Archief: DBNL

[2003/2 & 3]

Bij dit nummer

De dichter en criticus Willem Kloos (1859-1938) leeft voort in gebeeldhouwde frasen als ‘Ik ween om bloemen in de knop gebroken’, ‘Kunst is de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie’ en ‘Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten’. Het zijn de nog altijd ontroerende overblijfselen van een tijdperk dat al bij het overlijden van Kloos – dit jaar vijfenzestig jaar geleden – voltooid verleden tijd was.

Kloos’ beslissende uur sloeg in 1882, toen hij zijn ‘Inleiding’ op de gedichten van Perk schreef de ‘Beweging van Tachtig’ was geboren. Drie jaar later was Kloos een van de oprichters van De Nieuwe Gids, het letterkundig maandblad dat hij tot aan zijn dood zou bestieren.

In de jaren ’80 veranderde de Nederlandse poëzie voorgoed van aangezicht, vooral dankzij twee dichters: Herman Gorter en Willem Kloos. Passie, weemoed en verdriet kwamen in de sonnetten van Kloos tot een ongeëvenaarde articulatie. Kloos groeide uit tot een fascinerend zinnebeeld van artistieke toewijding: de kunst ging hem boven het leven. Na een vroege apotheose werd het rustiger rond Kloos. In de nieuwe eeuw kreeg de criticus de overhand op de dichter. Nog ruim veertig jaar lang zou Willem Kloos, tot aan zijn dood, zijn gezag in de letteren uitoefenen, voortlevend ‘als zijn eigen weduwe’.

Naar De Nieuwe Gids als ‘geestelijk brandpunt’ is al veel onderzoek verricht, maar de grote biografie van Willem Kloos moet nog worden geschreven. Dit dubbelnummer van De Parelduiker vormt daartoe een aanzet.

Frans Oerlemans en Peter Janzen volgen Kloos op zijn bewogen levenspad, daarbij puttend uit recent eigen onderzoek. Aansluitend onthult J.D.F. van Halsema een onbekend episch fragment van Albert Verwey, dat meer licht werpt op de vriendschap tussen Kloos en Verwey. H.T.M. van Vliet levert een nieuwe, verrassende visie op Kloos’ belangrijkste dichtbundel, Verzen uit 1894. Marita Mathijsen publiceert de vier onbekende brieven van Kloos die de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek vorig jaar door haar bemiddeling verwierf. Uit de bijdrage van Charles Vergeer wordt vervolgens duidelijk met wat voor problemen een Kloos-onderzoeker te maken krijgt. Nop Maas toont Kloos als mikpunt van karikatuur en parodie. Rob Schouten laat, ter afsluiting, zien hoe in onze tijd met de erfenis van Kloos wordt omgesprongen.

De redactie dankt allen die door het verlenen van medewerking of toestemming dit dubbelnummer tot stand hielpen brengen. We zijn het Willem Kloos Fonds in het bijzonder erkentelijk voor zijn financieel gebaar.

 

De redactie

Frédéric Bastet
Missing Link

In mijn bijdrage aan de vorige aflevering van De Parelduiker, ‘Für Elise’, heb ik betoogd dat Louis Couperus in Eline Vere (1889) in de figuur van tante Elize te Brussel vermoedelijk een min of meer gelijkend literair portret heeft getekend van Elise Holmberg de Beckfelt geb. Van der Meyde (1834-1909).

In de stamboom van wijlen haar echtgenoot jhr. Otto Carel Holmberg de Beckfelt (1795-1857) heb ik later nog gevonden dat deze een oudere zuster Petronella (1789-1836) had, die de schoonmoeder is geweest van Henry William Leonard Couperus (1814-1872). De laatste was een oudere broer van Louis Couperus’ vader John Ricus Couperus (1816-1902). Petronella Holmberg de Beckfelt was dus een oudtante van Louis Couperus, haar broer jhr. Otto Carel Holmberg de Beckfelt een oudoom van hem. Diens echtgenote Elise van der Meyde blijkt kortom een aangetrouwd lid te zijn geweest van de familie Couperus.

Deze gegevens zijn te vinden bij R. Valck Lucassen, ‘Bijdrage tot de genealogie van het geslacht Holmberg de Beckfelt’, in De Nederlandsche Leeuw 50 (1932), p. 300-307. Zie ook W. Wijnaendts van Resandt, ‘Het geslacht Couperus’, in De Nederlandsche Leeuw (1908), p. 16.

[2003/2 & 3]

Bij dit nummer

De dichter en criticus Willem Kloos (1859-1938) leeft voort in gebeeldhouwde frasen als ‘Ik ween om bloemen in de knop gebroken’, ‘Kunst is de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie’ en ‘Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten’. Het zijn de nog altijd ontroerende overblijfselen van een tijdperk dat al bij het overlijden van Kloos – dit jaar vijfenzestig jaar geleden – voltooid verleden tijd was.

Kloos’ beslissende uur sloeg in 1882, toen hij zijn ‘Inleiding’ op de gedichten van Perk schreef de ‘Beweging van Tachtig’ was geboren. Drie jaar later was Kloos een van de oprichters van De Nieuwe Gids, het letterkundig maandblad dat hij tot aan zijn dood zou bestieren.

In de jaren ’80 veranderde de Nederlandse poëzie voorgoed van aangezicht, vooral dankzij twee dichters: Herman Gorter en Willem Kloos. Passie, weemoed en verdriet kwamen in de sonnetten van Kloos tot een ongeëvenaarde articulatie. Kloos groeide uit tot een fascinerend zinnebeeld van artistieke toewijding: de kunst ging hem boven het leven. Na een vroege apotheose werd het rustiger rond Kloos. In de nieuwe eeuw kreeg de criticus de overhand op de dichter. Nog ruim veertig jaar lang zou Willem Kloos, tot aan zijn dood, zijn gezag in de letteren uitoefenen, voortlevend ‘als zijn eigen weduwe’.

Naar De Nieuwe Gids als ‘geestelijk brandpunt’ is al veel onderzoek verricht, maar de grote biografie van Willem Kloos moet nog worden geschreven. Dit dubbelnummer van De Parelduiker vormt daartoe een aanzet.

Frans Oerlemans en Peter Janzen volgen Kloos op zijn bewogen levenspad, daarbij puttend uit recent eigen onderzoek. Aansluitend onthult J.D.F. van Halsema een onbekend episch fragment van Albert Verwey, dat meer licht werpt op de vriendschap tussen Kloos en Verwey. H.T.M. van Vliet levert een nieuwe, verrassende visie op Kloos’ belangrijkste dichtbundel, Verzen uit 1894. Marita Mathijsen publiceert de vier onbekende brieven van Kloos die de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek vorig jaar door haar bemiddeling verwierf. Uit de bijdrage van Charles Vergeer wordt vervolgens duidelijk met wat voor problemen een Kloos-onderzoeker te maken krijgt. Nop Maas toont Kloos als mikpunt van karikatuur en parodie. Rob Schouten laat, ter afsluiting, zien hoe in onze tijd met de erfenis van Kloos wordt omgesprongen.

De redactie dankt allen die door het verlenen van medewerking of toestemming dit dubbelnummer tot stand hielpen brengen. We zijn het Willem Kloos Fonds in het bijzonder erkentelijk voor zijn financieel gebaar.

 

De redactie

Aeg Timmerman+
Een Tachtiger in geleende tijd
Op zoek naar een grootvader

‘’k Heb nóg de strijdlust van de Nieuwe Gids soldaten / Nog hangt het scherpe zwaard / strijdvaardig aan mijn zij / Nog sta ik, grijsaard, pal in hun gedunde rij,/ Ik zal, bijloo, de oude garde niet verlaten!’ Met deze woorden betuigde Aegidius W. Timmerman in 1933 zijn onvoorwaardelijke trouw aan de Beweging van Tachtig, die hem, vijftig jaar eerder, zo had geïnspireerd.1 Jonge schrijvers deden zijn vriend Willem Kloos onrecht aan, vond hij, door hun kritiek op die beweging en haar uitgangspunten. Menno ter Braak had onlangs gepoogd grondig af te rekenen met wat een generatie geleden nog als een verfrissend geluid had geklonken.

Vernieuwend waren de Tachtigers zeker geweest, toen zij in 1885 van start gingen met het maandblad De Nieuwe Gids, als reactie op de moraliserende ‘predikanten-poëzie’ van dichters als Beets. Alleen esthetische maatstaven golden. ‘Kunst is passie’, ‘L’art pour l’art’, ‘Vorm en inhoud zijn één’ waren de oneliners waarmee zij schermden. Enthousiast streden zij tegen conventie en retoriek, en in hun literatuur zochten zij de zintuiglijke beeldspraak, het persoonlijke gevoel, het eigen ritme. Gedurende een aantal jaren was De Nieuwe Gids hét brandpunt van vernieuwing, het richtinggevende literaire maandblad van zijn tijd.

Timmerman, die van 1858 tot 1941 leefde, was een kleine acteur op dit grote toneel. Hij schreef een roman, en hij dichtte ook, maar bleef zich bewust van de bescheiden plaats die hem in de Beweging van Tachtig toekwam. De groten – Willem Kloos, Herman Gorter, Jacques Perk, Lodewijk van Deyssel – waren zijn vrienden; hij leerde ze kennen toen hij klassieke talen studeerde in Amsterdam. Later was hij leraar, het langst aan het Gymnasium Haganum, in Den Haag dus, daarvoor in Zutphen. Vele oud-leerlingen hebben getuigd van zijn inspirerende lessen. Niet voor niets gebruikte hij op zijn – door Theo van Hoytema getekend – ex-libris de spreuk: ‘Je n’instruis pas, j’éveille’. Het ging Timmerman niet het minst om de esthetische ontwikkeling van zijn pupillen; hij probeerde de letterkundige kwaliteiten van de klassieken over te dragen. Dat deed hij ook in zijn vertalingen van Homerus’ Ilias en Odyssee, in verzen – hexámeters, zoals het origineel. Die bleven

nog vele jaren bekend, vooral onder gymnasiasten die hun huiswerk wensten te bespoedigen.

Een breed lezerspubliek bereikte hij met zijn memoires, Tim’s herinneringen, in 1938 verschenen en nog in 1983, in de reeks Privé-domein, herdrukt.2 Ze bestaan uit een verzameling anekdotes, smakelijk verteld, over de vele en vaak bijzondere mensen die hij in zijn leven tegenkwam, onder wie de grote Tachtigers. Een echte autobiografie kun je het nauwelijks noemen, want de ontwikkeling van zijn privéleven liet Timmerman er bewust buiten. En dat is zonde, want daar gaat het mij juist om: met wat voor persoon hebben we hier te maken, hoe leefde hij, wat bewoog hem? Mijn interesse heeft een reden. Uit het gezin dat hij voortbracht, kreeg alleen de zoon kinderen, drie jongens, van wie ik de laatstovergeblevene ben. De Aegidius van Tim’s herinneringen had dus kleinkinderen. Maar was hij ook grootvader?

Klok en klepel

Gidius, of Gidi, zoals zijn vrienden hem noemden (de koosnaam Tim kwam van zijn leerlingen), sukkelde jarenlang met een zwakke gezondheid, en naarmate hij ouder werd, viel het werk aan het gymnasium hem zwaar. Zijn hart speelde soms op en hij had last van duizelingen en pijn in zijn maagstreek. Al in 1912, toen Gidius nog maar vierenvijftig jaar was, raadde Kloos hem aan een rustiger leven te beginnen om wat meer te kunnen schrijven.3 Daar was echter geen geld voor. Zoon Jaap (zo noemde de familie hem, al heette hij eigenlijk Willem Aegidius) studeerde net, en kostte veel. Aangezien Gidius een derde van zijn inkomen aan zijn eerste vrouw afstond, kon hij alleen door het geven van bijlessen rond-

komen. Josine W.L. Meyer, die aan het begin van de jaren tien op het Gymnasium Haganum les had gehad van Timmerman, beschreef hem jaren later aldus: ‘Hij was lang en mager, liep rechtop met stramme benen, maar met een royale armzwaai. Zijn kleding was ongewoon. Hij droeg hoge, stijve boorden en bij voorkeur een zwart lustre jasje, donkerrood fluwelen vest met metalen knopen en gestreepte broek, ’s winters een lange pèlerinejas met een soort jagershoedje, ’s zomers een grote strohoed. Er was een mengeling van artisticiteit en strengheid in zijn uiterlijk, die met zijn wezen correspondeerde. Bij zijn coquette zorg voor zijn kleding paste slecht de bijna tandeloze mond, die zijn gezicht ingevallen maakte.’4

In 1921 noodzaakte zijn gezondheid tot driekwart jaar rust, en aan het eind daarvan kon hij, op z’n drieënzestigste, met pensioen. Hij vestigde zich in Blaricum, een rustig, wat bohémien dorp, waar ook de natuur hem aantrok. Daar kocht hij aan de Middenweg twee huizen onder één dak: ‘de Klok’, waarin hij zelf ging wonen met zijn partner, en ‘de Klepel’, dat hij verhuurde om de hypotheekrente te helpen bestrijden. De artsen voorspelden hem nog maar een beperkte tijd. Hij zou gelukkig zijn als hij nog vijf jaar in Blaricum had te leven.

Al had het een grote tuin, ‘de Klok’ was een bescheiden huis. Aan de achterzijde bevond zich een kamer met dubbele deuren naar de tuin, en daarnaast een kleine keuken. In die kamer stond de eettafel, en een gemakkelijk zitje voor Leida van Pellecom, met wie hij leefde. Vóór was het domein van Gidius, zijn werkkamer. Die was donker, niet alleen door de bomen die dicht bij het huis stonden, maar ook doordat een boekenkast haaks op de muur was geplaatst, als afscheiding tussen zijn werktafel en een zithoek. Behalve hijzelf kon nog één ander daar terecht. De wanden hingen vol schilderijen, letterlijk: van tafelhoogte tot aan het plafond was de muur helemaal bedekt. Jaap vertelde dat zijn vader aan schildersvrienden wel eens vroeg een schilderij te maken van een bepaalde maat, opdat hij de boel weer vol kon krijgen. Een hoge lessenaar om aan te staan vulde een hoek. Hij hield er van heen en weer te lopen bij zijn werken, en maakte dan daar een enkele aantekening, of las er iets uit een tekst. Op de verdieping bevonden zich twee kleine slaapkamers, voor elk van de partners een, en een badkamer. Leida sliep boven de achterkamer. Gidius maakte onder haar bed een luik in de vloer, zodat de kachel beneden ook haar slaapkamer kon verwarmen. Helemaal boven was een zolder, direct onder het riet van het dak.

Timmerman was in Amsterdam opgegroeid, en leefde daarna altijd in steden,

maar toch bezorgde het buitenleven van Blaricum hem veel voldoening. In een groot deel van zijn tuin kweekte hij allerlei groenten, maar ook klapbessen, aalbessen, frambozen, pruimen en appels. Een haan en twintig kippen huisden in een hok met een ren. Gidius was handig, hij bouwde de kippenren zelf, en ook het prieeltje dat in de tuin stond. Dat was een vierkant houten kamertje, waar hij naast de deur en onder het raam een groot werkblad maakte. Aan de drie andere wanden had hij planken bevestigd waarop zijn verzameling werktuigen uit het stenen tijdperk lag: pijlpunten, speerpunten, mesjes, hamerkoppen en allerlei stenen die er voor mij als kind heel gewoon uitzagen, maar kennelijk bijzonder waren. Het hele prieel kon draaien, niet om van de zon te genieten, maar juist om er voor te kunnen vluchten, want Gidius hield niet van warmte. Achter in de tuin had hij voor Leida een kuil gegraven, flink diep, met een trapje naar beneden, waar zij buiten de wind en in de zon kon zitten. De wanden waren met Oost-Indische kers begroeid. Het moet vrij groot geweest zijn, want vijf of zes mensen konden er makkelijk op ijzeren klapstoeltjes aan een tafel’s middags thee drinken. Timmerman zat er zelf nooit: te broeierig.

Behalve de kippen was er ook nog een hondje, want Gidius hield van dieren. Het was een lief maar zenuwachtig beestje, volgens mij een zeer gemêleerd exemplaar uit het asiel, maar hij was er stellig over: het was een ‘raszuivere Japanse-Vlinderhond’. Aangezien niemand wist hoe die eruit moest zien (als het ras al bestond), bleef het daarbij. Zoon Jaap vertelde dat hij in zijn jeugd midden in Den Haag een tamme gans had die Jan heette en op die naam ook reageerde. Kippen hielden zij daar ook; de broedmachine stond in de salon. Alleen van katten moest Gidius niets hebben: ‘Als ze klein zijn mag ik ze wel en het blijft altijd mooi om te zien, maar ik heb ze toch het liefste als rheumavel op mijn rug,’ schreef hij.5

Koud als ijs

Aleida van Pellecom was zijn tweede vrouw, met wie hij sinds de eeuwwisseling samenwoonde. Zij was het elf jaar jongere zusje van de moeder van Gidius’ kinderen, en stond haar zuster bij in een periode van ziekte. En zo kwam, kennelijk, van het een het ander. Timmermans schoondochter, mijn moeder, had daar geen goed woord voor over: dit was aftroggelen geweest. Misschien werd dat harde oordeel wel gekleurd doordat zij zelf zeven jongere zusters had. Zij was bang voor haar

schoonvader, de oude heer haatte vrouwen, dacht mijn moeder.

Nu was de verhouding tussen Gidius en Leida, van buiten gezien, ook een vreemde. Veel deden zij op eigen houtje. Gidius ging jaarlijks veertien dagen met vakantie naar Huize Lambalgen, in Scherpenzeel, om te schilderen, alleen; beiden logeerden wel eens in Utrecht, bij het gezin van Jaap, maar nooit tegelijkertijd. Leida beklaagde zich er tegenover Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe over dat zij de hele dag alleen was, alleen’s avonds waren zij samen – dan luisterden ze naar concerten op de radio, met koptelefoons.6 Toen zij ten slotte trouwden, in 1925, reageerde zij als volgt op een opmerking van Jeanne: ‘Ja, ’t is voor een buitenstaander moeilijk te oordelen over onze situatie, want ’t is een gecompliceerd geval. Maar we waren er langzamerhand aan gewend geraakt.’7 Af en toe werd het Leida te veel en verliet zij haar man voor een paar weken. Gidius vond het dan wel stil, maar ‘overigens is de harmonie niet dermate groot tussen ons dat ik naar haar terugkomst verlang’.8 Dat Leida leed aan ‘inzinkingen’ en daarvoor enkele malen ook werd opgenomen, kan men zich een beetje voorstellen. Opmerkelijk was de verhouding tussen Gidius en zijn moeder. In Tim’s herinneringen noemde hij haar met geen woord, en aan Jeanne Kloos schreef hij dat hij ‘nooit een echte moeder gekend had’.9 Hij kon zich haar alleen maar zeurend en mokkend herinneren.10

Hij zou, vrees ik, niet hoog gescoord hebben langs de Feministische Meetlat, maar een vrouwenhater? Flink verliefd kon hij ook zijn, op zijn negenenzestigste nog. In dat jaar stierf een oud-leerlinge van hem, Annie, zevenendertig jaar oud. Aan Willem Kloos vertrouwde hij toe smoorverliefd te zijn en ‘elke dag de krankzinnigste gedichten’ te maken.11 In diezelfde periode sprak hij over zijn grote ‘liefde op afstand’ voor Jeanne Kloos. Zij wees hem tactvol af, waarvoor hij zich dankbaar toonde, omdat zij hem zo ‘een amour sans lendemain’ bespaarde.12 Het echtpaar Kloos mocht hiervan niets aan Leida melden. Het waren natuurlijk onbestaanbare verhoudingen, één vrouw was net gestorven, de ander de echtgenote van zijn beste vriend. Misschien was juist de onmogelijkheid een factor in deze wat late kalverliefdes.

Een gedicht, jammer genoeg ongedateerd, getuigt van grote bitterheid jegens (sommige?) vrouwen.13 Het eindigt zo:

De ware broeders

Timmerman kwam op voor de zwakken. Als leraar sprong hij in de bres voor zijn pupillen wanneer die problemen hadden met het gezag, van school of thuis. Dat deed hij ook in het groot, en hij volgde zijn vriend Herman Gorter fanatiek op diens links-socialistische weg. Hij was actief lid van de Socialistische Arbeiders Partij, waaruit later de Communistische Partij Holland ontstond, en gaf propagandalezingen voor arbeiders in de grote steden. Willem Kloos deelde zijn opvattingen niet. Er ontstonden lange en soms scherpe discussies over en weer. Het kapitalisme, zei Gidius, ging ‘ten koste van miljoenen ook-mensen, die nu alleen omdat zij geen geld hebben en hun ouders geen kapitalisten waren, smerig, arm, ongezond, dom en slecht zijn’.14 Kloos zag het anders. Volgens hem leefden er in alle rangen en standen ook verstandige en betrouwbare mensen, en waarom zouden dan ‘de handarbeiders de almachtige lakenuitdelers moeten worden’.15 Voor Gidius was het communisme het allerhoogste en zuiverste ideaal, en nog in 1938 was hij overtuigd dat het kapitalisme snel zou verdwijnen. Van de communisten uit Moskou moest hij niets meer hebben, sinds die zijn Russische spoorwegobligaties waardeloos verklaarden. Kloos triomfeerde: ‘Die Russische heren worden dus niet langer “de ware broeders” gevonden door jou. Precies mijn idee kan ik zeggen’.16

Autotuig

De correspondentie met zijn oude vriend Willlem Kloos was levendig. Over tientallen jaren schreven zij elkaar honderden brieven. Er bleven er 345 van Gidius naar Willem over en 447 omgekeerd, meestal op kwarto velletjes, gelinieerd, keurig helemaal volgeschreven, zonder marges, met blauw-paarse inkt. Een telefoon had Timmerman niet, dus het moest van de post komen. Hij schreef geanimeerd en soepel, een goed verteller. Grapjes hoorden daar ook bij, vaak woordgrappen. Aan Jeanne Kloos liet hij weten dat hij iets van haar nodig had, ‘dus vlooi ik je flik’.17 Toen hij zich eens boos maakte over de vele zomergasten in Blaricum, beschreef hij hen zo: ‘Sportpatsers, rugby-rekels, autotuig, rapaille, fietsvlegels, motorrakkers, voetbeulers, canaille, vergrofde ploerten, moordenaars enz. enz. Ik vloek ze ouwe jaar uit!’18 Van goede voornemens – Kloos had iets vergeten en beloofde zijn leven te beteren – gaf hij een voorbeeld uit de praktijk: 1^ste dag. Ik zal altijd erg lief tegen mijn zuster zijn. 2^de dag. Ik zal altijd lief t.m.z.z. 3^de dag. Ik zal dikwijls lief tegen mijn z.z. 4^de dag. Ik zal weles l.t.m.z.z. 5^e dag. Ik zal lief t.m.z.z. als ze eerst lief tegen mij is. 6^de dag. Ik weet eigenlijk niet waarom ik tegen m.z.l. hoef te zijn. 7^de dag. Ze kan stikken, dat schaap!’19

In het begin van de jaren twintig bestond een belangrijk deel van de brieven van Gidius uit verzoeken om plaatsing van een vers of artikeltje in De Nieuwe Gids (waarvan Willem Kloos de redacteur was), aansporingen tot het betalen van een

voorschot of vragen om boeken die Kloos ter recensie had gekregen. Zolang zijn eerste vrouw leefde, had hij het financieel niet makkelijk: hij moest van f170,- in de maand rondkomen (ongeveer € 850,- nu). Alle extra’s waren dus welkom.

Vaak ging het om een uitwisseling van literaire oordelen, maar het gewone leven kwam ook aan bod. Uitvoerig beschreef Gidius bijvoorbeeld zijn dagindeling in Blaricum, een zeer strak regime.20 Om zes uur stond hij op, waste zich van top tot teen met koud water en ontbeet vóór half zeven. Dan anderhalf uur wandelen, of langer, want tot op hoge leeftijd kon hij grote afstanden afleggen. Van acht tot half een aan het werk (vertalen of in de tuin), boterham eten, weer werken tot vier uur. Een uur wandelen, warm eten om vijf uur. Zes uur: krant lezen, correspondentie etc., om acht uur luisteren naar radiomuziek. Om tien uur naar bed. Een gezond bestaan! Geen wonder dat de doktoren ongelijk kregen en hij niet vijf, maar ruim twintig jaar van zijn huis in Blaricum kon genieten.

Ramen open

Er zijn geen duidelijke hiaten in de overgebleven correspondentie die er op zouden kunnen wijzen dat er veel brieven zijn verdwenen; des te opvallender is wat niet ter sprake komt. In al die brieven noemt hij zijn dochter maar twee keer. De tweede maal is in 1916, toen zij haar vader zeer verraste met de mededeling dat zij haar toekomstige man kwam voorstellen; hij had geen idee gehad dat er iets stond te gebeuren. Daarna verschijnt zij niet meer, nergens in de tweeëntwintig jaar die de briefwisseling nog zou duren. Dat zij zeker een jaar lang ernstig ziek in Driebergen werd verpleegd en daar in 1934 aan kanker overleed, zevenenveertig jaar oud, wist zijn vriend Willem niet, in ieder geval niet uit de brieven. Ook toen haar man, zijn schoonzoon, enkele maanden na haar dood een eind aan zijn leven maakte, door zich in de duinen van Scheveningen een kogel door het hoofd te schieten, bleef dat drama buiten de correspondentie. Over Jaap schreef hij wat meer, maar ook uiterst zelden en dan waren het bijna altijd trotse mededelingen: zijn zoon had weer promotie gemaakt. Dat de kleinkinderen in zijn brieven helemaal geen rol speelden, kan ik nog begrijpen, maar de dood van je dochter, de zelfmoord van je schoonzoon?

De contacten tussen Gidius en zijn kleinkinderen waren schaars. Op verjaardagen van mijn ouders kwam een van beiden wel, maar als hij erbij was, speelden wij kinderen in de gesprekken aan tafel geen rol. Je moest vooral stil zijn, en niet morsen. Overigens hadden wij het dan flink koud. Timmerman zette bij zijn komst in ons centraal verwarmde huis meteen de ramen open, al vroor het. Voor hem was het overal te warm; of anderen zaten te vernikkelen, kon hem blijkbaar niet schelen. Mijn moeder stookte onze kamers extra op en stuurde ons snel naar boven.

Geïnteresseerd in het kleinzoontje was Leida wel, hij niet. Ik kan me niet herinneren dat hij ooit iets aan mij gevraagd heeft. Toegegeven: mijn prestaties in de twee jaren die ik in de eerste klas van het gymnasium doorbracht, zullen hem niet overtuigd hebben dat hij hier met een begaafd classicus-in-de-dop van doen had.

Tweemaal heb ik met een vriendje bij hem mogen kamperen, een avontuur! Met volgeladen fietsen gingen wij uit Utrecht op weg naar het verre Blaricum, na grondige studie van de kaarten, en met grote pakken boterhammen van thuis mee. Op het bleekveldje in de tuin mochten wij de tent opzetten. Zo’n eerste nacht in de buitenlucht vergeet je niet zo snel! Voor broodmaaltijden zorgden wij zelf, maar warm eten kregen wij in het huis. Dat liep wel eens mis. Gidius had strenge regels, zoals: geen eten meer als je te laat verscheen. Dat gold óók voor een elfjarige gast, óók als het eten al om vijf uur plaatsvond. Leida (‘tante Leida’ voor ons – nog steeds een verwijzing naar haar oorspronkelijke status!) kende dat gevaar en zorgde dat er in de keuken na de officiële maaltijd nog flink te eten viel. Eigenlijk was dat wel zo gezellig. De hei was om de hoek, wij vermaakten ons bij de boer die aan de andere kant van de weg zijn bedrijf had, en maakten tochten in de omgeving, vaak met het hondje. Toen we die eens ’s nachts in de tent gesmokkeld hadden, zwaaide er ’s morgens om half zeven wat, toen Gidius met zijn hond uit wandelen wilde. Wij waren wel meteen goed wakker.

Zo waren er wel meer gelegenheden voor standjes, maar dat hoorde erbij. Bovendien: opa Tim maakte het ook altijd weer goed. Voor wij gingen slapen, riep hij ons bij zich en maakte excuses: hij had het misschien wel heel streng gezegd (maar ja, wij hadden het er ook naar gemaakt, natuurlijk), maar hij bedoelde het allemaal niet zo erg. Later heb ik mij afgevraagd of dat misschien ook een gevolg was van zijn overtuiging dat hij in geleende tijd leefde. Wilde hij iets rechtzetten

omdat hij vreesde die nacht te sterven? Het is mogelijk; Jaap vertelde dat zijn vader besefte dat zijn termijn eigenlijk om was. Een mooi voorbeeld van de consequenties van die levenshouding was zijn gouden horloge, een prachtig exemplaar. Toen het niet meer bleek te lopen, besloot Gidius het zo te laten en elk jaar een nieuw, goedkoop horloge te kopen, bij de Hema, voor één gulden. Dat zou, gezien zijn beperkte levensverwachting, goedkoper uitvallen. Ergens rond zijn vij fenzeventigste moet hij overtuigd geweest zijn dat het niet al te lang meer kon duren, want toen hij in 1941 stierf, erfde ik zeven grote, blinkende vestzakhorloges, de meeste met een fraaie stoomlocomotief op de wijzerplaat. Die liepen allemaal nog. Ik ben er de hele oorlog mee doorgekomen, tot jaloezie van mijn vrienden.

Er is nooit meer dan een oppervlakkige band ontstaan tussen Aegidius Timmerman en zijn kleinzonen. Voor mij werd hij geen ‘grootvader’, met verhalen uit het verleden, interesse in je doen en laten, oordelend met een beetje wijsheid. De tijden waren er niet naar: tussen de generaties bestond in mijn jeugd veel groter afstand dan wij nu gewend zijn. Zo’n contact lag ook niet in zijn aard, zijn leven draaide toch vooral om hemzelf Bovendien was hij te oud (68 toen ik werd geboren) en ik te jong (14 toen hij stierf) om een hechtere verstandhouding te laten groeien. Jammer.

Léon Hanssen+
‘De tegenstelling is door en door valsch’
Bloem weerspreekt Ter Braak over Multatuli en Huet

Op donderdag 18 februari 1937 verscheen Het Vaderland met een speciale bijlage. Paginabreed luidde de kop ervan: het genie en de mensch multatuli. Menno ter Braak, redacteur letteren van dit Haagse dagblad, en E. du Perron eerden de schrijver wiens vijftigste sterfdag gevierd werd, om precies te zijn op 19 februari. Multatuli was een held van de Forum-generatie. De held zelfs der Nederlandse letteren. Zijn canonieke status moest bij deze gelegenheid nog eens flink worden aangezet. Dat Ter Braak en Du Perron hiermee allang geen revolutionair standpunt maar een algemeen gevoelen onder critici1 verwoordden, deerde hen kennelijk niet. De Multatuli-herdenking van 1937 moest worden gebruikt om de verhoudingen in de vaderlandse literatuur definitief recht te zetten. Voor dit doel werd de auteur van de Max Havelaar strategisch uitgespeeld tegen mindere goden: Potgieter en Busken Huet.

Eén iemand kwam tegen deze hiërarchische bepaling in verzet. Niemand minder dan J.C. Bloem nam het op voor Busken Huet, die hij misschien geen groter schrijver, maar wel een groter mens dan Multatuli vond. Door zijn pijlen te richten op Multatuli’s menszijn, raakte hij hem in zijn achilleshiel. De brief die Bloem inzond naar Het Vaderland, zou de opmaat vormen tot wat bekendstaat als ‘de laatste grote discussie rond de “mens” Multatuli’.2 En dat terwijl het bronnenboek van de Vlaamse multatuliaan dr. Julius Pée, Multatuli en de zijnen,3 dat door Ter Braak in de genoemde bijlage met staand applaus was ontvangen, juist bedoeld was als definitief eerherstel van de ‘mens’ Multatuli. Anders dan altijd gesuggereerd was, zou de grote schrijver zijn vrouw Tine en de kinderen Eduard en Nonnie niet hebben ‘laten zitten’, noch zou hij Tine voor financiële doeleinden hebben misbruikt. Ter Braak verwierp die voorstelling in zijn recensie dan ook als ‘absoluut valsch’. Hij vond het ‘weinig verheffend, dat die voorstelling door den zoon systematisch is opgedrongen aan de publieke opinie’. Zijn eindoordeel: ‘Multatuli is een genie, “Edu” is een raté.’

Dat hij zich met dit morele oordeel een heleboel polemiek en werk op de hals

haalde, kon Ter Braak toen niet weten. De weduwe van Eduard Douwes Dekker, Annetta G. Douwes Dekker-Post van Leggeloo (1870-1962), betuigde in een lange ingezonden brief4 haar ‘diepe smart en verontwaardiging’ over Ter Braaks kritiek en het boek van Julius Pée. Wat haar in het bijzonder stak, was dat de criticus had opgemerkt met het drama van vader en kinderen te hebben meegeleefd ‘als een roman’. Kende hij dan niet het verschil tussen de harde, wat heet: ‘de zéér harde, bittere, schrijnende, onmenschelijke werkelijkheid’ en de literatuur? Multatuli’s kijk op de zaken kenschetste zij als ‘valsch’ en berekend op het effect van zelfrechtvaardiging. Ter Braak had de handen vol aan een ongebruikelijk lang naschrift – maar daarmee was de kous nog niet af.

De Hilversumse onderwijzer Cor Bruijn (1883-1978), schepper van Koentje van Kattenburg en Sil de Strandjutter, bracht hem op het spoor van een onbekende briefwisseling tussen Multatuli en een ‘intieme’ Rotterdamse vriend, J. van der Hoeven. Ter Braak vond in deze stukken het doorslaggevende bewijs dat Multatuli gelijk had met zijn klachten over de ‘oplichterij’ van zijn zoon Edu. Hij haastte zich een selectie van dit materiaal in Het Vaderland te publiceren,5 waarna hij het hele pak in het augustusnummer van het tijdschrift Groot Nederland, voorzien van een triomfantelijke inleiding, openbaar maakte. Of dit nog niet genoeg was, gaf hij het ook als een afzonderlijk boekje uit.6 Intussen vreesde hij van de schoondochter van Multatuli een ‘coup de théâtre’ te verwachten: ‘Het beroerde bij zulke dames is, dat zij door hun toon van vrouw-en-moeder dadelijk aanhang weten te verwerven bij andere vrouwen-en-moeders, die er overigens niet over nadenken en er zeker geen been in zien Multatuli’s nagedachtenis rustig te laten bekladden, als het moet, zelfs tegen de feiten in.’7 Zijn vrees werd bewaarheid. De advocaat Salco Tromp Meesters uit Arnhem bereidde namens de weduwe een geding en een boek voor waarin Ter Braak als ‘lijkenschenner en sukkel’ zou worden aangeklaagd.8 Zover kwam het niet; op zoek naar belastend materiaal geraakte Tromp Meesters in Duitsland met zijn auto in de Rijn en verdronk. ‘Het trof mij,’ schreef Ter Braak in een brief, ‘want zooiets gun ik nu juist niemand, ook geen tegenstander, en wat een zonderling toeval: dat hij in de buurt van Ingelheim in den Rijn is verdronken! Een bijgeloovige zou zeggen, dat de schim van Multatuli wraak heeft willen nemen.’9

De krantenpagina het genie en de mensch multatuli met de bijdragen van Ter Braak en Du Perron was verluchtigd met vier illustraties. Een daarvan, in het midden geplaatst, sprong in het oog. De tekst erbij luidde:

Huet en Multatuli. – ‘Twee Briefschrijvers’, een bijvoegsel van het weekblad De Amsterdammer van 22 Juni 1890. Links Busken Huet met zijn hond Smous, ‘Maandagmiddag na het eten’, rechts Multatuli op zijn armoedige hotelkamer te Brussel, waar hij in 1859 den ‘Havelaar’ schreef. Ter karakteriseering van het verschil tusschen beide schrijvers werden onder de plaat een brief van Huet aan zijn vrouw en van Multatuli aan Tine afgedrukt.

De illustratie is zonder twijfel door Ter Braaks adjudant ter redactie G.H. (‘Hein’) ‘s-Gravesande (1882-1965) uitgezocht, die zelf een behoorlijke deskundigheid over Multatuli en zijn tijd bezat.10 Huet versus Multatuli: het was een antithese die reeds zo vaak beproefd was dat zij voor Ter Braak geen inzichtelijke waarde meer had. Bovendien achtte hij beiden van al te ongelijk niveau om hen aan elkaar te kunnen afmeten. In zijn grote herdenkingsessay Douwes Dekker en Multatuli,11 eveneens uit 1937, verklaarde hij bijvoorbeeld: ‘Men heeft Douwes Dekker al te vaak vergeleken met zijn tijdgenooten Potgieter en Busken Huet. Met alle respect voor Huet (over Potgieter zwijg ik liever, omdat ik zijn stijl tot op den dag van heden niet kan verteren): deze figuren zijn geen portuur voor een drama als het leven van Multatuli. Men zou hem moeten vergelijken met andere Europeanen, die een dergelijk drama van de paradox, van een christelijke cultuur zonder de onwrikbare zekerheid van het christelijk geloof, hebben geleefd: Kierkegaard, Unamuno, Nietzsche… maar vooral met Nietzsche. Hoeveel deugden van Potgieter en Huet men ook naar voren kan brengen tegenover de gebreken van Multatuli, hoeveel stijlfouten men ook in zijn “losse invallen”, anders gezegd de Ideën, kan aanwijzen en gevoeglijk kan làten aanwijzen door den homunculus van de N.R.C.:12 de deugden van Potgieter en Huet blijven negatief naast de gebreken van Multatuli, die de tegenkant van zijn geniale eigenschappen zijn.’

Deze mening werd door Ter Braak op papier gezet na zijn polemiek met J.C. Bloem en is als een stilzwijgende voortzetting van diezelfde polemiek te beschouwen.13 Terwijl hij de vergelijking Multatuli-Huet mank vond gaan, kon hij het dus niet nalaten haar keer op keer te maken. Hij had er zelfs een handje van beider

kwaliteiten tegen elkaar weg te strepen, waarna alleen Multatuli overeind bleef. Zo had hij ook de vijftigste sterfdag van Busken Huet op 1 mei 1936 aangegrepen om het ‘sleutelverschil’ tussen deze ‘twee oppositioneele geesten’ te bepalen. Sleutelverschil: Huet behoort tot het verleden, Multatuli is nog altijd tegenwoordig; Huet is een talent, Multatuli is een genie; enzovoorts.14 De herdenking van Huet mondde zodoende uit in een eerbetoon aan de ‘dolleman’ Multatuli.

Op precies hetzelfde thema varieert het artikel ter gelegenheid van Multatuli’s vijftigste sterfdag nog geen driekwart jaar later, in Het Vaderland van 18 februari 1937. Omdat dit het stuk was waardoor Bloem zich geïnspireerd voelde in de pen te klimmen, volgen hier de relevante passages:15

Op 19 Februari zal het vijftig jaar geleden zijn, dat Eduard Douwes Dekker, schrijvend onder het pseudoniem Multatuli, te Nieder-Ingelheim overleed, ‘zacht en kalm’, zooals men dat pleegt te noemen. Hij sliep in door een kalmeerenden drank, dien de dokter hem gegeven had na heftige aanvallen van benauwdheid. ‘Uit dien slaap is hij niet meer ontwaakt’, aldus schreef Jan Zürcher in het Nieuws van den Dag. ‘Om vijf uur hield de ademhaling op, hij zat liggende in dezelfde houding, zooals hij gewoonlijk zijn middagdutje deed. Hij was niet veranderd, misschien iets meer ingevallen om het jukbeen.’
Hij was niet veranderd door den dood, die hem zoo weinig officieel meenam; welnu, hij is nog niet veranderd, de gelaatstrekken van den mensch en den schrijver zijn nog dezelfde. De figuren om hem heen, de Potgieters en de Busken Huets, moeten, wanneer zij bij bepaalde gelegenheden herdacht worden, door een zorgvuldige recapitulatie van hun levensfeiten en hun werken in de herinnering worden teruggeroepen; maar Multatuli is nog altijd een onopgelost probleem in de litteratuur van dit land, een levende dus in zijn letteren. Hij wordt nog gelezen. Van ‘Max Havelaar’ worden nog steeds nieuwe drukken opgelegd; over zijn wonderlijke persoonlijkheid (een meteoor in den volsten zin van het woord aan het goed gedisciplineerde firmament van ons letterkundig wereldje) is het debat nog niet ten einde; men weet nog steeds geen raad met den ‘zenuwlijder’, die een slecht echtgenoot zou zijn geweest (en het zeker ook was, ten deele), met den auteur, die er voor paste een litterator te worden en die eens aan zijn leerling Willem Paap schreef: ‘Ik ben zeer blijde, dat ge het besluit genomen hebt niet “de letteren” als vak te kiezen; het is geen vak! Om in de letterkunde iets degelijks te leveren, moet men er niet in doen. Om iets uit de sloot te visschen moet men niet in de sloot gaan liggen, men moet met behoorlijk gereedschap er naast staan.’ En inderdaad, in de sloot heeft Multatuli nooit gelegen; en daaraan heeft men dikwijls zeer ten onrechte de pretentie ontleend het gereedschap te onderschatten, waarvan hij zich bediende terwijl hij er naast stond; zoo deed het b.v. de Beweging van Tachtig, die hem als ‘voorganger’ wel een plaats wilde inruimen, omdat hij niet in de oude sloot lag, die de Tachtigers

een stinkende moddersloot achtten; nu zij, deze eens zoo vitale Tachtigers, op een enkele uitzondering na reeds zijn bijgezet in de nieuwe sloot, die voor veel van wat zij schreven een definitief graf is geworden, nu blijkt de grootheid van Multatuli naast de slooten steeds overtuigender. Wat Eduard Douwes Dekker ook geweest moge zijn: een zenuwlijder, een slecht huisvader, een van zijn martelaarschap te bewust martelaar… het valt alles weg, wanneer men hem even vergelijkt met zelfs den respectabelsten zijner tijdgenooten, Conrad Busken Huet. Nog altijd zijn de ‘Ideeën’ in zekeren zin ‘unzeitgemässe betrachtungen’; en nu wij Multatuli’s correspondentie steeds beter leeren kennen, ontdekken wij ook steeds meer, hoe ‘unzeitgemäss’ hij wel geweest is. Om hem heen een soort rumoer van door bijzaken geïnteresseerde belangstellenden met opengesperde oogen, en een beetje spontane sympathie van enkelingen, die hem dankbaar waren, omdat hij was wie hij was; verder… een groot zwijgen van volslagen wanbegrip, een koppig negeeren van het genie (bij alle goedkooper appreciatie van het talent); en als hoogste wijsheid de vermaarde brochure van dr Swart Abrahamsz16 als deskundige, die aantoont, dat Eduard gesproten is uit een niet geheel ‘onbelaste familie en dus zelf niet geheel vrij van erfelijken aanleg tot zenuwlijder ter wereld is gekomen.’
[…]
Maar aangenomen, dat Multatuli een ‘zenuwlijder’ is geweest, en aangenomen, dat hij zijn familieleden niet voldoende gewaardeerd heeft: dan nog en ondanks dat alles is hij het genie van zijn eeuw in Nederland. Geen Swart Abrahamsz is in staat om het genie uit dit keurig gedetermineerde product van de paringsdrift van Engel Douwes Dekker en Sietske Eeltjes Klijn, echtelieden, wonende Korsjespoortsteeg no. 10 te Amsterdam, weg te redeneeren. Het genie is een dimensie, die de dimensie van physische en psychische bepaaldheid kruist.

Bloem nam aan de Scheveningschelaan 109 te Kijkduin drie dagen de tijd om zijn ingezonden brief op papier te zetten:17

multatuli en busken huet
(Ingezonden)
Geachte Redactie,
Met veel genoegen las ik in Uw bespreking van het boek van dr Julius Pée, dat ge Huet ‘den respectabelsten zijner (M’s) tijdgenooten’ noemt.18 Des te pijnlijker deed het mij aan, dat ik boven dat artikel een plaat uit ‘De Amsterdammer’ van 1890 zag gereproduceerd, die in zijn valsche romantiek de verhouding Huet-Multatuli wel zeer weerzinwekkend-onrechtvaardig voor eerstgenoemde weergeeft.

Huet, de bourgeois, in zijn comfortabele studeerkamer, en de geniale maatschappijbestrijder Multatuli op zijn achterkamertje – het is bepaald ontroerend, vooral voor den burger van heden, die als het erop aankwam, alle Huets en Multatuli’s van nu precies even graag zou laten krepeeren (? Red.). Maar de tegenstelling is door en door valsch.
Huet was, althans tot hij naar Indië ging, allerminst een ook maar eenigszins welgesteld man, zooals Multatuli. Hij verkeerde in de allerdrukkendste aller penurieën, de fatsoenlijke. Ik ben ervan overtuigd, dat er heel wat meer wilskracht en zielegrootheid voor noodig is om die te dragen, en zonder te versagen door te werken, dan om den boel er gewoon bij neer te gooien, waardoor men, welke misère men ook mag lijden, van de ergste ontslagen is (niet dat ik mij niet levendig kan begrijpen dat men dit doet, volstrekt niet).
Maar er is meer – Ge zult het wel met mij eens zijn, dat Multatuli in het dagelij ksch leven wat men noemt een onmogelijk mensch was. Ik ben het volkomen met U eens, dat dit aan zijn waarde als schrijver, dus het eenige, waar het op aankomt, niets, maar dan ook niets afdoet. Welnu – weet ge, dat Huet (ge kunt het in het prachtige boek van Saks over Huet en Potgieter,19 dat ik tot mijn spijt niet meer tot mijn beschikking heb, lezen), Multatuli, toen hij (Huet) van diens berooidheid hoorde, bij hem onderdak heeft aangeboden, alleen omdat de gedachte hem onverdragelijk was, dat zijn hond – misschien dezelfde, die op het hypokriete plaatje van De Amsterdammer staat afgebeeld – het beter zou hebben dan de groote schrijver. Het is, hoe edel ook, niet moeilijk, wanneer men het heeft, iemand met geld te steunen. Maar ge zult het zelf realiseeren, wat het beteekent voor een kleinbehuisd schrijver, die van zijn pen moet leven, onderdak aan te bieden aan iemand, van wien men vooruit weet, dat hij U het werken vrijwel onmogelijk zal maken, alleen omdat men dien mensch zuiver en onbaatzuchtig bewondert, terwijl men ook vooruit weet, dat men daarvoor niet alleen geen dankbaarheid, maar alleen neurasthenische verguizing zal oogsten.
Ge zoudt me verplichten met dit stukje in Uw rubriek op te nemen.
J.C. Bloem
Den Haag, 21 Februari 1937

***
Het publiceeren van een afbeelding beteekent niet, dat men in ieder opzicht met de strekking accoord gaat. Ik voor mij ga zeker niet geheel accoord met de simplistische tegenstelling op de plaat uit de ‘Amsterdammer’, maar acht haar desalniettemin karakteristiek voor één bepaalden kant van het contrast Huet-Multatuli. Van de ‘onmogelijkheid’ van Multatuli als mensch ben ik overtuigd. Maar evenzeer van zijn genialiteit, die Busken Huet, een respectabel talent, zeker niet bezeten heeft (‘bezeten’ in twee beteekenissen).
M.t.B.

Opmerkelijk is dat Bloem een andere vergelijking in de recensie zonder kritisch commentaar liet passeren. Zoals Ter Braak Multatuli en Huet onvergelijkbare grootheden vond, zo oordeelde Bloem over Huet en Potgieter. Enige jaren eerder had hij ‘ongelooflijk de pest gekregen’ aan Albert Verwey omdat deze het in verschillende publicaties gedurfd had beide auteurs ‘als twee op zijn minst ebenbürtige dichters naast elkaar te zetten’. Potgieter bleef voor de dichter van Het Verlangen ‘een begaafd, maar au fond duf en burgerlijk Hollander van dien tijd’.20 Was Huet voor Bloem zonder evenknie; voor Ter Braak was hij van het tweede echelon. Zijn ‘onbillijkheid’ jegens Busken Huet had destijds al een bijna spreekwoordelijk karakter: op dringend verzoek van de redactie van De Vrije Bladen had hij al eens een bijdrage van een uitval jegens de schepper van de Litterarische Fantasien en Kritieken moeten zuiveren – waartoe hij overigens zonder morren bereid bleek.21

Des te gekker wordt het wanneer men bedenkt dat Ter Braak zelf herhaaldelijk met Busken Huet is vergeleken. Niet door de minsten! Zijn vriend Du Perron suggereerde hem in 1939 te solliciteren bij een op te richten literaire faculteit in Batavia: ‘Waarom zou je niet de Huet van onze 20ste eeuw worden […]?’ Ter Braak steigerde. ‘Voor professor en 20ste eeuwsche Huet solliciteer ik niet,’ antwoordde hij. ‘Liever blijf ik maar journalist, d.w.z. in het oog der faculteiten journaille en rapaille. Ga mij nu niet met Huet identificeeren, omdat je jezelf met Multatuli identificeert! Ik pas! Jan Greshoff zou dan de rol van Potgieter moeten spelen, en daarvoor is hij heusch te aardig.’22 Du Perron moet zijn Ter Braak slecht hebben gekend om dit eruit te flappen.

De tovenaarsleerling H.A. Gomperts liet zich in een lezing uit 1949 ontvallen dat zijn leermeester het best vergelijkbaar was met… Busken Huet, ‘met wie hij om verscheidene redenen meer gemeen had dan met Multatuli’. Hij tekende daarbij aan ‘dat Multatuli als schrijver een soort van Busken Huet moest zijn, omdat zijn politieke aspiraties schipbreuk leden. Zo werd Ter Braak, die van afkomst en in wezen een Busken Huet was, in zijn strijd tegen het fascisme tot een politiserende Multatuli’.23 Ter Braak zou zich bij deze voorstelling de haren uit het hoofd hebben getrokken. De vergelijking die hem daarentegen wel bijzonder beviel, namelijk

met Nietzsche, nam Gomperts hem juist af door te argumenteren dat hij een verkeerd beeld had van deze filosoof24 Ter Braaks schok der herkenning had alleen maar berust op een misverstand!

In een cultuurpessimistische rêverie uit 1951 gingen Bloems gedachten terug naar het verleden. Was het destijds wel zoveel beter? Twee eenzame lichtpunten doemden op: ‘Huet en Multatuli, de laatste mij even onsympathiek als de eerste mij sympathiek is, maar dit daargelaten.’25 Deze terloopse opmerking valt beter te plaatsen nu we eindelijk Bloems ingezonden stuk in Het Vaderland van 1937 kennen. Maar de brave dichter kon zich in duizend bochten wringen. Zijn oordeel over Multatuli als een ‘onmogelijk mensch’ bleef het gecamoufleerde signaal dat hij hem een des te groter schrijver vond. Groter dan de zoveel sympathiekere Huet. Maar dat vond iedereen al.

Peillood

H.J.A. Hofland Een talent voor het boosaardige

Er zijn mensen die voortleven door een meesterwerk, een afgeronde artistieke prestatie die niemand zal evenaren, ook de kunstenaar zelf niet. Dat kan tragisch zijn, omdat, als het zulke mensen vroeg in hun leven gebeurt, ze geneigd zijn, vaak tegen beter weten in, te proberen zichzelf te overtreffen. Erger is het als ze daarbij nog tegen iedereen binnen bereik telkens weer over hun topprestatie beginnen te praten.

Het tragische van Dick Sternheim is dat hij één keer de top heeft bereikt, maar dit in een half-literair dramatisch genre dat in Nederland niet hoog staat aangeschreven. Bovendien moest het in dit geval bij een eenmalige opvoering blijven. Dat is de practical joke die hij, al improviserend, tot een monument van verneuking heeft opgebouwd. Had Sternheim in Amerika gewoond, dan was deze grap een belangrijke bijdrage geweest aan The Complete Practical Joker, het standaardwerk van H. Allen Smith. Hier moet de auteur het doen met de overlevering, die binnen hoogstens twee generaties tot vergetelheid vervaagt. Jaren geleden heb ik geprobeerd dat te voorkomen door het verhaal in nrc Handelsblad op te schrijven. Gerard van Lennep heeft hetzelfde gedaan. Nu doe ik het voor de laatste keer, in De Parelduiker, in de hoop dat Sternheim in het literaire tijdschrift voor de vergetelheid bewaard blijft.

Biografische bijzonderheden zijn schaars. Dick Sternheim was een kunstenaar en gematigd Amsterdams bohémien. Zeer incidenteel was hij op de planken te zien. Hij heeft veel toneel vertaald, en ook het werk van Jan de Hartog nadat die in het Engels was gaan schrijven. Samen met Hans Keuls heeft hij de televisieseries Stadhuis op stelten en Plantage Tamarinde geschreven. Onder de schuilnaam Alfred Pleiter had hij een column in De Telegraaf en later een paar keer als Jan Punt in het Algemeen Handelsblad. Korte tijd is hij getrouwd geweest met Caro van Eyck, aldus de toneelgeschiedenis van Erenstein e.a. uit 1996. Hij is geboren in Amsterdam, op 15 december 1919, en hier op 6 februari 1973 gestorven; hij ligt begraven op Zorgvlied.

Ik denk dat ik hem zo halverwege de jaren zestig voor het eerst heb gezien, in Hoppe, de sta-afdeling, of in Scheltema. Hij had een faunachtig gezicht, spits, een gebogen scherpe neus, en glad achterovergekamd grijs haar. Hij gedroeg zich met

allure, straalde in deze omgeving gezag uit, en wist dat. In restaurant Dorrius, toen aan de Spuistraat, ben ik er getuige van geweest hoe hij op een avond kort voor Sinterklaas een zaal vol gasten tot stilte commandeerde. Hij zat daar in zijn eentje te eten, stond plotseling op en riep: ‘Kan men hier niet meer rustig eten! Zwijg!’ Even was het doodstil. Mijn kinderen waren vol bewondering. Wie is dat? Dick Sternheim. Ga hem maar een hand geven. Dat hebben ze gedaan.

In zijn laatste jaren begon hij, wat hij noemde, ‘flesjes’ te drinken. Hij bestelde een flesje orangina, goot het in een glas en gooide er een jonge jenever bij. Nadat hij een paar slokken had gedronken, was er ruimte voor de volgende jonge. Zo ging het verder, tot het glas helemaal met jenever was gevuld. In het café zocht hij het duel van de conversatie, die uitwisseling van puntigheden, gevatte onderbrekingen, desnoods beledigingen, waarvan de duellisten niet genoeg kunnen krijgen, terwijl het de omzittenden bij iedere voltreffer meer de keel uithangt. Dat kon hem niets schelen. Zijn tegenstander moest ten onder gaan. Hij had een talent voor het boosaardige, en er plezier in het te gebruiken. Ik gebruik ‘boosaardig’ niet in de betekenis van ‘moreel slecht’, maar om een eigenschap te benoemen die veel kinderen in ruime mate hebben. Hij had zin in en talent voor het spel. Dat mag uit het volgende blijken.

 

Deze geschiedenis moet zich hebben afgespeeld omstreeks 1950. Het slachtoffer is Johan Winkler, een ernstig, erudiet en vrijzinnig man, toen hoofdredacteur van Vrij Nederland. Hij had een verhaal gepubliceerd, van een muziekkenner, over Tsjaikovski. De kenner had daarin geschreven dat de componist homoseksueel was. In die tijd hield men dat zo veel mogelijk verborgen. Een paar dagen na het verschijnen van het bewuste nummer kreeg Winkler een brief waarin de onthulling over de seksuele geaardheid met klem werd tegengesproken: ‘Mijn oom was een fervent heteroseksueel!’ Was getekend Vladimir Tsjaikovski, achterneef ‘P.S. U zult mijn familie en mij een groot genoegen doen door deze brief in uw weekblad op te nemen, en daarmee ons in onze eer te herstellen.’

Ook toen had een hoofdredacteur die zijn vak verstond, een zekere intuïtie voor kwibussen en querulanten. Hij borg de brief op in de map G.

Dan, de ochtend daarop, wordt Winkler gebeld door dokter Aart van Gravestein, geneesheer-directeur van de inrichting Klein Hezenblik. ‘U hebt een brief gekregen van zekere Tsjaikovski? Ja. Delicate zaak, meneer Winkler! Een geval van dubbele identiteit. Die man is een patiënt van ons. Ik begrijp wel dat dit moeilijk voor u is, maar ik wil een klemmend beroep op uw naastenliefde doen. Het zou de therapie zeer ten goede komen als u zijn brief afdrukte.’

Winkler, in zijn menslievendheid, doet wat hem wordt gevraagd. De middag van de dag waarop dit nummer van vn met de brief is verschenen, komt Van Gravestein weer aan de telefoon. Hij betuigt zijn dank voor de geweldige medewerking. Maar er is nog een probleem. Patiënt Tsjaikovski is nog obstinater dan hij al was. Hij wil een honorarium. Honderd gulden, op zijn rekening in Klein Hezenblik, kamer acht, over te maken. Van Gravestein begrijpt wel dat dit heel veel gevraagd is. Maar meneer Winkler, ik vraag u dringend: doe het. We vrezen voor Tsjaikovski’s leven. En vanzelfsprekend krijgt u dit bedrag onmiddellijk weer terug. Winkler, in zijn bewonderenswaardige goedheid, geeft order tot de overschrijving.

Nog geen uur later is Van Gravestein weer aan de telefoon. Alarm! Tsjaikovski is ontsnapt en waarschijnlijk op weg naar Vrij Nederland om bij Winkler persoonlijk zijn honorarium te incasseren. Grote voorzichtigheid is geboden, want deze patiënt kan gevaarlijk zijn. De portier en de redactie worden in staat van paraatheid gebracht. Benauwde uren gaan voorbij, er gebeurt niets.

Dan wordt Winkler weer gebeld. Niet Van Gravestein is aan de telefoon, maar dokter Korevaar, van de Valeriuskliniek. Zijn collega van Klein Hezenblik heeft hem volledig op de hoogte gesteld. Onmiddellijk zijn een paar verplegers van de Valerius op het Centraal Station geposteerd. Die zijn erin geslaagd Tsjaikovski te pakken. Hij zit nu veilig in de Valerius, maar hij is obstinater dan ooit. Het levensgevaar is niet geweken. Hij eist honderd zilveren guldens, hem door Winkler persoonlijk te overhandigen.

Winkler vertrekt met het gevraagde naar de kliniek. Intussen gaat in de Valerius de telefoon, voor dokter Korevaar. ‘Hier Van Gravestein! Een moeilijk geval, collega. Bij ons is een patiënt ontsnapt die denkt dat hij Johan Winkler, hoofdredacteur

van Vrij Nederland, is en dat hij honderd zilveren guldens moet afdragen aan de neef van Tsjaikovski die bij u verpleegd zou worden. Wees voorzichtig. Er zijn risico’s!’

Winkler meldt zich bij de Valeriuskliniek. Zegt wie hij is en dat hij honderd zilveren guldens voor de neef van Tsjaikovski bij zich heeft. Schudt met het zakje vol rinkelende munten. Gaat meteen in de dwangbuis. Het heeft even geduurd voor alles duidelijk was.

 

Het is een verhaal dat werkt als een machine. De onderdelen passen zo goed in elkaar dat je je afvraagt hoe dit geheel zich heeft ontwikkeld en tot zijn voltooiing is gebracht. De auteur zelf praatte er nooit over; en ook het slachtoffer heeft bij mijn weten geen toelichting gegeven.

Toen, in het midden van een middag, in een stil Scheltema, deelde ik met Sternheim het tafeltje. Dit was de gelegenheid om hem te vragen hoe hij dat alles had bedacht. Het was niet zo moeilijk, zei hij. De voorbeeldige menslievendheid en onverwoestbare goedgelovigheid van Winkler waren niet te weerstaan. Hij voelde zich telkens weer gedwongen de volgende verwikkeling te verzinnen. Hij lachte een beetje, hief zijn handen, haalde zijn schouders op en zei: ‘Tja… Ik kon niet anders, ik moest wel.’

Peillood

H.J.A. Hofland Een talent voor het boosaardige

Er zijn mensen die voortleven door een meesterwerk, een afgeronde artistieke prestatie die niemand zal evenaren, ook de kunstenaar zelf niet. Dat kan tragisch zijn, omdat, als het zulke mensen vroeg in hun leven gebeurt, ze geneigd zijn, vaak tegen beter weten in, te proberen zichzelf te overtreffen. Erger is het als ze daarbij nog tegen iedereen binnen bereik telkens weer over hun topprestatie beginnen te praten.

Het tragische van Dick Sternheim is dat hij één keer de top heeft bereikt, maar dit in een half-literair dramatisch genre dat in Nederland niet hoog staat aangeschreven. Bovendien moest het in dit geval bij een eenmalige opvoering blijven. Dat is de practical joke die hij, al improviserend, tot een monument van verneuking heeft opgebouwd. Had Sternheim in Amerika gewoond, dan was deze grap een belangrijke bijdrage geweest aan The Complete Practical Joker, het standaardwerk van H. Allen Smith. Hier moet de auteur het doen met de overlevering, die binnen hoogstens twee generaties tot vergetelheid vervaagt. Jaren geleden heb ik geprobeerd dat te voorkomen door het verhaal in nrc Handelsblad op te schrijven. Gerard van Lennep heeft hetzelfde gedaan. Nu doe ik het voor de laatste keer, in De Parelduiker, in de hoop dat Sternheim in het literaire tijdschrift voor de vergetelheid bewaard blijft.

Biografische bijzonderheden zijn schaars. Dick Sternheim was een kunstenaar en gematigd Amsterdams bohémien. Zeer incidenteel was hij op de planken te zien. Hij heeft veel toneel vertaald, en ook het werk van Jan de Hartog nadat die in het Engels was gaan schrijven. Samen met Hans Keuls heeft hij de televisieseries Stadhuis op stelten en Plantage Tamarinde geschreven. Onder de schuilnaam Alfred Pleiter had hij een column in De Telegraaf en later een paar keer als Jan Punt in het Algemeen Handelsblad. Korte tijd is hij getrouwd geweest met Caro van Eyck, aldus de toneelgeschiedenis van Erenstein e.a. uit 1996. Hij is geboren in Amsterdam, op 15 december 1919, en hier op 6 februari 1973 gestorven; hij ligt begraven op Zorgvlied.

Ik denk dat ik hem zo halverwege de jaren zestig voor het eerst heb gezien, in Hoppe, de sta-afdeling, of in Scheltema. Hij had een faunachtig gezicht, spits, een gebogen scherpe neus, en glad achterovergekamd grijs haar. Hij gedroeg zich met

allure, straalde in deze omgeving gezag uit, en wist dat. In restaurant Dorrius, toen aan de Spuistraat, ben ik er getuige van geweest hoe hij op een avond kort voor Sinterklaas een zaal vol gasten tot stilte commandeerde. Hij zat daar in zijn eentje te eten, stond plotseling op en riep: ‘Kan men hier niet meer rustig eten! Zwijg!’ Even was het doodstil. Mijn kinderen waren vol bewondering. Wie is dat? Dick Sternheim. Ga hem maar een hand geven. Dat hebben ze gedaan.

In zijn laatste jaren begon hij, wat hij noemde, ‘flesjes’ te drinken. Hij bestelde een flesje orangina, goot het in een glas en gooide er een jonge jenever bij. Nadat hij een paar slokken had gedronken, was er ruimte voor de volgende jonge. Zo ging het verder, tot het glas helemaal met jenever was gevuld. In het café zocht hij het duel van de conversatie, die uitwisseling van puntigheden, gevatte onderbrekingen, desnoods beledigingen, waarvan de duellisten niet genoeg kunnen krijgen, terwijl het de omzittenden bij iedere voltreffer meer de keel uithangt. Dat kon hem niets schelen. Zijn tegenstander moest ten onder gaan. Hij had een talent voor het boosaardige, en er plezier in het te gebruiken. Ik gebruik ‘boosaardig’ niet in de betekenis van ‘moreel slecht’, maar om een eigenschap te benoemen die veel kinderen in ruime mate hebben. Hij had zin in en talent voor het spel. Dat mag uit het volgende blijken.

 

Deze geschiedenis moet zich hebben afgespeeld omstreeks 1950. Het slachtoffer is Johan Winkler, een ernstig, erudiet en vrijzinnig man, toen hoofdredacteur van Vrij Nederland. Hij had een verhaal gepubliceerd, van een muziekkenner, over Tsjaikovski. De kenner had daarin geschreven dat de componist homoseksueel was. In die tijd hield men dat zo veel mogelijk verborgen. Een paar dagen na het verschijnen van het bewuste nummer kreeg Winkler een brief waarin de onthulling over de seksuele geaardheid met klem werd tegengesproken: ‘Mijn oom was een fervent heteroseksueel!’ Was getekend Vladimir Tsjaikovski, achterneef ‘P.S. U zult mijn familie en mij een groot genoegen doen door deze brief in uw weekblad op te nemen, en daarmee ons in onze eer te herstellen.’

Ook toen had een hoofdredacteur die zijn vak verstond, een zekere intuïtie voor kwibussen en querulanten. Hij borg de brief op in de map G.

Dan, de ochtend daarop, wordt Winkler gebeld door dokter Aart van Gravestein, geneesheer-directeur van de inrichting Klein Hezenblik. ‘U hebt een brief gekregen van zekere Tsjaikovski? Ja. Delicate zaak, meneer Winkler! Een geval van dubbele identiteit. Die man is een patiënt van ons. Ik begrijp wel dat dit moeilijk voor u is, maar ik wil een klemmend beroep op uw naastenliefde doen. Het zou de therapie zeer ten goede komen als u zijn brief afdrukte.’

Winkler, in zijn menslievendheid, doet wat hem wordt gevraagd. De middag van de dag waarop dit nummer van vn met de brief is verschenen, komt Van Gravestein weer aan de telefoon. Hij betuigt zijn dank voor de geweldige medewerking. Maar er is nog een probleem. Patiënt Tsjaikovski is nog obstinater dan hij al was. Hij wil een honorarium. Honderd gulden, op zijn rekening in Klein Hezenblik, kamer acht, over te maken. Van Gravestein begrijpt wel dat dit heel veel gevraagd is. Maar meneer Winkler, ik vraag u dringend: doe het. We vrezen voor Tsjaikovski’s leven. En vanzelfsprekend krijgt u dit bedrag onmiddellijk weer terug. Winkler, in zijn bewonderenswaardige goedheid, geeft order tot de overschrijving.

Nog geen uur later is Van Gravestein weer aan de telefoon. Alarm! Tsjaikovski is ontsnapt en waarschijnlijk op weg naar Vrij Nederland om bij Winkler persoonlijk zijn honorarium te incasseren. Grote voorzichtigheid is geboden, want deze patiënt kan gevaarlijk zijn. De portier en de redactie worden in staat van paraatheid gebracht. Benauwde uren gaan voorbij, er gebeurt niets.

Dan wordt Winkler weer gebeld. Niet Van Gravestein is aan de telefoon, maar dokter Korevaar, van de Valeriuskliniek. Zijn collega van Klein Hezenblik heeft hem volledig op de hoogte gesteld. Onmiddellijk zijn een paar verplegers van de Valerius op het Centraal Station geposteerd. Die zijn erin geslaagd Tsjaikovski te pakken. Hij zit nu veilig in de Valerius, maar hij is obstinater dan ooit. Het levensgevaar is niet geweken. Hij eist honderd zilveren guldens, hem door Winkler persoonlijk te overhandigen.

Winkler vertrekt met het gevraagde naar de kliniek. Intussen gaat in de Valerius de telefoon, voor dokter Korevaar. ‘Hier Van Gravestein! Een moeilijk geval, collega. Bij ons is een patiënt ontsnapt die denkt dat hij Johan Winkler, hoofdredacteur

van Vrij Nederland, is en dat hij honderd zilveren guldens moet afdragen aan de neef van Tsjaikovski die bij u verpleegd zou worden. Wees voorzichtig. Er zijn risico’s!’

Winkler meldt zich bij de Valeriuskliniek. Zegt wie hij is en dat hij honderd zilveren guldens voor de neef van Tsjaikovski bij zich heeft. Schudt met het zakje vol rinkelende munten. Gaat meteen in de dwangbuis. Het heeft even geduurd voor alles duidelijk was.

 

Het is een verhaal dat werkt als een machine. De onderdelen passen zo goed in elkaar dat je je afvraagt hoe dit geheel zich heeft ontwikkeld en tot zijn voltooiing is gebracht. De auteur zelf praatte er nooit over; en ook het slachtoffer heeft bij mijn weten geen toelichting gegeven.

Toen, in het midden van een middag, in een stil Scheltema, deelde ik met Sternheim het tafeltje. Dit was de gelegenheid om hem te vragen hoe hij dat alles had bedacht. Het was niet zo moeilijk, zei hij. De voorbeeldige menslievendheid en onverwoestbare goedgelovigheid van Winkler waren niet te weerstaan. Hij voelde zich telkens weer gedwongen de volgende verwikkeling te verzinnen. Hij lachte een beetje, hief zijn handen, haalde zijn schouders op en zei: ‘Tja… Ik kon niet anders, ik moest wel.’

Marco Entrop+
Verliefde ogen zien Mondriaan
Uit het dagboek van Eva de Beneditty+

Uitzinnig verliefd was zij op hem geweest. Zo verliefd dat ze ‘zoo mogelijk àlles’ voor hem had willen offeren: ‘m’n vrijheid, m’n blijheid, m’n jeugd, m’n luxe, o, ik voelde me in staat àlles voor hèm prijs te geven! – En nu achteraf, ben ‘k blij, dat dàt alles niet is gebeurd […], maar ik dank God innig en oprecht, voor den grooten gelukstijd dien ik heb mogen kennen, en ik zal ’n herinnering houden aan hèm, dien ik heb liefgehad, te mooi, te rein om te beschrijven!’

Eind januari 1909 leerde de toen 21-jarige Eva de Beneditty de schilder Piet Mondriaan (1872-1944) kennen. Hun ontmoeting, het bezoek dat hij vervolgens bij haar thuis aflegde, de eerste afspraak die ze maakten – er was weinig voor nodig geweest om haar meisjeshart in vlam te zetten. Van haar passie voor de zestien jaar oudere Mondriaan heeft De Beneditty verslag gedaan in een dagboek. Op veertig dichtbeschreven bladzijden, hartstochtelijk bezaaid met uitroeptekens, onderstrepingen en felle klemtonen, geeft zij niet alleen uiting aan haar onvoorwaardelijke liefde voor hem, maar beschrijft zij ook wat hij op dat moment in haar leven voor haar betekent en bij haar teweegbrengt. Het dagboek is een uniek document.1 Niet eerder werd op zo’n persoonlijke en indringende manier licht geworpen op het liefdesleven van Piet Mondriaan.

Rokkenjager

Over Mondriaans Weibergeschichten zijn meer verhalen in omloop dan er concrete gegevens voorhanden zijn om ze te bevestigen. En nog steeds worden er nieuwe mythes aan de al bestaande toegevoegd. Zo gaf de schrijver Max Dendermonde zijn fantasie vrij spel door Mondriaan in een roman af te schilderen als een eersteklas rokkenjager.2 Het leverde immers een mooi contrast op met de steile man voor wie hij in de overlevering doorgaat. De womanizer die Dendermonde van hem heeft gemaakt, is even overdreven als onwerkelijk. Maar dat Mondriaan een bijzondere aantrekkingskracht op vrouwen had, is niet helemaal uit de lucht gegrepen.

Mondriaan is nooit getrouwd geweest. Wel was hij in de herfst van 1911 enige maanden verloofd met Greta Heijbroek (1884-1964), die hij al in 1909 kende en die net als De Beneditty de dochter was van een gegoede Amsterdamse koopman. Ver-

der heeft hij in de jaren rond 1910 al dan niet amoureuze betrekkingen onderhouden met zijn model annex leerlinge Agaath Zethraeus (1872-1966), de theosofe Marie Simon (1887-1976) en mogelijk ook met de violiste Aletta de Iongh (1887-1975).3 Geen van deze vrouwen heeft evenwel een getuigenis van hun omgang met Mondriaan nagelaten. Alleen Henriëtte Mooy (1890-1974) hechtte eraan haar herinnering aan hem te beschrijven. Zij verwerkte haar vriendschap met Mondriaan in Maalstroom, een driedelige autobiografische (sleutel)roman in dagboekvorm.4

Nakomertje

Van Eva de Beneditty wisten we tot nu toe niet veel meer dan dat zij de echtgenote was geweest van de toneelspeler Paul Peter Henri Huf (1891-1961), met wie zij veertig jaar lang lief en leed deelde, en dat zij de moeder was van de journaliste Emmy (1922-1992) en de fotograaf Paul Huf (1924-2002). Voor aanvullende biografische gegevens moesten de archieven worden geraadpleegd.5

Eva Bernardine de Beneditty werd op 25 januari 1888 in Amsterdam geboren als jongste kind in het Portugees-joodse gezin van Abraham Matthias de Beneditty (1848-1921) en Rosalie de Groot (1857-1916). Ze was in zekere zin een nakomertje. Door het vroege overlijden van haar twee jaar eerder geboren zusje Sara Josephina – het meisje werd nog geen zes maanden oud – bestond er enig leeftijdsverschil tussen Eva en de andere kinderen: Matthias (1878), Frederika (1880) en Nochem (1883).

Abraham de Beneditty was een niet onbemiddeld man. Evenals zíjn vader was hij rijk geworden in de handel, in zijn geval in effecten. Echtgenote Rosalie kwam uit een meer artistiek joods milieu. Haar beide (jongere) zussen, Jeannette en Joséphine, waren actrice. Joséphine had zich nog mogen koesteren in de amoureuze bewondering van de dichter Jacques Perk.6 Jeannette zou de moeder worden van de latere acteur Louis Saalborn (1891-1957), een volle neef dus van Eva.7

Bij de geboorte van Eva stond het gezin De Beneditty ingeschreven op het adres Keizersgracht 727. Maar het verhuisde vaak. In maart 1892 verlieten De Beneditty’s zelfs Amsterdam om in Londen te gaan wonen, waarschijnlijk om zakelijke redenen. Na drie jaar keerden ze naar Nederland terug en vestigden zich in Rotterdam. Vanaf eind oktober 1900 is de familie weer woonachtig in de hoofdstad, waar

de verhuisdrift andermaal toesloeg, al bleef deze beteugeld binnen de grenzen van de Concertgebouwbuurt. In 1909, het jaar waarin ze Mondriaan leerde kennen, woonde Eva met haar ouders en jongste broer Nochem op het adres Willemsparkweg 124 boven. Zus Frederika, inmiddels getrouwd en moeder van twee zoontjes, was toen al enige tijd het huis uit, evenals Matthias. Hij was in 1907 naar Londen vertrokken en van daaruit naar Amerika geëmigreerd. Tot haar huwelijk met Huf, gesloten op 22 juni 1921, bleef Eva in het ouderlijk huis wonen. Ze overleed op 20 april 1969 in Amsterdam en werd begraven op Zorgvlied.

Gevoelsleven

Afgezien van het dagboek, een handvol foto’s en een paar summiere biografische notities van dochter Emmy – die zich in haar geschriften in de eerste plaats haar vader herinnerde – is het leven van Eva tot haar huwelijk met Huf niet gedocumenteerd. In de nalatenschap van Mondriaan berusten geen brieven van haar. De brieven van Mondriaan aan Eva zijn na haar dood door de familie weggegooid.8 Helaas is haar dagboek van weinig waarde als het gaat om het bijeensprokkelen van feiten. Het eerste deel, waarin ze haar liefde voor Mondriaan beschrijft, beslaat een periode van vijf maanden, van februari tot en met juni 1909. In maart 1910 vervolgt Eva haar aantekeningen, vrij consequent, tot 25 januari 1911, de dag waarop ze drieëntwintig wordt. Het dagboek was er voor haar gevoelsleven. Over haar dagelijkse beslommeringen vermeldt ze hoegenaamd niets, evenmin over haar huiselijke omstandigheden of over haar familieleden. Haar broer Nochem bijvoorbeeld promoveerde op 9 maart 1910 aan de Universiteit van Amsterdam.9 Deze, toch bijzondere, gebeurtenis is door Eva niet geboekstaafd. Ze had genoeg aan haar eigen gedachten.

Uitgaan

Eva de Beneditty groeide op in een tamelijk beschermd milieu, dat nog stevig was verankerd in de negentiende eeuw. Van een meisje werd niet veel anders verwacht dan dat het zich lijdzaam voorbereidde op de huwelijkse staat, waarbij eerder de wens van de ouders werd gevolgd dan het hart van de dochter. Eline Vere in Amsterdam. Eva was een goede partij, gezien de redelijke welstand waarin De Beneditty’s leefden. Haar zakgeld was meer dan toereikend om haar vele liefhebberijen te bekostigen. Eva hield van uitgaan. Ze was een geregeld bezoekster van muziekuitvoeringen – ze bezat een abonnement voor het Concertgebouw – en bezocht theatervoorstellingen. Haar literaire voorkeur ging uit naar romantische dichters

als Heine, Goethe en Walter Scott. Dat blijkt althans uit de citaten uit hun gedichten die aan sommige passages in haar dagboek voorafgaan. Maar ze las ook Oscar Wilde – destijds een hype -, en niet eens in vertaling. Buiten cultureel vertier waren haar, vanaf haar veertiende de enige dochter in huis, echter weinig frivoliteiten toegestaan. Overdag maakte ze zich nuttig in huis door haar moeder gezelschap te houden en lichte administratieve werkzaamheden te verrichten voor haar vader en later ook voor Nochem, nadat haar broer zich had gevestigd als advocaat en procureur. Er bleef genoeg vrije tijd over om piano en mandoline te studeren en privélessen Engels en Frans te volgen, voor meisjes uit die kringen het hoogst bereikbare in algemene ontwikkeling. ’s Zomers ging de familie naar zee, ieder jaar naar Zandvoort. Een onbezorgd en overzichtelijk leven, zo lijkt het. Maar getuige haar dagboek was dit voor Eva niet het geluk waar ze naar verlangde. Er ontbrak iets. Ze voelde zich vaak eenzaam en gefnuikt in haar zielenleven. Dat veranderde toen Mondriaan in haar leven kwam.

Voorhoede

Piet Mondriaan leidde een heel wat wereldser bestaan, te midden van zijn Amsterdamse kunstenaars- en bohémienvrienden, met wie hij artistieke gedachten uitwisselde en stadse genoegens deelde. Begin 1908 had hij een ruime atelierwoning betrokken tegenover het Sarphatipark, op de eerste verdieping van nummer 42, aan de kant van de Ceintuurbaan. Bij mooi weer trok hij eropuit, alleen of in gezelschap van een collega, studies makend en schetsend in de ommelanden van de stad: langs de Amstel of het Gein nabij Abcoude, zijn meest geliefde plek. ’s Zomers was hij in Zeeland te vinden, onder geestverwanten in de kunstenaarskolonie die zich in Domburg rond Jan Toorop had gevormd.

Als beeldend kunstenaar maakte Mondriaan in die tijd een belangrijke ontwikkeling door die hem gaandeweg in de voorhoede van zijn generatie zou plaatsen. In januari 1909 zette hij in ieder geval een flinke stap voorwaarts in de belangstelling voor zijn werk, toen in het Stedelijk Museum de eerste ‘groepententoonstelling van levende meesters’ werd geopend, een gezamenlijk retrospectief van Mondriaan, Jan Sluyters en Kees Spoor. De expositie trok veel aandacht in de pers en een groot aantal bezoekers.10 Naast zijn landschappen en avondlandschappen uit vroegere jaren toonde Mondriaan – in de middelste van de drie zalen die voor hem waren vrijgemaakt – voor het eerst zijn recente, expressieve werken, naar het oordeel van de kunstcriticus C.L. Dake ‘visioenen van iemand die in de war is’.11 In april exposeerde Mondriaan opnieuw in het Stedelijk, ditmaal in genootschapsverband van de kunstenaarsvereniging Sint Lucas, waarvan hij sinds 1897 lid was.12

Chrysant

Hoe Eva Mondriaan heeft leren kennen, waar en wanneer precies, onthult het dagboek niet. Haar eerste aantekening dateert van begin februari 1909. Daaruit valt op te maken dat ze elkaar dan al een paar keer hebben getroffen. Waarschijnlijk heeft ze hem ontmoet via haar neef Louis Saalborn, die destijds nauw met

Mondriaan bevriend was en schilderlessen bij hem volgde.13 De tentoonstelling in het Stedelijk kan een aanleiding zijn geweest voor hun kennismaking, maar beeldende kunst had niet in de eerste plaats Eva’s interesse. Er wordt althans nergens in haar dagboek gewag gemaakt van enig museumbezoek, ook niet in april 1909 als Mondriaan bij Sint Lucas exposeert, onder anderen met Saalborn. De kunstenaar Mondriaan blijft verborgen in het dagboek, de man die Eva zegt lief te hebben eveneens. Ze noemt nooit zijn naam, heeft het slechts over ‘mijn schilder’. Eén keer verwijst ze concreet naar zijn werk. Ze blijkt namelijk een bloemstilleven – een chrysant – van hem te hebben gekregen, dat ze heimelijk op haar kamer bewaart om er op eenzame momenten bij weg te dromen. Die tekening is niet meer in familiebezit. Emmy Huf verkocht haar jaren geleden aan een kunsthandelaar, omdat ze geld nodig had.14 Eva’s chrysant was overigens geen unicum: Mondriaan heeft deze bloem in de jaren 1908-’09 vele malen afgebeeld en er meer liefjes mee verblijd. Zowel Agaath Zethraeus als Greta Heijbroek bezat een door Mondriaan getekende chrysant.15

Oerversie

Voor een meisje met een romantische natuur als Eva betekende het bijhouden van een dagboek kennelijk meer dan het vastleggen van losse invallen, gebeurtenissen of concrete gedachten. Ze wilde er iets moois van maken, een kostbaar document dat haar herinnering aan Mondriaan levend zou houden. ‘’t Is voor later zoo heerlijk,’ noteert ze op 7 maart, ‘als je alles geschreven hebt nog onder den invloed van ’t oogenblik, midden – in de extaze van je geluk, om ’t dan te lezen en te herlezen, en als ’t noodig is, er òp te kunnen leven, – op je verleden.’ Doordat zeven van de twaalf gedagtekende passages zijn voorzien van een motto, ontleend aan een passend gedicht of een liedtekst, wordt de indruk gewekt dat het dagboek eerder zorgvuldig is gecomponeerd dan ‘onder den invloed van ’t oogenblik’ geschreven. Sterker nog, het heeft er de schijn van dat de inhoud later door de schrijfster is herzien, bij welke gelegenheid zij de citaten heeft uitgezocht. Die veronderstelling is niet onaannemelijk, te meer omdat aan het dagboek de eerste vier katernen ontbreken. Zo te zien zijn de bladen er, met enig geweld, uitgescheurd. Dat zijn – een telling maakt dit duidelijk – in totaal 96 pagina’s. Stond hier de oerversie van wat zij te vertellen had over haar relatie met Mondriaan? Als dat waar is, dan bevatten de veertig bladzijden die de tekst nu beslaat, niet alleen een bewerking maar mogelijk ook een bekorting van haar verhaal. Heeft ze aantekeningen weggelaten? In februari 1909 legde Eva van haar belevenissen slechts tweemaal getuigenis af. En dat terwijl zij Mondriaan toen pas kende en er om die reden toch meer te melden zou moeten zijn. Maart is met vijf aantekeningen een uitschieter. April daarentegen passeerde geruisloos. Niet eerder dan op 11 mei werd er weer iets opgeschreven en in de laatste week van die maand nogmaals, kort na elkaar twee keer. In juni ten slotte zijn er nog twee data geweest waarop Eva haar gedachten heeft verwoord. Het is een opvallend magere score in vergelijking met het vervolgdagboek uit 1910,

dat met zijn 143 pagina’s het aantal aan Mondriaan gewijde bladzijden ver overtreft. In de zomer van dat jaar ontmoette Eva een nieuwe liefde, over wie ze vanaf dat moment vrijwel dagelijks schreef, vier maanden achtereen. Deze aantekeningen lijken bovendien tamelijk spontaan geschreven, zijn minder gedragen van toon, alledaagser ook. Eva was in deze periode aanmerkelijk minder zwaar op de hand dan het jaar daarvoor. Mondriaan moet veel in haar hebben losgemaakt.

Heb ik ooit een tijd gehad in m’n leven, dat ik me zóó voelde als nu? – Neen nooit. – Maar hoe voel ik me dan eigenlijk? – Ja, dat weet ik zèlf niet; ik ben rustig, en tòch bekruipt me soms een vreeselijke onrust, ik ben gelukkig, ja zóó gelukkig als nog nooit tevoren, en tòch ben ik bang voor m’n geluk, o zoo bang soms! – Dan denk ik, dat ’t te mooi en te goed is, dat ik hem heb gevonden, den ‘Mann meiner Träume’, en dat hij me begrijpt en me ook wil begrijpen, en met me spreekt en ook met me wil spreken, en dat ik hem nu geregeld zie en dat ook hij mij wil zien, dat àlles, is dat dan ook niet bijna geluk te groot! –

 

Eva is in verrukking als zij in februari 1909 haar dagboek begint: Komm’, komm’, Held meiner Träume, komm’…, staat er als motto boven deze eerste aantekening. Was het haar niet net zo vergaan als Nadina Popoff, de kolonelsdochter uit Der tapfere Soldat, die na het smachten van deze woorden haar wensdroom zag vervuld? Eva was er getuige van geweest, in de Amsterdamse Stadsschouwburg, waar zij een opvoering van deze ‘neuester Operetten-schlager’ van Oscar Straus had bijgewoond.16 Zwijmelend bij het portret van haar verloofde Alexius Spiridoff, majoor in het Bulgaarse leger en al maanden van huis omdat zijn land in oorlog verkeert met Servië, zingt zij haar begeerte naar hem uit. Maar in plaats van de kordate Alexius stormt de schuchtere soldaat Bumerli haar slaapvertrek binnen, een Zwitser in Servische krijgsdienst die op de vlucht is voor de vijand. Hoewel hij in alles het tegenbeeld is van een held, vindt ze in hem ten slotte de man die haar geluksverlangen vervult en vervolmaakt.

Dat zij, net als Nadina in de operetteromance, eindelijk het ware geluk heeft gevonden, kan Eva nauwelijks bevatten. Vooral in het begin van haar dagboek spreekt zij hierover regelmatig haar onzekerheid uit: ‘een nauw-durvend-opkomende twijfel, een wèl sterk-onderdrukte, maar tòch een zekere angst, voor ’t bijna te plots gekomen, héél onverwachte geluk’. Haar vrees was niet onterecht, vond ze. Want hoe ongelukkig was zij vroeger niet geweest? Iemand die oprecht begrip voor haar toonde, zoals Mondriaan dat deed, was ze op haar levenspad nog niet tegengekomen.

Ik had nog nooit iemand gevonden, die in-waar is, die niet, al was ’t nòg zoo weinig, tòch altijd iets van dat wereldvernis had en dat vond ik zoo troosteloos-

wanhopig, om nu nooit eens iemand te hebben, die je met volle oprechtheid kon vertellen van je eigen gevoel; dat ik nooit iemand had, die begreep mijn méér-willen-dan-ik-kàn….
Ik ben geen gelukkig menschenkind, want ik kan me niet uiten, en tòch heb ik zoo ’n diep gevoel, maar ’t is alleen voor mezelf, ik kan ’t niet aan anderen meedeelen, ik kan ’t ze niet voor-schilderen, niet voor-zingen, niet voor-spelen op geen instrument, ik kan ’t ze niet beschrijven, ik kan ’t ze niet zeggen…
’t Is als een diamant, die alléén met diamant geslepen kan worden, mijn diep gevoel kan alléén door ander diep gevoel begrepen worden. – [februari 1909]

Had Eva vroeger altijd in de veronderstelling geleefd dat zij nu eenmaal niet voor het ware geluk was geboren, nadat zij Mondriaan had leren kennen wist ze dat het ook voor haar bereikbaar was geworden. Dit besef gaf haar niet alleen een ongekende innerlijke kracht maar, bovenal, zelfvertrouwen:

[…] te weten, dat er iemand is, die je niet missen wil, dat er iemand bestaat, wiens leven je zóó kunt veraangenamen, als niemand anders ’t kan, dan jij en jij alleen; dat er iemand leeft, voor wien je ’t beste van je eigen leven zoudt willen offeren, alleen maar om dien ander er gelukkig door te maken; en te weten, dat die ander al gelukkig is, alleen door je eigen dáárzijn, door je persoon, omdat die hem lief is….., dàt bewustzijn moet sterk maken en in staat alle moeilijkheden te trotseeren. –
Niet alleen voor ’t oogenblik, maar ook voor ’t verdere in m’n leven ben ik niet meer bang, nu ik hèm heb leeren kennen, nu ik weet, dat wat ik geluk noem, niet onbereikbaar is voor mij… [eind februari 1909]

Steunpilaar

Mondriaan wordt door Eva voortdurend opgehemeld, één keer zelfs letterlijk als ze Heine citeert: Du bist mir wie ein hoher Stern / Der mich vom Himmel grüszet, / Und meine Erdennacht erhellt, / Und all mein Leid versüszet… Hij is het levende beeld van haar mooiste dromen, die alles in zich verenigt om haar ideaal – het ondervinden van het ware geluk – te verwezenlijken. ‘Hij is goed en eerlijk en ik vertrouw ‘m, ik geloof ‘m en àlles wat hij zegt; hij is voor mij ’n brok waarheid in m’n leven, en dat is waar ik altijd naar verlangd heb, naar iemand, die oprecht, en intens-waar is.’ Het kan niet op. Wat zag Eva in de zestien jaar oudere Mondriaan? Een vaderfiguur? Vaderlijk kón hij zijn, als we de aantekeningen in die zin lezen. Ze voerden lange gesprekken met elkaar, waarin hij probeerde haar onrust weg te praten en haar adviseerde de ‘akelige gedachten’ die ze vaak heeft, te laten varen. Maar hij liet ook merken dat hij in haar geloofde: ‘En ondanks mijn niets-kunnen, ondanks mijn in-niets-uitmunten, ondanks àl m’n gebreken, weet hij me te waarderen, ziet hij, voelt hij ’t bijzondere in mij…’

Hun ontmoetingen waren niet alleen voor Eva prettig. Volgens haar konden zij

en Mondriaan het zo goed met elkaar vinden omdat ze op elkaar leken. Hij vond dat zelf ook.

Eerst was ik ‘m dankbaar, omdat hij voelde, dat de gesprekken met hem iets heerlijks voor mij in m’n leventje waren, omdat hij begreep, dat ik ze noodig had en hij z’n tijd ervoor gaf; toch terwille van mij! – En nu weet ik, omdat hij ’t zèlf gezegd heeft, dat hij ’t niet als ’n opoffering beschouwt, maar als iets, dat ook voor hèm prettig is, nu zijn sympathie gelijk staat aan de mijne, en hij mijn bijzijn al even graag heeft als ik ’t zijne, nu voel ik, dat ik ’t vrijuit ’n intens geluk mag noemen…
En dàt is ’t, want ik ben erdoor verheven tot ’n nieuw, ’n mooier leven; ik heb er mezelf eigenlijk pas goed door leeren kennen, nu pas goed ingezien, wàt ’n dieper leven ik heb… [eind februari 1909]

Sinds haar vriendschap met Mondriaan zag de wereld er voor Eva een stuk zonniger uit. ‘Ik voel telkens en telkens meer,’ constateert ze op 30 maart, ‘hoe m’n leven verfraaid is, meer waarde heeft gekregen, nu ik hèm ken.’ Niet alleen voor zichzelf, ook voor haar omgeving. ‘Ik ben geduldiger, veel kalmer, niet zoo hinderlijk als vroeger.’ Huiselijke onaangenaamheden maken haar niet langer zenuwachtig. Ze tilt minder zwaar aan problemen, ‘want door ’t ellendigste heen zie ik hèm, als m’n troost, als ’n steunpilaar….’ Als ze weet dat ze hem zal zien, omdat ze een afspraak hebben, is niets haar te veel:

ik vlieg trappen op en neer, één en àl gedienstigheid; ik zou iedereen behulpzaam willen zijn, genoegen willen doen; ik doe dingen, die ik zelf vervelend vind, als ’n ander ’t graag hebben wil, want ik weet: straks krijg ik m’n belooning! – Geen bedelaar gaat me voorbij, zonder iets te krijgen, al heb ik nòg zoo weinig zelf, ieder moet meegenieten, als ik m’n geluksdag heb! – En al regent ’t, al waait ’t, sneeuwt ’t, ik vind ’t mooi weer, goed weer, nèt weer zooals ik ’t gewild had, de regen maakt me niet nat, de modder maakt me niet vuil, de kou voel ik niet, en àls ik ‘m voel, vind ik ‘m prettig, is ie me aangenaam, want ik voel me gelukkig! – [28 maart 1909]

En als er toch momenten zijn waarop onaangename gedachten haar dreigen te kwellen, vlucht ze naar boven, naar haar kamer, om te ‘turen voor z’n chrysant’. Of ze haalt zijn fotoportret te voorschijn, ‘van hemzèlf gekregen, als ’n tastbaar bewijs van z’n sympathie’, en dan voelt ze zich weer even verlicht. Soms hoeft ze alleen maar te denken aan zijn ogen om haar onrust te verjagen:

Als ik daaraan denk, aan die oogen, recht in de mijne, […] en ik sluit dan m’n oogen en zie hem voor mij, hoor ‘m spreken, voel z’n hand in de mijne, dan is ’t

soms net gelijk aan de werkelijkheid… Nu ben ik alleen in m’n eigen kamertje, nu hoef ik m’n oogen niet te sluiten, nu zie ik ‘m tòch, nu voel ‘k bijna z’n nabijheid, nu ben ik weer gelukkig, éven! – [13 maart 1909]

Passie en onschuld

Hem zien en hem spreken – meer lijkt Eva niet te wensen van haar relatie met Mondriaan. Paul Huf herinnerde zich wat zijn moeder hem had verteld over de kussen van Mondriaan.17 Die moeten een indrukwekkende ervaring

zijn geweest. Vanuit zijn atelier kon Eva op de klok van de Oranjekerk, achter het huis van Mondriaan, zien hoe lang die kussen duurden – ‘twintig minuten, een halfuur soms’. Dit soort intimiteiten vertrouwde Eva echter niet aan haar dagboek toe, misschien wel uit vrees dat anderen, haar ouders bijvoorbeeld, het zouden lezen. Het is overigens maar de vraag of de liefde ook werkelijk is geconsumeerd. Het lijkt er eerder op dat zij in de eerste plaats platonisch was. Hoe Mondriaan hun verhouding zag, is niet overgeleverd. Uitsluitend vriendschappelijk? Hij had in die tijd omgang met verschillende vrouwen. Zo was hij eind april 1909 met Greta Heijbroek te gast bij haar familie in Laren en verkeerde hij regelmatig met Alette

de Iongh, met wie hij ook correspondeerde.18 Zijn rendez-vous met Eva leken zich tot (al dan niet intieme) conversatie te beperken. Na iedere keer was zij er vól van:

In de laatste dagen heb ik zóóveel genot gehad, hem zooveel gesproken, dat ’t me hoe langer hoe machtiger wordt, om zònder hèm te moeten…
Ik kom zoojuist van hem af, en evenals altijd als ik pas van hem kom, leef ik nog midden-in ons gesprek door, en is alles om me heen me zoo koud, zoo vreemd, zoo vaag; ik voel ’t nèt, alsof hij nu zóó wel weer terug zal komen, en alles dan weer helderder en duidelijker zal worden, ik kan me niet indenken, dat hij dan werkelijk wèg is en ik hem in zoolang niet zien zal, want een paar dagen is lang, een weekje ònoverkomelijk – lang! [13 maart 1909]

Eva heeft niet al haar ontmoetingen met Mondriaan geboekstaafd. Uit het dagboek valt namelijk op te maken dat ze elkaar geregeld zagen, soms ook in het bijzijn van anderen. Op zondag 7 maart 1909, de dag dat Mondriaan 37 jaar wordt, is ze zo attent hem bloemen te laten bezorgen. De volgende dag noteert ze:

Ik heb uitgezocht, wat ik ’t mooist, ’t meest sprekend vond, en ik combineerde viooltjes met anjelieren, ‘all so sweet, and so are you’…
Er om heen lila bloemenpapier. Wàt is lila? Ik weet ’t niet precies, ‘k heb wel eens gehoord: passie!, en ‘k hoorde eens: onschuld! ‘k vind dat beide woorden hier dienst kunnen doen: in een plots opkomende passie ben ik naar den bloemenwinkel gegaan, om van die onschuldige wezentjes voor hem uit te zoeken!

Sprookje

In maart zijn er voor Eva vele dagen van geluk, omdat ze Mondriaan dikwijls ziet en hij blijkbaar te kennen heeft gegeven dat vaker te willen. Die ontmoetingen zullen in het geheim hebben plaatsgevonden, want Eva’s ouders hebben inmiddels lucht gekregen van de relatie en verbieden hun dochter met Mondriaan om te gaan. Ze wilden niet horen ‘van een schilder met een baard die op een zolder woonde en van armoe rijst at’.19 Eva is er zeer verdrietig onder en begrijpt het niet:

Ik voel me zoo ongelukkig vandaag, alléén juist om m’n geluk, dat door anderen géén geluk wordt genoemd. Maar als ik dàt nu als ’t mooiste en hoogste beschouw, waarom wordt me dat dan niet vergund? ’t Is toch niet kwaad, integendeel, ik eisch toch niets, verlang toch geen offers, ik wil hèm alleen maar zien, vaak in de gelegenheid zijn met hem te spreken, den warmen gloed van z’n oogen voelen… [13 maart 1909]

Tegen de wil van haar ouders in blijft Eva Mondriaan zien. Maar in april komt daar weinig van. Vanwege het mooie lenteweer trekt Mondriaan er bijna dagelijks op uit om in de openlucht te schilderen en te schetsen. Bovendien heeft hij het druk

met de voorbereiding van de expositie van Sint Lucas in het Stedelijk en met zijn functie als plaatsvervangend lid van de jury voor de ledententoonstelling. De paasdagen (11 en 12 april) brengt hij door bij familie in Arnhem.20 Pas op dinsdag 11 mei schrijft Eva weer in haar dagboek, na zes weken van stilte:

Den laatsten tijd zie ik hem weinig, heel weinig, maar m’n leven is er niet véél minder rijk om, want ik weet dat zijn dagen druk-bezet zijn, met werk dat prettig voor hem is, hij schildert buiten. –
Als ’t àndere redenen waren, waarom ik hem niet zag, dàn zou ik ’t misschien niet uithouden, maar ’t bewustzijn dat hij z’n dagen verbrengt zooals ’t hèm aangenaam is, heeft me nu al weken lang kalm gehouden, en een enkel levensteken van hem kan me nu soms weer voor dagen vreugde bereiden. Bijvoorbeeld ’n kort briefje, àl schrijft hij erin, dat hij me voorloopig nog niet kan zien, stemt me den dag van ontvangst in-gelukkig, omdat hij toch weer even aan me gedacht heeft, en als ik de paar hartelijke woorden lees en herlees, dan zie ik er hoe langer hoe meer moois in, en ik lees tusschen de regels, misschien méér, dan ooit bedoeld was, maar ’t is zoo heerlijk om te zoeken en uit te pluizen.

Eind mei verkeert Eva in de opperste staat van verrukking, na een week ‘van gróóte weelde, één week met driemaal hem zien en spreken!’ Op zondag 23 mei gaan ze samen naar het ‘Populair concert’ in de tuin van het Concertgebouw, waar die avond Beethoven op het programma staat.21 Voor Eva was het alsof ze in een sprookje terecht was gekomen:

Wat heb ik ònbeschrijfelijk genoten ’s avonds bij ’t concert, in den sprookjesachtig-verlichten tuin, met de heerlijke Beethoven-muziek, en daar tusschen-door eigenaardig wind-ruischen in de boomen, heerlijk zee-geluid, en zacht-zingen van ’n paar laat-wakkere vogeltjes, dat tòch de muziek niet stoorde, maar voor mij, één ermee werd, één mooie zuivere toon in de zomeravond-warmte! En dan hij tegenover mij, met z’n oogen naar den grond, stil-genietend, zooals ik, en nu en dan even opkijkend naar mij, als ’t blader-geluid zóó sterk werd, dat ’t de muziek éven overstemde; dat ’t blies over de kleine lichtjes van de bogen, héél-éven dreigend ze te doven, om ze dan weer plots hel op te laten flikkeren, terwijl dan weer ’t orkest, na ’n klein stukje solo-spel, met heerlijke jubel-tonen inviel!
En ’t jubelde ook in mij, om ’t heerlijk-rechtvaardige hier op aarde, om mij na ’n stillen tijd weer zóó genot te verschaffen!
En toen we naar huis liepen over de talrijk afgevallen jonge blaadjes en bloesempjes, en ’t mij scheen, dat ik op tapijt liep, dat alleen voor mij en hèm was uitgespreid, toen voelde ik me als de koningin uit ’n sprookje,… en ik dankte voor den sprookjes-avond… [24 mei 1909]

Afscheid

Waar Eva en Mondriaan elkaar telkens troffen, buiten die paar keer dat ze samen een concert bezochten, wordt in het dagboek niet vermeld. Op zijn atelier was zij nog niet geweest. Dat gebeurde voor het eerst op donderdag 10 juni 1909, zegge en schrijve ruim vier maanden na hun kennismaking. Of zij bij die gelegenheid het genoegen heeft gesmaakt van zijn voortreffelijke kussen, laat ze in het midden. Opgewonden was Eva nog steeds, toen ze enkele uren later verslag deed van haar bezoek:

Zijn huis! Zijn atelier! Zijn schilderijen! Zijn meubels! Zijn gordijnen! En hijzelf temidden van dat alles….. van hèm!
Ik mocht ’t aanschouwen! Mèt hèm! Bij hèm!
O God, indien gij zijst, dan ben ik U dankbaar daarvoor! – Een der gewichtigste dagen uit m’n leven, voor ’t eerst zijn woning te hebben betreden! –
Te zitten op de plaatsjes, waar hij altijd zit, dag in, dag uit, waar hij leeft, waar hij ademt, en kalm te aanschouwen dat àl, waar zijn geest uit spreekt, te zien en in me op te nemen, dat wat hij altijd ziet, wat hij al làng van buiten kent, en daarbij mezelf te voelen van hèm, geheel van hèm!
Voor mij is grooter weelde niet denkbaar!…
Dit was de gelukkigste dag van m’n léven! –

Als herinnering aan het bezoek gaf Mondriaan haar waarschijnlijk de foto die, evenals zijn portret, door Eva haar hele leven is bewaard en na haar overlijden door haar kinderen. Het is de enig bekende interieurfoto van zijn atelierwoning aan het Sarphatipark: de kunstenaar omringd door zijn werk, in een door de fotograaf verordonneerde pose. De foto werd eind 1908, begin 1909 gemaakt door de met Mondriaan bevriende (decoratie)schilder Reinier Drektraan en toont het atelier nog in zijn oorspronkelijke staat. In 1910 zou Mondriaan de muren wit en de vloer tot en met de lambrisering koolzwart schilderen.

Eva kreeg de foto ook als aandenken mee, want Mondriaan had haar verteld dat hij eind juni naar Domburg zou afreizen. Eva vindt het een verschrikkelijk vooruitzicht: ‘Hij hier weg! Er blijft niets voor mij, àl dien tijd, want hij zal m’n ziel mèt zich nemen, en dan blijf ik achter, zonder hèm, zonder mezèlf…’

De weken voor zijn vertrek zien ze elkaar vaak. Mondriaan is ‘oneindig’ lief voor haar. Eva houdt zich groot omdat ze niet wil laten merken dat zijn weggaan haar vreselijk veel pijn en verdriet doet. Ze troost zich met de gedachte dat ze in elk geval kan teren op de herinnering aan al het moois van de afgelopen maanden. De hele zomer, als ze zelf met de familie in Zandvoort verblijft, zal ze het hiermee moeten doen. Op donderdag 24 juni – ze hebben dan al afscheid genomen – schrijft Eva nog eenmaal in haar dagboek:

Geen woord van spijt of verdriet heb ik hem gezegd, integendeel, ik zei, dat ‘k ’t heerlijk voor hem vond, dat hij kon gaan, en ’t is ook heerlijk voor hèm, hij zal naar hartelust in de natuur kunnen werken, en ’n heerlijk rustigen tijd hebben! Wèl vindt hij ’t óók niet prettig mij in lang niet te zien, maar hij heeft z’n kunst, die àl z’n gedachten vergt, en hij zal hard werken ginds, en heelemaal daarin opgaan,… had ik hem nu van mijn onaangenamen tijd gesproken, dan zou hij misschien met medelijden aan me denken, en ’t zou ’n zonde zijn, om zijn mooie gedachten te willen storen! –
O neen, nu ben ik wèl ongelukkig, wèl akelig-alleen, maar ik ben verantwoord voor mezelf, ik ben hèm geen last! –
Ik heb zelfs gezegd, dat ik nu toch ook gauw naar buiten ga, en dat daar de tijd voor mij óók gauw om zal gaan en dat ’t alweer, eer je ’t weet, winter zal zijn! Ik geloof wèl dat ik tevreden over mezelf kan zijn, want hij heeft ‘Keine Ahnung’, hoe ’n verdriet z’n gaan me bezorgt. – Misschien zou ’n ander wèl van verdriet gesproken hebben, om daardoor te bewijzen, hoeveel zij van hem hield, maar ik voel m’n niet-spreken juist als ’t bewijs van m’n gehechtheid aan hem, ik wil en kàn hem niet verdrietig zien, al moet ik er dan zelf onuitsprekelijk onder lijden…

Dat ‘lijden’ zou alleszins blijken mee te vallen. Van het tweede halfjaar van 1909 zijn geen dagboekbladen overgeleverd. Eva hervat haar notities op 7 maart 1910, nota

bene de verjaardag van Mondriaan. Maar bij dit feit staat zij, opmerkelijk genoeg, niet stil. Ze schrijft die dag over haar ‘woelige leven van den laatsten tijd’, dat er nog leuker op is geworden sinds zij de rolschaatsbaan in het Paleis voor Volksvlijt heeft ontdekt. Zwierend over de spiegelgladde vloer flirt ze met de rolschaatsende jongens en met ‘die snoes van ’n hoofdinstructeur’. Mondriaan lijkt verleden tijd. Toch duikt hij nog drie keer op in dit dagboek. Op 17 oktober 1910 schrijft Eva dat ze een brief van haar ‘oude vriend de schilder’ heeft ontvangen – meer niet. Precies een maand later krijgt ze er weer een. Hij vraagt of ze in goede gezondheid verkeert en zegt dat ze hem niet hoeft te antwoorden als ze dat niet wil. Op oudejaarsdag 1910 is Mondriaan even terug in Amsterdam.22 Via Saalborn heeft hij laten weten haar te willen ontmoeten. De volgende dag noteert ze in haar dagboek dat het haar niet is gelukt hem te bereiken. Het staat er een beetje tussen neus en lippen door geschreven, want de meeste aandacht in deze aantekening gaat uit naar ene Eddy, die ze net heeft ontmoet, en naar een brief van Dick, een andere vlam. ‘That’s three love-affairs on one day!,’ schrijft ze nog wel.23 Maar Mondriaan is duidelijk exit.

Flirterig

Nog één keer zou Eva over Mondriaan schrijven. Op haar laatste aantekening, van 24 juni 1909, volgt nog een drietal bladzijden waarin zij terugkijkt op de relatie met hem en wat er daarna is gebeurd. De terugblik is geschreven in 1910 – dit jaartal staat erboven -, maar heeft betrekking op de zomer van 1909.

Verteerd door hartenleed was Eva geweest, de dag dat Mondriaan naar Zeeland vertrok en zij op het punt stond naar Zandvoort te gaan. Maar haar liefde voor hem was toch niet bestand gebleken tegen de geneugten van het ‘wufte strandleven’, moest ze achteraf constateren. Die hadden haar ‘flirterig’ gemaakt. Ze begon een

affaire met een getrouwde man. Na hem zocht ze troost bij een Haarlemmer die zij, omdat hij haar te weinig serieus overkwam, verruilde voor iemand uit Amsterdam. Maar deze charmeur gaf naar haar zin iets te vaak toe aan zijn overspelige gedachten.

En toen volgde de eene dolle verliefdheid en flirterij de andere, en toen ik weer in Amsterdam kwam, was de heele mooie invloed van m’n schilder weg! Ik had twee àndere schilders leeren kennen, die ook aardige, en vooral gevoels-menschen waren! – Ik ging m’n oude lief niet meer ‘unique’ vinden, verlangde niet meer zóó naar ‘m, en van lieverlede verdween de liefde!

When, musing on companions gone, / We doubly feel ourselves alone, citeerde Eva op 13 maart 1909 uit het gedicht ‘Marmion’ van Sir Walter Scott. Gevoelens van eenzaamheid riepen mijmeringen over Mondriaan niet meer op. De liefde was weggedreven met het stillen van het verlangen naar hem. Dat het geen schijn van liefde was geweest die zij voor hem had gekoesterd, daar kon ze op zweren. Zoals zij ook zeker wist dat die heerlijke maanden met hem ‘tot den gelukkigsten tijd’ uit haar leven behoorden, een die zij zich altijd zou blijven herinneren.