Archief: DBNL

Peillood

H.J.A. Hofland Een monument voor het lege gebaar

In juli 1963 deed Jean-Paul Sartre Amsterdam aan. Als een groot Fransman ons bezoekt, komen daar later vaak tijdschriftartikelen, boekjes, een gedenkplaatje, een standbeeldje uit voort. Denk aan Céline, Verlaine, Voltaire, Simenon. Dit bezoek van Sartre heeft zeker één, misschien twee sporen in druk nagelaten. Het eerstgenoemde is het interview dat Hans Koetsier en ik met hem hebben gehad, afgedrukt in het Algemeen Handelsblad van 20 juli 1963.

Hans Koetsier (1930-1991) was kunstenaar, en binnen deze raime grenzen schilder, maker van plastieken en bedenker van ideeën. Toen het bericht van Sartres aanwezigheid ons bereikte, zaten we bij Scheltema, aan het tafeltje van onze voorkeur, rechts vooraan als je naar buiten kijkt. Het is hetzelfde tafeltje waar Remco Campert, Jacques Gans, Wim T. Schppers en ik door Cor Jaring zijn gefotografeerd. Op die foto – die afgedrukt heeft gestaan bij mijn eerste bijdrage aan De Parelduiker (in 2001, jrg. 6, nr. 1) en die zal terugkeren in de biografie van Jacques Gans door Willem Maas – is de vijfde in het gezelschap een mooi blond meisje. Haar naam wordt nergens genoemd. Bij dezen: Marlies Scholtens. Ze zat toen in de redactie van het weekblad TeleVizier en was verliefd op een van de Four Tops (Motown Sound). Met haar heb ik omstreeks die tijd de ‘maagknor-symphonie’ bedacht, die we bij Willem Duys zouden laten horen. Wereldsucces verzekerd.

Hans Koetsier kreeg het idee: we gaan Sartre interviewen. Hij logeert in het Doelen Hotel. Bel hem op, nu, meteen! Ik vond het een goed idee, ging naar het telefooncelletje en belde Sartre. Kreeg hem, na de telefoniste, meteen aan de lijn. Interview? Vanzelfsprekend! Maar onder één voorwaarde. Voor u gaat publiceren, moet u mij de tekst laten lezen. En dan, misschien vindt u dat een bezwaar, maar u zult de tijd voor het gesprek moeten delen met iemand wie ik ook een interview heb toegezegd. Hij wist de naam niet meer; het was in ieder geval een vrouw.

Bleek Joke Kool-Smit te zijn. Zij wilde met de schrijver praten, wij met de geengageerde existentialist, die samen met Simone de Beauvoir Les Temps Modernes had opgericht, de man van la gauche die vooraan liep in optochten, protestmanifesten lanceerde, kortom, de hoofdman van de Franse intellectuelen. Meteen ontstond

tussen mevrouw Kool en ons de strijd om het initiatie£ Heeft hij er iets van gemerkt? Achteraf heb ik de indruk dat wij het toen gewonnen hebben.

 

Inmiddels is het al zowat een halve eeuw in de mode deze Fransman afte zeiken. Kort na de oorlog werd in Den Haag de Sociëteit voor Culturele Samenwerking opgericht. Die belegde vergaderingen over de vraagstukken van de tijd. Zo kwam ook het existentialisme van Sartre aan de orde. Niet veel zaaks, wisten Jacques de Kadt en Beerling te bewijzen. Vijftig jaar later lees ik in de krant dat Sartre ‘de meest overschatte filosoof van de twintigste eeuw’ is. Onze grote Bolland gooit ook hoge ogen, zou ik zeggen. Maar misschien hadden en hebben die critici gelijk. Later is hij de kampioen van de fellow travelers geworden. Het deed en doet niet terzake. Sartre was en is Les chemins de la liberté, met Mathieu de la Rue, de twintig minuten waarin hij zijn loopgraaf tegen de Duitsers verdedigt en wraak neemt voor zijn gemiste kansen; Mathieu met Ivitch in de nachtclub als ze een sneetje in elkaars hand kerven om hun bloed te laten samenvloeien. (‘Het maakte een soppend geluidje.’) Sartre was en is Huis clos, de hel, dat zijn de anderen. Sartre is: Parijs na de oorlog.

Achttien jaar na de Bevrijding gingen we dus bij hem op visite. Hij was allerbeminnelijkst. Hij schonk de gasten koffie uit een kannetje; als het leeg was, bracht de bediende het volgende. We mochten sigaretten uit zijn pakje roken, zoveel we wilden. Boyards mais, toen de dikste sigaret ter wereld. Er ontstond een huiselijke sfeer. Vader vertelde, vader legde het leven en de wereld uit. Geen woorden waren hem te veel om ons de wereldsituatie te verklaren. Weer veertig jaar later lees ik wat hij gezegd heeft. Als het over de wereldvrede gaat, staat hij aan de kant van Moskou. Maar ja, als u vraagt wat er met Europa gebeurt – dat is iets anders! ‘Fascisme?’ vragen we gretig. ‘Geen sprake van!’ Dat actueel tumult over de Organisation de l’armée secrète, dat zogenaamde geheime leger van Salan en Massu, die generaals, moeten we niet overschatten. En die andere generaal, De Gaulle? Zijn staat is een staat der notabelen. ‘De Fransen hebben allang hun belangstelling voor de frasen van De Gaulle verloren.’ En de Duitsers zijn een braaf en welvarend volk geworden. Nee, over herlevend fascisme hoeven we ons in Europa geen zorgen te maken. Het werkelijke gevaar is de systematisch voortgaande ontpolitisering van heel Europa. Daardoor worden we een provincie.

Er wordt meer koffie gedronken, onder aanvoering van de filosoof worden er meer Boyards opgestoken. In de hotelkamer ruikt het naar bosbrand. Hij raakt op dreef. We hebben op het ogenblik te maken met een nieuw soort kolonialisme, het ontluikend kolonialisme van het Amerikaanse zakenleven, de dollars! En daarom zal het op den duur opnieuw gaan tussen de haves en de have-nots van deze planeet. Op het ogenblik is hij een filmscenario aan het schrijven over het leven van Patrice Loemoemba, de Congolese revolutionair. Vermoord. Ondanks zijn sympathie voor Moskou ziet hij meer toekomst in het maoïsme. Hij weidt uit over de verhouding tussen Peking en de rest van de wereld.

Het gesprek loopt ten einde. ‘Een van de interviewers krijgt opeens de indruk dat hij er geen touw meer aan kan vastknopen; dat hij evengoed naar het nieuws van één uur had kunnen luisteren of een blokje om lopen. Oneerbiedige gedachte. Sartre blijft nog een paar dagen in Amsterdam, hij heeft drie uur van zijn tijd gegeven om ernstig en uitvoerig antwoord te geven op alle vragen, ook de gekste, de domste, de onbegrijpelijke.’ Zo heb ik het toen in het Nederlands opgeschreven. Zo is het in de krant verschenen. De hele tekst is in het Frans vertaald en door hem geautoriseerd. Het is herdrukt in Kwaliteit enzovoort (Bert Bakker, 1986), waarin Koetsier een reeks denkbeelden en conceptuele ondernemingen heeft verzameld. Dankbaar en tevreden gingen Koetsier en ik terug naar Scheltema, om aan iedereen die het horen wilde, te verteilen dat we Jean-Paul Sartre hadden gesproken.

 

Meermalen heb ik, vooral de afgelopen drie, vier jaar, gedacht dat Hans Koetsier met veel van zijn concepties zijn tijd vooruit was. Hij wilde absolute vaderlandse monumenten maken, of laten ontwerpen, of ontwikkelen. Een constructie waarin het altijd tocht. In Scheltema spraken we er lang over. In Amsterdam is er een straat

waar het altijd tocht: de Mozes-en-Aäronstraat, tussen het Paleis en de Nieuwe Kerk. Wat is daarvan de oorzaak? Dat zou je om te beginnen moeten uitzoeken. Had je die ontdekt, dan was het halve werk al gedaan. Nu kwam het erop aan verdieping op verdieping te stapelen, zeker een stuk of tien, een systeem van Mozesen-Aäronstraten, een onregelmatig gebouw in grof beton, met twee trappenhuizen, een om naar het dak te gaan, de andere om weer de begane grond te bereiken. Strikt eenrichtingsverkeer. De bezoeker die de hele weg had afgelegd, had, bij de uitgang gekomen, gegarandeerd kou gevat. Onderweg werd hij begeleid door een stem, die op iedere verdieping riep: Kan het raam dicht! Maar er was geen raam; alleen de eeuwige tocht. Kafka in Holland.

Nog een concept: het Monument voor het Lege Gebaar – de Holle Frase. Daar was ook toen al, terwijl de televisie nog in de kinderschoenen stond, een schreeuwende behoefte aan. Maar het bleek moeilijk er een vorm aan te geven waarbij het begrip van de persoon, dat wil zeggen de toen beroemde lege gebaarders en holle fraseurs, zou worden onthecht. Het moest iets worden waardoor bij de aanblik iedereen aan alle gebaarders en fraseurs zou moeten denken. Iets dat zich als het J’accuse een algemene betekenis zou kunnen verwerven, terwijl het louter constaterend zou blijven. Veel over gepraat, niet uitgekomen.

Verwant daaraan is zijn denkbeeld om een film te maken, getiteld Public Speaking, een fenomenologie van de retoriek, een Mondo Cane van de microfoon, de camera en het podium, waarin de spreker van zijn grootste muil tot zijn kleinste spiertrekking, van brullen tot keelschrapen zou worden gefileerd. Op verzoek van Hans ging ik aan de slag, schreef een treatment waarmee we naar verscheidene producenten en omroepen zijn gegaan. Of ze hadden er geen zin, of het bleek te duur te zijn, want er moesten natuurlijk veel journaalfragmenten in, van Hitler, Mussolini, Goebbels en ook van democratische volksmenners, en historisch materiaal uit filmarchieven kost kapitalen.

Het concept blijft goed, nee, wordt steeds beter. Ik ben graag bereid ter ere van Hans Koetsier er nog eens mijn best voor te doen. Elf jaar geleden, op 30 augustus, is hij gestorven. Het is alsof ik vanmiddag in Scheltema zal komen, hem zie zitten, en dat we het gesprek hervatten dat we gisteren hebben afgebroken.

Peillood

H.J.A. Hofland Een monument voor het lege gebaar

In juli 1963 deed Jean-Paul Sartre Amsterdam aan. Als een groot Fransman ons bezoekt, komen daar later vaak tijdschriftartikelen, boekjes, een gedenkplaatje, een standbeeldje uit voort. Denk aan Céline, Verlaine, Voltaire, Simenon. Dit bezoek van Sartre heeft zeker één, misschien twee sporen in druk nagelaten. Het eerstgenoemde is het interview dat Hans Koetsier en ik met hem hebben gehad, afgedrukt in het Algemeen Handelsblad van 20 juli 1963.

Hans Koetsier (1930-1991) was kunstenaar, en binnen deze raime grenzen schilder, maker van plastieken en bedenker van ideeën. Toen het bericht van Sartres aanwezigheid ons bereikte, zaten we bij Scheltema, aan het tafeltje van onze voorkeur, rechts vooraan als je naar buiten kijkt. Het is hetzelfde tafeltje waar Remco Campert, Jacques Gans, Wim T. Schppers en ik door Cor Jaring zijn gefotografeerd. Op die foto – die afgedrukt heeft gestaan bij mijn eerste bijdrage aan De Parelduiker (in 2001, jrg. 6, nr. 1) en die zal terugkeren in de biografie van Jacques Gans door Willem Maas – is de vijfde in het gezelschap een mooi blond meisje. Haar naam wordt nergens genoemd. Bij dezen: Marlies Scholtens. Ze zat toen in de redactie van het weekblad TeleVizier en was verliefd op een van de Four Tops (Motown Sound). Met haar heb ik omstreeks die tijd de ‘maagknor-symphonie’ bedacht, die we bij Willem Duys zouden laten horen. Wereldsucces verzekerd.

Hans Koetsier kreeg het idee: we gaan Sartre interviewen. Hij logeert in het Doelen Hotel. Bel hem op, nu, meteen! Ik vond het een goed idee, ging naar het telefooncelletje en belde Sartre. Kreeg hem, na de telefoniste, meteen aan de lijn. Interview? Vanzelfsprekend! Maar onder één voorwaarde. Voor u gaat publiceren, moet u mij de tekst laten lezen. En dan, misschien vindt u dat een bezwaar, maar u zult de tijd voor het gesprek moeten delen met iemand wie ik ook een interview heb toegezegd. Hij wist de naam niet meer; het was in ieder geval een vrouw.

Bleek Joke Kool-Smit te zijn. Zij wilde met de schrijver praten, wij met de geengageerde existentialist, die samen met Simone de Beauvoir Les Temps Modernes had opgericht, de man van la gauche die vooraan liep in optochten, protestmanifesten lanceerde, kortom, de hoofdman van de Franse intellectuelen. Meteen ontstond

tussen mevrouw Kool en ons de strijd om het initiatie£ Heeft hij er iets van gemerkt? Achteraf heb ik de indruk dat wij het toen gewonnen hebben.

 

Inmiddels is het al zowat een halve eeuw in de mode deze Fransman afte zeiken. Kort na de oorlog werd in Den Haag de Sociëteit voor Culturele Samenwerking opgericht. Die belegde vergaderingen over de vraagstukken van de tijd. Zo kwam ook het existentialisme van Sartre aan de orde. Niet veel zaaks, wisten Jacques de Kadt en Beerling te bewijzen. Vijftig jaar later lees ik in de krant dat Sartre ‘de meest overschatte filosoof van de twintigste eeuw’ is. Onze grote Bolland gooit ook hoge ogen, zou ik zeggen. Maar misschien hadden en hebben die critici gelijk. Later is hij de kampioen van de fellow travelers geworden. Het deed en doet niet terzake. Sartre was en is Les chemins de la liberté, met Mathieu de la Rue, de twintig minuten waarin hij zijn loopgraaf tegen de Duitsers verdedigt en wraak neemt voor zijn gemiste kansen; Mathieu met Ivitch in de nachtclub als ze een sneetje in elkaars hand kerven om hun bloed te laten samenvloeien. (‘Het maakte een soppend geluidje.’) Sartre was en is Huis clos, de hel, dat zijn de anderen. Sartre is: Parijs na de oorlog.

Achttien jaar na de Bevrijding gingen we dus bij hem op visite. Hij was allerbeminnelijkst. Hij schonk de gasten koffie uit een kannetje; als het leeg was, bracht de bediende het volgende. We mochten sigaretten uit zijn pakje roken, zoveel we wilden. Boyards mais, toen de dikste sigaret ter wereld. Er ontstond een huiselijke sfeer. Vader vertelde, vader legde het leven en de wereld uit. Geen woorden waren hem te veel om ons de wereldsituatie te verklaren. Weer veertig jaar later lees ik wat hij gezegd heeft. Als het over de wereldvrede gaat, staat hij aan de kant van Moskou. Maar ja, als u vraagt wat er met Europa gebeurt – dat is iets anders! ‘Fascisme?’ vragen we gretig. ‘Geen sprake van!’ Dat actueel tumult over de Organisation de l’armée secrète, dat zogenaamde geheime leger van Salan en Massu, die generaals, moeten we niet overschatten. En die andere generaal, De Gaulle? Zijn staat is een staat der notabelen. ‘De Fransen hebben allang hun belangstelling voor de frasen van De Gaulle verloren.’ En de Duitsers zijn een braaf en welvarend volk geworden. Nee, over herlevend fascisme hoeven we ons in Europa geen zorgen te maken. Het werkelijke gevaar is de systematisch voortgaande ontpolitisering van heel Europa. Daardoor worden we een provincie.

Er wordt meer koffie gedronken, onder aanvoering van de filosoof worden er meer Boyards opgestoken. In de hotelkamer ruikt het naar bosbrand. Hij raakt op dreef. We hebben op het ogenblik te maken met een nieuw soort kolonialisme, het ontluikend kolonialisme van het Amerikaanse zakenleven, de dollars! En daarom zal het op den duur opnieuw gaan tussen de haves en de have-nots van deze planeet. Op het ogenblik is hij een filmscenario aan het schrijven over het leven van Patrice Loemoemba, de Congolese revolutionair. Vermoord. Ondanks zijn sympathie voor Moskou ziet hij meer toekomst in het maoïsme. Hij weidt uit over de verhouding tussen Peking en de rest van de wereld.

Het gesprek loopt ten einde. ‘Een van de interviewers krijgt opeens de indruk dat hij er geen touw meer aan kan vastknopen; dat hij evengoed naar het nieuws van één uur had kunnen luisteren of een blokje om lopen. Oneerbiedige gedachte. Sartre blijft nog een paar dagen in Amsterdam, hij heeft drie uur van zijn tijd gegeven om ernstig en uitvoerig antwoord te geven op alle vragen, ook de gekste, de domste, de onbegrijpelijke.’ Zo heb ik het toen in het Nederlands opgeschreven. Zo is het in de krant verschenen. De hele tekst is in het Frans vertaald en door hem geautoriseerd. Het is herdrukt in Kwaliteit enzovoort (Bert Bakker, 1986), waarin Koetsier een reeks denkbeelden en conceptuele ondernemingen heeft verzameld. Dankbaar en tevreden gingen Koetsier en ik terug naar Scheltema, om aan iedereen die het horen wilde, te verteilen dat we Jean-Paul Sartre hadden gesproken.

 

Meermalen heb ik, vooral de afgelopen drie, vier jaar, gedacht dat Hans Koetsier met veel van zijn concepties zijn tijd vooruit was. Hij wilde absolute vaderlandse monumenten maken, of laten ontwerpen, of ontwikkelen. Een constructie waarin het altijd tocht. In Scheltema spraken we er lang over. In Amsterdam is er een straat

waar het altijd tocht: de Mozes-en-Aäronstraat, tussen het Paleis en de Nieuwe Kerk. Wat is daarvan de oorzaak? Dat zou je om te beginnen moeten uitzoeken. Had je die ontdekt, dan was het halve werk al gedaan. Nu kwam het erop aan verdieping op verdieping te stapelen, zeker een stuk of tien, een systeem van Mozesen-Aäronstraten, een onregelmatig gebouw in grof beton, met twee trappenhuizen, een om naar het dak te gaan, de andere om weer de begane grond te bereiken. Strikt eenrichtingsverkeer. De bezoeker die de hele weg had afgelegd, had, bij de uitgang gekomen, gegarandeerd kou gevat. Onderweg werd hij begeleid door een stem, die op iedere verdieping riep: Kan het raam dicht! Maar er was geen raam; alleen de eeuwige tocht. Kafka in Holland.

Nog een concept: het Monument voor het Lege Gebaar – de Holle Frase. Daar was ook toen al, terwijl de televisie nog in de kinderschoenen stond, een schreeuwende behoefte aan. Maar het bleek moeilijk er een vorm aan te geven waarbij het begrip van de persoon, dat wil zeggen de toen beroemde lege gebaarders en holle fraseurs, zou worden onthecht. Het moest iets worden waardoor bij de aanblik iedereen aan alle gebaarders en fraseurs zou moeten denken. Iets dat zich als het J’accuse een algemene betekenis zou kunnen verwerven, terwijl het louter constaterend zou blijven. Veel over gepraat, niet uitgekomen.

Verwant daaraan is zijn denkbeeld om een film te maken, getiteld Public Speaking, een fenomenologie van de retoriek, een Mondo Cane van de microfoon, de camera en het podium, waarin de spreker van zijn grootste muil tot zijn kleinste spiertrekking, van brullen tot keelschrapen zou worden gefileerd. Op verzoek van Hans ging ik aan de slag, schreef een treatment waarmee we naar verscheidene producenten en omroepen zijn gegaan. Of ze hadden er geen zin, of het bleek te duur te zijn, want er moesten natuurlijk veel journaalfragmenten in, van Hitler, Mussolini, Goebbels en ook van democratische volksmenners, en historisch materiaal uit filmarchieven kost kapitalen.

Het concept blijft goed, nee, wordt steeds beter. Ik ben graag bereid ter ere van Hans Koetsier er nog eens mijn best voor te doen. Elf jaar geleden, op 30 augustus, is hij gestorven. Het is alsof ik vanmiddag in Scheltema zal komen, hem zie zitten, en dat we het gesprek hervatten dat we gisteren hebben afgebroken.

Jean-Paul Franssens+
Heel erg aan de eeuwigheid toe Herinneringen aan Adriaan Morriën

Niet lang na het verschijnen van mijn roman Vriend Dood over de gruweldaden van de Düsseldorfse seriemoordenaar Peter Kürten, stond in het voorjaar van 1988 Adriaan Morriën voor mijn deur op het Zuiderkerkhof in Amsterdam. Ik kende hem uit de verte, ik had hem zelfs bij vrienden ontmoet. Zijn gedichten las ik al in mijn jeugd, toen heb ik ook Concurreren met de sterren stukgelezen en van veel uitbundig commentaar voorzien.

Verbazing over zijn onverwachts bezoek; een bekende Nederlander van dik in de zeventig stond in mijn deuropening in de motregen. Hij kwam me een compliment maken over mijn boek. Een compliment van een man van wie bekend was dat hij zelden een roman uitlas. Ik verheug me over de kleinste blijk van waardering, maar ben uiterst schuw en onhandig die in ontvangst te nemen.

Ik zal iets gemompeld hebben van welbedankt en dankjewel. Het kwam niet in mijn boerenkop op de grijsaard binnen te vragen. Ik raapte een briefkaart van de mat. In een verdraaid handschrift werd ik, naar aanleiding van mijn boek waarover ik kort daarvoor een radio-interview had gegeven, met de dood bedreigd. Veel erger, ik verdiende in stukken te worden gehakt om eenzelfde lot te ondergaan als de slachtoffers van mijn moordenaar met wie ik zo gretig in de weer was geweest in mijn boek. Ik las het besmuikt voor en we liepen naar mijn werkkamer. Morriën bleek geschrokken. Of ik nu niet bang was. Of ik nog wel ’s avonds op straat durfde. Ik antwoordde gewild laconiek dat anonieme mensen die je met een verdraaid handschrift bedreigen, dat bij een briefkaart laten. Die persoon had mij op de radio gehoord in de kantine van een of andere inrichting, die komt nooit in actie. Iemand die je wat wil aandoen doet het, maar stuurt geen dreigbriefkaart. Basta. Morriën opgelucht, bewonderde mijn instelling; zoveel nonchalance was hem vreemd.

Wij spraken af elkaar de komende zaterdagmiddag bij mij thuis weer te ontmoeten, hij zou graag wat dieper ingaan op mijn boek. Trouwens, hij wilde me niet langer storen. Hij moest ook nodig aan de slag. Met een glimlach vol zelfspot bekende hij dat schrijven voor hem geen pretje was. ‘Ik ben bijzonder lui. Bij het indolente af. Ik moest wel schrijven want ik had een gezin te onderhouden, maar

anders… Als ik een goed idee heb, denk ik vaak of een ander het niet voor me zou kunnen opschrijven.’ Hij ging ervandoor. Op de hoek draaide hij zich nog eens om en zei dat het een bijzondere ontmoeting was. ‘Ik hoop van harte je zaterdag nog in levenden lijve hier aan te treffen. Je weet het maar nooit. Nou, dag dan.’ Weer dat lachje dat ik later zo van hem leerde waarderen.

Op die eerste zaterdag volgden nog twaalf jaar zaterdagen, dus zo’n zeshonderd bijeenkomstjes van anderhalf uur. Hij kwam meestal om een uur of een, half twee. Ik maakte koffie en we dronken een glaasje marc, grappa of een poire. Hij hield niet van jenever. ‘Tenzij het een hele lekkere is, maar die vind je bijna niet.’ Als ik campari in huis had, was hij opgetogen. ‘Maar je hebt, als ik je niet ontrief, hopelijk wel een schijfje citroen, een blokje ijs en bubbeltjesspa?’ Na vijf jaar koffiedrinken vroeg hij uiterst bescheiden maar ook dwingend, of het binnen mijn mogelijkheden lag de koffiemok in te ruilen voor ‘een kleintje koffie, je weet wel, zo’n bruin espressokopje’. Uit Italië bracht ik zo’n kopje voor hem mee en hij was kinderlijk opgetogen door die simpele attentie. Hij had moeite met hoeveelheden. ‘Ik eet graag maar niet te veel.’ Je had kans dat we dan over eten begonnen. Hij kookte zelf. Hij wist dat ik dat ook deed. Hij vroeg wat ik de dag tevoren had klaargemaakt. Wat voor wijn ik erbij dronk. Hij vond dat ik buitensporig veel at en in de kroeg walgelijk veel bier en jenever naar binnen goot. Ik zat een keer met een stel te drinken bij café De Zwart aan het Spui, hij stond voor de etalage van Athenaeum Boekhandel en ik wist hem ondanks zijn reserves naar binnen te loodsen. Hij vond het er vreselijk. Misselijkmakend vond hij het drinkgedrag van uitgever Geert van Oorschot. Hij zat eens in een auto met een dronken Van Oorschot achter het stuur die in Brussel op een rotonde de afslag niet kon vinden; hij had ten minste een kwartier ‘met de dronkaard rondjes moeten draaien’. Hij was geen acteur, maar kon de stem van Van Oorschot op een heel potsierlijke manier nadoen. Dan lachten we samen en begon hij, omdat hij er zelf ook schik in had, opnieuw. Hij had zeker een band met zijn uitgever, zoals elke schrijver een gezonde haat-liefdeverhouding met zijn uitgever heeft. Hij vond hem ordinair en spotte om zijn geprononceerde jovialiteit en zijn brutale verkoopmethodes tegenover boekhandelaren. Maar ik merkte toch een tederheid in zijn oordeel over de gevreesde bullebak. Hij kwam op een zaterdagmiddag met een exemplaar van Geert van Oorschot. Brieven van een uitgever. Er was een aantal dagen tevoren een feestelijke presentatie geweest. Ik kreeg van Adriaan Morriën meestal zijn nieuwe uitgaven en hij participeerde erin met commentaren over de brieven die Van Oorschot aan hem had geschreven. Ook deze keer schreef hij er een opdracht in. Geert van Oorschot was allesbehalve een ‘man uit één’ waarvoor sommigen hem bij de eerste kennismaking of uit de verte wel hielden. Adriaan. En of het nog niet genoeg was kwam op de volgende pagina nog een extra toevoeging: Geert was de grootste comediant die ik heb ontmoet. Daarom had hij ook zoveel vrienden en vriendinnen nodig. Zijn ziel was op een zaal, een stadion berekend. A M 25 XI 1995 Ams.

Morriën was verre van platvloers. Hij kende het vilein. O, zeker, in hoge mate als het hem uitkwam. Zo vertrouwde hij me een keer toe: ‘Toen ik hoorde dat Chris van Geel aan botkanker leed, wreef ik me in de handen van plezier.’

Dat is toch niet mis.

Als er weer eens een televisieuitzending met Gerard Reve was geweest, had hij daar slechts minachting voor over. Reve was een aansteller en een poseur. Omdat ik wist dat het onderwerp Hermans gevoelig bij hem lag, roerde ik het nooit aan. Er is genoeg over gezeurd en geschreven. Je moet je vrienden soms met omzichtigheid tegemoetkomen. Dat heeft met hoffelijkheid te maken. Misschien bleef hij me daarom ook al die jaren trouw. Al waren we nog zo verschillend, we deelden onze liefde voor zorgvuldig taalgebruik en onze nooit aflatende nieuwsgierigheid. De manier waarop hij met vrouwen placht om te gaan of waaruit die affectie bestond, interesseerde mij niet, dus ging hij dat weer op zijn beurt bij mij uit de weg. Ik graaf niet graag in de ziel van iemand die me na staat. Met zijn ietwat temige stemgeluid vertelde hij veel anekdotes uit het schrijversvak. Grote namen gingen over de tafel. Maar ook simpele voorvallen die niks hoogdravends hadden, zoals het verhaal over de man met wie hij noodgedwongen op een onderduikadres een kleine plek moest delen. Het bleek een zwijgzaam persoon. Om de tijd door te komen, zou een conversane welkom zijn. Maar de man zweeg en zweeg en keek naar de zoldering. Om een gesprek op gang te brengen, vroeg Morriën hem waar

hij van hield. Dat wist hij niet zo precies. Hield hij van het café? Zeker niet. Ging hij graag naar de film? Niet bepaald. Naar de schouwburg? Nooit. Was hij kerks? Hij geloofde niet. Misschien hield hij van vissen of van een wandeling door de duinen. Daar had hij nu juist een grote afkeer van. ‘Maar waar hou je dan in vredesnaam van?’ ‘Van gezelligheid.’

Wat we vooral gemeen hadden was ons gevoel voor huiselijkheid. Zoals bij hem de sfeer werd bepaald door prenten, boeken en stapels kranten, zo vond hij bij mij ook maar moeilijk plaats op mijn tafel om zijn koffie neer te zetten. We deelden ons zoete gevoel van geborgenheid in onze eigen wereld. De materiële hebzucht was ons ten enenmale vreemd. Evenals kinnesinne of jaloezie om de hoge oplagecijfers van succesvolle collega’s. Ik ben behept met een platgroningse burgerlijkheid. Morriën was verre van burgerlijk. De vrijheden die hij zichzelf toebedacht, misgunde hij zijn medemens ook niet.

Huiselijkheid. Daar ben ik pietluttig in. Met Pasen worden eieren geverfd en staan er chocolade-eitjes op tafel. Sinterklaas wordt nog steeds gevierd, er komen gedichten en surprises. Kinderachtig en burgerlijk? Waarom eigenlijk niet? Pas bij mijn dood zal het kind in mij sterven. En Adriaan Morriën dacht er net zo over en vond mijn kneuterigheid maar wat behaaglijk en knus. Op Sinterklaas kwam hij steevast met speculaasbrokken aanzetten: ‘Van die goeie bakker op de Nieuwmarkt, je weet wel.’ Met Kerstmis heb ik een kerstboom vol elektrieke lichtjes en je gelooft het niet, dan zongen wij uit volle borst Vrede op aarde, in de menschen een welbehagen. We deelden onze adoratie voor onze moeders. Allebei te vroeg doodgegaan. Beiden stierven ze aan een hersenziekte. Hij wist dat ik als jongen een hersenoperatie had ondergaan. Er is toen een stukje schedel uitgezaagd, ja echt, met een handzaag, nadat er eerst een aantal gaatjes in was geboord. Een middeleeuwse figuurzagerij bij volledig bewustzijn. Een gat ter grootte van een doorsnee herenpolshorloge. Aan de bar bij Arti vroeg hij me of hij dat botloze stukje schedel mocht voelen. De nimmer meer dichtgeslibde fontanel. Ik sta dat zelden toe, omdat ik weet dat het bij de onderzoeker een huivering teweegbrengt. Een babygaatje in een volwassen mannenkop. Adriaan Morriën huiverde niet. Hij vond het curieus en bleek ontroerd, omdat zijn moeder eenzelfde, met huid begroeide opening in haar hoofd had, en hij haar nooit had durven vragen het te mogen aanraken.

Over schilderkunst werd nooit gesproken. Moderne kunst leek hem niet te interesseren. In de Arti-sociëteit hingen de gruwelijkste schilderijen aan de muur en we ergerden ons eraan. Er kwam een jonge vrouw op hem af en gaf hem de hand: ‘Dag meneer Mondriaan.’ We hadden onze liefde voor klassieke muziek met elkaar gemeen en natuurlijk die voor de literatuur. Hij had een universele kennis en al wist ik natuurlijk niet zoveel, ik kon toch behoorlijk meekomen, vooral als het om Duitse literatuur ging. Denk niet dat het steeds hoogdravende conversaties waren. We konden over Kleist net zo goed van gedachten wisselen als over Robert Walser, Ludwig Klages of Else Lasker-Schüler, Arp en Wedekind om ze maar eens

door elkaar te husselen, wat we immers op zo’n zaterdagmiddag ook deden, terwijl het daarvoor erom ging hoe je witlof lekker in de roomboter kon laten smoren. ‘Heerlijk met wat nootmuskaat erop en als ze er zijn een opperdoes.’ Hij had geen minachting voor Goethe, maar spotte wel over diens ijdelheid en hoflucht. Faust vond hij ronduit wanstaltig. Een keukenmeidenroman. Een onteerd meisje dat per ongeluk haar moeder vergiftigt, haar kind vermoordt en krankzinnig wordt, was hem te veel. Een bioscoopfilm was aan hem zelden besteed. Dat werd allemaal bij een genoeglijke kout besproken. Ik hield hem op de hoogte van het literaire bedrijfje waar hij geen deel meer aan nam. Een sappige roddel ging er bij hem altijd in. Hij kon besmuikt en onderdrukt lachen en genoot zichtbaar van mijn schaamteloos overdrijven. We waren vrijgevig in het vertellen van ervaringen en anekdotes. Wij schreven allebei voor de ‘Achterpagina’ van nrc Handelsblad. Ik vertrouwde hem dingen toe die ik aan een ander niet gauw zou prijsgeven. Hetzelfde gold voor hem. Vrijmoedigheid omdat we ons in elkaars nabijheid niet bedreigd voelden. Bij zijn vertellen van een x-verhaal, waarom ik erg moest lachen, keek hij me heel geamuseerd over zijn succes aan, maar voegde me wel toe: ‘Maar dat ga ik misschien zelf nog wel eens opschrijven, hoor.’ Angstig was hij dus wel als het om ons vak ging. Hij was niet krenterig, maar hierin was hij uitgesproken gierig.

Zijn nadagen kwamen steeds dichterbij. Zijn tocht van de Plantage naar het Zuiderkerkhof werd een steeds grotere opgave. Dus zocht ik hem thuis op; we zagen elkaar niet meer zo fervent, maar ik liet hem gelukkig niet in de steek. Nog later gafhij me een arm en liepen we naar de Turk verderop om de hoek. Zo werden zijn dagen gevuld in het voetspoor van de dood. Met schrik stelde hij een keer vast dat hij misschien wel honderd zou kunnen worden. Ik spotte quasi dat hij eerst maar eens moest zorgen dat hij de negentig zou halen. Nu, dat is hem dus op het nippertje gelukt.

‘Ik ben niet levensmoe, maar zoetjesaan word ik moe van het leven.’

Ik deed wel eens een boodschap voor hem. Een opdrachtje sprak hij in op mijn telefoonbeantwoorder. Ik heb het bandje bewaard en laat u ten afscheid de tekst horen:

Met Adriaan… de visman waar je vis koopt hè, zou je morgen, als je thuis bent uiteraard, en het schikt, daar voor mij vis willen halen? en nou… wat ik graag zou willen hebben zijn zes sliptongetjes hè, maar dan twee bij twee in plastic zakjes inpakken want een deel daarvan doe ik in de ijskast… en verder schelvis, schoongemaakt, een schol, ook schoongemaakt, ook afzonderlijk ingepakt en een makreel, ook weer afzonderlijk ingepakt en twee of drie ponen en als hij kleine poontjes heeft een stuk of vier poontjes… want die bak ik dan. Nou, het is allemaal een beetje veel [hier onderdrukt hij een lachje omdat hij zich kennelijk bewust is van de komische uitwerking van zijn opdracht]… dan heb ik een voorraad, ja, als je het kunt doen, zou ik je heel erg dankbaar zijn… [onverstaanbaar]… heel erg aan de eeuwigheid toe. Nou, tot ziens hè? Oké, de groeten aan iedereen.

Willem Ellenbroek+
Op de stoel van de rechter
Adriaan Morriën aan het woord over de Gruppe 47

Met vijftig gulden op zak van het tijdschrift Litterair Paspoort, als tegemoetkoming in de kosten, reisde Adriaan Morriën in de zomer van 1949 naar Duitsland om ‘na te gaan of er al sprake was van een naoorlogse Duitse literatuur’. Zijn reisdoel waren Goethe-herdenkingen in Wetzlar en Frankfurt, waar Thomas Mann, voor het eerst na zijn exil terug in Duitsland, een voordracht zou houden. Morriën was erbij, maar de reis leidde tot een veel ingrijpender ervaring in zijn leven. Hij maakte kennis met de Gruppe 47, de beweging van jonge schrijvers die een herboren literatuur aan de puinhopen van een platgeschoten Duitsland deed ontspringen. Morriën werd in de Gruppe opgenomen, bezocht in de jaren die volgden geregeld hun halfjaarlijkse Tagungen, sloot vriendschappen voor het leven met toen onbekende of aankomende schrijvers als Heinrich Böll, Günter Grass en Martin Walser, en kreeg zelfs, in 1954, de Literaturpreis van de groep.

Duitsland was in 1945 een land van platgebombardeerde steden, stuurloos en verslagen, het had zijn eigen cultuur vernietigd. Het was een land dat na de onbeschrijfbare schande van het nazisme niet om dorst te kijken en het uur van de capitulatie tot Stunde Null had uitgeroepen. Men moest helemaal opnieuw beginnen en maar in het reine zien te komen met dat afgrijselijke verleden. In de jaren van de nazi-dictatuur was het woord besmet geraakt. Er moest naar een nieuwe taal gezocht worden, vond de groep jonge schrijvers die zich in 1947 rond initiatiefnemer Hans Werner Richter vormde. Kahlschläger noemden ze zich, die zich in een Sprachreinigungsprozeß tot doel stelden ‘een nieuwe Duitse literatuur met een eigen stem’ te vinden.

Jarenlang vormden hun bijeenkomsten, de Tagungen, het enige podium voor jonge schrijvers en critici. Op die Tagungen werd talent gewogen en ontdekt. Er is geen literaire beweging in de wereld geweest die zo’n beslissende invloed heeft gehad. Twintig jaar lang heeft de Gruppe bestaan en die nieuwe literatuur gevoed, tot Richter haar eind jaren zestig ophief De oude doelstellingen waren bereikt of

hadden de veroverende glans van hun jeugdig ideaal verloren. Een nieuwe generatie Duitse schrijvers had zich weer een plaats in de literatuur en in de wereld veroverd, inclusief zelfs een paar Nobelprijzen. Ze schreven hun eigen portretten, in een nieuwe, onbesmette taal, van het Duitsland van hun jeugd en van hun wanhoop: Heinrich Böll Haus ohne Hüter, Günter Grass Die Blechtrommel, Hans Werner Richter Die Geschlagenen. De geschiedenis van hun beweging laat zich ook lezen als een portret van Duitsland dat het vuil van zich afschudt, uit de puinhopen opkrabbelt en met zichzelf en zijn verleden in het reine probeert te komen.

Adriaan Morriën was er, jaar in jaar uit, bij, als een van de weinige buitenlanders die tot de Tagungen werden toegelaten. Hij was getuige van die historische ontwikkeling. Het interview dat Henk Raaff en ik in de zomer van 1985 met hem hielden, diende ter voorbereiding van een filmdocumentaire over de Gruppe 47 voor de nos en de Hessische Rundfunk. De film moest twee jaar later klaar zijn bij de veertigjarige herdenking van de oprichting van de Gruppe. Adriaan Morriën zou onze gids zijn op een reis door Duitsland langs de belangrijkste deelnemers van de beweging en de historische plekken van de verschillende Tagungen. Het gesprek had een oriënterend karakter en werd niet op film opgenomen, alleen op taperecorder. Het interview is nooit gebruikt. De documentaire kwam er niet van. Het plan sneuvelde door het ontbreken van financiële steun. De Duitse omroep, die het aanvankelijk een prachtig idee vond dat de geschiedenis van de Gruppe vanuit een Nederlands, dus onbesmet en onbeladen, blikveld werd behandeld, haakte af om het toch zelf te doen. De nos, als enige overgebleven, vond het project te kostbaar. Andere financiers konden niet worden gevonden.

We spraken Adriaan Morriën in zijn huis aan de Amsterdamse Plantage Muidergracht. Hij zat midden in een interne verhuizing, tussen dozen ingepakte boeken. Het was een gesprek vol ‘dit kan ik nog terugvinden, maar ik heb het even niet bij de hand’, ‘waar is dat boek nou ook alweer’, ‘ik moet er foto’s van hebben, maar waar in godsnaam’. We stoorden er ons toen geen van allen aan, omdat we ervan uitgingen dat we nog vaak op het onderwerp zouden terugkomen. Hij verheugde zich erop en keek uit naar die reis door de geschiedenis die we met hem zouden gaan maken.

Morriën heeft zelf wel over zijn ervaringen met de Gruppe geschreven, in die jaren in Litterair Paspoort, waarvan hij redacteur was, en in Het Parool, en later in korte portretten in zijn memoires, maar nooit in een groter, samenbindend verband, als een terugblik op een beweging die met zijn literatuur en bezinning het naoorlogse Duitsland gestalte heeft gegeven. Gewoonlijk ging hij in zijn eentje naar die Tagungen, één keer nam hij een vriend mee, W.F. Hermans. Wat Hermans daar toen overkwam, zou Morriën niet in dank worden afgenomen

In 1949 ging Morriën voor het eerst naar Duitsland. ‘De eerste jaren na de oorlog was er praktisch geen informatie over Duitsland en over Duitse literatuur al helemaal niet. Je kon er niet in, niemand ging er heen. In 1949 was er een Goethe–

Feier. Adriaan van der Veen, toen nog redacteur van de nrc, zou erheen gaan. “Waarom ga je ook niet,” vroeg hij, “dat is toch interessant voor Litterair Paspoort?” Als ik toen, in die tijd, al naar het buitenland ging, dan ging ik toch voornamelijk naar Frankrijk, Duitsland kwam niet in je op. Ik had wel Duits gelezen, voor de oorlog ook, en ik bedacht me dat het inderdaad wel interessant kon zijn en ben gegaan. Een beetje op een armoedige manier, armoediger dan Van der Veen die toen door de nrc werd gedekt. Litterair Paspoort vond het best, maar ik kreeg misschien vijftig gulden als tegemoetkoming. Voor de rest moest ik het zelf maar zien.’ Morriën reisde naar Wetzlar voor de Goethe-feesten en naar Frankfurt voor Thomas Mann. ‘De hele accommodatie in Duitsland was nogal gebrekkig, het hele land was nog in zones verdeeld. Ik moest naar de Amerikaanse legatie in Den Haag voor een visum voor de Amerikaanse zone, die zich van Frankfurt tot München uitstrekte. Die visa kreeg je al nauwelijks en in heel Duitsland was nog niks opgebouwd, je zag overal die in puin geschoten steden. Er was een verschrikkelijk gebrek aan slaapplaatsen. Als de Duitsers naar bed gingen, moesten er in alle hoeken en gaten banken uitgetrokken worden en klapbedden opengeklapt, wilde iedereen een plaats vinden om te slapen.’

In Frankfurt kreeg hij van het Fremdenverkehr het adres van een pension en liep met zijn koffer naar de tram. ‘Ik was vergeten te vragen hoe ik er kwam, maar buiten stond een jongen kranten te verkopen, ik liet hem het adres zien en vroeg hem welke tram ik moest nemen. Hij zei wat, drieëntwintig of zo, en toen opeens: Je kunt ook met lijn zes, die is voor geallieerden. Maar ik ben geen geallieerde, zei ik. Ik ben maar een Hollander! Ich bin bloβ Holländer. Bloβ, ist gut!, zei hij toen. We moesten er allebei om lachen. Ik was me niet bewust dat ik ook een geallieerde was. Het waren trams waar de Duitsers niet in mochten, het was voor mij, net na de oorlog, de omgekeerde wereld.’

In Wetzlar volgde hij een programma van lezingen, maar zijn belangrijkste contacten maakte hij buiten het programma. Hij leerde er een schilderes uit München kennen, die hem uitnodigde mee te gaan. Zo kwam hij in München, waar hij Walter Kolbenhoff wilde opzoeken. Hij kende hem van naam en wilde hem spreken, omdat die goed op de hoogte was van de jongste ontwikkelingen in de Duitse literatuur. Hij vertelde Morriën dat hij elke zaterdagavond met een groep vrienden over literatuur debatteerde en nodigde hem uit. ‘Zo maakte ik kennis met Hans Werner Richter en hoorde van Die Gruppe 47 en hoe die in elkaar zat. Richter nodigde me direct uit voor de volgende bijeenkomst in het voorjaar van 1950, dat was de zogenaamde Tagung, dat woord had ik ook nog nooit gehoord.’

‘Van Richter was toen net de eerste roman uit, Die Geschlagenen, over een Duits krijgsgevangenenkamp in Amerika, waar een nazistische terreur heerste. De Amerikanen lieten de administratie en het toezicht, het regime in die kampen, over aan de Duitsers zelf, uit angst voor represailles in Duitsland tegenover Amerikaanse krijgsgevangenen die in Duitse kampen zaten. Je had daar een soort veemgerichten.

Jongens die niet in de eindoverwinning geloofden, werden doodgeknuppeld. Je moest heel voorzichtig zijn met wat je zei. De Amerikanen deden hun ogen dicht. Richter vertelde me ook dat het prima in die kampen was wat het eten betreft, maar onmiddellijk na de capitulatie werden ze op een hongerrantsoen gezet. Toen was het afgelopen!’

Zijn eerste Tagung maakte Morriën het jaar erop mee, in 1950, in Inzigkofen, vlak bij de oorsprong van de Donau. ‘Op een mooie lentedag ging ik ernaartoe. De groep was toen nog vrij klein, er waren zo’n twintig, dertig deelnemers. Ik maakte voor het eerst mee hoe het ging en las ook zelf iets voor. Ik had iets laten vertalen en dat vonden ze heel mooi. Het was een beetje ironisch en had ook daardoor succes, want ze hadden zelf de neiging om bloedernstig te zijn. Als er een beetje iets te lachen viel, werd dat erg op prijs gesteld. Later werden de gezelschappen steeds groter en werd het een soort instituut, een instelling, maar in het begin ging alles nog heel erg geïmproviseerd. Die eerste Tagungen waren nogal armoedig. Een enkeling had een oud autootje, maar de meesten kwamen van heinde en verre met de trein, met overstappen hier en overstappen daar in oude boemeltjes. Toen ik er voor het eerst kwam, zag ik alleen maar slanke jongemannen. Maar ze werden elk jaar dikker en dikker, en hun auto’s werden hoe langer hoe luxueuzer. De Duitsers hadden hun Wirtschaftswunder. Nederland begon er een beetje kaal bij af te steken.

De mensen hadden het heel goed en dat zag je. Ze gingen makkelijker met hun geld om. En auteurs ook, die kregen beter betaald, ook bij de tv en de radio. Het hoorspel heeft toen een zekere bloei beleefd. Heinrich Böll schreef elk jaar een hoorspel en verkocht dat aan vijf verschillende omroepen, die mogelijkheid had je daar. Wij kregen hier toen, in de jaren vijftig, tweehonderdvijftig of tweehonderd gulden voor een hoorspel, daar kreeg je toen al drieduizend mark. En dat vijfmaal, dat is dan vijftienduizend mark, dan was je kostje gekocht.’

De oorsprong van de beweging lag niet in het kapotgeschoten Duitsland, maar in een krijgsgevangenenkamp in de Verenigde Staten. Richter was er terechtgekomen, nadat hij zich bij de slag om Montecassino in Italië aan de Amerikanen had overgegeven. Morriën: ‘De Duitse krijgsgevangenen werden naar een kamp in Amerika verscheept. Daar begon Richter met Alfred Andersch zijn medekrijgsgevangenen de eerste lessen in democratie te geven. Om die reden, ze waren voor de Amerikanen duidelijk geen nazi, werden ze al vrij snel uit krijgsgevangenschap ontslagen. Hij kon terugkeren naar Duitsland en begon in ’46 of ’47 een weekblad, Der Ruf. Het nam een grote vlucht en werd ontzaglijk goed verkocht en trok talenten aan, maar werd opeens verboden door de Amerikanen vanwege kritiek in het blad op de Russische bezettingsautoriteiten. Het bracht de Amerikaans-Russische betrekkingen in gevaar als het zou blijven bestaan. Zo zaten ze opeens zonder publicatiemogelijkheid. Er was ook geen kritisch apparaat meer, je zat wel te schrijven, maar je hoorde er niks over. Iemand zei toen: waarom komen we niet eens bij mekaar en lezen we voor waar we mee bezig zijn en de anderen geven dan hun mening. In het najaar van 1947 hebben ze dat voor het eerst gedaan en het beviel ze zo goed dat ze ermee door zijn gegaan.’

De Tagungen werden tweemaal per jaar gehouden, in de herfst en in de lente, steeds ergens anders in het land en later soms ook in het buitenland. Al snel kregen ze een legendarische roep. ‘Een aantal van die jongens zat in de journalistiek en schreef over de Tagungen in hun krant. Zo werden ze bekend. Een jonge auteur die erover las, wilde dan ook meedoen. Je moest iets opsturen en dat werd dan bekeken door Richter en zijn naaste vrienden. Van Richter ging dan de uitnodiging naar zo’n nieuweling om aan de Tagung deel te nemen. Zo breidde zich dat uit. Je mocht dan wat voorlezen en daarvoor kwam je op de stoel: der Stuhl, dat was een mythisch voorwerp, het werd ook wel elektrische stoel genoemd. De auteur moest daarop gaan zitten en wat uit zijn werk voorlezen, daarna werd dat bekritiseerd door wie maar wou. Iedereen had het recht er wat over te zeggen, maar al gauw kreeg je sterren onder critici die onmiddellijk een oordeel hadden en dat vaak geweldig konden formuleren. Het was soms echt een lust om naar die discussies te luisteren.’

‘Het kon er genadeloos aan toe gaan, maar nooit verbitterd. Als iemand helemaal kapot gemaakt was, dan werd het altijd wel weer een beetje rechtgezet. Er waren er natuurlijk ook bij die durchgefallen raakten, zoals dat heette, die hun lezing niet mochten afmaken omdat het te erg was.’ Morriën kwam er met glans door-

heen. ‘Toen ik voor het eerst voorlas, had ik groot succes en werd meteen opgenomen in de vriendenkring. Ik logeerde ook bij die mensen als ik in Duitsland kwam.’ Hij nam W.F. Hermans, die erg nieuwsgierig naar de Gruppe was en een markt voor zijn boeken in Duitsland rook, mee naar een Tagung. ‘Hij heeft daar voorgelezen uit een vrij lange novelle. Het was een slechte keuze. Ik las altijd korte dingen voor, dan ben je aan de veilige kant. Als het dan slecht is, is het gauw afgelopen. En als het goed is, slaat het onmiddellijk aan. Maar Hermans kwam met een lang verhaal, en hij had het zelf vertaald, althans geprobeerd te vertalen. Al kan je nog zo goed Duits lezen, dat betekent nog niet dat je kan vertalen. De vertaling was niet perfect en hij las ook niet verschrikkelijk goed voor. Hij las wel twintig minuten, of een klein half uur. Er was een regel voor die Tagungen, dat als iemand las en het vreselijk slecht was, het publiek te kennen kon geven dat het ’t zat was. Het deed dan dit… [Morriën toont zijn vuist met de duim omlaag]. En dat gebeurde juist tot mijn grote schrik en ontsteltenis bij Hermans. Er is daarna niet zo ontzaglijk druk over Hermans gekritiseerd. Ik herinner me dat Alfred Andersch nog een pleidooi hield en zei: ‘Het lijkt me toch een interessant boek of verhaal of wat het was, maar je zou het in een betere vertaling moeten lezen.’ Het was niet zo dat hij afging, het was alleen verstandiger geweest als hij het bij een kwartier had gelaten en een betere vertaling had gehad. Voor Hermans was het moeilijk te ver-

kroppen. Het was ook niet leuk, maar je kunt niet zeggen dat hij was durchgefallen. Er was best belangstelling. Ik denk dat hij het me toch kwalijk heeft genomen, dat-ie het gevoel had dat ik hem in de val had laten lopen of zoiets, maar ja, hij neemt je al gauw iets kwalijk.’

‘De Tagungen waren in de eerste plaats een podium voor jonge Duitse schrijvers en niet zozeer voor buitenlanders, maar ik vormde een uitzondering. Richter zei wel eens in interviews of als er nieuwe verzoeken kwamen om lid te worden van de Gruppe 47: “Je kunt helemaal geen lid worden van de Gruppe 47. Je kunt alleen uitgenodigd worden op de bijeenkomsten. Het enige lid van de Gruppe ben ik. En Adriaan Morriën misschien ook nog.” Omdat ik buitenlander was, hè. Ik kon het goed met ze vinden. Het waren niet typische moffen of zo, maar zeer democratische en begaafde mensen, met een discussiepeil dat ik in die tijd in Nederland nooit ben tegengekomen. Ik heb daar urenlang gesprekken gevoerd over de situatie in Duitsland, daar waren die Tagungen ook een podium voor.’

‘Partijpolitiek werd buiten de literaire discussie gehouden, het ging er in de eerste plaats om literaire kritiek. Waar Richter vooral de nadruk op legde, was op het handwerk, het ambachtelijke aspect. Waarom deugt iets niet en waarom deugt het wel? Ze hadden er een bepaalde term voor, Kahlschlagliteratur. De gewoonste woorden waren zo misbruikt, als je schreef moest je daar voortdurend op bedacht zijn. Iets als “Das Deutsche Volk”, dat kon je niet gebruiken, dat wekte zulke ellendige herinneringen op. Er werd veel over gepraat, hoe de taal te zuiveren van die ontaarding. Iemand als Hemingway werd in die eerste naoorlogse jaren enorm bewonderd. Zijn stijl, een beetje afgekoelde, feitelijke stijl werd als een soort ideaal gezien. Wat ik ook voortdurend heb moeten horen was die Bewältigung der Vergangenheit Het betekent eigenlijk afrekenen met het verleden, het verleden onder de knie krijgen. Ja, hoe schrijf je over het verleden? Er is een zekere afstand voor nodig, maar niet zo een die op vergoelijking gaat lijken of op verantwoording. Daar hebben ze zich erg mee beziggehouden. Grass heeft in Die Blechtrommel het grandioze idee gehad die jongen, die dwerg, te introduceren als een soort kijkgat waardoor je een werkelijkheid verving, die je op die manier beter onder de knie kon krijgen dan wanneer je die op een gewone manier reproduceert. De discussies over politiek vonden vooral in de tussenliggende uren plaats, in de avonden, er werd dan behoorlijk wat aan gedaan. Er was voortdurend commotie. Ik werd soms wel moe van die Duitse problematiek, die daar eindeloos werd doorgenomen. Ik kende die niet zo in detail, ik kende veel mensen ook niet, over wie die gesprekken gingen, en ook hun rol niet in het openbare leven.’

‘Ze hadden een zwak voor me. Ik dacht er ook niet aan om elke Duitser ter verantwoording te roepen, en zeker niet deze mensen, met wie ik meteen al op voet van gelijkheid kon praten, en met wie ik geen echte politieke of ideologische meningsverschillen had. Het waren heel verlichte, democratische mensen, heel hartelijk en vriendelijk.’ Ze vroegen Morriën herhaaldelijk om in Duitsland te komen wonen, hij kreeg ook aanbiedingen van uitgevers om bij hen te publiceren.

Van wonen in Duitsland is het nooit gekomen, maar van publiceren wel: er verschenen van hem onder meer verhalenbundels en een fotoboek over Amsterdam. Daarnaast schreef hij herhaaldelijk voor toonaangevende kranten als de Frankfurter Allgemeine en de Süddeutsche Zeitung en werkte hij mee aan het poëzietijdschrift Akzente. Maar zijn hart lag in Amsterdam. Op de redactie van Het Parool, waarvoor hij werkte, werd hij spottend een ‘Duitslandganger’ genoemd, als contrast met de Engelandvaarders die ze zelf waren. ‘Ze deden het altijd met een grapje af. Ze konden moeilijk zeggen: ga je met dat tuig om?’ Günter Grass bezocht hem in 1966 in Amsterdam, om bij te komen van zijn eerste grote toneelproductie, waarbij hij zich intensief met de regie had bemoeid. ‘Hij logeerde veertien dagen in het Ambassade Hotel op de Herengracht, maar hij kwam hier elke dag bij ons eten. We gingen een avond naar de bioscoop. Toen we weer buiten kwamen, liepen we Cees Nooteboom, Ed Hoornik en Mies Bouhuys tegen het lijf. Ik stelde Grass aan hen voor en ze vroegen ons of we zin hadden om bij hen nog iets te komen drinken op de Prinsengracht, waar de Hoorniks in die tijd een soort salon hielden. De mensen die er waren, begonnen toen meteen tegen Grass te praten op een toon alsof hij ter verantwoording werd geroepen. Ik ging pissen en in de wc hing een groot plakkaat: “Deutschen nicht erwünscht”. Grass kreeg bij Hoornik even de volle laag. Hij onderging het dapper, maar ik ergerde me verschrikkelijk, dacht godverdomme jij klootzak. En ik dacht ook nog: Hoornik is naar mijn smaak ook een beetje te lang redacteur van het Handelsblad gebleven in de oorlog, tot een tijdstip dat de hele krant al genazificeerd was. Onder zijn redactie verschenen stukken van Henri Bruning over de volksgeest en dergelijke. Die bekommernis van Hoornik in zijn latere werk met Dachau, daar zit voor mij een niet zo lekker luchtje aan. Hij is veel te lang bij dat Handelsblad gebleven. Pas toen iedereen zei: “Eddie, dat kan je niet doen, je moet daar weg”, en pas toen ook nog zijn financiële positie was verzekerd, is hij ermee opgehouden.’

In 1968 hield de Gruppe op te bestaan. Ze zouden dat jaar in Praag bijeenkomen. In de Praagse Lente van Dubček was er een grotere vrijheid ontstaan en waren er contacten met Tsjechische schrijvers gelegd. Maar toen vielen de Russen binnen en maakten met geweld een eind aan het vrijheidsproces. ‘Richter besloot, na ruggespraak met zijn vaste kring, om bij wijze van protest niet meer bijeen te komen totdat we in vrijheid naar Praag konden gaan. Het was het enige wat wij konden doen om onze afkeuring te laten blijken. Het betekende ook het einde van de Gruppe. Er was geen kans op dat we binnen afzienbare tijd onder normale omstandigheden naar Praag zouden kunnen gaan. Dat einde hing overigens al een tijd in de lucht. De Gruppe had zijn taak in Duitsland ook eigenlijk afgerond. Er waren publicatiemogelijkheden in overvloed, er was een kritisch apparaat ontstaan. En het verschil tussen de generaties werd te groot.’

Men kwam dat jaar nog één keer formeel bijeen. Adriaan Morriën was met zijn jongste dochter in Italië op vakantie en reisde vandaaruit naar het Tagungsort in

Zuid-Duitsland. ‘Er werd nog een beetje pro forma voorgelezen en pro forma bekritiseerd, maar het vuur ontbrak eraan. Er was een hele amicale en intieme stemming, maar je voelde dat het afgelopen was. Er werd ook weer op zaterdag zo’n feest gehouden. Het vroor al, het was daar op zevenhonderd meter hoogte. Vlak voor het feest begon, na de laatste voorlezing, stond Wolfdietrich Schnurre op en hield een toespraak waarin hij Hans Werner Richter huldigde voor zijn initiatief en de manier waarop hij die bijeenkomsten altijd had geleid. Wat hij inderdaad vlekkeloos heeft gedaan. Ik zou niemand kunnen bedenken die dat zo goed had kunnen doen. Hij stond boven de partijen, bij de minste neiging tot stekeligheid trad hij op. En die Gruppe heeft toch een geweldige betekenis gehad in de eerste tien, vijftien jaar na de oorlog.

Richter sloot de bijeenkomst voor die avond en zei dat hij de volgende dag, na de ochtendvoorlezingen, op de speech zou antwoorden. Zondag begon Richter zijn eerste zinnen te spreken: dat-ie nog iets wilde zeggen en zo, en toen stokte hij. De tranen liepen over zijn wangen. Hij keerde zich om. Het werd hem te machtig. Hij kon niet verder. Het was een heel aangrijpend ogenblik. Je besefte dat zo’n belangrijk deel van zijn leven werd afgesloten. Hij ging in een hoek staan en een paar vrienden hidden hem vast.

Het was het dramatische einde van niet alleen de Gruppe, maar van een hoofdstuk uit de Duitse literatuur. Een mooi besluit. Zoiets kan je niet bedenken. Zo ging het. Het huilen stond mij ook nader dan het lachen. Ik kreeg ook prompt angina, dat is een afscheidsziekte, een psychosomatische afscheidsziekte. Angina betekent engte, je strot wordt afgeknepen. Het kwam ook een beetje omdat we het op de reis van Italië naar de Tagung zo koud hadden gehad. Ik had alleen zomerkleren bij me, op vorst had ik niet gerekend. Onderweg, terug naar huis in Amsterdam, werd het hoe langer hoe erger. Ik kon nauwelijks meer praten en had koorts. Eenmaal thuis moest ik een paar dagen in bed blijven. Op die manier heb ik ook nog mijn bijdrage aan het grote afscheid geleverd!’

[2002/3]

Rob Molin+
De behoefte om duidelijk en zacht te zingen
Brieven van Adriaan Morriën aan Fred Batten

In de literaire nalatenschap van Adriaan Morriën (1912-2002) bevinden zich talloze aan hem gerichte brieven. Langdurig en veelvuldig correspondeerde hij met Lotus Schipper, Ria Loohuizen, Frans Schamhardt, Martin Walser en vele anderen. Onder hen ook de Haagse neerlandicus en leraar Fred Batten (1910-1980), die van Morriën tussen 1939 en 1946 maandelijks zo’n drie brieven of briefkaarten ontving. Samen met de antwoorden van Batten zouden ze twee lijvige dundrukdelen kunnen vullen, een documentaire van een (literaire) vriendschap in het kielzog van de Franse letteren en Forum.

Kort voor de verschijning van Lotus-brieven,1 najaar 2001, vroeg Morriën mij of de brieven aan Batten niet ook een publicatie waard zouden zijn. Diens weduwe, An Batten-Hendriks, had ze mij, als Morriëns biograaf, tien jaar eerder ter hand gesteld. Ik attendeerde Morriën er destijds al op dat hij uit die brieven een prachtige bundel zou kunnen samenstellen. Maar evenals toen is er van een uitgave van de mooi geschreven, dagboekachtige brieven aan Batten helaas niets gekomen.

In januari 1939, toen hij Fred Batten ontmoette, was de zesentwintigjarige Morriën door zijn debuut met het sonnet ‘Geestelijke’ in het laatste nummer van Forum (december 1935) en enkele gedichten in Groot Nederland geen onbekende in literaire kringen. Ook als criticus had hij al van zich doen spreken, vooral in Den Gulden Winckel en Het Hollandsch Weekblad. Laatstgenoemd tijdschrift verscheen in Brussel onder redactie van Jan Greshoff, die mede als redacteur van Groot Nederland aan Morriën publicatiemogelijkheden bood.2 Greshoff was na de opheffing van Forum een literaire mentor voor Morriën geworden en had A.A.M. Stols op diens gedichten geattendeerd. Het leidde tot Stols’ verzoek een bundel samen te stellen,3 die in februari 1939 zou verschijnen: Hartslag.

Tussen 13 en 19 januari 1939 logeerde Morriën bij zijn broer Cor, uitbater van een kruidenierswinkel vlak bij Scheveningen. In het ouderlijk huis te IJmuiden leefde hij betrekkelijk geïsoleerd. Sinds zijn ontslag uit het sanatorium voor long-

lijders in 1934 wisten zijn ouders dat hij met het gereformeerde geloof had gebroken. Werk had hij in deze crisistijd niet en eigenlijk kwam hem dat als lezer, schrijver en dichter goed uit. Op de buitenwereld maakte hij een verlegen indruk, maar in een gesprek onder vier ogen met IJmuidense vrienden als Gé van Gelder en Jan Tegel kon hij opmerkelijk spraakzaam worden.4

Hoewel hij van de tuberculose genezen was, moest hij nog veel rusten. Zijn conditie was na zijn terugkeer uit het sanatorium door wandelen en een strenge leefwijze almaar beter geworden. Met behulp van een stadsplattegrond doorkruiste hij in januari 1939 Den Haag. Hij raakte verzeild in het chique hotel-café Riche aan het Buitenhof, waar veel schrijvers en kunstenaars te vinden waren. Daar raakte hij aan de praat met Adriaan van der Veen, Rudie van Lier en Max Nord,5 een vriendenkring waartoe verder Fred Batten, Kennie van Schendel6 en later ook Pierre H. Dubois behoorden.

Onder Kennie en haar literaire vrienden deed smakelijke literaire roddel de ronde en gingen ‘egotisten’ als André Gide over de tong. Ze verkeerden graag in het gezelschap van Menno ter Braak, in diens huis aan de Kraaienlaan of in Riche. In dit café schreef Ter Braak na afloop van de voorstellingen zijn toneelkritieken, die door een bode van Het Vaderland werden opgehaald. Hij ontving er ook literaire vrienden als Greshoff, Du Perron en Gomperts.7

In Riche vroeg Rudie van Lier aan Morriën om ’s avonds bij hem langs te komen. Zo gebeurde. Na een uurtje verscheen ook Van Liers boezemvriend Fred Batten, een rap prater vol literaire anekdotes. Deze ‘jongeheren van Forum’, zoals Ter Braak

hen wel noemde,8 staken hun exotische achtergrond en hun eruditie niet onder stoelen of banken. Van Lier, die in Leiden geschiedenis en sociologie studeerde, was afkomstig uit Suriname. Batten had zijn jeugd in Indie doorgebracht en studeerde aan dezelfde universiteit, bij P.N. van Eyck, voor zijn doctoraal Nederlands.

De volgende avond, 18 januari, ging Morriën bij Batten op bezoek.9 Diens ouderlijk huis ademde nog de sfeer van de tijd dat zijn vader resident van Madoera was geweest. Het interieur weerspiegelde de allure van het destijds genoten traktement van duizend gulden per maand en de beschikking over een ware hofhouding.10 Battens moeder zorgde voor een allervriendelijkste ontvangst, terwijl Morriën geen moeite hoefde te doen het gesprek gaande te houden. Batten had voornamelijk het woord en schermde met de namen van beroemde letterkundigen: Ter Braak, Willem Kloos11 en Du Perron behoorden tot zijn intimi. Kwam Du Perron met verlof uit Indië, dan was Batten niet bij hem weg te slaan. En natuurlijk schreef hij hem geregeld brieven, in het handschrift en de schrijfstijl die hij gaandeweg had ontwikkeld en die nauwelijks van die van zijn meester verschilden.12

Overweldigd door deze spraakwaterval kon Morriën die avond niet veel stellen tegenover Battens literaire wapenfeiten en anekdotes, zijn belezenheid in de Franse literatuur en zijn literaire productie, waaronder een novelle in Forum en gedichten in De Nieuwe Gids. Hoogstens iets over de aanstaande verschijning van Hartslag, zijn medewerking aan Het Hollandsch Weekblad en over literaire voorkeuren als Nietzsche, Ter Braak, Kafka en Jan van Nijlen.

Meteen na thuiskomst kreeg Morriën een brief van Batten waarin deze aanbood om in Het Hollandsch Weekblad over Hartslag te schrijven. Morriën haakte op de vriendschapsbetuiging in en daaruit ontstond al vlug een vertrouwelijke correspondentie. Bovendien zou hij de komende jaren weekends doorbrengen bij Batten en zijn moeder, die dan vaak ook Van Lier en Van der Veen op bezoek hadden.13 Het bomen over literatuur zou geregeld ten koste van Morriëns broodnodige

nachtrust gaan. In zijn dagboek noteerde hij op 27 februari 1940: ‘Fred die onophoudelijk praat. Soms gloeien mijn ogen […]. Fred spreekt te veel; ik vraag mij af of hij tegen ieder zo druk is, ook tegen Rudie [van Lier], of misschien zijn zwijgen een laatste vertrouwelijkheid is, een geschenk voor enkelen. Ook ligt in zijn praten de overtuiging dat het woord de gedachte luid maakt en nieuwe mogelijkheden opent. […] Ik zou hem willen voorstellen meer te zwijgen; het zou ons, geloof ik, het gevoel van een sterker en dieper vriendschap geven.’

De navolgende bloemlezing is samengesteld uit de (verkorte) brieven van Morriën aan Batten uit 1939-1940.14 Die periode was belangrijk voor Morriën, onder meer omdat hij daarin, via Batten, dichters en schrijvers ontmoette die voor zijn verdere literaire ontwikkeling bepalend zouden zijn. De fragmenten vertonen gelijkenis met de mozaïekachtige rangschikking in sommige afdelingen van Morriëns Privé-Domeinboeken.15 Een gelukkig toeval, want zeker de laatste dertig jaar van zijn leven goot Morriën zijn herinneringen, bevindingen en observaties bij voorkeur in deze vorm.16

IJmuiden, 26 januari 1939

Dank voor je briefje, voor je bereidwilligheid. Ik kreeg gisteren een kaartje van Greshoff, die, schijnt het, weer in Brussel is teruggekeerd. Ik heb hem gevraagd of het goed was dat jij een bespreking van Hartslag voor Het Hollandsch Weekblad schreef […]

Bij mijn thuiskomst vond ik een uitnodiging van Han Hoekstra voor Den Gulden Winckel over Adriaans Oefeningen17 te schrijven. Ik deed het, zoals vanzelf spreekt, graag. Jammer dat de tijd drong. Ik heb er dus niet alles over kunnen zeggen, maar wellicht komt dat later opnieuw ter sprake. Een doors lag zend ik je. Je kritiek stel ik zeer op prijs. […]

Met vriendschappelijke groeten voor jou, Van Lier en Adriaan.18

30 januari 193919

Hartelijk dank voor je brief en je aantekeningen. Het spijt mij dat ik de verbeteringen niet in het origineel kan aanbrengen: het werd voor het februarinummer geschreven op de kortst mogelijke termijn.20 Proeven worden nooit toegezonden. Hoe het zij: in elk geval heb ik er zelf veel aan gehad, een dergelijke kritiek waardeer ik zeer, ik zie ‘neue Möglichkeiten’, om met Kafka te spreken. Mijn opmerking over Kafka’s droogheid, die hoofdzakelijk zijn korte novellen betrof, was misschien niet gelukkig. Een aanvulling was nodig, misschien, die ik ook eerst had willen geven. Ik had in een noot de nadruk op de ‘vochtigheid’, de spontane en doorlopende argeloosheid van zijn beminnelijke Amerika willen wijzen.21 Ook ‘zacht’ is gevaarlijk. Maar elk woord klinkt in elke mond anders. Zacht hoeft nog niet ‘halfzachtheid’ te zijn. Het is eerlijker en moediger. […]

Met hartelijke groeten voor de Haagse kring en niet het minst voor jou.

9 februari 1939

Van Greshoff kreeg ik bericht dat hij met de bespreking van mijn bundel door jou akkoord gaat!22

Zijn aanstaande vertrek naar Zuid-Afrika heeft onder ons23 grote opschudding verwekt. Ikzelf kan dergelijke zaken zo moeilijk beoordelen, laat staan veroordelen. Ondanks mijn christelijke voorouders ben ik vrij ‘gewetenloos’. Toch voel ik voor jouw standpunt, dat zeker warmer, loyaler is.

Wil je zo goed zijn Van Lier te verzoeken mij door zijn uitgever een recensie-exemplaar van zijn Praehistorie te laten zenden? (Ik herinner me door ‘praehistorie’ ineens het moment dat hij ‘als een monument van zichzelf’ op zijn bed lag.) Ik zal erover in het Weekblad schrijven.24

Hartslag zal waarschijnlijk zeer binnenkort verschijnen. Ik laat je onmiddellijk een exemplaar zenden. Het ongebundelde werk heb ik nog niet kunnen typen, daar de schrijfmachine die ik van een vriend leen, stuk is. Ik weet niet goed wat ik moet doen. Jeugdwerk heb ik vrijwel volledig vernietigd, de ongepubliceerde poëzie is weinig uitgebreid. De ongebundelde gedichten zullen niet talrijker dan 4 of 5 zijn. Proza? Ik heb er over gedacht je een blocnote (± 90 bladz.) aantekeningen te sturen. Deze aantekeningen zijn van persoonlijke, voor een belangrijk deel van erotische aard.25 Ik schaam mij er niet voor je ze te laten lezen (‘gewetenloos’), maar ik ben het met mezelf oneens of het enig belang heeft. Ik bedenk me: ik stuur je vast wat ‘ongeregeld’ werk […] Maakt het je nieuwsgierig, dan kan ik later nog zien.

Twee constanten in de correspondentie Morriën-Batten waren Edgar du Perron en Menno ter Braak. Van Du Perron had Morriën, voor hij Batten leerde kennen, De smalle mens26 en Het land van herkomst gelezen27; van Ter Braak nagenoeg alles. In een ongepubliceerd typoscript over zijn leesgewoonten in de jaren dertig staat: ‘Na 1934 las ik alles wat van Ter Braak in boekvorm uitkwam, en een groot deel van wat hij in tijdschriften publiceerde, in Forum en na 1935 in Groot Nederland. Ik was even heftig als hij geïnteresseerd in wat er in Europa plaatsvond, en ik volgde hem goed in zijn uiteenzettingen met het christendom, waarmee ik zelf door de verwarrende praktijk van mijn leven zoveel te stellen had gehad. Ik bewonderde de diplomatie (hij zelf zou misschien zeggen: de “lenigheid”) waarmee hij, als een nieuwe christen, de christelijke erfenis aanvaardde die ik het liefst over boord wou smijten. Ik was in mijn houding veel radicaler, omdat ik uit een zoveel strenger christelijk milieu kwam. Ik voelde mij nadrukkelijk “heidens”, wat dat dan ook mocht betekenen.’

In Den Gulden Winckel van juli-augustus 1938 had Morriën ‘Mephistopheles Ter Braak’ gepubliceerd, over Mephistophelisch, een bloemlezing van aforistische fragmenten. Na afloop van een lezing van Ed. Hoornik over Greshoff in de Haagse Bijenkorf (februari 1939) sprak Ter Braak Morriën in café Riche aan over zijn bespreking van Mephistophelisch, die hij ‘het beste had gevonden wat erover

geschreven was’.28 Uiteraard vleide die opmerking Morriën, al kon hij zich moeilijk voorstellen dat geen ander dat niet beter had gedaan.29

3 maart 1939

Naar het tweede boek van Du Perron over Multatuli ben ik erg nieuwsgierig.30 Wat jij mij vertelde over Du Perrons ‘amende honorable’ en zijn vrijwel volledige verloochening daarvan verderop in het boek (waarover Ter Braak het niet heeft) is inderdaad ‘maniakaal’. Over de ‘menselijke waardigheid’ raakt men niet gauw uitgepraat. Zij komt ‘verbaal’ Costers (en Huizinga’s) ‘humanitas’31 zeker dicht nabij. Over het verschil in ‘geur’ is het moeilijk schrijven. Merkwaardig is dat Ter Braak schrijft: ‘de idee der menselijke waardigheid’, daarmede te kennen gevend dat zij voor alles actueel, door de omstandigheden bepaald, polemisch, afhankelijk van de menselijke onwaardigheid is. Hoe moet men deze behoefte aan beginsel, die behalve Ter Braak en du Perron, ook mij en jou kenmerkt noemen? Een beginsel weliswaar dat men zo zuiver mogelijk, zo polemisch mogelijk ook (als concessie aan de eigen beeldenstormende jeugd) houdt, maar dat mij vaak iets onvolkomens, christelijks, politieks (als programma tegenover de leuzen van links en rechts waarvan wij walgen) lijkt. Het is mij vaak alsof men de bezwaren die men eenvoudigweg tegen het leven heeft, overbrengt, op een maatschappij, een samenleving, aan wie het ons moeilijk valt mee te doen.

Ik stuur je met dezelfde post het stukje over Ter Braaks Mephistophelisch. Ik wou het wel graag bij gelegenheid terughebben. Het is namelijk het enige exemplaar dat ik ervan bezit; verder heb ik er geen kopie van.

[…] Van mijn novelle heb ik het einde afgeschreven.32 Ik heb nu 19 kantjes en moet het begin nog geheel schrijven. […] Liever publiceer ik haar eventueel in Werk, omdat Groot Nederland proza genoeg heeft. Maar wat de financiële kant van de zaak aangaat: het maakt voor mij, die behalve dringende behoefte aan kleding en dergelijke, bovendien nog schulden heb, groot verschil of ik f 1 dan wel f 2,50 per bladzijde krijg. Kun jij mij over deze ‘gewetensbezwaren’ heen helpen? Zodra ik er geheel klaar mee ben, stuur ik haar jou ter lezing en beoordeling.

12 april 1939

Ik ontving zojuist je briefkaart; het was mijn plan je vandaag te schrijven. Er waren verschillende redenen waarom ik het niet eerder heb gedaan. Ik kan je nu tegelijk de kopie van mijn novelle sturen; het is een vervelend en tijdrovend karwei geweest haar te typen. Wanneer ik ooit weer proza schrijf, doe ik het dadelijk in het net en niet zoals nu op blaadjes, waarop geen letter meer bij kon. Verder word ik, evenals jij natuurlijk, ten sterkste gehinderd door de walgelijke streken der ‘hoge’ politiek, waarmee ik mij noodgedwongen moet bezighouden. Ik ben van nature vredelievend en weinig twistziek, maar wanneer ik een proclamatie van Hitler lees of de schurkachtige uiteenzettingen van Mussolini’s geweten, de journalist Gayda,

krijg ik behalve een onpasselijkheid, een haat waarmee ik de hel zou kunnen vullen. Er gaat geen dag voorbij, dat ik geen nieuwe wrok bij de oude voeg. De val van Spanje heeft mij ook ontroerd; toen ik in het begin van de opstand de eerste verslagen over de krijgsverrichtingen las, kon ik mijn tranen niet bedwingen. Het spijt mij soms als mens en niet als hond te zijn geboren.

Ik dank je vooral hartelijk voor je lange brief. Wat je over Hartslag schrijft, lijkt

mij wel juist.33 Het spijt mij nu en dan de bundel niet vollediger te hebben gemaakt; mijn bedoeling was een zo eensgezind en gaaf mogelijk geheel te krijgen.34 Ik geloof dat ook wel te hebben bereikt, zodat mijn spijt niet al te groot is. Wat je schrijft over mijn behoefte om duidelijk en zacht te zingen – ook dat is waar. Het was een tijdlang mijn ideaal om in een zorgvuldige stijl enkele intieme vondsten te doen.

[…] Wat mijn ‘moedercomplex’ aangaat: het schijnt niet op jouw hartslag te zijn gestemd, evenmin als op die van Van Lier. Is het alleen een kwestie van smaak? Schrijf mij eens wat je van mijn ‘Moeder’ vindt, het gedicht, dat begint: ‘Hoe jong, hoe onverganklijk ligt zij hier…’ Ik heb mijn moeder vrij willen houden van wat haar al gauw ‘onsmakelijk’ had kunnen maken, van wat aan huidplooien en roomboter herinnert. Daarom is zij jong, daarom is zij behalve moeder (een karaktertrek die uiterlijk vaag blijft, zoals Geboorte van Hoornik waar de moeder geheel ‘domein’ wordt, een water waarin ‘vissen’ rijpen) ook jonge vrouw, een bepaalde, blonde vrouw; daarom heb ik haar ook in een landschap geplaatst (landschap is hier park, voor het welk ik een grote voorkeur heb, ontmoeting van stad en natuur); daarom heb ik haar tegelijk een zekere onafhankelijkheid gegeven.

Overigens geloof ik dat de moeder voorlopig van de baan is. Mocht ik erover schrijven, dan zal het geheel anders gebeuren, minder kwelend. Ik schreef de meeste van deze verzen toen ik uit het sanatorium in IJmuiden terugkeerde. Na een lange tijd, waarin de poëzie ver buiten mijn bereik leek, begon ik in het voorjaar, nu vier jaar geleden, opnieuw verzen te schrijven. Ik had na mijn ziekte een grote verwachting van het leven, die in de lente die ik als voor het eerst onderging, een bevestiging vond. De ogenblikken waarin het oude en het nieuwe leven samengaan en van elkaar losraken, die boeiden mij toentertijd bovenmate, omdat ik er in mijzelf een weerspiegeling van vond. Toevallig kreeg ik onlangs in een kladschrift een opmerking in handen over mijn poëzie, die ik, hoewel zij niet zonder pathos is, toch voor je wil overschrijven, omdat zij in de kantlijn van mijn poëzie uit die tijd geschreven is: ‘Ik zou een bundeltje gedichten willen schrijven alléén over het moederschap. Ik voel dat om het geboren worden van het kind de problemen van dood en leven in een crisis zijn geraakt: de grote fijngevoeligheid van de moeder moet haar in staat stellen de raadselachtigste verrukking van het leven intuïtief te onderkennen. Zwanger gaan aan een kind betekent dan ook tegelijk zwanger gaan aan het levensgeheim. De verrukking en de angsten breken tegelijk uit.’

Het is naïef, jongensachtig vind je niet?

Verder kwam er het volgende bij. Ik was uit het sanatorium juist op de leeftijd waarop godweet de een of andere verborgen ‘vaderklier’ gaat werken. Ik dacht eraan dat ik met mijn ziekte geen kinderen mocht hebben, ik zag mijn dagen eenzaam worden, ik durfde die eenzaamheid niet aan. Ook leek het mij iets onvolkomens om zonder nageslacht te moeten sterven, om een weg te zijn die in het zand doodloopt, een bloem, die buiten het bed bloeit. Ik wilde niet ‘anders zijn dan allen’, ik

wilde mijn ‘verschil’ met de anderen niet op die manier tonen, het hoogstens wegsluiten in mijn gedachten; moest ik uitzonderlijk zijn, dan wilde ik het in elk geval incognito zijn. Mijn distinctiedrift was dus, zoals je ziet, voor een deel positief, onderaards.

Voorlopig kreeg ik dus papieren kindjes.

Ik heb gedebuteerd, tegelijkertijd, in Elsevier’s Maandschrift (met ‘Rembrandts Saskia’) en Forum (met ‘Geestelijke’) van december 1935. Daarvoor had ik geen gedichten gepubliceerd. Dat ik juist nog in het laatste nummer van Forum debuteer-

de was mijn bijzondere trots. Uit het sanatorium was met de poëzie van Slauerhoff het werk van Ter Braak het eerste wat ik van de nieuwere Hollandse letterkunde in handen kreeg. Ik had grote verering en smaak voor hem. Mijn enkele gedichten in Forumstijl zouden ‘Geestelijke’ en ‘Mismaakte’ (uit Elsevier’s van augustus 1936) kunnen zijn. Verder heb ik zeker geen Foruminvloed, dat wil zeggen uiterlijk, overheersend. Wat ik van Forum opnam, de verwantschap met het werk van Ter Braak en later dat van Du Perron schijnt aan andere invloeden gebonden te zijn. Daarvoor kende ik Nietzsche reeds. Verder publiceerde ik nog één keer in Elsevier’s (juli ’36), twee maal in Groot Nederland (december 1937, juni 1938),35 één maal in Helikon (februari ’38), één maal in Werk (februari ’39), eens in Den Gulden Winckel (januari ’39). Dat is de bibliografie van mijn poëzie, die voor je artikel alleen in aanmerking kan komen. De bundel is de eerste uitgave van mijn poëzie in boekvorm.

Bijna alle gedichten uit deze tijdschriften zijn in 1935 en ’36 geschreven. ‘Interieur’ is van vroeger datum; ik meen 1930. Enkele andere zijn iets later gemaakt, bijvoorbeeld ‘Het park’ 1937, ‘De moeder’ 1937, ‘Voorzomer’ november 1938. Ook de verzen die ik je in manuscript heb gezonden, zijn grotendeels uit dezelfde tijd. Mijn eerste gepubliceerde proza over Slauerhoff is in het herdenkingsnummer.36

[…] Het boek over Multatuli van Du Perron zal ik je, gelijk met Kinderen en piraten zenden. Ik heb Du Perron altijd bijzonder graag gelezen. – Het boek over de kinderen is meesterlijk; het lijkt mij de juiste manier om over de ‘kinderziel’ te schrijven. Hoe weinig goeds er tot nu toe over het algemeen over geschreven wordt, beseft men het best na lezing van deze roman. Het zijn barbaarse kinderen; het kost ons, geschaafde volwassenen, moeite, ons er in te herkennen, ware het niet dat het fascisme ook voor een herleving van de kinderstijl, het krabben, vergeten en met de nek kijken, het zijne heeft gedaan. Mijn jongste broer, die al aardig op het christelijke pad is,37 overigens het tegenovergestelde van een intellectueel, heeft het boek ook gelezen.

[…] Je vroeg mij of je ‘Semper Eadem’ aan Gans mocht sturen. Graag! Wees zo goed ‘Te laat berouw’ dat ik je tegelijk zend erbij te doen.38 Wordt er honorarium betaald? Zijn deze twee sonnetten voldoende om een jaarabonnement te betalen? Kun je het misschien meteen aan hem opgeven en ook of ik dan het derde nummer nog krijg toegestuurd? De eerste twee nummers bezit ik; het derde wilde ik niet missen. […] Als je mij de artikelen van Du Perron (over Van Nijlen) wilt zenden, dan graag. Ben je nog van plan over Du Perron in Den Gulden Winckel te schrijven? […] Ik zou het prettig vinden met je in eenzelfde nummer te komen. Het gedicht van Du Perron – ‘Ik denk zo vaak nog’ – las ik in het Weekblad.

Ik zond aan Van Schendel een exemplaar van Hartslag. Hij zond mij een hartelijk briefje terug. […]

[P.S.] Ik heb dezer dagen veel plezier gehad door het mooie weer. Gister en eergister ben ik naar het strand gegaan, ik heb reeds, ontkleed, mijn eerste zonnebaden genomen. Ik voel hoe langer hoe meer voor de moderne voedingstheorie, van Bir-

cher-Bemer bijvoorbeeld, ik word wel eens vegetariër; ook doe ik geregeld iedere morgen lichaamsoefeningen en voel mij er steeds beter bij. Wat vroeger onmogelijk leek: volledige gezondheid lijkt mij reeds vroeg of laat bereikbaar. – De zee was nog te koud om te zwemmen. Ook op het strand werken soldaten. ’s Avonds tasten zoeklichten de hemel af, loopgraven worden langs het kanaal gegraven, […] Ik ga nu met mijn negenjarige neef die officier wil worden, de versterkingen bekijken.

Ik ben erg belangstellend verder van je te vernemen. Je oordeel over de novelle hoor ik ook wel?

20 april 1939

Hartelijk dank voor de brief, de toegezonden gedichtenbundels van Du Perron waarin ik vanmorgen na het wakker worden en dus met frisse geest heb gelezen, en voor het boekje van Rimbaud en de vriendschappelijke opdracht; ik heb een goede, sterke gedachte naar Den Haag gezonden! Rimbaud kende ik weinig, hetgeen ik altijd als een gebrek heb gevoeld. De Saison ligt nu in het bereik van mijn hand.39

[…] Ik had de novelle40 aan Greshoff voor Groot Nederland gezonden, niet het minst omdat zijn tijdschrift meer betaalt dan Werk. Mochten hij en de andere redacteuren haar weigeren, dan kan ik zien wat ik doe. Werk of De Vrije Bladen. Betaalt De Vrije Bladen honorarium? – Ik las nu pas Les jeunes filles van De Montherlant; het gegeven, de verhouding tussen Costa en Andrée, is vrijwel wat ik in ‘Rendez-vous’ voorstelde. Hetzelfde mengsel van medelijden en een zekere fysiologische mechanceté. Ik vond in zijn roman een opmerking die ik als motto voor mijn novelle zou kunnen gebruiken: ‘faire une bonne action à une femme est toujours une imprudence’.

[…] Ik zou het erg prettig vinden wanneer er een nieuwe ontmoeting plaats vond. Is er een tentoonstelling in het Frans Halsmuseum? Je bent bij mij van harte welkom; alleen roep ik je clementie in voor mijn gereformeerde omgeving. Sommige gebieden, sommige wendingen zelfs zijn taboe, wil men niet in onvrede leven. Het treft mij vaak als een contrast dat in een zo godvruchtig huis van één kamer aan de voorkant boven, de wanden van een zachtzinnig, doch geenszins lijdzaam atheïsme weerklinken. In het gezelschap van de anderen is het enige probleem voor mij mijn genegenheid voor hen zo dierlijk mogelijk te houden; in het compromis tussen genegenheid en tegengesteldheid ben ik in de loop van de tijd een meester geworden.

13 mei 1939

Wees zo goed en schrijf mij iets vriendelijks. Kun je mij geen aanwijzing, hoe klein en in welke richting ook, geven? Ik heb er een ogenblik aan gedacht een studiebeurs te vragen, mijn staatsexamen te doen en wellicht Nederlands te gaan studeren. Een leraarsbetrekking heeft mij altijd wat geleken. Wat blijft er verder voor mij over? De journalistiek is voor mijn gezondheid waarschijnlijk fataal; een betrekking

ergens aan de zijkant, in een administratie van een vereniging, een museum, een bibliotheek, een redactie? Ik weet het heus niet. Wie zou ik kunnen schrijven?

Het spijt mij dat ik je daarover schrijven moet. Deze dingen, ellende, vuil en alles staan mij tegen. Ik heb geen aanleg voor het martelaarschap, voor zelfkwelling, noch voor het kwellen van anderen. Integendeel, ik hou van wat licht, vriendelijk en zacht is en daarom spijt het mij je dit te moeten schrijven. Wil je mij spoedig wat laten horen?

[…] Du Perron heb ik met smaak gelezen en laten lezen. […] Ik stuur je de krantenartikelen uit het Batavisch Nieuwsblad terug. Ik wist niet dat Du Perron zo enthousiast over jongeren kon schrijven. Toch lijken mij de artikelen van Ter Braak uit Het Vaderland beter en zeker geserreerder. Wat doet Du Perron op het ogenblik?

1 juni 1939

Hoe stil, hoe veel minder bewogen is IJmuiden vergeleken bij Amsterdam dat achter de open ramen tot diep in de nacht ons samenzijn accompagneerde. Het is mij alsof ik nu pas voor het eerst in Amsterdam ben geweest en ik kan mij nu de nostalgie van velen naar Parijs voorstellen. Ik dank je nog eens voor ‘ces instants de bonheur’. Ondanks de misère waarmee ik te strijden heb, voel ik dat mijn ogenblikken van vrijheid (een vrijheid waarover je gisteravond sprak) talrijker worden. Ik wens je goede uren in Amsterdam. Zie je Kennie nog voor je vertrek? Doe je haar mijn hartelijke groeten?

12 juni 1939

Zoals ik je reeds schreef ben ik bij Meulenhoff geweest die mij allervriendelijkst ontving. Hij wilde mij graag helpen en kon als ik daar zin in had een plaatsje vrijmaken in zijn boekwinkel. Uitgeverswerk had hij niet; het kwam, zei hij, in Holland niet of zelden voor dat een firma personeel nodig had voor de artistieke leiding van een zaak. Dus in de boekwinkel. Hijzelf raadde het mij niet aan. Ik zou mij dan geheel op de commerciële kant van de zaak moeten toeleggen, tijd voor literaire arbeid zou er dan weinig of geheel niet overschieten, omdat ik mij door een cursus, meen ik, tevens in de geheimen van het boekhandelaarsvak zou moeten bekwamen. Meneer van Schendel had hem ook over het studieplan gesproken. Omdat

zijn vriend, Binnendijk,41 leraar was, leek het hem aanbevelenswaardig dat ik hem zou ontmoeten en met hem over studiemogelijkheden zou spreken. Hij maakte een afspraak voor mij met Binnendijk die ik de volgende dag in Américain […] heb ontmoet en gesproken. Ook Binnendijk was vriendelijk en bereidwillig voor mij, maar deed verder moeite om een mogelijk enthousiasme over het leraarsvak te temperen. Over beurzen en beurscommissies wist hij weinig positiefs; hij en ook Meulenhoff gaven mij de raad wel te onderzoeken in hoeverre het studieplan kansen bezat, of ik er op kon rekenen voordat ik een beslissing nam. Ook sprak ik hem over mijn langdurige ziekte en mijn onzekerheid of ik het werk in de boekwinkel met zulke lange werkdagen (dagelijks tot ’s avonds 8 uur, zaterdag tot 10) zou kunnen volhouden. Ik geloof dat, zou ik het kunnen volhouden, mijn werklust met deze bezigheid wel volkomen zou zijn uitgeput. Erger dan de gedachte geen kwatrijn meer te kunnen schrijven kwelt mij het vooruitzicht geen tijd voor lectuur over te hebben. Ik zou dat nu ik bijvoorbeeld pas de laatste tijd bezig ben de Franse literatuur te ontdekken erg jammer vinden. […]

Ik heb dezer dagen Gide’s Geneviève gelezen, mij je aanbeveling herinnerend. Het is heel gemakkelijk te lezen en zo zuiver dat men de eerste bladzijden over sommige dingen die als verzwegen aanwezig zijn, heen leest. Vooral de laatste bladzijden vond ik subliem. […] Er is in de boeken die ik van Gide tot nu toe gelezen heb altijd een sterk, een edel mens; zijn behoefte om lief te hebben en te bewonderen moet heel groot zijn. Hij schrijft bovendien zo dichtbij, zo weinig gekunsteld en toch zo precies en sierlijk, dat hij voor mij daarom alleen al een beminde schrijversfiguur is.

Ik heb je nu alles vrij uitvoerig uiteengezet, ik hoop dat je het kunt verteren en vooral dat je mij raad zult willen geven. Wat moet ik doen? Ik moet je bekennen dat het boekhandelaarsvak mij niet onverdeeld sympathiek is. Er zijn in de eerste plaats de lange werktijden die veel van mijn uithoudingsvermogen zullen vergen en verder mij weinig vrije tijd voor studie en schrijverij zullen laten. Dan komt het complex ‘handel’ waarmee ik mij tot nu toe het liefst zo weinig mogelijk heb willen bemoeien. […]

Nu lees ik de dagboeken van Amiel. Ik heb er nog te weinig van gelezen om de persoonlijkheid te omvatten. In het eerst hindert een al te naïeve christelijke goedmoedigheid, die telkens die God aan wie wij met geen enkel orgaan meer kunnen denken, introduceert. Maar later vond ik uitstekende en ontroerende notities over zichzelf die mij aan Kafka deden denken. Zij zijn eigenlijk nu verder minder langs een fantastische omweg geschreven. En welk een Frans voor deze Zwitser! Als het water van een bergmeer, zoals ik er soms van droom in een behoefte om mij een schone eenzelvigheid voor te stellen. – Schrijf mij eens als je wilt van wie de opvatting over Amiels timidité was, waarover je mij in Haarlem sprak.42 Is het uit een biografie?

Ik las bij vrienden Marsmans bespreking van mijn bundel in de nrc.43 Zonder er al te zeer door teleurgesteld te zijn (mijn hartslag voelt zich dezer dagen aan

geen lettertype gebonden en wat mij




over dat lettertype nu nog onder ogen komt neemt een vreemde grijze kleur aan en raakt mij als het ware nog slechts ergens aan mijn elleboog) vind ik toch dat hij beter niets had kunnen schrijven dan deze vage, elkaar herhalende opmerkingen. Iets ‘onbeslist’ dat ‘allerminst techniek’ is. Wat is het ‘onbesliste’ in mijn poëzie? Mij dunkt dat de mijne beslister is dan die van hem ooit geweest is. Ik heb een ogenblik precies geweten wat ik wilde en daaraan uitdrukking gegeven. Mijn poëzie heeft niet willen preken, geen harde toon willen aanslaan, geen bezweringen willen uiten. ‘Die stillsten Worte sind es welche den Sturm bringen’44 was mijn ideaal. In een nieuw artikel over onze generatie (‘Het stenen tijdperk’ in nrc van zaterdag j.l.) heeft Marsman het tevens over onze weinig kritische gezindheid. Wat heeft hij in godsnaam met deze opmerking, die hij ook vroeger heeft geuit, voor? Geen literaire, geen sociale, geen culturele, geen levenskritiek? Hij moest het in ons bewonderen dat wij tot nu toe gezwegen hebben over de rotzooi waarin wij leven, dat wij onze sociale kritiek binnen de perken houden en ons bijvoorbeeld bij geen rancunepartij aangesloten hebben, zoals de jeugd dat in enkele andere landen heeft gedaan. – Geen literaire kritiek? Ik zou over Marsman zelf als letterkundige figuur een kritische serie kunnen schrijven en hem allereerst zijn psalmodiëren verwijten. Maar een behoorlijke rijpe kritiek schrijft men wellicht niet vóór zijn dertigste jaar. Men moet Marsmans eigen kritische proza er eens op naslaan uit de eerste jaren van De Vrije Bladen, zijn zweepslagen die niet anders zijn dan het hysterisch gillen bij een werkzaamheid die alleen in stilte gedijt. Beter dan zulk proza te schrijven, kan men zijn mond houden, beter dan deze aanvoerdersmentaliteit lijkt mij de anonimiteit.

21 augustus 1939

Als je het goed vindt, neem ik de cahiers en de krantenartikelen van Du Perron zelf mee naar Den Haag. Het lijkt mij veiliger dan de post. – In mijn verzen als ‘Zomerwind’45 zul je misschien een weerklank vinden van de lectuur van Van Liers verhalen! De publicatie van ‘Rendez-vous’ verwacht ik nu in september. Geld heb ik tot nu toe niet gekregen; had Van der Veen om een voorschot voor mij gevraagd?46 Hoe het zij: het geld is voor het grootste deel reeds besteed, ik kan er mooi een schuld mee delgen.

3 september 1939

Zojuist wordt de Franse oorlogsverklaring meegedeeld. Vandaag en gisteren zijn in IJmuiden vele soldaten aangekomen, kanonnen worden met paarden door de straten getrokken, keukenwagens staan op de publieke weg. Ook mijn broer is opgeroepen, bevindt zich op de Veluwe.47 […] Laat gauw iets, al zijn het enkele woorden, van je horen. Heb goede moed. Doe je moeder en Van Lier mijn warme groeten.

In september 1939 werd Morriën bij de Battens op de thee uitgenodigd, samen met Du Perron, pas terug uit Indië, en een nichtje van Fred. Morriën durfde niets te zeggen, bevreesd dat zijn woorden verkeerd zouden vallen. Tegenover Batten had hij Du Perron steeds als een persoonlijkheid en een rasstilist geprezen, maar na september 1939 werd hij zonder dit te bekennen kritischer tegenover hem. ‘Ik zou sympathie voor hem willen hebben, maar word er de laatste tijd hoe langer hoe meer in gehinderd,’ schreef hij in zijn dagboek. In een bijdrage aan het socialistisch maandblad De Nieuwe Kern zag hij passages waarin Du Perron ‘met zijn zitvlak schrijft en denkt. Ik ben het met mijzelf over hem niet eens. […] Het is alsof ik pas de laatste maanden de flauwheid van zijn ironie ontdek; het gemak van zijn beroep op bestemming en persoonlijkheid. – Ik zie hem bij de Battens zitten, het schaaltje met kaaskoekjes leegetend, terwijl iedereen ruimte voor hem maakt, hem in het midden plaatst en bij voorbaat om hem lacht.’ Voor Ter Braak daarentegen bleef hij een onvoorwaardelijke bewondering koesteren. Hij vond hem ‘een stiller en minder zelfvoldaan mens’ dan Du Perron,48 iemand die qua aard veel dichter bij hem stond. Du Perron had eerder nog aan Batten geschreven: ‘Morriën lijkt me sympathiek, maar in zijn werk “zie” ik hem nog niet, tot dusver.’49

12 oktober 1939

Het interview van Adriaan met Du Perron wil ik graag behouden, omdat ik het met mijn herinnering aan de middag op je kamer kan aanvullen en omdat ik bij de lezing het gevoel van Du Perrons aanwezigheid volledig bezat. […] Du Perrons uiteenzettingen hebben mij zeker niet vermoeid, hijzelf heeft zich niet gespaard, zijn hoesten bewees het. Ik bewaar aan zijn persoon een levendige en sterke indruk. Hoe bezielend de ontmoeting voor jou moet zijn geweest, bemerkte ik later op de avond toen je over Indië ging spreken. […] De opdracht van Du Perron aan jou van zijn nieuwe boek, heeft mij goed gedaan. Het is zeker een kostbare verrassing. […] De lof van Ter Braak voor mijn artikelen stel ik erg op prijs.50

Wie wordt niet graag door een belangrijk mens geprezen! Ik moest aan Nietzsche’s opmerking denken: ‘Ich habe immer schlecht von mir gedacht.’ Zo erg is het met mij wellicht niet, maar toch bekijk ik mijzelf met een lichte zelfspot. Het schrijven van artikelen is lang niet altijd makkelijk en ik voel mij nog geheel be-

ginner. De waardering van Ter Braak evenwel, van jou en Van Lier geeft mij steun, maar ook verplichting.

12 november 1939

Het is zulk mooi herfstweer, met de tere hemel reeds zichtbaar door de bomen; de lantarens gaan in de stad aan, de avond die voor mij iedere keer iets van een feeststemming heeft, geeft mij tegelijk het verlangen waarmee men op reis kan gaan. […]

Ik kan hier een baantje als plaatsvervanger krijgen aan de z.g. Werklozen Centrale. […] Het is administratief werk en verder toezicht op jongelui die zich wat oefenen in kantoorbezigheden. […] Ik heb het voorlopig aangenomen; mocht mijn studie in het gedrang komen, dan voel ik ervoor het na een week of drie weer beschikbaar te stellen. […] Is het niet beter de studie voort te zetten die mij nu eenmaal ter harte gaat? Door deze bezigheid moeten nu enkele andere dingen even uitgesteld worden.

9 februari 1940

De belangstelling van Ter Braak heeft mij gestreeld; ik voel veel voor het plan een schrift van De Vrije Bladen met poëzie te vullen, hoewel ik misschien het liefst ge-

wacht had totdat ik een scherper keuze zou kunnen maken. Ik vind de verzen niet bepaald slecht, maar het merendeel toch niet zo sterk dat zij een stevige bundel kunnen vormen. Maar misschien valt het mee en maken de gedichten in een verzameling een goede indruk. […] Het beste zou zijn je een zaterdag en zondag te bezoeken en rustig de verzen voor het Cahier eruit te halen. Wij konden dan ook over het andere spreken en wat mij betreft van ganser harte de raad van Ter Braak inwinnen. Mijn vriend is om verschillende redenen tegen het doorzetten van de studie voor het staatsexamen. Hij gelooft niet dat ik een beurs kan krijgen die mij geheel onafhankelijk maakt. […] Het plan om de M.O. akte voor Frans te halen is niet van de laatste tijd en bijv. Van Heerikhuizen heeft mij nog in die richting raad gegeven.

29 februari 1940

Verleden week heb ik aan Ter Braak geschreven, die mij uitnodigde hem zaterdag op te bellen om een afspraak te maken. […] Ik dank je voor je uitvoerige raadgevingen t.a.v. de studie. Ik wil er nu met Ter Braak over spreken en daarna een besluit nemen.

In een bescheiden brief zocht Morriën eind maart 1940 toenadering tot Du Perron, waar deze enthousiast op reageerde: ‘U zou zich […] vergissen, als u dacht dat uw verzen geen “geschenk” voor me zouden zijn; ik bezit uw bundel bij Stols […] en zal daar eerlang bericht over uitbrengen voor de lezende gemeente van Batavia. Ik apprecieer die bundel zeer, en vond ook de novelle die U in Werk publiceerde van het beste dat in dat tijdschrift verscheen.’51

7 april 1940

Du Perron heb ik aan zijn adres in Bergen geschreven en hem beloofd ooit eens iets te schrijven waarin hij plezier zou hebben en het hem dan te geven. Ik kreeg van hem een hartelijk briefje terug dat mij goed deed. […] Ter Braak schreef mij over mijn verzen. Sommige, zoals ‘Zomerwind’ en ‘Het geluk’ zou hij eruit willen laten. Ik schreef hem dat ik zijn mening niet kon delen, maar de samenstelling van de bundel niet tot een gewetenszaak wilde maken! De gevaarlijkste omstandigheden zullen deze ontmoeting, en de uitgave der verzen wellicht, wel uitstellen.

24 april 1940

Ik zou, als Léautaud, een maîtresse willen hebben zonder pretentie, maar met meer dan genoeg sierlijkheid om mij te doen vergeten dat ik celibatair ben. Liever vond ik natuurlijk ‘la femme sensible’ over wie Chamfort schrijft.52 Ik word al oud van de zomer: 28!

Je hebt gelijk met je opmerking over de verzen die Ter Braak uit de verzameling wil laten. Als hij de gedichten liever niet uitgeeft – even goede vrienden. Het zou alleen een financiële teleurstelling voor mij zijn. Was ik geheel onafhankelijk, dan liet ik ze zolang ze wilden liggen. Ik kan mij niet voorstellen dat ik ooit weer poëzie

zal schrijven. Verwacht dus voorlopig geen verzen van mij. Ik zal pas schrijven wanneer ik het niet meer laten kan.

30 mei 1940

Ook wij hebben de dood van Ter Braak en Du Perron zien aankomen. Is Du Perron werkelijk aan een hartaanval gestorven? Is hij in Bergen begraven? Ben jij bij de begrafenis geweest? Leeft mevrouw Ter Braak en mevrouw Du Perron?

8 september 1940

Voor het Marsmannummer van Criterium heb ik een stukje geschreven dat je inmiddels zult hebben gelezen. Marsmans verzen heb ik op mijn fietstocht herlezen, ik heb bij Wageningen over de Waal varend aan hem gedacht en het land met de brede, kalme rivier gezegend.53 Later kreeg ik voor het eerst zijn kritisch proza in handen en ik moet je zeggen dat de stukken in dit verband, en herzien, op mij een uitstekende indruk hebben gemaakt. Vroeger heb ik wel eens een geringschattende opmerking over zijn essays gemaakt, nu bewonder ik de openhartig-

heid, de dichterlijke intelligentie en de volkomen ridderlijkheid van zijn karakter. Bovendien laat het zich als een dagboek lezen. […] Vorige week toen het weer zo mooi was, ben ik enkele dagen in Wijk aan Zee geweest. Ik dacht aan Gomperts en het bezoek dat ik hem nog ooit zou brengen. Het spijt mij dat ik hem in die verschrikkelijke dagen in IJmuiden niet heb gezien.54

[…] Als ik aan mijn verhouding tot Ter Braak en Du Perron terugdenk, besef ik dat dezen, wat hun werk aangaat een zekere stabiliteit bereikt, wat hun persoonlijkheid betreft slechts een beginstadium had bereikt. Had ik mijn aanvankelijke schroom voor hen overwonnen, dan was er wellicht een vriendschap mogelijk geweest. Nu bewaar ik de herinnering aan enkele ontmoetingen en het enthousiaste verslag uit jouw mond over hun leven en werk. Mocht ik in Den Haag komen, dan wil ik Ter Braaks graf bezoeken, zoals ik deze zomer een kleine bedevaart heb ondernomen naar Nuenen, waar Van Gogh heeft gewoond en Breughel, waar Pieter de Oude is geboren.

25 november 1940

Bijzondere dank voor het portret van Ter Braak dat een kostbaar bezit voor mij is. Ik herinner mij de weinige ontmoetingen die ik met hem heb gehad. Vooral de eerste in Riche die mij wel het levendigst zal bijblijven, zijn handdruk die avond bij het afscheid, vol sympathie en bemoediging. Ik heb de laatste brief herlezen die ik van hem heb ontvangen en waarin hij mij een ontmoeting in Haarlem voorstelde die helaas nooit is doorgegaan.55 – Ook van Du Perron bezit ik nog een uitnodiging hem in Bergen te komen bezoeken.

[…] Ik leef in IJmuiden tamelijk alleen. Mijn vrienden zijn verhuisd of getrouwd. Toch is deze eenzaamheid nu ik overdag zo veel met mensen moet omgaan, niet bitter. Integendeel, het is mij vaak een verademing alleen te zijn en een wandeling te maken naar de sluis, die verlaten in licht en donker ligt.

Ik heb nu, sinds ruim een maand, Franse les en met mijn lerares56 heb ik het goed getroffen. […] Voor mijn vertaling uit het Frans in het Nederlands geeft zij mij telkens enkele bladzijden uit een of ander boek te vertalen. Een inspirerend werk dat mij in vogelvlucht door de Franse literatuur brengt. Voor het omgekeerde moet ik een schets van Couperus vertalen; zeer moeilijk, omdat het Nederlands reeds vreemd, weerspannig is. Ik weet niet wanneer ik het examen doe, voorlopig ligt de gehele winter voor mij en de avonden, van lectuur en studie, zijn een plezier waaraan ik overdag denk. […] Het deed mij plezier dat je mijn stukje over Marsman en de verzen waardeerde. Hoornik nodigde mij uit volgend jaar een bundeltje in de Helikonreeks uit te geven. Ik heb bedankt, ik wacht liever tot ik dertig jaar ben om dan al mijn poëzie te schiften en het beste in één verzameling, desnoods op eigen kosten, voor de vrienden uit te geven.57

Alle afbeeldingen bij dit artikel zijn afkomstig uit de literaire nalatenschap van Adriaan Morriën, beheerd door Rob Molin, Oirsbeek (Zuid-Limburg).

[2002/3]

Rob Molin+
De behoefte om duidelijk en zacht te zingen
Brieven van Adriaan Morriën aan Fred Batten

In de literaire nalatenschap van Adriaan Morriën (1912-2002) bevinden zich talloze aan hem gerichte brieven. Langdurig en veelvuldig correspondeerde hij met Lotus Schipper, Ria Loohuizen, Frans Schamhardt, Martin Walser en vele anderen. Onder hen ook de Haagse neerlandicus en leraar Fred Batten (1910-1980), die van Morriën tussen 1939 en 1946 maandelijks zo’n drie brieven of briefkaarten ontving. Samen met de antwoorden van Batten zouden ze twee lijvige dundrukdelen kunnen vullen, een documentaire van een (literaire) vriendschap in het kielzog van de Franse letteren en Forum.

Kort voor de verschijning van Lotus-brieven,1 najaar 2001, vroeg Morriën mij of de brieven aan Batten niet ook een publicatie waard zouden zijn. Diens weduwe, An Batten-Hendriks, had ze mij, als Morriëns biograaf, tien jaar eerder ter hand gesteld. Ik attendeerde Morriën er destijds al op dat hij uit die brieven een prachtige bundel zou kunnen samenstellen. Maar evenals toen is er van een uitgave van de mooi geschreven, dagboekachtige brieven aan Batten helaas niets gekomen.

In januari 1939, toen hij Fred Batten ontmoette, was de zesentwintigjarige Morriën door zijn debuut met het sonnet ‘Geestelijke’ in het laatste nummer van Forum (december 1935) en enkele gedichten in Groot Nederland geen onbekende in literaire kringen. Ook als criticus had hij al van zich doen spreken, vooral in Den Gulden Winckel en Het Hollandsch Weekblad. Laatstgenoemd tijdschrift verscheen in Brussel onder redactie van Jan Greshoff, die mede als redacteur van Groot Nederland aan Morriën publicatiemogelijkheden bood.2 Greshoff was na de opheffing van Forum een literaire mentor voor Morriën geworden en had A.A.M. Stols op diens gedichten geattendeerd. Het leidde tot Stols’ verzoek een bundel samen te stellen,3 die in februari 1939 zou verschijnen: Hartslag.

Tussen 13 en 19 januari 1939 logeerde Morriën bij zijn broer Cor, uitbater van een kruidenierswinkel vlak bij Scheveningen. In het ouderlijk huis te IJmuiden leefde hij betrekkelijk geïsoleerd. Sinds zijn ontslag uit het sanatorium voor long-

lijders in 1934 wisten zijn ouders dat hij met het gereformeerde geloof had gebroken. Werk had hij in deze crisistijd niet en eigenlijk kwam hem dat als lezer, schrijver en dichter goed uit. Op de buitenwereld maakte hij een verlegen indruk, maar in een gesprek onder vier ogen met IJmuidense vrienden als Gé van Gelder en Jan Tegel kon hij opmerkelijk spraakzaam worden.4

Hoewel hij van de tuberculose genezen was, moest hij nog veel rusten. Zijn conditie was na zijn terugkeer uit het sanatorium door wandelen en een strenge leefwijze almaar beter geworden. Met behulp van een stadsplattegrond doorkruiste hij in januari 1939 Den Haag. Hij raakte verzeild in het chique hotel-café Riche aan het Buitenhof, waar veel schrijvers en kunstenaars te vinden waren. Daar raakte hij aan de praat met Adriaan van der Veen, Rudie van Lier en Max Nord,5 een vriendenkring waartoe verder Fred Batten, Kennie van Schendel6 en later ook Pierre H. Dubois behoorden.

Onder Kennie en haar literaire vrienden deed smakelijke literaire roddel de ronde en gingen ‘egotisten’ als André Gide over de tong. Ze verkeerden graag in het gezelschap van Menno ter Braak, in diens huis aan de Kraaienlaan of in Riche. In dit café schreef Ter Braak na afloop van de voorstellingen zijn toneelkritieken, die door een bode van Het Vaderland werden opgehaald. Hij ontving er ook literaire vrienden als Greshoff, Du Perron en Gomperts.7

In Riche vroeg Rudie van Lier aan Morriën om ’s avonds bij hem langs te komen. Zo gebeurde. Na een uurtje verscheen ook Van Liers boezemvriend Fred Batten, een rap prater vol literaire anekdotes. Deze ‘jongeheren van Forum’, zoals Ter Braak

hen wel noemde,8 staken hun exotische achtergrond en hun eruditie niet onder stoelen of banken. Van Lier, die in Leiden geschiedenis en sociologie studeerde, was afkomstig uit Suriname. Batten had zijn jeugd in Indie doorgebracht en studeerde aan dezelfde universiteit, bij P.N. van Eyck, voor zijn doctoraal Nederlands.

De volgende avond, 18 januari, ging Morriën bij Batten op bezoek.9 Diens ouderlijk huis ademde nog de sfeer van de tijd dat zijn vader resident van Madoera was geweest. Het interieur weerspiegelde de allure van het destijds genoten traktement van duizend gulden per maand en de beschikking over een ware hofhouding.10 Battens moeder zorgde voor een allervriendelijkste ontvangst, terwijl Morriën geen moeite hoefde te doen het gesprek gaande te houden. Batten had voornamelijk het woord en schermde met de namen van beroemde letterkundigen: Ter Braak, Willem Kloos11 en Du Perron behoorden tot zijn intimi. Kwam Du Perron met verlof uit Indië, dan was Batten niet bij hem weg te slaan. En natuurlijk schreef hij hem geregeld brieven, in het handschrift en de schrijfstijl die hij gaandeweg had ontwikkeld en die nauwelijks van die van zijn meester verschilden.12

Overweldigd door deze spraakwaterval kon Morriën die avond niet veel stellen tegenover Battens literaire wapenfeiten en anekdotes, zijn belezenheid in de Franse literatuur en zijn literaire productie, waaronder een novelle in Forum en gedichten in De Nieuwe Gids. Hoogstens iets over de aanstaande verschijning van Hartslag, zijn medewerking aan Het Hollandsch Weekblad en over literaire voorkeuren als Nietzsche, Ter Braak, Kafka en Jan van Nijlen.

Meteen na thuiskomst kreeg Morriën een brief van Batten waarin deze aanbood om in Het Hollandsch Weekblad over Hartslag te schrijven. Morriën haakte op de vriendschapsbetuiging in en daaruit ontstond al vlug een vertrouwelijke correspondentie. Bovendien zou hij de komende jaren weekends doorbrengen bij Batten en zijn moeder, die dan vaak ook Van Lier en Van der Veen op bezoek hadden.13 Het bomen over literatuur zou geregeld ten koste van Morriëns broodnodige

nachtrust gaan. In zijn dagboek noteerde hij op 27 februari 1940: ‘Fred die onophoudelijk praat. Soms gloeien mijn ogen […]. Fred spreekt te veel; ik vraag mij af of hij tegen ieder zo druk is, ook tegen Rudie [van Lier], of misschien zijn zwijgen een laatste vertrouwelijkheid is, een geschenk voor enkelen. Ook ligt in zijn praten de overtuiging dat het woord de gedachte luid maakt en nieuwe mogelijkheden opent. […] Ik zou hem willen voorstellen meer te zwijgen; het zou ons, geloof ik, het gevoel van een sterker en dieper vriendschap geven.’

De navolgende bloemlezing is samengesteld uit de (verkorte) brieven van Morriën aan Batten uit 1939-1940.14 Die periode was belangrijk voor Morriën, onder meer omdat hij daarin, via Batten, dichters en schrijvers ontmoette die voor zijn verdere literaire ontwikkeling bepalend zouden zijn. De fragmenten vertonen gelijkenis met de mozaïekachtige rangschikking in sommige afdelingen van Morriëns Privé-Domeinboeken.15 Een gelukkig toeval, want zeker de laatste dertig jaar van zijn leven goot Morriën zijn herinneringen, bevindingen en observaties bij voorkeur in deze vorm.16

IJmuiden, 26 januari 1939

Dank voor je briefje, voor je bereidwilligheid. Ik kreeg gisteren een kaartje van Greshoff, die, schijnt het, weer in Brussel is teruggekeerd. Ik heb hem gevraagd of het goed was dat jij een bespreking van Hartslag voor Het Hollandsch Weekblad schreef […]

Bij mijn thuiskomst vond ik een uitnodiging van Han Hoekstra voor Den Gulden Winckel over Adriaans Oefeningen17 te schrijven. Ik deed het, zoals vanzelf spreekt, graag. Jammer dat de tijd drong. Ik heb er dus niet alles over kunnen zeggen, maar wellicht komt dat later opnieuw ter sprake. Een doors lag zend ik je. Je kritiek stel ik zeer op prijs. […]

Met vriendschappelijke groeten voor jou, Van Lier en Adriaan.18

30 januari 193919

Hartelijk dank voor je brief en je aantekeningen. Het spijt mij dat ik de verbeteringen niet in het origineel kan aanbrengen: het werd voor het februarinummer geschreven op de kortst mogelijke termijn.20 Proeven worden nooit toegezonden. Hoe het zij: in elk geval heb ik er zelf veel aan gehad, een dergelijke kritiek waardeer ik zeer, ik zie ‘neue Möglichkeiten’, om met Kafka te spreken. Mijn opmerking over Kafka’s droogheid, die hoofdzakelijk zijn korte novellen betrof, was misschien niet gelukkig. Een aanvulling was nodig, misschien, die ik ook eerst had willen geven. Ik had in een noot de nadruk op de ‘vochtigheid’, de spontane en doorlopende argeloosheid van zijn beminnelijke Amerika willen wijzen.21 Ook ‘zacht’ is gevaarlijk. Maar elk woord klinkt in elke mond anders. Zacht hoeft nog niet ‘halfzachtheid’ te zijn. Het is eerlijker en moediger. […]

Met hartelijke groeten voor de Haagse kring en niet het minst voor jou.

9 februari 1939

Van Greshoff kreeg ik bericht dat hij met de bespreking van mijn bundel door jou akkoord gaat!22

Zijn aanstaande vertrek naar Zuid-Afrika heeft onder ons23 grote opschudding verwekt. Ikzelf kan dergelijke zaken zo moeilijk beoordelen, laat staan veroordelen. Ondanks mijn christelijke voorouders ben ik vrij ‘gewetenloos’. Toch voel ik voor jouw standpunt, dat zeker warmer, loyaler is.

Wil je zo goed zijn Van Lier te verzoeken mij door zijn uitgever een recensie-exemplaar van zijn Praehistorie te laten zenden? (Ik herinner me door ‘praehistorie’ ineens het moment dat hij ‘als een monument van zichzelf’ op zijn bed lag.) Ik zal erover in het Weekblad schrijven.24

Hartslag zal waarschijnlijk zeer binnenkort verschijnen. Ik laat je onmiddellijk een exemplaar zenden. Het ongebundelde werk heb ik nog niet kunnen typen, daar de schrijfmachine die ik van een vriend leen, stuk is. Ik weet niet goed wat ik moet doen. Jeugdwerk heb ik vrijwel volledig vernietigd, de ongepubliceerde poëzie is weinig uitgebreid. De ongebundelde gedichten zullen niet talrijker dan 4 of 5 zijn. Proza? Ik heb er over gedacht je een blocnote (± 90 bladz.) aantekeningen te sturen. Deze aantekeningen zijn van persoonlijke, voor een belangrijk deel van erotische aard.25 Ik schaam mij er niet voor je ze te laten lezen (‘gewetenloos’), maar ik ben het met mezelf oneens of het enig belang heeft. Ik bedenk me: ik stuur je vast wat ‘ongeregeld’ werk […] Maakt het je nieuwsgierig, dan kan ik later nog zien.

Twee constanten in de correspondentie Morriën-Batten waren Edgar du Perron en Menno ter Braak. Van Du Perron had Morriën, voor hij Batten leerde kennen, De smalle mens26 en Het land van herkomst gelezen27; van Ter Braak nagenoeg alles. In een ongepubliceerd typoscript over zijn leesgewoonten in de jaren dertig staat: ‘Na 1934 las ik alles wat van Ter Braak in boekvorm uitkwam, en een groot deel van wat hij in tijdschriften publiceerde, in Forum en na 1935 in Groot Nederland. Ik was even heftig als hij geïnteresseerd in wat er in Europa plaatsvond, en ik volgde hem goed in zijn uiteenzettingen met het christendom, waarmee ik zelf door de verwarrende praktijk van mijn leven zoveel te stellen had gehad. Ik bewonderde de diplomatie (hij zelf zou misschien zeggen: de “lenigheid”) waarmee hij, als een nieuwe christen, de christelijke erfenis aanvaardde die ik het liefst over boord wou smijten. Ik was in mijn houding veel radicaler, omdat ik uit een zoveel strenger christelijk milieu kwam. Ik voelde mij nadrukkelijk “heidens”, wat dat dan ook mocht betekenen.’

In Den Gulden Winckel van juli-augustus 1938 had Morriën ‘Mephistopheles Ter Braak’ gepubliceerd, over Mephistophelisch, een bloemlezing van aforistische fragmenten. Na afloop van een lezing van Ed. Hoornik over Greshoff in de Haagse Bijenkorf (februari 1939) sprak Ter Braak Morriën in café Riche aan over zijn bespreking van Mephistophelisch, die hij ‘het beste had gevonden wat erover

geschreven was’.28 Uiteraard vleide die opmerking Morriën, al kon hij zich moeilijk voorstellen dat geen ander dat niet beter had gedaan.29

3 maart 1939

Naar het tweede boek van Du Perron over Multatuli ben ik erg nieuwsgierig.30 Wat jij mij vertelde over Du Perrons ‘amende honorable’ en zijn vrijwel volledige verloochening daarvan verderop in het boek (waarover Ter Braak het niet heeft) is inderdaad ‘maniakaal’. Over de ‘menselijke waardigheid’ raakt men niet gauw uitgepraat. Zij komt ‘verbaal’ Costers (en Huizinga’s) ‘humanitas’31 zeker dicht nabij. Over het verschil in ‘geur’ is het moeilijk schrijven. Merkwaardig is dat Ter Braak schrijft: ‘de idee der menselijke waardigheid’, daarmede te kennen gevend dat zij voor alles actueel, door de omstandigheden bepaald, polemisch, afhankelijk van de menselijke onwaardigheid is. Hoe moet men deze behoefte aan beginsel, die behalve Ter Braak en du Perron, ook mij en jou kenmerkt noemen? Een beginsel weliswaar dat men zo zuiver mogelijk, zo polemisch mogelijk ook (als concessie aan de eigen beeldenstormende jeugd) houdt, maar dat mij vaak iets onvolkomens, christelijks, politieks (als programma tegenover de leuzen van links en rechts waarvan wij walgen) lijkt. Het is mij vaak alsof men de bezwaren die men eenvoudigweg tegen het leven heeft, overbrengt, op een maatschappij, een samenleving, aan wie het ons moeilijk valt mee te doen.

Ik stuur je met dezelfde post het stukje over Ter Braaks Mephistophelisch. Ik wou het wel graag bij gelegenheid terughebben. Het is namelijk het enige exemplaar dat ik ervan bezit; verder heb ik er geen kopie van.

[…] Van mijn novelle heb ik het einde afgeschreven.32 Ik heb nu 19 kantjes en moet het begin nog geheel schrijven. […] Liever publiceer ik haar eventueel in Werk, omdat Groot Nederland proza genoeg heeft. Maar wat de financiële kant van de zaak aangaat: het maakt voor mij, die behalve dringende behoefte aan kleding en dergelijke, bovendien nog schulden heb, groot verschil of ik f 1 dan wel f 2,50 per bladzijde krijg. Kun jij mij over deze ‘gewetensbezwaren’ heen helpen? Zodra ik er geheel klaar mee ben, stuur ik haar jou ter lezing en beoordeling.

12 april 1939

Ik ontving zojuist je briefkaart; het was mijn plan je vandaag te schrijven. Er waren verschillende redenen waarom ik het niet eerder heb gedaan. Ik kan je nu tegelijk de kopie van mijn novelle sturen; het is een vervelend en tijdrovend karwei geweest haar te typen. Wanneer ik ooit weer proza schrijf, doe ik het dadelijk in het net en niet zoals nu op blaadjes, waarop geen letter meer bij kon. Verder word ik, evenals jij natuurlijk, ten sterkste gehinderd door de walgelijke streken der ‘hoge’ politiek, waarmee ik mij noodgedwongen moet bezighouden. Ik ben van nature vredelievend en weinig twistziek, maar wanneer ik een proclamatie van Hitler lees of de schurkachtige uiteenzettingen van Mussolini’s geweten, de journalist Gayda,

krijg ik behalve een onpasselijkheid, een haat waarmee ik de hel zou kunnen vullen. Er gaat geen dag voorbij, dat ik geen nieuwe wrok bij de oude voeg. De val van Spanje heeft mij ook ontroerd; toen ik in het begin van de opstand de eerste verslagen over de krijgsverrichtingen las, kon ik mijn tranen niet bedwingen. Het spijt mij soms als mens en niet als hond te zijn geboren.

Ik dank je vooral hartelijk voor je lange brief. Wat je over Hartslag schrijft, lijkt

mij wel juist.33 Het spijt mij nu en dan de bundel niet vollediger te hebben gemaakt; mijn bedoeling was een zo eensgezind en gaaf mogelijk geheel te krijgen.34 Ik geloof dat ook wel te hebben bereikt, zodat mijn spijt niet al te groot is. Wat je schrijft over mijn behoefte om duidelijk en zacht te zingen – ook dat is waar. Het was een tijdlang mijn ideaal om in een zorgvuldige stijl enkele intieme vondsten te doen.

[…] Wat mijn ‘moedercomplex’ aangaat: het schijnt niet op jouw hartslag te zijn gestemd, evenmin als op die van Van Lier. Is het alleen een kwestie van smaak? Schrijf mij eens wat je van mijn ‘Moeder’ vindt, het gedicht, dat begint: ‘Hoe jong, hoe onverganklijk ligt zij hier…’ Ik heb mijn moeder vrij willen houden van wat haar al gauw ‘onsmakelijk’ had kunnen maken, van wat aan huidplooien en roomboter herinnert. Daarom is zij jong, daarom is zij behalve moeder (een karaktertrek die uiterlijk vaag blijft, zoals Geboorte van Hoornik waar de moeder geheel ‘domein’ wordt, een water waarin ‘vissen’ rijpen) ook jonge vrouw, een bepaalde, blonde vrouw; daarom heb ik haar ook in een landschap geplaatst (landschap is hier park, voor het welk ik een grote voorkeur heb, ontmoeting van stad en natuur); daarom heb ik haar tegelijk een zekere onafhankelijkheid gegeven.

Overigens geloof ik dat de moeder voorlopig van de baan is. Mocht ik erover schrijven, dan zal het geheel anders gebeuren, minder kwelend. Ik schreef de meeste van deze verzen toen ik uit het sanatorium in IJmuiden terugkeerde. Na een lange tijd, waarin de poëzie ver buiten mijn bereik leek, begon ik in het voorjaar, nu vier jaar geleden, opnieuw verzen te schrijven. Ik had na mijn ziekte een grote verwachting van het leven, die in de lente die ik als voor het eerst onderging, een bevestiging vond. De ogenblikken waarin het oude en het nieuwe leven samengaan en van elkaar losraken, die boeiden mij toentertijd bovenmate, omdat ik er in mijzelf een weerspiegeling van vond. Toevallig kreeg ik onlangs in een kladschrift een opmerking in handen over mijn poëzie, die ik, hoewel zij niet zonder pathos is, toch voor je wil overschrijven, omdat zij in de kantlijn van mijn poëzie uit die tijd geschreven is: ‘Ik zou een bundeltje gedichten willen schrijven alléén over het moederschap. Ik voel dat om het geboren worden van het kind de problemen van dood en leven in een crisis zijn geraakt: de grote fijngevoeligheid van de moeder moet haar in staat stellen de raadselachtigste verrukking van het leven intuïtief te onderkennen. Zwanger gaan aan een kind betekent dan ook tegelijk zwanger gaan aan het levensgeheim. De verrukking en de angsten breken tegelijk uit.’

Het is naïef, jongensachtig vind je niet?

Verder kwam er het volgende bij. Ik was uit het sanatorium juist op de leeftijd waarop godweet de een of andere verborgen ‘vaderklier’ gaat werken. Ik dacht eraan dat ik met mijn ziekte geen kinderen mocht hebben, ik zag mijn dagen eenzaam worden, ik durfde die eenzaamheid niet aan. Ook leek het mij iets onvolkomens om zonder nageslacht te moeten sterven, om een weg te zijn die in het zand doodloopt, een bloem, die buiten het bed bloeit. Ik wilde niet ‘anders zijn dan allen’, ik

wilde mijn ‘verschil’ met de anderen niet op die manier tonen, het hoogstens wegsluiten in mijn gedachten; moest ik uitzonderlijk zijn, dan wilde ik het in elk geval incognito zijn. Mijn distinctiedrift was dus, zoals je ziet, voor een deel positief, onderaards.

Voorlopig kreeg ik dus papieren kindjes.

Ik heb gedebuteerd, tegelijkertijd, in Elsevier’s Maandschrift (met ‘Rembrandts Saskia’) en Forum (met ‘Geestelijke’) van december 1935. Daarvoor had ik geen gedichten gepubliceerd. Dat ik juist nog in het laatste nummer van Forum debuteer-

de was mijn bijzondere trots. Uit het sanatorium was met de poëzie van Slauerhoff het werk van Ter Braak het eerste wat ik van de nieuwere Hollandse letterkunde in handen kreeg. Ik had grote verering en smaak voor hem. Mijn enkele gedichten in Forumstijl zouden ‘Geestelijke’ en ‘Mismaakte’ (uit Elsevier’s van augustus 1936) kunnen zijn. Verder heb ik zeker geen Foruminvloed, dat wil zeggen uiterlijk, overheersend. Wat ik van Forum opnam, de verwantschap met het werk van Ter Braak en later dat van Du Perron schijnt aan andere invloeden gebonden te zijn. Daarvoor kende ik Nietzsche reeds. Verder publiceerde ik nog één keer in Elsevier’s (juli ’36), twee maal in Groot Nederland (december 1937, juni 1938),35 één maal in Helikon (februari ’38), één maal in Werk (februari ’39), eens in Den Gulden Winckel (januari ’39). Dat is de bibliografie van mijn poëzie, die voor je artikel alleen in aanmerking kan komen. De bundel is de eerste uitgave van mijn poëzie in boekvorm.

Bijna alle gedichten uit deze tijdschriften zijn in 1935 en ’36 geschreven. ‘Interieur’ is van vroeger datum; ik meen 1930. Enkele andere zijn iets later gemaakt, bijvoorbeeld ‘Het park’ 1937, ‘De moeder’ 1937, ‘Voorzomer’ november 1938. Ook de verzen die ik je in manuscript heb gezonden, zijn grotendeels uit dezelfde tijd. Mijn eerste gepubliceerde proza over Slauerhoff is in het herdenkingsnummer.36

[…] Het boek over Multatuli van Du Perron zal ik je, gelijk met Kinderen en piraten zenden. Ik heb Du Perron altijd bijzonder graag gelezen. – Het boek over de kinderen is meesterlijk; het lijkt mij de juiste manier om over de ‘kinderziel’ te schrijven. Hoe weinig goeds er tot nu toe over het algemeen over geschreven wordt, beseft men het best na lezing van deze roman. Het zijn barbaarse kinderen; het kost ons, geschaafde volwassenen, moeite, ons er in te herkennen, ware het niet dat het fascisme ook voor een herleving van de kinderstijl, het krabben, vergeten en met de nek kijken, het zijne heeft gedaan. Mijn jongste broer, die al aardig op het christelijke pad is,37 overigens het tegenovergestelde van een intellectueel, heeft het boek ook gelezen.

[…] Je vroeg mij of je ‘Semper Eadem’ aan Gans mocht sturen. Graag! Wees zo goed ‘Te laat berouw’ dat ik je tegelijk zend erbij te doen.38 Wordt er honorarium betaald? Zijn deze twee sonnetten voldoende om een jaarabonnement te betalen? Kun je het misschien meteen aan hem opgeven en ook of ik dan het derde nummer nog krijg toegestuurd? De eerste twee nummers bezit ik; het derde wilde ik niet missen. […] Als je mij de artikelen van Du Perron (over Van Nijlen) wilt zenden, dan graag. Ben je nog van plan over Du Perron in Den Gulden Winckel te schrijven? […] Ik zou het prettig vinden met je in eenzelfde nummer te komen. Het gedicht van Du Perron – ‘Ik denk zo vaak nog’ – las ik in het Weekblad.

Ik zond aan Van Schendel een exemplaar van Hartslag. Hij zond mij een hartelijk briefje terug. […]

[P.S.] Ik heb dezer dagen veel plezier gehad door het mooie weer. Gister en eergister ben ik naar het strand gegaan, ik heb reeds, ontkleed, mijn eerste zonnebaden genomen. Ik voel hoe langer hoe meer voor de moderne voedingstheorie, van Bir-

cher-Bemer bijvoorbeeld, ik word wel eens vegetariër; ook doe ik geregeld iedere morgen lichaamsoefeningen en voel mij er steeds beter bij. Wat vroeger onmogelijk leek: volledige gezondheid lijkt mij reeds vroeg of laat bereikbaar. – De zee was nog te koud om te zwemmen. Ook op het strand werken soldaten. ’s Avonds tasten zoeklichten de hemel af, loopgraven worden langs het kanaal gegraven, […] Ik ga nu met mijn negenjarige neef die officier wil worden, de versterkingen bekijken.

Ik ben erg belangstellend verder van je te vernemen. Je oordeel over de novelle hoor ik ook wel?

20 april 1939

Hartelijk dank voor de brief, de toegezonden gedichtenbundels van Du Perron waarin ik vanmorgen na het wakker worden en dus met frisse geest heb gelezen, en voor het boekje van Rimbaud en de vriendschappelijke opdracht; ik heb een goede, sterke gedachte naar Den Haag gezonden! Rimbaud kende ik weinig, hetgeen ik altijd als een gebrek heb gevoeld. De Saison ligt nu in het bereik van mijn hand.39

[…] Ik had de novelle40 aan Greshoff voor Groot Nederland gezonden, niet het minst omdat zijn tijdschrift meer betaalt dan Werk. Mochten hij en de andere redacteuren haar weigeren, dan kan ik zien wat ik doe. Werk of De Vrije Bladen. Betaalt De Vrije Bladen honorarium? – Ik las nu pas Les jeunes filles van De Montherlant; het gegeven, de verhouding tussen Costa en Andrée, is vrijwel wat ik in ‘Rendez-vous’ voorstelde. Hetzelfde mengsel van medelijden en een zekere fysiologische mechanceté. Ik vond in zijn roman een opmerking die ik als motto voor mijn novelle zou kunnen gebruiken: ‘faire une bonne action à une femme est toujours une imprudence’.

[…] Ik zou het erg prettig vinden wanneer er een nieuwe ontmoeting plaats vond. Is er een tentoonstelling in het Frans Halsmuseum? Je bent bij mij van harte welkom; alleen roep ik je clementie in voor mijn gereformeerde omgeving. Sommige gebieden, sommige wendingen zelfs zijn taboe, wil men niet in onvrede leven. Het treft mij vaak als een contrast dat in een zo godvruchtig huis van één kamer aan de voorkant boven, de wanden van een zachtzinnig, doch geenszins lijdzaam atheïsme weerklinken. In het gezelschap van de anderen is het enige probleem voor mij mijn genegenheid voor hen zo dierlijk mogelijk te houden; in het compromis tussen genegenheid en tegengesteldheid ben ik in de loop van de tijd een meester geworden.

13 mei 1939

Wees zo goed en schrijf mij iets vriendelijks. Kun je mij geen aanwijzing, hoe klein en in welke richting ook, geven? Ik heb er een ogenblik aan gedacht een studiebeurs te vragen, mijn staatsexamen te doen en wellicht Nederlands te gaan studeren. Een leraarsbetrekking heeft mij altijd wat geleken. Wat blijft er verder voor mij over? De journalistiek is voor mijn gezondheid waarschijnlijk fataal; een betrekking

ergens aan de zijkant, in een administratie van een vereniging, een museum, een bibliotheek, een redactie? Ik weet het heus niet. Wie zou ik kunnen schrijven?

Het spijt mij dat ik je daarover schrijven moet. Deze dingen, ellende, vuil en alles staan mij tegen. Ik heb geen aanleg voor het martelaarschap, voor zelfkwelling, noch voor het kwellen van anderen. Integendeel, ik hou van wat licht, vriendelijk en zacht is en daarom spijt het mij je dit te moeten schrijven. Wil je mij spoedig wat laten horen?

[…] Du Perron heb ik met smaak gelezen en laten lezen. […] Ik stuur je de krantenartikelen uit het Batavisch Nieuwsblad terug. Ik wist niet dat Du Perron zo enthousiast over jongeren kon schrijven. Toch lijken mij de artikelen van Ter Braak uit Het Vaderland beter en zeker geserreerder. Wat doet Du Perron op het ogenblik?

1 juni 1939

Hoe stil, hoe veel minder bewogen is IJmuiden vergeleken bij Amsterdam dat achter de open ramen tot diep in de nacht ons samenzijn accompagneerde. Het is mij alsof ik nu pas voor het eerst in Amsterdam ben geweest en ik kan mij nu de nostalgie van velen naar Parijs voorstellen. Ik dank je nog eens voor ‘ces instants de bonheur’. Ondanks de misère waarmee ik te strijden heb, voel ik dat mijn ogenblikken van vrijheid (een vrijheid waarover je gisteravond sprak) talrijker worden. Ik wens je goede uren in Amsterdam. Zie je Kennie nog voor je vertrek? Doe je haar mijn hartelijke groeten?

12 juni 1939

Zoals ik je reeds schreef ben ik bij Meulenhoff geweest die mij allervriendelijkst ontving. Hij wilde mij graag helpen en kon als ik daar zin in had een plaatsje vrijmaken in zijn boekwinkel. Uitgeverswerk had hij niet; het kwam, zei hij, in Holland niet of zelden voor dat een firma personeel nodig had voor de artistieke leiding van een zaak. Dus in de boekwinkel. Hijzelf raadde het mij niet aan. Ik zou mij dan geheel op de commerciële kant van de zaak moeten toeleggen, tijd voor literaire arbeid zou er dan weinig of geheel niet overschieten, omdat ik mij door een cursus, meen ik, tevens in de geheimen van het boekhandelaarsvak zou moeten bekwamen. Meneer van Schendel had hem ook over het studieplan gesproken. Omdat

zijn vriend, Binnendijk,41 leraar was, leek het hem aanbevelenswaardig dat ik hem zou ontmoeten en met hem over studiemogelijkheden zou spreken. Hij maakte een afspraak voor mij met Binnendijk die ik de volgende dag in Américain […] heb ontmoet en gesproken. Ook Binnendijk was vriendelijk en bereidwillig voor mij, maar deed verder moeite om een mogelijk enthousiasme over het leraarsvak te temperen. Over beurzen en beurscommissies wist hij weinig positiefs; hij en ook Meulenhoff gaven mij de raad wel te onderzoeken in hoeverre het studieplan kansen bezat, of ik er op kon rekenen voordat ik een beslissing nam. Ook sprak ik hem over mijn langdurige ziekte en mijn onzekerheid of ik het werk in de boekwinkel met zulke lange werkdagen (dagelijks tot ’s avonds 8 uur, zaterdag tot 10) zou kunnen volhouden. Ik geloof dat, zou ik het kunnen volhouden, mijn werklust met deze bezigheid wel volkomen zou zijn uitgeput. Erger dan de gedachte geen kwatrijn meer te kunnen schrijven kwelt mij het vooruitzicht geen tijd voor lectuur over te hebben. Ik zou dat nu ik bijvoorbeeld pas de laatste tijd bezig ben de Franse literatuur te ontdekken erg jammer vinden. […]

Ik heb dezer dagen Gide’s Geneviève gelezen, mij je aanbeveling herinnerend. Het is heel gemakkelijk te lezen en zo zuiver dat men de eerste bladzijden over sommige dingen die als verzwegen aanwezig zijn, heen leest. Vooral de laatste bladzijden vond ik subliem. […] Er is in de boeken die ik van Gide tot nu toe gelezen heb altijd een sterk, een edel mens; zijn behoefte om lief te hebben en te bewonderen moet heel groot zijn. Hij schrijft bovendien zo dichtbij, zo weinig gekunsteld en toch zo precies en sierlijk, dat hij voor mij daarom alleen al een beminde schrijversfiguur is.

Ik heb je nu alles vrij uitvoerig uiteengezet, ik hoop dat je het kunt verteren en vooral dat je mij raad zult willen geven. Wat moet ik doen? Ik moet je bekennen dat het boekhandelaarsvak mij niet onverdeeld sympathiek is. Er zijn in de eerste plaats de lange werktijden die veel van mijn uithoudingsvermogen zullen vergen en verder mij weinig vrije tijd voor studie en schrijverij zullen laten. Dan komt het complex ‘handel’ waarmee ik mij tot nu toe het liefst zo weinig mogelijk heb willen bemoeien. […]

Nu lees ik de dagboeken van Amiel. Ik heb er nog te weinig van gelezen om de persoonlijkheid te omvatten. In het eerst hindert een al te naïeve christelijke goedmoedigheid, die telkens die God aan wie wij met geen enkel orgaan meer kunnen denken, introduceert. Maar later vond ik uitstekende en ontroerende notities over zichzelf die mij aan Kafka deden denken. Zij zijn eigenlijk nu verder minder langs een fantastische omweg geschreven. En welk een Frans voor deze Zwitser! Als het water van een bergmeer, zoals ik er soms van droom in een behoefte om mij een schone eenzelvigheid voor te stellen. – Schrijf mij eens als je wilt van wie de opvatting over Amiels timidité was, waarover je mij in Haarlem sprak.42 Is het uit een biografie?

Ik las bij vrienden Marsmans bespreking van mijn bundel in de nrc.43 Zonder er al te zeer door teleurgesteld te zijn (mijn hartslag voelt zich dezer dagen aan

geen lettertype gebonden en wat mij




over dat lettertype nu nog onder ogen komt neemt een vreemde grijze kleur aan en raakt mij als het ware nog slechts ergens aan mijn elleboog) vind ik toch dat hij beter niets had kunnen schrijven dan deze vage, elkaar herhalende opmerkingen. Iets ‘onbeslist’ dat ‘allerminst techniek’ is. Wat is het ‘onbesliste’ in mijn poëzie? Mij dunkt dat de mijne beslister is dan die van hem ooit geweest is. Ik heb een ogenblik precies geweten wat ik wilde en daaraan uitdrukking gegeven. Mijn poëzie heeft niet willen preken, geen harde toon willen aanslaan, geen bezweringen willen uiten. ‘Die stillsten Worte sind es welche den Sturm bringen’44 was mijn ideaal. In een nieuw artikel over onze generatie (‘Het stenen tijdperk’ in nrc van zaterdag j.l.) heeft Marsman het tevens over onze weinig kritische gezindheid. Wat heeft hij in godsnaam met deze opmerking, die hij ook vroeger heeft geuit, voor? Geen literaire, geen sociale, geen culturele, geen levenskritiek? Hij moest het in ons bewonderen dat wij tot nu toe gezwegen hebben over de rotzooi waarin wij leven, dat wij onze sociale kritiek binnen de perken houden en ons bijvoorbeeld bij geen rancunepartij aangesloten hebben, zoals de jeugd dat in enkele andere landen heeft gedaan. – Geen literaire kritiek? Ik zou over Marsman zelf als letterkundige figuur een kritische serie kunnen schrijven en hem allereerst zijn psalmodiëren verwijten. Maar een behoorlijke rijpe kritiek schrijft men wellicht niet vóór zijn dertigste jaar. Men moet Marsmans eigen kritische proza er eens op naslaan uit de eerste jaren van De Vrije Bladen, zijn zweepslagen die niet anders zijn dan het hysterisch gillen bij een werkzaamheid die alleen in stilte gedijt. Beter dan zulk proza te schrijven, kan men zijn mond houden, beter dan deze aanvoerdersmentaliteit lijkt mij de anonimiteit.

21 augustus 1939

Als je het goed vindt, neem ik de cahiers en de krantenartikelen van Du Perron zelf mee naar Den Haag. Het lijkt mij veiliger dan de post. – In mijn verzen als ‘Zomerwind’45 zul je misschien een weerklank vinden van de lectuur van Van Liers verhalen! De publicatie van ‘Rendez-vous’ verwacht ik nu in september. Geld heb ik tot nu toe niet gekregen; had Van der Veen om een voorschot voor mij gevraagd?46 Hoe het zij: het geld is voor het grootste deel reeds besteed, ik kan er mooi een schuld mee delgen.

3 september 1939

Zojuist wordt de Franse oorlogsverklaring meegedeeld. Vandaag en gisteren zijn in IJmuiden vele soldaten aangekomen, kanonnen worden met paarden door de straten getrokken, keukenwagens staan op de publieke weg. Ook mijn broer is opgeroepen, bevindt zich op de Veluwe.47 […] Laat gauw iets, al zijn het enkele woorden, van je horen. Heb goede moed. Doe je moeder en Van Lier mijn warme groeten.

In september 1939 werd Morriën bij de Battens op de thee uitgenodigd, samen met Du Perron, pas terug uit Indië, en een nichtje van Fred. Morriën durfde niets te zeggen, bevreesd dat zijn woorden verkeerd zouden vallen. Tegenover Batten had hij Du Perron steeds als een persoonlijkheid en een rasstilist geprezen, maar na september 1939 werd hij zonder dit te bekennen kritischer tegenover hem. ‘Ik zou sympathie voor hem willen hebben, maar word er de laatste tijd hoe langer hoe meer in gehinderd,’ schreef hij in zijn dagboek. In een bijdrage aan het socialistisch maandblad De Nieuwe Kern zag hij passages waarin Du Perron ‘met zijn zitvlak schrijft en denkt. Ik ben het met mijzelf over hem niet eens. […] Het is alsof ik pas de laatste maanden de flauwheid van zijn ironie ontdek; het gemak van zijn beroep op bestemming en persoonlijkheid. – Ik zie hem bij de Battens zitten, het schaaltje met kaaskoekjes leegetend, terwijl iedereen ruimte voor hem maakt, hem in het midden plaatst en bij voorbaat om hem lacht.’ Voor Ter Braak daarentegen bleef hij een onvoorwaardelijke bewondering koesteren. Hij vond hem ‘een stiller en minder zelfvoldaan mens’ dan Du Perron,48 iemand die qua aard veel dichter bij hem stond. Du Perron had eerder nog aan Batten geschreven: ‘Morriën lijkt me sympathiek, maar in zijn werk “zie” ik hem nog niet, tot dusver.’49

12 oktober 1939

Het interview van Adriaan met Du Perron wil ik graag behouden, omdat ik het met mijn herinnering aan de middag op je kamer kan aanvullen en omdat ik bij de lezing het gevoel van Du Perrons aanwezigheid volledig bezat. […] Du Perrons uiteenzettingen hebben mij zeker niet vermoeid, hijzelf heeft zich niet gespaard, zijn hoesten bewees het. Ik bewaar aan zijn persoon een levendige en sterke indruk. Hoe bezielend de ontmoeting voor jou moet zijn geweest, bemerkte ik later op de avond toen je over Indië ging spreken. […] De opdracht van Du Perron aan jou van zijn nieuwe boek, heeft mij goed gedaan. Het is zeker een kostbare verrassing. […] De lof van Ter Braak voor mijn artikelen stel ik erg op prijs.50

Wie wordt niet graag door een belangrijk mens geprezen! Ik moest aan Nietzsche’s opmerking denken: ‘Ich habe immer schlecht von mir gedacht.’ Zo erg is het met mij wellicht niet, maar toch bekijk ik mijzelf met een lichte zelfspot. Het schrijven van artikelen is lang niet altijd makkelijk en ik voel mij nog geheel be-

ginner. De waardering van Ter Braak evenwel, van jou en Van Lier geeft mij steun, maar ook verplichting.

12 november 1939

Het is zulk mooi herfstweer, met de tere hemel reeds zichtbaar door de bomen; de lantarens gaan in de stad aan, de avond die voor mij iedere keer iets van een feeststemming heeft, geeft mij tegelijk het verlangen waarmee men op reis kan gaan. […]

Ik kan hier een baantje als plaatsvervanger krijgen aan de z.g. Werklozen Centrale. […] Het is administratief werk en verder toezicht op jongelui die zich wat oefenen in kantoorbezigheden. […] Ik heb het voorlopig aangenomen; mocht mijn studie in het gedrang komen, dan voel ik ervoor het na een week of drie weer beschikbaar te stellen. […] Is het niet beter de studie voort te zetten die mij nu eenmaal ter harte gaat? Door deze bezigheid moeten nu enkele andere dingen even uitgesteld worden.

9 februari 1940

De belangstelling van Ter Braak heeft mij gestreeld; ik voel veel voor het plan een schrift van De Vrije Bladen met poëzie te vullen, hoewel ik misschien het liefst ge-

wacht had totdat ik een scherper keuze zou kunnen maken. Ik vind de verzen niet bepaald slecht, maar het merendeel toch niet zo sterk dat zij een stevige bundel kunnen vormen. Maar misschien valt het mee en maken de gedichten in een verzameling een goede indruk. […] Het beste zou zijn je een zaterdag en zondag te bezoeken en rustig de verzen voor het Cahier eruit te halen. Wij konden dan ook over het andere spreken en wat mij betreft van ganser harte de raad van Ter Braak inwinnen. Mijn vriend is om verschillende redenen tegen het doorzetten van de studie voor het staatsexamen. Hij gelooft niet dat ik een beurs kan krijgen die mij geheel onafhankelijk maakt. […] Het plan om de M.O. akte voor Frans te halen is niet van de laatste tijd en bijv. Van Heerikhuizen heeft mij nog in die richting raad gegeven.

29 februari 1940

Verleden week heb ik aan Ter Braak geschreven, die mij uitnodigde hem zaterdag op te bellen om een afspraak te maken. […] Ik dank je voor je uitvoerige raadgevingen t.a.v. de studie. Ik wil er nu met Ter Braak over spreken en daarna een besluit nemen.

In een bescheiden brief zocht Morriën eind maart 1940 toenadering tot Du Perron, waar deze enthousiast op reageerde: ‘U zou zich […] vergissen, als u dacht dat uw verzen geen “geschenk” voor me zouden zijn; ik bezit uw bundel bij Stols […] en zal daar eerlang bericht over uitbrengen voor de lezende gemeente van Batavia. Ik apprecieer die bundel zeer, en vond ook de novelle die U in Werk publiceerde van het beste dat in dat tijdschrift verscheen.’51

7 april 1940

Du Perron heb ik aan zijn adres in Bergen geschreven en hem beloofd ooit eens iets te schrijven waarin hij plezier zou hebben en het hem dan te geven. Ik kreeg van hem een hartelijk briefje terug dat mij goed deed. […] Ter Braak schreef mij over mijn verzen. Sommige, zoals ‘Zomerwind’ en ‘Het geluk’ zou hij eruit willen laten. Ik schreef hem dat ik zijn mening niet kon delen, maar de samenstelling van de bundel niet tot een gewetenszaak wilde maken! De gevaarlijkste omstandigheden zullen deze ontmoeting, en de uitgave der verzen wellicht, wel uitstellen.

24 april 1940

Ik zou, als Léautaud, een maîtresse willen hebben zonder pretentie, maar met meer dan genoeg sierlijkheid om mij te doen vergeten dat ik celibatair ben. Liever vond ik natuurlijk ‘la femme sensible’ over wie Chamfort schrijft.52 Ik word al oud van de zomer: 28!

Je hebt gelijk met je opmerking over de verzen die Ter Braak uit de verzameling wil laten. Als hij de gedichten liever niet uitgeeft – even goede vrienden. Het zou alleen een financiële teleurstelling voor mij zijn. Was ik geheel onafhankelijk, dan liet ik ze zolang ze wilden liggen. Ik kan mij niet voorstellen dat ik ooit weer poëzie

zal schrijven. Verwacht dus voorlopig geen verzen van mij. Ik zal pas schrijven wanneer ik het niet meer laten kan.

30 mei 1940

Ook wij hebben de dood van Ter Braak en Du Perron zien aankomen. Is Du Perron werkelijk aan een hartaanval gestorven? Is hij in Bergen begraven? Ben jij bij de begrafenis geweest? Leeft mevrouw Ter Braak en mevrouw Du Perron?

8 september 1940

Voor het Marsmannummer van Criterium heb ik een stukje geschreven dat je inmiddels zult hebben gelezen. Marsmans verzen heb ik op mijn fietstocht herlezen, ik heb bij Wageningen over de Waal varend aan hem gedacht en het land met de brede, kalme rivier gezegend.53 Later kreeg ik voor het eerst zijn kritisch proza in handen en ik moet je zeggen dat de stukken in dit verband, en herzien, op mij een uitstekende indruk hebben gemaakt. Vroeger heb ik wel eens een geringschattende opmerking over zijn essays gemaakt, nu bewonder ik de openhartig-

heid, de dichterlijke intelligentie en de volkomen ridderlijkheid van zijn karakter. Bovendien laat het zich als een dagboek lezen. […] Vorige week toen het weer zo mooi was, ben ik enkele dagen in Wijk aan Zee geweest. Ik dacht aan Gomperts en het bezoek dat ik hem nog ooit zou brengen. Het spijt mij dat ik hem in die verschrikkelijke dagen in IJmuiden niet heb gezien.54

[…] Als ik aan mijn verhouding tot Ter Braak en Du Perron terugdenk, besef ik dat dezen, wat hun werk aangaat een zekere stabiliteit bereikt, wat hun persoonlijkheid betreft slechts een beginstadium had bereikt. Had ik mijn aanvankelijke schroom voor hen overwonnen, dan was er wellicht een vriendschap mogelijk geweest. Nu bewaar ik de herinnering aan enkele ontmoetingen en het enthousiaste verslag uit jouw mond over hun leven en werk. Mocht ik in Den Haag komen, dan wil ik Ter Braaks graf bezoeken, zoals ik deze zomer een kleine bedevaart heb ondernomen naar Nuenen, waar Van Gogh heeft gewoond en Breughel, waar Pieter de Oude is geboren.

25 november 1940

Bijzondere dank voor het portret van Ter Braak dat een kostbaar bezit voor mij is. Ik herinner mij de weinige ontmoetingen die ik met hem heb gehad. Vooral de eerste in Riche die mij wel het levendigst zal bijblijven, zijn handdruk die avond bij het afscheid, vol sympathie en bemoediging. Ik heb de laatste brief herlezen die ik van hem heb ontvangen en waarin hij mij een ontmoeting in Haarlem voorstelde die helaas nooit is doorgegaan.55 – Ook van Du Perron bezit ik nog een uitnodiging hem in Bergen te komen bezoeken.

[…] Ik leef in IJmuiden tamelijk alleen. Mijn vrienden zijn verhuisd of getrouwd. Toch is deze eenzaamheid nu ik overdag zo veel met mensen moet omgaan, niet bitter. Integendeel, het is mij vaak een verademing alleen te zijn en een wandeling te maken naar de sluis, die verlaten in licht en donker ligt.

Ik heb nu, sinds ruim een maand, Franse les en met mijn lerares56 heb ik het goed getroffen. […] Voor mijn vertaling uit het Frans in het Nederlands geeft zij mij telkens enkele bladzijden uit een of ander boek te vertalen. Een inspirerend werk dat mij in vogelvlucht door de Franse literatuur brengt. Voor het omgekeerde moet ik een schets van Couperus vertalen; zeer moeilijk, omdat het Nederlands reeds vreemd, weerspannig is. Ik weet niet wanneer ik het examen doe, voorlopig ligt de gehele winter voor mij en de avonden, van lectuur en studie, zijn een plezier waaraan ik overdag denk. […] Het deed mij plezier dat je mijn stukje over Marsman en de verzen waardeerde. Hoornik nodigde mij uit volgend jaar een bundeltje in de Helikonreeks uit te geven. Ik heb bedankt, ik wacht liever tot ik dertig jaar ben om dan al mijn poëzie te schiften en het beste in één verzameling, desnoods op eigen kosten, voor de vrienden uit te geven.57

Alle afbeeldingen bij dit artikel zijn afkomstig uit de literaire nalatenschap van Adriaan Morriën, beheerd door Rob Molin, Oirsbeek (Zuid-Limburg).

Sein post

Frank Okker
Schrijversbloed

parijs – Het ontvangen van schrijvers betekent in Frankrijk, met name in Parijs, nog altijd prestige. Vandaar dat het deftige Hôtel Pont Royal, dat in het zevende arrondissement vlak bij uitgeverij Gallimard ligt, zich trots Hôtel Littéraire noemt. De redacteuren, uitgevers en hun schrijvers drinken er graag wat aan de bar, maar wanneer het op eten aankomt, gaan ze liever naar een minder sjieke gelegenheid. Vaak valt hun keus dan op Aux fins gourmets aan de boulevard Saint-Germain.

Aux fins gourmets is een sobere bistro, gespecialiseerd in gerechten uit Frans Baskenland. Op de luifel langs het kleine terras staan de woorden Béarn en Bigorre, de namen van twee (burg)graafschappen aan de noordkant van de Pyreneeën, die in de zeventiende eeuw aan Frankrijk werden toegevoegd. Binnen is er eerst een lange bar waarop de circa één meter lange chocoladetaart van de befaamde banketbakker Le Peltier en een aantal andere desserts alvast staan uitgestald. De eetzaal is langgerekt met als enige wandversiering grote Spiegels en zwartwitfoto’s, aan twee haken in het plafond hangen enkele hammen te drogen. De foto’s zijn gemaakt ter gelegenheid van de opening, ruim voor de laatste wereldoorlog, en laten de destijds




moderne verworvenheden van het restaurant zien. Zo is er een afbeelding van een aantal telexrollen en hangt naast de nog altijd bestaande houten telefooncel een foto van diezelfde cabine.

De gerechten zijn niet verfijnd, maar er wordt stevig en in ruime porties gekookt: harde, grillig gevormde worsten uit de Béarn, zure haring met uien, grove patés, pekel-

vlees met kool. De cassoulet wordt opgediend in een gietijzeren pan, waarin aan de witte bonen met guile hand knoflook, worst en ganzenvet is toegevoegd, meer dan voldoende voor een hele nacht van creatieve arbeid. De wijn, een Madiran, komt ook uit Zuidwest-Frankrijk en is dik en inktzwart van kleur. Het kon het bloed van een veelschrijver als Balzac zijn.

Niet iedere auteur kan die zware wijn waarderen. De Bookerprizewinnaar Graham Swift (met Last Orders in 1996), op bezoek voor de promotie van een vertaling van zijn werk, kwam de hele avond niet verder dan een enkel slokje uit zijn eerste glas. Zijn redacteur had dat kennelijk voorzien, want zij had slechts een half flesje besteld. Aan de belendende tafels werd vóór het hoofdgerecht al om een tweede fles gevraagd.

De obers van Aux fins gourmets, in klassiek zwart-wit gekleed, zijn aanmerkelijk spraakzamer dan de patron, Michel Putleix, die een sterke gelijkenis met Remco Campert vertoont. Zelfs als je hem al jaren kent, nadert hij aarzelend en behoedzaam je tafeltje om je met zijn zachte stem te begroeten, want hij wil zich beslist niet opdringen. Maar hij is een goed gastheer, die je ook laat op de avond geen maaltijd weigert.

Tot de geregelde gasten behoort de gevierde schrijver-filosoof Bernard-Henry Lévy, eertijds begonnen als de laatste slippendrager van Sartre en in de Franse media aangeduid met bhl. Volgens een malicieuze Alain Delon bevat het hoofd van bhl de complete Robert (de Franse Van Dale), maar dan wel in de kleine uitgave. Ook Gabriel Matzneff, de van oorsprong Russische schrijver die een passie voor de orthodoxe cultus paart aan een voorliefde voor steeds jongere meisjes, kwam hier vaak eten toen hij nog in het nabijgelegen hotel Saint-Simon woonde. Zijn vriendin Tatiana besloot voor het eerst van haar leven slakken te eten, maar had moeite met het hanteren van de bijgeleverde tang en vork. Nadat ze eindelijk met gebruik van veel kracht een van de elastische dieren uit zijn huis getrokken had, schoot de slak de lucht in en landde op de, uiteraard, witte blouse van een van de andere gasten. Michel Putleix schoot toe om de gemoederen te bedaren en troostte Matzneffs vriendin door te verklaren dat dit speciale bestek voor een linkshandige niet geschikt is.

Op een gegeven dag was er in het restaurant een nieuwe wandversiering opgehangen: een langwerpige spiegel met de beeltenis van de eigenaar in pasteltinten. Michel Putleix zelf was nergens te zien. Verschillende vaste gasten informeerden op zachte toon bij elkaar of er wellicht iets ernstigs gebeurd was. Voor het eerst hing er bij Aux fins gourmets een gespannen sfeer en werden de gesprekken op gedempte toon gevoerd. Tot na ongeveer een uur plotseling de eigenaar vanuit de keuken de eetzaal inliep. Opgelucht zette iedereen zijn gesprek met het vertrouwde volume voort. Op mijn complimenten voor het portret reageerde hij ontwijkend. Het schilderij was van de hand van een nieuwe bezoeker, die erop had gestaan een portret van hem te maken. En een kunstenaar stelde hij natuurlijk niet teleur.

Laagwater

Rob Delvigne
Een lek in de eeuwigheid

P.H. Ritter jr. (1882-1962) had tot 1957 een wekelijkse radiorubriek bij de avro, waarin hij elke zondag nieuw verschenen boeken besprak of liet bespreken. Dit maakte hem tot een machtig man. Gerard van het Reve vond van hem: ‘Dat één criticus zulk een invloed had, kan men zich thans heel moeilijk meer voorstellen. Op die Zondag-namiddagen wachtten uitgever en auteur bevend op het vonnis van die man, die enorm gehaat was, en door het kunstenaarsvolkje voor bekrompen, dom, en zelfs omkoopbaar werd uitgekreten, het laatste ongetwijfeld een kwaadsappig verzinsel’ (brief van 1986, geciteerd in Het Oog in ’t Zeil, okt.-dec. 1986, p. 7). Het gerucht ging dat uitgevers in het recensie-exemplaar een bankbiljet stopten, en dat Ritter zijn dankbaarheid toonde in de uitzending: ‘het openslaan van het boek alleen al was een waar genoegen’. Uitgever G.A. van Oorschot pochte dat door zijn inspanningen De tranen der acacia’s zo goed verkocht, onder meer door Ritter om te kopen. Hermans weersprak dat, in een niet al te heldere redenering: ‘De tranen der acacia’s was binnen een jaar na verschijnen uitverkocht – dat bewijzen de afrekeningen van de uitgever die ik u hier laat zien. Dat is dus niet dank zij Van Oorschot die Ritter zou




hebben omgekocht om het voor de radio te bespreken’ (interview met I. Sitniakowsky, De Telegraaf, 15 mei 1976). Het verhaal van Van Oorschot lijkt nog apocriefer als je het overzicht raadpleegt dat Jan J. van Herpen in 1982 van het radiowerk van Ritter heeft gemaakt: Al wat in boeken steekt (een onbedoelde verwijzing naar de vermeende omkooppraktijken). Een bespreking van De tranen staat er niet in vermeld, wel de volgende radiopraatjes over Hermans: 25 oktober 1946 over zijn poëzie (ongetwijfeld Horror coeli), 20 januari

1952 Ik heb altijd gelijk, 7 februari 1954 Paranoia en 18 augustus 1957 Drie melodrama’s. In een later stencil, Toevoegingen aan mijn boek over Ritter, heeft Van Herpen nog een Hermans-bespreking gevonden: op 17 februari 1949 over Moedwil en misverstand.

Als Ritter al dit werk van Hermans wel heeft besproken, zou het merkwaardig zijn als De tranen ontbrak. Ritter heeft deze roman inderdaad wél besproken, eind 1949, want er wordt uit geciteerd op de flap van de tweede en derde druk (1950 en 1953). Dr. P.H. Ritter jr. wordt er onder de recensenten-pro gerangschikt: ‘Er zullen luisteraars zijn, die, na wat ik erover heb medegedeeld, zich niet aan de lectuur zullen willen wagen. Maar ik zou het niet onder de aandacht hebben gebracht, indien het niet, ondanks zijn weerzinwekkende onvoegzaamheid, een meesterwerk te achten was der literatuur… Men mag dat boek van Hermans niet assimileren met de exponenten van naargeestigheid, cynisme, levensverploerting, die in zo grote getale door onze moderne literatuur worden voortgebracht.’ In diezelfde Toevoegingen heeft Van Herpen aangegeven waar de teksten van Ritters radiopraatjes terug te vinden zijn. Alleen de recensies van Ik heb altijd gelijk en Paranoia zijn in het Ritter-archief van de Universiteitsbibliotheek Utrecht terug te vinden, die van Ik heb altijd gelijk helaas slechts voor de helft. Helaas, want die tekst kan enige historische waarde niet ontzegd worden. In de rechtszaak om Ik heb altijd gelijk wegens belediging der katholieken, op 20 maart 1952, werd een afschrift van de radiotoespraak als ontlastend materiaal door de verdediging van Hermans naar voren gebracht.

Ook Moedwil en misverstand werd met een aanbeveling van Ritter in de blurb herdrukt: ‘Wij herkennen in deze Hermans vele verwantschappen: een verwantschap met Bordewijk, een verwantschap in de verte, met Simon van het Reeve [sic]. Maar de tintelende en bijtende ironie, waarin een zeer gevoelig gemoed zich uitspreekt, maken [sic] dit boek van Hermans tot een der opmerkelijkste verschijningen in de literatuur van de laatste tijd.’ Van de bespreking van Paranoia citeert Hermans twee regels achterop de afzonderlijke uitgave van Het behouden huis: ‘En hij vermoordt de vrouw in de badkamer. Ik dank u voor uw belangstelling.’ Twee regels die Ritter zo wel heeft uitgesproken, maar niet rauwelijks na elkaar; daartussen zat nog de bespreking van het titelverhaal. Het markeert de omslag in het belang van Ritter voor Hermans. Eind jaren veertig werden citaten uit Ritters besprekingen verkoopbevorderend bevonden en op de omslagen van Hermans’ werk afgedrukt, begin jaren vijftig werd zijn radiopraatje geciteerd om de lachlust op te wekken.

Ritter maakte deel uit van de redactie van het ‘maandblad voor boekenvrienden’ Het Boek van Nu, samen met Gerard van Eckeren en G. Stuiveling. In tegenstelling tot de praktijk van nu gebruikte Ritter dit tijdschrift niet als een outlet voor zijn radiopraatjes. Stuiveling deed dat evenmin. Ook hij had een wekelijkse radiorubriek, op zaterdag voor de vara. En ook zijn bespreking van Ik heb altijd gelijk, van 9 februari 1952, werd op de rechtszitting naar voren gebracht, door hemzelf als getuige-deskundige. De redactie van Het Boek van Nu wilde zich dus wel inzetten voor de goede zaak van de literatuur waar het Hermans betrof Kort daarvoor had Ritter zich echter van een andere kant laten zien. De mei/juni-aflevering 1951 van Podium was in beslag genomen vanwege een mogelijk pornografische bijdrage van

Van het Reve (‘Melancholia’) en wegens het gewraakte fragment uit Ik heb altijd gelijk. Staatssecretaris Cals schortte de subsidie voor Podium op hangende de gerechtelijke procedure. Cals stelde de uitgever De Bezige Bij daarvan op 5 december 1951 op de hoogte. Een protestmotie van een aantal tijdschrift-redacteuren werd ter ondertekening rondgestuurd. Pierre H. Dubois benaderde Ritter op 13 december 1951 om namens Het Boek van Nu mede te ondertekenen. Het antwoord van Ritter is niet bekend, maar laat zich raden: zijn naam ontbreekt op de adhesiebetuiging. Verbazingwekkend is dat niet, gezien Ritters opvatting over de rol van de overheid inzake het steunen van de kunst. Hij had die mening neergeschreven in Het Boek von Nu van juni 1951 (p. 189-190), naar aanleiding van de weigering van Cals om Reve een reisbeurs toe te kennen voor ‘Melancolia’. Het werk van Van het Reve, schreef Ritter, ‘is bij al zijn literaire voortreffelijkheid pervers en ondermijnt de zeden’. De ‘Overheid heeft de roeping voor het zedelijk volkswelzijn te waken’ en hoort dus deze soort literatuur niet aan te moedigen. En toen het Ritter ter ore was gekomen dat Reve in 1948 een regeringsopdracht had ontvangen voor een roman, wees hij dit af: ‘Bij alle erkenning van het talent van den jongen auteur, moet men toch vaststellen, dat zijn geschriften het huidig begrip van eerbaarheid, dat nog altijd een bestanddeel is van het Nederlands volksbewustzijn, aantasten. Psychologisch en als uitdrukking van een bepaalde tijdgeest is het werk van Van het Reve interessant, maatschappelijk is het verwerpelijk’ (Het Boek van Nu, februari 1950, p. 107). Namens Het Boek van Nu ondertekenden wel Pierre H. Dubois, Top Naeff en G. Stuiveling de resolutie aan staatssecretaris Cals.

Daarnaast was het zo dat de redactie van Het Boek van Nu meer affiniteit had met het werk van Hermans dan met dat van Van het Reve. Zo besprak Gerard van Eckeren De Avonden onder de kop ‘Sentimentele overschatting’ in de aflevering van februari 1948; ‘een voortreffelijk doorwerkte kritiek’ vond Stuiveling van de recensie van zijn mederedacteur in zijn radiopraatje van 18 februari 1948 (citaten in Over De avonden, 1989, p. 97 en 105). Van Eckeren zette vaak het werk van Hermans af tegen dat van Van het Reve. Over ‘Het lek in de eeuwigheid’ oordeelde hij: ‘Een zelfde niets en niemand ontziende realiteitsweergave, die in Simon van het Reves De avonden moest mislukken door een zich op het leven blind starenden haat, leidde bij Hermans in deze novelle tot een opmerkelijk resultaat, omdat hier de levensverachting, hoe fel en direct ook, tenslotte niet het laatste woord heeft’ (over Moedwil en misverstand, in Het Boek van Nu, januari 1949, p. 83). En over De tremen der acacia’s: ‘Hermans is geen auteur vol rancune, die het leven verwringt, en daarom stel ik hem vooralsnog veel hoger dan den ook talentvolle Simon van het Reve’ (aflevering van februari 1950, p. 101). Wat Van Eckeren van Ik heb altijd gelijk vond, is niet bekend; hij overleed kort voor verschijnen. De levensverachtende en rancuneuze toon zou hem zwaar zijn gevallen.

Stance Eenhuis+
Bolwerk van tegenstellingen
Het korte leven van het tijdschrift Maupertuus

Omstreeks december 1957 maakte redactiesecretaris D.W. Fokkema de oprichting bekend van een nieuw literair tijdschrift: ‘Bij deze deel ik U mede dat onlangs het letterkundig tijdschrift Maupertuus door de heren J.B.W. Polak, A.H. Gerits en ondergetekende is opgericht. Het eerste nummer zal in januari ’58 bij Stols in Den Haag verschijnen.’1

Eind jaren vijftig behoorden De Gids, Maatstaf, Podium, Roeping en Tirade tot de toonaangevende literaire tijdschriften. Met name Podium was het tijdschrift voor de avant-garde – later Vijftigers genoemd – waarin de groep experimentele jonge dichters luidruchtig van zich liet horen. Daarentegen bestond er voor jonge letterkundigen die traditioneel of minder experimenteel werk maakten, weinig publicatieruimte. Tot eind 1955 had het behoudende Amsterdams Tijdschrift voor Letterkunde hierin voorzien. Door de opheffing van dit blad werd de publicatiemogelijkheid voor deze groep echter geringer. Het nieuwe tijdschrift Maupertuus. Tijdschrift voor letterkunde meende dit gat in de literaire markt te kunnen vullen. Na een half jaar voorbereiding verscheen het eerste nummer in maart 1958. Maar ondanks alle ambitie ging het tijdschrift al na twee nummers ter ziele.2

Meer niet

De redactie van Maupertuus bestond uit Douwe W. Fokkema (1931), Anton Gerits (1930) en Johan Polak (1928-1992). Alle drie waren anno 1957 eindtwintigers.

Johan Polak was een bekende initiator in de literaire wereld. Zo had hij in 1953 samen met Wim J. Simons en Frits Knuf de kleine uitgeverij De Beuk opgericht, die in de gelijknamige poëzieserie werk van jonge dichters publiceerde. Simon Vinkenoog, Hans Andreus, Martin A. Veltman en Remco Campert publiceerden er bijvoorbeeld in. Rond dezelfde tijd startte Polak bij De Beuk ook met de uitgave van het Amsterdams Tijdschrift voor Letterkunde (1953-1955). De overige redactieleden waren Joop Doorman, Hans Eyl, Peter Rijser, Wim J. Simons, Frits Staal, Martin A. Veltman en Sonja Witstein.3 Het tijdschrift stond te boek als een anti-Vijftigersblad. Dit stempel had het met name te danken aan Polak, die weinig affiniteit had met moderne

experimentele dichters en eerder een liefhebber was van de negentiende-eeuwse literatuur en de klassieken.4 Polak had als redacteur bij De Beuk contact met veel schrijvers, onder wie antiquaar/auteur Anton Gerits en literatuurwetenschapper/ dichter Douwe Fokkema.

Anton Gerits was antiquaar van het gerenommeerde huis Martinus Nijhoff nv aan het Lange Voorhout te Den Haag, waar hij al sinds zijn middelbare-schoolperiode werkte. Hij schreef gedichten en verhalen en in 1954 debuteerde hij met het korte verhaal ‘De zere hand’ in het tijdschrift van Polak. Jaren later herinnerde Polak zich nog deze inzending: ‘En nu weet ik ook weer dat jij je verhaal, je eersteling, inzond naar het Amsterdams Tijdschrift voor Letterkunde. Ik hoor Martin Veltman nu nog zeggen: dat is prachtig, “die hand” die een eigen leven gaat leiden.’5 Gerits deelde met Polak de afkeer van de poëzie van de Vijftigers. Polak had inmiddels de samenwerking met Wim Simons beëindigd omdat de poëzieserie De Beuk te veel experimenteel werk bevatte. In 1956 begon hij samen met Gerits voorbereidingen voor de nieuwe poëzieserie Het Nieuwe Voorhout (1957-1959) bij de Haagse uitgever L.J.C. Boucher. In de serie was uitsluitend plaats voor ‘mooie’ poëzie: ‘Van “al dat vreselijke lege en onnutte gebasel van de meeste jongeren” moest de redactie niets hebben’.6 De reeks opende in 1957 met de bundel Afscheid van J.C. Bloem. De redactionele samenwerking tussen Polak en Gerits legde de basis voor een nieuw tijdschrift, een idee waarmee Gerits al lang rondliep en waarbij Polak een voortzetting van het opgeheven Amsterdams Tijdschrift voor Letterkunde voor ogen had.7

Het derde redactielid werd Douwe W. Fokkema, die kort tevoren, op voorspraak van Polak, de dichtbundel Rivieren (1957) had gepubliceerd in de serie Het Nieuwe Voorhout. Op 29 oktober 1957 berichtte Polak aan Fokkema over vergevorderde plannen voor het nieuwe tijdschrift en hoopte op diens toezegging als redactielid: ‘Het Amsterdamse tijdschrift zal herleven en dus moet Anton Gerits je gevraagd hebben om redactiesecretaris te worden. Ik reken vast op je.’ Douwe W. Fokkema was recentelijk afgestudeerd aan het Nederlands Seminarium van de Universiteit van Amsterdam

en vervulde vervolgens zijn militaire dienstplicht. Alledrie brachten nuttige kennis en ervaring in. Polak had de meeste ervaring als redacteur en literaire uitgever. Fokkema had weliswaar geen ervaring als redacteur, maar hij kende, evenals Polak, de universitaire wereld en beiden bewogen zich in het Amsterdamse milieu van jonge dichters. En Gerits had een goed zakelijk oog en beschikte over literaire contacten in Den Haag.

In de zoektocht naar een uitgever gaf de redactie de voorkeur aan uitgeverij De Driehoek – onder directeurschap van Wim J. Simons – vanwege het abonneebestand.8 Gerits deed dit voorstel aan Fokkema op 29 oktober 1957: ‘Indien “Driehoek” het doet, wat me vrij zeker lijkt, hebben we meteen adressen van vorige abonnee’s. (±300). Er is bij Simons nog steeds vraag naar oude jaargangen. […]. Redactie: Johan, jij en ik. Meer niet. Simons administratief directeur. (Dat directeur is nodig vanwege z’n ijdelheid.).’ De onderhandelingen met Simons liepen echter op niets uit omdat diens verstandhouding met Polak inmiddels verslechterd was. In tweede instantie dacht de redactie aan de Haagse uitgeverij A.A.M. Stols. Gerits polste daarop zijn stadsgenoot J.-P. Barth van de gerenommeerde uitgeverij, bij wie een paar maanden tevoren zijn eerste dichtbundel Grondbezit (1957) was verschenen. J.-P. Barth (1927), aanvankelijk zaakwaarnemer voor de sinds 1951 in het buitenland verblijvende Alexander A.M. Stols, had in 1956 de uitgeverij overgenomen.9 Gerits’ onderhandelingen met Barth hadden meer succes. Afgesproken werd dat Polak garant zou staan voor eventuele verliezen. Hiermee volgt Barth het advies van Stols op om het contact met Polak warm te houden. Hij rapporteerde Stols op 21 mei 1958: ‘U ried mij indertijd aan vooral de band met JBW Polak aan te houden. De man is zeer rijk en had naar uw mening een goede litt. eruditie. Ik heb dat gedaan en heb me laten verleiden een litterair tijdschrift onder zijn redactie (met nog 2 anderen) uit te geven, met zijn geld uiteraard. Had ik het maar nooit gedaan.’ Barth had persoonlijk geen ervaring als tijdschriftuitgever. De redactie was blij met de goede reputatie van uitgeverij A.A.M. Stols waardoor het aanzien van het tijdschrift verhoogde.

Burcht

De nieuwe redactie voerde sinds het najaar 1957 geregeld overleg, afwisselend in Amsterdam bij Polak thuis aan de Minervalaan, en soms in hotel Polen aan de Kalverstraat of in Den Haag ten huize van Gerits. Tussendoor vond er veel schriftelijk verkeer plaats over onderwerpen als administratie, abonnees en potentiële medewerkers en werd er kopij rondgestuurd en van commentaar voorzien. Afspraken zijn echter nooit officieel vastgelegd in redactiestatuten. De redactie wierf ondertussen actief abonnees in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, in universitaire kringen en in hun familie- en vriendenkring. Fokkema zond de uitgever ten minste vijf adreslijsten met meer dan honderdzeventig adressen van potentiële abonnees.

De naam van het tijdschrift luidde aanvankelijk Amsterdams Tijdschrift voor Letter–

kunde. Nieuwe reeks. Gerits verzon echter een originelere. De onalledaagse naam Maupertuus had iets geheimzinnigs, omdat bijna niemand wist dat het de naam was van het kasteel van Reinaert de Vos. De vos zou de lezer naar de schatten in het tijdschrift leiden. Illustrator Theo de Haan (1930), die regelmatig voor Stols werkte, maakte het omslagontwerp. Hij tekende op het roodbruine omslag een vos die er eerder uitziet als een maanzieke wolf, huilend in de nacht, tegen de achtergrond van een burcht met vijf torens, het kasteel Maupertuus van Reinaert de Vos. De cirkels verbeeldden de opschudding die het tijdschrift zou moeten wekken. Het blad werd gedrukt bij de Haagse nv Drukkerij Trio, die vaak voor Stols werkzaam was.10

Uitsluitend positief

Van meet af aan kostte het de redactie moeite overeenstemming over de opzet en uitgangspunten te bereiken. Op een aantal ideeën van Fokkema antwoordde Gerits – in een brief aan hem van 29 oktober 1957 – dat ieder nummer zou worden samengesteld uit oorspronkelijke en vertaalde poëzie, proza, essays over een klassiek en een modern onderwerp en een redactionele kroniek. Fokkema had ook gepleit voor een kritische rubriek waarin de verbinding gelegd kon worden tussen wetenschappelijke kritiek en literatuur, waarmee hij aansloot bij de visie van de New Critics. Gerits vond zoveel aandacht voor Amerikaanse literatuur overbodig, maar zette zich over dit geschil heen. In dezelfde brief aan Fokkema twijfelde Gerits al aan de eenheid binnen de redactie en waarschuwde rekening te houden met zijn ethische, idealistische visie: ‘Procedure van acceptatie of afwijzen [van] stukken wordt tussen ons drieën uitgevochten. Jullie zullen daarbij met m’n “geestelijk purisme” rekening moeten houden. […] Het tijdschrift moet, wil het mij als redacteur hebben, uitsluitend positief zijn en de mensen geven wat goed, edel, trouw, schoon is en… zuiver. Dit mag je met Johan bespreken. Als jullie denken, op dit punt te veel last met me te krijgen, tenslotte zijn jullie méér ontwikkeld dan ik (met alle gevaren van dien!!) laat me dan gerust buiten de redactie.’ Drie weken later, op 18 november 1957, herhaalde Gerits in een volgende brief aan Fokkema zijn waarschuwing: ‘Voor een tijdschrift is echter m.i. allereerst nodig, dat de redactie van een gemeenschappelijk standpunt uit werkt. Logischerwijze ben ik er dus niet erg op

gebrand met jou in één redactie te stappen, hoezeer ik je overigens ook waardeer. Ik meen namelijk, dat daarmee de levensvatbaarheid van het tijdschrift in de kiem wordt gesmoord. […] Johan staat, geloof ik, zo’n beetje tussen ons in en dat maakt de zaak niet eenvoudiger.’ Maar Fokkema en Polak wisten hem blijkbaar toch opnieuw te overtuigen in de redactie te blijven.

In dit stadium valt reeds het verschil van inzicht en wetenschappelijke interesse te bespeuren tussen Fokkema en Polak enerzijds en Gerits anderzijds. Het is de vraag waarom Gerits toch met de redactie in zee is gegaan, terwijl er vanaf het begin al sprake was van een principieel verschil van inzicht. Dit had waarschijnlijk veel te maken met Polak, die laveerde tussen beiden en zich nooit duidelijk uitsprak voor de mening van een van hen. Uit Polaks brieven aan Fokkema blijkt echter dat hij de wetenschapper Fokkema meer bewonderde dan Gerits. Zo reageert hij op 18 november 1957 op Fokkema’s hoofdartikel voor het openingsnummer: ‘Je inleidend artikel leek mij voortreffelijk. Er is veel van je te verwachten.’ Hoewel Polak en Fokkema beiden zeiden Gerits’ opvattingen te respecteren, verwachtten ze dat ze Gerits uiteindelijk wel van hun standpunt zouden kunnen overtuigen.

Na verloop van tijd bereikte de redactie toch de gewenste overeensteming over de uitgangspunten. Maupertuus zal zich, aldus de Prospectus, verzetten tegen de toenemende politieke stellingname in de Nederlandse literaire tijdschriften die afbreuk doet aan het literaire niveau en tegen de modieuze aandacht voor de jongste dichtersgeneratie: ‘door middel van deze prospectus wordt een tijdschrift aangekondigd, waaraan schrijvers en kritici zullen meewerken die in verzet zijn gekomen tegen het regiem van letterkundigen dat heden aan het bewind is.’ Het tijdschrift zal zuiver literaire maatstaven hanteren én tevens een platform vormen voor onafhankelijke literaire kritiek: ‘Maupertuus, destijds burcht van de vrijbuiter Reinaert, zal als modern letterkundig tijdschrift zich bij de keuze van verhalen, lyrisch proza en gedichten door principiële literaire overwegingen laten leiden, en door de opname van kreatieve essays trachten die onafhankelijke kritiek te oefenen, welke ons land op dit ogenblik bovenal behoeft. […] een tweemaandelijkse periodiek die zich fel wenst te keren tegen overheersing van links en rechts.’ De redactie doelde met name op Podium, Maatstaf en het kort tevoren opgerichte Tirade.

Werven

De redactie zocht medewerkers zowel onder onbekende jonge schrijvers als onder gevestigde auteurs. Polak en Gerits maakten gebruik van hun connecties uit Het Nieuwe Voorhout. Zo verzochten ze auteurs als Jac. van Hattum, W. Helsloot, Jaap Harten en Arthur Lehning om een bijdrage voor zowel die serie als voor Maupertuus. Polak wierf eveneens onder letterkundigen die hij kende uit zijn redactieperiode bij De Beuk. Hij vroeg onder anderen James Holmes, Harry Mulisch, Mea Nijland-Verweij, G.K. van het Reve, E.M. Janssen Perio, Dolf Verspoor, Edithe de Clerq Zubli, C.H. Wentinck, prof G.H. Blanken, Martin A. Veltman en J.W. d’Hane.

Fokkema – redactiesecretaris – richtte zich in zijn verzoek om bijdragen tot

auteurs van het voormalige Amsterdams Tijdschrift voor Letterkunde: ‘Daar u destijds welwillend tegenover het Amsterdams Tijdschrift voor Letterkunde stond, en Maupertuus een voortzetting van de beste aspecten van dit opgeheven tijdschrift wil zijn, is misschien voor u de aanleiding aanwezig om Uw eventuele letterkundige bijdragen bij Maupertuus in te zenden.’11 Voorts vroeg hij literair kritische bijdragen aan oud-studiegenoten en docenten van het Nederlands Seminarium van de Universiteit van Amsterdam, allen in de jaren vijftig opgeleid in de Filologische school van professsor W. Gs. Hellinga.12 Zo benaderde hij onder anderen Frida Balk-Smit Duyzentkunst, W.G. Klooster, F. Lulofs, Jaap Staal en Albert Kraak. Aan Kraak lichtte hij op 23 december 1957 het kritische uitgangspunt van Maupertuus toe: ‘[…] onze ruggegraat [zal] gevormd […] worden door een gedegen literaire kritiek – ik hoop ook stilistiek op linguïstische grondslag -, die niet voetstoots iedere experimentele epigoon in de rij der korifeeën zal opnemen.’

De redactie vond drie vaste medewerkers. Martin A. Veltman behoorde tot de jonge Amsterdamse dichters. Rob van Gennep, deskundige op poëziegebied en wonend in Wassenaar, werd de contactpersoon voor de jongste dichtersgeneratie uit Den Haag en Rotterdam. Hij was een vriend van Fokkema uit militaire dienst. Van Gennep schreef Fokkema op 17 december 1957 dat Polak hem gevraagd had: ‘Hij vroeg mij of ik jouw fiat wilde vragen voor het koppelen van mijn naam “als vast medewerker” aan die van de redactie in het eerste nummer. Anton G. was volkomen accoord. Ik begrijp after all niet waarom hij dat zelf niet aan jou deed, maar goed, bij deze vraag ik je dus fiat en deel je beslissing in deze maar mee aan de goede Johan.’ Zijn kennismaking met Polak was het begin van een langdurige vriendschap en samenwerking tussen Polak en Van Gennep. Vanaf februari 1958 voegde ook de historicus en essayist E.M. Janssen Perio zich als vaste medewerker bij de redactie.

Het eerste nummer, dat tamelijk snel tot stand kwam, zou in ieder geval vijf bijdragen van de redactieleden en twee van vaste medewerkers bevatten. In de definitieve versie vonden enkele veranderingen plaats. Het valt op dat Polak en Fokkema het bij de beoordeling van de stukken vaak met elkaar eens waren. De redactie had inmiddels voldoende stukken in portefeuille. Zo schreef Polak op 1 januari 1958 enthousiast aan Fokkema: ‘Copie en medewerkers stromen binnen. Er is een redelijke kans dat we goed worden.’ En op 4 februari vervolgde hij: ‘Donderdag a.s. ga ik bij G.K. van het Reve – een oude bekende – op bezoek. Hij wil meewerken heeft hij, via Holmes, laten weten.’

Uit de hoogte

Gerits vertrok halverwege januari 1958 voor zes weken op zakenreis voor het antiquariaat Nijhoff naar Parijs en Slowakije. Aanvankelijk overwoog hij zijn werk als redacteur neer te leggen en vast medewerker te worden. Kort daarop – 4 februari – kwam Gerits van zijn besluit terug, zo bleek uit de brief van Polak aan Fokkema: ‘Anton wil tot 1 maart buiten de “running” blijven, maar niet uittreden als redacteur. Dus ons team handhaaft zich, hetgeen – ook naar buiten – bijzonder goed is.’

Gerits droeg zijn contact met uitgever Barth over aan Fokkema. De zakelijke houding van Fokkema wekt echter Barths irritatie. Zo bevestigt Fokkema schriftelijk mondeling overeengekomen procedures over drukproeven, gecorrigeerde proeven en aantallen overdrukken. Ook klaagt hij herhaaldelijk schriftelijk over het uitblijven van de prospectus, omslag en drukproeven. Hij schrijft dringend het eerste nummer, dat gepland stond voor half februari 1958, te verwachten vóór de Boekenweek. Barth vond Fokkema’s houding arrogant, zo blijkt uit de brief van 25 februari 1958 van de zojuist teruggekeerde Gerits aan Fokkema: ‘Het is moeilijk een wantrouwen dat gevestigd is weg te nemen […] Overweeg echter òf je niet nu en dan wat minder “uit de hoogte” moet zijn – ik bedoel niet verwaandheid, die is je goddank vreemd – maar je laat soms wel eens – ondanks jezelf- iets voelen van “ik als dichter” of “ik als academicus” en nu misschien “ik als secretaris”??’

Concessies

De zes weken durende afwezigheid van Gerits heeft meer invloed op de redactie gehad dan ze had kunnen vermoeden. Het contact tussen Polak en Fokkema werd intensiever, wat van cruciale betekenis zou blijken voor de toekomst van het tijdschrift. Rob van Gennep, die in de tussentijd een paar keer redactievergaderingen bijwoonde, overwoog een plaats in de redactie, zo blijkt uit zijn brief van 28 januari 1958 aan Fokkema: ‘Johan noemde vagelijk een redactieplaats, eventueel als remplaçant voor Anton, nu die zo in het werk zit, met afgebakende gebieden voor ieder redactielid. Dat leek mij een goed idee, denk daar ook nog eens over!’ Onder invloed van Fokkema en Van Gennep liet Polak zijn behoudende literaire standpunt enigszins varen en raakte meer en meer geïnteresseerd in het modernere werk van de jonge dichters. Fokkema had een dag eerder – mede namens Polak – al positief gereageerd op Rob van Genneps voorstel om een groepspublicatie van vijf jonge Haagse dichters samen te stellen: ‘het staat zo aardig: vijf-in-een bijeengebracht door vaandrig Rob’. Eensgezind stelden Polak en Fokkema de inhoud van het tweede nummer samen, waarbij ze rekening trachtten te houden met Gerits’ ethische principes. Bij twijfel meenden ze hem later wel te kunnen overtuigen. Zo reageert Fokkema op 24 februari 1958 in zijn brief aan Polak enthousiast over het verhaal ‘Imbecielen in kapotte bus’ van Koko Wolff ‘De vieze woorden zal Anton wel accepteren van imbecielen, dunkt me.’ Ondanks het uitgangspunt – geen ge-

neratietijdschrift zoals Podium – besluiten Polak en Fokkema eigenmachtig toch de allerjongste generatie dichters aan te trekken, de groep rond H.J. Reyzer, Martin A. Veltman, Rob van Gennep en Peter Berger. Zo lukte het ook om Henk [Romijn] Meijer, W.G. Klooster en Koko Wolff aan zich te binden. Meijer en Klooster hadden respectievelijk in 1954 en 1955 de Reina Prinsen Geerligs-prijs gewonnen.13 Wolff had in 1956 de eervolle vermelding van deze prijs gekregen. Op 20 januari 1958 noteerde Fokkema optimistisch: ‘We hebben daarentegen de medewerking van W.G. Klooster en van zeer jonge dichters en dichteressen (postexperimentelen, een beetje in de trant van Hugo Claus’ “Koele minnaar”) kunnen verwerven, en maken een goede kans een eigen, ruime plaats tussen de vele concurrenten te veroveren.’

Met de terugkeer van Gerits, begin maart, brak een conflictueuze fase aan. Toen Gerits probeerde zijn plaats in de redactie te hernemen, lukte dat niet meer omdat Polak en Fokkema te veel op één lijn zaten. Zo herhaalt Gerits na lezing van de kopij zijn principiële bezwaren tegen een generatietijdschrift. Bovendien wenst Gerits geen inmenging van Van Gennep: ‘Hij is geen redactielid en zit mij bovendien te veel in de kroeg artistiekerig te doen en klapt dan te veel uit de school. Laat hij maar goede dingen schrijven, weinig praatjes maken en vooral hard studeren of normaal werken!,’ schrijft hij op 2 maart aan Fokkema. Hij weigert concessies en dreigt opnieuw uit de redactie te stappen. Op 7 maart leverde hij Fokkema ongezouten commentaar op de kopij die zonder zijn medewerking tot stand was gekomen. Hij verzette zich hevig tegen drie van de elf stukken in termen van: ‘zou ik er mijn veto over willen uitspreken… en doe dit ook, […] Ik verzet me, […] Tenslotte ben ik woedend over je suggestie dat we met Koko Wolff eventueel wel wat concessies zouden moeten doen, omdat hij ’n lid is van de “jongste generatie”, die we “mee” zouden moeten krijgen’. Polak en Fokkema voelen zich zeer onaangenaam getroffen door de reactie van Gerits. Ze besluiten Gerits’ kritiek naast zich neer te leggen en Fokkema zendt de ongewijzigde kopij van het tweede nummer naar uitgever Barth op 26 maart. Daarmee legde hij een bom onder het tijdschrift.

Geen drukfout

Toevallig verscheen op dezelfde dag die het einde inluidde van het tijdschrift, het langverwachte eerste nummer van Maupertuus. Het opent met een drietal redactionele stukken waarin de redactie haar reeds in de Prospectus geformuleerde standpunten aanscherpt. In het essay ‘Het verdwijnen van de kritische zin’ trekt de redactie fel van leer tegen de Nederlandse literaire kritiek en tegen de dwingende politieke stellingname in de literaire tijdschriften: ‘Kritiek en recensie zijn namelijk in onrustbarend groeiende mate in handen van halfletterkundigen wier onmacht met de pen alleen door hun onkunde wordt overtroffen.’ En verder: ‘Ons tijdschrift tracht zijn bestaansrecht onder meer te vinden in het breken van de terreur welke op letterkundig gebied door enige tijdschriftredacteuren en dagen weekbladkritici wordt uitgeoefend.’ Aan creatief werk bevat het nummer oorspronkelijke poëzie van Martin A. Veltman en J.W. d’Hane, oorspronkelijk proza

van R.O. van Gennep, Jac. van Hattum en A. Gerits en een vertaling met toelichting van een gedicht van de Griek Anghelos Sikelianos door G.H. Blanken. Voorts een voorpublicatie van een fragment uit ‘Mon Faust’ van Paul Valéry in de vertaling van P.N. van Eyck. Ten slotte kritische beschouwingen door A. Gerits (over de roman Bloesemtak (1955) van F. Bordewijk) en J. Polak (over de klassieke schrijver Herodotus van Halikarnassus in de serie ‘In de groeve der vergetelheid’).14 Fokkema complimenteerde Barth op 26 maart: ‘Het ziet er prachtig uit, en zelfs met het nauwkeurigste nalezen kon geen drukfout gevonden worden.’

Teleurstellende reacties

Al voor het verschijnen van het eerste nummer had Vrij Nederland op 11 januari 1958 in zijn rubriek ‘Terzijde’ negatieve aandacht besteed aan Maupertuus en verondersteld dat de redactie het gevoel miste voor wat actueel en modern was. Bovendien vonden ze de naam Maupertuus een bedenkelijk voorteken omdat ‘sommige Nederlanders zich nog wel heel goed herinneren dat tijdens de oorlog een bekende nsb-sociëteit ook zo heette. Er bestaat geen twijfel aan, dat het nieuwe tijdschrift van alle Nazismetten vrij is. De redactie schijnt echter meer aandacht te hebben voor de literatuurgeschiedenis dan voor het recente verleden.’ Hierop had de redactie van Maupertuus gereageerd door het stuk integraal in het eerste nummer over te nemen en nogmaals haar onafhankelijkheid te benadrukken.

In afwachting van de reacties schreef Polak op 24 maart 1958 aan Fokkema: ‘Het 1^e nr. is er! Nu maar afwachten. Ons blad heeft […] een zo volstrekt andere toon dan Podium of Tirade, en een zoveel hoger peil dan Veriferen, Proefschrift, Communiqué of Fontesga, dat we stellig dood gezwegen zullen worden of heel slecht ontvangen.’ Over het algemeen waren de reacties eerder negatief dan positief. Er is teleurstelling over het niveau en de onduidelijke stellingname van het nieuwe tijdschrift. Na het verschijnen werd in Vrij Nederland van 19 april 1958 het gebrek aan vernieuwing geconstateerd: ‘Van de veertien auteurs, van wie werk is opgenomen, zijn er zeven niet meer in leven.’ Kees Fens in De Linie van 26 april 1958 mist echt creatief werk en veroordeelt de middelmatige verhalen: ‘Als men meent, dat het land in gevaar is en daarbij zichzelf tot “stoottroeper” verklaart, heeft men een andere geestelijke uitrusting nodig.’ Het Algemeen Handelsblad van 1 mei 1958 en Jan Greshoff in Het Vaderland van 17 mei 1958 – ‘Een oude herfst en een oud geluid’ – keren zich ook tegen de insinuatie van partijdige literatoren, temeer daar de redactie, die zich bezondigt aan ijdelheid en zelfoverschatting, geen bewijzen levert en uitsluitend met algemeenheden werkt.

Dassegat

Fokkema en Polak vonden hun tweede nummer geslaagder. De inhoud kwam beter overeen met wat beide redacteuren beoogden. ‘Het 2^e nr. zal anders zijn,’ schreef Fokkema op 28 maart hoopvol aan Willem Klooster, ‘Het eerste is wel zeer gedegen werk, misschien omdat het enigszins in haast is samengesteld.’ In tegenstelling tot het eerste bevatte het tweede nummer voornamelijk oorspronke-

lijke bijdragen van jongeren: proza van Koko Wolff, Henk Meijer en J. Funneman, poëzie van Willem Klooster, Dolf Verspoor en de bloemlezing 5 in 1 van de groep jonge dichters, samengesteld door Rob van Gennep, vertalingen van sonnetten van Quevedo door Dolf Verspoor, een kritisch esssay over Jacob Burckhardt door Ernst van Krakou [pseud. van E.M. Janssen Perio], een literaire kritiek over De God denkbaar, denkbaar de God (1956) van W.F. Hermans door Frida Balk-Smit Duyzentkunst, de kritische rubriek ‘Het Dassegat’ over Gerard van het Reve door Bavardage [pseud. van E.M. Janssen Perio] en een redactioneel stuk met onbekende inhoud.15

Staatsgreep

Terwijl Fokkema van 4 tot 14 april 1958 op huwelijksreis was, barstte de bom. De uitgever stak de lont aan. In een officiële brief van 4 april riep Barth de gehele redactie ter verantwoording, keurde driekwart van de bijdragen af en zette Polak en Fokkema bijna uit de redactie. Ontstemd en bang voor de goede naam van zijn fonds schreef hij: ‘Hoe ver zijn wij afgedwaald van de doelstellingen die ons voor ogen stonden bij de oprichting van een litterair tijdschrift dat jong, fris en constructief zou zijn.’ Hij viel met name over de bijdrage van de jongste generatie dichters: ‘Noodrantsoen. Mijn God, waarom? Eén vers hoogstens dat de toets der kritiek kan doorstaan. De rest… in stukjes gehakt proza.’

Gerits is blij met Barths ingreep en steun. Hij deelt immers de visie van Barth en is het oneens met het redactiebeleid van Polak en Fokkema. Inmiddels bleek dat Gerits en Barth na 23 maart regelmatig met elkaar hadden overlegd, waarbij Gerits aanvankelijk zijn ontslag als redacteur had aangeboden. Barth weigerde dit te aan-

vaarden en samen smeedden ze het volgende plan: Gerits zou hoofdredacteur worden (met de verantwoordelijkheid en de beslissende stem over alle kopij) én redactiesecretaris; Polak en Fokkema werden mederedacteuren. Fokkema mocht geen secretaris meer blijven, zogenaamd vanwege de hoeveelheid fouten in de kopij. Verder zou Gerits opnieuw het tweede nummer moeten samenstellen zonder de zeven door Barth en hem afgekeurde bijdragen. Gerits kreeg de taak om dit plan, dat op een staatsgreep leek, met Polak en Fokkema te bespreken.

Eerst overlegde Gerits alleen met Polak omdat Fokkema nog met vakantie was. Polak was voor een compromis en stelde voor niet langer als redacteur aan te blijven, omdat hij geen concessies aan de kopij van het oorspronkelijke tweede nummer wenste te doen. Hij wilde hoogstens als vast medewerker meewerken aan Gerits’ tweede nummer. Op 9 april schreef Polak dit voorstel aan Fokkema in de hoop hem te overtuigen: ‘Dat wij ons terugtrekken moet je zien als een “reculer pour mieux sauter”. Barth voelt thans geheel voor de richting die Anton wil inslaan.’ In dezelfde brief onthulde Polak dat hij samen met Janssen Perio en Goudsblom al plannen had gesmeed voor weer een nieuw tijdschrift: ‘We kwamen overeen gevieren (Perio, Goudsblom, jij en ik) direct na jouw terugkomst een nieuwe ontmoeting te hebben. Zij geloven dat Anton’s richting ten dode gedoemd is, terwijl zij menen dat wij wel een kans maken met onze ideeën: namelijk modern tot ultramodern met satirische inslag, en geheel anti totalitair.’

Casus belli

Bij terugkomst van zijn reis op 14 april lagen er drie onaangename brieven op Fokkema te wachten, van Barth, van Gerits en van Polak. Fokkema’s reactie is woede en teleurstelling over Barths inmenging in het redactiebeleid en over Gerits’ ondemocratische voorstel de bevoegdheden in de redactie te wijzigen. Aanvankelijk overleggen ze telefonisch. Het resultaat is echter zo vruchteloos dat Fokkema op 16 april een brief aan Gerits schrijft met de veelbetekenende aanhef: ‘Anton’. En vervolgens: ‘Laat ik beginnen met te zeggen dat je houding mij volslagen onbegrijpelijk is en dat ik niet in staat ben gezond verstand, of zelfs goede trouw achter je handelwijze te vermoeden.’ Fokkema voelde zich verraden en betichtte Gerits van woordbreuk nu hij zoveel bijdragen afkeurde; hij eindigde met het volgende voorstel: ‘hetzij een Maupertuus nr. 2 in oude conceptie onder redactie van Johan en mij, eventueel dus met weglating van Wolff’s stuk, hetzij een likwidatie van het tijdschrift Maupertuus zoals het is opgezet. Iets anders is voor mij, en dat zal je uit deze brief duidelijk zijn, onmogelijk.’

Gerits schreef in zijn weerwoord van 19 april dat hij volgens afspraak de kopij van het tweede nummer één keer zou lezen met behoud van de volledige redacteurs-bevoegdheid. Hij toont zich teleurgesteld over Fokkema’s scherpe woorden. Woordbreuk vindt hij een grove beschuldiging. Op 1 en 4 mei schrijven beide heren elkaar boze brieven vol verwijten en beschuldigingen. Fokkema: ‘De ware toedracht is niet goed achterhaalbaar, maar de heer Barth heeft mij te kennen gegeven dat je

je ontslagname ongeveer vijf dagen vóordat hij zijn brief aan de redactie schreef, telefonisch aan hem had medegedeeld. […] Kom dus rustig voor je plannen en bedoelingen uit.’ Gerits: ‘Voor de achterdocht, resulterend in kleinerende beschuldigingen en opmerkingen waarmee u thans uw brieven ontsiert, kan ik slechts een hardgrondige verachting opbrengen. Zij lijkt mij een academicus onwaardig. […] Indien u mij een brief kunt tonen, waarin de heer Barth zegt, dat ik […] hem mijn ontslag heb kenbaar gemaakt, zal ik hem gaarne over deze grove leugen verantwoording vragen.’ Het wordt duidelijk dat het niet meer goed zal komen.

Na overleg met Fokkema verandert Polak van mening. Het vertrouwen in Barth en Gerits is verdwenen en de breuk is onvermijdelijk. Beiden besluiten zich uit Maupertuus terug te trekken. Op 20 april bieden ze Barth hun ontslag aan, dat Fokkema op 30 april toelicht: ‘Het vernietigende oordeel dat over bijna alle stukken wordt uitgesproken evenals het gemak waarmede u in het redactioneel beleid heeft ingegrepen nadat het zich slechts in één nummer had kunnen verwezenlijken, sluit onzes inziens de mogelijkheid om tot een compromis te komen uit.’ En verder: ‘Uw kritiek is niet incidenteel, maar desavoueert het gehele beleid van de redactie zodat zij wel gedwongen is af te treden. Het past ons slechts om deze gang van zaken te betreuren en onszelf te verwijten dat wij U geen duidelijker en vastgelegd beeld van onze voornemens hebben gegeven vóór de oprichting van Maupertuus.’ In hun navolging trekken de drie vaste medewerkers, Rob van Gennep, E.M. Janssen Perio en Martin A. Veltman, zich eveneens terug uit Maupertuus.

Fokkema berichtte kort nadien aan alle auteurs dat de uitgever de uitgave had verhinderd. Polak en hij waren al verplichtingen aangegaan met auteurs voor komende afleveringen en wilden nu hun goede naam niet verspelen. Om de pijn enigszins te verzachten schreef hij dat ze trots op hun bijdrage mochten zijn: ‘Misschien is het je enige troost dat zij deel hebben uitgemaakt van de casus belli.’16

Zonder redactie

Het oorspronkelijk geplande tweede nummer dat de breuk veroorzaakte, is nooit verschenen. Op verzoek van Barth zou Gerits in ieder geval nog één nummer samenstellen ‘om tenminste de reeds betaalde abonnementsgelden nog enigszins te honoreren’.17 Barth nam zelf ook plaats in de redactie en vroeg medewerking aan C. Dinaux.

Barth ventileerde zijn ergernis en teleurstelling over het mislukte tijdschrift-avontuur in een brief van 25 mei 1958 aan de in Mexico woonachtige uitgever A.A.M. Stols: ‘Toen zat ik met een tijdschrift, met een ontvangen subsidie, zonder redactie en met een ontstellende kritiek. Met daarnaast de morele onmogelijkheden om de

zaak te staken, op zijn minst moest ik eerst rehabiliteren. Enfin ik heb het derde redactie lid, dhr Gerits […] gehandhaafd. Voorts heb ik Dinaux, een algemeen geacht en gewaardeerd criticus en mens bereid gevonden mee te doen, en ik zelve, om in elk geval een vinger in de pap te houden. Ik heb schitterende kopij voldoende om het lang uit te zingen, ik heb al de auteurs-Stols opgepord (Gijsen, Greshoff, K. Jonckheere etc. + wat in portefeuille is) en het tweede dat weldra verschijnen zal, is al heel wat meer “Stolsachtig”. Het derde nr. zal zelfs heel goed zijn.’

Gerits hoopte ook op Dinaux’ medewerking als tegenwicht tegen Barth in de redactie en schreef hem op 4 juni 1958: ‘Wat de heer Barth wil is althans in letterkundig opzicht volmaakt onduidelijk, geloof ik. Dat hij onder die omstandigheid redacteur is, kan ik geen voordeel vinden. Typisch voor zijn uitsluitend commerciële belangstelling is wel, dat hij me onlangs suggereerde, dat een verhaal van Gijsen, dat hij in nr. 3 wil opnemen, door mij niet zou behoeven te worden gelezen. Gijsen is altijd goed. Nu geloof ik ook, dat, wil je een tijdschrift een bepaald karakter geven, je de moed moet kunnen opbrengen soms iets dat literair goed is, te weigeren, omdat het niet in de geest, niet in het klimaat van het tijdschrift past.’ Echter, nog voordat het tweede nummer van de persen rolt, is ook Gerits verdwenen, omdat de uitgever opnieuw heeft ingegrepen in het redactionele beleid. Op 26 augustus verscheen een persbericht dat Anton Gerits, de laatst overgebleven redacteur van Maupertuus, zijn ontslag had aangeboden.

Zo bleef Barth achter met een literair tijdschrift zonder redactie. Uiteindelijk lukte het hem om het tweede nummer van Maupertuus in September 1958 te laten verschijnen. Dit ‘tweede’ tweede nummer is een bloemlezing zonder visie die weinig relatie vertoont met de oorspronkelijke standpunten. Gerits is, met hulp van Dinaux, verantwoordelijk voor een gedeelte en wellicht heeft Barth het nummer aangevuld met bijdragen die nog in portefeuille zaten. Het colofon vermeldt geen redactie, maar uitsluitend de namen van meewerkende auteurs: K. Bachmann, C.J.E. Dinaux, Jaap Harten, A. Gerits, Pierre Kemp, J. Funneman, B. Roest Crollius, W. van Eiden, W. van der Graaf en K. Vos. De inhoud is met twee bijdragen van de ‘Stolsauteurs’ – A. Gerits en Pierre Kemp – niet ‘Stolsachtig’ geworden, zoals Barth had verwacht. En verder zijn drie van de vier voorpublicaties afkomstig uit de serie Het Nieuwe Voorhout. Het blijkt tevens het laatste nummer te zijn. Maupertuus stopt zonder enig persbericht.

Achteraf bekritiseerde Johan Polak Gerits’ lafhartige houding in een brief van 17 juni 1959: ‘Jij nam de redactie over en je hebt je enige tijd bijzonder actief getoond met de samenstelling van het tweede nummer, totdat je geen mogelijkheid zag tot verdere samenwerking met een onbetrouwbaar man als Barth en ook de brui eraan hebt gegeven. Wat kwam er nu eigenlijk uit de bus bij nr. ii? Een rommelig geheel met enkele goede ten dele al door ons aangetrokken bijdragen, zoals Harten en Van Elden. Je hebt me zelf later toegegeven dat je de tweede aflevering veel minder vond dan de zo fel omstreden eerste, die in ieder geval karakter had en ergens

voor stond.’ ‘Klets,’ schreef Gerits ernaast in de kantlijn. Mede naar aanleiding van deze ruzie stopten in 1960 Polak en Gerits Het Nieuwe Voorhout. Na een aantal jaren werd hun vriendschap toch weer hersteld.18

Polak startte een jaar na het fiasco van Maupertuus zijn derde literaire tijdschrift, deze keer zonder Fokkema, met wie hij overigens een goed contact onderhield. Hij richtte samen met Rob van Gennep, E.M. Janssen Perio en Martin A. Veltman het tijdschrift Cartons voor Letterkunde (1959-1962) op, uitgegeven bij Moussault’s Uitgeverij nv. Uit die samenwerking is in 1962 de spraakmakende uitgeverij Polak & Van Gennep ontstaan.19 Fokkema liet het bij dit ene literaire avontuur. Hij ging de wetenschap in en werd later hoogleraar in de vergelijkende literatuurwetenschap. Gerits publiceerde nadien met enige regelmaat in het katholieke literaire tijdschrift Roeping, waarin hij zich beter thuisvoelde.20 J.-P. Barth waagde zich niet opnieuw aan een tijdschriftuitgave, omdat hij zich geen nieuw debacle kon veroorloven, wilde hij zijn goede naam niet verliezen. Het vervolg van zijn uitgeversactiviteiten was echter even weinig succesvol, want uitgeverij A.A.M. Stols/J.-P. Barth ging in 1964 failliet.

Twintig jaren later herinnerde Polak Gerits nog een keer aan de periode van Maupertuus, toen hij hem op 19 december 1978 schreef: ‘Volgende week zie ik Douwe Fokkema, na jaren. We zullen zeker over jou spreken en over Maupertuus!!’

Ruth Beijert+
Een verworpene in vreemde dienst
Het vergeefse streven van Henri Bruning

Op gezette tijden, niet zo heel vaak overigens, lees je ergens de naam van Henri Bruning. Zijn naam valt altijd in verband met de oorlog en dat is niet verwonderlijk: Bruning is bekend gebleven als nationaal-socialistisch auteur. In de oorlog was hij actief lid van de nsb, redacteur van De Schouw, het tijdschrift van de Kultuurkamer, en vanaf 1943 was hij zelfs lid van de Germaanse ss. Opvallend is dat als zijn naam valt, er vrijwel altijd iets van waardering doorklinkt. H. van Galen Last bijvoorbeeld noemt hem in een bespreking van een tentoonstelling over schrijvers in de Tweede Wereldoorlog ‘alleen al door zijn kwaliteiten als schrijver en als denker, geen nazi […] als een ander’.1 Jan Blokker oordeelt in zijn recensie van Het zwaard van de geest. Het bruine boek in Nederland 1921-1945 van Gerard Groeneveld dat ‘het “bruine” Nederland […] geen Céline, geen Ezra Pound, geen Knut Hamsun, zelfs geen Maurras [zou] voortbrengen’. Hij ziet slechts één uitzondering: ‘Henri Bruning kwam misschien het meest in de richting.’ En net als Van Galen Last kost het hem moeite in Bruning een doorgewinterde nazi te zien: ‘Maar Bruning was eerder een iets te katholieke katholiek dan een fanatieke fascist.’2

Het lijkt wonderlijk, zo veel sympathie voor een auteur die nooit geheimzinnig heeft gedaan over zijn overtuiging en van wie overigens noch door Van Galen Last noch door Blokker wordt uitgelegd wat hem de moeite waard maakt. Zo’n uitleg lijkt ook moeilijk te geven, want naast een foute is Bruning ook een onleesbare schrijver. Probeer het rustig, lees zijn essaybundel Subjectieve normen, lees Verworpen christendom en voor bladzijde twintig begint het eerste vermoeide doorbladeren. Het lijkt dus niet meer dan terecht dat de meeste Nederlanders zijn naam al lang zijn vergeten. Hoe komt het dan toch dat Bruning een dergelijke uitzonderingspositie heeft veroverd? Waarom wordt hij niet op één hoop geveegd met Martien Beversluis, George Kettmann en Ernest Michel, om maar enkele abjecte voorbeelden te noemen? Een begin van een antwoord zou kunnen liggen in het feit dat Bruning zijn hele leven al een uitzonderingspositie innam. Aan de ene kant paste dat bij zijn karakter. Bijna iedereen die het over hem heeft, noemt hem eenkennig

en meestal ook eenzaam. Pierre Dubois, die Bruning en Bertus Aafjes zijn eerste literaire vrienden noemde, merkte op dat je met Aatjes avonden in de kroeg kon doorbrengen, maar dat Bruning daar de man niet naar was.3 Ook andere auteurs geven aan dat groepsgedrag Bruning ten enenmale vreemd was. Bruning kreeg ook in vrijwel ieder tijdschrift waar hij aan meewerkte, ruzie met de andere redacteuren. Aan de andere kant hoorde de eenzame randpositie ook bij de visie die hij had op de literatuur, de godsdienst en de werkelijkheid.

Schisma

Henri Bruning (1900-1983) was vanaf begin jaren twintig een opvallende Einzelgänger binnen de literaire wereld van het interbellum. In 1924 was hij gedebuteerd met De sirkel, een bundel expressionistische gedichten met sterk christelijke en sociaal bewogen inslag. De dichtbundel De tocht verscheen een jaar later. Bruning was toentertijd een gewaardeerd katholiek auteur. Deze positie werd nog eens versterkt doordat hij de broer was van Gerard Bruning, die door vroeg (in 1926) te sterven een welhaast mythische figuur werd onder katholieke jongeren. De broers behoorden tot een bont gezelschap dat aangeduid werd als de katholieke jongeren, waartoe ook Anton van Duinkerken, Jan Engelman en Gerard Knuvelder hoorden. Deze katholieke jongeren uit de jaren twintig waren een geruchtmakende militante groep. Hoewel later velen van hen gerespecteerde auteurs waren, werden ze aan het begin van hun literaire carrière met wantrouwen bekeken door voormannen als Gerard Brom. De generatie die groot geworden was met Schaepman en de eerste katholieke emancipatie, kon maar niet wennen aan het nieuwe geluid.

Dit schisma in de immer gesloten katholieke gelederen vond zijn oorsprong feitelijk in een teveel aan succes: de schoolstrijd was gewonnen, de katholieke arbeiders hadden hun kiesrecht en de arbeidswet van de katholieke minister Aalberse

was een feit. Oude katholieke kopstukken keken tevreden terug op wat bereikt was. Een aantal jongeren was echter van mening dat de vorige generatie de religieuze idealen had opgeofferd en zich overgaf aan misplaatst triomfalisme. De politieke overwinningen waren immers gerealiseerd binnen de liberale orde: de grondslag bleef niet-katholiek.4 De katholieken hadden hun politieke emancipatie volbracht binnen een goddeloos systeem en het was de hoogste tijd na te denken over een nieuwe maatschappelijke en sociale orde. De katholieken moesten met andere woorden weer gewoon katholiek worden.

De vraag was nu hoe de katholieken hun zaken moesten regelen zonder te botsen met hun levensovertuiging. Duidelijk was dat voor een katholiek die het geloof serieus nam – en de jongeren namen zichzelf uiterst serieus -, het kapitalisme niet strookte met de eigen beginselen. Egoïsme vierde hoogtij en de liberalen hadden geen oog voor de noden van armen die Nederland juist in deze tijden steeds meer begon te krijgen. Het socialisme was om begrijpelijke redenen voor de meeste katholieken geen optie en de eigen katholieke partij was dat helaas ook niet. Het ontbrak de Rooms Katholieke Staatspartij (rksp) na Schaepman aan een duidelijke leider. Zijn opvolger Nolens wist de achterban niet bij elkaar te houden en onder de jongeren gold de rksp als een partij die de idealen had verkwanseld om maar met de liberalen mee te mogen doen.

Sterke man

Het is in deze periode dat een flink aantal jongeren, onder wie Henri Bruning, een blik naar rechts werpt. Deze richting wordt gekenmerkt door een op zijn minst wantrouwige en vaker minachtende kijk op de democratie. Het elitarisme dat in de jaren twintig en dertig zo veel enthousiasme genereerde voor het fascisme, vond men ook bij veel katholieke intellectuelen. Van Duinkerken merkte in 1939 eufemistisch op dat ‘geen schrijver uit de school, die omstreeks 1920 aan het woord kwam, […] een onvoorwaardelijke bewonderaar was van het democratisch staatsbestel’5 en Engelman spreekt al wat ronder van ‘het weinig roemrijke vegeteeren en het langzame doodgaan van het gros der in het parlement vertegenwoordigde partijen’. De jongeren hadden naar zijn mening wel degelijk belangstelling voor de politiek van Moskou, Italië en de Action Française.6 Overigens zij opgemerkt dat Engelman en Van Duinkerken politiek gesproken in geen enkel opzicht met Bruning te vergelijken zijn.

Binnen deze rechtervleugel dweepte men al gauw met de komende sterke man die een einde zou maken aan het halfslachtige demo-liberalisme en met een keuze voor het fascisme. Hoewel het fascisme zeker niet per definitie godsdienstig was, betrof het in ieder geval wel een sociale orde die tegelijkertijd antikapitalistisch en anticommunistisch was; voor deze katholieken de ideale combinatie. Tekenend, maar tegelijkertijd ontluisterend is wat dat betreft het enthousiasme van Gerard Knuvelder voor de ontwikkelingen in het Derde Rijk. Van Duinkerken, Engelman, maar ook Bruning spraken in de jaren dertig vooral theoretisch over politiek. Knu-

velder, die pas na de oorlog zijn grootste faam verwierf door een grote literatuurgeschiedenis te schrijven, voelde zich echter verplicht concrete politieke ideeën te ontwikkelen. Hij wenste een rechtse revolutie naar buitenlands model: ‘Wie zich niet aan tierlantijntjes, parades en, voor een revolutie overigens “normale” excessen vergaapt, maar enig histories perspectief kan nemen, ziet: hoe in Duitsland Europa een laatste kans krijgt. Het front tegen Rusland sluit zich, sinds Italië het offensief begon, van Middellandse Zee tot Noordzee.’7 Ook de publieke verbranding van ‘Schundliteratur’ had zijn volledige instemming. Het was namelijk de plicht van de staat het volk op te leiden tot een goed en zedelijk leven. Het verbranden van de literatuur die de bevolking afhield van zulk een leven, was dus een weldaad voor de maatschappij.8 In hetzelfde artikel spreekt hij nog zijn tevredenheid uit over de ‘onttroning van de jodenmacht’, maar de hard doorgevoerde ‘Gleichschaltung’ deed bij hem dan toch eindelijk de vraag rijzen of dit nog wel tot de toelaatbare, revolutionaire excessen viel te rekenen. Hij putte vooralsnog echter hoop uit de omstandigheid dat aan het hoofd van dit regime ‘nog altijd Adolf Hitler stond’.9

Als er dus iets niet opvallend was aan Henri Bruning, dan was het wel zijn politieke voorkeur. Bruning had in de jaren twintig weliswaar fascistische sympathieën, maar hij werd er door de meeste katholieken niet erg op aangekeken, zij dachten er zelf niet veel anders over. De meeste katholieke jongeren waren het niet eens met de gang van zaken binnen de katholieke kerk en wilden politiek dat het katholieke leven een serieuzere en rigoureuzere inslag kreeg. Toch werden de meeste katholieke intellectuelen geen lid van een fascistische organisatie en nog minder waren ze in de oorlog direct actief voor de bezetter. Waarom Bruning dan wel?

Het verschil tussen Bruning en de andere katholieke jongeren was dat hij de enige auteur van betekenis was die nooit heeft willen aanvaarden dat er concessies gedaan moesten worden. Volstrekt absoluut hield hij zijn enig doel voor ogen: strijden voor Gods Rijk op aarde en tot die tijd zo te leven als God het graag zag, zonder te rekenen op enig succes. Dat hij meende geheel op de hoogte te zijn van de wensen van het Opperwezen, past geheel bij zijn rechtlijnige en absolute karakter. Het was deze levensovertuiging die hem er uiteindelijk toe bracht het fascisme te steunen en wel tot het allerlaatste moment. Hij bleef, ook toen duidelijk was dat het verstandiger was eieren voor zijn geld te kiezen, rustig wachten op de dingen die zouden komen. Hij zou zichzelf nimmer de lafheid toestaan te capituleren voor idealen die de zijne niet waren.

Nieuwe eenvoud

Dit onvermogen om water bij de wijn te doen, blijkt reeds in de jaren twintig uit de kwestie over de katholieke literatuur. Niet alleen de politiek, maar ook de literatuur moest volgens de katholieke jongeren eenvoudigweg katholieker worden. Ook op dit vlak ondervonden zij weinig aanmoediging van de vorige generatie. Het gebrek aan begrip van de ouderen bracht met zich mee dat de jongeren hun artikelen moeilijk konden publiceren in de bestaande katholieke organen. Zo ontstond de behoefte aan een eigen periodiek waarin men zijn onvrede kwijt kon en daaruit werd in 1922 Roeping geboren. Roeping, maandschrift voor Schoonheid, zoals de volledige naam luidde, verenigde alle jongeren die vonden dat het hoe dan ook anders moest met het katholicisme. Onder redactie van dr. H.W.E. Moller probeerde men de katholieke kunst nieuw en authentiek leven in te blazen. De nadruk kwam betrekkelijk eenzijdig op het geloof te liggen en het esthetische werd bewust genegeerd, wat de ondertitel van het tijdschrift nogal ironisch doet schijnen.

Binnen Roeping waren in 1922 vrijwel alle katholieke jongeren die in het interbellum in het literaire circuit iets betekenden, kort verenigd: Gerard Knuvelder, Jan Engelman, de gebroeders Kuitenbrouwer (van wie Louis beter bekend is als Albert Kuyle) en ook de gebroeders Bruning. Dat deze eensgezindheid kort van duur zou zijn, lag in de lijn der verwachting. De jongeren mochten elkaar vinden in hun afkeer van de gang van zaken binnen het katholieke culturele en maatschappelijke leven, op vrijwel ieder ander punt bestonden tussen hen grote meningsverschillen. De onenigheid ontstond over de exacte inhoud van de katholieke kunst. Allemaal vonden ze dat het anders moest, maar over de richting had men zich in eerste instantie niet zo druk gemaakt. Binnen het tijdschrift tekenden zich drie groepen af De eerste fractie, de Utrechtse, bestaande uit Engelman en de gebroeders Kuitenbrouwer, kon al gauw niet meer uit de voeten met het Roeping-concept. Het garandeerde volgens hen zeker voldoende katholiciteit, maar helaas te weinig kunst en vooral Jan Engelman eiste voor de kunstenaar meer vrijheid op dan het katholieke kunstenaarschap nu opleverde. Zij bleven uiteraard katholiek, maar vonden dat niet iedere letter van deze identiteit hoefde te getuigen. De schoonheid die Roeping zo nadrukkelijk zei voor te staan, was voor literatoren als Engelman te veel naar de achtergrond gedrongen. In 1925 traden zij uit Roeping en stichtten het tijdschrift De Gemeenschap.

Daar recht tegenover stond de ethische stroming onder aanvoering van de gebroeders Bruning. Gerard en Henri vonden dat Roeping niet ver genoeg ging. De katholieke kunst moest volledig losstaan van die van de niet-katholieken, door Bruning consequent de heidenen genoemd. Voor esthetiek was geen plaats. In een groot artikel in Roeping, ‘Kunst en kunstenaar’, deed Bruning uit de doeken hoe zijn katholieke kunst er dan wel uit moest zien. Deze moest zich onderscheiden door de inhoud. De goede vorm zou dan later wel volgen en werd voorlopig door Bruning vaagweg aangeduid als ‘de nieuwe eenvoud’, de eenvoud van de mens ‘die in niets zichzelve, maar in alles God zoekt’.10 De prevalerende inhoud had een al even hoog-

dravend doel: ‘het doordringen in de paradijselijke schoonheid, de paradijselijke geheimen van ons geloof’. Daarom was het ook van zo groot belang dat de kunstenaar in de eerste plaats ‘schoon’ leefde en dan pas aan de schoonheid van zijn werk dacht. Als hij in zijn kunst het hoe I en waarom van zijn geloof wilde duidelijk maken, zou hij dat toch eerst zelf moeten doormaken; daar hielpen artistieke vermogens niet langer.

Deze kunstopvatting zal exemplarisch blijken voor Brunings verdere ideeën. Alles wat een mens deed, moest hij doen met hart en ziel, compromisloos en zonder pragmatisme. Bruning had een onweerstaanbaar zwak voor onbereikbare idealen. De katholieke kunstenaar mocht slechts streven naar de ultieme katholieke kunst en nimmer zwichten voor iets minders. Nooit zou hij samenwerken met kunstenaars die hun oren lieten hangen naar heidense mooischrijverij. Een dergelijk kunstenaar zal natuurlijk nimmer veel aanhang krijgen, maar dat kon hem niets schelen, nog sterker, zo hoorde het ook. Het isolement dat zo kenmerkend is voor Brunings leven, blijkt ook een onmisbaar onderdeel van zijn literatuuropvatting.

In het dagelijkse leven van het interbellum zonderde Bruning zich dan ook af van de andere jongeren. Zij waren, behalve dan in zekere zin zijn broer Gerard en in eerste instantie ook Anton van Duinkerken, veel te weinig bezig met het verwerkelijken van de ware karholieke kunst en te veel met het streven naar een goedkope imitatie van de niet-katholieke literatuur. Roeping kon voor Bruning daarom niet lang een exclusief podium zijn. Hij zocht een tijdschrift waar hij onder gelijkgezinden kon zijn. In 1924 richtte hij samen met zijn broer De Valbijl op. Een tijdschrift dat zich naast literatuur vooral met politiek bezighield. Dit mag gezien Brunings visie op de katholieke kunst geen verwondering wekken: kunst en leven kunnen niet worden gescheiden en de kunstenaar zal door goed te leven vanzelf goed gaan schrijven.

Gerard en Henri Bruning waren in de redactie de enige auteurs van naam. De anderen waren even principieel als talentloos. Het tijdschrift was geen lang leven beschoren, het werd wegens gebrek aan middelen binnen een jaar opgeheven. Bruning keerde niet terug naar Roeping. Onmachtig als hij was tot het sluiten van een compromis was hij voor het leven veroordeeld tot splintertijdschriften. De weg terug sloot hij af met een hevige scheldkanonnade in het eerste nummer van De Valbijl:

‘En de naïeve jongeren, ze… Och, ze zijn zo ontstellend walgelik, zo weerzinwekkend misselik in hun rust die ze zelf oprecht menen. Ge zijt zo stinkend, dood, zo steriel, zo hard en stug en duf en dor, vulgair en vervallen en lamlendig als de monding van een rioolbuis, waaruit de godganselijke dag de excrementen stromen.’11 Geen wonder dus dat hij na het uiteenvallen van De Valbijl podiumloos en teleurgesteld achterbleef.

Deze episode is in zoverre belangrijk voor het verdere verloop van Brunings leven dat de teleurstelling hem in een andere richting dwong dan die van de katholieke jongeren. In een brief aan Anton van Duinkerken legt hij uit waarom hij hun gezelschap in het vervolg zal mijden: ‘Ik voel me er absoluut in stikken. Alles, alles, alles is even duf en burgerlik en benauwend en alkootjesachtig geworden. Het is hopeloos. Er is niets meer te verwachten. Er is niets te winnen en ook niets meer te verkiezen. Ik moet eruit. Een eigen tijdschrift gaat niet. Goed! Maar dan maar ergens anders. ’t Kan me niet schelen waar, als er maar ruimte is, om te ademen, wat breedheid van gebaar en zien en voelen, iets meer artisticiteit in werk en leven. […] Ik verdwijn. Je zal me wel ergens anders weer zien opduiken. Waar weet ik niet, doet er ook niet toe, maar niet meer bij die jongere katholieken, niet meer bij de jongeren van 1928.’12

Aan die belofte heeft Bruning zich gehouden. Hij trok zich terug uit de literatuur en bemoeide zich niet meer met wat in zijn ogen literaire spiegelgevechten waren. De band met Anton van Duinkerken werd ook verbroken toen deze zich aansloot bij De Gemeenschap en het werk van Bruning steeds minder bleek te waarderen. De vraag waar Bruning weer zou ‘opduiken’, is niet moeilijk te beantwoorden: niet voor een nieuwe literatuur, maar voor een nieuwe orde zette hij zich in. Hij koos voor de politiek. Zijn ruzie met de katholieke jongeren vergrootte zijn isolement en bracht hem verder in contact met fascistische groeperingen. Hij stichtte samen met steeds radicalere redacteuren de tijdschriften De Paal en De Christophore (samen met Ernest Michel en Ernst Voorhoeve). Dit laatste tijdschrift werd in 1934 opgeheven toen de redactie in haar geheel lid werd van Verdinaso, het Verbond van Dietse Nationaal-Solidaristen. Bruning heeft dan in feite afscheid van de literatuur genomen en lijkt definitief ingelijfd door de politiek.

Verticaal christendom

Tot 1936 lijkt Bruning ook volledig in beslag genomen door het fascistische gedachtegoed. Dan publiceert hij Subjectieve normen en twee jaar later de essaybundel Verworpen Christendom, die samen Brunings belangrijkste en interessantste werken vormen. Opvallend is dat in beide werken, maar vooral in Verworpen Christendom, het fascisme naar de achtergrond schoof Zoals Bruning eerst de belangstelling voor de literatuur verloor, verdween nu de politiek uit zijn blikveld. Wat overbleef, was een constante in Brunings werk: de religie, of nog beter: de exclusieve relatie tussen de gelovige en zijn God. Het waren deze twee publicaties die hem de bewondering van Menno ter Braak opleverden. Deze laatste zou vanaf

1936 een aantal malen zeer positief over Bruning schrijven, om toe te lichten waarom hij zich verwant voelde met deze absolutistische katholiek: ‘het heele geheim van deze verwantschap is, dat Bruning, hoezeer katholiek en bovendien nog fascist ook, ernst maakt met het denken dat immers zoowel voor den christen Pascal als voor den hoogst onchristelijken Stendhal pas zijn waarde kreeg, waar het samenviel met zich rekenschap geven, tot den bodem toe.’13

Bruning en Ter Braak vinden elkaar in het eindeloos formuleren hoe een goed mens, of in Ter Braaks terminologie een vent, moest leven. Het is Ter Braak die een naam uitvindt voor Brunings religie, hij noemt het ‘verticaal christendom’ en zo wordt het sindsdien in de literatuurgeschiedenissen genoemd. Bruning zelf sprak liever over ‘verworpen christendom’. Voor beide omschrijvingen valt wel iets te zeggen. Ter Braaks verticale christendom verwees naar de manier waarop Bruning met zijn geloof omsprong. Zijn katholicisme had niets emancipatoirs en was nauwelijks gericht op een geloofsgemeenschap. Van belang waren slechts de gelovige en God: ‘Den waarlijk religieuzen mensch […] interesseert slechts God; hem beweegt primair den wil om God met het geheel van zijn leven de eer te brengen die hij God, als de Schepper des levens, verschuldigd is.’14 De ware christen was voor Bruning ook iets geheel anders dan de grote massa die zich christen noemde. De ware christen diende God omdat hij niet anders kon, niet omdat hij bang was anders niet in de hemel terecht te komen. Deze angst was typisch voor de massa, door Bruning minachtend ‘burgers’ genoemd, wier ‘enige religieuze inhoud de zekerheid is, dat hen als ze zich maar naarstig aan hun moraaltje houden, niets kan overkomen’.15

Zo’n gelovige zijn was niet gemakkelijk. Niet alleen moest hij vrij van eigenbelang en egocentrische angsten strijden voor Gods koninkrijk, hij mocht ook geen seconde hopen dat God genoegen schepte in zijn bemoeienissen, dat het koninkrijk ook daadwerkelijk naderde, of dat hij ook maar iets bijdroeg aan dit koninkrijk: ‘Dit is de groote tragiek van het Christendom, zooals het ook de groote tragiek was van Christus: het verterend verlangen naar het uur waarop het vuur zal worden ontstoken en de volkomen onmacht om zelf ook maar iets van deze droom te kunnen verwerkelijken.’16 De gelovige kon niet anders dan wachten: principieel eenzaam en verworpen.

Deze levenswijze was natuurlijk niet die van Ter Braak, maar toch is het niet moeilijk om er overeenkomsten in te zien. Beiden hadden een afkeer van slechts verdienstelijk leven, beiden streefden principieel naar het hoogste en het onverschrokkene en aanvaardden de consequenties ook als dat eenzaamheid en verworpenheid was. Daarom maakte het voor Ter Braak ook niet uit dat Bruning fascist of katholiek was. ‘Wanneer dus een onafhankelijke geest zooals Henri Bruning fascistisch denkt, dan zal ik de laatste zijn om hem te gaan beschoolmeesteren en hem voor te houden, dat hij beter democraat zou kunnen zijn; want vooreerst is democratie geen ideaal, waarvoor men strijdt, maar veeleer een stuk atmosfeer, dat men in deze omstandigheden tracht te behouden nu sommige volksgroepen […] die willen vervangen door het trap-dien-man-eruit-systeem; en voorts is iedere vorm van denken goed, die een vorm van persoonlijk denken is.’17 Wat betreft Brunings fascisme ziet Ter Braak onmiddellijk wat de waarde is van deze overtuiging: ‘Wanneer iemand, zooals Bruning, en ik met hem, de verticale verhouding (de verhouding van den enkeling tot God, zegt de geloovige, den enkeling in zijn volstrekte eenzaamheid, zegt de ongeloovige) beschouwt als de eenige absoluut-waardevolle verhouding en geen gemarchandeer verdraagt met die absolute waarde, dan staat hij voor de vraag, hoe hij zich dan als maatschappelijk wezen moet gedragen in de horizontale lijn.’18

Ter Braaks horizontale lijn is bij Bruning het strijden voor ‘het tijdelijk welzijn van den mensch, […] voor de zegepraal der zuivere […] beginselen op natuurlijk gebied’.19 Dit was een afgeleide, maar wel een plicht, aangezien hier voor de christen wel succes viel te behalen. De verworpenheid gold niet voor het engagement. Toch merkte Ter Braak naar mijn mening terecht op dat die horizontale lijn voor Bruning veel minder belangrijk was: ‘Ik krijg trouwens den indruk, dat voor een zoo absolutistischen geest als Bruning die tweedehands “natuurlijke” orde een zaak is, waarvoor hij zich maar half interesseert; zij moet er nu eenmaal zijn, en hij kan zich die als katholiek het gemakkelijkst voorstellen als een soort afschaduwing van de kerkelijke hiërarchie, waarbij de maatschappelijke gemeenschap de kerk en de burgers de geloovigen […] representeeren.’20

Met zijn enthousiasme en door de vergoelijking van ’s mans fascisme heeft Ter Braak Brunings imago veel goedgedaan. Dat de kampioen van de democratie zich

verwant voelde met deze fascistische auteur, heeft Brunings aanvaardbaarheid na de oorlog logischerwijs sterk vergroot, maar hoe ‘fout’ was Bruning nou eigenlijk? Was hij een iets te katholieke katholiek of een ordinaire fascist?

Edelfascisme

Gezien zijn werkzaamheden in de oorlog kan het antwoord kort zijn: Bruning was verschrikkelijk fout. Per slot van rekening werkte hij tot 1942 als eindredacteur van De Schouw. Nadat hij zijn werkzaamheden had neergelegd, radicaliseerde hij zelfs in de richting van de Germaanse ss, waarvan hij ook lid werd. In 1944 verscheen een door hem samengestelde bloemlezing, Gelaat der dichters, met onder meer lofdichten op de Waffen ss en het Vrijwilligerslegioen Nederland.21 Wat betreft Brunings antisemitisme, daarover zijn de meningen verdeeld en misschien kan die kwestie het beste afgedaan worden met wat Hans van Straten hierover opmerkte: ‘Zijn antisemitisme doet denken aan het alcoholisme van Remco Campert: “Voor iemand die veel drinkt, drink ik heel weinig”.’22 Toch kan de waardering van Menno ter Braak niet alleen verklaren waarom publicisten als Van Galen Last en Blokker toch zo veel compassie voor Bruning kunnen opbrengen. Wat maakte hem dan in onze naoorlogse ogen sympathieker dan de gemiddelde nationaal-socialist?

In de eerste plaats zal dat de grote mond zijn geweest die hij opzette tegen sommige nsb-critici. Bruning was te intelligent en overigens ook te consequent om mee te gaan met al te gemakkelijke beschuldigingen. Het bekendste voorbeeld is zijn verdediging van Vestdijks roman Meneer Visser’s hellevaart. In De Schouw schreef hij dat zijn collega-critici wel heel snel klaar stonden met oordelen als ‘onvolks’ en ‘individualistisch’ en dat men ook Vestdijks werk daarvan had beschuldigd. Doelend op de eerste beschuldiging spreekt Bruning van ‘een slag in de ruimte’. Het verwijt dat Meneer Visser ‘individualistisch’ zou zijn, vindt hij hoogstmerkwaardig, aangezien ‘alle kunst individualistisch is’.23 Dit was ook meteen het laatste woord dat in deze kwestie werd gesproken, want op 15 mei liet de departementsraad weten dat polemieken in De Schouw ‘niet gewenst’ waren. Bruning liet zich de wet niet voorschrijven en legde zijn functie als eindredacteur neer.24

Brunings keuze voor de bezetter had ongetwijfeld niets met lafheid of eigenbelang te maken en ook dat maakt hem sympathiek. Zijn waardering voor de nsb

lijkt nooit erg groot te zijn geweest. In een brief aan Ernst Voorhoeve, oud-Christophore– en -Verdinaso-gezel, verzuchtte hij in 1943 over deze partij: ‘[…] die steriele burgermans-interpretatie van een groote revolutie’, die hij onmiddellijk zou verlaten ‘als het niet laf was omdat de Duitsers er minder voorstaan’.25 Maar Bruning had zijn keuze nu eenmaal gemaakt en daar kon hij, principieel als hij was, niet van terugkomen. Hij voelde zich verplicht mee te werken aan een nieuwe orde die strookte met zijn wensen. Dat hij zich niet altijd thuis voelde bij zijn partijgenoten, deed niets af aan zijn trouw aan de gedachte van deze orde

Waarom hij als intellectueel zijn keuze zo hardnekkig volhield en zelfs doorsloeg naar de ss, zal wel nooit duidelijk worden. Wel zijn een aantal factoren te bedenken die bij deze halsstarrigheid een rol kunnen hebben gespeeld. In de eerste plaats lijkt het of Bruning door de omstandigheden en zijn karakter steeds verder radicaliseerde. Voor de oorlog was zijn fascisme vooral theoretisch. Zoals Ter Braak al vaststelde, lijkt het wel of de fascistische orde hem inderdaad niet zo interesseerde. Zij moest er nu eenmaal zijn, omdat de verworpen christen de aarde zo goed mogelijk moest beheren. Het verticale christendom lijkt echter zijn voornaamste interesse te hebben. Wat hij als verworpen christen echter wel nodig had, was een gezagsgoed en een gezagsdrager: een zaak waar hij voor kon strijden en een leider aan wie hij trouw kon zijn. Dat Bruning geen strijder voor de democratie kon zijn, was duidelijk. Hij was veel te elitair (en ook dat verbindt hem met Menno ter Braak) om het lot van het land en het volk in handen te leggen van het gehele volk: ‘Voor den wijze is het oordeel aan den geest; voor de democratie der geestloozen is het oordeel aan het getal. […] De wijze aanvaardt de verantwoordelijkheid voor de waarheid die hij verdedigt; de democratie verschuift deze naar de meerderheid, d.w.z.: in concreto naar niemand.’26 Zoals vele katholieken paste het fascisme hem beter.

Zijn keuze voor Verdinaso is daarom ook zo logisch. Elitair en beschaafd als hij was, koos hij voor een groepering die uiteraard fascistisch was, maar een stuk minder ordinair dan Zwart Front; niet voor niets noemde Ter Braak Verdinaso-leden bijna waarderend ‘edelfascisten’. Deze benaming hadden ze eerder aan hun leider dan aan hun programma te danken. Joris van Severen gold als een charismatische en aristocratische aanvoerder. Bruning zei naderhand over zijn eerste ontmoeting met Van Severen het gevoel gehad te hebben ‘dien avond misschien geen theorie, maar wel een mensch rijker te zijn geworden’.27 Uit een dergelijke uitspraak blijkt ook weer dat Bruning een leider wilde om te dienen en dat de bijbehorende leer niet zozeer zijn interesse had

Toen Van Severen in 1940 werd doodgeschoten, fuseerde de partij met de nsb en het is wederom typerend voor iemand als Bruning dat hij lid werd van een partij waar hij tot dan niets in zag. Als Verdinaso niet meer bestond, moest de verworpen christen zich inspannen om de samenleving op een andere manier te dienen, zijn enige taak op deze aarde. De nsb was zeker niet de best denkbare kandidaat, maar in Brunings ogen op dat moment wel de enige. Daarbij zij nogmaals aangetekend

dat de politiek voor hem in wezen niet belangrijk was. Hij bleef in de eerste plaats katholiek, en pas in latere instantie was hij ook fascist. Deze houding pleit dus wel degelijk voor Blokkers visie dat Bruning een ‘iets te katholieke katholiek’ was. Ook Bruning zelf gaf merkwaardig genoeg na de oorlog zijn katholieke komaf min of meer de schuld van zijn keuze voor het fascisme: ‘Een feit is dat men als katholiek reeds zeer vroeg vertrouwd wordt [gemaakt] met het geweld (zovele feiten uit de kerkgeschiedenis kunnen slechts worden verdedigd met “het doel heiligt de middelen”) […] Ik ben er altijd van overtuigd geweest dat de Kerk slechts met geestelijke wapens mocht strijden […] doch de Staat zo meende ik eveneens kan het geweld niet ontberen en was tot geweld verplicht. De Machiavelli die ik afwees voor de Kerk, aanvaardde ik voor de Staat […]. En steeds meer geloof ik dat deze ongevoeligheid mijnerzijds […] een gevolg is geweest a) van het feit dat ik als katholiek ben opgegroeid in een wereld waar het geweld als liefde en wijsheid kon verdedigd worden, b) van het feit dat ik vóór deze oorlog niet met geweld en wat dit in wezen inhoudt, geconfronteerd ben geworden. Het bestond slechts abstract en verstandelijk.’28

Deze laatste opmerking geeft aan hoe naïef Bruning het fascisme omarmde. Deze naïviteit blijft echter twijfelachtig, omdat bovenstaande overpeinzing blijkbaar pas in 1954 bij hem opkwam. In dit verband klinkt zijn verontschuldiging in Maatstaf ook nogal gratuit: ‘Aanvankelijk verstaat men de daden van die machtsstrijd niet als zodanig; men ziet slechts oorlogsnoodzaak, en zeer, zeer lang kan en blijft men vele dingen ook aldus (geruststellend) verklaren. Na de oorlog, nietwaar, zal dit alles anders worden. Tot geleidelijk het vermoeden groeit dat dat alles behoort tot het wezen van machtsstrijd, tot hetgeen die strijd in de centra der wereldpolitiek […] is […]. Alles waarvan men theoretisch het bestaan kende, wordt nabij, realiteit, persoonlijke ervaring, en hoeveel afzichtelijker dan men ooit heeft durven begrijpen.’29

Feit blijft echter dat werkelijkheidszin nimmer Brunings sterkste kant was, nog sterker, hij vond deze ook ongewenst. Streven naar het hoogst haalbare zonder enige kans op succes hoorde immers bij het verworpen christendom. Hij maakte er een punt van nooit te verwachten dat een van zijn idealen uitkwam. Voor een idealist is dit een standpunt dat slechts op papier kan bestaan en het is typisch voor Bruning dat uitgerekend hij deze gedachte tot de kern van zijn geloofsovertuiging maakte. Hij zag, zoals Pierre Dubois opmerkte, geen onderscheid tussen de ‘filosofische’ en de ‘morele waardering’ van een bepaalde houding, omdat zijn visie door en door abstract was. Hij had in zijn gehele loopbaan nooit anders dan ideeën gehad die mijlenver van de werkelijkheid afstonden.

Eenzaamheid

Pleit dit Bruning vrij en waren de veroordeling tot twee jaar en drie maanden internering plus een schrijfverbod van tien jaar die hem na de oorlog werden opgelegd, onterecht? Natuurlijk niet, maar het geeft wel aan hoe wereldvreemd deze onverbiddelijke auteur in het leven stond. Aan de ene kant was en wilde hij

politiek actief zijn, aan de andere kant was die politiek, om nogmaals met Ter Braak te spreken, niets meer dan een tweedehands zaak. Pierre Dubois noteerde in dit verband nog een tekenend voorval: ‘De laatste maal dat ik hem tijdens de bezetting bezocht en nogmaals mijn teleurstelling uitsprak over de positie die hij had ingenomen, leek hij mij als nauwelijks door de politiek beroerd. Het was alsof hij in een andere werkelijkheid leefde en hij hield een lange monoloog over de totale eenzaamheid van Christus. Ik was allerminst op zo’n onderwerp verdacht en ik zou er dan ook geen enkel denkbeeld meer van kunnen weergeven jammer genoeg, want ik weet dat het een aangrijpend moment was en dat elke politieke discussie hier futiel werd.’30 Uit deze woorden rijst een beeld op van Bruning waarin hij niet slechts tragisch is volgens zijn eigen en de Ter-Brakiaanse uitleg, maar ook in de meer gangbare betekenis van het woord.

Hoewel Brunings gedrag met geen mogelijkheid valt goed te praten, is het toch gemakkelijk om begrip voor hem op te brengen. Zelfs vlak na de oorlog kan Bruning zich dan ook beroepen op belangrijke pleitbezorgers. Vestdijk en de door Bruning zo vaak getergde Van Duinkerken treden tijdens zijn proces op als getuige à decharge. Uitgerekend actief verzetsstrijder en uitgever Bert Bakker biedt hem in 1954 in Maatstaf de mogelijkheid zich te rehabiliteren met het lange artikel ‘Een ander spoor’.

Bruning heeft dus voor iemand die zoveel ruzie maakte in zijn leven, behoorlijk veel sympathisanten overgehouden. Hoewel Bruning vanaf het eerste begin een enthousiast aanhanger van het fascisme is geweest, is toch de indruk ontstaan dat hij niet echt in het gezelschap der ‘foute’ auteurs thuishoort. Men ziet hem als degene die de nsb naar een hoger cultureel plan had willen tillen, als een soort fascistische Ter Braak. In zekere zin heeft Bruning deze positie ook verdiend. Hij ging onverstoorbaar zijn eigen weg en verdroeg de eenzaamheid die de consequentie was van zijn onbuigzame, absolute ideeën. Hij was wel degelijk veel getalenteerder dan de auteurs om hem heen. Hij was in dat opzicht zeker geen nazi als een ander, maar voornamelijk een intelligente fascist, zoals ze er in het buitenland wel meer hebben.

De kans lijkt echter klein dat Bruning ooit nog uit de vergetelheid gerukt zal

worden door bijvoorbeeld een herdruk, een omvangrijke studie of een verzameld werk. De auteurs uit de jaren dertig zijn hun naoorlogse status kwijtgeraakt en dreigen langzaam uit de canon te vallen. Du Perron en Ter Braak hebben hun grootste magie verloren en niet alleen door ingrijpen van W.F. Hermans. Hernieuwde aandacht voor het werk van Bruning opeisen, zal dus naar alle waarschijnlijkheid onbegonnen werk zijn. Daarnaast blijft het zeer de vraag of deze aandacht terecht zou zijn. Literair-historisch mag Bruning interessant zijn, voor uitgebreide herlezing zijn niet zo zeer zijn intellectuele als wel zijn literaire capaciteiten te klein.