Archief: DBNL

Peillood

H.J.A. Hofland Inbraak als laatste redmiddel

In zijn biografie van Max de Jong, Altijd het tinnef om je heen (2000), schrijft Nico Keuning: ‘Over de naam Max de Jong ligt altijd de schaduw van het verbodene. De publicaties van enkele “verboden” dagboekfragmenten in Tirade in 1968 en 1971 hebben sterk tot dit beeld bijgedragen. Niet zonder overdrijving en met veel gevoel voor pathos rekende Geert van Oorschot het dagboek van Max de Jong met De avonden van Gerard Reve en Bij nader inzien van J.J. Voskuil tot de drie grote monumenten van de literatuur van omstreeks het midden van de twintigste eeuw.’

De titel van deze – overigens mooie en onmisbare – biografie had ook het motto van het dagboek kunnen zijn. Max de Jong had een verschrikkelijk, zoniet noodlottig zintuig voor ellendig geluid. Radio’s en stemmen van de buren komen voortdurend in het dagboek voor. ‘Gooi een atoombom op Hilversum,’ luidt zijn samenvatting van zijn verhouding tot de omroep. De rampzalige eigenschap van het tinnef is dat het een gemeenschappelijke stem heeft, de niet-aflatende stem van de media. Het tinnef heeft een megafoon waaruit dag en nacht het plat kabaal komt. Altijd Hilversum. Max mag van geluk spreken dat hij niet in deze tijd leeft.

Keuning betwijfelt impliciet de mening van Van Oorschot dat de dagboeken een ‘groot monument’ vormen. Ik weet nog niet zo zeker of ik me bij de twijfelaars zou scharen. Uit die lange reeks van dagelijkse notities komt een tijdsbeeld te voorschijn: de koude armoe van de eerste periode na de Bevrijding, illusies en dromen, en niet de wederopbouw maar de herrijzenis van de Hollandse burgermansplatheid – ja, zoals die zich nu opnieuw, in een hypergemoderniseerde gedaante, over de natie vaardig maakt.

Ook toen, met andere middelen, dezelfde overrompeling. Herlezing van de dagboekfragmenten in Tirade roept bij mij die hybride toestand van dat rare tijdvak op. Veel schaarste. Kolen op de bon, de schnitzel van meneer Kirchner in De Vette Hap bij de Magere Brug, koffie voor een kwartje bij Ruteck’s, de radio van de buren; en schrijven, dichten, het werk van de concurrentie in de tijdschriften bestuderen, Le Grand Meaulnes van Alain-Fournier lezen, en alles van Sartre. Kortom, uit de dagboeken van Max de Jong komen de geuren, de geluiden, de mensen te voorschijn. En

de melancholie van de schrijver. Een monument, zoals De avonden.

 

Wanneer heb ik Geert van Oorschot voor het eerst ontmoet? Dat zal tegen het einde van de jaren vijftig zijn geweest. In de winter, in een oververwarmde trein. Hij had een pamflet van mij gelezen, een aanval op de hele Nederlandse politiek ter gelegenheid van de vervroegde verkiezingen. Dit geschrift had ik op eigen kosten in honderdvoud laten vermenigvuldigen en verstuurd naar mensen van wie ik aannam dat ze er belangstelling voor hadden. Geen idee hoe hij wist dat mijn naam bij mijn gezicht paste. ‘Hofland,’ zei hij, ‘in jou is een groot essayist verborgen. Jij moet in mijn blad schrijven!’ Dat was toen Tirade, nog in groot formaat, iets kleiner dan een A4’tje. Dat heb ik gedaan, één keer, een politiek verhaal. Literaire ambities had ik niet, zodat het daarbij is gebleven.

Wel kwamen we elkaar vaker tegen, waarbij ik aanmerkelijk minder tegen hem sprak dan hij tegen mij. Over het algemeen ging het dan over ‘mijn vriend Jacques’, met wie hij Jacques de Kadt bedoelde. Max de Jong was nog niet in onze gesprekken voorgekomen. Wel wist ik zo nauwkeurig mogelijk wie deze dichter en schrijver was, want ik had zijn lange gedicht Heet van de naald (1947) gelezen en veel over hem gehoord van mijn vriend Hans Rooduijn, die hem goed gekend had. (Wanneer verschijnt er van hém eens een biografie?)

Op een late zomermiddag kwam ik Geert tegen, ik weet niet meer in welk café. We hadden het over politiek en literatuur, zoals dat in die tijd ging. ‘Ik ben een jeneverdrinker en een sigarenroker,’ liet hij zich ontvallen, en deed nog een bestelling. En toen kwam Heet van de naald ter sprake. Dat moet in 1968 zijn geweest, kort nadat in Tirade de eerste fragmenten van de dagboeken waren gepubliceerd. Die had ik verslonden. Ik vroeg: ‘Waar blijft de rest?’ Er bleken problemen te zijn. Hij vertelde me dat ‘een katijf van een wijf’, de zuster van Max de Jong, een schat aan documenten beheerde. Die wilde ze niet voor publicatie afstaan, omdat ze zich, uit naam van de hele familie, voor Max, het zwarte schaap van de familie, schaamde. ‘Je begrijpt wel,’ zei Geert, ‘dat ze daarmee de Nederlandse literatuur rampzalig benadeelt. Niet uitgesloten dat ze de hele zaak straks in de kachel stopt.’

We wonden ons op. Een rechtszaak had geen zin. Een smeekschrift namens de hele levende Nederlandse literatuur zou haar alleen in haar gelijk bevestigen. ‘Want,’ zei Geert, ‘als je in Nederland een analfabeet zoekt, moet je bij de zus van Max belet vragen.’ Goede raad was duur. Ik vroeg nadere bijzonderheden. Geert vertelde dat mevrouw Bool-De Jong in Zwolle woonde. Hij wist het adres. Intussen deed hij nog een bestelling. We bleven het oeuvre crescendo prijzen en bovendien was ik, na alles wat ik al gelezen had, begerig naar de rest. We raakten in steeds grotere opwinding, we kwamen in een stemming waarin we voor een krasse maatregel niet terugschrokken.

‘Wat denk je van een inbraak?’ vroeg ik.

Geert keek op zijn horloge.

‘Dat is een voortreffelijk idee!’ zei hij. ‘Jij belt aan. Je houdt die vrouw bezig. Intussen dring ik het pand binnen. En als ik de papieren heb, moet je van goeden huize komen om me die weer te ontfutselen.’

‘Hoe zal ik die vrouw bezighouden?’ vroeg ik.

‘Dat zie je ter plaatse!’ zei Geert. ‘Iedere vrouw heeft een eigen manier om te worden beziggehouden. Doe haar een voordelige aanbieding!’

‘En hoe dring jij binnen?’

‘Via de achterdeur. Ik weet daar de weg. Kom mee! We gaan!’

Hij rekende af en we stapten in de Mercedes Diesel, niet richting Zwolle, maar naar zijn kantoor aan de Herengracht. ‘Even iets regelen.’ In het kantoor stond een biljart. Terwijl hij iets regelde, stootte ik een bal. Buiten begon het donker te worden. Ik stelde me de tocht naar Zwolle voor, zeker anderhalf uur in de Diesel. Het aanbellen en bezighouden van een wildvreemde vrouw. Hoe? Als stofzuigerverkoper, om half elf. Ik ben een verlegen man. Mijn geestdrift voor de literaire inbraak nam af.

‘We moeten het beter voorbereiden,’ zei ik.

‘Je hebt gelijk,’ zei Geert. ‘Misschien hebben die mensen nu visite. Zitten ze te kaarten. Wil je een glaasje jenever?’

Hij liet een stenen kruik zien.

‘Nee.’

Hij liet me uit.

‘De inbraak blijft ons laatste redmiddel,’ zei hij.

Terwijl ik dit opschrijf, valt het me opeens op dat in de dagboeken van Max de Jong geen alcohol wordt gedronken.

Marsha Keja+
Exegeet rijmt op roomse scheet
Een blik in Van Oorschots brievenarchief

In het eerste nummer van Tirade dat uitkwam na het overlijden van Geert van Oorschot, stond het artikel ‘Geert van Oorschot – Uitgever (1909-1987)’, geschreven door Jaap Goedegebuure. Dit in memoriam leverde veel, meest positieve, reacties op. De publicist Hans van Straten (1923) schreef een brief aan Wouter van Oorschot (1952), de vierde zoon van Geert en, samen met Gemma Nefkens, zijn opvolger. Van Straten, in 1951 redactiesecretaris van het tijdschrift Podium, vindt het een mooi stuk, maar heeft hier en daar wat aanmerkingen op beschreven feiten: ‘Verder wordt de indruk gewekt dat Uw vader de roman Archibald Strohalm van Harry Mulisch zou hebben geweigerd. In werkelijkheid heeft Mulisch het typoscript teruggevraagd nadat hij op het Podiumweekend (1 en 2 december 1951) door Wim Schouten, die er overigens nog geen letter van had gelezen, was overgehaald het boek bij de Bij te publiceren. Best mogelijk dat Uw vader het boek tóch zou hebben geweigerd, maar de feitelijke gang van zaken was anders.’ (6 maart 1988)

Twee dagen later schrijft Wouter van Oorschot hem terug: ‘Geerts verhaal over archibald strohalm luidde dat hij, na lezing, Mulisch op een aantal punten wijzigingen (“verbeteringen”) in overweging had gegeven, waarop hij nooit meer iets had gehoord, en dat het boek een half jaar later met al zijn voorgestelde verbeteringen bij De Bezige Bij verscheen.’ Eerder in de brief meldt hij: ‘Uiteraard heb ik in de loop der jaren Geerts versies over veel kwesties uit de eerste hand vernomen. Maar zelfs ik heb feitelijk zelden kunnen uitmaken wat bij hem waarheid en wat verzinsel was.’

De correspondentie tussen Mulisch en Van Oorschot uit 1951 die in het archief van Uitgeverij G.A. van Oorschot te vinden is, maakt het mogelijk de gang van zaken te reconstrueren. In oktober 1951 biedt Mulisch het manuscript van Archibald Strohalm ter beoordeling aan Van Oorschot aan. Die antwoordt de jonge auteur op 22 oktober: ‘kom ik tot de volgende conclusie: 1. sublieme stukken, naast irriterende kitsch 2. uitermate boeiende stukken, naast stukken welke langdradig en alleen maar vervelend zijn. Het boek is dus zeer ongelijk en dus raad ik U ten sterkste aan het boek in deze vorm althans niet uit te geven. […] Het spijt mij dat ik u geen ander bericht kan zenden. U kunt schrijven en U kunt goed schrijven. Dit verplicht U tot

meer dan U thans, althans bij gedeelten, in dit manuscript heb gepresteerd.’ Van Oorschot schrijft ook dat hij het manuscript aan de redactie van het – door hem van 1948 tot 1953 uitgegeven – tijdschrift Libertinage wil voorleggen, omdat die er wellicht fragmenten uit zou willen afdrukken. Mulisch stemt graag met dat voorstel in en wil langskomen om met Van Oorschot te praten over de verbeteringen aan Archibald Strohalm, maar de uitgever heeft het in november te druk voor een ontmoeting. Diezelfde maand nodigt Mulisch Van Oorschot uit tot het bijwonen van de uitreiking van de Reina Prinsen Geerligsprijs, die hij voor het manuscript van Archibald Strohalm zal ontvangen. Uit de briefwisseling blijkt niet of Van Oorschot die uitnodiging heeft aangenomen. Op 16 december schrijft Mulisch aan Van Oorschot: ‘Ik hoop dat U niet kwaad op mij zult worden als ik U vertel, dat ik mijn manuskript aan de Bezige Bij heb gegeven. […] Misschien heb ik onjuist gehandeld. Zo althans voel ik het achteraf.’ Mulisch herinnert Van Oorschot in deze brief aan een gesprek waarin hij heeft verteld dat hij al verplichtingen had aan De Bezige Bij, waarop Van Oorschot geantwoord zou hebben dat het nu eenmaal het beste is als een auteur zich aan één uitgever houdt. Mulisch had De Bezige Bij een roman voor een jubileumreeks beloofd, en dat was nu Archibald Strohalm geworden. Van Oorschot schrijft hem: ‘Dat U achteraf zou voelen dat U verkeerd hebt gehandeld; ach kom. Die achteraf-gevoelens zijn altijd gevoelens van lieden die ijdel zijn en van compromissen houden, en daarvoor niet durven uitkomen. […] Boos ben ik natuurlijk niet. Waarom zou ik. Waarom zou ik mij niet van harte verheugen in uw belang? Het is tenslotte plezierig voor een schrijver wanneer hij een uitgever bezit, die zijn manuscripten ongelezen uitgeeft, al dan niet in een jubileum-serie. […] In ieder geval hoop ik voor Archibald, dat u deze jongen niet ongecorrigeerd aan de drukpers zult toevertrouwen.’ (19 december 1951)

Van Oorschot had de roman dus wel geweigerd, althans in de aangeboden vorm. Maar dat de roman bij een andere uitgever verscheen zonder dat hij er ooit meer iets van gehoord zou hebben, is nu aantoonbaar een verzinsel gebleken. Of de verbeteringen van Van Oorschot door De Bezige Bij zijn overgenomen, is uit deze correspondentie niet op te maken. Misschien biedt het archief van De Bezige Bij hierover ooit uitsluitsel, of het archief van Harry Mulisch zelf.

Een gemakkelijk mens

Bovenstaande brieven zijn afkomstig uit het brievenarchief van Uitgeverij G.A. van Oorschot, dat in september 2000 in bruikleen werd gegeven aan het Letterkundig Museum in Den Haag. Duizenden brieven uit de periode 1945-1987 – van de oprichting van de uitgeverij tot de dood van Geert van Oorschot – kwamen in oude ordners, vale mappen en propvolle verhuisdozen het museum binnen. Ruim anderhalf jaar wordt er nu in het Letterkundig Museum gewerkt aan de ontsluiting van het archief. Dit toegankelijk maken behelst nog geen grondig inhoudelijk onderzoek; de kennismaking met het archief blijft noodzakelijkerwijs beperkt tot een eerste indruk.

Maar om brieven te kunnen plaatsen, moet je ze wel lezen, al is het vluchtig. En dan komt, ook bij oppervlakkige kennismaking, een intrigerend beeld naar voren van alle schrijvers, boeken, tijdschriften en literaire gebeurtenissen rondom Uitgeverij Van Oorschot uit die vier decennia. Met enig gepuzzel is het meestal ook mogelijk brieven die geen duidelijke aanhef, datering of afzender hebben, te plaatsen. Zo moet ‘Gerard’ in de ene periode wel Gerard Reve zijn – door Van Oorschot overigens steevast Gerard Kornelis genoemd – en in de andere periode Gerard Stigter – vooral bekend onder zijn pseudoniem K. Schippers. ‘Gerrit’ kan de ontwerper Noordzij of de drukker Thieme zijn. Bij ‘Geert van Oorschot’ kan in een bepaalde periode getwijfeld worden tussen junior en senior. Als je eenmaal gezien hebt dat Geert jr. en Wouter van Oorschot ‘Oom Jacques’ schrijven aan Jacques de Kadt, dan hoeft de Nicolaas die ‘Beste Oom Geert’ schrijft, geen familie te zijn. Maar de ‘Jan’ die gevraagd werd om een bijdrage aan Tirade met het thema ‘stad’, is tot op heden niet geïdentificeerd.

In 1995 kwam, ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de uitgeverij, een eerste selectie brieven uit in Geert van Oorschot. Brieven van een uitgever, waarvoor eenendertig correspondenten van Van Oorschot ieder twee brieven uitzochten en van commentaar voorzagen. Dit boek maakte nieuwsgierig naar de vijftienduizend brieven die volgens de huidige uitgevers, Wouter van Oorschot en Gemma Nefkens,

nog in het archief zouden zitten. Destijds werd het boek een visitekaartje genoemd, bedoeld om mogelijke geldschieters te interesseren voor een uitgebreide uitgave van de brieven. Van zo’n bundeling als Brieven van een uitgever zijn er met het ontsloten archief nog wel tien samen te stellen. Maar de brieven in het boek zijn niet representatief voor die uit het archief. Sterker nog, veel brieven uit dat boek zitten niet eens in het archief. Wel zijn, naast de ontvangen brieven, ook doorslagen van verstuurde brieven in het archief bewaard; zo is vaak een correspondentie van beide zijden te volgen. Alleen zijn van lang niet álle brieven doorslagen bewaard of, vermoedelijk, zelfs maar gemaakt. Geert van Oorschot stond, net als trouwens zijn auteur Jan Hanlo, bekend om het schrijven op de meest bijzondere materialen, en van bijvoorbeeld een dekblad van een sigarenkistje is het lastig een doorslag te maken. Waarschijnlijk is het de scheiding tussen de uitgever Van Oorschot en de persoon Van Oorschot die verantwoordelijk is voor het ontbreken van veel persoonlijke brieven in het archief. De persoonlijke brieven waren vaak handgeschreven, de zakelijke brieven werden, met doorslag, getypt. Ook in de ontvangen brieven staat het werk meer op de voorgrond dan de vriendschap. Alsof de ingekomen brieven die het meest persoonlijk waren, niet op de uitgeverij werden bewaard.

Nu is het natuurlijk lastig om te beoordelen wat er niet is, maar er zijn wel aanwijzingen. In veel brieven die in de loop der tijd zo rond de zomer aan Van Oorschot zijn geschreven, staat ‘Bedankt voor je brief uit Frankrijk’. Van die brieven uit Frankrijk zijn geen doorslagen gemaakt of bewaard. Van sommige correspondenties ontbreken delen zonder duidelijke reden. A. Alberts (1911-1995) schreef van 1954 tot aan diens dood in 1987 met Van Oorschot, maar uit de eerste drieëntwintig jaar van hun briefwisseling is van de kant van Alberts alleen maar een kaartje in het archief bewaard gebleven. Een duidelijk aanwijsbare oorzaak voor het ontbreken van brieven is vaak een ruzie, die soms ruiterlijk goedgemaakt wordt. Zo schrijft de historicus en publicist H. van Galen Last in 1959 na een conflict over Libertinage: ‘Ik weet niet of je je nog altijd als in staat van oorlog met mij beschouwt.’ Daarop antwoordt Van Oorschot: ‘Na elke oorlog dient er vrede gesloten te worden. Tot die vrede ben ik bereid.’ Waarna de briefwisseling nog tot 1978 voortduurt. Sommige correspondenties kennen we al, zoals de brieven die Jeroen Brouwers opnam in zijn boek Het tuurtouw, die Herman de Coninck publiceerde in het Nieuw Wereldtijdschrift en die waarover J.J. Voskuil vorig jaar schreef in Tirade. Ook hier is slechts een deel van de beschreven brieven terug te vinden in het archief.

Het ontbreken van persoonlijke brieven in het archief is zeker een gemis; ze tekenen de bijzondere man die Van Oorschot geweest moet zijn. Maar heel ver weg is die man ook in zijn zakelijke brieven natuurlijk niet. In zijn formuleringen en in zijn manier van zaken gedaan krijgen herken je de Van Oorschot uit alle verhalen. De uitgever die bij een groot publiek bekend werd in de media, komt ook uit de zakenbrieven naar voren als charmant, eigenzinnig, doortastend, bot, wispelturig en hardwerkend. In een brief aan de neerlandicus Paul van der Plank (1952), met

wie hij wat wrijvingen had bij de voorbereiding van uitgaven van Du Perron en Jan Emmens, schrijft hij: ‘Vanmiddag is mijn vriend Jaap Goedegebuure bij mij en er ontwikkelt zich een gesprek over mijn manier van omgang en optreden t.a.v. andere mensen. Jaap zegt dat ik vaak zo onverwacht direct ben in mijn vragen en antwoorden dat veel mensen daarvan schrikken, daardoor in de verdediging gaan en mij een bruusk persoon vinden. Het woord bruusk is door Jaap gebruikt als karakteristiek voor mijn omgaan met anderen. Hij zal daarin wellicht gelijk hebben, hoewel ik tegelijkertijd vind dat de mensen die mij als zodanig ervaren het bij het verkeerde eind hebben.’ Met als uitsmijter: ‘P.S. Jaap vindt mij een gemakkelijk mens.’ (16 oktober 1980) De filosoof Lolle Nauta reageert op een – niet bewaarde – brief: ‘Bedankt voor je brief, een kleine expositie van verwijten, die je echter zo hartelijk aan de man brengt, dat ik terug durf te schrijven.’ (1 januari 1960)

Bij alle verhalen rond zijn persoon lijkt wel eens vergeten te worden dat hij jarenlang heel hard gewerkt heeft aan het opbouwen en behouden van een onafhankelijke uitgeverij met een bijzonder fonds. Niet dat hij altijd in stilte hard werkte, hij beklaagde er zich geregeld over, zoals in een brief aan de dichter Chr.J. van Geel (1917-1974): ‘Dat briefje was een routine-briefje, welke helaas ook geschreven moeten worden. Wees maar blij dat je een dichter en geen uitgever bent. Je arme hoofd zou tegen alle onaangename beslommeringen van het “zaken-doen” niet bestand zijn.’ (14 april 1960) En in een andere brief aan Van Geel: ‘Had ik maar tijd om uitvoerig niet alleen te antwoorden op je aardige brief van eerste kerstdag, maar ook

om over dingen en mensen te schrijven die onze relatie uitgever-schrijver niet raken. Maar ik vind nooit tijd voor de dingen die ik het liefste zou doen.’ (10 januari 1967)

Van Oorschot had een voorliefde voor sfeerbeschrijvingen, zoals in een brief uit 1954 aan zijn vriend en auteur Albert Vigoleis Thelen (1903-1989), van wie hij het jaar daarvoor in samenwerking met een Duitse uitgeverij Die Insel des zweiten Gesichts uitgaf: ‘Beste dwaze goede Vigo, Het is donderdagavond. De kinderen zijn naar bed en Hilly is ook al naar bed, heel vroeg al, want de beide laatste weken was zij ziek en is nu een beetje aan het opknappen, maar moet nog heel vroeg ter ruste. Ik zit op mijn werkkantoor, de avond is nog niet oud, er hangt een heel vreemde violette weerschijn om de huizen aan de overkant. Het loof der bomen is al zwaar en kondigt al de vermoeidheid aan van de volzomer. […]’ (24 juni 1954)

En in een brief aan Gerard Stigter (1936) beschrijft hij een pater die hij bezoekt in verband met de uitgave van de brieven van Jan Hanlo: ‘Ik heb met pater Tamis Wever ruim een uur zitten praten. De man is bebaard, hees, vriendelijk, in burgerkleding, om en langszij de bol ook flink wat haren, kortom: een weggelopen priester, die aan studenten bijbeluitleg verschaft. Toen ik vroeg wat hij deed zei hij dat hij exegeet was. Ik wist niet zo gauw wat dat was. Wel ging het als een flits door mij heen dat exegeet rijmt op roomse scheet. Maar dat rijmpje kon ik gelukkig nog tijdig binnen de wanden van mijn kunstgebit houden.’ (26 juli 1977)

Bespiegelingen over leven, politiek en vriendschap komen wel voor in de brieven uit het archief, zij het minder nadrukkelijk dan in de Brieven van een uitgever. De zakelijke beslommeringen blijven de boventoon voeren.

Met vredesgroeten

Een uitgeverij speelt in de ontwikkeling van een boek een sleutelrol. Een uitgever heeft niet alleen contact met de schrijver van het boek, maar ook met de drukker, de zetter, de binder, de geldschieter, de distributeur, de verkoper, de vertaler, de bloemlezer, de verfilmer, de speler (acteur), de criticus en soms zelfs met de lezer van het boek. Hij krijgt te maken met andere uitgevers, met de erfgenamen van schrijvers, met bibliotheken en met schrijvers van wie hij nooit een boek zal uitgeven. Deze rol van de uitgever komt uit het brievenarchief haarscherp naar voren. En alleen al doordat Uitgeverij G.A. van Oorschot een bijzondere positie inneemt tussen de uitgeverijen in Nederland (‘de charmante vorm van kleine uitgeverij met uitsluitend hooggestelde normen,’ zoals Richter Roegholt in zijn De geschiedenis van De Bezige Bij directeur Geert Lubberhuizen citeert) is het een belangrijk brievenarchief. Vaak schreef Van Oorschot de brieven zelf, ook aan bijvoorbeeld drukkers en verkopers. Bij welke andere uitgeverij vind je zulke kleurrijke brieven aan een binder: ‘Het is mij een behoefte U en uw personeel hartelijk dank te zeggen voor de bijzonder fraaie wijze waarop U het werk van Leopold – en dan bovendien zo prachtig op tijd – hebt verzorgd. Over de bindwijze verneem ik niets dan lof en ook Salden is tevreden – hetgeen zoals u weet een extra lof betekent.’ (30 november 1951) ‘Aardige taaie meid Van Bommel, Dat rijdt maar in

weer en wind met boeken door de stad of er geen vorst en geen leeftijd bestaat. Nou, m’n respect hoor!’ (18 januari 1972) En uit een brief aan dezelfde binder Van Bommel, waarin met spoed een bindopdracht wordt gegeven: ‘U hebt al telefonisch gemerkt hoe zeer ik u lief heb en vriendelijk aanmoedigend toespreek. […] Wilt u alles, met voorbijzien van de belangen van wie dan ook, zorgen dat dit kan geschieden? Belt u mij direct op na ontvangst van deze brief, opdat ik u weer vriendelijk en lief kan toespreken en bedanken. Tenslotte zijn we niet voor niets al 25 jaar met elkaar getrouwd.’ (15 oktober 1970) Maar ook zijn ongenoegen laat hij duidelijk blijken: ‘Ik heb zo langzamerhand geen enkele fidutie [sic] meer in het

plegen van overleg inzake het linnen dat wij voor de Russische Bibliotheek moeten gebruiken. […] Ik wacht nu maar af, maar ondertussen wordt de schade die u mij berokkent met de dag aanzienlijker.’ [6 februari 1974)

Aan Mattheus Verdaasdonk (1918-1966), die bij Van Oorschot publiceerde, maar voor de uitgeverij vooral belangrijk was als juridisch raadsman, vraagt hij twee boekhandelaren tot betalen te dwingen: ‘Hierbij nog twee rotjongens die zich geen donder aantrekken van mijn geduld en mijn vriendelijke aanmaningen, terwijl ze best betalen kunnen. […] Pak ze dus maar grof aan. Het zijn al zeer oude posten.’ (13 juni 1956) In veel brieven beklaagt Van Oorschot zich over de bezoeken aan de boekhandels om zijn boeken aan te bieden. Maar van georganiseerde boekenbeurzen moet hij ook weinig hebben, getuige zijn brief aan de Nederlandse Boekverkopersbond, afdeling Rotterdam: ‘Hoewel een tegenstander van boekenbeurzen in het algemeen, omdat ik de boekverkoper liever in zijn eigen omgeving bezoek, ben ik toch niet weigerachtig om boekenbeurzen te bezoeken. De Rotterdamse boekenbeurs echter kan ik niet bezoeken. Daarvoor zijn twee redenen:

1	Ik heb geen zin om op 13 september met 28 andere uitgevers in een zaal te zitten en de aanbieding bij twintig boekverkopers te doen. Mijn najaarsaanbieding is te belangwekkend om in een vloek en een zucht door de boekverkopers te worden doorgerend.
2	Een extra beurskorting van 5% lijkt min of meer op chantage. Ik meen dat de uitgevers niet om boekenbeurzen hebben gevraagd. De kosten aan het organiseren van een boekenbeurs verbonden, moeten m.i. ook door de organisatoren worden gedragen. Ik vermoed dat alle uitgevers het met mijn standpunt eens zijn.

Tot nader order zal ik dus zo vrij zijn op even plezierige en collegiale wijze als voorheen de boekverkopers in hun zaken te bezoeken.’ (25 augustus 1961)

In een brief aan W.A.M. de Moor (1936), die hielp met de uitgaven van J. van Oudshoorn, nog een staaltje uitgeverspolitiek: ‘Ik merk nog niet veel van de verkoop van Willem Mertens. Nochtans geloof ik dat er alleen maar iets van terecht te brengen is, als wij brutaalweg in het voorjaar tobias en de dood erop laten volgen in de Witte Olifantenreeks. Niet alleen de boekhandel maar ook het publiek krijgt dan de indruk dat Willem Mertens wel een succes moet zijn omdat anders de uitgever niet zo snel met tobias en de dood zou durven uitkomen.’ (17 december 1964) En inderdaad, Tobias en de dood verscheen in 1965, een jaar na Willem Mertens’ levensspiegel.

De geschiedenis van de uitgeverij wordt in de brieven weerspiegeld. In de correspondentie met Rob Nieuwenhuys (1908-1999) is het prille begin en de ontwikkeling van het tijdschrift Tirade te volgen. Al komen we de naam van het nieuwe tijdschrift van de latere uitgeversmagnaat Pierre Vinken (1927) te weten: ‘Een van de aardigste resultaten van de conferentie hedenavond wil ik je nu al gauw meedelen, n.l. onze naam: tirade, een naam waar wij unaniem enthousiast over zijn.’ (4 september 1956) De Russische Bibliotheek krijgt een gezicht in de brieven van

Charles B. Timmer, Karel van het Reve en de vele door hen gekozen vertalers. De plannen voor een Italiaanse Bibliotheek zijn nooit uitgevoerd en die voor een Franse Bibliotheek toen nog niet: ‘Ik ben het met uw zienswijze eens, er zou een Franse bibliotheek gemaakt moeten worden, tot en met de modernen. Zoals bv mijn Russische bibliotheek. Maar het ligt niet op mijn weg dit te ondernemen.’ (aan de vertaler Henri van de Kraats, 9 mei 1977) Dit lag op de weg van zijn zoon Wouter, die vorig jaar een onderscheiding kreeg voor zíjn Franse Bibliotheek. De brieven van een van de geldschieters van de Russische Bibliotheek, de Centrale Arbeiders-Verzekerings en Deposito-Bank, tonen de financiële en organisatorische beslommeringen van de Russische reeks. Hoe moeilijk het kan zijn een Verzameld Werk uit te geven, laten de correspondenties met de redacteuren van de werken van bijvoorbeeld Herman Heijermans, Multatuli en J.A. dèr Mouw zien; problemen met rechten die bij andere uitgeverijen liggen, problemen met eigenzinnige redacteuren (en een eigenzinnige uitgever) en geldproblemen.

Uit de brieven worden de literaire voor- en afkeuren van Van Oorschot zichtbaar, en zijn mening over recensenten en literatuurwetenschappers. In een brief uit 1973: ‘In ieder geval staat het wel vast dat de Merlijners geen gedichten kunnen lezen en dat zij hun best hebben gedaan om de altijd bestaande kloof tussen de lezer en het gedicht te vergroten.’ Over een kenmerkend aspect van Van Oorschotuitgaven – de vormgeving – is te lezen in de briefwisseling met eerst Helmut Salden en later Gerrit Noordzij. ‘Het omslag voor Heijermans valt me helaas niet mee,’ schrijft Van Oorschot op 9 juni 1965 aan Salden (1910-1996), ‘Nu ik de proefdruk zie vraag ik me toch af of het masker niet moet vervallen en we alleen een letteromslag moeten hebben. Ik ben bovendien zeer bang voor het drukken in zwart. Je weet dat de stomme Hollanders dat niet kunnen. En bovendien de combinatie van zwart en paars, is een combinatie van dood en begraven. Ik zou dus in ieder geval een andere kleurencombinatie willen voorstellen. Het is nog nooit gebeurd dat ik niet onmiddellijk voor al je dundruk ontwerpen gewonnen was. Ik vind het dus jammer je dit nu te moeten schrijven. Maar je kennende zul je dit alleen maar kunnen billijken en waarderen.’

Mét de geschiedenis van de uitgeverij is in de brieven een tijdsbeeld van de tweede helft van de vorige eeuw te vinden. In een contract met de dichter W.J. van der Molen van 27 juli 1945: ‘Omtrent de verschijningsdatum kan niets worden bepaald. De uitgever verplicht zich echter de bundel te doen verschijnen, zoodra de papiersituatie dit mogelijk maakt.’ De bundel Gered voor vannacht verscheen in 1946.

In de omvangrijke correspondentie met de politicus en publicist Jacques de Kadt (1897-1988) is de verschuiving van Van Oorschots politieke sympathie van de Onafhankelijke Socialistische Partij via de Partij van de Arbeid naar ds’70 te volgen. In de jaren tachtig vraagt hij nrc Handelsblad-columnist J.L. Heldring zelfs om een stemadvies. Van Oorschot had uitgesproken politieke opvattingen, die ook zijn zakelijk handelen stuurden. Na het neerslaan van de Hongaarse Opstand laat hij de weduwe van de schrijver en historicus Johan Brouwer (1898-1943) weten: ‘Thans, nu de Russische communisten het Hongaarse volk vernietigen, blijkt de hr. Sandberg aan de kant van de Sowjet-onderdrukkers te staan. Volgens hem zullen de opstandelingen in Hongarije wel behoren tot fascistische terreurbenden, zoals de communisten beweren. Hij zal als alle fellowtravellers daarvoor niet openlijk uitkomen. […] Een telefonisch gesprek dat ik hedennacht met hem voerde, overtuigde mij ervan dat de hr. Sandberg aan de andere kant staat van de lijn welke democraten

van communisten scheidt. Ik heb thans de beslissing genomen dat de hr. Sandberg vanaf heden geen deel meer kan uitmaken van de Redactie Commissie van het Verzameld Werk van uw man.’ [6 november 1956) Op tegenwerpingen van mevrouw Brouwer-Kluyver antwoordt hij: ‘Zijn naam kan ik na Hongarije niet nog eens afdrukken in boeken welke ik uitgeef. Dat de uitgever met de samenstelling van een redactie niets te maken zou hebben is een misvatting welke ik niet deel.’ (9 januari 1957) Een Zuid-Afrikaanse boekhandel schrijft hij in 1977: ‘De politiek die uw regering volgt ten aanzien van het zwarte bevolkingsdeel geeft mij aanleiding elke zakelijke relatie met de boekhandel in uw land voorlopig te onderbreken. Vanzelfsprekend is deze brief niet persoonlijk aan u bedoeld. Wellicht behoort u naar wij hopen ook tot diegenen, die de apartheidspolitiek afwijzen.’ (14 november 1977) Op het voorstel van de Stichting ter Bevordering van de Vertaling van Nederlands Letterkundig Werk om een boek van Anton Koolhaas in de Sovjet-Unie uit te brengen, antwoordt hij: ‘Zolang Russische schrijvers niet eens in eigen land mogen publiceren, vind ik dat Nederlandse auteurs in Rusland niet moeten willen verschijnen. De heer Koolhaas is het volledig met mijn standpunt eens.’ (2 november 1977) Met Karel van het Reve zet hij zich in voor dissidenten als Andrej Amalrik. En met Karel van het Reve en J.L. Heldring maakt hij zich boos én vrolijk over de demonstraties tegen de kruisraketten in de jaren tachtig. Van het Reve en Van Oorschot besloten hun brieven altijd al met kreten als ‘Rood front!’ en ‘Met bolsjewistische groeten’, in de jaren tachtig komt daar ‘Met vredesgroeten’ bij.

Tangverlossing

Een aparte groep brieven vormen de omvangrijke correspondenties met Grote Schrijvers. De brieven van en aan W.F. Hermans, Gerard Reve en Vasalis zijn op de uitgeverij achtergebleven, ter voorbereiding van een uitgave. Maar in het archief zijn nog veel interessante namen te vinden, onder wie A. Alberts, Jeroen Brouwers, Elisabeth Eybers, Chr.J. van Geel, Jan Hanlo, Judith Herzberg, Rutger Kopland, Adriaan Morriën, A. Roland Holst en Simon Vestdijk. Met een deel van deze schrijvers was Van Oorschot ook min of meer bevriend. In de briefwisselingen zie je oeuvres ontstaan en groeien. Met deze brief van 12 september 1956 wordt de eerste uitgave van gedichten van Jan Emmens (1924-1971) in gang gezet: ‘Rob Nieuwenhuys liet mij je verzen lezen, welke bestemd zijn voor het eerste no. van Tirade. Nu, dit zijn voortreffelijke verzen. Vroeger schreef je er ook al. Is de tijd nog niet gekomen om bijvoorbeeld in het a.s. voorjaar je eerste kleine bundel gedichten uit te geven? Graag hierover enig bericht.’ Er zijn aanmoedigende of wat temperende brieven van de uitgever. ‘Helaas moet ik u berichten noch aan het gedicht, noch aan uw “begeleiding” een touw te kunnen vastknopen. Ik begrijp er niets van, neemt u mij niet kwalijk,’ schrijft Van Oorschot op 1 december 1975 aan J. Oberski, die een paar jaar later veel succes had met zijn roman Kinderjaren (1978), uitgebracht bij een andere uitgeverij.

In de brieven staan de twijfels van de auteur, het enthousiasme van de uitgever

(of andersom) en de grote plannen van beiden te lezen. ‘Ik moest even wennen aan je nieuwe boek,’ meldt Van Oorschot aan Karel van het Reve over Nacht op de kale berg (1961), ‘omdat het eerste hoofdstuk zo saai geschreven is en pas is te waarderen als je het hele boek leest. Maar waarom zouden we ook niet een boek in zijn geheel lezen.’ (31 juli 1961) Van Oorschot hield van de poëzie van Rutger Kopland: ‘Ik heb je gedichten pas een paar dagen geleden gelezen en ik moet zeggen dat ik ze prachtig vind. De uitzichtloosheid en verlatenheid die er uit spreken zijn mij uiteraard bekend, maar het vreemde van alle werkelijke poëzie is dat ze een troostrijke werking heeft.’ (22 oktober 1980) Onbarmhartig tonen de brieven de nooit of heel laat nagekomen beloften, zoals De vergaderzaal van A. Alberts, waar Van Oorschot vanaf het contract in 1954 tot aan de uitgave in 1974 achteraan heeft gezeten, of De moord op Born van Rob Nieuwenhuys, dat Van Oorschot tweemaal – in 1968 en in 1984 – bij de boekhandel heeft aangeboden. ‘Ik heb eenzijdig het besluit genomen De moord op Born in het a.s. voorjaar bij de boekhandel aan te bieden. Het moet er nu toch eindelijk eens van komen, vind ik. Misschien dat deze “eenzijdige” beslissing je inspireren zal tot het gereed maken van dit zozeer door ons beiden gewenste boek. Tenslotte moet jij dit boek nog schrijven en ik dit boek nog uitgeven, alvorens we het tijdelijke voor het eeuwige verwisselen. De tijd gaat erg snel. Mocht je met mijn beslissing niet akkoord kunnen gaan, dan zie ik er vanzelfsprekend van af. Maar ik zou dat zeer jammer vinden.’ (22 november 1979) Het boek is nooit verschenen, ook niet na aansporingen van de uitgeverij na de dood van Geert van Oorschot: ‘Ik ben heel gelukkig met je voornemen om nu toch eerst born te gaan maken; al ben ik Geert niet, ook ik ben zo langzamerhand buitengewoon nieuwsgierig geworden,’ schrijft Wouter van Oorschot op 18 april 1988.

Sommige schrijvers blijken moeilijk afstand te doen van hun werk, zoals Chr.J. van Geel. ‘Mag ik je vragen zeer snel met de definitieve verlostang naar Groet te tijgen,’ vraagt Van Oorschot aan Emmens, ‘Chris moet nu van Het Zinrijk worden verlost om bij zinnen te blijven. Het moet toch mogelijk zijn om deze overrijpe vrucht in één minuut en drie seconden te plukken. Bovendien wil ik als uitgever ook wel opschieten.’ (27 april 197?) De tangverlossing is overigens een metafoor die Van Oorschot vaker gebruikte. In zijn verslag aan Richard Minne, bijvoorbeeld, over het verkrijgen van de uitgaverechten van Uitgeverij Manteau op gedichten van Minne: ‘Vrijdagochtend dan trof ik mevrouw Manteau. De bevalling duurde wel heel lang en hoewel er verschillende tangen bij de verlossing nodig waren is het mij toch gelukt de gedichten vrij te krijgen.’ (26 juni 1955)

Soms is Uitgeverij G.A. van Oorschot bijna tastbaar aanwezig bij het ordenen van al het materiaal. Dan staat er op een brief geschreven ‘Adres noteren in rode boek’ of ‘opbergen in map achter mijn stoel’. Opeens zie je dan het uitgeverskantoor voor je waar alle dozen en ordners vandaan kwamen. Het brievenarchief biedt een schat aan informatie over een van de weinige kleine uitgeverijen die altijd zelfstandig zijn gebleven. En naast Geert van Oorschot rijst uit de brieven een goed beeld op van ‘literair Nederland’ in de tweede helft van de twintigste eeuw. Archieven als dat van Van Oorschot in het Letterkundig Museum kunnen feiten uit het verleden verhelderen, zoals bij Archibald Strohalm, maar ze kunnen ook mooie auteursstudies opleveren. Zo zou Guus Middag, de bezorger van de gedichten van Chr.J. van Geel, zijn voordeel kunnen doen met de briefwisseling tussen Van Geel en Van Oorschot. En dan moet iemand anders maar iets moois maken van de briefwisseling tussen Uitgeverij G.A. van Oorschot en Guus Middag.

Hora est Schrijvers en proefschriften (11)

Gretha Donker J.C. Bloem+

Voor de dichter Jakobus Cornelis Bloem (1887-1966) klonk op donderdagmiddag 30 november 1916, omstreeks vijf uur, het ‘hora est’. Zijn verdediging van vierentwintig stellingen zat erop. De stellingen waren – zoals algemeen wordt beweerd – gedeeltelijk dezelfde als die waarop de dichter P.N. van Eyck (1887-1954) een paar jaar daarvoor in Leiden zijn graad had behaald. Voor het andere deel betrof het stellingen die eveneens door Van Eyck zouden zijn geleverd. Het verhaal gaat dat Bloem, tijdens de promotie in het nauw gebracht, op zeker moment een hooggeleerde opponent zou hebben geantwoord: ‘ja, maar het is ook maar een stelling’.1

‘Hora est’ betekende niet alleen dat het uur van Bloems laatste academische beproeving was afgelopen. Het gaf ook het begin aan van een nieuw tijdperk, een tijd van een en al vrijheid, waarin geen examendwang heerste. Tenminste, zó had de jonge doctor het zich in zijn studietijd hunkerend voorgesteld. Die vrijheidsdroom zou echter niet uitkomen, wat al binnen een paar dagen na aanvang van zijn eerste baan als gemeenteambtenaar bleek. De examendruk had plaatsgemaakt voor vaste werktijden en oninteressant werk, waardoor hij zich een gevangene voelde.

Bij deze tegenvaller bleef het niet. Bloems juridische carrière begon pas echt toen hij in 1928 als griffier het kantongerecht van Lemmer in Friesland ging die-

nen, en dat op een leeftijd van 41 jaar.2 Acht jaar eerder had hij weliswaar een gooi naar een functie bij de rechterlijke macht gedaan, in Veghel (Noord-Brabant), maar deze was op het laatste nippertje jammerlijk mislukt wegens een zedenproces.3 In de duistere levensfase die hierop volgde, werkte Bloem als nachtredacteur bij de nrc. Was zijn dichtader opgedroogd, voor het overige stond de dichter bepaald niet droog. Hij vluchtte in de drank en, in 1926, het huwelijk.

Te Lemmer toonde Bloem zich voor het eerst blijvend tevreden over een betrekking, een tevredenheid die, ook voor het eerst (en op één uitzondering na voor het laatst) gedeeld werd door zijn superieur, in casu de kantonrechter. Hij sloeg ook weer aan ‘de verzenschrijverij’4 én aan het solliciteren, omdat het isolement op het platteland mede door huwelijksproblemen steeds meer als drukkend werd ervaren. Een benoeming tot griffier te Breukelen volgde in 1931, maar na drie jaar werd hij op wachtgeld gesteld wegens de opheffing van 39 kantongerechten, waaronder het zijne. Deze gang van zaken ontlokte aan A. Roland Holst in een brief aan J. Greshoff de schampere opmerking: ‘Nu zal hij zich geheel aan de Bols en aan Mussert kunnen wijden.’5 (Bloem was in 1933 lid geworden van de nsb, een lidmaatschap dat hij al spoedig had opgezegd.)

Ondanks een slechte beoordeling in 1932 die zijn (financieel-)administratief beheer van de griffie betrof, dong hij naar allerlei vacante griffierfuncties. Tevergeefs. Evenmin kwam hij in aanmerking voor een baan bij het departement van Justitie, zodat er niets anders opzat dan als arbeidscontractant bij het departement van Sociale Zaken te gaan werken. Of zijn literaire bekendheid ertoe bijdroeg dat de dichtende jurist in 1942 tot griffier van het kantongerecht Zutphen benoemd werd, is niet aantoonbaar, maar vreemd was die benoeming wel. In deze plaats bereikte Bloems juridische loopbaan een absoluut dieptepunt. Tot opluchting van alle betrokken partijen kwam aan dit griffierschap in 1946 een einde, toen Bloem op 59-jarige leeftijd voor de buitenwacht ‘eervol’ ontslagen werd.

Nougat

Maar zover was het nog lang niet, toen de promovendus Bloem voor zijn hooggeleerde opponenten verscheen. De wijze waarop hij promoveerde – op stellingen – was overigens in die dagen bepaald niet onomstreden.

In de juridische faculteit moest men promoveren om bijvoorbeeld advocaat, rechter of griffier te kunnen worden. Daarbij kon men behalve voor de promotie op een proefschrift kiezen voor de minder zware promotie op stellingen.6 Het wetsontwerp nu dat minister Visser in 1919 bij de Tweede Kamer indiende, hield onder meer in dat voortaan het met goed gevolg afleggen van het doctoraalexamen voor juristen voldoende zou zijn om de juridische praktijk in te gaan. In tegenstelling tot de student in een andere faculteit die het doctoraalexamen had behaald (‘doctorandus’), zou de jurist dan een echte titel krijgen: het aloude meester in de rechten.7 Evenals in de andere faculteiten konden juristen die verder de wetenschap in wilden, na hun doctoraal de doctorsgraad alleen nog maar behalen door het verde-

digen van een proefschrift; de promotie op stellingen werd, met andere woorden, afgeschaft. Althans, zo wilde het wetsvoorstel het. De Tweede Kamer evenwel voelde niets voor die afschaffing, omdat deze vorm van promoveren de student er tenminste nog toe dwong iets aan zelfstandig literatuuronderzoek te doen. Voor de minister zat er niets anders op dan zijn wetsontwerp in te trekken.8

De Kamer kreeg door haar dwarse gedrag nagenoeg de hele wetenschappelijke wereld over zich heen. Om te beginnen zonden de voorzitters van de vijf juridische faculteiten, hogelijk ontstemd als ze waren, een gezamenlijk rekest aan de regering, iets wat volgens Eerste-Kamerlid prof. D. van Embden ‘in ons wel eens wat al te individualistische land’ heel uitzonderlijk was. Voor het (hoofd)argument van de Kamer stonden de rekwestranten weliswaar open, maar zij waren van oordeel dat de faculteit het zelfstandig literatuuronderzoek net zo goed ook als vereiste aan het doctoraal examen zou kunnen stellen. De promotie op stellingen, zo luidde hun dringend advies, moest hoe dan ook worden afgeschaft, aangezien deze in een onbetekenende ceremonie was ontaard.

Van Embden trok ten aanval in zijn eigen Eerste Kamer. Tijdens de zitting van 27 februari 1920 haalde hij fel uit naar de overkant van het Binnenhof. Deze hoogleraar in de economie aan de (toen nog) Gemeente Universiteit in Amsterdam bezat kennis van zaken. Hij had zo’n 400 promoties op stellingen meegemaakt. Veel kandidaten, was zijn ervaring, schreven hun stellingen eenvoudig van een vriend over of diepten ze op uit oude stellingenboekjes waarop anderen waren gepromoveerd. Ook kocht men wel stellingen van de repetitor.

In gelijke toonzetting en haast poëtische cadans raasde de redenaar door over de feitelijke gang van zaken tijdens de promotieplechtigheid zelf. Het debat is in overgrote meerderheid van de gevallen absoluut onvruchtbaar. De promotor en de defendens spreken veelvuldig langs elkaar heen. De doctorandus presteert verder zo weinig omdat hij slechts vijftien à twintig minuten aan het woord pleegt te komen. Vaak heeft hij zijn defensie opgeschreven, verbruikt nog wat tijd met citaten, wordt enkele keren tot de orde geroepen, en hoort zich voorhouden dat hij niet mag voorlezen omdat zijn antwoord in het geheel niet op de aanval slaat. ‘Wanneer dat alles eenigen tijd geduurd heeft, komt statig de pedel binnen, roept het uur af: de vertooning, de wederzijdsche pijniging, is afgeloopen.’ De commissie uit de senaat trekt zich terug, beraadslaagt en is het er zonder discussie over eens dat het al weer onbeduidend, zo niet belachelijk geweest is, maar dat afwijzen geen zin heeft. Nu eens geërgerd, dan schouderophalend voegt men zich naar de drukkende last van de wet. Men moet de doctorandus dus in hemelsnaam maar promoveren. ‘Alsnu volgen ritueel en gelukwenschen aan dengene, die het gewichtige feit daar volbracht heeft.’ En sarcastisch, voorzover hij dat nog niet was, besloot Van Embden zijn tirade met de bekentenis: ‘Wanneer ik tot den, ik zou haast zeggen delinquent, moest richten de woorden: zeer geleerde heer, kwam dit mij met eenige moeite over de lippen. En ik was dan ook nog gehouden er bij te

voegen dat ik “een aangenamen plicht” vervulde.’

Andere hooggeleerde heren spuiden hun gram in dag- of weekbladen. Zo vaak al had scherpe afkeuring geklonken, en toch handhaafde de Tweede Kamer nu die ‘overbodige flauwiteit’. J. Huizinga wenste dat zij van haar dwaling zou terugkomen, opdat niet gezegd zou kunnen worden dat veel Nederlandse vaders van de promotiepartij hunner telgen ‘noch de nougat, noch den jongen doctor’ wilden missen. Noga, de bruine en harde soort, werd bij promotiemaaltijden in Leiden als nagerecht geserveerd.9

Tegen zoveel kritisch geweld was de Tweede Kamer niet bestand. Zij nam alsnog het wetsvoorstel aan, zodat de wet tot stand kon komen en het uitvoeringsbesluit in 1921 de afstuderende jurist definitief kon bevrijden van de noodzaak te promoveren.10

Kale aardigheid

De promotie op stellingen had dus haar langste tijd gehad, toen de bevriende dichters Van Eyck en Bloem promoveerden. Pas na jarenlang ploeteren behaalde ‘P.N.’ – zo werd Van Eyck vaak in brieven door Bloem aangesproken – in 1914 de doctorsgraad. Twee jaar na aanvang van zijn studie in Leiden, in 1908, werden zijn ouders ‘van vermogend het tegenovergestelde’. Door de financiële bijdrage van een bekende kon hij zijn studie voortzetten. Het was echter niet genoeg, zodat hij erbij moest gaan werken. Vandaar dat hij tegen betaling intensief ging publiceren in diverse tijdschriften, bijvoorbeeld in De Beweging van Albert Verwey. Dat kostte tijd en energie, waardoor de studie in het gedrang kwam en vice versa.11 Piet(er) dacht erover te stoppen, maar de vader van zijn verloofde Nelly Benjamins wilde daar niets van weten. In 1912 besloot Van Eyck de hulp van een repetitor in te roepen – twee keer in de week -, wat toen en nog heel lang niet ongebruikelijk was. Nelly bekroop soms een gevoel van moedeloosheid. Vooral als het doctoraal examen weer werd uitgesteld, gaf dat spanningen.12

Maar er kwam verbetering in. Op 10 januari 1914 schreef de verliefde, inmiddels achtstejaars student aan Verwey dat het goed ging met de studie. Enorm blij met zijn benoeming tot correspondent van de nrc in Italië, standplaats Rome, voelde hij zich extra gemotiveerd. Na het eerste gedeelte van het doctoraal examen,

privaatrecht,13 te hebben gehaald, zag hij als een berg tegen publiekrecht op, het tweede deel. Hij hield er overigens ‘zeer’ van, maar het exámen was zijn ‘groote vrees’. Desondanks of juist daarom werkte hij naar eigen zeggen vijftien uur per dag aan één stuk door, en de arbeid werd beloond. Met staatsrecht stumperde hij weliswaar, maar strafrecht en strafprocesrecht gingen heel goed. Begrijpelijkerwijs waren Nelly en hij reuze opgelucht.14

Nu moest er nog een laatste horde genomen worden: de promotie. Het lag voor de hand dat Van Eyck voor stellingen koos. Bijna iedereen deed dat. Men studeerde geen rechten uit wetenschappelijke belangstelling, maar om later een goedbelegde boterham te kunnen verdienen. Een proefschrift kostte veel tijd en er moesten ook nog eens twaalf stellingen aan toegevoegd worden. Twaalf erbij en je was klaar voor een promotie op stellingen.15 Nu was Van Eyck niet kinderachtig. Hij legde een royale voorraad stellingen aan, ruim genoeg voor hem zelf en, later, voor Bloem. Hoe hij aan die stellingen kwam, zou nader onderzocht moeten worden. Gezien de gebruiken van die tijd is het verleidelijk naar zijn repetitor te kijken, trouwens ook naar oude stellingenboekjes. De maand die hem na zijn examen nog restte, was met alle andere bezigheden die erbij kwamen, wel erg kort om alles zelf te bedenken. Anderzijds kon hij veel werk verstouwen en was zijn parate kennis nog optimaal.

Doctorandus Van Eyck wil hoe dan ook zo snel mogelijk klaar zijn teneinde ‘de rechtsgeleerdheid vanuit de hoogte mijner doctorlijke waardigheid, zoo het kan voor altijd vaarwel te zeggen’. Hij staat onder hoogspanning. De stellingen die uiteenlopende gebieden van het recht bestrijken, moeten alle goedgekeurd worden door de verschillende professoren, met allemaal verschillende zittingsuren op andere dagen. Hij verliest dan ook veel tijd met reizen van Den Haag naar Leiden. Brieven blijft hij schrijven, korte brieven, want de verdediging van zijn stellingen ‘grijnt’ hem steeds weer tegen.16 Het huwelijk en de Italiaanse reis moeten voorbereid, de stellingen naar de drukker – De Atlas in Den Haag – gebracht en een lijst gemaakt voor de verspreiding en voor uitnodigingen. Hij stelt de aanwezigheid van familie en van literaire vrienden als Verwey, Gerretson en Bloem17 zeer op prijs. Zelfs de avond voor de promotie heeft de doctor in spe het nog ‘zoo schrikbarend druk met zijn stellingen en andere onvermakelijke bezigheden’ dat hij veel geplande bezoeken zag verzinken ‘in de diepe put der ijzeren onmogelijkheid’.18

De volgende dag, donderdag 23 april 1914, verdedigde Van Eyck zijn stellingen tegenover een Senaatscommissie van de Leidse Universiteit. De gunstige afloop was van tevoren al bekend, men wees immers zelden een promovendus af. Hoe Van Eyck het ervan afbracht? Was hij een uitzondering op de regel dat de promovendus al weer weinig gepresteerd had? De kans op het laatste was het grootst. En was er een promotiepartij achteraf? Zelf sprak Van Eyck over een ‘kale aardigheid’.19 Sloeg dat op de plechtigheid zelf of hield het in dat er na afloop niet feestelijk gedineerd zou worden? Wie zal het zeggen. Feit is dat de 26-jarige doctor in de rechts-

wetenschap drie dagen later met Nelly Benjamins trouwde en dezelfde avond nog Den Haag verliet voor de reis naar Rome.20

Arme kerel

Hoewel Bloem en Van Eyck leeftijdgenoten waren, ging Jacques pas drie jaar later dan ‘P.N.’, in 1909, rechten studeren, en wel in Utrecht. Hij had zich op de hbs meer met poëzie dan met huiswerk beziggehouden, zodat hij een jaar doubleerde. Om dezelfde reden struikelde hij twee keer over het staatsexamen. Verder legden de broeders in het literaire vak een min of meer vergelijkbare, langdurige universitaire weg af. Déden ze echter een examen, dan slaagde Van Eyck in één keer. Bloem lukte dat nooit. Wonderlijk genoeg duurde zijn studie nog een half jaar korter ook.

De familie Bloem raakte in 1904 haar vermogen kwijt. Ook voor Jacques was het studeren op z’n zachtst gezegd bijzaak, al werkte hij er niet bij. De toelage van zijn grootmoeder was geen vetpot, maar dat maakte in zijn geval niet veel uit. Hij kwam toch altijd geld te kort. Met Clara Eggink is het curieus te noemen dat deze kleinzoon van een succesvol minister van Financiën (derde kabinet-Heemskerk, 1883-’88) totaal geen notie van geldzaken had.21 Het corpsleven, een redacteurschap bij het Utrechtse studentenblad Minerva, en natuurlijk zijn passie, de poëzie, eisten de aandacht op. Een jaar nadat hij was aangekomen, nam ‘godfather’ Verwey eindelijk een paar van zijn gedichten in De Beweging op. De 23-jarige Bloem was oneindig gelukkig met deze ‘ridderslag in poëticis’, want nu was hij waarlijk als dichter erkend. Dit betekende niet dat hij de minder verheven dichtkunst schuwde. Voorzover bekend gebruikte hij onder het pseudoniem Ego Flos als eerste in een Nederlandstalig gedicht het woordelement ‘neuk’ (in casu ‘geneuk’).22

Hij bleef de twee doctorale deelexamens maar uitstellen, net als zijn vriend Van Eyck had gedaan toen die nog geen verloofde had. In hun correspondentie informeerden Verwey en Van Eyck elkaar over de vorderingen van Bloem met korte veelzeggende zinnetjes. Verwey, 10 april 1915: ‘Bloem heeft 10 of 12 nieuwe abonnés [voor De Beweging] aangebracht. Ik hoop van harte dat hij nu voor zijn examen zal slagen.’ Deze hoop gaat op 5 mei in vervulling, als Bloem privaatrecht haalt. Tweeënhalve maand later komt opnieuw Verwey met het droevige bericht dat Bloem voor het tweede deelexamen, publiekrecht, gezakt is. Van Eyck vermoedt (13 september)

dat Jacques wel weer gauw zijn examen moet doen, maar hij vergist zich. De ‘arme kerel’ ligt al weken op bed met pleuritis, weet Verwey. Het duurt vijf maanden voordat Van Eyck, op 12 februari 1916, heet van de naald kan melden: ‘Jacques was vandaag bij me. Hij is gezakt.’ De verjaardag van Bloem, 10 mei, is daarentegen een bijzonder feestelijke dag, omdat hij gezond en wel voor publiekrecht slaagt, ruim een jaar na het behalen van privaatrecht. Verheugd schrijft Van Eyck hierover aan Verwey: ‘Dat Jacques B. door zijn examen is, verdient ook zeker wel een blijdschapvolle vermelding.’23

Stellingenboekje

Bloems academische martelingen waren nu voorbij op de minst zware beproeving na, de promotie op stellingen. Geen haar op zijn hoofd zal over een dissertatie gepiekerd hebben. Zoals Van Eyck door een leuke baan en een huwelijk gelokt werd, zo trok hem de vrijheid. Daar kwam bij dat zelfs hij moeilijk voor een promotie op stellingen zakken kon. Men zou dus denken dat de drs. eindelijk eens haast zou maken, maar dat viel tegen. De periode tussen het doctoraal examen en de promotie zou niet één maand beslaan, zoals bij Van Eyck, maar bijna zeven. Pas na drie maanden begon Bloem zich voor te bereiden, gezien de volgende brief van 25 september aan ‘P.N.’:

Dank je zeer voor je brief. ’t Deed me genoegen te hooren, dat je nog Stellingen hebt, en je bewijst mij een groote dienst met het toezenden ervan. Ook had ik graag nog een exemplaar van je Stellingen-boekje; het mijne is mij door den een of anderen promoveerenden vriend afhandig gemaakt.24

Waar Van Embden alinea’s nodig had om de promotie op stellingen in haar ware gedaante te laten zien, kon Bloem het in een paar zinnen. Een vriend met een stellingenboekje had je niet voor niets. De cijfers van de Rijksuniversiteit Utrecht over 1916, het promotiejaar van Bloem, liegen er tussen haakjes ook niet om. In de faculteit der rechtsgeleerdheid promoveerden er van de 31 kandidaten 28 op stellingen – onder wie vier vrouwen – en drie op een proefschrift. Bij dit trio vielen ook nog eens de enige twee ‘cummetjes’ die dat jaar werden uitgedeeld.25

Van Eyck voldeed snel aan Jacques’ verzoek tot toezending. Als extraatje voorzag hij de stellingen van uitgebreid commentaar, waarvoor Bloem hem hartelijk bedankte. Hij had alles goed bekeken, schreef hij 2 oktober terug, en hoopte er ‘zijn profijt mee te doen’. Een paar dagen later zou de laatste hand aan de stellingen gelegd worden en de zaak nog eens goed bij Van Eyck thuis doorgepraat.26 Het resultaat van hun gezamenlijke inspanning is te vinden in Bloems stellingenboekje (b), dat door H. de Vroede in Utrecht gedrukt is. Vergelijken we het met dat van Van Eyck, dan blijkt dat Bloem inderdaad twaalf stellingen, merendeels letterlijk, uit het boekje van Van Eyck (e) heeft overgenomen.

De stellingen staan in beide boekjes gegroepeerd volgens de vertrouwde hoofd-

indeling van het recht, privaat- en publiekrecht. Direct springt naar voren dat boekje b met het private deel opent en boekje e met het publieke. De stellingen die zich bij e voorin bevinden, staan met andere woorden bij b veilig ‘weggemoffeld’ achterin – en andersom. Hier lijkt opzet in het spel. Verder valt op dat e qua onderverdeling meer varieert, maar er is ook meer te verdelen: 27 stellingen in e tegen 24 in b. De meeste stellingen snijden technisch-juridische problemen aan, andere leggen verband met de maatschappelijke werkelijkheid, zoals die over het gratierecht (afschaffen, in beide boekjes), over het auteursrecht van collegedictaten van rijkshoogleraren (komt toe aan het Rijk, in beide) en over de troonopvolger van Juliana (alleen in b). Soms vereist een stelling hersengymnastiek. Om er een te noemen: ‘dwang tot nalaten van onrechtmatig handelen is niet strafbaar’ (ex art. 284 wetboek van strafrecht, in beide).

Kort gezegd, het stellingenboekje van Bloem maakt een redelijk doordachte indruk. De heren hebben naar het schijnt serieus over selectie en indeling gepraat. Dat alle stellingen die niét in het boekje van Van Eyck voorkomen, ook van hem afkomstig zijn, is niet uit de vermelde correspondentie af te leiden. Bloems laatste stelling, over de negatieve invloed van vakbonden op het arbeidsloon, wijkt met haar algemene, anti-socialistische tendens wel erg af van de andere stellingen. Misschien toch nog een eigen inbreng?

Profiteerde Bloem van de coaching door Van Eyck, toen hij op donderdag 30 november 1916 zijn stellingen verdedigde, of werd het een ‘wederzijdse pijniging’, wat de anekdote en de cijfers suggereren? Beantwoording van deze vragen zou slechts op kansberekening berusten. Wat maakt het eigenlijk ook uit? Een promotie op stellingen was toch maar een formaliteit. Eén ding staat vast: vader Bloem zal, met of zonder noga, trots geweest zijn op de ‘jonge’ doctor.

Hora est Schrijvers en proefschriften (11)

Gretha Donker J.C. Bloem+

Voor de dichter Jakobus Cornelis Bloem (1887-1966) klonk op donderdagmiddag 30 november 1916, omstreeks vijf uur, het ‘hora est’. Zijn verdediging van vierentwintig stellingen zat erop. De stellingen waren – zoals algemeen wordt beweerd – gedeeltelijk dezelfde als die waarop de dichter P.N. van Eyck (1887-1954) een paar jaar daarvoor in Leiden zijn graad had behaald. Voor het andere deel betrof het stellingen die eveneens door Van Eyck zouden zijn geleverd. Het verhaal gaat dat Bloem, tijdens de promotie in het nauw gebracht, op zeker moment een hooggeleerde opponent zou hebben geantwoord: ‘ja, maar het is ook maar een stelling’.1

‘Hora est’ betekende niet alleen dat het uur van Bloems laatste academische beproeving was afgelopen. Het gaf ook het begin aan van een nieuw tijdperk, een tijd van een en al vrijheid, waarin geen examendwang heerste. Tenminste, zó had de jonge doctor het zich in zijn studietijd hunkerend voorgesteld. Die vrijheidsdroom zou echter niet uitkomen, wat al binnen een paar dagen na aanvang van zijn eerste baan als gemeenteambtenaar bleek. De examendruk had plaatsgemaakt voor vaste werktijden en oninteressant werk, waardoor hij zich een gevangene voelde.

Bij deze tegenvaller bleef het niet. Bloems juridische carrière begon pas echt toen hij in 1928 als griffier het kantongerecht van Lemmer in Friesland ging die-

nen, en dat op een leeftijd van 41 jaar.2 Acht jaar eerder had hij weliswaar een gooi naar een functie bij de rechterlijke macht gedaan, in Veghel (Noord-Brabant), maar deze was op het laatste nippertje jammerlijk mislukt wegens een zedenproces.3 In de duistere levensfase die hierop volgde, werkte Bloem als nachtredacteur bij de nrc. Was zijn dichtader opgedroogd, voor het overige stond de dichter bepaald niet droog. Hij vluchtte in de drank en, in 1926, het huwelijk.

Te Lemmer toonde Bloem zich voor het eerst blijvend tevreden over een betrekking, een tevredenheid die, ook voor het eerst (en op één uitzondering na voor het laatst) gedeeld werd door zijn superieur, in casu de kantonrechter. Hij sloeg ook weer aan ‘de verzenschrijverij’4 én aan het solliciteren, omdat het isolement op het platteland mede door huwelijksproblemen steeds meer als drukkend werd ervaren. Een benoeming tot griffier te Breukelen volgde in 1931, maar na drie jaar werd hij op wachtgeld gesteld wegens de opheffing van 39 kantongerechten, waaronder het zijne. Deze gang van zaken ontlokte aan A. Roland Holst in een brief aan J. Greshoff de schampere opmerking: ‘Nu zal hij zich geheel aan de Bols en aan Mussert kunnen wijden.’5 (Bloem was in 1933 lid geworden van de nsb, een lidmaatschap dat hij al spoedig had opgezegd.)

Ondanks een slechte beoordeling in 1932 die zijn (financieel-)administratief beheer van de griffie betrof, dong hij naar allerlei vacante griffierfuncties. Tevergeefs. Evenmin kwam hij in aanmerking voor een baan bij het departement van Justitie, zodat er niets anders opzat dan als arbeidscontractant bij het departement van Sociale Zaken te gaan werken. Of zijn literaire bekendheid ertoe bijdroeg dat de dichtende jurist in 1942 tot griffier van het kantongerecht Zutphen benoemd werd, is niet aantoonbaar, maar vreemd was die benoeming wel. In deze plaats bereikte Bloems juridische loopbaan een absoluut dieptepunt. Tot opluchting van alle betrokken partijen kwam aan dit griffierschap in 1946 een einde, toen Bloem op 59-jarige leeftijd voor de buitenwacht ‘eervol’ ontslagen werd.

Nougat

Maar zover was het nog lang niet, toen de promovendus Bloem voor zijn hooggeleerde opponenten verscheen. De wijze waarop hij promoveerde – op stellingen – was overigens in die dagen bepaald niet onomstreden.

In de juridische faculteit moest men promoveren om bijvoorbeeld advocaat, rechter of griffier te kunnen worden. Daarbij kon men behalve voor de promotie op een proefschrift kiezen voor de minder zware promotie op stellingen.6 Het wetsontwerp nu dat minister Visser in 1919 bij de Tweede Kamer indiende, hield onder meer in dat voortaan het met goed gevolg afleggen van het doctoraalexamen voor juristen voldoende zou zijn om de juridische praktijk in te gaan. In tegenstelling tot de student in een andere faculteit die het doctoraalexamen had behaald (‘doctorandus’), zou de jurist dan een echte titel krijgen: het aloude meester in de rechten.7 Evenals in de andere faculteiten konden juristen die verder de wetenschap in wilden, na hun doctoraal de doctorsgraad alleen nog maar behalen door het verde-

digen van een proefschrift; de promotie op stellingen werd, met andere woorden, afgeschaft. Althans, zo wilde het wetsvoorstel het. De Tweede Kamer evenwel voelde niets voor die afschaffing, omdat deze vorm van promoveren de student er tenminste nog toe dwong iets aan zelfstandig literatuuronderzoek te doen. Voor de minister zat er niets anders op dan zijn wetsontwerp in te trekken.8

De Kamer kreeg door haar dwarse gedrag nagenoeg de hele wetenschappelijke wereld over zich heen. Om te beginnen zonden de voorzitters van de vijf juridische faculteiten, hogelijk ontstemd als ze waren, een gezamenlijk rekest aan de regering, iets wat volgens Eerste-Kamerlid prof. D. van Embden ‘in ons wel eens wat al te individualistische land’ heel uitzonderlijk was. Voor het (hoofd)argument van de Kamer stonden de rekwestranten weliswaar open, maar zij waren van oordeel dat de faculteit het zelfstandig literatuuronderzoek net zo goed ook als vereiste aan het doctoraal examen zou kunnen stellen. De promotie op stellingen, zo luidde hun dringend advies, moest hoe dan ook worden afgeschaft, aangezien deze in een onbetekenende ceremonie was ontaard.

Van Embden trok ten aanval in zijn eigen Eerste Kamer. Tijdens de zitting van 27 februari 1920 haalde hij fel uit naar de overkant van het Binnenhof. Deze hoogleraar in de economie aan de (toen nog) Gemeente Universiteit in Amsterdam bezat kennis van zaken. Hij had zo’n 400 promoties op stellingen meegemaakt. Veel kandidaten, was zijn ervaring, schreven hun stellingen eenvoudig van een vriend over of diepten ze op uit oude stellingenboekjes waarop anderen waren gepromoveerd. Ook kocht men wel stellingen van de repetitor.

In gelijke toonzetting en haast poëtische cadans raasde de redenaar door over de feitelijke gang van zaken tijdens de promotieplechtigheid zelf. Het debat is in overgrote meerderheid van de gevallen absoluut onvruchtbaar. De promotor en de defendens spreken veelvuldig langs elkaar heen. De doctorandus presteert verder zo weinig omdat hij slechts vijftien à twintig minuten aan het woord pleegt te komen. Vaak heeft hij zijn defensie opgeschreven, verbruikt nog wat tijd met citaten, wordt enkele keren tot de orde geroepen, en hoort zich voorhouden dat hij niet mag voorlezen omdat zijn antwoord in het geheel niet op de aanval slaat. ‘Wanneer dat alles eenigen tijd geduurd heeft, komt statig de pedel binnen, roept het uur af: de vertooning, de wederzijdsche pijniging, is afgeloopen.’ De commissie uit de senaat trekt zich terug, beraadslaagt en is het er zonder discussie over eens dat het al weer onbeduidend, zo niet belachelijk geweest is, maar dat afwijzen geen zin heeft. Nu eens geërgerd, dan schouderophalend voegt men zich naar de drukkende last van de wet. Men moet de doctorandus dus in hemelsnaam maar promoveren. ‘Alsnu volgen ritueel en gelukwenschen aan dengene, die het gewichtige feit daar volbracht heeft.’ En sarcastisch, voorzover hij dat nog niet was, besloot Van Embden zijn tirade met de bekentenis: ‘Wanneer ik tot den, ik zou haast zeggen delinquent, moest richten de woorden: zeer geleerde heer, kwam dit mij met eenige moeite over de lippen. En ik was dan ook nog gehouden er bij te

voegen dat ik “een aangenamen plicht” vervulde.’

Andere hooggeleerde heren spuiden hun gram in dag- of weekbladen. Zo vaak al had scherpe afkeuring geklonken, en toch handhaafde de Tweede Kamer nu die ‘overbodige flauwiteit’. J. Huizinga wenste dat zij van haar dwaling zou terugkomen, opdat niet gezegd zou kunnen worden dat veel Nederlandse vaders van de promotiepartij hunner telgen ‘noch de nougat, noch den jongen doctor’ wilden missen. Noga, de bruine en harde soort, werd bij promotiemaaltijden in Leiden als nagerecht geserveerd.9

Tegen zoveel kritisch geweld was de Tweede Kamer niet bestand. Zij nam alsnog het wetsvoorstel aan, zodat de wet tot stand kon komen en het uitvoeringsbesluit in 1921 de afstuderende jurist definitief kon bevrijden van de noodzaak te promoveren.10

Kale aardigheid

De promotie op stellingen had dus haar langste tijd gehad, toen de bevriende dichters Van Eyck en Bloem promoveerden. Pas na jarenlang ploeteren behaalde ‘P.N.’ – zo werd Van Eyck vaak in brieven door Bloem aangesproken – in 1914 de doctorsgraad. Twee jaar na aanvang van zijn studie in Leiden, in 1908, werden zijn ouders ‘van vermogend het tegenovergestelde’. Door de financiële bijdrage van een bekende kon hij zijn studie voortzetten. Het was echter niet genoeg, zodat hij erbij moest gaan werken. Vandaar dat hij tegen betaling intensief ging publiceren in diverse tijdschriften, bijvoorbeeld in De Beweging van Albert Verwey. Dat kostte tijd en energie, waardoor de studie in het gedrang kwam en vice versa.11 Piet(er) dacht erover te stoppen, maar de vader van zijn verloofde Nelly Benjamins wilde daar niets van weten. In 1912 besloot Van Eyck de hulp van een repetitor in te roepen – twee keer in de week -, wat toen en nog heel lang niet ongebruikelijk was. Nelly bekroop soms een gevoel van moedeloosheid. Vooral als het doctoraal examen weer werd uitgesteld, gaf dat spanningen.12

Maar er kwam verbetering in. Op 10 januari 1914 schreef de verliefde, inmiddels achtstejaars student aan Verwey dat het goed ging met de studie. Enorm blij met zijn benoeming tot correspondent van de nrc in Italië, standplaats Rome, voelde hij zich extra gemotiveerd. Na het eerste gedeelte van het doctoraal examen,

privaatrecht,13 te hebben gehaald, zag hij als een berg tegen publiekrecht op, het tweede deel. Hij hield er overigens ‘zeer’ van, maar het exámen was zijn ‘groote vrees’. Desondanks of juist daarom werkte hij naar eigen zeggen vijftien uur per dag aan één stuk door, en de arbeid werd beloond. Met staatsrecht stumperde hij weliswaar, maar strafrecht en strafprocesrecht gingen heel goed. Begrijpelijkerwijs waren Nelly en hij reuze opgelucht.14

Nu moest er nog een laatste horde genomen worden: de promotie. Het lag voor de hand dat Van Eyck voor stellingen koos. Bijna iedereen deed dat. Men studeerde geen rechten uit wetenschappelijke belangstelling, maar om later een goedbelegde boterham te kunnen verdienen. Een proefschrift kostte veel tijd en er moesten ook nog eens twaalf stellingen aan toegevoegd worden. Twaalf erbij en je was klaar voor een promotie op stellingen.15 Nu was Van Eyck niet kinderachtig. Hij legde een royale voorraad stellingen aan, ruim genoeg voor hem zelf en, later, voor Bloem. Hoe hij aan die stellingen kwam, zou nader onderzocht moeten worden. Gezien de gebruiken van die tijd is het verleidelijk naar zijn repetitor te kijken, trouwens ook naar oude stellingenboekjes. De maand die hem na zijn examen nog restte, was met alle andere bezigheden die erbij kwamen, wel erg kort om alles zelf te bedenken. Anderzijds kon hij veel werk verstouwen en was zijn parate kennis nog optimaal.

Doctorandus Van Eyck wil hoe dan ook zo snel mogelijk klaar zijn teneinde ‘de rechtsgeleerdheid vanuit de hoogte mijner doctorlijke waardigheid, zoo het kan voor altijd vaarwel te zeggen’. Hij staat onder hoogspanning. De stellingen die uiteenlopende gebieden van het recht bestrijken, moeten alle goedgekeurd worden door de verschillende professoren, met allemaal verschillende zittingsuren op andere dagen. Hij verliest dan ook veel tijd met reizen van Den Haag naar Leiden. Brieven blijft hij schrijven, korte brieven, want de verdediging van zijn stellingen ‘grijnt’ hem steeds weer tegen.16 Het huwelijk en de Italiaanse reis moeten voorbereid, de stellingen naar de drukker – De Atlas in Den Haag – gebracht en een lijst gemaakt voor de verspreiding en voor uitnodigingen. Hij stelt de aanwezigheid van familie en van literaire vrienden als Verwey, Gerretson en Bloem17 zeer op prijs. Zelfs de avond voor de promotie heeft de doctor in spe het nog ‘zoo schrikbarend druk met zijn stellingen en andere onvermakelijke bezigheden’ dat hij veel geplande bezoeken zag verzinken ‘in de diepe put der ijzeren onmogelijkheid’.18

De volgende dag, donderdag 23 april 1914, verdedigde Van Eyck zijn stellingen tegenover een Senaatscommissie van de Leidse Universiteit. De gunstige afloop was van tevoren al bekend, men wees immers zelden een promovendus af. Hoe Van Eyck het ervan afbracht? Was hij een uitzondering op de regel dat de promovendus al weer weinig gepresteerd had? De kans op het laatste was het grootst. En was er een promotiepartij achteraf? Zelf sprak Van Eyck over een ‘kale aardigheid’.19 Sloeg dat op de plechtigheid zelf of hield het in dat er na afloop niet feestelijk gedineerd zou worden? Wie zal het zeggen. Feit is dat de 26-jarige doctor in de rechts-

wetenschap drie dagen later met Nelly Benjamins trouwde en dezelfde avond nog Den Haag verliet voor de reis naar Rome.20

Arme kerel

Hoewel Bloem en Van Eyck leeftijdgenoten waren, ging Jacques pas drie jaar later dan ‘P.N.’, in 1909, rechten studeren, en wel in Utrecht. Hij had zich op de hbs meer met poëzie dan met huiswerk beziggehouden, zodat hij een jaar doubleerde. Om dezelfde reden struikelde hij twee keer over het staatsexamen. Verder legden de broeders in het literaire vak een min of meer vergelijkbare, langdurige universitaire weg af. Déden ze echter een examen, dan slaagde Van Eyck in één keer. Bloem lukte dat nooit. Wonderlijk genoeg duurde zijn studie nog een half jaar korter ook.

De familie Bloem raakte in 1904 haar vermogen kwijt. Ook voor Jacques was het studeren op z’n zachtst gezegd bijzaak, al werkte hij er niet bij. De toelage van zijn grootmoeder was geen vetpot, maar dat maakte in zijn geval niet veel uit. Hij kwam toch altijd geld te kort. Met Clara Eggink is het curieus te noemen dat deze kleinzoon van een succesvol minister van Financiën (derde kabinet-Heemskerk, 1883-’88) totaal geen notie van geldzaken had.21 Het corpsleven, een redacteurschap bij het Utrechtse studentenblad Minerva, en natuurlijk zijn passie, de poëzie, eisten de aandacht op. Een jaar nadat hij was aangekomen, nam ‘godfather’ Verwey eindelijk een paar van zijn gedichten in De Beweging op. De 23-jarige Bloem was oneindig gelukkig met deze ‘ridderslag in poëticis’, want nu was hij waarlijk als dichter erkend. Dit betekende niet dat hij de minder verheven dichtkunst schuwde. Voorzover bekend gebruikte hij onder het pseudoniem Ego Flos als eerste in een Nederlandstalig gedicht het woordelement ‘neuk’ (in casu ‘geneuk’).22

Hij bleef de twee doctorale deelexamens maar uitstellen, net als zijn vriend Van Eyck had gedaan toen die nog geen verloofde had. In hun correspondentie informeerden Verwey en Van Eyck elkaar over de vorderingen van Bloem met korte veelzeggende zinnetjes. Verwey, 10 april 1915: ‘Bloem heeft 10 of 12 nieuwe abonnés [voor De Beweging] aangebracht. Ik hoop van harte dat hij nu voor zijn examen zal slagen.’ Deze hoop gaat op 5 mei in vervulling, als Bloem privaatrecht haalt. Tweeënhalve maand later komt opnieuw Verwey met het droevige bericht dat Bloem voor het tweede deelexamen, publiekrecht, gezakt is. Van Eyck vermoedt (13 september)

dat Jacques wel weer gauw zijn examen moet doen, maar hij vergist zich. De ‘arme kerel’ ligt al weken op bed met pleuritis, weet Verwey. Het duurt vijf maanden voordat Van Eyck, op 12 februari 1916, heet van de naald kan melden: ‘Jacques was vandaag bij me. Hij is gezakt.’ De verjaardag van Bloem, 10 mei, is daarentegen een bijzonder feestelijke dag, omdat hij gezond en wel voor publiekrecht slaagt, ruim een jaar na het behalen van privaatrecht. Verheugd schrijft Van Eyck hierover aan Verwey: ‘Dat Jacques B. door zijn examen is, verdient ook zeker wel een blijdschapvolle vermelding.’23

Stellingenboekje

Bloems academische martelingen waren nu voorbij op de minst zware beproeving na, de promotie op stellingen. Geen haar op zijn hoofd zal over een dissertatie gepiekerd hebben. Zoals Van Eyck door een leuke baan en een huwelijk gelokt werd, zo trok hem de vrijheid. Daar kwam bij dat zelfs hij moeilijk voor een promotie op stellingen zakken kon. Men zou dus denken dat de drs. eindelijk eens haast zou maken, maar dat viel tegen. De periode tussen het doctoraal examen en de promotie zou niet één maand beslaan, zoals bij Van Eyck, maar bijna zeven. Pas na drie maanden begon Bloem zich voor te bereiden, gezien de volgende brief van 25 september aan ‘P.N.’:

Dank je zeer voor je brief. ’t Deed me genoegen te hooren, dat je nog Stellingen hebt, en je bewijst mij een groote dienst met het toezenden ervan. Ook had ik graag nog een exemplaar van je Stellingen-boekje; het mijne is mij door den een of anderen promoveerenden vriend afhandig gemaakt.24

Waar Van Embden alinea’s nodig had om de promotie op stellingen in haar ware gedaante te laten zien, kon Bloem het in een paar zinnen. Een vriend met een stellingenboekje had je niet voor niets. De cijfers van de Rijksuniversiteit Utrecht over 1916, het promotiejaar van Bloem, liegen er tussen haakjes ook niet om. In de faculteit der rechtsgeleerdheid promoveerden er van de 31 kandidaten 28 op stellingen – onder wie vier vrouwen – en drie op een proefschrift. Bij dit trio vielen ook nog eens de enige twee ‘cummetjes’ die dat jaar werden uitgedeeld.25

Van Eyck voldeed snel aan Jacques’ verzoek tot toezending. Als extraatje voorzag hij de stellingen van uitgebreid commentaar, waarvoor Bloem hem hartelijk bedankte. Hij had alles goed bekeken, schreef hij 2 oktober terug, en hoopte er ‘zijn profijt mee te doen’. Een paar dagen later zou de laatste hand aan de stellingen gelegd worden en de zaak nog eens goed bij Van Eyck thuis doorgepraat.26 Het resultaat van hun gezamenlijke inspanning is te vinden in Bloems stellingenboekje (b), dat door H. de Vroede in Utrecht gedrukt is. Vergelijken we het met dat van Van Eyck, dan blijkt dat Bloem inderdaad twaalf stellingen, merendeels letterlijk, uit het boekje van Van Eyck (e) heeft overgenomen.

De stellingen staan in beide boekjes gegroepeerd volgens de vertrouwde hoofd-

indeling van het recht, privaat- en publiekrecht. Direct springt naar voren dat boekje b met het private deel opent en boekje e met het publieke. De stellingen die zich bij e voorin bevinden, staan met andere woorden bij b veilig ‘weggemoffeld’ achterin – en andersom. Hier lijkt opzet in het spel. Verder valt op dat e qua onderverdeling meer varieert, maar er is ook meer te verdelen: 27 stellingen in e tegen 24 in b. De meeste stellingen snijden technisch-juridische problemen aan, andere leggen verband met de maatschappelijke werkelijkheid, zoals die over het gratierecht (afschaffen, in beide boekjes), over het auteursrecht van collegedictaten van rijkshoogleraren (komt toe aan het Rijk, in beide) en over de troonopvolger van Juliana (alleen in b). Soms vereist een stelling hersengymnastiek. Om er een te noemen: ‘dwang tot nalaten van onrechtmatig handelen is niet strafbaar’ (ex art. 284 wetboek van strafrecht, in beide).

Kort gezegd, het stellingenboekje van Bloem maakt een redelijk doordachte indruk. De heren hebben naar het schijnt serieus over selectie en indeling gepraat. Dat alle stellingen die niét in het boekje van Van Eyck voorkomen, ook van hem afkomstig zijn, is niet uit de vermelde correspondentie af te leiden. Bloems laatste stelling, over de negatieve invloed van vakbonden op het arbeidsloon, wijkt met haar algemene, anti-socialistische tendens wel erg af van de andere stellingen. Misschien toch nog een eigen inbreng?

Profiteerde Bloem van de coaching door Van Eyck, toen hij op donderdag 30 november 1916 zijn stellingen verdedigde, of werd het een ‘wederzijdse pijniging’, wat de anekdote en de cijfers suggereren? Beantwoording van deze vragen zou slechts op kansberekening berusten. Wat maakt het eigenlijk ook uit? Een promotie op stellingen was toch maar een formaliteit. Eén ding staat vast: vader Bloem zal, met of zonder noga, trots geweest zijn op de ‘jonge’ doctor.

[2002/4]

Stefan Brijs+
Een Vlaming in New York
Op zoek naar Gust van Roosbroeck

‘Dwalen over een zeer uitgestrekt kerkhof, op zoek naar het graf van een welbepaalde dode en, hoe men ook zoekt, dit graf niet kunnen vinden: – dit is een regelmatig terugkerende droom van mij geweest.’ Zo begon Jeroen Brouwers in De laatste deur het hoofdstuk over de Vlaamse schrijver Gust van Roosbroeck. Ik heb die zin al eerder geciteerd in mijn bundel Kruistochten. Ik was in Brussel op zoek naar het graf van Paul Kenis, een generatiegenoot van Van Roosbroeck, en hoe ik ook zocht, ik vond het niet. Uiteindelijk lukte het mij toch, bij valavond, in de regen, op de begraafplaats van Etterbeek in Wezembeek-Oppem.

Toen wist ik niet dat ik ook ooit op zoek zou gaan naar het graf van Gust L. van Roosbroeck. Wel dat ik ooit over hem zou schrijven in een reeks over de medewerkers aan het vrijzinnige, dandyeske tijdschrift De Boomgaard (1909-1911). Die reeks verscheen in de loop van het jaar 2000 in het Vlaamse dagblad De Standaard – behalve aan Van Roosbroeck wijdde ik ook essays aan André de Ridder, Edmond van Offel, Firmin van Hecke en Hugo van Walden.

De reden waarom Brouwers over Gust van Roosbroeck schreef, was zijn zelfmoord. Dat Van Roosbroeck op die manier aan zijn einde kwam, wist Brouwers van Marnix Gijsen, die het had horen zeggen toen hij in Amerika woonde – Van Roosbroeck zou in New York uit het raam van zijn appartement zijn gesprongen. In een zakelijke brief die ik in het amvc-Letterenhuis te Antwerpen vond, geeft Willy van Roosbroeck, zijn zoon, echter een andere doodsoorzaak. Op 7 september 1937 schreef hij aan auteur Jozef Muls: ‘I regret very much to inform you that G.L. van Roosbroeck, my father, is deceased July 12 of last year, after a short illness.’

Wat wel onomstotelijk vaststaat in het essay van Brouwers, zijn enkele levensfeiten. Zo werd Gust van Roosbroeck op 6 april 1888 in Antwerpen geboren. Hij debuteerde in 1909 met een bundeltje zeer pessimistische verhalen, Sproken van Droom en Dood, dat hij op zeventienjarige leeftijd geschreven had en dat een recensent (in Vlaamsche Kunstbode, 10/1909) omschreef als ‘een paar toevallige bladzijden met de meest zwaarwichtige onzin’. In De Boomgaard en De Vlaamsche Gids publiceerde hij

voornamelijk essays, maar ook gedichten die evenmin erg optimistisch kunnen worden genoemd. In 1914 emigreerde Van Roosbroeck naar Engeland, vervolgens naar Amerika, waar hij ten slotte als hoogleraar in de Franse letterkunde aan Columbia University te New York belandde, een functie die hij uitoefende tot aan zijn dood. In Amerika schreef Van Roosbroeck in het Engels nog een verhalenbundel (Grotesques, 1929). Ook maakte hij geregeld stukken voor The Romanic Review: recensies van Franse literatuur en essays waaruit zijn grote belangstelling voor decadentie bleek, zoals ‘Are the modern Poets decadent?’ en ‘Decadence and Rimbaud’s Sonnet of the Vowels’. Tot zover wat Brouwers voldoende betrouwbaar achtte om te vermelden over de levensloop van Gust van Roosbroeck. Speurwerk in de archieven van het amvc-Letterenhuis leverde mij volgende nieuwe gegevens op.

Het uitgebreidste essay over Van Roosbroeck verscheen in De Vlaamsche Gids van juni 1926. Onder de titel ‘Het geval G.L. Van Roosbroeck’ schonk André de Ridder twintig bladzijden lang aandacht aan zijn vriend. Ondanks de hoeveelheid woorden deelde hij uitzonderlijk weinig concrete gegevens mee. Alleen al het uiterlijk van Van Roosbroeck schilderde hij met zulke halen dat er nauwelijks sprake kan zijn van een portret: ‘dezen niet grooten, niet kleinen, iets of wat freelen, toch flinken, blonden, blauwoogigen jongeling, erg bleek van gelaatskleur, tot het geelachtige toe’. Dan geeft een foto van de kunstenaar als jongeman (1912) uit het amvc-Letterenhuis een nauwkeuriger beeld van Gust van Roosbroeck. Hij toont een zelfverzekerd in de lens kijkende kerel met een lange, smalle kop, een hoog voorhoofd,

van margarine glanzende, strakgekamde haren, diepliggende ogen met zware wallen en door acne geteisterde wangen. Hij draagt een gestreept colbert, een wit overhemd met gesteven kraag en een tot een zwierige strik geknoopte halsdoek – kleren die hem een protserig voorkomen geven. In alles doet de foto denken aan een portret van Oscar Wilde.

Het uiterlijk van de jonge Gust van Roosbroeck moet een spiegel van zijn karakter zijn geweest, want ook uit zijn essays komt hij naar voren als een parmantig en progressief heerschap dat geen blad voor de mond nam en bijgevolg meermaals in aanvaring kwam met zijn vastgeroeste collega’s. Zo had hij het in 1908 in een essay in het oerconservatieve tijdschrift Vlaamsche Arbeid over ‘het smerige egoïsme der rijkere klassen, de cynische leugens der katholieke priesters en de lage eerzucht der openbare liefdadigheid’. Hoofdredacteur Karel van den Oever was woedend en ontsloeg hem meteen. Daarop vuurde Van Roosbroeck samen met zijn compagnon André de Ridder in De Boomgaard een paar keer een regelrechte scheldkanonnade op Van den Oever af.

Ook in de redactieraad van De Boomgaard hield Van Roosbroeck het niet lang uit: al na het achtste nummer nam hij zelf ontslag. De officiële versie in het tijdschrift luidde dat hij zich terugtrok uit de redactie omdat hij ‘op dees moment, aan De Boomgaard, niet al de diensten kon bewijzen, die van een redacteur van een tijdschrift

gevorderd worden’. André de Ridder vertelde echter in een brief aan Jean Weisgerber (26 januari 1956) dat zijn ontslag te wijten was aan ‘de minder vriendschappelijke verhoudingen, welke tussen hem en de Gentse mederedacteuren bestonden’.

Waarschijnlijk was Gust van Roosbroeck zijn tijd gewoon ver vooruit. Zoals Jeroen Brouwers hem na analyse van zijn proza de stamvader van de Nederlandstalige schrijvers-zelfmoordenaars noemde, zo kan hij, blijkens zijn polemische essays, ook tot stamvader van de Vlaamse gewetenschoppers gekroond worden. Hij probeerde toen al wat Louis Paul Boon zoveel jaren later deed, hij was toen al wat Tom Lanoye nu is – hij is zelfs korte tijd politiek propagandist geweest. Maar in die periode kon zijn stem bij lange niet op tegen het geblaat van de grote kudde, want hij was volgens een anonieme recensent van Duimpjesuitgave ‘de wilde wingerd, die zich losrukte van den wijnstok’. Hij werd vaker gek dan geniaal verklaard en kreeg het advies: ‘Van Roosbroeck – alle droomen en spokerijen uit uw zwak hoofd! […] de Vader is goed en Hij zal U op Zijn banen leiden… als gij geleid wilt worden.’

Maar hij wilde niet geleid worden. Liever zweeg hij koppig dan te knikken en in de pas te lopen. In 1911 maakte hij al aan André de Ridder bekend dat hij stopte met het schrijven van proza en gedichten, en in 1914 verliet hij Vlaanderen voorgoed, waarna hij zijn stem nog maar twee keer liet horen. Een eerste keer in Vlaamsche Arbeid van april 1926 met ‘En God is gestorven’ en twee maanden later in De Vlaamsche Gids met ‘De dag des Oordeels’, twee verhalen die hij eerder in het Engels had geschreven en in de bundel Grotesques liet opnemen. Zijn vlucht uit Vlaanderen had hij al eerder aangekondigd, maar pas toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, zag hij zijn kans schoon en vertrok samen met zijn vrouw en zijn zoon naar Engeland. Eerst verbleef hij in het dorpje Little Bookham, later verhuisde hij naar Wimbledon, waar hij samen met andere kunstenaars, onder wie de schilder Aloïs de Laet, een Vlaamse kring stichtte.

Nog voor de oorlog was afgelopen, verliet Van Roosbroeck Engeland om zijn geluk aan de andere kant van de grote plas te beproeven. In maart 1916 reisde hij naar Minnesota in Amerika. Hij begon er les te geven aan de Romaanse afdeling van de universiteit en behaalde er de titel van Master of Arts en Doctor in Philosophy. Voorts hield hij zich vooral bezig met het schrijven van studies over oude Franse letterkunde, die hij zelf onaangenaam, droog en documentair vond. Van de ooit bezielde, zelfverzekerde Van Roosbroeck restte nog weinig. Het leek wel of de rebel in hem tijdens de bootreis van Engeland naar Amerika overboord was gevallen. Hij was veranderd in een burgerlijke figuur en kreeg bovendien veel last van zenuwinzinkingen, die hem meer dan eens in het ziekenhuis deden belanden. Zijn wankele gezondheid was ook de reden waarom hij geen vrijwillige dienst mocht nemen in het Amerikaanse leger. Het Amerikaanse burgerschap dat hij vervolgens aanvroeg, werd hem niet geweigerd.

Was zijn haat tegenover Vlaanderen dan zo groot dat Van Roosbroeck zich liet naturaliseren? Nee, want uit brieven aan André de Ridder en Jozef Muls blijkt hoe-

zeer hij Vlaanderen miste. Hij wilde uitgebreid op de hoogte worden gehouden van de gebeurtenissen aan deze kant van de oceaan en smeekte om Vlaamse tijdschriften en boeken. Zijn naturalisatie was louter bedoeld om de dienstplicht in het Belgische leger en dus een verplichte terugkeer naar zijn vaderland te ontlopen. Hij had eindelijk vast werk gevonden – in Vlaanderen was hij voorheen zonder veel succes zakenman, verzekeringsmakelaar en grondspeculant geweest – en had zelfs uitzicht op promotie. Uiteindelijk werd hij in 1924 hoogleraar aan Columbia University in New York. Tijdens zijn cursussen probeerde hij de Vlaamse literatuur te promoten, maar veel ruimte had hij niet binnen vakken als ‘Methode en Bibliografie der moderne Literatuurgeschiedenis’ en ‘Frans-Amerikaanse betrekkingen in de achttiende eeuw’.

En zijn schrijverstalent? Behalve voor zijn verhalen in Grotesques gebruikte hij dat alleen nog voor wetenschappelijke studies en essays. De Franse treurspeldichter Corneille besprak hij uitvoerig in onder meer The Purpose of Corneille’s Cid en Corneille’s early Friends and Surroundings, tot vreugde van de Franse pers, die hem zozeer loofde voor zijn ‘schrander opzoekingsvernuft en fijne ontledingskunst’ dat de Franse regering hem het Legioen van Eer toekende. Daarnaast verdiepte hij zich in Hamlet, ontleedde Voltaire, Rimbaud, Montaigne en andere Franse schrijvers en redigeerde de Unpublished letters of Pierre Bayle en An Anthology of Modern French Poetry (1927). Hij verklaarde Guido Gezelle aan de Amerikanen in The mystic poet of Flanders (1919), waarin hij ook maar meteen een overzicht van de Vlaamse literatuurgeschiedenis gaf. In The Romanic Review schreef hij onder meer over Emile Verhaeren, Charles de Coster

en Georges Eekhoud. En voor het literaire tijdschrift Foolscap vertaalde hij gedichten van Nederlanders in het Engels: Albert Verwey, Frederik van Eeden en het sonnet ‘Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten’ van Willem Kloos.

Voor zijn promotie van de Vlaamse en Waalse literatuur in Amerika – hij richtte aan de universiteit zelfs een Belgisch Instituut op – werd hij uiteindelijk door de Belgische regering tot Ridder in de Kroonorde benoemd, later tot Ridder in de Leopoldsorde. Beide eretekens arriveerden echter nooit in New York, zodat hij André de Ridder jaren later, op 15 maart 1935, opdracht gaf om ze ergens te kopen: ‘I do not, of course, attach any importance to these distinctions, but living among fools, one has to live up to the expectations of fools.’ Ook zijn moedertaal had hij toen al afgezworen, zijn correspondentie met Vlaanderen verliep grotendeels in het Engels.

Toen Van Roosbroeck bovenstaande brief schreef, was hij opnieuw herstellende van neurasthenie. Waarschijnlijk zal een zoveelste zenuwcrisis hem daarom op 12 juli 1936 het leven gekost hebben. Misschien stierf hij inderdaad aan de rechtstreekse gevolgen van die laatste aanval, maar het is evengoed mogelijk dat zijn zoon de waarheid enigszins heeft verbloemd en dat hij toch, zoals Marnix Gijsen beweerde, in een vlaag van totale zinsverbijstering uit het raam van zijn appartement is gesprongen. Zekerheid over de doodsoorzaak van Gust van Roosbroeck is hier in Vlaanderen in elk geval nergens te vinden en ook zijn zoon kan geen uitsluitsel meer geven, want die stierf in 1995, eenentachtig jaar oud, in New Jersey, aldus een in memoriam dat in het amvc-Letterenhuis is terechtgekomen. Waarschijnlijk heeft Gust van Roosbroeck dat laatste geheim mee in zijn graf genomen, dat intussen ook geruimd, zo niet onvindbaar moet zijn, ergens in New York.

Op pad

Na de verschijning van mijn artikel over Gust van Roosbroeck in De Standaard bood het vrt-radioprogramma Het einde van de wereld mij de mogelijkheid om in New York op zoek te gaan naar het graf van Gust van Roosbroeck. Reporter Elke Vandersypen en ik kregen drie dagen de tijd om die ene steen tussen honderdduizenden andere stenen te vinden, verspreid over tientallen begraafplaatsen.

Eind mei 2001 stappen we in het vliegtuig. Het zal een moeilijke speurtocht

worden, weten we vooraf. Onze enige aanknopingspunten zijn de brief uit 1937 van Willy van Roosbroeck aan Jozef Muls, die in de hoofding het adres ‘3238 Oxford Avenue, New York’ vermeldt, en het in memoriam van diezelfde zoon, dat door de families Josenhans en Jordan uit Summit naar ene Frank Jacobin uit Antwerpen werd gestuurd, naar wie we vergeefs hebben gezocht. Voor het vertrek hebben we contact opgenomen met de Amerikaanse ambassade in Brussel en de Belgische ambassade in New York, maar ook dat leverde niets op. Telefoontjes naar de City Hall van New York waren dan weer gestrand op een onwillige beambte of een antwoordapparaat, en ook Columbia University kon ons geen informatie geven. In hun archief bevonden zich alleen enkele artikelen en een boekje op naam van Van Roosbroeck, en van een Belgisch Instituut was aan de hele universiteit evenmin nog een spoor terug te vinden. Zelfs de informatiesnelweg liep dood. De stilte die Van Roosbroeck omgeeft, is van graniet, schreef Jeroen Brouwers al in 1983.

De vlucht naar the Big Apple heeft acht uur geduurd. In maart 1916 deed Gust van Roosbroeck er met de stoomboot Tuscania zestien dagen over, had ik in een van zijn brieven gelezen. Elke en ik zijn allebei nog nooit in New York geweest, maar om aan sightseeing te doen hebben we weinig tijd. Misschien morgen of overmorgen, als we snel succes hebben bij onze speurtocht. Nu pakken we zelfs onze koffers niet uit. Het is vier uur in de middag en we hebben nog net één uur voor de Public Library sluit, waar we alvast in de krantenarchieven willen neuzen.

De Public Library ligt aan Fifth Avenue en is een fraai beaux-artsgebouw uit 1911, waarvan de ingang bewaakt wordt door twee stenen leeuwen die zelfgenoegzaam voor zich uit kijken. Via een draaideur belanden we in de enorme marmeren hal, die vooral opvalt door zijn leegte. Alleen wegwijzers hebben er een plaats gekregen. Het krantenarchief bevindt zich in kamer 100, een kleine ruimte gevuld met ladekasten en microfilmprojectoren.

Waar we ons moeten inschrijven, vragen we aan een van de drie bibliothecarissen achter de balie. Ze schudt haar hoofd: no registration. Dat we zelf in de laden mogen zoeken, de microfilms eruit nemen en bekijken op een van de projectoren. Ik voel me als een kind dat wordt losgelaten in een pretpark. Ik ren langs de ladekasten, waarboven de titels en de jaargangen van de kranten staan. In geen tijd hebben we de microfilms die we zoeken: ‘The New York Times, 10-22 July 1936’ en ‘New York Herald Tribune, 15-25 July 1936’.

Het is een vreemde gewaarwording wanneer het scherm oplicht en de kop van The New York Times van 10 juli 1936 verschijnt. Ik zit nu in het verleden van de Verenigde Staten te spitten, dat ik letterlijk in een handomdraai aan mij voorbij kan laten glijden. Wat meteen opvalt, is dat de krant elke dag twee bladzijden ruimt voor de gestorvenen. Mannen en vrouwen van betekenis krijgen een in memoriam van meerdere regels tot enkele kolommen, van het gepeupel worden alleen maar naam, leeftijd en doodsoorzaak genoemd: van een ladder gevallen, door messteken omgekomen, elektrische schok, hartaanval, kanker, en ja, ook zelfmoord.

Tien, elf en twaalf juli laat ik snel passeren, vanaf 13 juli 1936 – een dag na zijn dood – kijken we met arendsogen naar de vele koppen die traag voorbijrollen. ‘van roosbroeck funeral.’ Zo staat het er in drukletters op 15 juli 1936. En eronder in kleinere letters: ‘Service to Be Held for Columbia Language Professor Today.’ Het artikel telt maar een tiental regels en vermeldt dat Van Roosbroeck achtenveertig jaar oud was, geboren was in Antwerpen en naar Amerika kwam in 1916. Verder staat er dat hij oprichter was van ‘the Institute of French Studies and the Belgian Institute’ en drie jaar geleden tot ‘Knight of the Order of Leopold’ werd benoemd. Een doodsoorzaak is niet gegeven, wel dat de begrafenisplechtigheid om twee uur p.m. zal plaatsvinden ‘at Joseph F. Coggins Funeral Parlors, 3, 146 Albany Crescent, the Bronx’.

We vouwen snel de plattegrond van New York open. Bingo! Albany Crescent is maar enkele straten verwijderd van Oxford Avenue, het adres vanwaar Willy van Roosbroeck zijn brief naar Jozef Muls verstuurde. We zoeken verder in The New York Times, maar vinden geen verslag van de begrafenis of andere informatie.

Over naar The New York Herald Tribune. Ook daarin treffen we op 15 juli een kort artikel aan: ‘G.L. van Roosbroeck Dies; Columbia Professor.’ De inhoud is bijna dezelfde als die van The New York Times, maar hier wordt geen gewag gemaakt van de begrafenisplechtigheid. Een verrassing is echter dat hij volgens deze krant in het New York Hospital stierf. Dat is in elk geval een nieuw gegeven, hoewel ook dat nog geen uit-

sluitsel over zijn dood geeft. Hij kan daar aan een ziekte overleden zijn, maar evenzeer aan verwondingen na een zelfmoordpoging.

Terug in ons hotel nemen we contact op met het archief van het New York Hospital. Ik hoor Elke de naam spellen. Dat rijmpje zal ze de volgende dagen meermaals moeten opzeggen. De stem aan de andere kant van de lijn bevestigt dat Gust van Roosbroeck er gestorven is op 12 juli 1936 en voegt er meteen aan toe dat andere gegevens ontbreken.

Good luck

Met de metro gaan we de volgende ochtend naar de Bronx. Het huis van Van Roosbroeck willen we in elk geval zien en misschien bestaat Joseph F. Coggins Funeral Parlors aan de Albany Crescent nog altijd of het archief daarvan. We stappen uit in King’s Bridge. De metrohalte ligt aan Broadway, de mijlenlange weg die zich onorthodox door het geometrische stratenpatroon van New York slingert. In dit deel zie je geen grote theaters met schreeuwende neonverlichting en een onophoudelijke mensenstroom, die als op een lopende band lijkt voort te bewegen, maar een rij kleine winkeltjes en groepjes keuvelende mensen op het trottoir. De vooruitgangsdrang die in Manhattan overheerst, is hier alleen merkbaar aan het autoverkeer dat onder de stalen metrobrug voorbijraast. Ik vraag me af hoe het hier in de jaren dertig was, maar daar kan ik me geen beeld van vormen. Mijn gids heeft het alleen over de krach van 1929 en de daaropvolgende Grote Depressie. Duizenden mensen zaten zonder werk en in Central Park ontstonden krottenwijken. In Manhattan verrezen in diezelfde periode het Chrysler Building en het Empire State Building.

De weg van Broadway naar Oxford Avenue stijgt sterk. Tegelijk verandert ook de huizenbouw. De blokkendozen aan de rand van de stoep wijken voor losstaande huizen met een verdieping en een voortuintje, waarin eekhoorns over het gras en over de takken van de bomen rennen. De meeste gevels zijn met houten planken betimmerd, sommige hebben een porch. Wanneer we nummer 3238 naderen, haal ik een foto te voorschijn die Gust van Roosbroeck vanuit Amerika ooit naar André de Ridder stuurde en die zo in het amvc-Letterenhuis terechtkwam. Hij toont de schrijver in een driedelig pak met strikje en hoed, leunend op een wandelstok voor een huis, zijn ene voet op de eerste trede van een brede trap.

Het huis op de foto lijkt niet op het houten huis met een verdieping en een leien zadeldak waarvoor we halt houden. De heuvelachtige omgeving klopt weliswaar, maar hoe we de foto ook houden, het huis zelf vertoont weinig gelijkenis. Alleen de trap naar de voordeur is met wat goede wil te herkennen.

We bellen aan. Een jongeman doet open, hij heeft een studieboek in zijn hand. Elke overvalt hem haast. Of hij weet dat hier een Belgische schrijver en professor heeft gewoond? De jongen reageert alsof hem een examenvraag wordt gesteld waarop hij het antwoord schuldig moet blijven. Hij kijkt ons onwennig aan, denkt even na en stelt dan wat bijvragen. Wanneer zei u? In 1936? Een schrijver? Belgisch?

Brussel, verduidelijkt Elke. Nu knikt hij, maar hij heeft duidelijk geen idee waar we het over hebben. We tonen hem de foto en wat andere documenten, maar het dringt allemaal niet tot hem door. Toch blijft hij glimlachen, alsof hij denkt dat er ergens een verborgen camera is die zijn reactie registreert. Geen idee, zegt hij ten slotte met een toon van ‘ik pas’. We dringen niet verder aan en bedanken hem. Daarop doet hij de deur dicht. De rest van de dag zal hij zich ongetwijfeld niet meer op zijn studie kunnen concentreren.

We keren op onze schreden terug en lopen naar Albany Crescent, aan de andere kant van Broadway. Op het moment dat we deze hoofdweg oversteken, dendert de metro boven onze hoofden voorbij. Het is een haast demonisch geluid. Niemand hier kijkt er echter van op. Achter mijn rug springen dan de stoplichten op groen en komt de stroom briesende auto’s weer op gang. Een grote metalen plaat over haast de hele breedte van de weg – er zijn werkzaamheden aan de gang – brengt het geluid van de donder voort iedere keer als er een vrachtwagen over rijdt. Deze plek moet de orkestbak van de duivel zijn.

Hel en hemel zijn maar een boogscheut van elkaar verwijderd. Op weg van Broadway naar Albany Crescent passeren we twee stille kerkjes die broederlijk naast elkaar staan, elk met een eigen parkje eromheen. Het ene is het gebedshuis voor de rooms-katholieke gemeenschap in deze buurt, het andere is opgericht door presbyterianen, een streng hervormd genootschap. Uit zijn Vlaamse geschriften weten we dat Van Roosbroeck niet erg godvruchtig was. De kans dat hij in Amerika een pilaarbijter werd, is dus erg klein. Toch willen we niets uitsluiten op onze zoektocht en onthouden deze plek. Als er nog tijd over is, kunnen we altijd nog terugkeren.

Albany Crescent is een bochtige straat. We tellen de huisnummers af tot we bij het adres zijn dat in de krant uit 1936 werd genoemd, nummer 3146. Het is een witgeschilderd huis met in de voorgevel een groot raam, waarachter vitrage hangt. Niets wijst erop dat hier een begrafenisonderneming is: geen uithangbord, geen etalage met kisten of kransen. Via een smal trapje bereiken we de voordeur. Een bel is er niet. Nadat we hebben aangeklopt, komt een magere, blanke zestiger in een

onderhemd opendoen. Zijn accent verraadt meteen zijn Ierse afkomst. Wanneer we de naam Joseph F. Coggins Funeral Parlors laten vallen, knikt hij. Zeker was dat hier. Hij heeft er zelf ook ooit nog een rouwdienst bijgewoond. En zonder dat we erom vragen, geeft hij een beschrijving van hoe het huis er toen uitzag, waar de kist stond, welke draperieën er hingen. Vervolgens vertelt hij dat, toen de begrafenisondernemer met pensioen ging, hij het huis van hem kocht en verbouwde. Of we het willen zien? We maken hem duidelijk dat we eigenlijk op zoek zijn naar het archief van de begrafenisondernemer. Nee, daarbij kan hij ons niet helpen. Misschien dat Williams het weet. Zo heet het uitvaartcentrum dat al jaren op Broadway ligt. Vlakbij, zegt hij en hij leunt ver uit de deur om te wijzen hoe we moeten lopen. We danken hem en lopen zijn erf af. Hij blijft in de deuropening staan en steekt zijn hand op. Net voor we de hoek van de straat omgaan, horen we zijn rauwe Ierse stem nog eenmaal: Good luck!

De hal van begrafenisondernemer Williams lijkt wat op de lobby van ons hotel: ruim en kil. Een grote, stevige man in een maatpak komt uit een achterliggend kamertje en loopt meteen naar ons toe, de hand al uitgestrekt. Als we hem het doel van ons bezoek uitleggen, troont hij ons mee naar zijn werkkamer. Alles glimt er: het houten bureau en de kasten, de lambrisering, de ingelijste diploma’s en vooral de vele trofeeën en zilveren schotels die een hele wand bedekken – de begrafenisondernemer blijkt een uitstekende schutter te zijn. Hij bestudeert het in memoriam uit The New York Times. Joseph F. Coggins zegt hem niets. Maar misschien kan hij op een andere manier helpen, zegt hij vriendelijk, en hij grijpt meteen naar de telefoon. Terwijl hij een nummer intikt, merkt hij op dat Van Roosbroeck niet kerkelijk begraven is en bevestigt daarmee onze vermoedens. Er staat geen kerk vermeld, legt hij uit, dus vond de plechtigheid bij de begrafenisondernemer plaats; ook het uur – 2 p.m. – wijst daarop, want gelovigen worden meestal ’s morgens begraven. Daarom belt hij nu naar Woodlawn Cemetery, daar liggen mensen van allerlei slag begraven, onder wie vele kunstenaars, zoals Herman Melville, schrijver van Moby Dick, en jazzlegende Duke Ellington.

Na wat social talk met de persoon aan de andere kant van de lijn spelt de begrafenisondernemer de naam Van Roosbroeck. Al gauw komt het antwoord. No Van Roosbroeck here. De begrafenisondernemer is zelf ontgoocheld. Maar hij geeft het niet op. Deze opdracht moet voor hem een verademing zijn. Met vlugge vingers bladert hij door zijn telefoonklapper en belt achtereenvolgens Oakland Cemetery, Trinity Cemetery en St. Raymond’s Cemetery. Het resultaat blijft negatief, zeer tot zijn teleurstelling.

‘What else do you have?’ Zijn vasthoudendheid en zijn glimmende ogen zijn die van een gier die op een prooi aast. Ik toon hem de weinige informatie die we hebben en wijs op het in memoriam van de zoon van Gust van Roosbroeck met de namen van de families Josenhans en Jordan uit Summit. Opnieuw grijpt de begrafenisondernemer de telefoon. Inlichtingen. Josenhans, please, zegt hij, Summit, New Jersey.

Hij zet de speaker aan. Een vrouw herhaalt de naam en de plaats en enkele seconden later volgt een telefoonnummer. Hij krabbelt de cijfers op een papiertje, verbreekt het gesprek en tikt het nummer in dat hij net gekregen heeft. Daarop geeft hij de hoorn aan Elke en zegt glunderend: ‘Here you are.’ En hij laat zich tevreden achteroverzakken in zijn leunstoel, de handen op zijn buik.

‘Hello,’ kraakt dan een vrouwenstem door de speaker.

Roosbroeck-boxes

Na een treinreis van een uur komen we de volgende dag aan op het station van Summit. Jim en Janet Josenhans staan ons er al op te wachten. Zoals we hadden vermoed, zijn ze allebei bejaard. Ook zijn ze erg mager. Pezig is het woord dat bij hen past. Toch maken ze een energieke indruk wanneer ze ons de hand drukken en welkom heten. In hun grote auto rijden we naar Chatham, een tocht van een paar kilometers. Onderweg hebben we het over het telefoontje van gisteren. Uiteraard waren zij compleet verrast toen ze de naam van hun goede vriend Willy van Roosbroeck hoorden vallen. Dat wij niet minder verrast waren, antwoorden we. Ineens werd dat leven op papier er een van vlees en bloed, en we wijzen op het in memoriam dat ons naar hen heeft geleid. Jim herinnert het zich. Hij stelde het op na de dood van Willy en een vriendin stuurde het vervolgens naar diens neef Frank Jacobin in Antwerpen, met wie zij intussen ook alle contact verloren heeft.

Die vriendin woont nu in het huis van Willy van Roosbroeck, zegt Jim dan. Zij heet Priscilla Jordan. Ook haar naam komt voor in het in memoriam. Maar zij wil liever niet gestoord worden, bekoelt hij meteen ons enthousiasme. Zij is oud. En vooral argwanend. Maar we zullen straks even langs het huis rijden, belooft hij en draait dan de inrit van de begraafplaats van Chatham op. Hier liggen de graven van Willy van Roosbroeck, van zijn vrouw en van zijn moeder – de vrouw van Gust van Roosbroeck dus. Waar de schrijver zelf begraven is, weten Jim en Janet Josenhans helaas niet. Zij hebben hem nooit gekend. Evenmin zijn vrouw. Zij maakten in 1963 kennis met Willy van Roosbroeck. Zijn vader was toen al meer dan een kwarteeuw dood, zijn moeder zes jaar.

De begraafplaats van Chatham is een grasveld waarover de graven verspreid liggen als stenen op een dambord na enkele minuten spel. Vele graven zijn niet meer dan plaquettes in de grond, andere hebben enkel een kleine rechtopstaande steen, meestal in wit marmer of zwart graniet. Een deksteen is hier schijnbaar niet toegelaten, een monument is al helemaal uit den boze. Ook bloemen zijn schaars en alleen hier en daar groeit een boom. Het spreekwoord ‘Edel, arm en rijk maakt de dood gelijk’ moet op deze begraafplaats wet zijn.

We volgen Jim en Janet Josenhans terwijl ze tussen de graven zoeken. Het is lange tijd geleden dat ze hier zijn geweest. Vaag weten ze nog waar hun vriend en zijn familie begraven liggen. Maar het is moeilijk zoeken zonder oriëntatiepunt. Na een paar minuten beginnen ze te twijfelen. Voortdurend sturen ze elkaar een

andere richting op. Ik herken die onrust. Op zoek naar het graf van een welbepaalde dode en hoe men ook zoekt…

‘Here they are,’ roept Jim dan uit. Hij is blijven staan voor drie platte betonnen steentjes, elk een vloertegel groot. Ze verschillen enkel van elkaar door het opschrift. In het midden ligt ‘Willy Werner van Roosbroeck, Aug. 10, 1913-June 22, 1995’. Aan zijn ene zijde ligt zijn vrouw: ‘Marjorie Covert-van Roosbroeck, January 18, 1903-February 11, 1982’. Aan zijn andere zijde zijn moeder: ‘Marie Joanna de Graef- van Roosbroeck, May 20, 1889-February 27, 1957’.

Dan komen de herinneringen boven. Elke neemt ze voor het thuisfront op band op, ik bewaar ze in mijn geheugen. Jim neemt vooral het woord, Janet bevestigt zijn verhalen en voegt er details aan toe. We vernemen eerst dat Willy van auto’s hield en miniatuurtreintjes verzamelde. Een soort van compensatie voor zijn jeugd, meent Jim, want van zijn vader kreeg hij weinig speelgoed. Willy sprak ook meerdere talen, waaronder Frans en Russisch. Die liefde voor talen moet hij van zijn vader hebben, weet ik dan weer, want behalve zijn moedertaal sprak en schreef Gust van Roosbroeck vloeiend Engels en Frans. Van zijn vader, zegt Jim vervolgens, erfde Willy ook de interesse voor de Amerikaanse schrijver H.L. Mencken, die er in de eerste helft van de twintigste eeuw nogal controversiële standpunten over democratie en gelijkheid op nahield en een afkeer had van geloof, geestelijken en geheelonthouders. Ik merk op dat het me absoluut niet verbaast dat Gust dweepte met die man, want dat is wat hij in Vlaanderen had willen bereiken. En terwijl ik dat zeg, denk ik: de mensen een geweten schoppen, maar ik vind niet meteen een vertaling die deze uitdrukking van Louis Paul Boon eer aandoet.

Of Willy ooit over de dood van zijn vader vertelde, vraagt Elke dan. Er valt een stilte. Jim en Janet kijken elkaar aan. Met hun blikken overleggen ze wie nu het woord moet nemen. Jim haalt adem en kijkt van het graf van zijn vriend naar de microfoon die Elke vasthoudt. Dat lag erg gevoelig, antwoordt hij. Willy sprak er nooit rechtstreeks over. Het levenseind van zijn vader was geen prettige ervaring voor hem. Kort voor zijn dood is hij enige tijd opgenomen in een ziekenhuis in Westchester. Hij had… psychische problemen, begrijp je. Ik vertel hem dat hij daarover in zijn brieven geregeld sprak. De woorden ‘neurasthenie’ en ‘zenuwen’ duiken er even vaak in op als scheldwoorden in zijn vroegere polemieken.

We blijven niet langer stilstaan bij dit onderwerp en hebben het vervolgens over het huis waar Willy vroeger met zijn ouders woonde. Dat was in Oxford Avenue in the Bronx, bevestigt Janet, maar of het huis intussen verbouwd is, weet ze niet. Wel herinnert ze zich dat zijn moeder samen met hem naar New Jersey verhuisde, waar hij in het Bell-laboratorium werkte. Ze heeft tot aan haar dood bij hem en zijn vrouw gewoond, voegt ze eraan toe en stierf in Summit. Daarom ligt ze waarschijnlijk hier begraven en niet bij haar man, waar dat ook mag zijn.

Wanneer we met ons vieren teruglopen naar de auto, raken Jim en ik achterop. Ik vertel hem over het verhaal van de zelfmoord van Gust van Roosbroeck dat in

Vlaanderen de ronde doet. Hij vindt het een vreemd verhaal. Het is de eerste keer dat hij het hoort. Wat ik weet, zegt hij dan op een zachtere toon en kijkt mij daarbij indringend aan, de vader van Willy dronk… veel, erg veel. Hij was ‘an alcoholic’ en werd daar verscheidene keren voor opgenomen. En ook – nu kijkt hij even rond en fluistert dan – was hij ‘a womanizer’. Of ik begrijp wat hij bedoelt? Ik knik. Daarom sprak Willy niet graag over zijn vader, besluit hij dan, zijn moeder heeft het erg moeilijk gehad.

We lopen verder, allebei in gedachten verzonken. Ik moet denken aan het essay dat André de Ridder in 1926 schreef over de Vlaamse jaren van zijn vriend Van Roosbroeck. Tussen haakjes liet hij Jozef Muls daarin weten: ‘Hij hield veel van thee en Rijnwijn, ook wel eens van whisky, als zulks U belang inboezemen kan.’ Net voor we bij de auto aankomen, zegt Jim ineens: Maar het archief van zijn vader heeft Willy altijd bewaard. Ik kijk hem verrast aan. Ik vertel het je straks wel, zegt hij. En hij opent de deuren van zijn auto.

Het huis van Willy van Roosbroeck ligt in een sjieke villawijk. Overal zie ik protserige huizen in grote met passer en meetlat aangelegde tuinen, die door metershoge omheiningen van de boze wereld zijn afgeschermd. Willy’s huis daarentegen blijkt een bescheiden bungalow. Hier geen zuilen of torentjes, geen opvallende erkers of balkons. Terwijl we het huis traag voorbijrijden, vertelt Jim dat in de kelder drie grote dozen staan met de nalatenschap van Gust van Roosbroeck. Wat de inhoud ervan precies is, weet hij niet, maar het gaat om boeken, artikelen en schriftjes. Ook is er een schilderij waarop de professor staat afgebeeld. Een soort staatsieportret, zegt hij, haast levensgroot. Dat vertelde hun vriendin Priscilla hen gisteren toen zij haar na ons telefoontje opbelden. Ze is daarna nog in de dozen op zoek gegaan naar een rouwbrief of iets dergelijks, maar dat heeft ze niet gevonden. Ze is erg gesteld op haar privacy, antwoordt Janet als ik aandring om bij haar aan te bellen. Maar ze is eventueel bereid om het archief af te staan aan een officiële instantie, zegt ze vervolgens. Als ze maar een brief krijgt met vele handtekeningen, zegels en

stempels. Dat moet te regelen zijn, zeg ik, en ik vertel hen over het amvc-Letterenhuis in Antwerpen, zijn geboortestad, dat vele archieven van Vlaamse kunstenaars bewaart. Zijn nalatenschap hoort daar en niet in een kelder in New Jersey. Jim en Janet zijn het met me eens. Het zou zijn alsof Gust van Roosbroeck na al die jaren weer thuiskomt.

Wanneer we hen de volgende dag vlak voor ons vertrek nog even opbellen, zegt Janet dat Priscilla bereid is om de ‘Roosbroeck-boxes’ aan het amvc-Letterenhuis te schenken. Het hoeft enkel de transportkosten te betalen. Ik beloof hun dat ik terug in Vlaanderen meteen contact zal opnemen met Leen van Dijck, de conservator. Zij zal ongetwijfeld blij zijn met de vondst.

Janet zegt daarop dat ze het erg leuk vond ons ontmoet te hebben en dat we maar een seintje moeten geven als een van ons beiden nog eens in New York is. Dan nemen ze ons mee op een uitje.

In hun eigen vliegtuig.

Certificate of death

Zullen we dan deze laatste dag het Vrijheidsbeeld bezoeken? Het Guggenheim bezichtigen? Het Empire State Building beklimmen? In Central Park rondslenteren? Nee. Niets van dat alles. Ook al hebben Elke en ik meer van Gust van Roosbroeck teruggevonden dan we ooit hadden durven dromen, we zijn niet voldaan. Pas als we zijn graf hebben, zullen we rust kennen. En dus moeten we aan zijn sterfakte zien te raken. Die vermeldt altijd de begraafplaats, zo vertelde begrafenisondernemer Williams ons nog, en wordt bewaard in de Municipal Archives. Maar om een kopie van een sterfakte te krijgen, voegde hij er aan toe, moet je waarschijnlijk familie van de overledene zijn en een schriftelijke aanvraag indienen, waarna je nog enkele dagen geduld moet oefenen.

Toch willen we het erop wagen. Het is immers de enige weg die nog perspectieven biedt. En dus nemen we die ochtend de metro naar het Civic Center, het juridische en administratieve hart van New York, vlak bij de bekende Brooklyn Bridge. De Municipal Archives worden bewaard in de Hall of Records, een gebouw dat met zijn hoog mansardedak en vele stenen beelden en zuilen het uitzicht heeft van een Frans paleis. We moeten op de derde verdieping zijn, in de Reference Room. Het blijkt een met rekken en kasten volgestouwde ruimte, waartussen aan kleine tafeltjes mensen in hun of andermans verleden graven. Achter de balie zit een jonge vrouw wat verveeld voor zich uit te staren. Haar antwoorden op onze vragen zijn kort, haar gebaren haastig en niet één keer kijkt ze ons in de ogen. Door naar een stapeltje papieren op de hoek van de balie te wijzen, maakt ze ons duidelijk dat we een formulier moeten invullen.

Het formulier vraagt naar de naam van de overledene, zijn sterfdatum, eventueel de begraafplaats, onze relatie met hem – dat vak laten we open – en de reden van onze aanvraag. We geven het ingevulde papier terug aan de baliebediende, die het vluchtig bekijkt en zich dan naar een ladekast begeeft, waaruit ze een microfilm te

voorschijn haalt. Nog geen twee minuten later heeft ze op haar scherm het document gevonden en er een kopie van gemaakt. Vijf dollar, gebaart ze vervolgens met haar hand. Na betaling krijgen we het document en haasten ons de kamer uit. In de gang houden we even halt en werpen een blik op de kopie. ‘Certificate of Death: N^o 16457’ staat er in drukletters bovenaan. En daaronder, in een zwierig handschrift: ‘Gustave van Roosbroeck, 3238 Oxford Avenue, Borough of Bronx.’

We snellen de trappen af naar de hal en gaan daar op een bank zitten. We gedragen ons als goudzoekers die zonet een schatkaart in handen hebben gekregen. In geen tijd vinden we deze keer wat we zoeken. Daar staat het, rechtsonder: ‘Place of burial: St. Mary’s Cemetery, Yonkers.’

Yonkers?

We vouwen de kaart van de staat New York open. Yonkers is een stad ten noorden van New York City, zowat vijftig kilometer van Manhattan verwijderd. Wat doet Van Roosbroeck daar? En waarom ligt hij op een katholieke begraafplaats?

We hebben niet de tijd om erover na te denken. We moeten zo gauw mogelijk contact opnemen met de begraafplaats. Of hij er nog ligt? En zo ja, hoe we er kunnen komen? Terwijl we in de hal naar een telefooncel zoeken, bestudeer ik de sterfakte. Wat ik lees, doet me de pas inhouden.

Elke?

Ze stopt, ziet mij naar het blad staren en komt naast me staan. Ik houd mijn vinger bij de gedrukte regel ‘The principal cause of death and related causes of importance were as follows’. En dan volgt het handschrift van de dokter: Exhaustion from acute mental disease – Delirium Tremens. Ook de term volgend na ‘Other contributory causes of importance’ bevestigt wat Jim Josenhans mij op de begraafplaats van Chatham vertelde: chronic alcoholism, staat er zwart op wit.

Hij sprong in elk geval niet uit een raam, zeg ik.

En beging dus ook geen zelfmoord, zoals Marnix Gijsen aan Brouwers vertelde, zegt Elke.

Of een hele trage, antwoord ik, het is maar hoe je het bekijkt.

En ik wijs haar op de tijdsduur die de dokter achter chronic alcoholism heeft geschreven: 2 years.

In een hoek van de grote hal vinden we een telefooncel. Ik kijk op mijn horloge terwijl Elke het telefoonnummer van St. Mary’s Cemetery intikt. Het is bijna middag. Van Roosbroeck, zegt ze. Gustave van Roosbroeck. En spelt dan zijn naam. Het antwoord aan de andere kant volgt snel. Elke kijkt vreemd op en gebaart naar mij dat er iets niet klopt. Ik hoor haar aandringen. Of er bij de V én de R is gekeken? En bij de sterfdatum? Geen Van Roosbroeck? En bij de datum van de begrafenis, want die staat ook op de sterfakte: 15 juli 1936? Ook niets? Dat kan toch niet. De sterfakte is toch duidelijk, zegt ze, en ze leest de naam van de begraafplaats opnieuw van het papier af Vervolgens is er wat heen-en-weergepraat en doet Elke het verhaal van onze zoektocht uit de doeken. De persoon aan de andere kant moet onder de in-

druk zijn geraakt, want ik hoor enige opluchting in de stem van Elke. Dat zal ik doen, mevrouw, zegt ze ten slotte en hangt op.

Zijn naam stond niet in de archieven, zegt ze tegen mij, maar ik moet over twee uur terugbellen. De vrouw die ik aan de lijn had zou nog ergens anders zoeken. Als hij er begraven is, zou zijn graf er in elk geval nog zijn, want op deze begraafplaats worden geen graven geruimd.

We keren in afwachting terug naar onze hotelkamer. Ik blader wat in De laatste deur van Jeroen Brouwers. Hij blijkt een hoofdstuk aan ‘De “trage” zelfmoord’ te hebben gewijd. Het opent verrassend met een citaat van Marnix Gijsen: ‘Ik ben helemaal geen statisticus maar het is mij wel opgevallen dat de Nederlandse literatuur niet veel zelfmoorden heeft gekend. Er zijn wel veel schrijvers aan de drank dood gegaan, dat is ten slotte een trage zelfmoord.’ Jeroen Brouwers doet die bewering vervolgens af als ‘het meest versleten cliché in verband met zelfmoord’ dat hij kent. Iemand die willens en wetens veel drinkt, of bijvoorbeeld veel rookt, doet dat niet ‘met het vooropgestelde en enige doel zichzelf daarmee te doden’. Het is een verslaving die het leven kan bekorten, maar daarom nog geen zelfmoord. Jeroen Brouwers had er tijdens zijn Vlaamse jaren beter aan gedaan ook kritisch te reageren op de beweringen van Gijsen over de zelfmoord van Gust van Roosbroeck. Maar wat wil je, zegt Brouwers aan de telefoon wanneer ik hem later het nieuws vertel, Gijsen was er zelf zo van overtuigd dat Van Roosbroeck uit een raam was gesprongen dat je het wel moest geloven.

In de lobby van het hotel belt Elke om twee uur terug naar St. Mary’s Cemetery. Nauwelijks heeft ze haar naam gezegd of de vrouw aan de andere kant roept al uit, zo hard dat zelfs ik het kan horen: He’s here! Alsof Gust van Roosbroeck op dat ogenblik naast haar staat en dadelijk zelf aan de lijn komt. Ze heeft hem gevonden door in de archieven van de kerk te gaan zoeken, legt ze uit. Daarin stond dat ene Marie van Roosbroeck in 1936 een lapje grond van de kerkgemeenschap had gekocht en een ‘headstone’ had laten plaatsen. De dodenwachter is vervolgens gaan zoeken op de begraafplaats en…

Het graf

De scholen zijn net uit wanneer we in Yonkers arriveren. Voortdurend rijden de bekende gele schoolbussen ons voorbij terwijl we van het station naar het centrum van de stad lopen, waar we de lijnbus naar St. Mary’s Cemetery moeten nemen. Wanneer het opeens hard begint te regenen, besluiten we een taxi te nemen. Ook hier maakt de Yellow Cab opvallend deel uit van het verkeer, zodat we alleen maar onze hand in de lucht moeten steken om er meteen een te laten stoppen.

Saint Mary’s Cemetery, zeggen we tegen de jonge, zwarte chauffeur, terwijl we instappen. Hij knikt en begint te rijden. Doordat de ruiten zijn bewasemd, blijft Yonkers tijdens de rit onzichtbaar voor ons. De enige afwisseling die we hebben is de radio. Er staat een evangelische zender op. Een prediker goochelt met het woord Gods. The Lord is your shepherd. Praise Him. Love Him. Een oneindige monoloog. Elke zet

haar recorder aan en richt de microfoon onzichtbaar voor de chauffeur naar de luidspreker. Een opname die het behang van de reportage moet vormen. Wanneer we later de band beluisteren, staat er echter enkel geruis op. God laat zich blijkbaar niet makkelijk in een doosje stoppen.

Waarheen zei u? vraagt de chauffeur opeens. We zijn dan al tien minuten onderweg.

Elke herhaalt onze bestemming.

Cemetery? zegt hij en haalt de schouders op.

Tuckahoe Road, herinnert Elke zich. In de buurt van het Holiday Inn Hotel, benadrukt Elke.

Hij mompelt wat, knikt dan en geeft gas bij. De regen is nog steeds niet gestopt. En Jezus leeft nog.

Een kwartier later stopt de chauffeur op de parking van het Holiday Inn. Hij draait zijn raampje open en wenkt een man die onder een afdakje staat te schuilen.

The Cemetery Hotel, please? zegt de chauffeur.

Ik denk dat ik hem verkeerd verstaan heb, maar aan Elkes blik zie ik dat zij hetzelfde gehoord heeft. Ze maakt hem duidelijk dat we naar een begraafplaats op zoek zijn. Maar ook die weet de man niet te liggen. Daarop stapt Elke uit en vraagt de chauffeur om te wachten. Ze gaat de weg vragen in het Holiday Inn. Intussen haal ik de kaart te voorschijn en geef hem aan de chauffeur, terwijl ik wijs waar we moeten zijn. Hij buigt zich over de plattegrond en knikt. In een oogopslag zie ik dat hij de kaart ondersteboven houdt.

Na een paar minuten is Elke terug. Hier de hoek om, zegt ze, en dan de heuvel op. Het is vlakbij.

Opnieuw knikt de chauffeur en draait dan stoïcijns zijn auto in de tegenovergestelde richting als die Elke hem heeft gewezen. We weten niet wat ons overkomt. Het duurt twee rondjes om het hotel voor we de man op de juiste weg krijgen. We draaien onze raampjes omlaag en turen naar buiten, terwijl de regen in ons gezicht waait. Daar, roep ik, als ik in de verte enkele zerken en kruisen in een grasveld ontwaar. Ook de chauffeur heeft het gezien en stuurt de taxi erheen. De weg loopt parallel met de lange gebogen arm van opgemetselde keien die de begraafplaats omgeeft en leidt ons zo vanzelf naar de ingang, waarboven een sierlijke smeedijzeren boog de naam ‘St. Mary’s Cemetery’ draagt.

Nadat Elke de chauffeur het bedrag op de meter heeft betaald, vragen we het nummer van zijn mobiele telefoon. Voor het geval we straks weer een taxi nodig hebben. Opnieuw volgt dat knikje van hem en hij begint naar een pen te zoeken, zo lang dat we hem er zelf een geven. Vervolgens duurt het nog eens minuten voor hij zijn naam en het nummer heeft genoteerd. Letter per letter, cijfer per cijfer moet hij overtekenen van het schermpje van zijn mobiele telefoon, zoals een kleuter die zijn naam leert schrijven. God is niet voor al zijn schapen even aardig geweest.

Saint Mary’s Cemetery heeft een charmante uitstraling, zelfs bij dit regenweer.

Vlak achter de ingang loopt een smalle asfaltweg over een stenen boogbrug en maakt dan een scherpe bocht naar links, waarna hij slingerend vervolgt en aan de einder verdwijnt. Een met rivierstenen gemetseld laag muurtje heeft zich tegen de weg aangevlijd. Door het hele dodenpark kabbelt een beekje onder verscheidene bruggetjes door. In de loop der eeuwen heeft het de omgeving een heuvelachtig karakter gegeven. Een grote bloeiende acacia, enkele hoge pijnbomen, wat jonge berken en een oude treurwilg zijn de enige bomen in het park. De horizon echter is aan alle kanten een hoge muur van lover.

Net als in Chatham is de hele begraafplaats een uitgestrekt grastapijt, waaruit de zerken willekeurig als paddestoelen zijn opgeschoten. Ook hier geen dekstenen, alleen zware, vaak granieten, staande blokken, waarin de naam van de betreurde met kapitale letters is gehouwen. Een enkeling heeft een gebeeldhouwde engel of Jezus op zijn steen, bij sommige graven kleumt een stars-and-stripesvlaggetje. Rechts van de ingang liggen de oudste graven, voornamelijk dunne kale betonnen platen. De jaartallen bestrijken de tweede helft van de negentiende eeuw.

Wanneer we over het bruggetje zijn gelopen, komt een grote pick-up met twee mannen ons tegemoet rijden. In de laadbak staan spaden, harken en een grasmaaier. De chauffeur stopt naast ons. Hij steekt zijn hoofd met pet uit het raam en roept, boven het lawaai van de motor uit: ‘You must be the Belgians.’ We knikken. Hij trekt zijn hoofd terug in de cabine en beveelt de man naast hem uit te stappen. Get in, get in, roept de chauffeur vervolgens naar ons en maakt ons duidelijk dat de andere man zal teruglopen. Zoveel gastvrijheid kunnen we niet weigeren.

Zodra we in de pick-up zitten, vertelt de chauffeur trots dat hij degene is die het graf gelokaliseerd heeft. Het ligt vlak langs de weg, zegt hij. Een kleine, witte steen. Na amper honderd meter stopt hij en legt de motor stil. We zijn er.

De staande marmeren steen, die schril afsteekt tegen het massieve graniet van de grafsteen er vlak achter, is inderdaad erg klein. Het lijkt wel of hij in de loop der jaren in de aarde is gezonken, waardoor alleen de afgeronde bovenkant nog zichtbaar is gebleven. Twintig centimeter hoog, dertig centimeter breed, een duim dik. Net groot genoeg om, in een halve cirkel, de naam van de schrijver erop te krijgen: Gustave L. van Roosbroeck. De twee jaartallen zijn naast elkaar in de voet van de steen gebeiteld, waar het marmer groen is uitgeslagen: 1888-1936.

Ik voel een rilling over mijn rug lopen, niet van de kou en evenmin van de regen die op mij neerdaalt. Ik besef weliswaar dat onze vondst geen paukenslag zal doen weerklinken in Vlaamse literaire kringen en evenmin zal de literatuurgeschiedenis

nu herschreven moeten worden, maar hiermee hebben we in elk geval de stilte van graniet die Gust van Roosbroeck omgaf, definitief verbroken.

Ik niet zulle

Een groot schrijver was Gust van Roosbroeck niet en de sporen die hij in Vlaanderen heeft nagelaten, waren bij zijn dood al uitgewist. In de Verenigde Staten en in Frankrijk heeft hij zijn leven lang wel veel respect afgedwongen. Hij werd door collega-professoren bewonderd om zijn kennis, intelligentie en werklust en als geschiedschrijver van de moderne Franse literatuur behoorde hij in de jaren twintig en dertig tot de groten. Niet alleen kreeg hij van de Franse regering het Legioen van Eer, maar ook werd hij benoemd tot ‘Membre d’Honneur’ en ‘Membre avec Etoile d’Or’ van La Société Académique d’Histoire Internationale de Rouen. Naast oprichter en voorzitter van het eerder genoemde Belgian Institute in the United States was hij ook secretaris van The Modern Humanities Research Association of Great Britain en uitgever van Books Abroad. Onder zijn leiding groeide The Romanic Review uit tot een gerespecteerd tijdschrift dat in tweeëndertig landen verkrijgbaar was, en vertwintigvoudigde het abonneebestand.

Al deze informatie haal ik uit een in memoriam dat in juli 1936 in The Romanic Review verscheen en deel uitmaakt van de nalatenschap van Gustave L. van Roosbroeck. De drie dozen – met een totaalgewicht van tweehonderdtwintig kilogram – bevinden zich dankzij de inspanningen van Priscilla Jordan en conservator Leen van Dijck sinds half juli 2001 in het amvc-Letterenhuis. Ook een fotoalbum en het schilderij zijn meegekomen. Het is een amateuristisch portret dat de grijze en kalende professor Van Roosbroeck in toga en met das afbeeldt, in zijn hand houdt hij een boek, zijn blauwe ogen zijn gericht op een punt rechts van hem, alsof iemand hem roept.

Twee dozen bleken gevuld met boeken en artikelen die Van Roosbroeck publiceerde. Het is een berg materiaal en al bij al nog niet de helft van wat vermeld staat op de bijgevoegde bibliografie, die zowat dertig boeken en tweehonderdvijftig artikelen telt, meestal in het Engels, soms in het Frans en – voor 1912 – in het Nederlands. Van Sproken van Droom en Dood en Grotesques zijn meerdere exemplaren bewaard gebleven. Voorts bevat de nalatenschap een set boekjes over Antwerpsche Mannen, die hij samen met André de Ridder anoniem schreef en publiceerde, alsmede meerdere exemplaren van publicaties over Gezelle, Corneille, Voltaire en Bayle en van An Anthology of Modern French Poetry. De lijst van tijdschriften en kranten waarvoor Van Roosbroeck schreef is indrukwekkend. Een greep: De Nieuwe Gazet, Het Handelsblad, De Nieuwe Gids, Mercure de France, La Métropole, North-American Review, Neuphilologische Mitteilungen.

De derde doos bevat tientallen vergeelde schriften die als titel ‘Dagboek’ dragen. Het zijn notities die Gust van Roosbroeck in Vlaanderen maakte in 1908 en 1909. ‘Dagboek’ is echter een verkeerd woord. De honderden en honderden dichtbeschreven vellen in een warrig handschrift vormen een bont allegaartje van impressies, meningen, mijmeringen en essays, die alleen een beeld geven van de complexe geest en het borrelende brein van Van Roosbroeck, niet van zijn levenswandel in die jaren.

Het essay over Gust van Roosbroeck dat André de Ridder voor De Vlaamsche Gids schreef, geeft opheldering over de herkomst en de functie van deze schriften: ‘Wat ik me ondertusschen ’t duidelijkst en ’t liefst herinner, dat zijn de schrijfboeken waarmede mijn vriend meestal onder zijn arm liep: de verschillende schriften waarin hij van dag tot dag neerpende alles wat hij zag, overwoog, beleefde en verzon, zijn gedichten, brokken filozofie of kritiek, novellen en sproken, zijn mijmeringen, zijn beschouwingen, zooals dat alles bij hem opkwam, spontaan, al loopende, al pratende, bij het rooken van vele cigaretten, bij het drinken van menig kopje thee, zooals hij dat alles geregeld te boek stelde, meestal ’s avonds, na zijn kuieren door de stad, na zijn praten en herpraten met vrienden, tot laat in den nacht soms, te vol van geestdrift en levenslust om vroeg naar bed te kunnen gaan… Wat er geworden is van deze schrijfboeken […] weet ik niet, maar ik hoop in het belang onzer literatuur, dat ze niet verloren zijn gesukkeld en bewaard zullen blijven.’

Ook Van Roosbroeck zelf keek vanuit Minnesota met nostalgie terug naar deze schrijfboeken. In een brief uit 1919 schreef hij: ‘Hoe onbeteekenend ook hebben ze voor mij wel eenige waarde als overblijfselen uit een tijd waarin ik toch oprecht geestdriftig was voor schoonheid en kunst.’

Een laatste opmerkelijke vondst in de nalatenschap betreft een anekdote die in het bovengenoemde in memoriam is vermeld. Professor J.L. Gérig schrijft daarin over zijn betreurde collega: ‘Toen de oorlog uitbrak, bood Van Roosbroeck zich meteen aan bij het Belgische leger, waarin hij met onderscheiding zijn plicht nakwam tot het einde van het jaar 1915, toen hij, vanwege verwondingen opgelopen op het slagveld, een speciale vergunning kreeg om naar het buitenland te gaan.’ Uit brieven die hij in Wimbledon aan André de Ridder schreef, valt echter duidelijk op te maken dat Van Roosbroeck al in september 1914 – een paar weken na het begin van de Eerste Wereldoorlog – naar Engeland uitweek. En in zijn eerste brief vanuit Amerika zegt hij onomwonden: ‘Hebt gij iets gehoord over verder oproepen van gehuwde mannen voor het leger? Ik heb daarover geruchten vernomen. […] Vanuit Engeland kon ik u er natuurlijk niet over schrijven, maar hadde ik het gekunnen dan zou ik u gemeld hebben: Vriend André, ik niet zulle! Als er werkelijk spraak is van me op te nemen, dan zal ik er wel wat op vinden. Zie, – ik deug niet voor soldaat. Ik misacht autoriteit en wordt [sic] zeker in ’t cachot gedraaid om mijn wachtmeester voor den aap te houden! Dan nog: mijn zenuwen zouden geen 5 dagen de kampanje verdragen. Naar ’t front gaan betekent voor mij naar ’t zothuis gaan voor half mijn verder leven. Een mensch als ik is van geen nut in oorlog.’

Gust van Roosbroeck, een oorlogsheld?

Alleen in het diepst van zijn gedachten.

 

Het in Amerika opgedoken Van Roosbroeck-materiaal is van 19 oktober 2002 tot 19 januari 2003 te bezichtigen tijdens de (door het amvc–Letterenhuis georganiseerde) tentoonstelling ‘Voor het museum gewonnen’ in het Hessenhuis, Falconrui 53 te Antwerpen.

[2002/4]

Stefan Brijs+
Een Vlaming in New York
Op zoek naar Gust van Roosbroeck

‘Dwalen over een zeer uitgestrekt kerkhof, op zoek naar het graf van een welbepaalde dode en, hoe men ook zoekt, dit graf niet kunnen vinden: – dit is een regelmatig terugkerende droom van mij geweest.’ Zo begon Jeroen Brouwers in De laatste deur het hoofdstuk over de Vlaamse schrijver Gust van Roosbroeck. Ik heb die zin al eerder geciteerd in mijn bundel Kruistochten. Ik was in Brussel op zoek naar het graf van Paul Kenis, een generatiegenoot van Van Roosbroeck, en hoe ik ook zocht, ik vond het niet. Uiteindelijk lukte het mij toch, bij valavond, in de regen, op de begraafplaats van Etterbeek in Wezembeek-Oppem.

Toen wist ik niet dat ik ook ooit op zoek zou gaan naar het graf van Gust L. van Roosbroeck. Wel dat ik ooit over hem zou schrijven in een reeks over de medewerkers aan het vrijzinnige, dandyeske tijdschrift De Boomgaard (1909-1911). Die reeks verscheen in de loop van het jaar 2000 in het Vlaamse dagblad De Standaard – behalve aan Van Roosbroeck wijdde ik ook essays aan André de Ridder, Edmond van Offel, Firmin van Hecke en Hugo van Walden.

De reden waarom Brouwers over Gust van Roosbroeck schreef, was zijn zelfmoord. Dat Van Roosbroeck op die manier aan zijn einde kwam, wist Brouwers van Marnix Gijsen, die het had horen zeggen toen hij in Amerika woonde – Van Roosbroeck zou in New York uit het raam van zijn appartement zijn gesprongen. In een zakelijke brief die ik in het amvc-Letterenhuis te Antwerpen vond, geeft Willy van Roosbroeck, zijn zoon, echter een andere doodsoorzaak. Op 7 september 1937 schreef hij aan auteur Jozef Muls: ‘I regret very much to inform you that G.L. van Roosbroeck, my father, is deceased July 12 of last year, after a short illness.’

Wat wel onomstotelijk vaststaat in het essay van Brouwers, zijn enkele levensfeiten. Zo werd Gust van Roosbroeck op 6 april 1888 in Antwerpen geboren. Hij debuteerde in 1909 met een bundeltje zeer pessimistische verhalen, Sproken van Droom en Dood, dat hij op zeventienjarige leeftijd geschreven had en dat een recensent (in Vlaamsche Kunstbode, 10/1909) omschreef als ‘een paar toevallige bladzijden met de meest zwaarwichtige onzin’. In De Boomgaard en De Vlaamsche Gids publiceerde hij

voornamelijk essays, maar ook gedichten die evenmin erg optimistisch kunnen worden genoemd. In 1914 emigreerde Van Roosbroeck naar Engeland, vervolgens naar Amerika, waar hij ten slotte als hoogleraar in de Franse letterkunde aan Columbia University te New York belandde, een functie die hij uitoefende tot aan zijn dood. In Amerika schreef Van Roosbroeck in het Engels nog een verhalenbundel (Grotesques, 1929). Ook maakte hij geregeld stukken voor The Romanic Review: recensies van Franse literatuur en essays waaruit zijn grote belangstelling voor decadentie bleek, zoals ‘Are the modern Poets decadent?’ en ‘Decadence and Rimbaud’s Sonnet of the Vowels’. Tot zover wat Brouwers voldoende betrouwbaar achtte om te vermelden over de levensloop van Gust van Roosbroeck. Speurwerk in de archieven van het amvc-Letterenhuis leverde mij volgende nieuwe gegevens op.

Het uitgebreidste essay over Van Roosbroeck verscheen in De Vlaamsche Gids van juni 1926. Onder de titel ‘Het geval G.L. Van Roosbroeck’ schonk André de Ridder twintig bladzijden lang aandacht aan zijn vriend. Ondanks de hoeveelheid woorden deelde hij uitzonderlijk weinig concrete gegevens mee. Alleen al het uiterlijk van Van Roosbroeck schilderde hij met zulke halen dat er nauwelijks sprake kan zijn van een portret: ‘dezen niet grooten, niet kleinen, iets of wat freelen, toch flinken, blonden, blauwoogigen jongeling, erg bleek van gelaatskleur, tot het geelachtige toe’. Dan geeft een foto van de kunstenaar als jongeman (1912) uit het amvc-Letterenhuis een nauwkeuriger beeld van Gust van Roosbroeck. Hij toont een zelfverzekerd in de lens kijkende kerel met een lange, smalle kop, een hoog voorhoofd,

van margarine glanzende, strakgekamde haren, diepliggende ogen met zware wallen en door acne geteisterde wangen. Hij draagt een gestreept colbert, een wit overhemd met gesteven kraag en een tot een zwierige strik geknoopte halsdoek – kleren die hem een protserig voorkomen geven. In alles doet de foto denken aan een portret van Oscar Wilde.

Het uiterlijk van de jonge Gust van Roosbroeck moet een spiegel van zijn karakter zijn geweest, want ook uit zijn essays komt hij naar voren als een parmantig en progressief heerschap dat geen blad voor de mond nam en bijgevolg meermaals in aanvaring kwam met zijn vastgeroeste collega’s. Zo had hij het in 1908 in een essay in het oerconservatieve tijdschrift Vlaamsche Arbeid over ‘het smerige egoïsme der rijkere klassen, de cynische leugens der katholieke priesters en de lage eerzucht der openbare liefdadigheid’. Hoofdredacteur Karel van den Oever was woedend en ontsloeg hem meteen. Daarop vuurde Van Roosbroeck samen met zijn compagnon André de Ridder in De Boomgaard een paar keer een regelrechte scheldkanonnade op Van den Oever af.

Ook in de redactieraad van De Boomgaard hield Van Roosbroeck het niet lang uit: al na het achtste nummer nam hij zelf ontslag. De officiële versie in het tijdschrift luidde dat hij zich terugtrok uit de redactie omdat hij ‘op dees moment, aan De Boomgaard, niet al de diensten kon bewijzen, die van een redacteur van een tijdschrift

gevorderd worden’. André de Ridder vertelde echter in een brief aan Jean Weisgerber (26 januari 1956) dat zijn ontslag te wijten was aan ‘de minder vriendschappelijke verhoudingen, welke tussen hem en de Gentse mederedacteuren bestonden’.

Waarschijnlijk was Gust van Roosbroeck zijn tijd gewoon ver vooruit. Zoals Jeroen Brouwers hem na analyse van zijn proza de stamvader van de Nederlandstalige schrijvers-zelfmoordenaars noemde, zo kan hij, blijkens zijn polemische essays, ook tot stamvader van de Vlaamse gewetenschoppers gekroond worden. Hij probeerde toen al wat Louis Paul Boon zoveel jaren later deed, hij was toen al wat Tom Lanoye nu is – hij is zelfs korte tijd politiek propagandist geweest. Maar in die periode kon zijn stem bij lange niet op tegen het geblaat van de grote kudde, want hij was volgens een anonieme recensent van Duimpjesuitgave ‘de wilde wingerd, die zich losrukte van den wijnstok’. Hij werd vaker gek dan geniaal verklaard en kreeg het advies: ‘Van Roosbroeck – alle droomen en spokerijen uit uw zwak hoofd! […] de Vader is goed en Hij zal U op Zijn banen leiden… als gij geleid wilt worden.’

Maar hij wilde niet geleid worden. Liever zweeg hij koppig dan te knikken en in de pas te lopen. In 1911 maakte hij al aan André de Ridder bekend dat hij stopte met het schrijven van proza en gedichten, en in 1914 verliet hij Vlaanderen voorgoed, waarna hij zijn stem nog maar twee keer liet horen. Een eerste keer in Vlaamsche Arbeid van april 1926 met ‘En God is gestorven’ en twee maanden later in De Vlaamsche Gids met ‘De dag des Oordeels’, twee verhalen die hij eerder in het Engels had geschreven en in de bundel Grotesques liet opnemen. Zijn vlucht uit Vlaanderen had hij al eerder aangekondigd, maar pas toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, zag hij zijn kans schoon en vertrok samen met zijn vrouw en zijn zoon naar Engeland. Eerst verbleef hij in het dorpje Little Bookham, later verhuisde hij naar Wimbledon, waar hij samen met andere kunstenaars, onder wie de schilder Aloïs de Laet, een Vlaamse kring stichtte.

Nog voor de oorlog was afgelopen, verliet Van Roosbroeck Engeland om zijn geluk aan de andere kant van de grote plas te beproeven. In maart 1916 reisde hij naar Minnesota in Amerika. Hij begon er les te geven aan de Romaanse afdeling van de universiteit en behaalde er de titel van Master of Arts en Doctor in Philosophy. Voorts hield hij zich vooral bezig met het schrijven van studies over oude Franse letterkunde, die hij zelf onaangenaam, droog en documentair vond. Van de ooit bezielde, zelfverzekerde Van Roosbroeck restte nog weinig. Het leek wel of de rebel in hem tijdens de bootreis van Engeland naar Amerika overboord was gevallen. Hij was veranderd in een burgerlijke figuur en kreeg bovendien veel last van zenuwinzinkingen, die hem meer dan eens in het ziekenhuis deden belanden. Zijn wankele gezondheid was ook de reden waarom hij geen vrijwillige dienst mocht nemen in het Amerikaanse leger. Het Amerikaanse burgerschap dat hij vervolgens aanvroeg, werd hem niet geweigerd.

Was zijn haat tegenover Vlaanderen dan zo groot dat Van Roosbroeck zich liet naturaliseren? Nee, want uit brieven aan André de Ridder en Jozef Muls blijkt hoe-

zeer hij Vlaanderen miste. Hij wilde uitgebreid op de hoogte worden gehouden van de gebeurtenissen aan deze kant van de oceaan en smeekte om Vlaamse tijdschriften en boeken. Zijn naturalisatie was louter bedoeld om de dienstplicht in het Belgische leger en dus een verplichte terugkeer naar zijn vaderland te ontlopen. Hij had eindelijk vast werk gevonden – in Vlaanderen was hij voorheen zonder veel succes zakenman, verzekeringsmakelaar en grondspeculant geweest – en had zelfs uitzicht op promotie. Uiteindelijk werd hij in 1924 hoogleraar aan Columbia University in New York. Tijdens zijn cursussen probeerde hij de Vlaamse literatuur te promoten, maar veel ruimte had hij niet binnen vakken als ‘Methode en Bibliografie der moderne Literatuurgeschiedenis’ en ‘Frans-Amerikaanse betrekkingen in de achttiende eeuw’.

En zijn schrijverstalent? Behalve voor zijn verhalen in Grotesques gebruikte hij dat alleen nog voor wetenschappelijke studies en essays. De Franse treurspeldichter Corneille besprak hij uitvoerig in onder meer The Purpose of Corneille’s Cid en Corneille’s early Friends and Surroundings, tot vreugde van de Franse pers, die hem zozeer loofde voor zijn ‘schrander opzoekingsvernuft en fijne ontledingskunst’ dat de Franse regering hem het Legioen van Eer toekende. Daarnaast verdiepte hij zich in Hamlet, ontleedde Voltaire, Rimbaud, Montaigne en andere Franse schrijvers en redigeerde de Unpublished letters of Pierre Bayle en An Anthology of Modern French Poetry (1927). Hij verklaarde Guido Gezelle aan de Amerikanen in The mystic poet of Flanders (1919), waarin hij ook maar meteen een overzicht van de Vlaamse literatuurgeschiedenis gaf. In The Romanic Review schreef hij onder meer over Emile Verhaeren, Charles de Coster

en Georges Eekhoud. En voor het literaire tijdschrift Foolscap vertaalde hij gedichten van Nederlanders in het Engels: Albert Verwey, Frederik van Eeden en het sonnet ‘Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten’ van Willem Kloos.

Voor zijn promotie van de Vlaamse en Waalse literatuur in Amerika – hij richtte aan de universiteit zelfs een Belgisch Instituut op – werd hij uiteindelijk door de Belgische regering tot Ridder in de Kroonorde benoemd, later tot Ridder in de Leopoldsorde. Beide eretekens arriveerden echter nooit in New York, zodat hij André de Ridder jaren later, op 15 maart 1935, opdracht gaf om ze ergens te kopen: ‘I do not, of course, attach any importance to these distinctions, but living among fools, one has to live up to the expectations of fools.’ Ook zijn moedertaal had hij toen al afgezworen, zijn correspondentie met Vlaanderen verliep grotendeels in het Engels.

Toen Van Roosbroeck bovenstaande brief schreef, was hij opnieuw herstellende van neurasthenie. Waarschijnlijk zal een zoveelste zenuwcrisis hem daarom op 12 juli 1936 het leven gekost hebben. Misschien stierf hij inderdaad aan de rechtstreekse gevolgen van die laatste aanval, maar het is evengoed mogelijk dat zijn zoon de waarheid enigszins heeft verbloemd en dat hij toch, zoals Marnix Gijsen beweerde, in een vlaag van totale zinsverbijstering uit het raam van zijn appartement is gesprongen. Zekerheid over de doodsoorzaak van Gust van Roosbroeck is hier in Vlaanderen in elk geval nergens te vinden en ook zijn zoon kan geen uitsluitsel meer geven, want die stierf in 1995, eenentachtig jaar oud, in New Jersey, aldus een in memoriam dat in het amvc-Letterenhuis is terechtgekomen. Waarschijnlijk heeft Gust van Roosbroeck dat laatste geheim mee in zijn graf genomen, dat intussen ook geruimd, zo niet onvindbaar moet zijn, ergens in New York.

Op pad

Na de verschijning van mijn artikel over Gust van Roosbroeck in De Standaard bood het vrt-radioprogramma Het einde van de wereld mij de mogelijkheid om in New York op zoek te gaan naar het graf van Gust van Roosbroeck. Reporter Elke Vandersypen en ik kregen drie dagen de tijd om die ene steen tussen honderdduizenden andere stenen te vinden, verspreid over tientallen begraafplaatsen.

Eind mei 2001 stappen we in het vliegtuig. Het zal een moeilijke speurtocht

worden, weten we vooraf. Onze enige aanknopingspunten zijn de brief uit 1937 van Willy van Roosbroeck aan Jozef Muls, die in de hoofding het adres ‘3238 Oxford Avenue, New York’ vermeldt, en het in memoriam van diezelfde zoon, dat door de families Josenhans en Jordan uit Summit naar ene Frank Jacobin uit Antwerpen werd gestuurd, naar wie we vergeefs hebben gezocht. Voor het vertrek hebben we contact opgenomen met de Amerikaanse ambassade in Brussel en de Belgische ambassade in New York, maar ook dat leverde niets op. Telefoontjes naar de City Hall van New York waren dan weer gestrand op een onwillige beambte of een antwoordapparaat, en ook Columbia University kon ons geen informatie geven. In hun archief bevonden zich alleen enkele artikelen en een boekje op naam van Van Roosbroeck, en van een Belgisch Instituut was aan de hele universiteit evenmin nog een spoor terug te vinden. Zelfs de informatiesnelweg liep dood. De stilte die Van Roosbroeck omgeeft, is van graniet, schreef Jeroen Brouwers al in 1983.

De vlucht naar the Big Apple heeft acht uur geduurd. In maart 1916 deed Gust van Roosbroeck er met de stoomboot Tuscania zestien dagen over, had ik in een van zijn brieven gelezen. Elke en ik zijn allebei nog nooit in New York geweest, maar om aan sightseeing te doen hebben we weinig tijd. Misschien morgen of overmorgen, als we snel succes hebben bij onze speurtocht. Nu pakken we zelfs onze koffers niet uit. Het is vier uur in de middag en we hebben nog net één uur voor de Public Library sluit, waar we alvast in de krantenarchieven willen neuzen.

De Public Library ligt aan Fifth Avenue en is een fraai beaux-artsgebouw uit 1911, waarvan de ingang bewaakt wordt door twee stenen leeuwen die zelfgenoegzaam voor zich uit kijken. Via een draaideur belanden we in de enorme marmeren hal, die vooral opvalt door zijn leegte. Alleen wegwijzers hebben er een plaats gekregen. Het krantenarchief bevindt zich in kamer 100, een kleine ruimte gevuld met ladekasten en microfilmprojectoren.

Waar we ons moeten inschrijven, vragen we aan een van de drie bibliothecarissen achter de balie. Ze schudt haar hoofd: no registration. Dat we zelf in de laden mogen zoeken, de microfilms eruit nemen en bekijken op een van de projectoren. Ik voel me als een kind dat wordt losgelaten in een pretpark. Ik ren langs de ladekasten, waarboven de titels en de jaargangen van de kranten staan. In geen tijd hebben we de microfilms die we zoeken: ‘The New York Times, 10-22 July 1936’ en ‘New York Herald Tribune, 15-25 July 1936’.

Het is een vreemde gewaarwording wanneer het scherm oplicht en de kop van The New York Times van 10 juli 1936 verschijnt. Ik zit nu in het verleden van de Verenigde Staten te spitten, dat ik letterlijk in een handomdraai aan mij voorbij kan laten glijden. Wat meteen opvalt, is dat de krant elke dag twee bladzijden ruimt voor de gestorvenen. Mannen en vrouwen van betekenis krijgen een in memoriam van meerdere regels tot enkele kolommen, van het gepeupel worden alleen maar naam, leeftijd en doodsoorzaak genoemd: van een ladder gevallen, door messteken omgekomen, elektrische schok, hartaanval, kanker, en ja, ook zelfmoord.

Tien, elf en twaalf juli laat ik snel passeren, vanaf 13 juli 1936 – een dag na zijn dood – kijken we met arendsogen naar de vele koppen die traag voorbijrollen. ‘van roosbroeck funeral.’ Zo staat het er in drukletters op 15 juli 1936. En eronder in kleinere letters: ‘Service to Be Held for Columbia Language Professor Today.’ Het artikel telt maar een tiental regels en vermeldt dat Van Roosbroeck achtenveertig jaar oud was, geboren was in Antwerpen en naar Amerika kwam in 1916. Verder staat er dat hij oprichter was van ‘the Institute of French Studies and the Belgian Institute’ en drie jaar geleden tot ‘Knight of the Order of Leopold’ werd benoemd. Een doodsoorzaak is niet gegeven, wel dat de begrafenisplechtigheid om twee uur p.m. zal plaatsvinden ‘at Joseph F. Coggins Funeral Parlors, 3, 146 Albany Crescent, the Bronx’.

We vouwen snel de plattegrond van New York open. Bingo! Albany Crescent is maar enkele straten verwijderd van Oxford Avenue, het adres vanwaar Willy van Roosbroeck zijn brief naar Jozef Muls verstuurde. We zoeken verder in The New York Times, maar vinden geen verslag van de begrafenis of andere informatie.

Over naar The New York Herald Tribune. Ook daarin treffen we op 15 juli een kort artikel aan: ‘G.L. van Roosbroeck Dies; Columbia Professor.’ De inhoud is bijna dezelfde als die van The New York Times, maar hier wordt geen gewag gemaakt van de begrafenisplechtigheid. Een verrassing is echter dat hij volgens deze krant in het New York Hospital stierf. Dat is in elk geval een nieuw gegeven, hoewel ook dat nog geen uit-

sluitsel over zijn dood geeft. Hij kan daar aan een ziekte overleden zijn, maar evenzeer aan verwondingen na een zelfmoordpoging.

Terug in ons hotel nemen we contact op met het archief van het New York Hospital. Ik hoor Elke de naam spellen. Dat rijmpje zal ze de volgende dagen meermaals moeten opzeggen. De stem aan de andere kant van de lijn bevestigt dat Gust van Roosbroeck er gestorven is op 12 juli 1936 en voegt er meteen aan toe dat andere gegevens ontbreken.

Good luck

Met de metro gaan we de volgende ochtend naar de Bronx. Het huis van Van Roosbroeck willen we in elk geval zien en misschien bestaat Joseph F. Coggins Funeral Parlors aan de Albany Crescent nog altijd of het archief daarvan. We stappen uit in King’s Bridge. De metrohalte ligt aan Broadway, de mijlenlange weg die zich onorthodox door het geometrische stratenpatroon van New York slingert. In dit deel zie je geen grote theaters met schreeuwende neonverlichting en een onophoudelijke mensenstroom, die als op een lopende band lijkt voort te bewegen, maar een rij kleine winkeltjes en groepjes keuvelende mensen op het trottoir. De vooruitgangsdrang die in Manhattan overheerst, is hier alleen merkbaar aan het autoverkeer dat onder de stalen metrobrug voorbijraast. Ik vraag me af hoe het hier in de jaren dertig was, maar daar kan ik me geen beeld van vormen. Mijn gids heeft het alleen over de krach van 1929 en de daaropvolgende Grote Depressie. Duizenden mensen zaten zonder werk en in Central Park ontstonden krottenwijken. In Manhattan verrezen in diezelfde periode het Chrysler Building en het Empire State Building.

De weg van Broadway naar Oxford Avenue stijgt sterk. Tegelijk verandert ook de huizenbouw. De blokkendozen aan de rand van de stoep wijken voor losstaande huizen met een verdieping en een voortuintje, waarin eekhoorns over het gras en over de takken van de bomen rennen. De meeste gevels zijn met houten planken betimmerd, sommige hebben een porch. Wanneer we nummer 3238 naderen, haal ik een foto te voorschijn die Gust van Roosbroeck vanuit Amerika ooit naar André de Ridder stuurde en die zo in het amvc-Letterenhuis terechtkwam. Hij toont de schrijver in een driedelig pak met strikje en hoed, leunend op een wandelstok voor een huis, zijn ene voet op de eerste trede van een brede trap.

Het huis op de foto lijkt niet op het houten huis met een verdieping en een leien zadeldak waarvoor we halt houden. De heuvelachtige omgeving klopt weliswaar, maar hoe we de foto ook houden, het huis zelf vertoont weinig gelijkenis. Alleen de trap naar de voordeur is met wat goede wil te herkennen.

We bellen aan. Een jongeman doet open, hij heeft een studieboek in zijn hand. Elke overvalt hem haast. Of hij weet dat hier een Belgische schrijver en professor heeft gewoond? De jongen reageert alsof hem een examenvraag wordt gesteld waarop hij het antwoord schuldig moet blijven. Hij kijkt ons onwennig aan, denkt even na en stelt dan wat bijvragen. Wanneer zei u? In 1936? Een schrijver? Belgisch?

Brussel, verduidelijkt Elke. Nu knikt hij, maar hij heeft duidelijk geen idee waar we het over hebben. We tonen hem de foto en wat andere documenten, maar het dringt allemaal niet tot hem door. Toch blijft hij glimlachen, alsof hij denkt dat er ergens een verborgen camera is die zijn reactie registreert. Geen idee, zegt hij ten slotte met een toon van ‘ik pas’. We dringen niet verder aan en bedanken hem. Daarop doet hij de deur dicht. De rest van de dag zal hij zich ongetwijfeld niet meer op zijn studie kunnen concentreren.

We keren op onze schreden terug en lopen naar Albany Crescent, aan de andere kant van Broadway. Op het moment dat we deze hoofdweg oversteken, dendert de metro boven onze hoofden voorbij. Het is een haast demonisch geluid. Niemand hier kijkt er echter van op. Achter mijn rug springen dan de stoplichten op groen en komt de stroom briesende auto’s weer op gang. Een grote metalen plaat over haast de hele breedte van de weg – er zijn werkzaamheden aan de gang – brengt het geluid van de donder voort iedere keer als er een vrachtwagen over rijdt. Deze plek moet de orkestbak van de duivel zijn.

Hel en hemel zijn maar een boogscheut van elkaar verwijderd. Op weg van Broadway naar Albany Crescent passeren we twee stille kerkjes die broederlijk naast elkaar staan, elk met een eigen parkje eromheen. Het ene is het gebedshuis voor de rooms-katholieke gemeenschap in deze buurt, het andere is opgericht door presbyterianen, een streng hervormd genootschap. Uit zijn Vlaamse geschriften weten we dat Van Roosbroeck niet erg godvruchtig was. De kans dat hij in Amerika een pilaarbijter werd, is dus erg klein. Toch willen we niets uitsluiten op onze zoektocht en onthouden deze plek. Als er nog tijd over is, kunnen we altijd nog terugkeren.

Albany Crescent is een bochtige straat. We tellen de huisnummers af tot we bij het adres zijn dat in de krant uit 1936 werd genoemd, nummer 3146. Het is een witgeschilderd huis met in de voorgevel een groot raam, waarachter vitrage hangt. Niets wijst erop dat hier een begrafenisonderneming is: geen uithangbord, geen etalage met kisten of kransen. Via een smal trapje bereiken we de voordeur. Een bel is er niet. Nadat we hebben aangeklopt, komt een magere, blanke zestiger in een

onderhemd opendoen. Zijn accent verraadt meteen zijn Ierse afkomst. Wanneer we de naam Joseph F. Coggins Funeral Parlors laten vallen, knikt hij. Zeker was dat hier. Hij heeft er zelf ook ooit nog een rouwdienst bijgewoond. En zonder dat we erom vragen, geeft hij een beschrijving van hoe het huis er toen uitzag, waar de kist stond, welke draperieën er hingen. Vervolgens vertelt hij dat, toen de begrafenisondernemer met pensioen ging, hij het huis van hem kocht en verbouwde. Of we het willen zien? We maken hem duidelijk dat we eigenlijk op zoek zijn naar het archief van de begrafenisondernemer. Nee, daarbij kan hij ons niet helpen. Misschien dat Williams het weet. Zo heet het uitvaartcentrum dat al jaren op Broadway ligt. Vlakbij, zegt hij en hij leunt ver uit de deur om te wijzen hoe we moeten lopen. We danken hem en lopen zijn erf af. Hij blijft in de deuropening staan en steekt zijn hand op. Net voor we de hoek van de straat omgaan, horen we zijn rauwe Ierse stem nog eenmaal: Good luck!

De hal van begrafenisondernemer Williams lijkt wat op de lobby van ons hotel: ruim en kil. Een grote, stevige man in een maatpak komt uit een achterliggend kamertje en loopt meteen naar ons toe, de hand al uitgestrekt. Als we hem het doel van ons bezoek uitleggen, troont hij ons mee naar zijn werkkamer. Alles glimt er: het houten bureau en de kasten, de lambrisering, de ingelijste diploma’s en vooral de vele trofeeën en zilveren schotels die een hele wand bedekken – de begrafenisondernemer blijkt een uitstekende schutter te zijn. Hij bestudeert het in memoriam uit The New York Times. Joseph F. Coggins zegt hem niets. Maar misschien kan hij op een andere manier helpen, zegt hij vriendelijk, en hij grijpt meteen naar de telefoon. Terwijl hij een nummer intikt, merkt hij op dat Van Roosbroeck niet kerkelijk begraven is en bevestigt daarmee onze vermoedens. Er staat geen kerk vermeld, legt hij uit, dus vond de plechtigheid bij de begrafenisondernemer plaats; ook het uur – 2 p.m. – wijst daarop, want gelovigen worden meestal ’s morgens begraven. Daarom belt hij nu naar Woodlawn Cemetery, daar liggen mensen van allerlei slag begraven, onder wie vele kunstenaars, zoals Herman Melville, schrijver van Moby Dick, en jazzlegende Duke Ellington.

Na wat social talk met de persoon aan de andere kant van de lijn spelt de begrafenisondernemer de naam Van Roosbroeck. Al gauw komt het antwoord. No Van Roosbroeck here. De begrafenisondernemer is zelf ontgoocheld. Maar hij geeft het niet op. Deze opdracht moet voor hem een verademing zijn. Met vlugge vingers bladert hij door zijn telefoonklapper en belt achtereenvolgens Oakland Cemetery, Trinity Cemetery en St. Raymond’s Cemetery. Het resultaat blijft negatief, zeer tot zijn teleurstelling.

‘What else do you have?’ Zijn vasthoudendheid en zijn glimmende ogen zijn die van een gier die op een prooi aast. Ik toon hem de weinige informatie die we hebben en wijs op het in memoriam van de zoon van Gust van Roosbroeck met de namen van de families Josenhans en Jordan uit Summit. Opnieuw grijpt de begrafenisondernemer de telefoon. Inlichtingen. Josenhans, please, zegt hij, Summit, New Jersey.

Hij zet de speaker aan. Een vrouw herhaalt de naam en de plaats en enkele seconden later volgt een telefoonnummer. Hij krabbelt de cijfers op een papiertje, verbreekt het gesprek en tikt het nummer in dat hij net gekregen heeft. Daarop geeft hij de hoorn aan Elke en zegt glunderend: ‘Here you are.’ En hij laat zich tevreden achteroverzakken in zijn leunstoel, de handen op zijn buik.

‘Hello,’ kraakt dan een vrouwenstem door de speaker.

Roosbroeck-boxes

Na een treinreis van een uur komen we de volgende dag aan op het station van Summit. Jim en Janet Josenhans staan ons er al op te wachten. Zoals we hadden vermoed, zijn ze allebei bejaard. Ook zijn ze erg mager. Pezig is het woord dat bij hen past. Toch maken ze een energieke indruk wanneer ze ons de hand drukken en welkom heten. In hun grote auto rijden we naar Chatham, een tocht van een paar kilometers. Onderweg hebben we het over het telefoontje van gisteren. Uiteraard waren zij compleet verrast toen ze de naam van hun goede vriend Willy van Roosbroeck hoorden vallen. Dat wij niet minder verrast waren, antwoorden we. Ineens werd dat leven op papier er een van vlees en bloed, en we wijzen op het in memoriam dat ons naar hen heeft geleid. Jim herinnert het zich. Hij stelde het op na de dood van Willy en een vriendin stuurde het vervolgens naar diens neef Frank Jacobin in Antwerpen, met wie zij intussen ook alle contact verloren heeft.

Die vriendin woont nu in het huis van Willy van Roosbroeck, zegt Jim dan. Zij heet Priscilla Jordan. Ook haar naam komt voor in het in memoriam. Maar zij wil liever niet gestoord worden, bekoelt hij meteen ons enthousiasme. Zij is oud. En vooral argwanend. Maar we zullen straks even langs het huis rijden, belooft hij en draait dan de inrit van de begraafplaats van Chatham op. Hier liggen de graven van Willy van Roosbroeck, van zijn vrouw en van zijn moeder – de vrouw van Gust van Roosbroeck dus. Waar de schrijver zelf begraven is, weten Jim en Janet Josenhans helaas niet. Zij hebben hem nooit gekend. Evenmin zijn vrouw. Zij maakten in 1963 kennis met Willy van Roosbroeck. Zijn vader was toen al meer dan een kwarteeuw dood, zijn moeder zes jaar.

De begraafplaats van Chatham is een grasveld waarover de graven verspreid liggen als stenen op een dambord na enkele minuten spel. Vele graven zijn niet meer dan plaquettes in de grond, andere hebben enkel een kleine rechtopstaande steen, meestal in wit marmer of zwart graniet. Een deksteen is hier schijnbaar niet toegelaten, een monument is al helemaal uit den boze. Ook bloemen zijn schaars en alleen hier en daar groeit een boom. Het spreekwoord ‘Edel, arm en rijk maakt de dood gelijk’ moet op deze begraafplaats wet zijn.

We volgen Jim en Janet Josenhans terwijl ze tussen de graven zoeken. Het is lange tijd geleden dat ze hier zijn geweest. Vaag weten ze nog waar hun vriend en zijn familie begraven liggen. Maar het is moeilijk zoeken zonder oriëntatiepunt. Na een paar minuten beginnen ze te twijfelen. Voortdurend sturen ze elkaar een

andere richting op. Ik herken die onrust. Op zoek naar het graf van een welbepaalde dode en hoe men ook zoekt…

‘Here they are,’ roept Jim dan uit. Hij is blijven staan voor drie platte betonnen steentjes, elk een vloertegel groot. Ze verschillen enkel van elkaar door het opschrift. In het midden ligt ‘Willy Werner van Roosbroeck, Aug. 10, 1913-June 22, 1995’. Aan zijn ene zijde ligt zijn vrouw: ‘Marjorie Covert-van Roosbroeck, January 18, 1903-February 11, 1982’. Aan zijn andere zijde zijn moeder: ‘Marie Joanna de Graef- van Roosbroeck, May 20, 1889-February 27, 1957’.

Dan komen de herinneringen boven. Elke neemt ze voor het thuisfront op band op, ik bewaar ze in mijn geheugen. Jim neemt vooral het woord, Janet bevestigt zijn verhalen en voegt er details aan toe. We vernemen eerst dat Willy van auto’s hield en miniatuurtreintjes verzamelde. Een soort van compensatie voor zijn jeugd, meent Jim, want van zijn vader kreeg hij weinig speelgoed. Willy sprak ook meerdere talen, waaronder Frans en Russisch. Die liefde voor talen moet hij van zijn vader hebben, weet ik dan weer, want behalve zijn moedertaal sprak en schreef Gust van Roosbroeck vloeiend Engels en Frans. Van zijn vader, zegt Jim vervolgens, erfde Willy ook de interesse voor de Amerikaanse schrijver H.L. Mencken, die er in de eerste helft van de twintigste eeuw nogal controversiële standpunten over democratie en gelijkheid op nahield en een afkeer had van geloof, geestelijken en geheelonthouders. Ik merk op dat het me absoluut niet verbaast dat Gust dweepte met die man, want dat is wat hij in Vlaanderen had willen bereiken. En terwijl ik dat zeg, denk ik: de mensen een geweten schoppen, maar ik vind niet meteen een vertaling die deze uitdrukking van Louis Paul Boon eer aandoet.

Of Willy ooit over de dood van zijn vader vertelde, vraagt Elke dan. Er valt een stilte. Jim en Janet kijken elkaar aan. Met hun blikken overleggen ze wie nu het woord moet nemen. Jim haalt adem en kijkt van het graf van zijn vriend naar de microfoon die Elke vasthoudt. Dat lag erg gevoelig, antwoordt hij. Willy sprak er nooit rechtstreeks over. Het levenseind van zijn vader was geen prettige ervaring voor hem. Kort voor zijn dood is hij enige tijd opgenomen in een ziekenhuis in Westchester. Hij had… psychische problemen, begrijp je. Ik vertel hem dat hij daarover in zijn brieven geregeld sprak. De woorden ‘neurasthenie’ en ‘zenuwen’ duiken er even vaak in op als scheldwoorden in zijn vroegere polemieken.

We blijven niet langer stilstaan bij dit onderwerp en hebben het vervolgens over het huis waar Willy vroeger met zijn ouders woonde. Dat was in Oxford Avenue in the Bronx, bevestigt Janet, maar of het huis intussen verbouwd is, weet ze niet. Wel herinnert ze zich dat zijn moeder samen met hem naar New Jersey verhuisde, waar hij in het Bell-laboratorium werkte. Ze heeft tot aan haar dood bij hem en zijn vrouw gewoond, voegt ze eraan toe en stierf in Summit. Daarom ligt ze waarschijnlijk hier begraven en niet bij haar man, waar dat ook mag zijn.

Wanneer we met ons vieren teruglopen naar de auto, raken Jim en ik achterop. Ik vertel hem over het verhaal van de zelfmoord van Gust van Roosbroeck dat in

Vlaanderen de ronde doet. Hij vindt het een vreemd verhaal. Het is de eerste keer dat hij het hoort. Wat ik weet, zegt hij dan op een zachtere toon en kijkt mij daarbij indringend aan, de vader van Willy dronk… veel, erg veel. Hij was ‘an alcoholic’ en werd daar verscheidene keren voor opgenomen. En ook – nu kijkt hij even rond en fluistert dan – was hij ‘a womanizer’. Of ik begrijp wat hij bedoelt? Ik knik. Daarom sprak Willy niet graag over zijn vader, besluit hij dan, zijn moeder heeft het erg moeilijk gehad.

We lopen verder, allebei in gedachten verzonken. Ik moet denken aan het essay dat André de Ridder in 1926 schreef over de Vlaamse jaren van zijn vriend Van Roosbroeck. Tussen haakjes liet hij Jozef Muls daarin weten: ‘Hij hield veel van thee en Rijnwijn, ook wel eens van whisky, als zulks U belang inboezemen kan.’ Net voor we bij de auto aankomen, zegt Jim ineens: Maar het archief van zijn vader heeft Willy altijd bewaard. Ik kijk hem verrast aan. Ik vertel het je straks wel, zegt hij. En hij opent de deuren van zijn auto.

Het huis van Willy van Roosbroeck ligt in een sjieke villawijk. Overal zie ik protserige huizen in grote met passer en meetlat aangelegde tuinen, die door metershoge omheiningen van de boze wereld zijn afgeschermd. Willy’s huis daarentegen blijkt een bescheiden bungalow. Hier geen zuilen of torentjes, geen opvallende erkers of balkons. Terwijl we het huis traag voorbijrijden, vertelt Jim dat in de kelder drie grote dozen staan met de nalatenschap van Gust van Roosbroeck. Wat de inhoud ervan precies is, weet hij niet, maar het gaat om boeken, artikelen en schriftjes. Ook is er een schilderij waarop de professor staat afgebeeld. Een soort staatsieportret, zegt hij, haast levensgroot. Dat vertelde hun vriendin Priscilla hen gisteren toen zij haar na ons telefoontje opbelden. Ze is daarna nog in de dozen op zoek gegaan naar een rouwbrief of iets dergelijks, maar dat heeft ze niet gevonden. Ze is erg gesteld op haar privacy, antwoordt Janet als ik aandring om bij haar aan te bellen. Maar ze is eventueel bereid om het archief af te staan aan een officiële instantie, zegt ze vervolgens. Als ze maar een brief krijgt met vele handtekeningen, zegels en

stempels. Dat moet te regelen zijn, zeg ik, en ik vertel hen over het amvc-Letterenhuis in Antwerpen, zijn geboortestad, dat vele archieven van Vlaamse kunstenaars bewaart. Zijn nalatenschap hoort daar en niet in een kelder in New Jersey. Jim en Janet zijn het met me eens. Het zou zijn alsof Gust van Roosbroeck na al die jaren weer thuiskomt.

Wanneer we hen de volgende dag vlak voor ons vertrek nog even opbellen, zegt Janet dat Priscilla bereid is om de ‘Roosbroeck-boxes’ aan het amvc-Letterenhuis te schenken. Het hoeft enkel de transportkosten te betalen. Ik beloof hun dat ik terug in Vlaanderen meteen contact zal opnemen met Leen van Dijck, de conservator. Zij zal ongetwijfeld blij zijn met de vondst.

Janet zegt daarop dat ze het erg leuk vond ons ontmoet te hebben en dat we maar een seintje moeten geven als een van ons beiden nog eens in New York is. Dan nemen ze ons mee op een uitje.

In hun eigen vliegtuig.

Certificate of death

Zullen we dan deze laatste dag het Vrijheidsbeeld bezoeken? Het Guggenheim bezichtigen? Het Empire State Building beklimmen? In Central Park rondslenteren? Nee. Niets van dat alles. Ook al hebben Elke en ik meer van Gust van Roosbroeck teruggevonden dan we ooit hadden durven dromen, we zijn niet voldaan. Pas als we zijn graf hebben, zullen we rust kennen. En dus moeten we aan zijn sterfakte zien te raken. Die vermeldt altijd de begraafplaats, zo vertelde begrafenisondernemer Williams ons nog, en wordt bewaard in de Municipal Archives. Maar om een kopie van een sterfakte te krijgen, voegde hij er aan toe, moet je waarschijnlijk familie van de overledene zijn en een schriftelijke aanvraag indienen, waarna je nog enkele dagen geduld moet oefenen.

Toch willen we het erop wagen. Het is immers de enige weg die nog perspectieven biedt. En dus nemen we die ochtend de metro naar het Civic Center, het juridische en administratieve hart van New York, vlak bij de bekende Brooklyn Bridge. De Municipal Archives worden bewaard in de Hall of Records, een gebouw dat met zijn hoog mansardedak en vele stenen beelden en zuilen het uitzicht heeft van een Frans paleis. We moeten op de derde verdieping zijn, in de Reference Room. Het blijkt een met rekken en kasten volgestouwde ruimte, waartussen aan kleine tafeltjes mensen in hun of andermans verleden graven. Achter de balie zit een jonge vrouw wat verveeld voor zich uit te staren. Haar antwoorden op onze vragen zijn kort, haar gebaren haastig en niet één keer kijkt ze ons in de ogen. Door naar een stapeltje papieren op de hoek van de balie te wijzen, maakt ze ons duidelijk dat we een formulier moeten invullen.

Het formulier vraagt naar de naam van de overledene, zijn sterfdatum, eventueel de begraafplaats, onze relatie met hem – dat vak laten we open – en de reden van onze aanvraag. We geven het ingevulde papier terug aan de baliebediende, die het vluchtig bekijkt en zich dan naar een ladekast begeeft, waaruit ze een microfilm te

voorschijn haalt. Nog geen twee minuten later heeft ze op haar scherm het document gevonden en er een kopie van gemaakt. Vijf dollar, gebaart ze vervolgens met haar hand. Na betaling krijgen we het document en haasten ons de kamer uit. In de gang houden we even halt en werpen een blik op de kopie. ‘Certificate of Death: N^o 16457’ staat er in drukletters bovenaan. En daaronder, in een zwierig handschrift: ‘Gustave van Roosbroeck, 3238 Oxford Avenue, Borough of Bronx.’

We snellen de trappen af naar de hal en gaan daar op een bank zitten. We gedragen ons als goudzoekers die zonet een schatkaart in handen hebben gekregen. In geen tijd vinden we deze keer wat we zoeken. Daar staat het, rechtsonder: ‘Place of burial: St. Mary’s Cemetery, Yonkers.’

Yonkers?

We vouwen de kaart van de staat New York open. Yonkers is een stad ten noorden van New York City, zowat vijftig kilometer van Manhattan verwijderd. Wat doet Van Roosbroeck daar? En waarom ligt hij op een katholieke begraafplaats?

We hebben niet de tijd om erover na te denken. We moeten zo gauw mogelijk contact opnemen met de begraafplaats. Of hij er nog ligt? En zo ja, hoe we er kunnen komen? Terwijl we in de hal naar een telefooncel zoeken, bestudeer ik de sterfakte. Wat ik lees, doet me de pas inhouden.

Elke?

Ze stopt, ziet mij naar het blad staren en komt naast me staan. Ik houd mijn vinger bij de gedrukte regel ‘The principal cause of death and related causes of importance were as follows’. En dan volgt het handschrift van de dokter: Exhaustion from acute mental disease – Delirium Tremens. Ook de term volgend na ‘Other contributory causes of importance’ bevestigt wat Jim Josenhans mij op de begraafplaats van Chatham vertelde: chronic alcoholism, staat er zwart op wit.

Hij sprong in elk geval niet uit een raam, zeg ik.

En beging dus ook geen zelfmoord, zoals Marnix Gijsen aan Brouwers vertelde, zegt Elke.

Of een hele trage, antwoord ik, het is maar hoe je het bekijkt.

En ik wijs haar op de tijdsduur die de dokter achter chronic alcoholism heeft geschreven: 2 years.

In een hoek van de grote hal vinden we een telefooncel. Ik kijk op mijn horloge terwijl Elke het telefoonnummer van St. Mary’s Cemetery intikt. Het is bijna middag. Van Roosbroeck, zegt ze. Gustave van Roosbroeck. En spelt dan zijn naam. Het antwoord aan de andere kant volgt snel. Elke kijkt vreemd op en gebaart naar mij dat er iets niet klopt. Ik hoor haar aandringen. Of er bij de V én de R is gekeken? En bij de sterfdatum? Geen Van Roosbroeck? En bij de datum van de begrafenis, want die staat ook op de sterfakte: 15 juli 1936? Ook niets? Dat kan toch niet. De sterfakte is toch duidelijk, zegt ze, en ze leest de naam van de begraafplaats opnieuw van het papier af Vervolgens is er wat heen-en-weergepraat en doet Elke het verhaal van onze zoektocht uit de doeken. De persoon aan de andere kant moet onder de in-

druk zijn geraakt, want ik hoor enige opluchting in de stem van Elke. Dat zal ik doen, mevrouw, zegt ze ten slotte en hangt op.

Zijn naam stond niet in de archieven, zegt ze tegen mij, maar ik moet over twee uur terugbellen. De vrouw die ik aan de lijn had zou nog ergens anders zoeken. Als hij er begraven is, zou zijn graf er in elk geval nog zijn, want op deze begraafplaats worden geen graven geruimd.

We keren in afwachting terug naar onze hotelkamer. Ik blader wat in De laatste deur van Jeroen Brouwers. Hij blijkt een hoofdstuk aan ‘De “trage” zelfmoord’ te hebben gewijd. Het opent verrassend met een citaat van Marnix Gijsen: ‘Ik ben helemaal geen statisticus maar het is mij wel opgevallen dat de Nederlandse literatuur niet veel zelfmoorden heeft gekend. Er zijn wel veel schrijvers aan de drank dood gegaan, dat is ten slotte een trage zelfmoord.’ Jeroen Brouwers doet die bewering vervolgens af als ‘het meest versleten cliché in verband met zelfmoord’ dat hij kent. Iemand die willens en wetens veel drinkt, of bijvoorbeeld veel rookt, doet dat niet ‘met het vooropgestelde en enige doel zichzelf daarmee te doden’. Het is een verslaving die het leven kan bekorten, maar daarom nog geen zelfmoord. Jeroen Brouwers had er tijdens zijn Vlaamse jaren beter aan gedaan ook kritisch te reageren op de beweringen van Gijsen over de zelfmoord van Gust van Roosbroeck. Maar wat wil je, zegt Brouwers aan de telefoon wanneer ik hem later het nieuws vertel, Gijsen was er zelf zo van overtuigd dat Van Roosbroeck uit een raam was gesprongen dat je het wel moest geloven.

In de lobby van het hotel belt Elke om twee uur terug naar St. Mary’s Cemetery. Nauwelijks heeft ze haar naam gezegd of de vrouw aan de andere kant roept al uit, zo hard dat zelfs ik het kan horen: He’s here! Alsof Gust van Roosbroeck op dat ogenblik naast haar staat en dadelijk zelf aan de lijn komt. Ze heeft hem gevonden door in de archieven van de kerk te gaan zoeken, legt ze uit. Daarin stond dat ene Marie van Roosbroeck in 1936 een lapje grond van de kerkgemeenschap had gekocht en een ‘headstone’ had laten plaatsen. De dodenwachter is vervolgens gaan zoeken op de begraafplaats en…

Het graf

De scholen zijn net uit wanneer we in Yonkers arriveren. Voortdurend rijden de bekende gele schoolbussen ons voorbij terwijl we van het station naar het centrum van de stad lopen, waar we de lijnbus naar St. Mary’s Cemetery moeten nemen. Wanneer het opeens hard begint te regenen, besluiten we een taxi te nemen. Ook hier maakt de Yellow Cab opvallend deel uit van het verkeer, zodat we alleen maar onze hand in de lucht moeten steken om er meteen een te laten stoppen.

Saint Mary’s Cemetery, zeggen we tegen de jonge, zwarte chauffeur, terwijl we instappen. Hij knikt en begint te rijden. Doordat de ruiten zijn bewasemd, blijft Yonkers tijdens de rit onzichtbaar voor ons. De enige afwisseling die we hebben is de radio. Er staat een evangelische zender op. Een prediker goochelt met het woord Gods. The Lord is your shepherd. Praise Him. Love Him. Een oneindige monoloog. Elke zet

haar recorder aan en richt de microfoon onzichtbaar voor de chauffeur naar de luidspreker. Een opname die het behang van de reportage moet vormen. Wanneer we later de band beluisteren, staat er echter enkel geruis op. God laat zich blijkbaar niet makkelijk in een doosje stoppen.

Waarheen zei u? vraagt de chauffeur opeens. We zijn dan al tien minuten onderweg.

Elke herhaalt onze bestemming.

Cemetery? zegt hij en haalt de schouders op.

Tuckahoe Road, herinnert Elke zich. In de buurt van het Holiday Inn Hotel, benadrukt Elke.

Hij mompelt wat, knikt dan en geeft gas bij. De regen is nog steeds niet gestopt. En Jezus leeft nog.

Een kwartier later stopt de chauffeur op de parking van het Holiday Inn. Hij draait zijn raampje open en wenkt een man die onder een afdakje staat te schuilen.

The Cemetery Hotel, please? zegt de chauffeur.

Ik denk dat ik hem verkeerd verstaan heb, maar aan Elkes blik zie ik dat zij hetzelfde gehoord heeft. Ze maakt hem duidelijk dat we naar een begraafplaats op zoek zijn. Maar ook die weet de man niet te liggen. Daarop stapt Elke uit en vraagt de chauffeur om te wachten. Ze gaat de weg vragen in het Holiday Inn. Intussen haal ik de kaart te voorschijn en geef hem aan de chauffeur, terwijl ik wijs waar we moeten zijn. Hij buigt zich over de plattegrond en knikt. In een oogopslag zie ik dat hij de kaart ondersteboven houdt.

Na een paar minuten is Elke terug. Hier de hoek om, zegt ze, en dan de heuvel op. Het is vlakbij.

Opnieuw knikt de chauffeur en draait dan stoïcijns zijn auto in de tegenovergestelde richting als die Elke hem heeft gewezen. We weten niet wat ons overkomt. Het duurt twee rondjes om het hotel voor we de man op de juiste weg krijgen. We draaien onze raampjes omlaag en turen naar buiten, terwijl de regen in ons gezicht waait. Daar, roep ik, als ik in de verte enkele zerken en kruisen in een grasveld ontwaar. Ook de chauffeur heeft het gezien en stuurt de taxi erheen. De weg loopt parallel met de lange gebogen arm van opgemetselde keien die de begraafplaats omgeeft en leidt ons zo vanzelf naar de ingang, waarboven een sierlijke smeedijzeren boog de naam ‘St. Mary’s Cemetery’ draagt.

Nadat Elke de chauffeur het bedrag op de meter heeft betaald, vragen we het nummer van zijn mobiele telefoon. Voor het geval we straks weer een taxi nodig hebben. Opnieuw volgt dat knikje van hem en hij begint naar een pen te zoeken, zo lang dat we hem er zelf een geven. Vervolgens duurt het nog eens minuten voor hij zijn naam en het nummer heeft genoteerd. Letter per letter, cijfer per cijfer moet hij overtekenen van het schermpje van zijn mobiele telefoon, zoals een kleuter die zijn naam leert schrijven. God is niet voor al zijn schapen even aardig geweest.

Saint Mary’s Cemetery heeft een charmante uitstraling, zelfs bij dit regenweer.

Vlak achter de ingang loopt een smalle asfaltweg over een stenen boogbrug en maakt dan een scherpe bocht naar links, waarna hij slingerend vervolgt en aan de einder verdwijnt. Een met rivierstenen gemetseld laag muurtje heeft zich tegen de weg aangevlijd. Door het hele dodenpark kabbelt een beekje onder verscheidene bruggetjes door. In de loop der eeuwen heeft het de omgeving een heuvelachtig karakter gegeven. Een grote bloeiende acacia, enkele hoge pijnbomen, wat jonge berken en een oude treurwilg zijn de enige bomen in het park. De horizon echter is aan alle kanten een hoge muur van lover.

Net als in Chatham is de hele begraafplaats een uitgestrekt grastapijt, waaruit de zerken willekeurig als paddestoelen zijn opgeschoten. Ook hier geen dekstenen, alleen zware, vaak granieten, staande blokken, waarin de naam van de betreurde met kapitale letters is gehouwen. Een enkeling heeft een gebeeldhouwde engel of Jezus op zijn steen, bij sommige graven kleumt een stars-and-stripesvlaggetje. Rechts van de ingang liggen de oudste graven, voornamelijk dunne kale betonnen platen. De jaartallen bestrijken de tweede helft van de negentiende eeuw.

Wanneer we over het bruggetje zijn gelopen, komt een grote pick-up met twee mannen ons tegemoet rijden. In de laadbak staan spaden, harken en een grasmaaier. De chauffeur stopt naast ons. Hij steekt zijn hoofd met pet uit het raam en roept, boven het lawaai van de motor uit: ‘You must be the Belgians.’ We knikken. Hij trekt zijn hoofd terug in de cabine en beveelt de man naast hem uit te stappen. Get in, get in, roept de chauffeur vervolgens naar ons en maakt ons duidelijk dat de andere man zal teruglopen. Zoveel gastvrijheid kunnen we niet weigeren.

Zodra we in de pick-up zitten, vertelt de chauffeur trots dat hij degene is die het graf gelokaliseerd heeft. Het ligt vlak langs de weg, zegt hij. Een kleine, witte steen. Na amper honderd meter stopt hij en legt de motor stil. We zijn er.

De staande marmeren steen, die schril afsteekt tegen het massieve graniet van de grafsteen er vlak achter, is inderdaad erg klein. Het lijkt wel of hij in de loop der jaren in de aarde is gezonken, waardoor alleen de afgeronde bovenkant nog zichtbaar is gebleven. Twintig centimeter hoog, dertig centimeter breed, een duim dik. Net groot genoeg om, in een halve cirkel, de naam van de schrijver erop te krijgen: Gustave L. van Roosbroeck. De twee jaartallen zijn naast elkaar in de voet van de steen gebeiteld, waar het marmer groen is uitgeslagen: 1888-1936.

Ik voel een rilling over mijn rug lopen, niet van de kou en evenmin van de regen die op mij neerdaalt. Ik besef weliswaar dat onze vondst geen paukenslag zal doen weerklinken in Vlaamse literaire kringen en evenmin zal de literatuurgeschiedenis

nu herschreven moeten worden, maar hiermee hebben we in elk geval de stilte van graniet die Gust van Roosbroeck omgaf, definitief verbroken.

Ik niet zulle

Een groot schrijver was Gust van Roosbroeck niet en de sporen die hij in Vlaanderen heeft nagelaten, waren bij zijn dood al uitgewist. In de Verenigde Staten en in Frankrijk heeft hij zijn leven lang wel veel respect afgedwongen. Hij werd door collega-professoren bewonderd om zijn kennis, intelligentie en werklust en als geschiedschrijver van de moderne Franse literatuur behoorde hij in de jaren twintig en dertig tot de groten. Niet alleen kreeg hij van de Franse regering het Legioen van Eer, maar ook werd hij benoemd tot ‘Membre d’Honneur’ en ‘Membre avec Etoile d’Or’ van La Société Académique d’Histoire Internationale de Rouen. Naast oprichter en voorzitter van het eerder genoemde Belgian Institute in the United States was hij ook secretaris van The Modern Humanities Research Association of Great Britain en uitgever van Books Abroad. Onder zijn leiding groeide The Romanic Review uit tot een gerespecteerd tijdschrift dat in tweeëndertig landen verkrijgbaar was, en vertwintigvoudigde het abonneebestand.

Al deze informatie haal ik uit een in memoriam dat in juli 1936 in The Romanic Review verscheen en deel uitmaakt van de nalatenschap van Gustave L. van Roosbroeck. De drie dozen – met een totaalgewicht van tweehonderdtwintig kilogram – bevinden zich dankzij de inspanningen van Priscilla Jordan en conservator Leen van Dijck sinds half juli 2001 in het amvc-Letterenhuis. Ook een fotoalbum en het schilderij zijn meegekomen. Het is een amateuristisch portret dat de grijze en kalende professor Van Roosbroeck in toga en met das afbeeldt, in zijn hand houdt hij een boek, zijn blauwe ogen zijn gericht op een punt rechts van hem, alsof iemand hem roept.

Twee dozen bleken gevuld met boeken en artikelen die Van Roosbroeck publiceerde. Het is een berg materiaal en al bij al nog niet de helft van wat vermeld staat op de bijgevoegde bibliografie, die zowat dertig boeken en tweehonderdvijftig artikelen telt, meestal in het Engels, soms in het Frans en – voor 1912 – in het Nederlands. Van Sproken van Droom en Dood en Grotesques zijn meerdere exemplaren bewaard gebleven. Voorts bevat de nalatenschap een set boekjes over Antwerpsche Mannen, die hij samen met André de Ridder anoniem schreef en publiceerde, alsmede meerdere exemplaren van publicaties over Gezelle, Corneille, Voltaire en Bayle en van An Anthology of Modern French Poetry. De lijst van tijdschriften en kranten waarvoor Van Roosbroeck schreef is indrukwekkend. Een greep: De Nieuwe Gazet, Het Handelsblad, De Nieuwe Gids, Mercure de France, La Métropole, North-American Review, Neuphilologische Mitteilungen.

De derde doos bevat tientallen vergeelde schriften die als titel ‘Dagboek’ dragen. Het zijn notities die Gust van Roosbroeck in Vlaanderen maakte in 1908 en 1909. ‘Dagboek’ is echter een verkeerd woord. De honderden en honderden dichtbeschreven vellen in een warrig handschrift vormen een bont allegaartje van impressies, meningen, mijmeringen en essays, die alleen een beeld geven van de complexe geest en het borrelende brein van Van Roosbroeck, niet van zijn levenswandel in die jaren.

Het essay over Gust van Roosbroeck dat André de Ridder voor De Vlaamsche Gids schreef, geeft opheldering over de herkomst en de functie van deze schriften: ‘Wat ik me ondertusschen ’t duidelijkst en ’t liefst herinner, dat zijn de schrijfboeken waarmede mijn vriend meestal onder zijn arm liep: de verschillende schriften waarin hij van dag tot dag neerpende alles wat hij zag, overwoog, beleefde en verzon, zijn gedichten, brokken filozofie of kritiek, novellen en sproken, zijn mijmeringen, zijn beschouwingen, zooals dat alles bij hem opkwam, spontaan, al loopende, al pratende, bij het rooken van vele cigaretten, bij het drinken van menig kopje thee, zooals hij dat alles geregeld te boek stelde, meestal ’s avonds, na zijn kuieren door de stad, na zijn praten en herpraten met vrienden, tot laat in den nacht soms, te vol van geestdrift en levenslust om vroeg naar bed te kunnen gaan… Wat er geworden is van deze schrijfboeken […] weet ik niet, maar ik hoop in het belang onzer literatuur, dat ze niet verloren zijn gesukkeld en bewaard zullen blijven.’

Ook Van Roosbroeck zelf keek vanuit Minnesota met nostalgie terug naar deze schrijfboeken. In een brief uit 1919 schreef hij: ‘Hoe onbeteekenend ook hebben ze voor mij wel eenige waarde als overblijfselen uit een tijd waarin ik toch oprecht geestdriftig was voor schoonheid en kunst.’

Een laatste opmerkelijke vondst in de nalatenschap betreft een anekdote die in het bovengenoemde in memoriam is vermeld. Professor J.L. Gérig schrijft daarin over zijn betreurde collega: ‘Toen de oorlog uitbrak, bood Van Roosbroeck zich meteen aan bij het Belgische leger, waarin hij met onderscheiding zijn plicht nakwam tot het einde van het jaar 1915, toen hij, vanwege verwondingen opgelopen op het slagveld, een speciale vergunning kreeg om naar het buitenland te gaan.’ Uit brieven die hij in Wimbledon aan André de Ridder schreef, valt echter duidelijk op te maken dat Van Roosbroeck al in september 1914 – een paar weken na het begin van de Eerste Wereldoorlog – naar Engeland uitweek. En in zijn eerste brief vanuit Amerika zegt hij onomwonden: ‘Hebt gij iets gehoord over verder oproepen van gehuwde mannen voor het leger? Ik heb daarover geruchten vernomen. […] Vanuit Engeland kon ik u er natuurlijk niet over schrijven, maar hadde ik het gekunnen dan zou ik u gemeld hebben: Vriend André, ik niet zulle! Als er werkelijk spraak is van me op te nemen, dan zal ik er wel wat op vinden. Zie, – ik deug niet voor soldaat. Ik misacht autoriteit en wordt [sic] zeker in ’t cachot gedraaid om mijn wachtmeester voor den aap te houden! Dan nog: mijn zenuwen zouden geen 5 dagen de kampanje verdragen. Naar ’t front gaan betekent voor mij naar ’t zothuis gaan voor half mijn verder leven. Een mensch als ik is van geen nut in oorlog.’

Gust van Roosbroeck, een oorlogsheld?

Alleen in het diepst van zijn gedachten.

 

Het in Amerika opgedoken Van Roosbroeck-materiaal is van 19 oktober 2002 tot 19 januari 2003 te bezichtigen tijdens de (door het amvc–Letterenhuis georganiseerde) tentoonstelling ‘Voor het museum gewonnen’ in het Hessenhuis, Falconrui 53 te Antwerpen.

Laagwater

Niels Bokhove
Kafka-brief duikt op

Het kan verkeren. Het trieste feit van Adriaan Morriëns overlijden heeft de verheugende vondst van een onbekende Kafka-brief mogelijk gemaakt.

In 1916-1917 woonde Franz Kafka niet bij zijn ouders, maar in het Schönborn-paleis in de Praagse wijk Kleinseite (Malá Strana), terwijl hij ’s avonds zijn werken schiep in het huisje van zijn zus Ottla in het Alchimistengäßchen, boven bij het Hradschin. Beide woningen werden schoongehouden door een jongere vriendin van zijn zus, Růženka Wettenglová, die als bloemenverkoopster in Praag werkte. Zijn wensen bracht Kafka aan Růženka over per kattebelletje en soms langere briefjes. Na Kafka’s dood in 1924 probeerde menigeen die briefjes in te zien of zelfs te kopen, maar Růženka weigerde resoluut, vermoedelijk uit eerbied voor haar baas, de inmiddels beroemde schrijver.

Desondanks lukte het de Nederlandse slavist Aimé van Santen (1917-1988), die na de Tweede Wereldoorlog enige tijd in Praag hielp bij het opzetten van een nieuw Nederlands gezantschap, om inzage in deze briefjes te krijgen. Eind ’48 kreeg hij van Ottla’s beide dochters toestemming om allerlei documenten, die naar zijn zeggen verder ‘uiterst streng verborgen’ werden gehouden, in te zien. Daaronder waren Kafka’s brieven aan hun moeder, het gehele manuscript van de toen nog maar deels gepubliceerde ‘Brief an den Vater’ en de lijst van Kafka’s boekerij. Van Santen maakte hiervan onder het pseudoniem Jan Molitor ook melding in zijn boekje Asmodai in Praag. Franz Kafka, zijn tijd en zijn werk (1950, herdr. 1979).

Aimé van Santen stond in die tijd in goed contact met Podium-redacteur Paul Rodenko en Litterair Paspoort-redacteur Adriaan Morriën. Deze laatste had hem in 1948 gevraagd om een bijdrage aan een Kafka-nummer van Litterair Paspoort, maar die special zou uiteindelijk pas in september 1949 uitkomen, met inderdaad een stuk van Van Santen, dat echter inmiddels al te oud was om zijn recente vondsten in Praag te kunnen vermelden. Van Santen dacht erover om dan maar een volgend artikel voor Litterair Paspoort te schrijven, Rodenko dacht aan hetzelfde voor zijn blad en vroeg direct ‘een stuk over die dingen van Kafka, die je gezien hebt (als je ons “inédits” van Kafka kunt bezorgen, dan ben je natuurlijk helemaal een aartsengel!! Dit zou een wereldpremière voor Podium zijn)’. Een paar dagen later antwoordde Van Santen: ‘Morriën heeft al maanden

voor Paspoort twee opstellen over Kafka van me en de facsimile van een ongepubliceerde Tsjechische brief van hem, benevens portretten, ook nog volkomen maagdelijk.’ En venijnig voegde hij eraan toe: ‘Litt. Pasp. Laat dat rotblad maar op het peil, waarop het was, dan kunnen we er altijd alles kwijt!’ Sowieso had hij het niet zo op Morriën begrepen, omdat deze traag reageerde, beloften niet nakwam en kopij ondanks nadrukkelijk verzoek niet terugstuurde. ‘Ik ben die zachtaardige schofterigheid beu,’ schreef hij in maart 1948 aan Rodenko.

In 1950 kwam Van Santen in een brief aan Rodenko terug op beide mislukte plannen: ‘Morriën heeft nog een stuk interview met familieleden van Kafka, waar je hem eens om zou kunnen vragen, wanneer je hem ziet, daarbij is ook een ongepubliceerde tsjechische brief van Kafka met een vertaling; het middenstuk ontbreekt, maar dat zou ik na kunnen sturen. Dat was me door mijn hoofd gegaan; het is misschien aardig, iets ongepubliceerds van Kafka met een facsimile [in Podium] op te nemen.’

Uiteraard ben ik altijd nieuwsgierig geweest naar deze documenten: de brief in facsimile, de boekenlijst, de portretten en ook het interview. In de nalatenschap van Van Santen ontbraken ze; Van Santen gooide in die tijd veel weg, dus dat zei voldoende. Daarom benaderde ik een aantal jaren geleden Adriaan Morriën, maar volgens hem zaten de gezochte stukken in het archief van Litterair Paspoort bij uitgeverij Meulenhoff. Daar wist men echter van niets en ook Morriën-biograaf Rob Molin kon me niet verder helpen. Onlangs, kort na de dood van Morriën, kreeg Molin diens schriftelijke nalatenschap in handen en al snel belde hij me op met de mededeling dat hij een aardig stapeltje van Van Santen afkomstige stukken had ontdekt. Toen ik die onder ogen kreeg, bleek daar tot mijn grote verrassing

de Tsjechische brief in facsimile tussen te zitten. Nog groter was mijn verrassing dat de brief aan die mysterieuze Růženka is gericht. Dit is de eerste brief aan haar die boven water is gekomen. Of ooit het ontbrekende middenstuk nog gevonden wordt, is maar helemaal de vraag. Dat ook de boekenlijst – of liever: een aantal titels die Van Santen het meest interesseerden – erbijzat, maakt de bijzondere vondst compleet.

Wat Podium niet voor elkaar kreeg, is De Parelduiker nu vergund: de wereldpremière van een inédit van Kafka. Onderstaande weergave is gebaseerd op de vertaling die in 1949 op verzoek van Morriën gemaakt is door een medewerker van het Tsjechische gezantschap in Nederland.

Lieve Růženka,
Ik donk voor je herinnering. Het gaat mij tamelijk goed en ik geloof dat ik hier voor langere tijd blijf. Je weet dot het mij aangenaam zou zijn om de woning te krijgen die mij werd toegezegd op de Kleinseite, of op het Hradschin, maar ik betwijfel het of min zulke woningen kan vinden, want het zou een rustige, zonnige woning moeten zijn met veel lucht en dat is daar misschien alleen de keizersburcht. Maar ik geef de hoop nog niet helemaal op.
Het fruit heeft Ottla ontvangen en het smaakte haar bijzonder goed, zij dankt je er zeer voor. De mand zal zij je dinsdag zenden. Schriftelijk kan ze evenwel niet bedanken, het is steeds die oude tegenslag, waarover ik niet kan oordelen.
[…] zij voor het vertrek gemaakt heeft – dat alles zo vereffend was.
De aardappelen zal Ottla je zenden, maar het zal nog enige tijd duren, aangezien ze nog niet gerooid zijn.
Met hartelijke groet,
Dr Kafka

Op grond van allerlei verwijzingen en parallellen met reeds bekende egodocumenten van Kafka moet de brief op ongeveer eind september 1917 gedateerd worden, toen Kafka bij zijn zuster in het dorpje Zürau logeerde om bij te komen van de net vastgestelde tbc.

 

Met dank aan Rob Molin en de erven Morriën. Een uitvoerige versie van deze bijdrage verschijnt binnenkort in het Kafka-Katern, waarin ook de boekenlijst met toelichting zal worden gepubliceerd.

Laagwater

Niels Bokhove
Kafka-brief duikt op

Het kan verkeren. Het trieste feit van Adriaan Morriëns overlijden heeft de verheugende vondst van een onbekende Kafka-brief mogelijk gemaakt.

In 1916-1917 woonde Franz Kafka niet bij zijn ouders, maar in het Schönborn-paleis in de Praagse wijk Kleinseite (Malá Strana), terwijl hij ’s avonds zijn werken schiep in het huisje van zijn zus Ottla in het Alchimistengäßchen, boven bij het Hradschin. Beide woningen werden schoongehouden door een jongere vriendin van zijn zus, Růženka Wettenglová, die als bloemenverkoopster in Praag werkte. Zijn wensen bracht Kafka aan Růženka over per kattebelletje en soms langere briefjes. Na Kafka’s dood in 1924 probeerde menigeen die briefjes in te zien of zelfs te kopen, maar Růženka weigerde resoluut, vermoedelijk uit eerbied voor haar baas, de inmiddels beroemde schrijver.

Desondanks lukte het de Nederlandse slavist Aimé van Santen (1917-1988), die na de Tweede Wereldoorlog enige tijd in Praag hielp bij het opzetten van een nieuw Nederlands gezantschap, om inzage in deze briefjes te krijgen. Eind ’48 kreeg hij van Ottla’s beide dochters toestemming om allerlei documenten, die naar zijn zeggen verder ‘uiterst streng verborgen’ werden gehouden, in te zien. Daaronder waren Kafka’s brieven aan hun moeder, het gehele manuscript van de toen nog maar deels gepubliceerde ‘Brief an den Vater’ en de lijst van Kafka’s boekerij. Van Santen maakte hiervan onder het pseudoniem Jan Molitor ook melding in zijn boekje Asmodai in Praag. Franz Kafka, zijn tijd en zijn werk (1950, herdr. 1979).

Aimé van Santen stond in die tijd in goed contact met Podium-redacteur Paul Rodenko en Litterair Paspoort-redacteur Adriaan Morriën. Deze laatste had hem in 1948 gevraagd om een bijdrage aan een Kafka-nummer van Litterair Paspoort, maar die special zou uiteindelijk pas in september 1949 uitkomen, met inderdaad een stuk van Van Santen, dat echter inmiddels al te oud was om zijn recente vondsten in Praag te kunnen vermelden. Van Santen dacht erover om dan maar een volgend artikel voor Litterair Paspoort te schrijven, Rodenko dacht aan hetzelfde voor zijn blad en vroeg direct ‘een stuk over die dingen van Kafka, die je gezien hebt (als je ons “inédits” van Kafka kunt bezorgen, dan ben je natuurlijk helemaal een aartsengel!! Dit zou een wereldpremière voor Podium zijn)’. Een paar dagen later antwoordde Van Santen: ‘Morriën heeft al maanden

voor Paspoort twee opstellen over Kafka van me en de facsimile van een ongepubliceerde Tsjechische brief van hem, benevens portretten, ook nog volkomen maagdelijk.’ En venijnig voegde hij eraan toe: ‘Litt. Pasp. Laat dat rotblad maar op het peil, waarop het was, dan kunnen we er altijd alles kwijt!’ Sowieso had hij het niet zo op Morriën begrepen, omdat deze traag reageerde, beloften niet nakwam en kopij ondanks nadrukkelijk verzoek niet terugstuurde. ‘Ik ben die zachtaardige schofterigheid beu,’ schreef hij in maart 1948 aan Rodenko.

In 1950 kwam Van Santen in een brief aan Rodenko terug op beide mislukte plannen: ‘Morriën heeft nog een stuk interview met familieleden van Kafka, waar je hem eens om zou kunnen vragen, wanneer je hem ziet, daarbij is ook een ongepubliceerde tsjechische brief van Kafka met een vertaling; het middenstuk ontbreekt, maar dat zou ik na kunnen sturen. Dat was me door mijn hoofd gegaan; het is misschien aardig, iets ongepubliceerds van Kafka met een facsimile [in Podium] op te nemen.’

Uiteraard ben ik altijd nieuwsgierig geweest naar deze documenten: de brief in facsimile, de boekenlijst, de portretten en ook het interview. In de nalatenschap van Van Santen ontbraken ze; Van Santen gooide in die tijd veel weg, dus dat zei voldoende. Daarom benaderde ik een aantal jaren geleden Adriaan Morriën, maar volgens hem zaten de gezochte stukken in het archief van Litterair Paspoort bij uitgeverij Meulenhoff. Daar wist men echter van niets en ook Morriën-biograaf Rob Molin kon me niet verder helpen. Onlangs, kort na de dood van Morriën, kreeg Molin diens schriftelijke nalatenschap in handen en al snel belde hij me op met de mededeling dat hij een aardig stapeltje van Van Santen afkomstige stukken had ontdekt. Toen ik die onder ogen kreeg, bleek daar tot mijn grote verrassing

de Tsjechische brief in facsimile tussen te zitten. Nog groter was mijn verrassing dat de brief aan die mysterieuze Růženka is gericht. Dit is de eerste brief aan haar die boven water is gekomen. Of ooit het ontbrekende middenstuk nog gevonden wordt, is maar helemaal de vraag. Dat ook de boekenlijst – of liever: een aantal titels die Van Santen het meest interesseerden – erbijzat, maakt de bijzondere vondst compleet.

Wat Podium niet voor elkaar kreeg, is De Parelduiker nu vergund: de wereldpremière van een inédit van Kafka. Onderstaande weergave is gebaseerd op de vertaling die in 1949 op verzoek van Morriën gemaakt is door een medewerker van het Tsjechische gezantschap in Nederland.

Lieve Růženka,
Ik donk voor je herinnering. Het gaat mij tamelijk goed en ik geloof dat ik hier voor langere tijd blijf. Je weet dot het mij aangenaam zou zijn om de woning te krijgen die mij werd toegezegd op de Kleinseite, of op het Hradschin, maar ik betwijfel het of min zulke woningen kan vinden, want het zou een rustige, zonnige woning moeten zijn met veel lucht en dat is daar misschien alleen de keizersburcht. Maar ik geef de hoop nog niet helemaal op.
Het fruit heeft Ottla ontvangen en het smaakte haar bijzonder goed, zij dankt je er zeer voor. De mand zal zij je dinsdag zenden. Schriftelijk kan ze evenwel niet bedanken, het is steeds die oude tegenslag, waarover ik niet kan oordelen.
[…] zij voor het vertrek gemaakt heeft – dat alles zo vereffend was.
De aardappelen zal Ottla je zenden, maar het zal nog enige tijd duren, aangezien ze nog niet gerooid zijn.
Met hartelijke groet,
Dr Kafka

Op grond van allerlei verwijzingen en parallellen met reeds bekende egodocumenten van Kafka moet de brief op ongeveer eind september 1917 gedateerd worden, toen Kafka bij zijn zuster in het dorpje Zürau logeerde om bij te komen van de net vastgestelde tbc.

 

Met dank aan Rob Molin en de erven Morriën. Een uitvoerige versie van deze bijdrage verschijnt binnenkort in het Kafka-Katern, waarin ook de boekenlijst met toelichting zal worden gepubliceerd.

Peter Hofman+
De aanloop tot een verre sprong
Luceberts Amsterdamse Contact-jaren, 1945-1948

‘Je hebt er geen voorstelling van hoe verlaten ik tot nu toe geleefd heb, ik ben zoo schuw, zoo verlegen en heb toch zoo’n behoefte aan menschen die mij kunnen helpen en vooral: doen bestaan.’ Deze woorden van Lucebert staan in een brief van 1 april 1947 aan Piet Kuyk – de latere dichter Pieter A. Kuyk (1922-1999) – die hem had geschreven hoeveel Lucebert voor zijn ontluikende dichterschap betekende.1 Zij hadden elkaar in het najaar van 1945 leren kennen op een van de avonden van de Contact-afdeling Amsterdam en voelden van meet af aan grote waardering voor elkaar.

Die Amsterdamse Contact-afdeling was op 18 november 1943 opgericht en had zich – getuige de op 3 juli 1945 vastgestelde statuten – ten doel gesteld ‘de belangen van de Nederlandse intellectuele jeugd te behartigen, waarbij zij uitgaat van de richtlijnen als gegeven door het Maandblad Contact, waarop alle leden der Afdeling geabonneerd dienen te zijn’. Dat doel probeerden de jongelui te bereiken door het beleggen van bijeenkomsten, meestal twee per maand, waarop onderwerpen van cultureel en maatschappelijk belang werden behandeld. Die bijeenkomsten hield men steeds bij een der leden thuis, wat geen probleem was, aangezien de meesten ruimbehuisd waren. Voorafgaand aan iedere bijeenkomst verscheen een mededelingenblad waarin behalve bestuursmededelingen uitgebreide verslagen stonden van de vorige Contact-avond en waarin het programma van de volgende alvast uit de doeken werd gedaan.2 Andere belangrijke doelen van de Afdeling waren ‘het aansporen der leden tot zelfwerkzaamheid en het bevorderen der onderlinge kennismaking’.

Het landelijke maandblad Contact heette voluit Het maandblad voor de Nederlandse jeugd in het algemeen en de Middelbare Scholieren en Studenten in het bijzonder. Het verscheen sinds 1933 bij Hollandia in Baarn als samenvoeging van eerdere scholierenbladen als Rostra Gymnasiorum en de Nederlandsche Schoolkrant. In het eerste nummer na de Bevrijding, dat in augustus ’45 verscheen, schreef hoofdredacteur P.J.G. Huincks trots

dat het blad de hele oorlog door had kunnen verschijnen wegens zijn ‘neutrale houding’. Huincks beperkte zich niet tot redactionele taken, hij organiseerde ook congressen en stimuleerde de oprichting van plaatselijke afdelingen waarvan hij vervolgens erelid werd. Zulke afdelingen bestonden er in de naoorlogse jaren in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Haarlem en Arnhem. In het maandblad Contact verschenen artikelen over zeer uiteenlopende onderwerpen, waarmee de redactie de algemene ontwikkeling van de lezers wilde stimuleren. Veel aandacht was er voor binnen- en buitenlandse literatuur, muziek en film, maar ook voor vliegtuigbouw, radar, bosbouw, atoomenergie, sport, jeugdbewegingen, onderwijssystemen, enzovoort. Ook bestond er een serie ‘Openbare lessen over Grote Nederlanders’, van Willem de Zwijger tot generaal Van Heutsz. Onder de vele gastauteurs waren Louis van Gasteren (over toneel), Herman Kuiphof (over ijshockey) en Willem F. Hermans (over Sartre en het existentialisme). In het nummer van november 1946 werden enkele gedichten van lezers opgenomen die zich lovend uitlieten over de roman De gevleugelde soldaat van hoofdredacteur Huincks. Deze was een half jaar eerder ook al in de bloemetjes gezet tijdens het Congres van 27-28 april 1946 op de Drakenburgh te Baarn bij het twaalfeneenhalfjarig bestaan van Contact. Daartoe was door de plaatselijke correspondenten een dubbeltjesactie gehouden onder ‘alle contacters’. De hele Contact-beweging heeft, evenals het maandblad, bestaan tot 1951.

Afgescheiden

In maart 1945 had Lucebert (1924-1994) – toen nog Bert Swaanswijk genoemd – Corinne de Wit (1927) leren kennen via zijn vriend Johan Meijer. Corinne (Corien) en Lucebert raakten bevriend, een vriendschap die zich in de jaren 1947-’48 ontwikkelde tot een liefdesrelatie. Corinne was geabonneerd op Contact en maakte na de Bevrijding kennis met de Amsterdamse afdeling, samen met haar vriendin Jos Kroon, die van 1946 tot 1951 een relatie had met Luceberts jeugdvriend Hans Andreus.3 Al gauw namen zij Lucebert mee die op 3 oktober uit militaire dienst was ontslagen na drie maanden als vrijwilliger ‘op de voet van een gewoon dienstplichtige’ voor de in Apeldoorn gelegerde geallieerde bevrijders handen

spandiensten had verricht. Hij was vastbesloten als kunstenaar voet aan de grond te krijgen. Dat lukte niet erg doordat hij geen kunstopleiding had voltooid, (daardoor) niet over de juiste contacten beschikte en thuis in zijn streven werd tegengewerkt. Zijn enige zekerheid was zijn geloof in eigen kunstenaarschap; hij deed geen concessies, paste zich niet aan. In die periode, oktober 1945, schreef hij het – nooit gepubliceerde – gedicht ‘De Afgescheidene’4, dat begint met de regels:

In deze periode van onzekerheid over zijn toekomst maakte Lucebert kennis met de Amsterdamse Contact-afdeling. Hoyte van Eyk, die in de zomer van 1945 lid werd – en al spoedig het redacteurschap van het Mededelingenblad op zich nam – herinnert zich nog goed hoe Bert kort na hem voor het eerst op een Contact-avond kwam: ‘Zijn eerste bijdrage was het voordragen van enkele gedichten, geen eigen werk. Hij was een wat vreemde figuur in die nette kring van nette kinderen uit nette families. Woeste pieken haar en slordige kleding.’ Dat voordragen van gedichten deed hij naderhand wel vaker, zoals uit het Mededelingenblad blijkt. In het door Piet Kuyk geschreven verslag van de avond van 8 november 1946 staat bijvoorbeeld: ‘De avond werd besloten door een stukje romantische muziek ten gehore gebracht door Kees ten Seldam, dat tevens bedoeld was als inleiding tot het voordragen van enige gedichten van Rilke en een van Marsman door Bert Swaanswijk, die vooral met Rilke een prima beurt maakte!’ Een ander oud-lid, Noor Greiner, genoot van Berts afwijkende gedrag en kleding: ‘Bert was een levendige factor in de kring. Hij veegde de vloer aan met onze highbrow-betogen. Hij respecteerde niets. Toen er eens een hoorspel werd opgevoerd met stemmen en geluiden achter het gordijn, werd Bert nieuwsgierig en trok op een bepaald moment het gordijn weg

waarachter Hoyte van Eyk met zijn voeten in een emmertje water het kabbelen van een riviertje zat na te bootsen. Sommigen woedend, maar ik vond het prachtig. Een heerlijk mens.’ Bepaald niet iedereen deelde die bewondering. De rechtenstudente Han Schadd vond dat Bert wel erg uit de toon viel. Zij was al in de oorlog actief voor de Contact-kring en voelde zich als bestuurslid ook verantwoordelijk voor de eenheid binnen de groep. Die onaangepaste jongen uit de Nassaustraat was volgens haar wel een zeer vreemde eend in de bijt van keurige studenten uit gegoede families in Amsterdam-Zuid: ‘De meningen over Bert waren zeer verdeeld, wat min of meer tot een breuk leidde. Hij beschreef in een van zijn verhalen het vrouwelijk schoon zo plastisch dat ik daar als verantwoordelijk bestuurslid tegen geprotesteerd heb. Ik herinner mij een sleutelverhaal over “koudwatertorren”. In 1948 ben ik naar Indonesië gegaan, in dienst van het knil. Na mijn terugkeer hebben wij begin 1951 nog een reünie gehouden met Onno Greiner, Piet en Yonne Kuyk, Hoyte van Eyk en ik. We hebben toen nog geprobeerd om werk van Lucebert te verkopen, want we hoorden dat hij straatarm was.’5

Greiner en Kuyk

De ledenlijst van 1 april 1947 telt de namen van vier bestuursleden en vijfendertig ‘werkende leden’; die van 27 november 1948 – de opheffingsdatum – eveneens vier bestuursleden en nog tweeëntwintig leden van de oude Contact-kring. Op beide komen de namen van Bert Swaanswijk en Corien de Wit voor. De oud-leden die ik gesproken heb, herinneren zich dat Lucebert vaker op de Contact-avonden kwam dan Corinne en dat hij, wanneer ze samen kwamen, veel nadrukkelijker aanwezig was dan zij.

De twee Contact-leden met wie Lucebert het meest vriendschappelijk omging, ook buiten de kringavonden, waren Onno Greiner en Piet Kuyk. Onno Greiner (1924) was de jongere neef van Bob Greiner, een der eerste bestuursleden van de Amsterdamse Contact-afdeling. Onno’s vader was Dick Greiner, bekend architect uit de tijd van de Amsterdamse School. Het gezin woonde aan de Jan van Eijckstraat. Evenals Lucebert werd Onno in 1943 opgeroepen voor de Arbeitseinsatz. Anders dan Lucebert dook hij onder bij een tante in Nijkerk, waar ook de latere kunstschilder Friso ten Holt uit Bergen ondergedoken zat. Die gaf hem teken- en schilderles en verder las en studeerde Onno daar als een bezetene. Hij wilde architect worden, evenals zijn vader. Direct na de Bevrijding werd hij lid van Contact, op uitnodiging van zijn neef Bob, die een zeer stimulerende invloed op hem had. Had in december ’45 de toenmalige voorzitter Dick Cijfer een indrukwekkende kerstrede gehouden, op 21 december 1946 viel Onno die eer te beurt. Uit het verslag van die avond: ‘Wij moeten trachten, althans voor enkele ogenblikken, God’s gelijke te zijn. Is alle oorlog voor niets geweest? Het ligt aan onszelf! […] Bert Swaanswijk hield een spontane lezing over kunstbegrippen. Zijn gedachten kunnen aanvechtbaar zijn, maar zijn ongekunsteldheid staat buiten alle kritiek. […] Een sympathieke lezing.’ Onno Greiner werd in zijn Studie gehandicapt door gedeeltelijke

doofheid en aangezichtsverlamming. Toch slaagde hij er in om in 1948 de mts (nu hts) Bouwkunde te voltooien en hij wist zich te ontwikkelen tot een vooraanstaand architect. Voor het optreden van Lucebert in de Contact-kring had hij grote bewondering: ‘Lucebert was nooit echt pessimistisch. Hij hekelde, schopte, trapte, en gooide ’t liefst heilige huisjes omver. Dus eerder optimistisch dan iets anders. Bovenal “kritisch” – dat was ’t eerste gebod voor hem.’

Piet Kuyk was al in de oorlog lid van de Contact-kring. Zijn jeugd werd zeer bepaald door angst voor zijn vader, die hem geen ‘echte vent’ vond. Deze stuurde hem in 1939 naar de Sportacademie, hoewel Piet zelf liever Nederlands was gaan studeren. Toch bracht hij het als atleet tot de voorselectie van de (afgelaste) Olympische Spelen van 1940. In de oorlog werd zijn vriendin, die verzetswerk deed, opgepakt en gefusilleerd. Vijftig jaar later publiceerde hij over deze jeugdliefde de gedichtencyclus ‘Wanda’, opgenomen in de bundel Zal ik je wijzen waar ik woon (1995). Na de oorlog ging Piet alsnog Nederlands M.O. studeren en huwde in 1945 met Yonne de Vos, die eveneens lid van Contact was. Ook ging hij gedichten schrijven, waarvan hij er een aantal aan Lucebert liet lezen. In een ongedateerde brief, waarschijnlijk van begin ’47, reageert Lucebert: ‘… lees ik uit je verzen een ziele ervaring die nagenoeg aan de mijne gelijk is’. Toch heeft hij kritiek: ‘Ik mis echter het, ik zou haast zeggen, wijsgerig fundament. Ik ontdek wel hier en daar enkele abstracte en concrete Symbolen van jouw […] eigen levensgevoel, levenssfeer, maar die zijn nog bij lange na niet uitgekristalliseerd. Ik eis van elk dichterschap, dat het zich opwerkt tot een beschouwelijkheid die overeenkomst vertoont met die der philosophen. Het verschil tusschen de dichterlijke en wijsgerige beschouwelijkheid moet dan hierin gelegen zijn, dat de laatste een tendens tot objectiviteit in zich bergt, de eerste evenwel een Sterke subjectieve neiging heeft. […] Ik geloof dat de dichter niet anders kan doen dan een zeer individuele houding tegenover het zijnde aannemen, ook tegenover zijn eigen bestaan. Dit laatste, hoe paradoxaal het ook schijnt, is een wezenlijk iets waarmee het dichterschap staat of valt. De dichter, ja de kunstenaar überhaupt, moet zijn eigen bestaan rechtvaardigen, ja mòet dit doen. In deze noodzakelijkheid van zelfrechtvaardiging schuilt het gansche mysterie van het kunste-

naar zijn.’ Uit deze woorden valt op te maken hoezeer Lucebert zich ervan bewust was alleen maar volledig kunstenaar te kunnen zijn – of niet.

Cri de coeur

Nadat Bob Greiner tijdens de Contact-avond van 8 februari 1947 het gedicht ‘Stervend Europa’ van de Frans-Duitse schrijver Ivan Goll had voorgedragen, hield Bert Swaanswijk op de volgende bijeenkomst, 21 februari ten huize van Han Schadd aan de Willemsparkweg, een zeer persoonlijk getinte lezing, getiteld ‘Stervend Contact’. Piet Kuyk werd hierdoor zo geraakt dat hij een meer dan neutraal verslag schreef van wat Bert op die avond in de kring teweegbracht. Een deel van het bestuur, onder wie de gastvrouw van die avond, weigerde het verslag te plaatsen. Die weigering veroorzaakte een complete crisis, waarna enkele bestuursleden aftraden. Op de eerstvolgende ledenvergadering werden nieuwe bestuursleden gekozen: Piet Kuyk werd voorzitter en Onno Greiner redacteur. Nu kon Piet zijn stuk alsnog plaatsen in het Mededelingenblad van 10 april. Hieruit: ‘Ja, nu moet ik een verslag schrijven. Maak eens een verslag van een zonsondergang, van het breken van water op een rots, van een Cri de Coeur! […] “Stervend Contact” heet de lezing. Maar zoomin als dat een lezing was, zoomin zal dit een verslag worden. Ik schreef het reeds eerder: De kreet van een mens in nood moet men rechtvaardigen, ook al doet de omstandigheid, die de aanleiding daardoor werd, je niets. In dit geval dien je te zwijgen en op beleefde afstand te blijven. Grijpen diezelfde omstandigheden ook jou aan, welnu, schaam je dan niet te bekennen, dat ook jij je in dezelfde nood bevindt.’ Uit het vervolg is op te maken dat Bert Swaanswijk ‘één onzer in bescherming nam tegen het satisfait van een verburgerd klitje in onze Kring. […] …waar hij sneed, was inderdaad de rotte piek in onze Contactkring. Ik dank Bert echter nog meer voor de spontaniteit, waarmee hij zijn leven aan ons blootgaf; voor de pijn, die naast de vreugde, in dit weggeven ongetwijfeld school. Wij zullen onze houding moeten wijzigen; inderdaad, het is hoog tijd. We zullen zoover moeten komen, doch dit kan alleen met de inzet van de volle persoonlijkheid, dat we een omschakeling bereiken van het intellectuele tot het culturele’. Piet hoopt dat er op de Contact-avonden persóónlijker gesproken wordt, zoals Bert de moed had te doen. ‘Wij hebben mensen nodig met een onblusbaar Feu Sacré […] Het doet er niet toe waarvoor wij branden. Tenslotte vinden vlammen elkaar.’ Hij hoopt dat dan ‘onder datzelfde lampje die zelfde jonge kerel zal zitten, die de moed had ons aan de kaak te stellen tot ons eigen heil; in een Cri de Coeur die hij “Stervend Contact” doopte en die dan ons iets te vertellen zal hebben over “Levend Contact”, over de heilzame brand in desnoods enkelen onzer, die zijn overgebleven’.

In hetzelfde Mededelingenblad steekt Lucebert de loftrompet op de voorlezing door Piet Kuyk van ‘De stilte der Zee’, een novelle van Vercors. Hij besluit zijn verslag met de woorden: ‘Piet, tijdens jouw voordracht rees in mij het vermoeden, dat jij zelf ook dergelijke smetteloos-blanke verhalen kunt schrijven. Is dit vermoeden een werkelijkheid geweest?’

In de al genoemde brief van 1 april 1947 bekent Lucebert aan Piet dat zijn ontboezemingen over zijn liefde voor Corien en zijn huwelijksplannen grootsprekerij en zelfbedrog waren. ‘In waarheid ben ik zoo arm als een luis, ben ik maatschappelijk gezien een prul en heb ik thuis geen leven omdat m’n ouders niets maar ook niets van mij weten, niets kunnen weten omdat zij geen feeling hebben voor die dingen waaraan ik gebonden ben en waarvan ik leef. Ze zeggen […] dat dat poppetjes teekenen niets is dan een liefhebberij waarmee ik, luiaard, m’n tijden van verveling doorbreng. Ik ken niemand die de waarde van mijn werk weet te schatten en zooals gezegd ik ben te schuw om zoomaar, van uit mezelf contact te zoeken met dergelijke menschen.’ Hij constateert bij zichzelf in meerdere opzichten een grote gespletenheid. Overigens doen de uitlatingen in deze brief vermoeden dat de persoon voor wie hij het in zijn lezing opnam, Corien de Wit was. Dit vermoeden is mij inmiddels bevestigd door enkele oud-leden. Corien de Wit voelde zich als leerlinge van de opleiding voor modetekenen ‘Studio Lagré’ minder goed thuis tussen sommige andere jongedames. Haar vriendin Jos Kroon had de kring al in 1946 verlaten. Aan het eind van de brief meldt Lucebert van plan te zijn in de Contact-kring zijn pas voltooide novelle voor te lezen. Hij vindt dat mooi aansluiten bij de voorlezing, door Onno Greiner, van De rode bloem van de negentiende-eeuwse Russische schrijver V.M. Garsjin, waarin een episode uit het leven van een krankzinnige beschreven wordt.

Vertraagde opname

De voorlezing van Luceberts novelle, getiteld Problemen bij een vertraagde opname, vond plaats op 19 april ten huize van Emmy Grol aan de Harmoniehof. Helaas is het handschrift ervan verloren gegaan. Eind ’47 heeft Lucebert het betreffende cahier bij Onno Greiner achtergelaten, zoals hij ontelbare tekeningen, gedichten en andere teksten achterliet in de vele huizen waar hij in die jaren logeerde. Bij een brand in 1959 in Onno’s kamer gingen de novelle en vele andere ‘Lucebertiana’ verloren. Wij moeten het dus met beschrijvingen van de novelle doen. Die zijn te vinden in het Mededelingenblad van 24 april 1947, van de hand van Onno Greiner, en in dat van 15 december 1947, geschreven door Piet Kuyk. Uit deze beschrijvingen valt op te maken dat in de novelle het levensverhaal wordt verteld van een ik-figuur, Akton geheten. Deze wordt heen en weer geslingerd tussen zijn hoge idealen en zijn dierlijke driften. Wanneer hij die verscheurdheid niet langer kan verdragen, maakt hij een eind aan zijn leven. Na deze dood die geen verlossing brengt, mag hij echter nog drie dagen naar de aarde terugkeren en krijgt zo de kans om, met een groter inzicht dan voorheen, zijn leven tot een harmonisch einde te brengen.

Uit het verslag van Onno Greiner: ‘Bert Swaanswijk heeft met deze novelle opnieuw bewezen iemand te zijn met meerdere talenten en bovendien iemand met een ideaal. […] Hij ging met deze novelle door in de trant van “Stervend Europa” en “Stervend Contact”, maar hij was hier veel meer uitgesproken, puntiger, schriller,

dramatischer. […] Wij werden meegesleept door de sfeer waarin Akton leeft, sterft en wederopstaat, de Goddelijke en tegelijk dierlijke mens, zoals eigenlijk ieder mens een god en een beest is in zijn zieleleven. Fel was Bert in zijn requisitoir. Niemand werd gespaard. Zij die het hoorden hebben Anneliese onthouden als Engel en Hannie als dier. Wij vergeten nooit meer de dominee en de Grootvader. En de vondst om Akton na zijn intens beleefd aards bestaan nog drie dagen waar te nemen voerde tot een climax: de mens Akton is tot bewustzijn gekomen en ziet.’

Piet Kuyk in zijn verslag van Luceberts optreden op het congres van de Amsterdamse Contact-afdeling op 22 en 23 november 1947: ‘Uit zijn novelle Problemen bij een vertraagde opname las Bert voor een gedeelte van de dag van het gestorven-zijn, en fragmenten van de tweede en derde dag weer op aarde. […] De dag van het gestorven zijn symboliseert de bezinning op het leven, waaraan hij ten onder was gegaan. Nog drie dagen krijgt hij te leven om zich waarlijk vrij te maken tot de dood. Hij heeft leven gepeild in al haar armzaligheid. Maar dit is niet genoeg. Hij moet nu komen tot een bevrijdende daad, die hem de angst voor de dood zal ontnemen in de wetenschap dat hij op zal gaan in het Andere, dat de dood geen kwelling meer zal aanhangen van vroeger bestaan, waartoe tekortgeschoten werd. […]

De tweede dag op aarde verhaalt van het dwaallicht, dat naar rust verlangt […] Het symboliseert de vermoeide zwerver, die ten einde raad om onderdak aanklopt bij het leven, dat hij moet verachten.

De laatste dag. Zijn leven loopt ten einde. Dan ziet hij het Godsvertrouwen, waarin een pasgeborene zich naar de moeder wendt; hij verneemt de levensgang van een ontuchtige vrouw, die in haar droom een dartel, lachend meisje ontmoette en uit wier ogen nadien het milde licht blonk van één die in zich het wonder draagt van de bevrijding; die uitgaat tot armen en zieken en verlost “stierf in de armen der zieken en nog kloek was en nog had kunnen dansen in de rokerige kroegen op de tafels tussen het zurige bier en de vurige jenever.” Het is de naastenliefde, het ingaan, het zich openstellen tot en voor anderen. Alleen op deze wijze zal men, als vanzelf, bij het sterven de opgang ervaren in het Andere, dat zich voor ons openstelt. “Ik weet niet, wat mij heeft aangeraakt, maar ik werd rijk. Ik ben een kind, ik loop door de straat met losse veters bengelend langs mijn schoentjes. Er komt een jonge vrouw, zij knielt voor mij en strikt de veters. Terwijl zij dit doet, beeft mijn hart en wordt mijn bloed warmer. Een ontroering, welke ik niet begrijp.”’

Na deze letterlijke citaten – waaruit geconcludeerd kan worden dat Piet Kuyk bij het schrijven van dit verslag over Luceberts tekst beschikte – stelt hij ten slotte: ‘… dat deze novelle Staat boven het peil van wat aan proza wordt geschreven in onze tijd door onze generatie. Dat dit geen uiting is van Contact-chauvinisme, zal de tijd bewijzen’.

Kringloop

In het Mededelingenblad van 5 juni 1947 laat Han Schadd – afgetreden bij de bestuurscrisis eerder dat jaar – zich schamper uit over de wederzijdse ‘ophemelarij’ door Piet, Onno en Bert. ‘Wanneer wordt deze kringloop besloten?’ vraagt ze zich af. Onno antwoordt prompt dat er geen sprake is van een kringloop omdat ook van de prestaties van anderen enthousiast verslag gedaan wordt, zoals van Han Schadds bespreking van Darkness at Noon van Arthur Koestler. Deze kleine ergernis werd in datzelfde voorjaar overschaduwd door een veel grotere, veroorzaakt door oud-voorzitter Dick Cijfer op de bijeenkomst van 17 mei. Voor die avond waren de leden opgeroepen om met ‘eigen werk’ te komen. ‘Laat jullie vooral niet afschrikken door Bert Swaanswijks novelle! Het is geen eis, het wordt zelfs niet verwacht dat dit peil bereikt wordt op een der gebieden,’ stond er in de oproep. Tijdens een zeer persoonlijk getinte bijdrage van Mieke Lubberink had Dick Cijfer zitten lachen. Vervolgens had hij zelf het gedichtje ‘Die Piet’ van Karel Bralleput voorgelezen, dat kort daarvoor in ‘De Kleine Krant’ van De Groene had gestaan. (Toen was nog niet bekend dat achter Karel Bralleput de Parool-journalist Simon Carmiggelt, alias Kronkel, schuilging.) Aangezien ‘die Piet’ uit het gedichtje een ten onrechte geprezen dichter is en Piet Kuyk op diezelfde avond zijn eerste gedichten voorlas, werd dit ‘toeval’ als zeer pijnlijk ervaren! Ondanks de verontschuldigingen van Dick Cijfer in het volgende Mededelingenblad krijgt hij er van verscheidene leden toch

flink van langs. Lucebert schrijft: ‘Wanneer ik ooit behoefte gevoel mijn medemensen met sarcasme de nek om te draaien, dan ga ik bij Dick Cijfer in de leer. […] Dick Cijfer verstaat het kleine dingen uit het leven en werken van zijn tegenstanders te lichten, om deze dingen eerst als hoofdzaken voor te stellen en je dan belachelijk te maken.’ Vervolgens stelt Lucebert zijn eigen houding daar tegenover: ‘Wie de lezingen die ik de afgelopen maanden in de Contactkring heb mogen houden, begrepen heeft, weet dat ik voortdurend tracht te spreken vanuit een ideaal. Ik heb geprobeerd voor- en tegenstanders van mijn ideaal niet te kwetsen. Mijn geschreven woorden waren vaak scherper dan de toon waarop ik deze woorden uitsprak, en de meesten van ons hebben dit Godzijdank gehoord. Deze mensen mogen even tevreden met zichzelf zijn omdat zij de stem van het hart even scherp beluisteren kunnen als de stem van het redenerend verstand. Ik heb nooit zieltjes willen winnen voor mijzelf, wèl voor mijn ideaal dat, naar ik zeker meen te weten, boven mijn persoonlijke belangensfeer uitgaat. Ik heb er tot vervelens toe de nadruk op gelegd dat ik in de Contactkring stemmen wil horen van mensen die zichzelf zijn, van mensen die hun persoonlijk leven zo ruim maken dat dit leven algemeen menselijk en zo voor een ieder even belangwekkend wordt. Nagenoeg alle Contacters hebben dit ideaal aangevoeld; ook de mensen die geheel buiten mijn levenssfeer bestaan hebben mijn acties gewaardeerd, ook al konden ze het niet met alles eens zijn. […] Wanneer Dick Cijfer denkt dat ik hem volstrekt vijandig ben, dan heeft hij het mis. Maar na zijn jaloerse Bralleput droeg ik hem geen vriendschap meer toe, doch medelijden…’

Het bestuur ging zo ver dat het bij monde van Piet Kuyk voorstelde Dick Cijfer te royeren, maar op de ledenvergadering van 7 juni werd dat voorstel ingetrokken.

Op de laatste bijeenkomst voor de vakantie, 26 juni 1947, nam de kring afscheid van Martha Diepgrond, die twee weken daarvoor nog een uitgebreid referaat over de padvindstersbeweging had gehouden, en van het prominente lid Bob Greiner. Zij gingen trouwen en verhuisden naar elders. Martha Greiner-Diepgrond herinnert zich nu nog scherp het sympathieke afscheidswoordje van Lucebert, die hun daarbij zes tekeningen schonk.

Alleen dichters

Na die zomer begon Lucebert aan een veelomvattende opdracht die hij verkreeg door bemiddeling van de edelsmid en koperslager Henri van Draanen.6 Hij mocht in het Franciscanessenklooster in Heemskerk tegen kost, inwoning en zakgeld de hoofdgang van het kloostergebouw voorzien van taferelen uit de levens van Jezus en de heilige Franciscus. Door deze omstandigheid bezocht hij de Contact-avonden minder trouw. Wel logeerde hij in die periode eens een weekend bij Piet en Yonne Kuyk, wat in het voorjaar – waarschijnlijk ten tijde van de crisis rond Dick Cijfer – ook al eens gebeurd was. Bij die logeerpartijen liet hij in totaal dertien tekeningen en vijf gedichten achter. Een van die gedichten is getiteld ‘Kindermoord te Bethlehem’ en bestaat uit drie delen. Ik citeer deel i:

De hoge opdracht die dichters hebben te vervullen, wordt in meer vroege, ongepubliceerde gedichten van Lucebert verwoord, maar dit gedicht benadrukt sterk de christelijk-religieuze dimensie van die opdracht. Over die eerste maanden in het Heemskerkse klooster schreef Corinne de Wit mij dat zij tweeën toen ‘zeer R.K. georiënteerd’ waren. Die oriëntatie mondde uit in een gezamenlijke doop in de Amsterdamse Krijtbergkerk op 22 december 1547. Niet zozeer die doop alswel de religieuze gerichtheid van Lucebert in die periode herinneren verscheidene oud-Contactleden zich nog goed.

Geluk interen

Een hoogtepunt in het bestaan van de Amsterdamse Contact-af-deling was het Congres in het weekend van 22 en 23 november 1947 in het a.m.v.j.-gebouw aan het Leidsebosje te Amsterdam, waarbij ook leden van andere Contact-afdelingen uitgenodigd waren. Bob Roskam, de nieuwe voorzitter, opende het congres met ‘Een beschouwing van de tegenwoordige wereldsituatie’. Hij schetste een somber beeld van de kloof tussen het Russische communisme en het Amerikaanse kapitalisme. Vervolgens wees hij op de derde weg, citeerde Ortega y Gasset: ‘De mensen zijn de ogen Gods’ en gaf ten slotte vier illustraties van de verhouding God-mens: 1. de mens door een smalle wand van God gescheiden, 2. de mens als kathedraal ter ere Gods, 3. de mens als Gods oog, en 4. God als de beminde zoon. ‘Of liever,’ zo staat in het verslag, ‘Lucebert Swaanswijk gaf met treffend accent deze gevoelens weer met de woorden van de Duitse mysticus Rainer Maria Rilke.’ Het verslag vermeldt niet welke gedichten Lucebert zo treffend las, maar bij het eerste zou gedacht kunnen worden aan ‘Du, Nachbar Gott’ uit het eerste deel van Das Stundenbuch. Lucebert was zeer vertrouwd met de poëzie van Rilke. In die jaren droeg hij vrijwel altijd het kleine boekje met diens Ausgewählte Gedichte bij zich.

Het congres werd op zondagmiddag besloten met het ‘voorlezen uit eigen werk

door Bert Swaanswijk’. Hij koos daarvoor twee prozagedichten en enkele delen uit zijn novelle Problemen bij een vertraagde opname. De twee prozagedichten zijn nooit teruggevonden en de korte beschrijvingen ervan in het congresverslag bieden ook geen aanknopingspunten naar later gepubliceerde gedichten. Uit de naderhand gepubliceerde reacties van de vertegenwoordigers van de andere Contact-afdelingen blijkt dat de Arnhemmers Luceberts optreden wel konden waarderen, maar dat de Hagenaars er geen goed woord voor over hadden. ‘In zijn ongewoon uiterlijk èn zijn verhalen over zedeloze mensen vonden zij een dankbaar aangrijpingspunt voor hun grollen,’ schrijft redacteur Onno Greiner. Hij acht de bewuste passage niet plaatsbaar en laat de Hagenaars die doodleuk herschrijven! In het landelijke Contactblad van januari 1948 verscheen een Congresverslag door Jeanne Tromp Meesters, waarin ze zeer lovend over Luceberts optreden schrijft: ‘Ook nu weer wisten de Amsterdammers van iets goed te zullen genieten, terwijl de gasten echter eerst moesten wennen aan de niet direct alledaagse verschijning van Bert. Ik hoop dat dit proces zich spoedig in hen voltrokken heeft, want anders hebben ze veel gemist.’

Voor de kerstvakantie werd nog een bijeenkomst gehouden bij Onno Greiner. Deze herinnert zich nog dat Lucebert en Corinne daar bij waren. Onno sprak een kerstrede uit, een kerstvertelling van Selma Lagerlöf werd voorgelezen, afgewisseld met pianospel. Onno mocht het cahier met Problemen bij een vertraagde opname voorlopig houden; hij wilde het met de kerst voorlezen in familiekring. Dat deed hij inderdaad en kreeg daarop zeer gemengde reacties. Maar de ook aanwezige neerlandica dra. Jongejan riep uit: ‘Die jongen moet wel doorgaan, hij heeft talent.’ In diezelfde kerstvakantie, op 3 januari 1948, gingen Lucebert en Corinne bij Onno op bezoek, zoals ze wel vaker deden. Onno had inmiddels voor zichzelf erkend homoseksueel te zijn, maar durfde daar nog niet over te praten met anderen en zeker niet met zijn vader. Toch had hij die middag het gevoel dat Lucebert hem begreep en volledig accepteerde. Het gedicht dat zijn vriend bij die ontmoeting spontaan voor hem schreef, heeft hij steeds als een kostbaarheid bewaard:

Op 20 maart 1948 trad Lucebert weer op in de kring, met een voordracht over ‘Moderne Kunst’, mét lichtbeelden. Jooske Timmermans had blijkens haar verslag in het Contact-orgaan (zoals het Mededelingenblad nu genoemd werd) van Pasen 1948 enige kritiek: ‘….ik had het toch meer gewaardeerd wanneer hij, in plaats van zijn jongensachtig schelden op mensen als b.v. Huizinga, ernstiger geprobeerd had ons het mooie van de moderne schilderkunst te doen inzien’. Wel is ze het met Bert eens dat ‘vijf jaren teken-academie precies genoeg zijn om alle eigen initiatief te doden’. In het volgende Contact-orgaan reageerde het oud-lid Nico Tummers uit Heerlen hierop. Hij stelt dat ‘kunst staat in de orde van het maken’ en ook dat men Picasso nooit begrijpt ‘wanneer men niet begint bij zijn vroegste perioden’. Prompt

komt Lucebert met een ingezonden stuk dat opent met de woorden: ‘Foey, Jooske, nu zie je zelf wat een misverstanden er ontstaan wanneer je bij het verslaan van een lezing, deze ook inderdaad met onjuistheden ver-“slaat”. […] Van de eerste tot de laatste minuut heb ik gesproken over het absolute, d.w.z. over God en de verhouding van kunst en kunstenaar tot Hem. […] Een raadsel is Jooske, een raadsel is de vrouw.’ Nico Tummers voegt hij onder meer toe: ‘Evenals een vrouw geen kind máákt, maar leven schenkt, zoo maakt de kunstenaar geen kunstding maar schenkt

leven (geest) aan grove of fijne materie. […] Het brein van de kunstenaar is voortdurend werkzaam en het kunstding is een onderdeel van de stroom geestelijk leven die door de scheppende mens zuiverder en sterker gaat dan door de onbegaafde. Dit is het mysterie van kunst en kunstenaarschap.’ Op Tummers’ opmerking over het begrijpen van Picasso antwoordt hij: ‘Picasso kan niet anders dan van moment tot moment zichzelf zijn en dus leeft hij zijn werk ook van moment tot moment vanuit zichzelf. Picasso zelf ontkent dat kunstenaar en kunst evolueren. Uit The Arts, New York, Mei 1923 een interview van de schrijver Marius de Jayas met Picasso onder de titel Picasso speaks: “To me there is no past or future in art. […] All I have ever made was made for the present and with the hope that it will always remain in the present.”’ En wat het ‘classicistische academie-onderwijs’ betreft, merkt Lucebert ten slotte op: ‘Zou jij een man als Jean du Buffet werkelijk een studiebeurs voor de academie willen geven? Hij zou er misschien kinderlijk blij mee zijn, maar zeker niet lang. De heren Kunstprofessoren houden niet van kinderlijke spontaniteit!’

In de periode dat hij dit schreef, voorjaar ’48, had Lucebert al geruime tijd contact met Karel Appel en Corneille. Voor Appel schreef hij – waarschijnlijk voor diens zevenentwintigste verjaardag op 25 april – het gedicht ‘Dagwerk van Dionysos’, waarin het begrippenpaar dionysisch/apollinisch te herkennen is, zoals Nietzsche dat heeft geïntroduceerd in zijn eerste werk, Die Geburt der Tragödie.7 Noch over zijn connecties met deze schilders en andere als Martineau en Jan Sierhuis, noch over zijn ontmoetingen met schrijvers als Gerrit Kouwenaar en C.C.S. Crone, sprak Lucebert in de Contact-kring. Maar mensen als Martineau en Kouwenaar wisten omgekeerd ook niet van zijn Contact-lidmaatschap. Hij hield die werelden gescheiden.

Picasso in Dichtkunst

In juli 1948 voltooide Lucebert zijn werk in het Heemskerkse klooster en vertrok met Anton Martineau naar Parijs. Na zijn terugkeer in september trad hij nog één keer op voor de Amsterdamse Contact-afdeling, die inmiddels vijf jaar bestond. Dat was met een ‘literaire bijdrage’ op de Algemene Vergadering van 27 november 1948. Het enige wat over dit optreden te vinden is in het laatste Contact-orgaan, zijn de opmerkingen van Kees ten Seldam, de pianist van het gezelschap: ‘Ik had me erg verheugd op Bert Swaanswijks voordracht. Helaas ik heb niets begrepen van deze gedichten. Iemand zei: “Dit is Picasso in dichtkunst”; dit is geen verduidelijking want Picasso begrijp ik ook niet. Dit schrijf ik niet als hoon of spot, maar omdat ik werkelijk niets anders weet te zeggen.’ Het programma van de ‘literaire bijdrage’ trof ik aan in een aantekenboekje8 van Lucebert uit 1947-1948:

programma contactavond

i publieke brief
ii beek
iii lied om dronkenschap te wekken
iv toegangen du deux Le dou… (onleesbaar)
v kolom van afkeer twee fragmenten
vi christuswit

Hiervan zijn alleen bewaard gebleven ‘beek’ en ‘christuswit’. De publieke brief kan te maken hebben met de opheffing van de Contact-afdeling en de aanduiding ‘twee fragmenten’ zou er op kunnen wijzen dat ‘kolom van afkeer’ een prozawerk is geweest. ‘Beek’ staat in hetzelfde aantekenboekje als bovenstaand programma en ‘Christuswit’ is opgenomen in de bundel apocrief/de analphabetische naam. Lucebert had ‘beek’ al eerder dat najaar voorgelezen in het gezelschap van Gerrit Kouwenaar, Tientje Louw, Jan Elburg en Lotte Ruting: zijn debuut als dichter in die kring, waarbij ook Corinne de Wit aanwezig was. ‘Christuswit’ behoorde van meet af aan tot Luceberts favoriete voorleesgedichten.

Op die Algemene Vergadering van 27 november besloot de Amsterdamse Contact-afdeling tot opheffing wegens afnemend ledental en sterk verminderde belangstelling. Er werd in het laatste Contact-orgaan nog één keer een adreslijst gepubliceerd in de hoop dat de individuele contacten nog zouden voortduren. Zowel Lucebert Swaanswijk als Corinne de Wit staat op die lijst, maar contact is er na november 1948 niet meer geweest. Lucebert was inmiddels in een andere kring opgenomen, de Experimentele Groep in Holland, en met Gerrit Kouwenaar, Jan G. Elburg en Bert Schierbeek was een vriendschap begonnen die onverbrekelijk zou blijken te zijn. Zijn verlangen naar mensen die hem konden helpen ‘en vooral: doen bestaan’ begon met die vriendschappen in vervulling te gaan.

Ik dank Tony Lucebert voor haar toestemming de gebruikte teksten en afbeeldingen te publiceren.

Stefan van den Bossche+
Zwijgend tussen bier en weemoed
Jan van Nijlen ontmoet Arthur van Schendel

De Vlaamse dichter Jan van Nijlen (1884-1965) ontmoette de romancier Arthur van Schendel (1874-1946) voor het eerst in Brussel op 11 februari 1923, een zondag aan de vooravond van carnaval.1 Met zijn in 1904 verschenen roman Een zwerver verliefd had de naar Italië uitgeweken Nederlander de nodige bekendheid verworven, een renommee die nog werd vergroot door onder meer romans als Een zwerver verdwaald (1907) en Der liefde bloesems (1921). Van Schendel was op weg naar Amsterdam en zou een paar dagen in de Belgische hoofdstad verblijven. Jan Greshoff, toen met vakantie in Rapallo, had Van Nijlen verzocht Arthur van Schendel bij het station af te halen en hem zo spoedig mogelijk te ‘geleiden naar een huis waar men paleales en schotsche schenkt’.2

Aan zijn bezoek van 1923 aan Van Nijlen in Brussel zal Van Schendel jaren later met weemoed terugdenken, ‘de zorgelooze dagen van Carnaval […] toen ik onder jou [sic] geleide diverse estaminetten bezocht en de kiekenfretters in hun vreugde zag. Sinds dien tijd heeft het me gespeten dat ik niet eerder naar Vlaanderen kwam, want ik heb ook een Zuid Nederlandschen kant in mij (net als Verlaine), al is het dan niet uit den Lierschen hoek. Als kind ben ik eens in Brussel geweest, maar pas van een tochtje dat ik op mijn 22^e jaar maakte naar Antwerpen en Brussel heb ik herinnering, ik voelde er mij toen al thuis.’3

Zwijgzaamheid

Greshoff wist dat Van Nijlen de geschikte persoon was om Arthur van Schendel door de Belgische hoofdstad te loodsen. Van Schendel was immers ‘een bedaarde en bedachtzame Hollander van goeden huize, zeer aan zijn vaste gewoonten en zijn regenscherm gehecht en die rustig, weloverwogen spreekt’. Volgens Greshoffbezat Van Schendel een bijzondere zin voor afgeslotenheid, in de Hollandse betekenis van het woord.4 Dat deze omschrijving ook perfect op Van Nijlen van toepassing was, zorgde ervoor dat een ontmoeting tussen beide auteurs bezwaarlijk uit de hand kon lopen. Greshoff speelde wat dat betreft op veilig. Hij kende Arthur van Schendel al sedert 1916, toen hij hem via Adriaan Roland Holst

had ontmoet in het koffiehuis Américain bij het Leidseplein in Amsterdam. Een geregelde en vertrouwde omgang kwam er vanaf 1922, toen de families Greshoff en Van Schendel ruim drie maanden in het Hotel Lido in het Noord-Italiaanse Alassio doorbrachten. De ontmoetingen in Nederland, België of Italië zullen tot Greshoffs vertrek naar Zuid-Afrika in 1939 blijven duren.5

De in Antwerpen geboren dichter Jan van Nijlen had de oorlogsjaren in Apeldoorn en Den Haag doorgebracht en woonde sedert 1919 in Brussel, waar hij als ambtenaar werkte op de vertaaldienst van het ministerie van justitie. Hij had enkele dichtbundels op zijn naam staan: Verzen (1906), Het licht (1909) en het door toedoen van Greshoff bij De Zilverdistel verschenen Naar ’t geluk (1911). Tot dan was hij in het Antwerpse actief geweest als journalist en recensent literatuur en beeldende kunsten. Maar na zijn contact met, vooral, Jan Greshoff en J.C. Bloem zou hij zich als neoklassiek dichter en recensent Franse letteren vooral op Nederland oriënteren, waar hij vaste medewerker aan Groot Nederland en De Groene Amsterdammer werd. Vanaf 1920 werd Van Nijlen met Greshoff, Bloem en Jan van Krimpen vennoot van de bibliofiele literaire reeks Palladium. Zijn doorbraak als dichter kwam in de jaren 1923-1924, toen hij voor zijn in Palladium verschenen bundel Het aangezicht der aarde een eerste keer met de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Letterkunde werd bekroond. In december 1924 werd een huldenummer van het tijdschrift De Witte Mier aan hem gewijd. Arthur van Schendel was in 1923 volop bezig met het schrijven aan zijn Italiaanse verhalen en romans, waarvan de verhalenbundel Blanke gestalten en Angiolino en de lente kort nadien zouden verschijnen, gevolgd door Oude Italiaansche Steden (1924) en Verdichtsel van zomerdagen (1925). De schetsen van laatstgenoemd boek werden in die tijd in De Telegraaf voorgepubliceerd. De prozaïst had het milde Italiaanse klimaat opgezocht met het oog op de gezondheidstoestand van zijn tweede vrouw. In de winter van 1920 had het echtpaar besloten op het schiereiland te overwinteren, meer bepaald in Bordighera. Begin 1921 verhuisde het gezin naar Florence; van augustus 1922 tot de zomer van 1923 verbleven ze in Rapallo. In augustus 1923 zal Van Schendel zich met het oog op de hete zomermaanden in de kustplaats Sestri Levante vestigen. Vooral in de wintermaanden keerde hij naar de stad aan de Arno terug.

Meer dan eens dacht Van Schendel met weemoed aan Nederland. Bovendien, en dat was ook Van Nijlen niet vreemd, had de Nederlandse romancier het in die tijd financieel knap lastig. Het inkomen dat zijn pen moest genereren, waaronder dat van De Telegraaf, diende ook om de studies van zijn twee kinderen te financieren. Later zal hij zich zelfs bereid verklaren vertaalwerk op te knappen, hoewel hij maar al te goed besefte dat dit soort ondankbaar werk maar weinig loonde.6

De vriendschap tussen Van Nijlen en Van Schendel bleef echter voor een deel door de alomtegenwoordige Jan Greshoff bepaald. Tussen 1920 en 1940 zullen Greshoff en Van Schendel jaarlijks enkele dagen met elkaar in Arnhem, Alassio, Rapallo, Sestri Levante, Florence, Meudon, Brussel en Amsterdam doorbrengen. Van Schendel behield trouwens voor Greshoff altijd iets geheimzinnigs dat in contrast bleef met het feit dat hij in de dagelijkse omgang de eenvoud zelve was. Het geheimzinnige werd mee bepaald door de zwijgzaamheid die Van Schendel ten aanzien van zijn persoonlijke verleden aan de dag legde.7 Precies dat had hij met Jan van Nijlen gemeen. Van Schendel was van oordeel dat zijn jeugd en kindertijd geen echt gespreksonderwerp vormden: alleen het literaire werk mocht van belang worden geacht. Als men de man achter het boek wilde leren kennen, moest men hem lezen. De gelijkenis met de opvatting van Van Nijlen hierover is frappant. Niettemin zullen tijdens zijn tweede periode, van 1927 tot 1945, een aantal puur autobiografische geschriften – zoals Fratilamur en Herdenkingen – dit tijdvak in Van Schendels oeuvre inleiden en afsluiten. Ook de hiertussen gepubliceerde romans ontsloten steevast een aanzienlijk aantal autobiografische verwijzingen.8

Een afgetrokken man

Tijdens die carnavalsdagen van 1923 heerste er in Brussel een feestelijke stemming, met veel rumoer in overvolle danslokalen en cafés. Na het bezoek aan een paar ‘minder opgewekte’ kroegen, kwamen Jan van Nijlen en Arthur van Schendel terecht in een brasserie in de Nieuwstraat, door Van Nijlen beschreven als ‘een smalle pijpenla, waar een stoet van dansende paren tussen de tafeltjes rondsprong! De danswoede, die na de oorlog zowat in alle landen was uitgebroken, was nog niet tot bedaren gekomen. In dit café, waarvan ik de naam vergeten ben en dat sedert jaren verdwenen is, had Van Schendel de atmosfeer

gevonden die hij zocht.’ Van Schendel wou er blijven tot in de vroege uurtjes. In he lokaal hing ook voor Van Nijlen de juiste atmosfeer: ‘[…] eenvoudig en gewoon, geen losbandigheid noch schetterend gebrul, maar een spontaan en hartelijk plezier’. Van Schendel vertelde toen dat hij voor de eerste maal in 1896 in Brussel was geweest. Hij vond dat de stad sindsdien nauwelijks van uiterlijk was veranderd. Zijn liefde voor Brussel zou duurzaam zijn: tussen 1923 en 1939 – de jaren waarin hij in Italië en even in Parijs verbleef – reisde hij nooit naar Amsterdam zonder enkele dagen in de Belgische hoofdstad door te brengen. Daar boekte hij dan een kamer in steeds hetzelfde hotel: Central, in de buurt van de Beurs. ’s Ochtends maakte hij aantekeningen, ’s avonds bezocht hij met of zonder Van Nijlen de vertrouwde herbergen.

Het sprak vanzelf dat Van Nijlen van zijn kennismaking verslag uitbracht aan Greshoff ‘Ik ontmoette verleden zondag v. Schendel op het gestelde uur. Wij zijn allergezelligst uit geweest tot vrij laat in den nacht; daar het de eerste Carnavalsdag was, werd er nogal druk feest gevierd, ofschoon heel wat minder dan vroeger. Ook op dit gebied is er decadentie. Ik vind v.S. een zeer sympathiek en hartelijk man, en ik heb erg veel genoegen beleefd aan de uren die ik in zijn gezelschap heb doorgebracht. Het bier genaamd “gueuze” had echter weinig bekoring voor hem. Maar met den tijd kan dit wel veranderen. Er zijn wel grootere bekeeringen geweest!’9

Een en ander leverde Van Nijlen een zekere bevestiging op van het beeld dat hij van de romancier had, namelijk dat van ‘een eenvoudig, rustig, enigszins afgetrokken man’. Van Schendel bleek minder dromerig en hij had niets van het imago van de zachtzinnige neoromanticus die Van Nijlen zich van de auteur van Een zwerver verliefd had voorgesteld. Hij voelde al snel dat zijn compagnon een bijzonder realistische kijk op de wereld en de samenleving had, zeker wanneer de actualiteit ter sprake kwam. ‘Hij vreesde helemaal niet de mening te delen van de meest gewone man als hij meende dat die mening gegrond was, zomin als hij vreesde sommige esthetische modes te veroordelen die hij dwaas vond: alle artistieke aanstellerij was hem vreemd. Hij verdedigde zijn mening met duidelijke argumenten, maar zonder grote woorden en zonder enige opwinding. Hij had veel gezien, vele landen en mensen, en zijn belezenheid op elk gebied was groot. Bovendien, en dit is pas later tot mij doorgedrongen, bezat hij een eigenaardige humor die ik slechts bij hoge uitzondering bij een Nederlander heb aangetroffen. Daardoor was zijn conversatie zo aantrekkelijk.’10 Het feit dat literaire modes bij Van Schendel weinig krediet kregen, lag volkomen in de lijn van Van Nijlen. Voorts was er Van Schendels interesse voor oosterse vertellingen – hij werkte al in 1909 aan de vertaling van enkele Indische verhalen – die Van Nijlens belangstelling wekte. Later, in april 1941, zal Arthur van Schendel voor Jan van Nijlen zelfs enkele verhalen uit de Sprookjes van duizend-en-één nacht vertalen.11 Ook in literair opzicht deelden ze dus nogal wat voorkeuren: het werk van Adriaan Roland Holst was er nog een voorbeeld van.

Uiteraard was de literatuur het vaak onuitgesproken bindmiddel bij uitstek.

Als er een nieuw boek van Van Schendel verscheen, schreef Jan van Nijlen hem daarover of hij ventileerde zijn mening tussen pot en pint. Dat ontlokte bij Van Schendel nauwelijks meer dan de droge opmerking ‘Zo, vind je dat?’ Van Schendel zelf was volgens Van Nijlen mild, soms zelfs wat overdreven, in zijn oordeel over het werk van collega’s. In het bijzonder was Van Nijlen geïnteresseerd in Van Schendels mening over de Tachtigers en diens grenzeloze eerbied voor Willem Kloos. Andere Nieuwe-Gidsers werden vaak op gemengde gevoelens onthaald. Van Deyssels zogenaamde ‘woordkunst’ vond Van Schendel vaak leeg en hol, terwijl hij Frederik van Eeden als schrijver en als mens wist te waarderen.12

Van Schendel en Van Nijlen raakten gaandeweg beter bevriend. In de tien jaar na hun kennismaking zullen ze nog dikwijls door Brussel wandelen om in een of ander café de avond door te brengen. Ze deelden een voorliefde voor tuinen en alles wat erin groeide aan bloemen, vruchten en planten. Van Schendel noemde het ‘een mooi bedrijf’, dat hem later zal inspireren tot het schrijven van De grauwe vogels (1937). Maar Van Schendel noch Van Nijlen sprak veel over zichzelf of zijn werk. Een uitzondering daarop waren de ogenblikken waarop Van Schendel het met zichtbaar genoegen en warmte in de stem had over zijn verblijf en lesopdracht in Engeland. Die ervaringen zouden later de basis worden voor De Grammar School, naar Van Nijlens oordeel een van Van Schendels zuiverste prozastukken.

Van Nijlen vond dat Van Schendel na 1930 in gesprekken evolueerde naar een onrustige natuur. Hij bekommerde zich om problemen waarover hij vroeger nooit had gesproken, zoals de politieke toestand in het buitenland, de toekomst van de jeugd, bepaalde ethische en sociale vraagstukken. ‘Het was alsof het klimaat van de zwerver en de dromer had plaatsgemaakt voor een sfeer van zorgelijke beschouwing over de zin van het bestaan.’ In sombere boeken als De Waterman (1933), Een Hollandsch drama (1935) en De grauwe vogels raakte Van Schendel volgens Van Nijlen ondergedompeld in een calvinistische sfeer van zonde en wroeging en ‘in de tragische wereld van de Zwijndrechtse Nieuwlichters en in de afgrond der verbijstering’. Niettemin bleef Van Schendel als mens ‘onaangetast’: altijd hartelijk en zachtmoedig, hoewel zijn pessimisme met de nakende oorlogsdreiging steeds nadrukkelijker werd.13

Inderdaad had Arthur van Schendel vanaf het begin van de jaren dertig een nieuwe visie op de samenleving ontwikkeld. Zijn romans uit die zogenaamde ‘Hollandse’ periode behandelen belangrijke historische overgangsmomenten als oorlogen, technische vernieuwingen of crises. Ze spelen zich af in Nederland of worden bevolkt met personages die aan Holland gebonden zijn. In de negentiende-eeuwse context van het verhaal gingen burgerlijke en persoonlijke aspecten overwegen. Dat zal uiteindelijk resulteren in de belangrijke roman De wereld een dansfeest uit 1938, waarin de romancier het principe van de meervoudige ik-vertelling hanteerde: een reeks vertellers die elk een subjectieve kijk op de feiten presenteren. Van Schendels romans bleven tot het klassieke type behoren, met onder meer de

dood van een van de hoofdpersonages als slot, hoewel aan het einde telkens een suggestief beeld of beschouwing vastzit.14 In zekere zin, zo werd onder meer door Adriaan Morriën beklemtoond, was ook in de poëzie van Jan van Nijlen een dergelijk systeem van tegenstellingen werkzaam: diens gelatenheid en ongegeneerdheid lieten toe dat de dichter de ernst loslaat in ruil voor een soort vrolijkheid.15

Meudon

Begin mei 1933 reisde Jan van Nijlen met de trein naar Parijs om een week te verblijven in Meudon, waar Van Schendel toen resideerde. Die had de Italiaanse Riviera en Florence verlaten om zijn aan de Sorbonne studerende dochter en zoon te vergezellen. Van Schendel bewoonde in de deelgemeente Bellevue een wat vervallen huis met grote kamers, zalen haast, waar ook Jan Greshoff vaak te gast was.16 Het bood een schitterend uitzicht over Parijs en de Seine en lag op slechts een kwartier sporen van het stadscentrum van Parijs.17 In zijn Herinneringen aan Arthur van Schendel tekende Van Nijlen haarscherp Van Schendels woning in Bellevue-Meudon: ‘[…] een huis uit de achttiende eeuw, dat, zoals de meeste Franse gebouwen uit die tijd, vooral in de provincie, er enigszins verwaarloosd uitzag. Het lag aan het eind van een nogal sombere tuin, maar de kamers waren zonnig en gezellig. Het brede raam in de grote eetkamer gaf uitzicht op een der fraaiste landschappen die men dromen kan: een vallei met een weelde van kastanjelaren en bloeiende struiken – het was in mei – en, op de achtergrond, het altijd een beetje wazig panorama van Parijs.’ Bovendien zag ook de omgeving er bijzonder aangenaam uit, vlak bij de bekende terrassen van Meudon en dieperliggende meanders van de Seine met her en der in het landschap oude, intieme landhuizen met dichtbegroeide, verwilderde tuinen. Van Nijlen kon zich niet aan de indruk onttrekken dat het Franse klimaat zijn gastheer slechts matig kon bekoren en hij alweer met heimwee naar Italië te kampen had.18

Jan van Nijlen logeerde in een pension in de Grande Rue, in een oud pand met een mooie en dichtbegroeide voortuin, niet ver van waar de Van Schendels gehuisvest waren.19 De dichter vond de lichtstad zelf erg veranderd na zijn eerste verblijf daar, als jongeman.20

Op tien minuten wandelen van het huis van Van Schendel bewoonde Eddy du Perron een ‘vriendelijk en helder appartement’. Ook die buurt mocht er zijn, ‘met talrijke tuinen die, ’s morgens vooral, luid waren van de zang van velerlei vogels’.

Van Nijlen vond zijn vriend Du Perron terug, en het viel hem meteen op hoe opgewekt hij was, ondanks het financiëre debacle dat hij pas achter de rug had. Van Nijlen maakte wandelingen met Du Perron, die over de rampzalige maanden in Brussel en Gistoux veeleer humoristisch dan rancuneus sprak. Het landschap waar ze door kuierden, riep bij Du Perron reminiscenties aan Java op.

Tijdens zijn verblijf in Meudon, op 9 mei, werd Van Nijlen door Du Perron ‘met een kinderlijk genoegen’ meegetroond naar verscheidene locaties in Montmartre waar hij zijn ‘zogenaamde bohème-dienst’ had gedaan. Maar de herberg Au Lapin Agile, de Place du Tertre en de drankgelegenheden waar beroemde schrijvers als Jean de Tinan een deel van hun tijd hadden doorgebracht, konden Van Nijlen maar matig bekoren.21 Uit die stellingname bleek dat Jan van Nijlen zijn eigen bohèmeperiode in Montmartre meer dan ooit had verdrongen en dat hij ook tegenover Du Perron zijn eigen Parijse escapades van 1906 zal hebben verzwegen of geminimaliseerd. Het lag natuurlijk in zijn aard, maar het is toch merkwaardig dat Van Nijlen naar alle waarschijnlijkheid geen van zijn goede vrienden over zijn doortocht op Montmartre heeft ingelicht. In zijn correspondentie met hen of in uitgeschreven herinneringen aan Arthur van Schendel of Eddy du Perron, repte Van Nijlen hierover met geen woord.

Rafflesia Arnoldi

In april 1939 kwam Arthur van Schendel nogmaals vanuit Sestri Levante naar Brussel afgezakt. Ook in december 1938 en in februari 1939 hadden hij en Van Nijlen elkaar nog ontmoet.22 Van Nijlen zal zich altijd de gezellige gesprekken, café- en restaurantbezoeken, onder meer aan Les armes de Bruxelles, blijven herinneren.23 Hoe dan ook viel het Van Schendel op dat de nieuwe werksituatie van Van Nijlen en de promotie die hij op het ministerie van justitie had gemaakt, voor minder tijd zorgden: Van Nijlen maakte een welvarende indruk, maar bleek het erg druk te hebben en kwam ook pas om zes uur ’s avonds thuis.24

Dat Van Schendel en Van Nijlen elkaars belangstelling en vriendschap op prijs stelden, hoeft geen verder betoog. Van Schendel zal in september 1940 voorstellen: ‘Laten wij elkaar dikwijls schrijven.’25 Die zeer geregelde, bij momenten zelfs drukke correspondentie was al in oktober 1939 begonnen en zal duren tot de dood van Van Schendel in 1946. De briefwisseling zal voor Van Nijlen in ogenblikken van eenzaamheid en tegenspoed een grote troost betekenen. Dat schrijven werd tijdens de oorlogsjaren overigens belast door de censuur die het Oberkommando van de Wehrmacht invoerde, waardoor op een aantal brieven de mededeling ‘Geöffnet’ voorkwam. Het gaf beide correspondenten de kans om zich nog meer toe te leggen op understatements en allusies, waardoor hun humoristische aanleg sterk tot zijn recht kwam.26 Dat was geen overbodige luxe, want de roman Een spel der natuur uit 1942 wekte omwille van vermeende joodse stellingname de toorn van de collaborerende nsb, zodat een verbod volgde op het drukken en herdrukken van Van Schendels werken.27 In de oorlogsjaren zorgde Van Nijlen nu en dan ook voor het

innen van Van Schendels auteursrechten in België. Maar vanaf de tweede helft van 1942 zal hun correspondentie in een al te problematisch postverkeer verzanden.28

In februari 1940 kwam Van Schendel nogmaals voor een tiental dagen naar de Belgische hoofdstad en ook eind maart van datzelfde jaar streek hij er neer.29 In september reageerde Van Schendel op de dood van Du Perron en Ter Braak: ‘Er is veel gebeurd sedert wij in april samen zaten, zoveel dat wij alles nog niet kunnen beseffen en er niet goed over kunnen spreken. Alleen weten wij dat wij vrienden verloren hebben, vrienden van wie wij veel verwachtten en aan wie wij zeer gehecht waren, veel slagen tegelijk en harde.’

Later zal Van Schendel zich in zijn epistels aan Van Nijlen blijven beklagen over de steeds uitgestelde terugkeer naar het vaderland en de schaarse informatie die hem vanuit de Lage Landen bereikte.30 Ondanks alles, wellicht ook door de gebrekkige berichtgeving die bij hem arriveerde, bleef hij vrij optimistisch: ‘Wat zou ik graag deze winter weer door de straten van Brussel wandelen en samen met jou een pijp roken en praten. Daarmee zal ik nog moeten wachten, misschien zal het eerst in het voorjaar mogelijk zijn.’

De oorlog besliste echter anders. Van Schendel wou Van Nijlen dan maar naar Italië halen om er wat vakantiedagen door te brengen. Maar de honkvastheid van de dichter en de Duitse bezetting stonden dit voornemen in de weg.31 Het is overigens opvallend hoe vaak in het verleden vrienden als Greshoff of Du Perron hem ertoe probeerden te bewegen Van Schendels gezelschap in Sestri Levante op te zoeken.

Van Nijlen verheugde zich intussen wel over het feit dat hij Van Schendels roman Oberon door bemiddeling van de auteur bij de uitgever ten geschenke had

gekregen. De ontvangst van het boek en de lectuur ervan waren voor hem aanleiding even bij Van Schendels werk stil te staan. De betekenis ervan viel volgens hem niet te veronachtzamen: ‘[…] afgezien van het literaire genot, heeft het boek een diepen indruk op me gemaakt vooral door de atmosfeer van goedheid en wijsheid. Het is sceptisch genoeg om ons te overtuigen van de onvolmaaktheid van onzen menschelijken staat en tevens idealistisch genoeg om ons te sterken in ons misschien dwaas verlangen naar verbetering. Misschien is het wel daarom dat “Oberon” zulk een indruk van weemoed achterlaat. Het is het werk van een edel mensch. Ik gebruik niet gaarne dit woord, dat door de van Eeden’s en Borellen zoozeer werd misbuikt, maar hier is het toch het juiste woord.’32 Scepticisme, het besef van een onvolmaakte menselijke staat en dat het slechts een dwaas verlangen was om op verbetering te hopen: het leek wel of Jan van Nijlen over zichzelf had geschreven.

Nadien, eind 1941, mocht Van Nijlen ook De Menschenhater ontvangen. Zoals dat gebruikelijk was putte ook hij zich niet uit in het bewieroken van Van Schendels werk. De dichter had het boek met veel plezier gelezen, maar kon zich bezwaarlijk voorstellen dat het van het optimisme getuigde dat uit bepaalde besprekingen af te lezen viel. In een verwijzing naar hun gezamenlijke plantkundige interesse nuanceerde hij: ‘Het laat naar mijn gevoel veel meer een indruk na van weemoed en verlangen, dan van hoop en geloof. (Dit is trouwens het geval met meer van je boeken.) Dien indruk had ik wel het sterkst in hoofdstuk xv, dat ik een der mooiste vind van het boek. – Je vernoemt ergens in je roman de Rafflesia Arnoldi. Die naam heeft oude herinneringen bij me opgewekt: als knaap las ik wel eens in geïllustreerde boeken over plantkunde en daarin kwam een plaatje voor van die reuzenbloem die een diepen indruk op me maakte door haar zonderlingen vorm. Die naam is me nooit meer uit het geheugen gegaan.’33

Afscheid

Eerst in de zomer van 1946, toen een zieke Arthur van Schendel in Nederland teruggekeerd was, zullen de twee vrienden elkaar nog eens ontmoeten. Het werd een hartelijk weerzien, maar het was meteen ook de laatste keer. Jan van Nijlen geloofde, ondanks Van Schendels problematische gezondheidstoestand, toch nog in de toekomst: ‘Wij hadden elkaar zoveel te vertellen dat wij niet wisten waarmede te beginnen. Wat mij het meest trof was zijn verbazing over alles wat in België en Nederland tijdens de oorlogsjaren was gebeurd en waarvan hij geen vermoeden had gehad. Hij [sic] was alsof zijn geest weigerde die gruwelen te realiseren. Maar nu alles achter de rug was, nam zijn optimisme weer de bovenhand. […] De volgende dag bezocht ik hem weer en konden wij wat gemakkelijker en uitvoeriger praten. Hij maakte plannen: als zijn been zou genezen zijn, zou hij spoedig naar Brussel komen en ik vond dit voornemen helemaal niet overmoedig, hij zag er tenslotte niet zo slecht uit.’34

Arthur van Schendel zal Brussel echter nooit meer terugzien.