haar testament op, waarin ze enkele persoonlijke eigendommen, zoals haar gedichten en dagboeken, over familie en vrienden verdeelt, en schrijft ze afscheidsbrieven. Tijdens het afscheidsetentje krijgt ze van Alma een schrift waarin Alma tal van dierbare gedichten heeft overgeschreven. Ze blijven elkaar op straat nawuiven, tot ze elkaar niet meer kunnen zien. Op 19 juli gaat Thea op transport naar Westerbork.

Enkele dagen later ontvangt Alma een kaartje van Thea uit Westerbork.

Heel hartelijk dank voor je bloemlezing. Met niets had je me meer plezier kunnen doen. Ik zal er de verzen bijschrijven die ik in mijn geheugen heb en verder misschien in dit schrift losse aantekeningen schrijven. Dat wordt dan het Siberiënschrift. (19 juli 1942)

Op 21 juli 1942 gaat Thea vanuit Westerbork op transport naar Auschwitz, waar ze, twintig jaar oud, ‘uiterlijk in de loop van september 1942’19 het leven laat. Haar ouders worden op 31 augustus 1942 in Auschwitz om het leven gebracht. Tante Lena weet met haar gezin naar Zwitserland te ontkomen. Ook de neven overleven de oorlog.

In Thea’s nalatenschap zat een pakje met brief voor prof. Donkersloot, te bezorgen na diens vrijlating. Na de oorlog beantwoordde Donkersloots secretaris het verzoek hiertoe, dat door Thea’s vriendin Alma werd gedaan.

In opdracht van Prof Donkersloot deel ik U mede, dat hij zich Thea Citroen heel goed herinnert en nog vaak er aan gedacht heeft, wat haar lot was geworden; hij dankt U heel hartelijk voor uw mededelingen daaromtrent en laat U weten….20

Alma bracht Donkersloot het pakje op 7 augustus 1945. Ze hebben samen vooral zitten zwijgen. Thea’s brief is bewaard gebleven in Donkersloots archief in het Letterkundig Museum te Den Haag.21

8 juli 1942

Beste Professor Donkersloot,
Dit pakje wordt U gebracht door mijn vriendin Alma de M. nu U weer goed en wel op vrije voeten staat. Gefeliciteerd daarmee en ik hoop dat dit de laatste narigheid in Uw leven geweest is. Nu moet er alleen maar geluk voor U komen, blij en overvloedig. En nooit meer verdrietig wezen, daar is het leven werkelijk ondanks alle ellende te goed voor. En liever hier en nu een innig en desnoods klein geluk vinden (maar geluk is altijd groot) dan ‘over duizend jaar’ een publiek dat ontsteld en bevangen Uw naam herontdekt, Uw verzen leest en Uw grootheid roemt. Wat hebt U daar nu aan?
Ik wil U geen uitleg geven over allerlei anonieme geschenken, ik weet ook niet in hoeverre ik alleen daar schuldig aan ben, best mogelijk dat er nog meer overdreven meisjes op de wereld rondlopen. Als ze U al eens onaangenaam geweest zijn, wil mij dan geloven dat dat nooit de bedoeling was.
De herinnering aan U zal een troost zijn in de komende tijd en m’n tamelijk grondige en uitgebreide kennis van Uw en anderer verzen zal me door veel moeilijke ogenblikken heenhelpen.

Behalve het Schiereiland22 dat U me verleden jaar gaf en dat U nu natuurlijk weer toekomt, zit er van Schagens Narrenwijsheid in dit pakje. Ik kocht het in Februari ’42 bij de Oudenmanhuispoort voor …. één gulden terwijl het antiquariaat er al tien voor biedt! Wanneer U het zelf al hebt moet U maar zien wat U ermee wilt doen, een zeldzaamheid is het geloof ik wel zo langzamerhand. Verder is daar mijn zelfgemaakte ezeltje dat ik Dirk Bonifacius, bij afkorting Bonny, doopte en dat U geluk komt brengen. En tenslotte een boekje waarin ik wat spreuken verzamelde die ook U misschien tot troost kunnen zijn. Wilt U alstublieft altijd gezond blijven, U niet teveel vermoeien of zo erg hard werken en af en toe uitgebreid vacantie nemen?
Gods zegen voor U en Henk.
Met hartelijke groeten,
Uwe Thea Citroen

Wat Donkersloot in Thea zag, is moeilijk te achterhalen. De talloze aantekeningen en krabbels op enveloppen en achterkanten van stencils in zijn nagelaten archief bevatten invallen en ideeën voor zijn werk. In een bloknoot, gedateerd 1942-1945, uit hij enkele gedachten over de liefde23: ‘Verder is datgene, waar mijn diepste neiging altijd gebleken is naar uit te gaan, een bijna onbestaanbare combinatie van rijpheid èn kinderlijkheid, van reeds gevormde innerlijkheid èn toch nog alles voor zich hebben, dat gaat haast nooit samen. Mijn neiging gaat ook altijd uit tot gesloten, stille en haast schuwe naturen, die even moeilijk uit zichzelf treden als ikzelf wat ook niet gunstig is om elkaar te kunnen naderen.’

Anthonie Donker had Thea Citroen niet beter kunnen typeren.

Sein post

Jan Paul Hinrichs
Prozaïsch als de Hollanders zelf

sofia – De hoofdstad van Bulgarije doet me altijd denken aan Den Haag: ministeries in een rustig, saai centrum, dat kampt met de afwezigheid van een rivier zoals die door echte hoofdsteden stroomt. De afgelopen jaren is de binnenstad, ondanks het vertrek van Georgi Dimitrov uit zijn mausoleum en de komst van ing Barings en kfc op strategische punten, niet wezenlijk veranderd: daarvoor zijn de kantoorkolossen, de parken en de Aleksandar Nevski-kathedraal te dominerend. Verdwenen zijn wel de meeste boekwinkels: in de communistische tijd was Sofia dé plaats om Russische boeken te kopen die in de Sovjet-Unie zelf in één dag uitverkocht raakten. Boekenstalletjes zijn er voor in de plaats gekomen. Gebleven is het literaire tijdschrift Plamǎk [De vlam], dat met de oude rode letters op het omslag nog iets van het ideologische verleden bewaart.

Plamǎk nr. 9/10 van de jaargang 2001 is een themanummer, gewijd aan ‘Hedendaagse Nederlandse bellettristen’. Blijkens een inlegvel is de uitgave mede bekostigd door de Nederlandse ambassade. ‘Hedendaags’ is ruim opgevat, want Louis Couperus is vertegenwoordigd met de verhalen ‘Het verbeelde leven’ en ‘Imperia’. Verder is vooral proza opgenomen van de oude garde: Jan Wolkers, Harry Mulisch, Remco Campert, Marga Minco, Cees Nooteboom. Dan volgen debutanten van meer recente tijd: J.M.A. Biesheuvel, Maarten ’t Hart, Charlotte Mutsaers, Yvonne Kroonenberg, A.F.Th. van der Heijden, Vonne van der Meer, Leon de Winter en Anton van der Lem (als historicus). Alleen Arnon Grunberg vertegenwoordigt de jongere generatie. De foto’s in het nogal grof opgemaakte blad tonen een verre van multicultureel Amsterdam uit de vroege jaren zestig.

Bagrelija Borisova, docente Nederlands aan de universiteit van Veliko Tarnovo (panoramisch de spectaculairste stad van Europa), levert een reisverslag met indrukken van Den Haag, Leiden, Delft en Maastricht, dat letterlijk is overgenomen uit haar boek Cholandija i Belgija: kakvito gi vidjach [Nederland en België: zoals ik ze zag, Veliko Tarnovo, 1995]. Een overdosis aan encyclopedische feiten maakt dit stuk soms een beetje statisch, maar een bezoek aan het echtpaar Biesheuvel in Leiden is met liefde beschreven.

Borisova tekent in Plamǎk ook voor een interview met Harry Mulisch, die ze beschouwt als ‘de beroemdste Nederlandse schrijver van de twintigste eeuw’. De Bulgaarse karakteriseert de schrijver als iemand

die nog altijd ‘respect oogst met zijn uiterlijk – lang, slank van figuur, met vol, zilver haar en uitzonderlijk levendige en vorsende ogen’. Mulisch zit daarbij ‘gemakkelijk in een brede stoel en denkt ogenschijnlijk met genoegen terug aan de lange weg van zijn succesvolle carrière’. Hij verklaart zich niet verbonden te voelen met de Nederlandse traditie en noemt zich ‘Gastarbeiter van de tweede generatie’: ‘Ik ben hier opgegroeid en Nederlands is mijn taal, maar mijn mentaliteit is niet Nederlands. Ik voel me eerder verbonden met de Duitse culturele erfenis en filosofie.’ Op de vraag: ‘In het buitenland (Duitsland, vs) wordt u vergeleken met Goethe, Homerus en Dante […]. Met wie zou u zichzelf vergelijken?’ antwoordt Mulisch: ‘Met Goethe […]. Goethe heeft in verschillende genres geschreven, hield zich bezig met filosofie, geschiedenis, esthetica, natuurwetenschappen. Ik heb me ook aan heel wat genres gewaagd. In dat opzicht is zonder twijfel ook mijn afkomst van betekenis. Ik zou me echter moeilijk met Kafka kunnen vergelijken, hoewel hij een groot schrijver is. Hij heeft veel bereikt, maar is meer beperkt in zijn genres.’

Vertaalster Aneta Dantsjeva-Manolova levert de aanstekelijke bijdrage ‘Het Hollandse proza – prozaïsch als de Hollanders zelf’, waarin ze tot de slotsom komt dat onze literatuur zich kenmerkt door ‘gebrek aan verbeelding en frivoliteit’. Ze merkt op dat Nederland zo’n vijftien goede schrijvers heeft, maar dat het moeilijk te zeggen is wie de grootste is. Dat komt volgens haar vanwege het ‘traditioneel democratische, nietgecentraliseerde’ karakter van ons milieu én door wat zij ‘de specifiek Nederlandse “superspecialisatie”’ noemt: ‘Niets heeft daar de pretentie van universaliteit en niets leent




zich daarom voor vergelijking.’ De literaire wereld portretteert ze als een nogal commercieel, verzuild gebeuren, waarin alles een ‘bepaalde trend volgt en in een eigen hoekje verkocht wordt’. Op een literair forum in De Balie te Amsterdam verbaast zij zich over de passiviteit van het publiek, dat er bijzit of het ‘met behulp van een afstandsbediening’ naar de televisie kijkt. Nogal ironisch schrijft Dantsjeva-Manolova over het effectbejag van de ‘scandaleuze, jonge’ Grunberg – en over het gemak waarmee hij daarmee succes boekt aan de grachtengordel. Haar conclusie is dat een schrijver in Nederland weinig kans heeft op succes als hij zichzelf nier tot een attractie maakt. Ze blijkt verder geen onbekende in het Amsterdamse café Welling, met zijn ‘opzettelijk in stand gehouden retro-image’ en ‘literair geroddel’, waar men in het weekend stuit op een ‘rokend, stevig bier drinkend, gesticulerend, fel discussiërend’ publiek.

Het inleidende stukje van Dantsjeva-Manolova bij de verhalen van Couperus is niet nieuw. Het is, samen met de verhalen zelf, overgenomen uit haar Couperus-bundel Malki zagadki [Kleine raadsels], die begin 2001 in Sofia verscheen. Ook die uitgave is mogelijk gemaakt door Nederlandse subsidie. Die kanttekening mag wel gemaakt worden: zonder onze geldelijke inbreng was de stortvloed aan vertalingen uit het Nederlands die momenteel het hele voormalige Oostblok beleeft, ondenkbaar. Vaak zegt het verschijnen van een vertaling meer over Nederlandse subsidiepolitiek dan over spontane receptie. Maar Dantsjeva-Manolova legt voor Couperus (‘een ware schatkamer van ideeën, beelden en taal’) een onvervalst enthousiasme aan de dag, dat wellicht kan leiden tot meer.

Laagwater

Marco Entrop
Liber Revianum

Behalve de oorkonde en de cheque per post ontving Gerard Reve op de inmiddels beruchte 21 november 2001 – de dag waarop koning Albert hem ten paleize de Prijs der Nederlandse Letteren had moeten uitreiken – ook een geste van zijn bewonderaars. Misschien nog wel voordat de postbode arriveerde, belde Jeannette Biesbroeck die vrijdagochtend om half elf aan bij villa De Posthoorn in Machelen. Biesbroeck is lid van het (interim)bestuur van het in 1998 in Leiden opgerichte Gerard Reve Genootschap. Haar was de eer gegeven de schrijver een liber amicorum te overhandigen. Hoewel een journalist van Het Parool haar vergezelde, heeft een verslag van deze plechtigheid de kolommen van die krant niet gehaald.

‘Joop deed open,’ recapituleert Biesbroeck tegenover mij de gebeurtenis. ‘Hij zag eruit alsof hij zich drie dagen niet had gewassen en doorgehaald had met veel drank. Eerst was hij een beetje argwanend tegenover die journalist, maar al gauw werd de aandacht afgeleid naar mij. Ik vertelde dat ik Reve kwam feliciteren en hem iets wilde overhandigen. Toen werd Joop zo zacht als was en ging weer naar binnen om Reve te halen. Reve kwam aangeschuifeld. Een oud, broos mannetje maar héél vriendelijk. Hij was ontzettend blij dat iemand hem kwam feliciteren en zichtbaar ontroerd toen hij het liber amicorum kreeg.’

Zonder bril kon Reve slechts de letters van het opschrift lezen: Liber Amicorum voor Gerard Reve. Biesbroeck: ‘Ik hoopte dat hij het niet ter plekke zou openen. En dat deed hij gelukkig ook niet.’ Het vriendenboek was een initiatief geweest van Guus van Bladel. Reve had zich tegenover hem wel eens laten ontvallen het een eer te vinden als men hem met een liber amicorum zou huldigen. Van Bladel had dat onthouden. Biesbroeck hield de identiteit van de samensteller wijselijk voor zich. De naam Guus van Bladel zou Schafthuizen onherroepelijk in woede doen ontsteken. Via de media vochten beide heren vorig jaar nog een conflict uit naar aanleiding van de aankoop door de gemeente Weert van het Augustini Revianum, het omvangrijke Reve-archief van Van Bladel – een duizendtal brieven, manuscripten en boeken. Schafthuizen werd er door Van Bladel van verdacht foto’s uit die collectie te hebben ontvreemd. Over die verzameling liet Schafthuizen zich in nrc Handelsblad van 29 november 1997 nogal laatdunkend uit: ‘Ik zou niet weten wat dat meer is dan wat eerste drukkies en krantenknipseltjes, die hij

nu op een hobbyistische manier op datum heeft gelegd.’ Zelf, bekende Schafthuizen op 8 oktober 1998 in Het Parool, kreeg hij van dat ‘spul’ van Van Bladel ‘geen harde’. En vermoedelijk ook niet van dit liber amicorum.

Hoewel Schafthuizen daar anders over denkt, beschouwt Van Bladel zichzelf nog steeds als een vriend van Gerard Reve. Begin jaren zeventig deelden ze enige tijd een huis in het Limburgse Weert (zie Het Lieve Leven, 1974). Daarna gingen beiden huns weegs. Reve vertrok naar Frankrijk, Van Bladel vestigde zich in Singapore. Tegenwoordig is hij inwoner van Melaka. Vandaaruit liet hij mij op 10 januari j.l. per e-mail weten hoe het liber amicorum tot stand kwam: ‘Ik ben op het idee gekomen omdat ik vanuit Nederland steeds ergerlijke en zelfs verontrustende berichten las en hoorde betreffende mijn goede vriend Gerard Reve. […]. Ik was van plan 100 mensen uit te nodigen en dan maar te zien wie wel en wie niet mee zou doen. Ik beraadde mij op de manier van aanbieding, want de relatie tussen J.S. en mij is de laatste jaren niet zo best. Ik wilde het plan ook geheim houden, omdat ik vreesde dat J.S. wel eens roet in het eten zou kunnen gooien als hij van het Liber zou horen.’ Helaas voor Van Bladel lekte het nieuwtje toch uit. Rudie Kagie berichtte erover in Vrij Nederland van 8 september vorig jaar. Ook Het Parool bracht het nieuws van het op handen zijnde vriendenboek. Van Bladel: ‘Ik vond deze twee (voorbarige) publicaties heel vervelend en stopte ermee want ik dacht zeker dat j.s. er zich mee zou gaan bemoeien. En dat was ook zo, want ik werd in Melaka getracteerd op een telefonische scheldpartij waar de honden geen brood van lusten.’

Vrienden van Van Bladel overreedden hem er toch mee door te gaan. Uiteindelijk koos hij voor een meer bescheiden opzet. Hij benaderde zestig personen, van wie hij de namen opdiepte uit zijn eigen adresboek. ‘Ik wilde een Liber samenstellen met vertegenwoordigers van alle lagen van het volk, uit alle delen ter wereld. Er zijn slechts een paar namen in het Liber van participanten die ik niet persoonlijk kende, maar die mij benaderden met het verzoek om mee te kunnen doen.’

Het Liber Amicorum voor Gerard Reve is dus een vriendenboek geworden in de dubbele betekenis van het woord. Van de zestig relaties die Van Bladel aanschreef, brachten er achtendertig daadwerkelijk Reve hun gelukwensen over ‘bij de toekenning van de literaire [sic!] Prijs der Nederlandse Letteren’. Ruim vertegenwoordigd zijn de (vroegere) vrienden uit Weert, inclusief Van Bladels zuster Willemien, ‘huisvrouw te Waalwijk’. Zij waren hem ook al behulpzaam geweest bij de uitgave van zijn boekje Rondom Reve (1997). In Maleisië en omgeving rekruteerde Van Bladel voor het merendeel de afgevaardigden ‘uit alle delen ter wereld’, onmiskenbaar een poging het liber amicorum tenminste nog enig volume te geven. Zo krijgt Reve een felicitatiebrief van de Maleisische biljartkampioen David Tang Chak Kee, die bekent boeken te lezen noch brieven te schrijven. Tang Chak Kee is de levensgezel van Van Bladel.

Het Liber Amicorum bevat meer van dit soort eigenaardige en naïeve bijdragen. Op dit punt past de inhoud goed bij de vorm: een heterogene verzameling – soms moeilijk leesbare – slordige fotokopieën, gebonden in een foeilelijk oranje omslag. Tegenover Vrij Nederland liet Van Bladel nog doorschemeren dat het vriendenboek in een varkenslederen omslag zou worden ingebonden bij een non-

nenklooster in de Maleisische stad Johor Bahru. Maar ook dat voornemen sneuvelde.

Toch is het niet allemaal kommer en kwel. De paar medewerkers van naam die er in staan, maken deze felicitatiebundel nog enigszins de moeite van het lezen waard. Acteur Willem Nijholt dist een amusante anekdote op over het stoere streepjesoverhemd dat hij eens van Reve kreeg. Hans Hafkamp verhaalt hoe hij door het lezen van Reves werk zich bewust werd van zijn eigen homoseksualiteit. ‘Deskundige te Haarlem’ Nop Maas, inmiddels door Schafthuizen verketterd, weet op één a4-tje aannemelijk te maken dat Reve al die jaren ‘niet tevergeefs geschreven en gestreden’ heeft.

Veruit de aardigste bijdrage is geschreven door de journaliste Bibeb. Zij blikt terug op haar eerste kennismaking met Reve – De Avonden was toen nog niet verschenen – en op het interview dat zij hem in 1964 afnam voor Vrij Nederland. Toen zij het hem vooraf liet lezen, schrok hij van zijn eigen openhartigheid. Onder het motto: ‘koning alcohol helpt’ greep Reve vervolgens eigenhandig in de tekst in om zijn mededeelzaamheid te benevelen. Aan de ene fles wijn die Bibeb naar waarheid had vermeld, voegde Reve toe: ‘Ontkurkt tweede fles wijn’. En even verderop: ‘De derde fles is bijna leeg. “Ik zal nog maar een flesje wijn openmaken”.’ Om in een roes te eindigen: ‘Schenkt de wijn naast zijn glas, op de vloer.’

Het ontbreken in dit vriendenboek van voor de hand liggende participanten – Hanny Michaelis, Theodor Holman en Tom Rooduijn, om enkelen te noemen – roept vragen op. Werden zij niet benaderd of wilden zij niet meewerken? Van Bladel weigert desgevraagd de namen te noemen van de personen die niet op zijn uitnodiging zijn ingegaan. Hij respecteert hun weigering. ‘Er was 1 participant die een bijdrage inzond die, fatsoensrakker die ik ben, bij mij in het verkeerde keelgat was geschoten en absoluut ook bij Gerard in het verkeerde keelgat zou zijn geschoten en dat laatste wilde ik voorkomen. Dus die participant is medegedeeld dat de bijdrage niet in aanmerking kwam.’

Naar verluidt heeft Van Bladel alle correspondentie die hij voor dit boek heeft gevoerd, verzameld in een dossier, getiteld Rond het Liber Amicorum voor Gerard Reve, dat onlangs is toegevoegd aan het Augustini Revianum in Weert. Misschien is daarin ook een verklaring te vinden voor het feit dat een felicitatieboodschap van de gemeente Weert ontbreekt. Die hebben na het tumult rond de aankoop van de Reve-collectie waarschijnlijk gedacht: dit eens maar nooit weer.

Het Liber verscheen niet in de handel. Reve ontving het ingebonden origineel. Voor elk van de participanten werd één exemplaar vervaardigd (alle sub numero 5), dat zij tegen kostprijs konden aanschaffen. De eerste vier ingebonden en genummerde afdrukken gingen naar koningin Beatrix (no. 1), de Reve-verzameling in Weert (no. 2), het Letterkundig Museum (no. 3) en naar David van het Reve (no. 4). Daarnaast werd nog een aantal hors commerce-exemplaren opgelegd, speciaal voor degenen die er nog een extra wensten. Of toch voor de handel? Door een antiquaar in Friesland werden onlangs twee exemplaren aangeboden. Bij navraag bleek het te gaan om twee h.c.-edities, die hij inmiddels voor tweehonderd euro per stuk had verkocht. Het kan bijna niet anders of deze handelsgeest zal zelfs bij Joop Schafthuizen ontzag wekken, zij het ongetwijfeld knarsetandend.

Sein post

Frank Okker
Schrijversbloed

parijs – Het ontvangen van schrijvers betekent in Frankrijk, met name in Parijs, nog altijd prestige. Vandaar dat het deftige Hôtel Pont Royal, dat in het zevende arrondissement vlak bij uitgeverij Gallimard ligt, zich trots Hôtel Littéraire noemt. De redacteuren, uitgevers en hun schrijvers drinken er graag wat aan de bar, maar wanneer het op eten aankomt, gaan ze liever naar een minder sjieke gelegenheid. Vaak valt hun keus dan op Aux fins gourmets aan de boulevard Saint-Germain.

Aux fins gourmets is een sobere bistro, gespecialiseerd in gerechten uit Frans Baskenland. Op de luifel langs het kleine terras staan de woorden Béarn en Bigorre, de namen van twee (burg)graafschappen aan de noordkant van de Pyreneeën, die in de zeventiende eeuw aan Frankrijk werden toegevoegd. Binnen is er eerst een lange bar waarop de circa één meter lange chocoladetaart van de befaamde banketbakker Le Peltier en een aantal andere desserts alvast staan uitgestald. De eetzaal is langgerekt met als enige wandversiering grote Spiegels en zwartwitfoto’s, aan twee haken in het plafond hangen enkele hammen te drogen. De foto’s zijn gemaakt ter gelegenheid van de opening, ruim voor de laatste wereldoorlog, en laten de destijds




moderne verworvenheden van het restaurant zien. Zo is er een afbeelding van een aantal telexrollen en hangt naast de nog altijd bestaande houten telefooncel een foto van diezelfde cabine.

De gerechten zijn niet verfijnd, maar er wordt stevig en in ruime porties gekookt: harde, grillig gevormde worsten uit de Béarn, zure haring met uien, grove patés, pekel-

vlees met kool. De cassoulet wordt opgediend in een gietijzeren pan, waarin aan de witte bonen met guile hand knoflook, worst en ganzenvet is toegevoegd, meer dan voldoende voor een hele nacht van creatieve arbeid. De wijn, een Madiran, komt ook uit Zuidwest-Frankrijk en is dik en inktzwart van kleur. Het kon het bloed van een veelschrijver als Balzac zijn.

Niet iedere auteur kan die zware wijn waarderen. De Bookerprizewinnaar Graham Swift (met Last Orders in 1996), op bezoek voor de promotie van een vertaling van zijn werk, kwam de hele avond niet verder dan een enkel slokje uit zijn eerste glas. Zijn redacteur had dat kennelijk voorzien, want zij had slechts een half flesje besteld. Aan de belendende tafels werd vóór het hoofdgerecht al om een tweede fles gevraagd.

De obers van Aux fins gourmets, in klassiek zwart-wit gekleed, zijn aanmerkelijk spraakzamer dan de patron, Michel Putleix, die een sterke gelijkenis met Remco Campert vertoont. Zelfs als je hem al jaren kent, nadert hij aarzelend en behoedzaam je tafeltje om je met zijn zachte stem te begroeten, want hij wil zich beslist niet opdringen. Maar hij is een goed gastheer, die je ook laat op de avond geen maaltijd weigert.

Tot de geregelde gasten behoort de gevierde schrijver-filosoof Bernard-Henry Lévy, eertijds begonnen als de laatste slippendrager van Sartre en in de Franse media aangeduid met bhl. Volgens een malicieuze Alain Delon bevat het hoofd van bhl de complete Robert (de Franse Van Dale), maar dan wel in de kleine uitgave. Ook Gabriel Matzneff, de van oorsprong Russische schrijver die een passie voor de orthodoxe cultus paart aan een voorliefde voor steeds jongere meisjes, kwam hier vaak eten toen hij nog in het nabijgelegen hotel Saint-Simon woonde. Zijn vriendin Tatiana besloot voor het eerst van haar leven slakken te eten, maar had moeite met het hanteren van de bijgeleverde tang en vork. Nadat ze eindelijk met gebruik van veel kracht een van de elastische dieren uit zijn huis getrokken had, schoot de slak de lucht in en landde op de, uiteraard, witte blouse van een van de andere gasten. Michel Putleix schoot toe om de gemoederen te bedaren en troostte Matzneffs vriendin door te verklaren dat dit speciale bestek voor een linkshandige niet geschikt is.

Op een gegeven dag was er in het restaurant een nieuwe wandversiering opgehangen: een langwerpige spiegel met de beeltenis van de eigenaar in pasteltinten. Michel Putleix zelf was nergens te zien. Verschillende vaste gasten informeerden op zachte toon bij elkaar of er wellicht iets ernstigs gebeurd was. Voor het eerst hing er bij Aux fins gourmets een gespannen sfeer en werden de gesprekken op gedempte toon gevoerd. Tot na ongeveer een uur plotseling de eigenaar vanuit de keuken de eetzaal inliep. Opgelucht zette iedereen zijn gesprek met het vertrouwde volume voort. Op mijn complimenten voor het portret reageerde hij ontwijkend. Het schilderij was van de hand van een nieuwe bezoeker, die erop had gestaan een portret van hem te maken. En een kunstenaar stelde hij natuurlijk niet teleur.

Laagwater

Rob Delvigne
Een lek in de eeuwigheid

P.H. Ritter jr. (1882-1962) had tot 1957 een wekelijkse radiorubriek bij de avro, waarin hij elke zondag nieuw verschenen boeken besprak of liet bespreken. Dit maakte hem tot een machtig man. Gerard van het Reve vond van hem: ‘Dat één criticus zulk een invloed had, kan men zich thans heel moeilijk meer voorstellen. Op die Zondag-namiddagen wachtten uitgever en auteur bevend op het vonnis van die man, die enorm gehaat was, en door het kunstenaarsvolkje voor bekrompen, dom, en zelfs omkoopbaar werd uitgekreten, het laatste ongetwijfeld een kwaadsappig verzinsel’ (brief van 1986, geciteerd in Het Oog in ’t Zeil, okt.-dec. 1986, p. 7). Het gerucht ging dat uitgevers in het recensie-exemplaar een bankbiljet stopten, en dat Ritter zijn dankbaarheid toonde in de uitzending: ‘het openslaan van het boek alleen al was een waar genoegen’. Uitgever G.A. van Oorschot pochte dat door zijn inspanningen De tranen der acacia’s zo goed verkocht, onder meer door Ritter om te kopen. Hermans weersprak dat, in een niet al te heldere redenering: ‘De tranen der acacia’s was binnen een jaar na verschijnen uitverkocht – dat bewijzen de afrekeningen van de uitgever die ik u hier laat zien. Dat is dus niet dank zij Van Oorschot die Ritter zou




hebben omgekocht om het voor de radio te bespreken’ (interview met I. Sitniakowsky, De Telegraaf, 15 mei 1976). Het verhaal van Van Oorschot lijkt nog apocriefer als je het overzicht raadpleegt dat Jan J. van Herpen in 1982 van het radiowerk van Ritter heeft gemaakt: Al wat in boeken steekt (een onbedoelde verwijzing naar de vermeende omkooppraktijken). Een bespreking van De tranen staat er niet in vermeld, wel de volgende radiopraatjes over Hermans: 25 oktober 1946 over zijn poëzie (ongetwijfeld Horror coeli), 20 januari

1952 Ik heb altijd gelijk, 7 februari 1954 Paranoia en 18 augustus 1957 Drie melodrama’s. In een later stencil, Toevoegingen aan mijn boek over Ritter, heeft Van Herpen nog een Hermans-bespreking gevonden: op 17 februari 1949 over Moedwil en misverstand.

Als Ritter al dit werk van Hermans wel heeft besproken, zou het merkwaardig zijn als De tranen ontbrak. Ritter heeft deze roman inderdaad wél besproken, eind 1949, want er wordt uit geciteerd op de flap van de tweede en derde druk (1950 en 1953). Dr. P.H. Ritter jr. wordt er onder de recensenten-pro gerangschikt: ‘Er zullen luisteraars zijn, die, na wat ik erover heb medegedeeld, zich niet aan de lectuur zullen willen wagen. Maar ik zou het niet onder de aandacht hebben gebracht, indien het niet, ondanks zijn weerzinwekkende onvoegzaamheid, een meesterwerk te achten was der literatuur… Men mag dat boek van Hermans niet assimileren met de exponenten van naargeestigheid, cynisme, levensverploerting, die in zo grote getale door onze moderne literatuur worden voortgebracht.’ In diezelfde Toevoegingen heeft Van Herpen aangegeven waar de teksten van Ritters radiopraatjes terug te vinden zijn. Alleen de recensies van Ik heb altijd gelijk en Paranoia zijn in het Ritter-archief van de Universiteitsbibliotheek Utrecht terug te vinden, die van Ik heb altijd gelijk helaas slechts voor de helft. Helaas, want die tekst kan enige historische waarde niet ontzegd worden. In de rechtszaak om Ik heb altijd gelijk wegens belediging der katholieken, op 20 maart 1952, werd een afschrift van de radiotoespraak als ontlastend materiaal door de verdediging van Hermans naar voren gebracht.

Ook Moedwil en misverstand werd met een aanbeveling van Ritter in de blurb herdrukt: ‘Wij herkennen in deze Hermans vele verwantschappen: een verwantschap met Bordewijk, een verwantschap in de verte, met Simon van het Reeve [sic]. Maar de tintelende en bijtende ironie, waarin een zeer gevoelig gemoed zich uitspreekt, maken [sic] dit boek van Hermans tot een der opmerkelijkste verschijningen in de literatuur van de laatste tijd.’ Van de bespreking van Paranoia citeert Hermans twee regels achterop de afzonderlijke uitgave van Het behouden huis: ‘En hij vermoordt de vrouw in de badkamer. Ik dank u voor uw belangstelling.’ Twee regels die Ritter zo wel heeft uitgesproken, maar niet rauwelijks na elkaar; daartussen zat nog de bespreking van het titelverhaal. Het markeert de omslag in het belang van Ritter voor Hermans. Eind jaren veertig werden citaten uit Ritters besprekingen verkoopbevorderend bevonden en op de omslagen van Hermans’ werk afgedrukt, begin jaren vijftig werd zijn radiopraatje geciteerd om de lachlust op te wekken.

Ritter maakte deel uit van de redactie van het ‘maandblad voor boekenvrienden’ Het Boek van Nu, samen met Gerard van Eckeren en G. Stuiveling. In tegenstelling tot de praktijk van nu gebruikte Ritter dit tijdschrift niet als een outlet voor zijn radiopraatjes. Stuiveling deed dat evenmin. Ook hij had een wekelijkse radiorubriek, op zaterdag voor de vara. En ook zijn bespreking van Ik heb altijd gelijk, van 9 februari 1952, werd op de rechtszitting naar voren gebracht, door hemzelf als getuige-deskundige. De redactie van Het Boek van Nu wilde zich dus wel inzetten voor de goede zaak van de literatuur waar het Hermans betrof Kort daarvoor had Ritter zich echter van een andere kant laten zien. De mei/juni-aflevering 1951 van Podium was in beslag genomen vanwege een mogelijk pornografische bijdrage van

Van het Reve (‘Melancholia’) en wegens het gewraakte fragment uit Ik heb altijd gelijk. Staatssecretaris Cals schortte de subsidie voor Podium op hangende de gerechtelijke procedure. Cals stelde de uitgever De Bezige Bij daarvan op 5 december 1951 op de hoogte. Een protestmotie van een aantal tijdschrift-redacteuren werd ter ondertekening rondgestuurd. Pierre H. Dubois benaderde Ritter op 13 december 1951 om namens Het Boek van Nu mede te ondertekenen. Het antwoord van Ritter is niet bekend, maar laat zich raden: zijn naam ontbreekt op de adhesiebetuiging. Verbazingwekkend is dat niet, gezien Ritters opvatting over de rol van de overheid inzake het steunen van de kunst. Hij had die mening neergeschreven in Het Boek von Nu van juni 1951 (p. 189-190), naar aanleiding van de weigering van Cals om Reve een reisbeurs toe te kennen voor ‘Melancolia’. Het werk van Van het Reve, schreef Ritter, ‘is bij al zijn literaire voortreffelijkheid pervers en ondermijnt de zeden’. De ‘Overheid heeft de roeping voor het zedelijk volkswelzijn te waken’ en hoort dus deze soort literatuur niet aan te moedigen. En toen het Ritter ter ore was gekomen dat Reve in 1948 een regeringsopdracht had ontvangen voor een roman, wees hij dit af: ‘Bij alle erkenning van het talent van den jongen auteur, moet men toch vaststellen, dat zijn geschriften het huidig begrip van eerbaarheid, dat nog altijd een bestanddeel is van het Nederlands volksbewustzijn, aantasten. Psychologisch en als uitdrukking van een bepaalde tijdgeest is het werk van Van het Reve interessant, maatschappelijk is het verwerpelijk’ (Het Boek van Nu, februari 1950, p. 107). Namens Het Boek van Nu ondertekenden wel Pierre H. Dubois, Top Naeff en G. Stuiveling de resolutie aan staatssecretaris Cals.

Daarnaast was het zo dat de redactie van Het Boek van Nu meer affiniteit had met het werk van Hermans dan met dat van Van het Reve. Zo besprak Gerard van Eckeren De Avonden onder de kop ‘Sentimentele overschatting’ in de aflevering van februari 1948; ‘een voortreffelijk doorwerkte kritiek’ vond Stuiveling van de recensie van zijn mederedacteur in zijn radiopraatje van 18 februari 1948 (citaten in Over De avonden, 1989, p. 97 en 105). Van Eckeren zette vaak het werk van Hermans af tegen dat van Van het Reve. Over ‘Het lek in de eeuwigheid’ oordeelde hij: ‘Een zelfde niets en niemand ontziende realiteitsweergave, die in Simon van het Reves De avonden moest mislukken door een zich op het leven blind starenden haat, leidde bij Hermans in deze novelle tot een opmerkelijk resultaat, omdat hier de levensverachting, hoe fel en direct ook, tenslotte niet het laatste woord heeft’ (over Moedwil en misverstand, in Het Boek van Nu, januari 1949, p. 83). En over De tremen der acacia’s: ‘Hermans is geen auteur vol rancune, die het leven verwringt, en daarom stel ik hem vooralsnog veel hoger dan den ook talentvolle Simon van het Reve’ (aflevering van februari 1950, p. 101). Wat Van Eckeren van Ik heb altijd gelijk vond, is niet bekend; hij overleed kort voor verschijnen. De levensverachtende en rancuneuze toon zou hem zwaar zijn gevallen.

Frans Oerlemans en Peter Janzen+
Het hele leven is één groot onheil
Opkomst en afgang van Pieter Tideman (1871-1943)

In de nacht van de bevalling heeft goeiige Hein nog hulp gehaald. Aan de balie van het Amsterdamse telegraafkantoor treft hij Jan Hofker, een vriend uit de kring van De Nieuwe Gids.1 Hofker tamtamt het nieuws onmiddellijk door naar Willem Witsen2 in Ede: ‘Vrijdagnacht had ik nachtdienst. Te 3 uur in de nacht kwam Hein om te telegrafeeren en de baker te halen. Om half vijf is het kindje geboren. Zaterdagmiddag ontmoette ik volgens afspraak Willem [Kloos] en Hein [Boeken] in de bodega. Ze waren zeer ontsteld en wilden eerst liever niets uitlaten. Hein was heel beroerd. Het is zóó, beste Wim, het kindje ontbreken de extremiteiten van den eenen kant. Maar gezien hebben wij het niet. Pet was zondag, toen ik er was, heel verdrietig. Hij zei nog, het heeft zoo’n lief hoofdje en zulke lieve




oogjes; hij zei mij huilende dat hij ervan ging houden.’3 De volgende dag vervolgt hij zijn verhaal over het drama. Met het kleintje is veel meer mis. Niet alleen zijn het rechterarmpje en -beentje niet ontwikkeld, ook de tong en gehemelte hebben hele nare dingen en er zijn een paar onregelmatigheden aan het hoofd.

Vier maanden later, op dinsdag 18 september 1894, vindt in de Petruskerk van Sloterdijk, niet ver van Amsterdam, de inzegening plaats van het huwelijk tussen beide ouders van het ongelukkige kindje, Pieter Tideman en Anna Elizabeth Eman. Niet aanwezig zijn de ouders van de twintigjarige bruid en de vader van de drieëntwintigjarige bruidegom, remonstrants predikant en sinds zes jaar weduwnaar. In het gemeentehuis van Sloten – waartoe Sloterdijk behoorde – vindt diezelfde

dag ook het burgerlijk huwelijk plaats: ‘De gehuwden verklaren voor het huwelijk te erkennen een kind van het mannelijk geslacht, waarvan de bij deze akte gehuwde vrouw den negentienden Mei 1800 vierennegentig is bevallen.’ Witsen en Hofker treden op als getuigen, de ‘Sloterdijkers’ Kloos en Boeken ontbreken bij de trouwplechtigheid van de zojuist benoemde redacteur-secretaris van De Nieuwe Gids. Tideman heeft met vrouw en kind het huis ‘Wijk B nommer driehonderdachtenveertig’ betrokken, beter bekend als de hofstede Meer en Vaart. Daar zullen zij al met al nog geen jaar wonen. Maar wel een roerig jaar: er wordt gebaard, getrouwd, het tijdschrift gaat ter ziele, met Kloos wordt gebroken en Tideman zal uiteindelijk met slaande deuren vertrekken. Twee jaar later schampert Van Eeden: ‘Dat Tideventje leeft stil in Amsterdam, met zijn vrouw en ongelukkig kind. Dat kind heeft maar één arm en één been en geen tong. Is hij niet op een vreeselijke manier gewekt uit zijn roes.’

Schattebout

Met het diploma van het Haarlems gymnasium op zak reist de spoorstudent Pieter Tideman in 1889 naar Amsterdam om geneeskunde te studeren. De herinnering aan het overlijden van zijn moeder, nog geen jaar geleden, en ook van zijn zusje, twee jaar daarvoor, laat hem niet los. Zo’n jongen ziet al snel een toekomst in de gezondheidszorg voor zich. Hij treedt toe tot het Amsterdams studentencorps en wordt lid van het wiskundig en natuurkundig dispuut n.e.w.t.o.n. Aan het begin van het tweede studiejaar is hij preses van die club en komt zo in contact met de prominenten van het corps, onder wie rector Gijsbrecht van Tien-

hoven Jr., zoon van de Amsterdamse burgemeester, op wiens kamer in het ouderlijk huis aan de Keizersgracht hij wordt ingewijd in de literatuur en verzeild raakt in de wereld van de kunsten. Veel later vertelt Tideman daarover: ‘Van de Hollanders lazen wij het eerst Van Eeden’s “Kleine Johannes” en zijne Studies, […] Kleine Johannes was eenvoudig een openbaring. […] Toen ging het bergopwaarts. Lodewijk van Deyssel’s brochure: Over literatuur, de Mei van Herman Gorter en Willem Kloos’ Sonnetten. Met beide laatsten ging ons weer een nieuw licht op, dit: dichten is magie, het echte gedicht is een toverstaf.’

Van Tienhoven, een van de oprichters van het studentenblad Propria Cures, zorgt ervoor dat Tideman vanaf de tweede jaargang een van de medewerkers is. Onder het pseudoniem Van Wettem verschijnt in de aflevering van 22 april 1891 zijn eerste bijdrage. Daarmee doet een van de venijnigste schrijvers die pc ooit heeft gekend, zijn intrede: ‘Na de redactie-vergadering van j.l. Zaterdag heeft plotseling onze medewerker D. van Wettem een geweldige stuip gekregen op de Toren-sluis, zoodat hij per rijtuig is moeten vervoerd worden naar de Ziekenverpleging op de Prinsengracht. Allen, die nog polemieke stukken tegen hem in de pen hebben, verzoeken wij dus die zoo spoedig mogelijk bij den uitgever te bezorgen, daar het anders wel eens te laat kon zijn. De redaktie.’4

Maar Tideman wil meer. In een opgeschroefde brief aan Willem Kloos maakt hij in april 1891 gewag van zijn hartstocht voor de literatuur. Kloos zwijgt. Niet veel later valt Tideman Van Eeden lastig. Hij wil zijn studie staken en zich geheel aan de literatuur wijden: ‘Ik wilde nl. van U die in de uitgeverswereld bekend zijt, weten of daar door mij kans zou zijn eenige honderden guldens ’s jaars te verdienen, die ’t me mogelijk zouden maken buiten familiebeurzen te gaan leven.’ Ook zijn vriend en pc -kompaan Ankersmit5 laat hij weten met de studie te kappen: ‘Ik heb God den Heer maar eens een bezoek gebracht daarboven, hij was heel minzaam, noemde mij zijn jonge schattebout enfin het was geslaagd, en ik heb inlichtingen bekomen hoe hij met mij te doen zou hebben. Wat ik moet verrichten op deze planeet, antichambre der eeuwigheid. Ik ga nu mijn eigen weg, n.l. (schrik niet): houd op met studeren.’6 Maar helemaal niets studeren gaat uiteindelijk wel wat ver. Een overstap naar de studie rechten, zoals Van Tienhoven, lijkt toch verstandiger. Jammer, maar dat gaat niet met een bèta-opleiding. Zo zit hij in september 1891 voor het alfa-certificaat als toehoorder bij de lessen klassieke talen in de zesde klas van zijn oude gymnasium. Dat jaar stuurt hij ook zijn eerste bijdrage naar De Nieuwe Gids. Helaas, Kloos acht het artikel niet geschikt. Bij Propria Cures heeft Tideman meer succes. Met ingang van de derde jaargang is hij gepromoveerd tot redacteur en neemt hij enthousiast deel aan een nog jonge traditie van pc: Van Eeden pesten. Want Van Eeden durft niet tot de bodem te gaan en doet te veel concessies aan de gemiddelde smaak: ‘Ik vind Van Eeden mislukt. Dat is een lelijk woord, maar het is ook zo hevig lelijk zoals hij nu is.’ Kloos daarentegen wordt door Tideman de hemel in geprezen: ‘die taal is als een donder om op zijn zware

wolken omhoog te rijzen naar den donker-geluidenden hemel zijner gedachten’.

Tideman begint op te vallen. Wie is die kerel, wil Alphons Diepenbrock vanuit Den Bosch weten. En ook Kloos verwaardigt zich de jonge student een brief te schrijven. Mag ik het artikel van Van Eeden in het blad Stemmen van u lenen? Het bewuste artikel was door Tideman in pc afgekraakt. Dat mocht en op 23 februari 1892 bezoekt Tideman voor het eerst de door hem verafgode dichter, die tevens redactiesecretaris van De Nieuwe Gids is. De tweeëndertigjarige Kloos is niet zonder zorgen. In zijn redactie woedt niet alleen een explosieve polemiek over socialisme en individualisme, ook op het persoonlijke vlak zijn er problemen. Kloos is zo’n beetje verloofd met ene Mieb Pijnappel, een positie waar de dichter geen goed raad mee weet.

En er is meer: wanneer Tideman zijn eerste bezoek aan Kloos brengt, heeft deze net vernomen dat hem een kunstje is geflikt. Van Eeden heeft, onder de naam Lieven Nijland, een tegen hemzelf gericht schrijven in het handschrift van een ander naar De Nieuwe Gids gestuurd. Kloos is daar, nu hij het bedrog heeft doorzien, zo vol van dat hij het de grote blonde jongen met zijn helder blauwe ogen verklapt. De knaap is nog niet vertrokken of Kloos vraagt zich met schrik af of hij met zijn ontboezeming wel verstandig heeft gehandeld: ‘Waarde Heer, Nu ge weg zijt en ik nog even over uw bezoek zat na te denken, valt het mij in, dat ik u nog eens met nadruk aan uw belofte moet herinneren, om aan niemand wie ook te vertellen, wie Nijland is […] Het spijt mij niet, dat ik het u gezegd heb, want ik geloof dat ge een best mensch zijt, aan wien men iets toevertrouwen kan. Maar denk er dan ook om dat ge voorlopig geen derden in uw vertrouwen neemt over dit feit. Vriendschappelijk, tt Willem Kloos.’ Tegen het einde van de maand waarin hij vriendschap sluit met ‘Pet’ Tideman, breekt Kloos met zijn Mieb. Voor hem voorlopig geen ‘verloofdes’ meer.

Pastorale

Wat een kerel, die nieuwe vriend van Kloos: regelmatig publiceert hij in pc, behaalt zijn alfa-diploma, studeert rechten en vestigt zich definitief in Amsterdam. Wanneer op de kunstenaarsvereniging Arti et Amicitiae een tentoonstelling wordt georganiseerd van de jongste generatie schilders, behoort Tideman tot de initiatiefnemers. Krijgt Van Gogh in het Panoramagebouw aan de Amsterdamse Plantage Middenlaan zijn eerste grote tentoonstelling, dan is Tideman erbij betrokken. In die dagen leert hij ook de schilder Richard Roland Hoist kennen, die hem in mei 1892 in het bezit helpt van een aardig vakantieoptrekje: Klein Vosbergen, een tot woonhuis verbouwde voormalige watermolen bij Heerde. Vanaf

eind augustus komen daar ook Kloos en Boeken logeren. En Kloos is zo enthousiast, dat hij het ‘buiten’ zelfs als werkadres wil gebruiken: ‘Zou u zoo goed willen zijn, boeken, brieven en bijdragen, die voor mij bestemd zijn, te zenden aan mij p/a den Heer P. Tideman, Klein Vosbergen bij Heerde (Gelderland)’ schrijft hij op 8 september aan zijn uitgever Versluys. Ook Diepenbrock gaat op een uitnodiging, door Boeken, in: ‘Willem en ik zitten sedert verleden week te Heerde, op het buitengoed van Tideman. […] Je kunt hier goed logeeren. Het is hier heerlijk, geheel buitenachtig, lekker brood en boter, waterval en een uil, het ligt aan de spoor van Apeldoorn naar Zwol. Wij zijn hier gekomen per boot van Amst. naar Kampen, een heel mooie reis. […] Je kunt hier den heelen dag op het gras zitten.’ Ook Willem Witsen krijgt een invitatie: ‘Wil eens denken over ’t volgende plan. Gegeven Vosbergen bij Heerde, een afgezonderd huis tegen een stuk bos aan, daarin als gasten van Pet Wim-één [Kloos] en Hein Boekweit, daar verblijvende tot groot vermaak van allen. Hein liep gisteren in zijn hemmetje door de tuin te hollen, wou niet binnen omdat ’t zoo lekker regende, eindelijk vingen wij hem en sleurden h’m tot zijn grote woede in een donkere kamer.’

Na drie weken Heerde verbreken Kloos en Boeken plotsklaps de idylle. Terwijl Kloos op 8 september zijn uitgever nog verzocht hem boeken toe te sturen, is hij vijf dagen later op terugreis naar de hoofdstad. Een onplezierige onderbreking houdt het tweetal langer dan noodzakelijk vast in Zwolle. De hermandad bracht hen op als landlopers. De provincie heeft geen begrip voor de bohème.

Bewaar je zelf

Wanneer Tideman terug in Amsterdam is, bedankt hij onmiddellijk voor het corps.7 Gewichtiger zaken wachten hem: ‘Ondergeteekenden hebben de eer u mede te deelen, dat zij zich hebben aaneengesloten tot eene Commissie, die paul verlaine in Amsterdam zal ontvangen. Zij noodigen u uit tot het bijwonen van de eerste lezing, door den dichter te houden in den avond van Dinsdag 8 November a.s. te 8 ure, huize Couturier, Keizersgracht 674.’ Was getekend Willem Kloos, P.L. Tak, P. Tideman, G. van Tienhoven Jr. en Willem Witsen. Na een bezoek aan Den Haag en Leiden arriveert Verlaine op maandagavond 7 november in Amsterdam. Daar logeert hij drie dagen op het atelier van Willem Witsen aan het Oosterpark, dat ‘was versierd met bloemen en mooie dingen. Aan de deur stonden Isaäk Israels en Boeken met hun hoed in de hand’. De latere letterkundige en kunsthistoricus Jan Kalf herinnert zich de lezing van Verlaine in Maison Couturier: ‘er was veel gepraat over zijn verhouding met Rimbaud – en we waren vast van plan dan erop te slaan. […] De luxueuze zaal van Couturier was goed bezet met dames en heeren en met nogal wat studenten, blijkbaar van dezelfde gezindheid als wij. Er kwam spanning in de zaal, toen Piet Tideman het publiek verzocht “op te staan als mijnheer Verlaine binnenkomt” en iemand hardop zei: “Voor dien paederast.”’8

Enige tijd later verschijnt van Frederik van Eeden zijn Johannes Viator. Een plato-

nische liefdesgeschiedenis van een burgerjongen met een hoertje – een melodrama van het zuiverste water. Van Eeden moet eraan geloven. Heel pc dendert over hem heen, inclusief de jonge Tideman. Maar kort daarop betreedt Tideman een hoger echelon. Het redacteurschap van Propria Cures wordt opgegeven, nu hij zijn handen vrij wil hebben voor zijn debuut in De Nieuwe Gids. Tideman stort zich met overgave in het wespennest van elkaar bestokende tijdschriftredacteuren.

Vanaf die dagen brengt hij zijn tijd door bij zijn vrienden Kloos en Boeken, die hun intrek hadden genomen in het door Witsen verlaten atelier aan het Oosterpark.9 ‘Sedert 14 dagen wonen we nu in de Parkstraat,’ schrijft Boeken aan Witsen, ‘en het bevalt ons hier heerlijk. Het is net of we in een zomerverblijf zijn.’ Hofker geeft Witsen een bijna poëtische beschrijving van de kamers van Wim en Hein. Ze zijn ‘vorstelijk behuisd’. ‘Dat wandje van Hein,’ vervolgt hij, ‘met zijn Breitner en zijn dingen’, en de boekenkasten. ‘En Willem zit er ’s avonds als een koning. Overal staan tafels verspreid; je kunt zitten waar je wilt, hier een lamp, daar een lamp.’ En er is een wijnkelder.10 Zenuwslopend was het wel, zoals blijkt uit Tidemans notifies.11 Want behalve drank nemen zij ook kalmeringsmiddelen: ‘Bromkali is uitstekend,’ noteert Tideman op 26 juni, en een dag later maakt hij melding van ‘het voorlezen van het eerste vers van Stella Violantilla’ [de jonge dichteres Lucie Broedelet] en van zijn eigen gedicht ‘Bloemen van Batzebatje’.12 Batze, voluit Anna Elizabeth Eman, is de dochter van zijn hospita, die bij haar ouders op Binnen Amstel 130 woont – waar Tideman een kamer met ‘een prachtig uitzicht’ heeft betrokken. Zij wordt zijn meissie. 28 Juni 1893: ‘Batze komt me goede morgen zeggen.’ Twee dagen later ‘B (annivers de B) broche, toenadering. De coëtus is niet slecht, maar een allergebrekkigste wijze van iets heel moois te zeggen.’13

Ondertussen groeit er spanning tussen de vrienden. Men trekt elkaar aan en stoot elkaar af. Wat moest Tideman dan ook met zo’n meissie? Vrienden-en-vrou-wen gaat bij Kloos altijd fout. Op 20 augustus komt het tot een uitbarsting. Tideman noteert het volgende: ‘Willem vertelde me dat hij denkt dat ik hem en Hein heb willen vergiftigen. Dit is voor mij een teeken, om niet meèr met ze te gaan dan toevallig gebeurt. Willem zoekt martelaarschap. Juist trek ik vanmiddag een zwarte das aan: Willem zegt: ik heb jou in de gaten. Na een dag van reflexie is die fantasie er dus nòg. Hij is de gevallene uit groote hoogte in de realiteit, daardoor ziet hij de realiteit in anderen te geweldig opstijgen. […] Hij meent mij te begrijpen, blijkt toevlucht te moeten zoeken tot fantomerij. Dat voorbij laten gaan en dan weer als vroeger. Hij neemt Hein mee. Het goede wat de menschen tegenover hem gedaan hebben herinnert hij zich niet.’ Niet veel later laat Boeken Witsen weten: ‘Er gebeuren met Pet aldoor zoo veel curieuse dingen, dat weet je zelf ook wel. […] We hebben nu Pet gelukkig sedert Zondag niet gezien.’

Dan verschijnt de oktoberaflevering van De Nieuwe Gids, vol scheldsonnetten van de hand van Kloos. De vertrouwde namen van de redacteuren Van Eeden, Tak en Van der Goes ontbreken. Er is flinke ruzie in de tent. Van Eeden, die zich al op

4 september formeel bij Kloos als redacteur heeft afgemeld, krijgt er flink van langs. Kloos fileert hem in zijn ‘Gedachten en aforismen over Frederik van Eeden’ en Tideman gaat in zijn bijdrage ‘Jan de Schenner, Het boek der verdommenis’ tekeer tegen Van Eedens Johannes Viator. De hele Gooise verraderskliek van oude vrienden – Van Eeden, Gorter, Veth en Tak – moet er van Kloos aan geloven: ‘Zwakburgerlijk en laf-lief levend Bussum, / Dat zijt een speel-vertrek voor slechte kinderen, / […] / Dat niets was als een spelletje, o klein volkje, / Dat ras verdwijnen zal als een ijl wolkje.’14 Nu Kloos zich bij zijn oude vrienden onmogelijk heeft gemaakt, haast hij zich zijn nieuwe vriend te schrijven: ‘Pet, vertrouw op mij, dat ik het goed met je meen. Bewaar je zelf Ik zal goed voor je zijn. Waarom kom je niet nog van avond. Je gezelschap is me altijd bijzonder aangenaam, behalve als je opstuift. Ik ben en blijf je trouwe vriend Willem Kloos. Ik heb vandaag twee verzen gemaakt.’15

Kopijroof

Maar Tideman wil Kloos ontvluchten. Hij zit in Den Bosch bij Diepenbrock of is op bezoek bij Witsen in Ede. ‘Laat mij eens iets van je hooren,’ schrijft Kloos hem half januari 1894. ‘Ben je in staat om in een aapje in de Parkstraat te komen?’16 Het klinkt als een smeekbede. Het gaat niet goed met Kloos. Hij zit ‘thuis’ ziek en eenzaam te zijn. En altijd is Boeken maar in de weer met ‘zijn patiënt’: ‘Het is hier een bedonderde boel. Willem is een paar dagen beroerd geweest, hij had allerlei pijnen over zijn heele body. Die zijn nu over maar hij kan heelemaal niet eten, ik ook haast niet. Ik wou dat jij of Wim [Witsen] maar eens over kwam. Jan [Hofker] is de eenige die hier komt, vandaag heelemaal niemand. Stella heeft weer een mooi stuk geschreven voor de ng. Dit is het eenige lichtpunt. Nu beste Pet, hou je goed. Laat ons wat van je horen.’ In februari is Tideman, nu met zijn ‘verloofde’ Betsy, op bezoek in Villa Zonneberg te Ede. Betsy blijkt zwanger, tot groot ongenoegen van dominee Tideman, die nog diezelfde maand tevergeefs een poging doet zijn zoon krankzinnig te laten verklaren en onder curatele te brengen. Rond 17 februari laat Pet vanuit Ede in telegramstijl aan Diepenbrock weten: ‘Beste Fons. Toestand van uitwendige dingen om mij tot betrekkel. rust hersteld. Na eenige moeilijkheden huis te Sloterdijk gehuurd, familiepogingen tot krankzinnig verklaring voorloopig fiasco, finantieele steun van Versluys, Wim, Gijs etc.’17 En een week later, opnieuw vanuit huize Witsen: ‘Kom juist heden uit Amsterdam terug […] Met Willem gaat het niet goed, daarover later. Ik ben voor de rechtbank geweest, heel curieus ben veroordeeld tot een boete van f 15, vooral doordat de tegen mij getuigende Hebreeuwen zich zelf in den val spraken. Een bekende dat zijn zoon mij met een “schaar” moest gestoken hebben.’18 Te midden van al deze consternatie verhuist Tideman naar Sloterdijk. Met Betsy gaat hij op Meer en Vaart wonen, een ‘op een oud slot gelijkend huis’.19 Boeken en Kloos, niet in het bezit van een vaste woon- of verblijfplaats, trekken even later bij hen in. Niet zo gezellig. ‘Beste Fons,’ schrijft de heer des huizes op 26 maart aan Diepenbrock, ‘De Poëten

vertrekken morgen (Dinsdag) ochtend of middag; wij hadden bedrijvigheid gisteravond een Concussio opinionum et amorum, waar de bliksem der psychische lucht keerde en de gemoederen in het spoor lichtte.’20

Tussen de bedrijven door werkt Tideman volop aan De Nieuwe Gids. Alles komt nu op hém aan. Kloos is immers ziek, zwak of misselijk. Tidemans bemoeienis krijgt dan een officiële status. Op 2 april 1894 schrijft Hofker aan Witsen: ‘Weet je al van Pet? Hij is secretaris van de N.G. geworden. Het is een prachtig verziende daad van Willem geweest. Willem en Hein hebben er een week gelogeerd bij Pet. Willem komt elke dag uit, maar loopt nog slecht en soms is hij neerslachtig. […] Morgen avond ga ik naar Pet tot woensdag overdag. Hij heeft een studeerkamer, magnifiek. Het huis is nu zoo wat in orde.’ Om te eindigen met: ‘Maar je weet toch Wim, dat Hein óók redacteur is geworden. Er zijn dus weer drie namen op.’ En zo wordt het aprilnummer van De Nieuwe Gids geopend met een ‘Inleiding tot de tweede reeks der Nieuwe-Gids-Jaargangen’ door Kloos: ‘Bij dezen heb ik de eer u mededeeling te doen van eene wijziging in de redactie van “De Nieuwe Gids”. Tot haar zijn toegetreden de Heeren H.J. Boeken en P. Tideman, – en verzoek ik u in het vervolg uw werk te willen inzenden bij onzen Redacteur-Secretaris P. Tideman, Meer en Vaart, Sloterdijk.’ De breuk tussen Kloos en de rest van de wereld is compleet. Allerlei betrokkenen komen nu in actie, met als inzet de controle over De Nieuwe Gids. Zelfs Verwey bemoeit zich, voor het eerst sinds zijn breuk met Kloos in 1889, weer intensief met het blad en spreekt op Sloterdijk met de driekoppige redactie. Dan volgt de spectaculaire ‘kopijroof’ van Tideman op zaterdag 28 april 1894. Bij drukkerij Clausen in de Sint Jansstraat in Amsterdam worden enige manuscripten voor De

Nieuwe Gids weggenomen: ‘Tideman heeft de kopie van de drukkerij gegapt,’ meldt Verwey aan Van Deyssel. Hij kent er de weg. Als redacteur van Propria Cures vergaderde hij er immers. Op 7 mei verschijnt De Nieuwe Gids met de genaaste bijdragen van Van Deyssel, Van Deventer en Van Looy.

Goddichter

Op de dag dat het nieuwe nummer van De Nieuwe Gids het licht ziet, melden Hendrik Jan Boeken en Willem Johannes Theodorus Kloos zich officieel aan als ingezetenen van de gemeente Sloten. Daar betrekken zij de koepel aan de Haarlemmertrekvaart en geven beiden als beroep ‘kunstschilder’ op. Een geintje. Het samenwonen bij Pet en de zwangere Betsy was dus geen succes geworden. Aan Annette Versluys-Poelman, echtgenote van de uitgever, schrijft Tideman: ‘De poëten zijn juist hier gearriveerd en beginnen de aandacht van dit dorpske ganschelijke bezig te houden.’

Ondertussen putte de tegenpartij zich uit in verontwaardiging. Daartoe werd het journaille gemobiliseerd, zodat heel Nederland kon meegenieten. Arnold Ising, immers altijd in voor een goede roddel, heeft er plezier in: ‘Wat zijn Kareltje [Lodewijk van Deyssel] en Chap [van Deventer] en Kobus [van Looy] nijdig. […] Die lui merken niets dan zichzelf, maar heel akelig; ze vinden het niet eens grappig dat ze in hun eigen strikken, zoo netjes vast zitten. Kijk, kijk, kijk! Daar hebben ze als de bliksem hun stukjes gestuurd aan de nieuwe redactie, en nu staan ze er warempel toch in onder het secretariaat van dien Tideman met wien ze niets te maken heb-

ben.’ ‘Kareltje’ was zelfs zo kwaad, vooral om de negatieve kanttekening die Tideman bij de gekaapte tekst had geplaatst, dat hij een advocaat in de arm nam: mr. H.J. Biederlack, bekend bij vele Tachtigers – en lezers van Thomas Rosenbooms Publieke werken. Biederlack raadt aan een klacht tegen Tideman in te dienen: ‘Wilt Ge Kloos en Boeken ook in de zaak betrekken dan kunt Ge tegen hen dezelfde klacht indienen als tegen Tideman. Maar ik vermoed, dat Ge daartoe geen lust zoudt hebben. […] Dat verhindert niet U, om die twee er buiten te laten, en alleen het kwaadaardige Tideventje en den volstrekt inexcusabelen bourgeois Versluys te doen boeten voor het bedreven kwaad.’

Wanneer op 12 mei ‘de benadeelden’ bij Van der Goes bijeenkomen om de ontstane situatie te bespreken, wordt in de loop van de avond een brief bezorgd: ‘Aan de bourgeoisconspiratie ten huize van den Heer F. v.d. Goes, Nicolaas Beetsstraat Amsterdam’. De enveloppe bevat een knap staaltje schelden van de hand van afzender Pet Tideman:

Vele jaren later is Hein Boeken van mening dat men ‘dit gedicht moet beschouwen als de laatste uitbloei van de magische kracht die in Tideman werkte. Hij had veel, en daarbij uitstekends, gepubliceerd, hij was toen op z’n end.’

Kruisgang

Tidemans ‘end’ werd versneld door de ontwikkelingen in zijn privéleven. Op zaterdag 19 mei werd zijn gehandicapte zoon Pieter geboren. Aan Annette Versluys bericht hij: ‘In een oogenblik van verademing van droefenis neem ik de vrijheid u nog eens goed dank te zeggen van de vriendelijke zorgen door u aan het welzijn van mijne vrouw en mijn zoo ongelukkig kind besteed. Wij zijn op dit oogenblik berustend en denken met veel dankbaarheid aan de verschillende be-

wijzen van genegenheid, die wij ontvangen. […] Wij hebben een teere en vriendelijke steun van Lucie Broedelet, die bij ons verblijf houdt na een bezoek jl. Maandag bij ons gebracht.’ Tideman wil er ook wel eens uit en richt zich met een verzoek tot Diepenbrock: ‘Zeer verlangend je voor het eerst te zien en te hooren uit je volle instrument, bid ik je mij twee (minstens) toegangskaarten te zenden voor de Vondel-avond. Mej. Broedelet logeert bij ons, en zoo ik thuis eenigszins kan gemist worden, wilde ik met haar naar het Conc. Geb. optrekken. Willem en Hein komen zeker ook.’

In de Kleine Zaal van het Concertgebouw vindt op woensdagavond 30 mei de eerste uitvoering plaats van Diepenbrocks Rey van Burchtsaeten. Inderdaad zijn ze er allemaal. Pet en Willem en Hein en Hofker. Maar Tideman is er officieel met Lucy en de familie Van Tienhoven. Wat een verschil. Een ooggetuige schrijft aan de romancier Frans Coenen: ‘Zonderling, die Diepenbrock-avond. De letterkunde was los! Daar liepen menschen rond die van hun liefde voor het schoone doen blijken door een vuil uiterlijk: ongekamde hairen, vies jasje, geen boord. Kloos zeien ze, was er en Boeken en die Tideman zag ik, maar die was goed gekleed, had fraaie blonde hairen en een heusch boord, zag er blozend uit, en was ’n rustig mensch in een rustig publiek, netjes met de Tienhovens.’

Pet behoorde au fond tot de bourgeoisie waar hij zich in zijn studentikoze overmoed zo tegen verzette. ‘Staatkundig gekomen uit een liberaal gezin werd dit in mij door vrijgevochtenheid in het studentenleven in Amsterdamsche Nieuwe-Gidser-sfeer tot hyper-individualisme, dat in een nihilisme grenzend aan anarchisme dreigde over te gaan.’ Wanneer hij dit vastlegt, is Tideman een gezeten burger geworden. Over zijn betrokkenheid bij De Nieuwe Gids publiceert hij in mei 1894 een verweerschrift. ‘Hoe het zij,’ stelt hij tegen het einde van zijn pamflet, ‘ik heb opgeschreven met woorden, die ik doorvoel en wier waarheid te gevoelen voor mij een weten is, in de eerste plaats voor u, Willem Kloos, wiens eerste bladzijden van “Verleden, Heden en Toekomst” mij wakker maakten uit den ondevote dees Aard tot een Hel makende geslotenheid voor alles wat der Ziele behoort en onaantastbaar is […] in de tweede plaats voor u, Alphons Diepenbrock, die staat verre van een partijen-strijd in de letterkunde’. Aan diezelfde Diepenbrock schrijft hij in juli 1894: ‘Beste Fons. Gij hebt nu vacantie, hebt ge ook idee eens b.v. tegen het einde der volgende week een paar dagen hier te komen, de poëten van de overzijde zijn voor geruimen tijd in Ede. Ik heb veel met u te bespreken.’ Die ‘poëten van de overzijde’ pendelen zo’n beetje tussen Sloterdijk en Ede en worden steeds weer door Witsen liefdevol opgevangen. Kloos heeft steun nodig, het gaat steeds slechter met hem. Hij is door al die ruzies geïsoleerd geraakt van zijn oude vrienden en opnieuw vaak ziek. De drankfles laat hij niet staan.

In een lange brief doet Diepenbrock een suggestie aan Tideman, die nog steeds secretaris van De Nieuwe Gids is: ‘Beter vond ik als v. Looy, Gorter, H. v.d. Schalk, v. Deyssel en zelfs v. Eeden (onder controle) aan de N.G. meewerkten, nu nog, al was

het maar als brug tusschen jou en Willem.’ Om te vervolgen met: ‘Beste Pet, ik voel een groote genegenheid voor je sints langen tijd. Daarom hoop ik mij duidelijker uit te spreken dan het mij nu mogelijk is.’ Spoorslags reist Tideman af naar Den Bosch om van Diepenbrock te vernemen hoe het nu verder moet met het tijdschrift. Aan zijn verloofde doet Diepenbrock op 25 juli 1894 per brief verslag: ‘Ik ben met Tideman nog niet klaar; gisterenmiddag heeft hij lang zitten spreken en verzen voorgelezen. Ik begin nu beter zijn doen en streven te begrijpen. […] Het is zijn groote persoonlijkheid die hem tot een groot kunstenaar maakt.’

Ondertussen moet er gewerkt worden aan de nieuwe aflevering van De Nieuwe Gids. Pet Tideman opereert als een ware secretaris, zoals uit een brief van Hofker blijkt: Tideman is naar Den Haag afgereisd om te ‘eten bij de familie Br[oedelet] en dan om te praten over stukken voor de N.G. […] Pet trof ik gisteravond weer tehuis. Hij schreef vier verzen op – je weet hij schrijft ze zoo op, zijn sonnetten – ja wat zal ik je zeggen Wim, zij waren tesamen als de bewustheid van een kruisgang.’21 En als Kloos weer eens te Ede verblijft, kan hij het nog net opbrengen naar De Nieuwe Gids te informeren: ‘Beste Pet, Wil je ons svp p.o. even laten weten, hoe het met de aflevering staat.’22 Aan de juli- en septemberaflevering van 1894 draagt Tideman zelf respectievelijk veertig en negenentwintig pagina’s bij, een kwart van het totale aantal bladzijden. Hij moest ook wel, want de oude medewerkers zijn weggelopen en van de nieuwe krachten is alleen Leopold een belangrijke aanwinst. Henriette van der Schalk heeft haar medewerking ook al opgezegd. Naast Tidemans ongezouten kritieken, volgens velen een uitdrukking van zijn morele en artistieke verwarring, zijn het zijn Stemmings-alleeën die hem op dat moment tot de belangrijkste woordvoerder van De Nieuwe Gids maken. Deze gedichten doen verslag van zijn minutieuze stemmingsovergangen, verwoord in een soms onbegrijpelijk klanksensitivisme.

Maar Tidemans inspanningen zijn uiteindelijk tevergeefs. Het blad holt achteruit en verliest vele abonnees. Dat is financieel niet vol te houden. Er wordt gezocht naar een publiekstrekker. Van Eeden noteert op 22 augustus in zijn Dagboek: ‘Ik heb een brief van Kloos gehad, met het verzoek om medewerking.’ En even verderop: ‘Ik ontmoette Versluys. Hij wilde mij en Gorter vragen de N. Gids te beheeren. Gorter secretaris. En nu wij dat niet doen houdt de N. Gids op.’

In zijn wanhoop zijn geesteskind te redden, is Kloos de schaamte voorbij en wordt Tideman bedankt voor bewezen diensten. Kloos laat hem keihard vallen. Tot overmaat van ramp verschijnt er op 1 september 1894 ook nog een concurrent op de markt: het Tweemaandelijksch Tijdschrift onder redactie van Van Deyssel en Verwey. De prospectus bevat een lijst van meer dan vijftig medewerkers, ongeveer iedereen die daarvoor in De Nieuwe Gids geschreven heeft. Tideman, die niet op de hoogte is van Kloos’ actie, heeft het gevoel er nu alleen voor te staan. Kloos en Boeken hebben hun Sloterdijkse koepel verlaten en zijn ieder huns weegs gegaan: ‘Hein en Willem zijn weer voor goed van hier vertrokken, zij zijn nu niet de Bohé-

miens van Amsterdam, maar van Nederland, blijven het altijd. Ik ben nu weer alleen en gevoel mij daarmede zeer gelukkig.’23 Zo valt het driemanschap uiteen. Kloos bivakkeert op het atelier aan het Oosterpark, bij uitgever Versluys aan de Tweede Oosterparkstraat of op een kamertje in de Reinwardtstraat. Aan het Oosterpark wordt de in een steeds diepere crisis verkerende dichter verzorgd door beeldhouwster Saar de Swart en haar vriendin Anna Vis, die op het atelier wonen. Annette Versluys komt soms door de binnentuinen met een pannetje eten voor Willem aanzetten. Boeken blijft voorlopig in Ede bij de Witsens, om daarna neer te strijken bij de familie Broedelet in Den Haag. Weer later, in januari 1895, zit hij bij de Royaards. Het is duidelijk: hij probeert van de drank en (dus) van Kloos af te komen. En Tideman?

Morgenversnapering

Tideman zit financieel en emotioneel geheel aan de grond. Het bewonen van Meer en Vaart wordt te begrotelijk en het burgerlijke, getrouwde en geregelde leven boezemt hem angst in. Dat leidt tot talloze scènes met Batze. ‘Sloterdijk 12 September 1894. Beste Fons. […] Wij hebben een vreeselijke tijd achter ons, telkens het beraad van elkaar te gaan, de Bohémien in mij geweldig aan den gang tegen de omstandigheden in.’ Hij probeert zijn positie bij De Nieuwe Gids te redden. Samen met zijn jonge bruid bezoekt hij op dinsdagmiddag 16 oktober Van Deyssel in diens villa te Baarn. De dag erna doet Tideman Van Deyssel een schriftelijk voorstel: ‘Zoudt gij bereid zijn in overleg te treden om uw tijdschrift met De Nieuwe Gids te doen samengaan. Ik gevoel geen behoefte De Nieuwe Gids tegenover u staande te houden.’ Een aardige poging, maar tevergeefs. Het getuigde wel van lef om in zee te willen gaan met de man die hij enige maanden daarvoor nog met fysiek geweld had bedreigd.24

Tideman verkeert in een diepe emotionele crisis. Diepenbrock beschrijft het zijn verloofde: ‘Saterdagavond [6 november 1894] bij Gijs [van Tienhoven] vond ik Tideman, die eerst heel rustig en zelfs vroolijk was, maar daarop, toen ik hem verteld had dat eerstdaags de aflevering v.d. N.G. zou komen, buiten hem om, verschrikkelijk opgewonden werd, tot 2 uur bleef praten, toen naar het atelier reed, om Kloos te zoeken, Saar de Swart uit haar bed opschelde, en hoorend dat Kl. daar niet was hem op zijn kamer trachtte te vinden. Eindelijk ging hij onder allerlei bedreigingen weg. Gijs en ik hadden daardoor een heel onrustige nacht. Zondag, toen wij juist op ons verhaal weer een beetje kwamen, kwam hij onder het koffiedrinken weer heel opgewonden aanzetten, praatte en schetterde geweldig, totdat Gijs en Suze uitgingen; toen heb ik nog een paar uur met hem doorgebracht en werd hij weer wat kalm. Hij heeft nu het plan om met Gorter nog een nieuw ding te beginnen, wat natuurlijk onmogelijk en ook onzinnig is. Maar om hem te kalmeren heb ik hem daar nog niets van gezegd. Hij heeft mij beloofd verstandiger en redelijker te worden en voelt dat ik hem een steun kan zijn. Gijs en ik moeten hem helpen, anders gaat het helemaal mis met hem.’

Lange tijd wordt er met uitgever Van Looy druk onderhandeld over een doorstart van De Nieuwe Gids. Willem Paap, oud-Nieuwe-Gidser en nu een gezeten advocaat aan de Keizersgracht, voert voor Kloos en Boeken de onderhandelingen. Witsen wordt door Boeken op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen. Zo meldt Hein op 3 december dat hij van Paap in een brief te horen heeft gekregen ‘dat alles voor een tijdschrift in orde was’. Boeken is blij met z’n nieuwe uitgever: ‘Ik vind het achteraf toch maar goed dat we van V.[ersluys] af zijn. Want ze hadden in ’t geheel geen vertrouwen meer op Willem als secretaris, Mevr. wilde hem het werk uit handen nemen en ik vind juist, zooals Willem nu is moet het juist maar eens geprobeerd worden, vooral nu hij tegenover vreemde menschen komt te staan.’25 Ook Kloos is in opperbeste stemming: ‘De Nieuwe Gids komt weèr tot stand. Eigenaren zijn dan ik, Hein en S.L. v. Looy. Ieder van ons drieën moet beloven, over vijfhonderd gulden te kunnen disponeeren. Zou je me nu eventjes kunnen laten weten, of Hein en ik, wat jouw ressources betreft, daartoe in staat zijn? Morgenavond zal de definitieve bijeenkomst zijn. Mr. W. Paap, Keizersgracht 440, heeft mij in deze uitstekende diensten bewezen.’ Over Tideman geen woord. Hij is door Kloos geslachtofferd. Als Tideman al iets verneemt over De Nieuwe Gids, dan is het uit de tweede hand. Hevig geëmotioneerd schrijft hij zijn goede vriend Royaards: ‘Mijn oordeel is dit. De wedergeboorte van de N.G. moet m.i. alleen geschieden ter wille van Kloos, die zonder N.G. niet leven kan en als zoodanig is dit zeer goed. Maar zonder mij heeft de N.G. hare betekenis verloren […] Ik zie hier alsof ik juist het tegenovergestelde ben van Kloos, hij is zacht na woede, ik ben woedend na zachtheid, het eerste is gelukkiger, maar ik ben [een] gevallene van boven, [zin doorgestreept; “Onzin,” staat in de marge.] […] Ik voel heel duidelijk dat ik hier in eene andere sfeer ben getreden, misschien die van Kloos, dan is hij een Duivel, maar het heeft mij lichamelijk bewaard.’

Tideman kan maar niet geloven dat zijn rol bij De Nieuwe Gids is uitgespeeld. Wanneer op 1 februari 1895 de eerste aflevering van het maandblad De Nieuwe Gids (‘Nieuwe Reeks’) verschijnt – onder redactie van Willem Kloos en H.J. Boeken, bij een nieuwe uitgever, S.L. van Looy te Amsterdam – komen de emoties in alle hevigheid weer boven. ‘Willem heb ik alles vergeven,’ schrijft hij aan Diepenbrock, om te openbaren ‘hoeveel ik van hem heb gehouden, ik die hem nooit noodig wou hebben, meer dan mijn hond, meer dan mijn vader, meer dan mijn ziel in hare zelfgenoegzaamheid, meer dan mijn kind, meer dan mijn broer […]. Later zullen de menschen begrijpen: Perk staat tot Kloos, als Kloos staat tot Tideman, ik weet nu niet hoe dit mogelijk is maar ik heb het gezien. […] Kloos heeft mij dezen zomer klein-geacht. Kloos heeft van Perk afscheid genomen, toen is deze gestorven, ik heb afscheid genomen van Kloos, nu moet hij sterven voor de wereld.’ En hij heeft ook al een plannetje: ‘Kloos hoofd-redakteur, redakteuren Boeken, Diepenbrock, Gorter, Tideman, over van Eeden kan worden beraadslaagd (Beter is Gijs, maar diens bescheiden bezwaren moet ieder eerbiedigen). Kloos gaat rust nemen. Alle anderen

onder controle en kritiek eveneens. – Het maatschappelijk gedeelte zoo mogelijk zonder Versluys, maar zoo dit onmogelijk blijkt, omdat deze heeft de abonnee’s, met dien hier gecontracteerd, en penningmeester en arbiter in alle huishoudelijke zaken: eene vrouw, dit is de natuurwet, sinds ik getrouwd ben weet ik dit. Mej. Saar de Swart kan hierin eene moeilijke maar heerlijke praktische arbeid verrichten en wij kunnen allen rustig werken.’26

Wanneer Tideman deze fantasie op papier zet, is het gevecht tussen de burger en de bohémien door de laatste verloren. Geldproblemen jagen het jonge gezin naar een ‘arbeiderswoning’ in de Ruyterstraat27 en Tideman moet op zoek naar een baantje. Eerst probeert hij het bij een kostschool in Breukelen. Dat wordt niks. Dankzij bemiddeling van een oom krijgt hij een baantje als corrector bij De Telegraaf. Na een paar weken houdt hij het voor gezien. Nu is hij geheel afhankelijk van de financiële hulp van vrienden. In zijn dagboek noteert hij verschillende keren: ‘Zondag. Bezoek Gijs [van Tienhoven], meldt weer f 50,- bij hem ter mijner beschikking.’ Tideman doet nog een poging medewerker te worden van het letterkundige tijdschrift De Kroniek van P.L. Tak. Zonder resultaat. In zijn afwijzing geeft Tak als reden: ‘Gij hebt mij persoonlijk geen kwaad gedaan. Maar hebt in uw dolle buien elders onheil gesticht en ondervindt daarvan nu de begrijpelijke gevolgen. Dat komt wel weer terecht, maar niet zoo dadelijk.’28 Tideman dient hem nog diezelfde dag woedend van repliek: ‘Ge begrijpt toch wel dat als ik een minimum geld had gehad ik al uw tijdschriften en koeranten mij als morgen-versnapering zou doen thuis bezorgen. Wat komt gij, blikslager! mij op begrijpelijke gevolgen van onheil wijzen. Het heele Leven is één groot onheil, dat hier op aarde nooit terecht komt. En dit is maar heel goed ook. Goedenacht, Heer, ik stuur u dezen brief niet eens. Slaap wel.’29

Met Kloos gaat het intussen van kwaad tot erger. Diepenbrock, na zijn terugtreden als leraar klassieke talen in Den Bosch nu op zoek naar woonruimte in Amsterdam, bericht zijn verloofde: ‘Er is een groote schrik over Kloos en Boeken. De eerste schijnt werkelijk krankzinnig te zijn. Daar hij vooral aan hartelijkheid en zachtheid behoefte heeft, willen Mevr. Versluys, Saar de Swart en Anna Vis nu trachten te helpen dat hij beter wordt. Boeken is verdwenen. Het is een vreeselijke opschudding.’ In februari 1895 moeten De Swart en Vis de verzorging van Kloos opgeven. Tijdens de doorstart van De Nieuwe Gids wordt Kloos na een deliriumaanval opgenomen in de psychiatrische kliniek van dr. Jelgersma te Arnhem, waarvandaan hij in mei 1895 weer zal vluchten. Terug in Amsterdam doet hij een zelfmoordpoging en belandt via paviljoen 3 van het Wilhelmina Gasthuis en het Utrechts krankzinnigengesticht bij Van Eeden in Bussum. Inderdaad, de man over wie hij zo veel smaad had uitgestort.

Niet alleen van Kloos, maar ook van Diepenbrock raakt Tideman verwijderd. In juni 1895 – hij heeft zich met vrouw en kind inmiddels gevestigd aan de Stationsweg te Abcoude-Baambrugge – krijgt hij van Diepenbrock een brief: ‘Dat je niet

van mij hebt gehoord in langen tijd, komt niet doordat ik niet aan je gedacht heb. Ik heb dat dikwijls gedaan en dikwijls betreurd […] Maar ik wilde je alleen maar zeggen hoe het mij verblijd heeft dat je nu betere tijden tegemoet gaat en hoe zeer ik hoop dat alles een gelukkige wending zal mogen nemen. – Wees hartelijk gegroet en groet ook Betsy zeer van je vriend Fons.’ Tideman berust in de scheiding: ‘Beste Fons. Ik ben je zeer dankbaar voor je brief; en zèg je dat het wellicht beter is, dat wij voorloopig elkander niet zien, zoo moet ik dit respecteeren, al zou ik voor mij het wel anders willen; onze gesprekken zijn – het voorjaar van ’93 zonder ik toch, voor enkele dagen althans, uit – meestal samengekomen om andere vrienden als middenpunt. […] Ik zal je hand dikwijls om de mijne wenschen.’

Zijn oude vriend Van Tienhoven blijft hem nog een tijdlang trouw en met zijn vader komt Pet in het reine. ‘Er werd hem door zijn oude heer twee jaar lang een bedrag van f 800 per jaar toegezegd, als hij zorgde in dien tijd af te studeren.’

Bloemendaal commando

‘Dit jongmens,’ aldus Franc van der Goes, ‘zonder verleden en zonder toekomst, volkomen talentloos en weergaloos onhebbelijk, onder wiens handen De Nieuwe Gids dood was gebleven,’ promoveerde op dinsdag 21 juni 1898 aan de universiteit van Amsterdam op vijfentwintig stellingen.30 Tideman had hard op zijn studie geblokt en was daarnaast ook nog eens opnieuw hoofdredacteur van Propria Cures. Aan het begin van dat jaar vernam Van Deyssel van de toneelspeelster Jacqueline Royaards: ‘Weet je dat Piet Tideman in Santpoort woont. Hij is op ’t kantoor van mijn neef Stryman, en geeft verder mijn neefjes les. Hij ziet er zeer welvarend uit. Op oudejaarsavond zag ik hem in de kerk bij zijn vader.’

Het was helemaal goed gekomen met Tideman. In januari had hij zich met vrouw en kind in Santpoort gevestigd, om al eind mei te verhuizen naar Bloemendaal. Daar woonden zij eerst op de Bloemendaalseweg, later op de Vijverweg en ten slotte op de Duinwijkweg. Geen kinderachtige locaties. Op de kaart van de burgerlijke stand is onder het kopje ‘geloof’ N.H. doorgestreept. De ambtenaar

heeft er ‘remonstrant’ van gemaakt. Want Pet had zich niet alleen verzoend met zijn vader, maar was ook weergekeerd in de schoot van de remonstrantse kerk. Gijs van Tienhoven had hem nog aan een baantje geholpen als volontair bij mr. F.W. van Styrum, een bekend Haarlems advocaat. Na zijn promotie vestigde hij zich als zelfstandig advocaat aan de Gedempte Oudegracht in Haarlem en werd lid van de Bond van Vrije Liberalen. Zijn vriend Jan Hofker gunt ons een blik op de jonge en zeer energieke advocaat. Vanuit zijn woonplaats IJmuiden schrijft hij Willem Witsen: ‘De dag dat ik te A[msterdam] was kreeg M[arie] bezoek van Betsy T[ideman] en Pet en het jongetje. Het jongetje is een lief, zacht, achterlijk jongie, dat met B[etsy] heelemaal één is. Die twee kinderen schijnen elkaar altijd vast te hoûen en mekaar helemaal te begrijpen. P[et] ging direct de straat op met een sleepboot in zee, waarna B[etsy] zich ongerust maakte voor den trein en moest ik haar, na mijn aankomst thuis, weg brengen. P[et] ophalen (na dien zeiltocht) ten huize van een zijner klienten, waar hij met zijn […] virtuositeit bezig was de zaak van A. contra Z. te behandelen. Bij ’t naar den trein gaan was hij nog aldoor bezig een briefje te schrijven […] terwijl B[etsy] maar steeds angstig bleef voor den trein. […] Het zoete jongetje van hem, met zijn zacht-blaûwe oogjes, stak zijn handjes uit, bij ’t weggaan van den trein in navolging zijner moeder.’31

Van 1901 tot 1913 zat Tideman in de Bloemendaalse gemeenteraad, was lid van de Volksweerbaarheid ‘Bloemendaal Commando’ en gedurende bijna dertig jaar secretaris van de Bloemdaalsche Gezondheidscommissie. Een gezeten burger. In 1913 begon hij met de uitgave van het weekblad Het Midden, waarvoor hij Boutens, Van den Berg van Eysinga, Willem Royaards, Willem Witsen en zelfs Van Eeden wist te strikken. Zijn grootste sensatie in de landelijke pers veroorzaakte Tideman door het openbaar maken van de ‘lintjesaffaire’. De gereformeerde voorman en minister-president van 1901 tot 1905, Abraham Kuyper, werd ervan beschuldigd tijdens zijn premierschap Rudi Lehmann, consul van Griekenland, verheven te hebben tot ridder in de orde van Oranje-Nassau als dank voor de storting van aanzienlijke sommen geld in de kas van de Anti-Revolutionaire Partij. Tideman, die via zijn advocatenpraktijk lucht van de zaak had gekregen, bracht haar in de kolommen van zijn nieuwe orgaan Het Bloemdaalsch Weekblad, nieuwsblad voor Aerdenhout, Bloemendaal, Overveen, Vogelenzang en omliggende gemeenten in 1909 in de openbaarheid.

Tot slot

‘Beste Pet, Ontvang mijn hartelijke gelukwenschen met je promotie. Je bent een snuggere schalk en zult dus wel succes hebben in je werk. Maar ik hoop toch, dat je de letteren niet geheel en al uit het oog zult verliezen. Met beste groeten, aan jou en je vrouw,’ schreef Kloos zijn oude makker op 23 juni 1898. Het is een van de zeldzame brieven die Tideman na 1894 van Kloos mocht ontvangen. Wordt Kloos zestig en bederft Van Eeden het feestje met allerlei schimpscheuten in de pers, dan is Tideman onmiddellijk bereid voor Kloos in het krijt te treden.32 Niet doen, waarschuwt Boeken: ‘P. Tideman moeten we er volstrekt niet inhalen; ik raad je

dat nadrukkelijk af. Als hij er in het Bloemd. Weekblad over wil schrijven. Soit. Daar kunnen wij niets aandoen.’33 Wanneer zij oude mensen zijn, waagt Tideman het erop met z’n Betsy in oktober 1933 zonder aankondiging zomaar bij de Kloosen in de Haagse Regentesselaan aan de bel te trekken. Zo zat Kloos, naar eigen zeggen, plotseling in zijn studeerkamer tegenover zijn studentikoze vriend van veertig jaar geleden, die nog op dezelfde opgewekte manier aan het praten sloeg.34

Zes jaar later, toen Kloos al een jaar daarvoor gestorven was, werd Tideman onwel op straat. Longontsteking, luidde aanvankelijk de diagnose. Maar met ernstige hartklachten werd Tideman meer dan een half jaar thuis verpleegd. Uiteindelijk belandde hij toch in het ziekenhuis, dat hij, gedwongen door de meidagen van ’40, veel te snel weer moest verlaten. Tegen het einde van zijn leven keek Tideman steeds vaker terug naar de tijd waarin hij als bohémien met Willem Kloos en Hein Boeken verkeerde: ‘Ik heb mij weer geducht in de jaren ’93 en ’94 mijner litt, productie verdiept en heb daar toch nog wel iets goeds gevonden,’ schrijft hij Frans Mijnssen in 1941. Niet alleen Tideman blikte terug, ook de wetenschap had zich inmiddels op hem gestort. Hij was schuldig aan de ondergang van De Nieuwe Gids, zei de communis opinio. Wanneer echter Hein Boeken in 1930 het turbulente jaar 1894 overdenkt, komt hij met een geheel andere kijk op de zaak dan de geleerden. Tideman wilde, aldus Boeken, in snel tempo de maat slaan voor het ritme van zijn tijd: ‘En zoo hij gewerkt heeft als degene, die nu eenmaal gedoemd is om de eeuwige verdeeler te zijn – het is noch zijne schuld, noch van hen op wie hij aldus heeft gewerkt.’ Boeken ziet in de ondergang van De Nieuwe Gids veeleer de kwade hand van Diepenbrock: ‘Hoe is ’t mogelijk dat Fons een agent noodig had om tegen de N.G. te ageeren,’ zo vraagt hij zich af, en vervolgt dan: ‘Zoo kwam het dat Fons dat wat hij meende dat ’t beste was wat hij iemand geven kon, niet aan Willem kon geven, maar ineens in Pet Tideman de gewenschten bodem vond.’35

Tideman bleef aan zijn ziekbed gekluisterd, tot hij op 12 september 1943 bezweek aan zijn hartkwaal. ‘Hij was een boek aan het schrijven, een roman van zijn eigen leven, waarbij hij een bepaalde aantrekkelijkheid zag in een beschrijving van

zijn loopbaan als advocaat. Telkens bij mijn bezoek las hij me een gedeelte voor, dat intussen gereed was. Het boek is niet afgekomen, hij was er de laatste tijd te zwak voor. Zijn vrouw stierf intussen en hij was zo zwak en verslagen, dat de dokter hem verbood de begrafenis bij te wonen. Heel spoedig daarna hebben we ook hem begraven. Het was een plechtige en koude bedoening, met veel sprekers.’ Zijn enige kind Pieter zal zijn vader slechts twaalf jaar overleven.

Bronnen

Amsterdamsch Studenten weekblad Propria Cures. J.C. Brandt Corstius, ‘P. Tideman en De Nieuwe Gids’, in: De Nieuwe Taalgids, xlii.

Frederik van Eeden, Dagboek 1878-1923 (1971).

Frank van der Goes, Litteraire Herinneringen uit den Nieuwe Gids tijd (1931).

G.H. ‘s-Gravesande, De geschiedenis van De Nieuwe Gids, Brieven en documenten (tweede druk, 1956).

Haarlems Dagblad, 12 juli 1935.

T. den Herder, ‘Sloterdijk ii’, in: Ons Amsterdam, 1958. Joop M. Joosten, De Brieven van Johan Thorn Prikker aan Henri Borel en anderen 1892-1904 (1980).

Lucas Ligtenberg en Bob Polak, Een geschiedenis van Propria Cures 1890-1990 (1990).

Hubert Michaël, Willem Kloos. Zijn jeugd en zijn leven (1965).

Henriëtte Mooy, Gisteren keft (Schetsen, brieven, krabbels; aantekeningen), deel ii (1967).

Netscher’s Revue (februari 1922): ‘Karakterschets’.

Joost Nijsen, ‘Twee zulke goede namen. Willem Versluys en Annette Versluys-Poelman, de uitgevers van Tachtig’, in: Optima, cahier voor literatuur en boekwezen, zevende jrg., nr. 2 (1989).

Harry G.M. Prick, De briefwisseling tussen Arij Prins en Lodewijk van Deyssel (1971).

-, De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Albert Verwey (1981-’86).

Eduard Reeser, Alphons Diepenbrock. Brieven en Documenten, deel i en ii (1967).

J. Römelingh, ‘De twee levens van Piet Tideman’, in: Haerlem Jaarboek 1978 (1979).

Jacqueline Royaards-Sandberg, Ik heb je zoveel te vertellen. Brieven van en aan Lodewijk van Deyssel, Emile en Frans Erens en Isaac Israëls. Met een voorwoord en voorzien van aantekeningen, bezorgd door Harry G.M. Prick (1981).

Dick Veeze, De rol van Pet Tideman bij de ondergang van Willem Kloos en De Nieuwe Gids (1973). Scriptie.

Charles Vergeer, Willem Witsen en zijn vriendenkring. De Amsterdamse bohème van de jaren negentig (1985).

-, Toen werden schoot en boezem lekkernij. Erotiek van de Tachtigers (1990).

-, Willem Kloos. Wrok- en Wraak-sonnetten (1987).

Jessica Voeten, ‘’t Dunkt mij eene décadence van mij. Brieven van Lucie Broedelet aan Annette Versluys-Poelman, 1892-1895’, in: Jaarboek Letterkundig Museum (2000).

J.A. de Wit, ‘Tachtigers in de negentiger jaren van de vorige eeuw in Heerde (6)’, in: Mededelingenblad van de Heerder Historische Vereniging, nr. 18, en in: ‘-(7), slot’, in: Idem, nr. 21.

Archieven

Archief Kennemerland te Haarlem, gegevens uit het Bevolkingsregister van Velsen (Santpoort) en Bloemendaal en het archief van het Haarlems Stedelijk Gymnasium. Archief van het Amsterdams Studenten Corps, Gemeentearchief Amsterdam (ga).

Boeken-archief, Letterkundig Museum (lm), b 663 h.ga, ringregisters.

ga, Bevolkingsregister Sloten, 5008.

Kloos-archief, Koninklijke Bibliotheek (kb), 134a2.

Kloos-archief, lm, k.533 b1.

Streekarchivariaat Vecht en Venen.

Tideman-archief, kb, 134 a2.

Tideman-archief, lm, t.314 b1.

Witsen-archief, kb, 75c 51.

Frank Okker+
Brandbom tussen de boeken
Mathieu Corman, gedreven literator

Aan het begin van de jaren tachtig ontdekten de eigenaars van een destijds klein Leids antiquariaat een handige manier om goedkoop aan vroege eerste drukken van W.F. Hermans, Gerard Reve en Jan Wolkers te komen. Ze reisden geregeld naar de Ravensteinstraat in Brussel, waar, tegenover het Paleis voor Schone Kunsten, een filiaal van boekhandel Corman was gevestigd. Corman beschikte over een uitgebreide Nederlandstalige afdeling, die door de Brusselaars zelden werd bezocht, zodat de exemplaren van Ik heb altijd gelijk, Op weg naar het einde en Kort Amerikaans zelfs zo’n twintig jaar na hun uitkomen nog altijd onberoerd in de kast stonden. Verder bood de winkel een vrijwel onuitputtelijke voorraad van zeldzame kunst- en fotoboeken aan.

Er was meer dat bij Corman de aandacht trok. De verkochte boeken werden niet ingepakt, maar voorzien van een (extra) stofomslag en een boekenlegger. Op beide was een blauwe pentekening van de surrealist Félix Labisse afgedrukt: een zijwaarts gekeerde kop die melancholiek in de ruimte staart, bedreigd door twee gevlekte roofdieren met daaronder de naam van de boekhandel en de signatuur van de kunstenaar.

De Belgische anarchist en schrijver Mathieu Corman, die iets meer dan driekwart eeuw geleden in de kustplaats Oostende zijn eerste boekhandel opende, was trots op zijn uitgebreide collectie. In advertenties schreef hij zelfs dat zijn zaken – hij vestigde filialen in Antwerpen, Knokke-Het Zoute en Brussel – de grootste boekenvoorraad in Europa bezaten. De aanvoer van al die boeken vergde van de eigenaar wel de nodige inspanningen. Zo reed hij op de motorfiets verschillende

malen naar de Sovjet-Unie om tweetalige edities van het werk van Dostojevski, Gogol, Sjolochov en Tolstoj te halen. Op de etalage prijkte het opschrift ‘Zdjes govorjat po-roesski’ (Hier spreekt men Russisch) om aan te geven dat híj het werk in de oorspronkelijke taal kon lezen.

Corman was gewend aan lange ritten op de motorfiets. In 1934 reed hij al met een vriend naar Spanje, waar hij de opstand van de revolutionairen in Asturië meemaakte; twee jaar later keerde hij naar het land terug om verslag te doen van de Spaanse Burgeroorlog. Hij hield ook van provoceren. Geregeld lagen er in zijn winkels boeken die elders verboden waren, waaronder de publicaties over de strijd voor de onafhankelijkheid van Algerije die de Franse overheid in eigen land in beslag had laten nemen.

Tribord

Mathieu Corman werd als zoon van een Franstalig Belgisch echtpaar op 15 februari 1901 geboren in een boerderij in Lontzen-Herbesthal, dat toen nog op Duits grondgebied lag.* Zijn ouders stuurden hem naar een school van de franciscanen. Van zijn vervolgopleiding aan het instituut Saint-Joseph in Dolhain kwam weinig terecht. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog mocht hij als Belg op Duits grondgebied niet meer naar school en werkte hij thuis op de boerderij. Uit verzet tegen het strenge katholieke milieu waarin hij was opgegroeid, voelde hij zich al vroeg aangetrokken door het socialisme. Toch trad hij aan het eind van de oorlog in dienst van het geallieerde leger. Hij werkte onder meer op het hoofdkwartier van de Engelsen in Keulen onder de Britse officier Craven – wiens naam hij later als pseudoniem zou gebruiken – en bij de inlichtingendienst van het Belgische bezettingsleger. Waarschijnlijk verwierf Corman in deze periode zijn grote talenkennis. In 1925 ging hij in zaken. Hij werd secretaris van de maatschappij die de Palace-hotels in de Belgische kuststeden exploiteerde. Een jaar later trouwde hij met Maria Klinkenberg, volgens hemzelf een van zijn vijfentwintig nichten, en opende hij in de Weststraat- tegenwoordig de Adolf Buylstraat – in Oostende zijn eerste boekhandel. Op de gevel stond Librairie Corman – Librairie du Carillon; de tweede naam verwees naar een lokale liberale krant.

De boekhandelaar, die al spoedig filialen bezat in Knokke-Het Zoute en in Brussel, was ook op literair gebied actief. Hij werkte mee aan het avant-gardistische tijdschrift Tribord (Stuurboord) dat in 1930 te Oostende werd opgericht door Henry van Vyve en de Franse schilder Félix Labisse. Vrijwel alle bekende kunstenaars die destijds in de kustplaats woonden, onder wie de schilders James Ensor, Constant Permeke en Léon Spilliaert, de schrijvers Michel de Ghelderode en Henri Vandeputte en de fotograaf en filmer Henri Storck, leverden bijdragen aan het blad. Ook de Fransen Blaise Cendrars, Max Jacob en Raoul Dufy werkten eraan mee. Tribord zou twee jaar blijven bestaan.

De in 1905 geboren Labisse hielp Corman niet alleen aan een opvallend beeldmerk. Hij vervaardigde ook een uitgebreide reeks van zesendertig portretten van voornamelijk Franse schrijvers op de muren van de Oostendse boekhandel. Tot de afgebeelde auteurs behoorden Pierre Benoît, Blaise Cendrars, Georges Bernanos en Romain Rolland. Labisse vertrok in de loop van 1932 naar Parijs, waar hij bevriend raakte met onder anderen Paul Eluard, die zijn gedicht ‘Chronique’ aan hem opdroeg, en Robert Desnos. Hij illustreerde het werk van Desnos, de meester van de écriture automatique, en maakte enkele zeer karakteristieke portretten van hem.

Ook vanuit Parijs onderhield Labisse nauw contact met de boekhandelaar. Dat kwam ook door het huwelijk van zijn zuster Ninette met Henri Kermarrec, Cormans bedrijfsleider. Kermarrec voerde het beheer over de zaak in Oostende wanneer zijn baas op reis was. En dat laatste gebeurde geregeld.

Guernica

Corman maakte voortdurend lange en verre reizen. Die zwerftochten vormden de basis voor zijn boeken, die hij voornamelijk vulde met een verslag van zijn belevenissen en ontmoetingen. Informatie over het land dat hij bezocht, verstrekte hij nauwelijks, aangezien die gegevens al in andere boeken te vinden waren. In 1933 trok hij op de motor door Marokko, waar hij getuige was van de operaties van het Franse leger. Van deze avontuurlijke reis deed hij verslag in zijn eerste boek, Sous le sable marocain (1933). Corman zou in Noord-Afrika ook deelgenomen hebben aan een actie tegen de Franse reisschrijver (en bewonderaar van Mussolini) Henri de Monfreid, wat wellicht verband hield met de botsingen tussen de troepen van Italië en Abessinië, het huidige Ethiopië. Bewijzen voor dit laatste zijn echter niet overgeleverd en Corman keek niet op een legende meer of minder als het om zijn eigen leven ging.

Het jaar daarop reed hij met een vriend op zijn ‘Motosaure’ naar het noorden van Spanje. Hij raakte er betrokken bij de opstand van de socialisten en anarchisten in Asturië, het berggebied rond Oviedo. Deze revolte werd bloedig neergeslagen door een troepenmacht onder leiding van generaal Franco. Het boek dat Corman over deze gebeurtenis schreef – Brûleurs d’idoles. Deux vagabonds dans les Asturies en révolte – werd in het Nederlands vertaald door Karel Jonckheere. De vertaling – Afgoden op den brandstapel. Twee zwervers in opstandig Asturië – verscheen in 1935 bij De Wereldbiblio-

theek, die het boek nog hetzelfde jaar herdrukte. Er verschenen enkele betrekkelijk gunstige besprekingen, waarin de recensenten opmerkten dat de schrijver de opstandelingen met ‘gematigde sympathie’ weergaf. Of Corman in zijn politieke opvattingen werkelijk zo gematigd was, blijft de vraag. Hij meldde zich in 1935 aan als lid van de communistische partij.

Nog voor hij naar Spanje terugkeerde, maakte de schrijver een lange reis door Midden-Europa en de Balkanlanden. Ook deze reis leidde tot een boek, Terres de trouble (1935), waarin Corman aandacht vroeg voor de eerste concentratiekampen in Duitsland. Wanneer in juli 1936 in Spanje de Burgeroorlog uitbreekt, gaat hij direct naar het land toe om voor de Franse communistische krant Ce Soir verslag te doen van de strijd. Corman was waarschijnlijk de eerste die berichtte over het bombardement van 26 april 1937 door een formatie Duitse gevechtsvliegtuigen op de plaats Guernica. Uit woede dat er in de westerse landen weinig geloof gehecht werd aan deze gebeurtenis, nam hij een nog niet ontplofte brandbom mee op zijn motorfiets en bracht het projectiel naar de commissaris van politie in Oostende. Toen de politieman wat angstiger uitgevallen bleek dan de schrijver en op het explosief geen prijs stelde, gaf Corman de bom een plaats in zijn kantoor, waar hij hem aan iedereen toonde die aan het bombardement van Guernica twijfelde.

Hij keerde echter al snel terug naar Spanje, ditmaal naar de oostelijk gelegen stad Teruel, waar van december 1937 tot februari van het jaar daarop een hevige slag woedde tussen het (republikeinse) regeringsleger en de troepen van generaal Franco. Er bestaat een foto van Corman in gesprek met enkele republikeinse soldaten, ge-

maakt door Ernest Hemingway. De schrijver van de grote ‘Spaanse’ oorlogsroman For whom the bell tolls (1940) toonde zich vol lof over de ‘fameuze correspondent’ die als eerste tot Teruel zou zijn doorgedrongen.

Landkaarten

Corman vatte het plan op een tweede boek over zijn belevenissen in Spanje te schrijven, maar het kwam er voorlopig niet van. Steeds vaker reed hij naar Amsterdam en Parijs, waar hij naast grote voorraden literatuur ook landkaarten en woordenboeken inkocht. Voor dat doel had hij zijn motor inmiddels van een zijspan voorzien. Hij bevoorraadde ook veel andere Belgische boekhandels. Volgens Corman hing het succes van een boekhandel af van een zo groot mogelijk aanbod. Aan elke wens van de lezer moest hij tegemoet kunnen komen. Zodra hij over kapitaal beschikte, zette hij dat direct om in nieuwe boeken.

Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog maakte een einde aan deze lucratieve zaken. De eerste zorg van Corman vormde de bescherming van zijn boeken tegen het bombardement van Oostende. Hij slaagde erin een gedeelte van zijn voorraad naar Brussel over te brengen. Zelf liep hij als communist ook gevaar, zeker nadat de Duitse troepen de Sovjet-Unie waren binnengetrokken. Corman had al eerder Russische uitgaven uit zijn boekhandels weggehaald. Nadat er in juli 1941 een inval in zijn zaak in Oostende was gedaan, dook hij onder. De winkel ging voor enige maanden dicht, maar werd vervolgens voortgezet door zijn vrouw, bijgestaan door de schrijver Henri Vandeputte. En met succes. Tegen het eind van de oorlog, na de invasie van de geallieerde troepen in Normandië, bleek er onder de bevolking een enorme vraag naar landkaarten te bestaan.

Corman week uit naar voor hem vertrouwd gebied: Spanje. Hij hoopte op die manier Engeland te bereiken. Voordat hij echter in die opzet slaagde, zat hij meer dan negen maanden in Spaanse gevangenschap. Pas begin 1943 kwam hij in Engeland aan. De strijdlustige Corman was niet van plan aan de overzijde van Het Kanaal rustig het einde van de oorlog af te wachten. Hij meldde zich als Robert Craven – de naam van de Britse officier die hij tijdens de Eerste Wereldoorlog in Keulen had leren kennen – bij het Engelse leger aan. Een half jaar lang volgde hij een opleiding tot parachutist met als doel in België gedropt te worden. Maar de Belgische militaire inlichtingendienst verzette zich tegen zijn deelname aan de strijd, omdat Corman lid was van de communistische partij. Bovendien werd hij ervan verdacht tijdens de Spaanse Burgeroorlog vrijwilligers te hebben geworven voor de internationale brigades die tegen Franco vochten.

Daarop bedacht Corman een andere manier om voor het geallieerde leger in actie te komen. Hij deed een cursus voor verpleger, waarvoor hij slaagde met de cijfers 10 (praktijk) en 9,4 (theorie). Voordat hij zich echter aan het front kon melden, zette de inlichtingendienst hem opnieuw de voet dwars. Tot eind 1944 bleef zijn gewoonlijk zo grote actieradius beperkt tot Londen, waar hij secretariaatswerkzaamheden verrichtte.

Colette-met-kat

Na de oorlog nam Corman het beheer van zijn boekhandels in Oostende, Knokke en Brussel weer op zich. Hij breidde zijn bedrijf nog uit met een filiaal aan de Leopoldstraat in Antwerpen. Ook zette hij onder de vertrouwde naam Tribord een kleine uitgeverij op voor Franse vertalingen van Russische romans en non-fictie. Natuurlijk ging hij weer reizen, ditmaal met een kleine bestelwagen waarin hij zelfs, bij gebrek aan een hotel, een nacht doorbracht op het Rode Plein in Moskou, zoals een foto aantoont. De Sovjet-Unie werd zijn voornaamste reisdoel. Hij bezocht het land in ruim vijfentwintig jaar tijd negen maal, reisde er in totaal zo’n vijf jaar rond en legde tussen Minsk en Vladivostok ongeveer zeventig-duizend kilometer af, want Corman ging ook naar de Oost-Aziatische republieken, al moest hij daarvoor gebruikmaken van de Transsiberische spoorlijn.

Hij ging eveneens door met het aanvoeren van grote hoeveelheden boeken. In de Madridstraat te Oostende opende hij zelfs een zaak die uitsluitend pockets verkocht, wat betrekkelijk kort na de oorlog iets bijzonders was. Ook in het assortiment van die boekhandel was sprake van exclusiviteit. De schrijver Eric de Kuyper, die in zijn jeugd vaak de zomermaanden in de kustplaats doorbracht, herinnert zich hoe hij bevreemd naar een reeks Spaanstalige pockets met witte omslagen keek. Niet al Cormans activiteiten waren echter geslaagd. De pocketboekhandel en het filiaal in Antwerpen moesten al spoedig worden gesloten; uitgeverij Tribord leed niet lang daarna schipbreuk. Maar de meeste van zijn klanten waren vol lof over het aanbod en de inrichting van zijn boekhandels. Vooral de zaak aan de Adolf Buylstraat in Oostende, met zijn, volgens sommige bezoekers, ‘kilometerslange’ planken oogstte alom bewondering. Boven die planken prijkten de schrijversportretten van Labisse, waarvan er in de oorlogsjaren een aantal verloren waren gegaan. Op verzoek van Corman breidde de schilder zijn ‘galerij’ uit met ruim twintig panelen, het equivalent van zo’n zestig portretten. Uiteindelijk waren er in dit pantheon van Labisse een kleine honderd schrijvers te zien. Naast veel Franse auteurs – onder wie Guillaume Apollinaire, Louis-Ferdinand Céline, Colette-met-kat, Paul Léautaud en Marcel Proust – hingen er Vlamingen – Hugo Claus, Felix Timmermans en Gerard Walschap – en Russen – Dostojevski, Ilja Ehrenburg en Maxim Gorki. Corman zelf ontbrak uiteraard niet.

Net als Corman leek het personeel van zijn boekhandels vaak meer geïnteresseerd in het aanleggen van een grote voorraad boeken dan in de verkoop daarvan. Eric de Kuyper merkt op dat het kopen van een boek bij Corman nooit ‘een erg prettige ervaring’ was. ‘De verkopers waren van een speciaal soort. Ik kon ze als kind niet goed plaatsen. Waarschijnlijk waren het geen verkopers maar studenten of intellectuelen. Ze waren gekleed in een ribfluwelen broek, rookten soms pijp en droegen een bril. In ieder geval waren ze zelf altijd druk aan het lezen. Niet onvriendelijk, maar toch met tegenzin beantwoordden ze een vraag.’ Maar de behandeling van De Kuyper en zijn familie was uiterst hoffelijk, vergeleken met de bejegening van Simone Signoret en Yves Montand, toen zij zich in juli 1959 in Oost-

ende bevonden. Het progressieve Franse acteursechtpaar zag tot zijn verbazing dat de hele etalage van boekhandel Corman vol lag met exemplaren van La question (1958) van Henri Alleg. In Frankrijk was kort daarvoor de hele oplage van dat boek, waarin de martelingen door het Franse leger in Algerije beschreven worden, door de overheid in beslag genomen. Signoret noteerde over haar kennismaking met de

boekhandelaar – waarschijnlijk Cormans vertrouweling Henri Kermarrec – in haar memoires het volgende: ‘De boekhandel was ruim en luxueus ingericht, zoals alle gebouwen en winkels in dat Biarritz van de Noordzee. De boekhandelaar was niet jong meer, hij zag eruit als een echte boekenliefhebber, niet als een handelaar in boeken. Ik vroeg drie exemplaren van La question, hij nam me een ogenblik op en knikte: “U doet er goed aan er drie te nemen,” zei hij, “aangezien u uit een land komt waar je geen boeken meer kunt lezen.” Hij zei het zonder met zijn ogen te knipperen, met diepe verachting en een grote, kille woede. Toen hij me mijn geld teruggaf voegde hij eraan toe: “En wat doet u, behalve boeken kopen, aan wat in uw naam wordt aangericht?” Ik mompelde: “Niet veel.” Hij zei geen “Dag mevrouw”, negeerde me volledig toen ik de winkel uitging en pakte het boek weer op waarin hij voor mijn binnenkomst had zitten lezen.’ Simone Signoret noemde het geen aangename, maar wel een heilzame ervaring. Wanneer ze later als een van honderdeenentwintig Franse kunstenaars een manifest ondertekent tegen de gewelddadigheden in Algerije, herinnert ze zich de woorden van de boekhandelaar. ‘Dit was de gelegenheid om me te revancheren!’

Zedendelict

Corman provoceerde graag. Dat deed hij door omstreden boeken in de etalages van zijn boekhandels te leggen én door gevoelige onderwerpen aan te roeren in zijn boeken. In zijn reisverslag Drougar. Vie intime d’une république populaire (1956), over zijn bezoek aan Bulgarije, moesten met name de bureaucratie, de heropvoedingskampen en de Stachanov-arbeiders het ontgelden. Na zijn roman Ami, entends-tu?, waarin hij zijn oorlogservaringen verwerkte en die in 1963 verscheen onder het pseudoniem Nicolas Cravenne, publiceerde hij weer onder eigen naam Le rendez-vous de Koursk (1974), over zijn tochten door Rusland. Corman was een man die overal zijn gang wilde gaan en weigerde zich bij regels neer te leggen. Zijn vrienden beschouwden hem daarom eerder als een anarchist dan als een communist.

Het kon niet uitblijven dat Corman in aanraking kwam met de Belgische justitie wegens zijn verkoop van boeken met frivole afbeeldingen die in strijd zouden zijn met de goede zeden. Zelf schreef hij hierover in Outrage aux moeurs (Zedendelict) uit 1971. Al in 1949 was er, na een tip van een collega-boekhandelaar, door de politie een inval gedaan in de winkel in Oostende waarbij enkele boeken in beslag werden genomen. Tot de geconfisqueerde werken behoorde een boek over de schilder Paul Delvaux, waarin uiteraard verschillende naakten waren afgebeeld: het was een uitgave van het ministerie van Openbaar Onderwijs. Corman reageerde door in de etalage van zijn winkel in Knokke een naakt van Goya te plaatsen. In de jaren vijftig nam de politie geregeld boeken bij Corman in beslag en moest de eigenaar zich telkens voor het gerecht verantwoorden. Een enkele maal volgde zelfs een veroordeling. In november 1969 deed justitie nog eens met acht man een inval in het filiaal in Brussel. Bij de gewraakte boeken ging het meestal om erotische werken als Histoire d’O of Emmanuelle, maar ook om de roman Gangreen van Jef Geeraerts, die elders

gewoon verkocht mocht worden. Het lijkt er sterk op dat justitie een hetze voerde tegen de non-conformistische boekhandelaar.

In december 1974 werd de inmiddels drieënzeventigjarige Corman aangehouden en ervan beschuldigd dat hij een twaalfjarig meisje een erotisch drukwerkje had verkocht. Hij zat ruim een maand opgesloten, voordat hij in januari 1975 voorlopig werd vrijgelaten. Of het kwam door de maand die hij in een cel had doorgebracht of dat hij zich niet meer tegen het proces opgewassen voelde, is niet zeker. Wél dat Corman op 15 februari 1975, precies op zijn verjaardag, een eind aan zijn leven maakte.

Zoals vaak ging het na de dood van de eigenaar bergafwaarts met de boekhandels van Corman. In 1986 werden het filiaal aan de Ravensteinstraat in Brussel en de hoofdvestiging in Oostende gesloten. Alleen de winkel aan de Kustlaan in Knokke-Het Zoute bleef behouden. In december 1996 echter keerde boekhandel Corman terug in Oostende, nu aan de Witte Nonnenstraat. De schrijversportretten van Labisse verhuisden helaas niet mee. De panelen waren al eerder in Antwerpen geveild. Een aantal van de portretten werd aangekocht door boekhandel De Markies van Carrabas in Hasselt. Maar het herkenbaarste kunstwerk van Labisse zit nog altijd om de boeken van Corman.*

Bronnen

Yvan Dusausoit, Sur les pas des écrivains de la mer du Nord (Bruxelles-Louvain-la-Neuve 2000).

Eric de Kuyper, Met zicht op zee. Aan zee – veertig jaar later

(Nijmegen 1997), p. 66-73.

Petit Larousse Illustré (Parijs 1976).

Simone Signoret, Nostalgie is ook niet meer wat het was

(Amsterdam 1979), p. 294-295 en 361-362.

Met dank aan Arno de Bruin & Arne Steenkamp (Burgersdijk & Niermans, Leiden) en Michel Kemp (Boekhandel Corman).

Peillood

H.J.A. Hofland Nederland in kletsingstijd

‘Er is een adres,’ zei de functionaris van het Rotterdamse Gemeentearchief. ‘Dat is Schiekade 40a. Maar wie daar gewoond heeft? Dát weten we niet. Om dat na te gaan moet u een brief schrijven aan de afdeling Nasporingen, uw verzoek met redenen omkleden en een kopie van uw paspoort bijvoegen.’ Hij lachte. ‘Ik wens u veel succes.’ Intussen moest De Parelduiker ter perse. Vandaar dat ik in dit verhaal nog geen namen kan noemen.

Begin juni 1945 verscheen in Rotterdam het eerste nummer van het blad Criterium. In één oogopslag was te zien de makers zich zwaar aan De Gil hadden verplicht, het satirische krantje dat in 1944 een aantal keren is verschenen. De Gil had iets wat we tegenwoordig ‘hilarisch’ noemen, in titel, opmaak en toon; een buitengewone uitbundigheid. In dat opzicht was het een weerspiegeling van degene die het had bedacht en volschreef, Willem van den Hout, of Willem W. Waterman, zoals hij zich toen noemde. Het leek alsof het een soort verzetsblad was, dat een loopje nam, niet met de Duitsers, wel met de nsb en de Landwacht. Maar die indruk duurde niet langer dan een paar seconden. In werkelijkheid was het dienstbetoon van een handlanger, met een gluiperig antisemitisme. Niettemin heeft het succes gehad, omdat het volstrekt anders was dan alles wat toen van de drukpers kwam.

De maker was een rusteloze, luidruchtige en belezen man met een ingewikkelde geest. Aanhanger van de autoritaire politiek (zie zijn dikke verhandeling De memoires van Generaal Taillehaeck), met een eigenaardig zwak voor Hollywood (Amerika filmt), bewonderaar van de Amerikaanse journalistiek, in het bijzonder Esquire, en goed thuis in de Amerikaanse literatuur. Als Willy van der Heide is hij beroemd geworden door zijn jongensboeken, de Bob-Eversserie. Onder het pseudoniem Sylvia Sillevis heeft hij boeken voor oudere meisjes geschreven. Deze bohémien en veelschrijver kreeg na de oorlog een schrijfverbod, wat hem niet belette zich in de Amsterdamse en Haagse circuits te blijven weren. Af en toe verschijnt er weer eens een artikel over hem. Hij blijft de geesten bezighouden. Er wordt een biografie over hem geschreven.

Het naoorlogse Criterium is typografisch een onbeschaamde kopie van De Gil. De vette letter van het logo, postbusnummer, en dan onder het logo: Veertiendaags Orgaan voor Nieuw Nuchter Nederland’ in plaats van ‘Periodiek Orgaan voor Nuchter Nederland’, zoals het voorbeeld zich noemde. De kop van de opening gaat over de breedte van de hele pagina. Die wordt verder besteed aan satirisch

gebracht nieuws, komisch verzonnen berichten en sarcastisch commentaar bij wat er werkelijk gebeurd was.

In het voorjaar van 1944 heerst in de bezette gebieden de overtuiging dat het overal goed ging met de oorlog behalve in het Westen. Op 21 maart 1944 opent De Gil: ‘Waar Blijft Onze Invasie? Nederland Voelt zich Gegrepen’, en drukt dan een groot deel van een toespraak van Churchill af, met raillerende onderbrekingen. Nu ongein, toen kwam het anders aan.

In methode en toon doet Criterium na de oorlog hetzelfde. In het ‘Eenheidsnummer’, verschenen 15 juli 1945, is de kop: ‘Nederland voelt zich opgelaten.’ De rest van de pagina wordt in beslag genomen door nepberichtjes en nepadvertenties. Overal stakingen, iedereen weer tegen iedereen, heroprichting van de Doopsgezinde Konijnenfokkers Vereniging, ‘Wanneer de 100ste partij in Nederland?’, ‘Rede van Truman, Churchill, de Paus, Tito, Blah-Blah-Blah.’ Op pagina 2 wordt de ‘Kranten-Oorlog’ behandeld. Onderkop: ‘De doodsangst der middelmaat’. De ‘zwoegende, zwetende, nieuwbakken redacteurtjes’ van de bovengronds gekomen illegale kranten, Trouw, Het Parool, De Waarheid, kunnen er niks van. Al die ‘magere, illegale kemphaantjes kraaien thans luide en fanatiek victorie, ook al lijken de geluiden die het produceren hunner hoofdartikelen vergezellen veel op die een kip in barensweeën krijt: hè, goddank, alweer een ei’. Criterium neemt het op voor de kranten die een verschijningsverbod hebben gekregen, De Telegraaf, de nrc en het Handelsblad, met hun redacties die wisten hoe je een krant maakt.

In volgende nummers komt het vraagstuk aan de orde van de Studenten die de loyaliteitsverklaringen hebben getekend, en die nu van voortzetting van hun studie zijn uitgesloten. Het blad vindt de niet-tekenaars dapper, maar blijft ondanks de typografische schijn van het tegendeel genuaneeerd denken: veel tekenaars worden onder de dekmantel van de zuivering het slachtoffer van ‘een kleinburgerlijke wraakzucht’. Bij de zuivering is veel misgelopen. De Politieke Opsporings Dienst pod heeft zich vaak misdragen; in de gevangenenkampen, is later bewezen, hebben bewakers zich aan veel smeerlapperij schuldig gemaakt. Over de willekeur heeft mr. Jaap Burger zijn klassiek geworden waarschuwing laten horen: ‘Begin je bij de portier, dan kom je nooit aan de directeur. Maar als je bij de directeur begint, komt de portier vanzelf.’

Criterium heeft aan de zuivering twee nummers gewijd, van 15 september en 8 oktober. In het eerste wordt gemeld: ‘Zuid-Nederland geheel Gezuiverd!’ Uit het verslag: ‘In het dorpje Goede Hoop in ’t Kempenland zijn 568 arrestaties verricht. Dat hier goed werk is gedaan, blij kt wel uit het feit dat dit 127 arrestaties meer zijn dan er personen in het dorp aanwezig waren. De enige overgebleven inwoner, een oude man, blind, doofstom, reeds 12 jaar verlamd, maakte ons duidelijk dat deze dag de dorpsgeschiedenis zal ingaan als Dolle Donderdag.’

Op een ongebruikelijke manier is Criterium een exponent van de eigenaardige sfeer in het eerste halfjaar na de Bevrijding. Na de feesten kwam de kater. De con-

touren van de restauratie werden zichtbaar, de oude partijen herstelden zich, de verkiezingen werden uitgesteld, van een wederopbouw was niets te zien, de regering-Schermerhorn had haar ouverture tot de vierjarige oorlog in Indonesië gemaakt, het Militair Gezag deed, als het de kans zag, alsof het de baas was, de Doorbraak mislukte. De generatie die toen tussen de twintig en de dertig was (schrijver dezes is jonger) zag een illusie van ‘vernieuwing in eenheid’ snel ten onder gaan in een business as usual. Dat moet een teleurstelling zijn geweest.

De redactie van Criterium heeft er, voor Nederland toen ongebruikelijk, met kwaadaardige spot en gecultiveerde bitterheid op gereageerd, in een vorm die sterk gedateerd is. Op 15 november verscheen het ‘Sexualiteitsnummer’. ‘sex – het enige overblijvende? geeft ons echte idealen. Rekenschap der jongeren. Wij geloven niet!’ De ontboezeming, een pagina lang, is geïllustreerd met het beeld van een vrouwelijk naakt dat boven de puinhopen van een stad verrijst. ‘Dit is de rekening die de jongeren eenieder presenteren kunnen, die hun gedrag veroordelen wil. Die rekening is lang en met hun ziel betaald. […] Geeft hun idealen waarvoor zij willen vechten zonder remmende bijgedachten. Geeft hun werk, waarmee zij anderen en zichzelf het respect kunnen hergeven. Dit is de taak der Democratie. Zonder deze te volbrengen zal zij opnieuw moeten falen – omdat zij mist het geloof van deze Jongeren.’

Het kerstnummer liegt er ook niet om. ‘Heil u, gij burgerman, gij kleingeest en proleet. Zing ook in 1945 weer uw lied. Bezing uw kaarsen, uw dominee, uw krant, uw vrouw, uw kroost en portemonnaie. Vergeet wat de doden [eerder opgesomd, uit alle oorlogen – H.] u te zeggen hebben. En gij zult zalig worden voor God en Vorst en Vaderland.’

Het laatste nummer uit mijn verzameling is het dertiende, het ‘Oud-Nieuwnummer’, 3 januari 1946. Het heeft een colofon. Daarin staat vermeld dat dit ‘het dertiende deel is van de reeks Nederland in kletsingstijd, in het verborgene gedrukt op gewone krantenstof, in een oplaag van 19.989 exemplaren’.

Criterium, een verzetsblad na de oorlog. Nergens een naam van een redacteur of een medewerker, geen adres, alleen een postbus (359 Rotterdam). Veel miskenning, nogal wat ongein, soms wat Weltschmerz. Wat is er van die jongeren van toen geworden, wat doen ze nu, leven ze nog? Een Rotterdams tijdsdocument dat geen spoor in de persgeschiedenis heeft nagelaten. Schiekade 40a. Wie woonde daar? Ik stuur een kopie van mijn paspoort mee.