Archief: DBNL

Rob Delvigne
De Motor van Hermans

In Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans voegen Frans A. Janssen en Sonja van Stek aan de beschrijving van de Klondykeboekjes toe, dat ze verschenen zijn bij De Motor in een oplage van 10.000 exemplaren. Als plaats van uitgave geven ze op: ‘[Amsterdam?]’. Dat vraagteken is merkwaardig omdat Hermans zich hierover heel stellig heeft uitgelaten. Frans Janssen en ik bezochten Hermans in Haren in 1971, ter voorbereiding van onze Bibliografie van de verspreide publicaties van Willem Frederik Hermans (1972). Hoewel geen verspreide publicatie kwam het gesprek ook op de thrillers die Hermans onder het

pseudoniem Fjodor Klondyke had gepubliceerd. Ik was achter het bestaan van deze boekjes gekomen via Jan Kuijper, die als eerste over Klondyke zou publiceren in Populaire literatuur (1974). Ook al was Hermans onaangenaam verrast over het bekend worden van zijn jeugdzonde, hij wilde toch wel enige informatie geven. Hij had deze boekjes aan het eind van de oorlog geschreven tegen een vergoeding van f300, – per stuk. Ze werden na de oorlog gedrukt en verspreid via sigarenboeren en stationskiosken; het astronomische oplagecijfer van 10.000 dat Hermans noemde, heb ik altijd met een korreltje zout genomen. Hermans zal geen weet hebben gehad van de precieze oplaag en hij had er ook geen direct belang bij: hij was met een eenmalig bedrag afgekocht.

Tijdens ons bezoek noemde Hermans de naam van de drukker: De Motor, en diens adres: Tweede Weteringdwarsstraat in Amsterdam. Kort daarop ben ik door deze achterafstraat gefietst, maar van de drukkerij was geen spoor te bekennen. In het Gemeentearchief van Amsterdam raadpleegde ik oude telefoonboeken en overzichten van bedrijfsarchieven: geen vermelding van De Motor te vinden.

Sindsdien is er links en rechts over Klondyke gepubliceerd, maar niemand wist iets te achterhalen over de uitgever. Hans van Straten kwam in zijn Hermans-biografie (1999) zelfs met een uitgever uit Bandoeng opdraven, die werk van Du Perron in hetzelfde formaat als de Klondyke-titels had uitgegeven en daarom de drukker van de Thriller-serie moest zijn.

Over de periode waarin Hermans de Klondyke-boekjes schreef, publiceerde Piet Calis in Het ondergronds verwachten (1989). Klondyke komt er niet in ter sprake, wel Hans van Straten, wiens doopceel op p. 521 wordt gelicht. Op dezelfde pagina zijn de personalia opgenomen van Peter Verhoeff, die na de oorlog tot 1947 deel uitmaakte van de redactie van Podium; vervolgens werd hij redactie-assistent van Vrij Nederland. ‘Hierna zette hij met zijn vriend Waling Dijkstra een “Fabriek voor avonturenromans” op: de produktie van deze fabriek, die ongeveer tien romans bedroeg, verscheen bij de Nederlandse Keurboekerij.’

Er was voor mij niet veel reden om aandacht te besteden aan Peter Verhoeff, totdat in 2003 de biografie van Jan Arends verscheen, van de hand van Nico Keuning: Angst voor de winter. Daar kwam op p. 86 Verhoeff weer te voorschijn, voorzien van een opmerkelijk adres: ‘De kennismaking van Verhoeff

met Arends dateert van 1948, toen Arends in de Tweede Weteringdwarsstraat 8 huis woonde. Verhoeff was werkzaam in de aan dezelfde straat gevestigde Fabriek voor Avonturenromans, een bureau dat zich erop toelegde elke maand een cowboyroman af te leveren voor de Nederlandse Keurboekerij n.v. te Amsterdam. Verhoeff was een van de twee Leeuwarder jongens die dit tekstbureau hadden opgezet. Waling Dijkstra was zijn compagnon.’

De Tweede Weteringdwarsstraat en pulp: De Motor kon niet ver weg zijn! Bovendien werkte Hermans, net als Verhoeff, voor Podium en Vrij Nederland. En had Peter Verhoeff niet over zichzelf in Proefschrift van juni 1956 geschreven, dat hij ‘i.s.m. enkele vrienden gevarieerd leesbibliothekenmateriaal’ bij elkaar had gepend? Zou Hermans niet Zo’n vriend kunnen zijn geweest?

Nee dus. Verhoeff schreef pulp enkel samen met Dijkstra; met Hermans had hij nooit samengewerkt, schreef hij mij. Bovendien produceerde hij enkel voor de Nederlandsche Keurboekerij, die de oplaag van 3000 exemplaren geheel bij de leesbibliotheken afzette. We moeten dus leren leven met het feit dat De Motor en de Fabriek voor Avonturenromans twee gescheiden werelden waren en dat kort na de oorlog de Tweede Weteringdwarsstraat het kloppend hart van de Nederlandse pulpindustrie was.

Max Nord
Een amazone in de letteren

Hoogst merkwaardig. De dood in Tucson (Arizona) van de Franse schrijfster, lesbienne, feministe Monique Wittig, op 3 januari van dit jaar, is in ons land volstrekt onopgemerkt gebleven. Toch stonden de kranten hier destijds vol van haar in 1964 verschenen en met de Prix Médicis bekroonde eerste roman L’Opoponax. Want dat boek, uitgekomen bij Minuit, sloot in zijn stijl schitterend aan bij de traditie van de ‘nouveau roman’ die deze uit het verzet stammende uitgeverij had opgebouwd en verder uitbouwde met auteurs als Robbe-Grillet, Butor, Beckett, Sarraute, Duras.

‘Mijn opoponax,’ schreef Marguerite Duras bij de verschijning, ‘is misschien wel, zelfs bijna zeker, het eerste moderne boek dat over de kindertijd gaat. Mijn opoponax is de grootste executie van negentig procent der boeken die geschreven zijn over de kindertijd.’ En ze spreekt van één werktuig, een puur objectieve taal. Twee jaar later zal bij de verschijning van de Amerikaanse vertaling Mary McCarthy eendere kreten van bijval




slaken. L’Opoponax verhaalt van meisjes op de lagere en middelbare school, onder streng regime van de nonnen. De titel is de naam van een plant in Azië die wordt gebruikt voor de aanmaak van balsems en parfums, maar hier de betekenis heeft van een levenssfeer, die van de kindertijd. Dat is een mysterieuze sfeer van breekbaarheid, die met de sterke stijlmiddelen van Wittig prachtig invoelbaar wordt gemaakt. ‘Ik heb de jeugd als door een microscoop willen zien’, verklaarde zij dan ook in een interview. Zij doet dat door het gebruik van het woordje on als standaard voor de manier van denken en praten der kinderen, en het werkt subliem. Een collectief ‘wij’ noemt zij dit on. In het

Nederlands is de letterlijke weergave door ‘men’ natuurlijk onbruikbaar en de Parijse correspondent van de Volkskrant meende indertijd dat een Nederlandse vertaler dan ook voor onoplosbare moeilijkheden zou worden geplaatst.

Daarin had hij gelijk, zoals ik uit ervaring kan verklaren, omdat ik die vertaling (De opoponax, Contact 1975), met evenveel plezier als inspanning, heb uitgevoerd. Het effect van genoemde stijlfiguur gaat inderdaad en jammer genoeg verloren, maar daarmee worden de charme van het boek en de confrontatie met de werkelijkheid, die de bezieling van de schrijfster vormt, in het geheel niet ontkracht. Al vertalend deed zich een veel grotere moeilijkheid voor. Wittig bleek namelijk in haar tekst talloze citaten te hebben verwerkt, zonder die als zodanig, met aanhalingstekens bijvoorbeeld of cursief, aan te geven. In gesprekken met haar en in de brieven die zij mij schreef, benadrukte zij die stijlfiguur als volgt: ‘Ik heb mij teksten toegeëigend, ik heb geprobeerd ze te versmelten met de mijne, het is dus noodzakelijk dat de vertaling daarmee rekening houdt. Wil mij vergeven daarop zozeer de nadruk te leggen. Maar het wordt naar mijn gevoel volstrekt onnodig cursief te gebruiken van het ogenblik af dat men noch de interpunctie van een tekst noch de rangschikking der versregels respecteert. Cursieve letters willen scheiding aanbrengen, de ene tekst losmaken van de andere, als dat hier gebeurt is alles bedorven. De gebruikte teksten moeten grondbestanddelen zijn van hetzelfde niveau als het materiaal van de rest van het boek.’ (Brief van 19 januari 1966)

De herinnering aan mijn eerste ontmoeting met haar, in het café van Sartre op Montparnasse, staat mij nog goed bij. Een knappe vrouw, uitdagend gekleed, witte trui en witte laarzen, heel beslist in haar opvattingen, maar absoluut zonder dwingerigheid of enigerlei pose. In haar betoog eerder aan de bescheiden kant, zoals ook later in onze correspondentie. Ze verklaarde zich bijvoorbeeld graag bereid tot nadere uitleg over de interpretatie van de verzen van de Aliscans, ‘dans la mesure de mes moyens,’ voegde ze eraan toe. We spraken lang met elkaar omdat we, zoals bleek, op dezelfde literaire toonhoogte zaten. Daardoor kreeg onze briefwisseling een licht vriendschappelijk karakter. Ik had graag het contact met haar voortgezet, maar zij was dikwijls net op reis als ik in Parijs was en een voorgenomen bezoek harerzijds aan Amsterdam werd jammer genoeg ook afgezegd. Deze persoonlijke verstandhouding met haar heeft er zeker toe bijgedragen dat ik me met meer enthousiasme en inleving aan de vertaling van haar boek kon wijden.

Ik moest natuurlijk zoveel mogelijk tegemoet komen aan de structuur van de stijl en deed dit door de vertaling der citaten op die manier in de tekst te verwerken. Maar dat was niet altijd mogelijk, bijvoorbeeld bij de behandeling op school van oud-Franse teksten, en met het vers van Baudelaire dat in fragmenten bijna compleet is opgenomen in het laatste deel van het boek. De zeer toegankelijke schrijfster zond me een complete lijst van de citaten, hetgeen me ook in staat stelde te controleren of ik zonder de hulp van aanhalingstekens al die regels van Flaubert, Racine, Malherbe, d’Orléans, Leopardi, Pascal, Rimbaud, Labé, Tibullus, Lewis Carroll, De Vigny, Corneille en Scève eruit gehaald zou hebben. Quod non. Ook kon ik het cultuurverschil met onze schoolopleiding goed vaststellen.

Dat Cathérine Legrand en haar vriendinnetje Valéry Borge in L’Opoponax op den duur meer dan vriendschappelijke gevoelens voor elkaar gaan koesteren, liet, bij mij althans, niet de indruk achter dat hier van een sterke uitbeelding van (beginnende) lesbische liefde sprake zou zijn. Monique Wittig kon al spoedig na de verschijning in 1969 van Les guérillières met recht gerekend worden tot de strijders voor de rechten der vrouwen, ook, nee vooral, in de liefde. Les guérillières (in het Nederlands vertaald als Vrouwenguerilla) is een fascinerend episch gedicht dat ook in zijn typografie aanzienlijk experimenteler was dan L’Opoponax.

Le corps lesbien, dat in 1973 verscheen, toont de radicale consequentie van dit thema, van deze gerichtheid. De gebrokenheid van het vrouwenbestaan in de mannenwereld beeldt zij op een originele, alweer typografische manier uit: je (ik) wordt j/e (i/k), mon (mijn) wordt m/on (m/ijn) enzovoorts. Dat bracht nu de Engelse vertaler in ‘onoplosbare’ moeilijkheden! ‘Ik’ wordt immers ‘I’, onsplitsbaar. Hier werd cursief de enig bruikbare maar niet erg principiële oplossing.

Er is een voor de hand liggend verband tussen feminisme en lesbiënisme, maar bij Monique Wittig ligt het accent toch wel heel sterk op het laatste. ‘Lesbiënisme valt niet te reduceren tot een seksuele praktijk, het heeft een belangrijke kulturele komponent: leven vanuit en voor jezelf, een onafhankelijke opstelling ten opzichte van mannen en de wereld zoals zij die in elkaar hebben gezet.’ (Vrij Nederland, 10 augustus 1974, interview). In een paginagroot artikel van Hanneke van Buuren, gewijd aan ‘romans van feministen’ (nrc Handelsblad, 11 april 1975) staat zij samen met Joke Kool-Smit, Andreas Burnier en Doris Lessing pal voor de bevrijding van de vrouw… Zij hoort daar niet bij, hier zijn ongelijkwaardige persoonlijkheden samengebracht. In het eerder aangehaalde interview in Vrij Nederland blijkt zij de consequentie te hebben getrokken van het bestaan in twee werelden, de vrouwenwereld waarvoor zij heeft gekozen en het patriarchaal systeem, waarvan je tegen je wil nog deel blijft uitmaken. En: ‘als lesbisch feministe kun je tenminste een leven leiden dat coherent is met de strijd die je voert’.

Als radicaal lesbienne heeft zij de feministische strijd gevoerd, maar zij is in 1976 naar Amerika geëmigreerd wegens blijkbaar onoverkomelijke twisten met die beweging. Als amazone in de letteren, met een paar topwerken vertegenwoordigd, is daar met een hartaanval aan haar rijke en zinvolle 67-jarige leven een einde gekomen.

Marco Daane
Een lijk uit de kast

Woensdag 25 juni jl. was de honderdste geboortedag van George Orwell. De kranten brachten hem een curieus presentje: voorpaginafoto’s van president Poetin en de Britse koningin, samen in een rijtuig door Londen toerend. Voor het eerst sinds 130 jaar bracht een Russisch staatshoofd een officieel bezoek aan het Verenigd Koninkrijk.

Wat zou de in 1950 overleden Orwell van deze gebeurtenis hebben gevonden? En vooral van de politieke geschiedenis van het Oostblok na 1989? Orwell (pseudoniem van Eric Arthur Blair) was immers de auteur van de antistalinistische klassiekers Animal Farm en 1984. Hij koesterde het ideaal van een democratische, socialistische staat en had aan het communisme een broertje dood. Een paar dagen voor Orwells eeuwfeest onderstreepte Timothy Garton Ash dat weer eens. Hij publiceerde curieuze, pas teruggevonden Orwelliana: de fameuze ‘zwarte lijst’ van communisten.

Hoe zat dat ook alweer? Op 11 juli 1996 ontketende The Guardian groot tumult met

de publicatie van een brief van Orwell aan Celia Kirwan, waaruit bleek dat hij zo’n lijst had opgesteld. De beeldschone Kirwan was een van de vrouwen die hij in 1946, na de plotselinge dood van zijn vrouw Eileen, een vergeefs huwelijksaanzoek had gedaan. Kirwan en Orwell bleven daarna bevriend. Begin 1949 zocht zij Orwell op in het sanatorium waar hij wegens tuberculose verbleef. Haar bezoek bleek zowel persoonlijk als zakelijk. Kirwan was inmiddels medewerkster van de Information Research Department, een propagandadienst van het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken. Deze ird hield zich bezig met de binnenlandse invloed van het snel oprukkende sovjet-communisme. Voor veel Britten was Stalin, ondanks zijn agressieve annexaties in Oost-Europa, nog steeds de bondgenoot van weleer tegen Hitler. Communistische en andere linkse intellectuelen sympathiseerden in allerlei variëteiten en gradaties met de rode heilsleer. De ird volgde hun publicaties op de voet. Sommige ird‘ers deden mogelijk aan een soort psychologische oorlogsvoering. De dienst bestookte echter vooral de pers met artikelen, financierde auteurs en liet publicaties vervaardigen. Dat moest in die tijd van labiele wederopbouw tegenwicht bieden aan de onberekenbare communistische invloed. Kortom: propaganda en contrapropaganda. In dat kader vroeg Celia Kirwan ook Orwell, goed thuis in de politieke journalistiek, om hulp. Die was daartoe graag bereid. Naderhand schreef hij haar: ‘Ik zou je […] een lijst kunnen geven van journalisten & schrijvers die naar mijn mening cryptocommunisten of fellow-travellers zijn of daarnaar neigen & die als propagandisten niet zouden moeten worden vertrouwd.’ In een notitieboekje hield Orwell namen bij van dergelijke volgens hem onuitgesproken sympathisanten van het communisme. Hij suggereerde Kirwan die aantekeningen om te werken tot een selectieve lijst.

Niet die lijst publiceerde The Guardian in 1996, maar de hiervoor aangehaalde brief waarin Orwell opperde de lijst voor de ird op te stellen. De Britse pers schudde vervolgens op zijn grondvesten. Zelden zijn hedendaagse politieke publicisten zo uit hun slof geschoten. De ird was een ‘geheime dienst’, Orwells lijst een ‘zwarte lijst’ en een vorm van ‘McCarthyisme’. ‘Orwell was a Big Brother too,’ schreef de Engelse parlementariër Gerald Kaufman. Voor andere voorbeelden van (ook Nederlandse) reacties verwijs ik naar Igor Cornelissen, die in De Parelduiker 3 (1996) tevens de politiek-historische en biografische context van de affaire schetste (en overigens abusievelijk vermeldde dat Orwell zijn notitieboekje met namen aan Kirwan en de ird had uitgeleend). Velen gaven ook openlijk blijk van hun slechte (of wellicht selectieve) dossierkennis. Het bestaan van het notitieboekje was al bekend uit Bernard Cricks eerste Orwellbiografie (1980), en bij ons zelfs al uit de studie van Th.J. Hooning (1968). Biograaf twee, Michael Shelden (1991), beschreef het uitvoeriger en lepelde er ook enkele namen uit op.

In 1998 openbaarden Orwells Complete works een vervolgbrief waaruit bleek dat hij daadwerkelijk een lijst van achtendertig namen aan Kirwan en de ird gaf. Editeur Peter Davison publiceerde toen tevens 99 van de 135 namen uit Orwells notitieboekje. (De rest moest hij onvermeld laten wegens de Britse wetgeving op smaad.) En nu is dus de lijst opgedoken. Celia Kirwan overleed afgelopen najaar; haar dochter vond tussen haar papieren een doorslag van de lijst.

Waarom Kirwan er zelf niet eerder mee is gekomen, is onbekend. Haar dochter heeft de lijst aan Timothy Garton Ash overgedragen, met het verzoek erover te schrijven; hetgeen hij dus heeft gedaan in (wederom) The Guardian van 21 juni.

Naast elf onbekende, meest minder fameuze namen staan vierentwintig reeds uit het notitieboekje bekende figuren op de lijst. Onder hen zijn de uitgever van de linkse New Statesman Kingsley Martin, de acteur Michael Redgrave (die, o ironie, in de eerste verfilming van 1984 de rol van Partijtiran O’Brien zou spelen), de journalist Peter Smollett, bekende schrijvers als Isaac Deutscher (die, alweer o ironie, in 1955 de opmerkelijke gelijkenis zou onthullen van 1984 met Zamjatins Wij), Hugh MacDiarmid en J.B. Priestley – en Charlie Chaplin. Onmiddellijk dringt zich de vraag op wat Orwell in

sommige gevallen heeft bezield, zoals met Chaplin. Onder ‘opmerkingen’ plaatste hij bij hem slechts een vraagteken, alsof hij het zelf ook niet wist. Mogelijk speelde mee dat Chaplin, door de fbi van communisme verdacht, op de Amerikaanse Security Index stond. Redgrave was een miskleun; diens zoon heeft inmiddels aangetoond dat hij meewerkte aan pro-Britse propagandistische films. Met Smollett sloeg Orwell dan weer onbedoeld meer dan de spijker op zijn kop: die werd later ontmaskerd als spin in het Philby-spionageweb. En de Schotse dichter MacDiarmid was een volstrekt logische keuze: die was notoir communist, en vooral rabiaat anti-Engels (zie ook elders in dit nummer van De Parelduiker).

Natuurlijk raakten de gemoederen weer verhit. En net als in 1996 gingen veel commentatoren voorbij aan wat er werkelijk in Orwells brief aan Kirwan staat: ‘Ik zou je ook, als dat van enige waarde is, een lijst kunnen geven van journalisten & schrijvers die naar mijn mening cryptocommunisten of fellow-travellers zijn of daarnaar neigen & die als propagandisten niet zouden moeten worden vertrouwd.’ De cursivering is van mij, om de aandacht te vestigen op Orwells feitelijke advies aan de ird: deze en gene kunnen jullie beter niet uitnodigen voor jullie publicaties, want dat is zinloos; ze zijn daarvoor ongeschikt omdat ze aan de verkeerde kant staan. Het was ook niet zijn enige advies: hij heeft met Kirwan eveneens auteurs besproken die wél ‘bruikbaar’ waren. Er is dus geen sprake van dat Orwell communisten heeft aangegeven, en al helemaal niet bij de Secret service. ‘Het enige wat hen kon gebeuren was dat ze niet zouden worden gevraagd te schrijven voor de ird,’ verklaarde Kirwan zelf in 1996.

Zeven jaar na het eerste rumoer is het wederom noodzakelijk op deze passage te wijzen, zoals ook Garton Ash onvermoeibaar maar voor dovemansoren blijft doen. Want opnieuw blijken de critici niet te kunnen (willen?) lezen. Joost Zwagerman noemt de ird in nrc Handelsblad van 27 juni een ‘inlichtingendienst’; altijd een lekkere binnenkomer. Bij Marcel van Nieuwenborgh in De Standaard van 24 juni is het ‘de Britse geheime dienst’ die ‘een netwerk van intellectuelen’ op het spoor was. Peter de Waard heeft het in de Volkskrant van 26 juni over ‘de opsporingsinstanties’ en laat Orwell ‘een lijst met vermeende kgb-agenten’ doorspelen. En Elsbeth Etty maakt er in nrc Handelsblad van 28 juni zelfs ‘de geheime politie’ van, waar Orwell mensen ‘aanbracht’. Ook geeft zij Orwells brief nog een behandeling. Volgens Etty had hij het over auteurs ‘die “naar mijn mening cryptocommunisten zijn of fellow-travellers of daarnaar neigen”’. Punt. Het essentiële vervolg daarvan (zie hiervoor) laat ze weg. Navrant genoeg duidt ze Orwell vervolgens als ‘hulpje van Big Brother’, ‘gluiperige dienaar van een verklikkersysteem’ en ‘medeplichtige aan wat toen al [sic!] orwelliaanse praktijken heette’. Woorden weglaten en feiten vervormen – heette dat in 1984 niet Newspeak?

Timothy Garton Ash tracht in zijn essay Orwells ‘daad’ te nuanceren. Daarin gaat ook hij te ver. Niet alleen de Koude Oorlog en de stalinistische dreiging, ook de aanwezigheid van de adembenemende Kirwan zou een rol hebben gespeeld, redeneert hij. Orwell koesterde nog steeds ‘een pijnlijk verlangen’, en ‘zijn liefde voor Celia, of althans zijn zoektocht naar haar genegenheid, bracht “Mr Orwell” in de archieven van de Britse bureaucratie’. Orwells onbeantwoorde verliefdheid en huwelijksaanzoek dateerden

echter van drie jaar eerder. Dat was allang bekend uit alle biografieën – Garton Ash memoreert het zelf. En Orwell had daarna vrede met Celia’s afwijzing. Zijn brieven aan haar uit 1949 zijn niet meer dan warm-vriendschappelijk. Een en ander is inmiddels alweer een eigen leven gaan leiden. Volgens Marcel van Nieuwenborgh in De Standaard werd Orwell ‘verleid’ door Celia Kirwan. En Joost Zwagerman in nrc Handelsblad: ‘Orwell was hopeloos verliefd op […] Celia Kirwan. Zij was een van de vijf vrouwen die hij vanaf zijn ziekbed […] ten huwelijk had gevraagd.’ Het eerste is een uitvergroting van Garton Ash’ speculatie, het laatste Zwagermans eigen fout. Jammer van zijn sterke Orwell-essay.

De enige nog levende persoon van de lijst is de tweeëntachtigjarige historicus en oud-journalist Norman Mackenzie. Hij verdenkt opmerkelijk genoeg Leonard Woolf, de weduwnaar van Virginia, ervan zijn aanwezigheid op Orwells lijst te hebben aangejaagd. ‘Ik weet dat hij me in een brief merkwaardigerwijs eens heeft beschreven als de gevaarlijkste man bij de New Statesman,’ vertelde hij The Guardian. Orwell zelf was door zijn ziekte ‘zijn zelfcontrole aan het verliezen,’ meent Mackenzie: ‘Tuberculeuze mensen konden op het laatst heel vreemd doen. Ik ben een Orwell-aanhanger, ik was het met hem eens over de Sovjet-Unie, maar ik denk dat hij gedeeltelijk ga-ga werd.’ Orwells brieven en dagboeknotities van destijds spreken alweer andere taal. Ze zijn kraakhelder; ‘alsof de energie en verbeelding van zijn journalistieke werk en essays nu een andere uitgang vonden,’ aldus Bernard Crick. En volgens Richard Rees was Orwell lichamelijk erg zwak, maar ‘geestelijk zo actief als altijd en vol ideeën’.

The Times vroeg Orwells zoon Richard om commentaar. En die sprak klare taal over zijn vader: ‘Hij was erg patriottisch en als puntje bij paaltje kwam was hij voldoende praktisch ingesteld om zich te realiseren dat regeringen zaken geheim moeten houden als de vijand voor de poort staat.’ Ofwel: Orwell maakte zijn keus bewust en met zijn volle verstand. Garton Ash stelt in dat verband dat Orwell geloofde dat er een ‘koude’ oorlog gaande was en dat Groot-Brittannië die aan het verliezen was. Niet de ird, maar het stalinisme vertegenwoordigde voor hem het kwaad dat bestreden en voorkomen moest worden. Dát, en niet de ird, was voor hem de wereld van 1984. Frappant is Orwells toevoeging op de lijst achter de naam van schrijver Cedric Dover: ‘Is Eurasian.’ Eurasia is in 1984 het oostelijke oorlogvoerende machtsblok. De opmerking moet voor de ird onbegrijpelijk zijn geweest, omdat 1984 nog niet verschenen was, maar toont aan hoezeer Orwell de idee van zijn toekomstroman op de lijst betrok. Volgens Richard koesterde Orwell ook angst – een echte oorlogsangst: ‘We zijn er tamelijk zeker van dat de kgb in Moskou dossiers over hem bezat. Hij was nogal paranoïde over de mogelijkheid dat hij werd vermoord.’ Paranoïde, maar niet zonder achtergrond. Tijdens de Spaanse Burgeroorlog ontsnapte Orwell ternauwernood aan door Stalin gesteunde Spaanse communisten, die ongenadig huishielden onder alles wat links maar niet communistisch was. Die ervaringen bezorgden hem zijn afkeer van én angst voor het communisme. Een soms letterlijk verblindende angst. In 1946 waarschuwde hij in de Partisan Review voor het eerst voor ‘crypto’s’. Een woedende parlementariër ontkende Orwells aantijging. Die repliceerde: ‘Maar natuurlijk

zegt hij dat hij geen cryptocommunist is! Wat kan hij anders zeggen? Een zakkenroller gaat ook niet naar de paardenraces met een label “zakkenroller” op zijn jas […].’

Samen met zijn vaderlandsliefde, zijn spreekwoordelijke ‘Englishness’, vormde die angst de persoonlijkheid die zich ertoe liet overhalen een politieke overheidsdienst te adviseren. Dat de auteur van uitgerekend 1984 dat deed, mag de enige factor in dit schimmenspel zijn die de wenkbrauwen doet fronsen; ook al gebeurde het informeel (zoals zijn zoon opmerkte) en zijdelings, en al waren zijn beweegredenen begrijpelijk, zijn bedoelingen nobel en de gevolgen nihil (zoals ook Garton Ash stelt). In persoonlijke zin valt hier nog Orwells ongenuanceerde, soms onbegrijpelijke keuze van personen aan toe te voegen. Daarmee was hij de weg soms flink kwijt. Misschien maar gelukkig: te zeer (en ongewild) tot held en heilige uitgeroepen, is hij nu weer onder ons als mens.

Laagwater

Jan Paul Hinrichs
Van Schooneveld terug in Leiden

Toen ik in 1975 in Leiden Slavische talen ging studeren, stuitte ik in de Slavische studiezaal, die toen nog op een fraai betimmerd zoldervertrek in de ‘oude ub’ aan het Rapenburg was gevestigd, al gauw op boeken van de Haagse uitgeverij Mouton & Co. die verschenen waren onder redactie van C.H. van Schooneveld. Een enkele keer stond cursief ‘Leiden University’ onder zijn naam, dan weer ‘Stanford University’, maar nog wel het vaakst ‘Indiana University’. Aangezien de boeken in de Mouton-reeksen Slavistic printings and reprintings en Janua linguarum tot de meest gebruikte vakliteratuur uit die dagen behoorden, kwam ik de naam Van Schooneveld gedurende mijn studie nog vaak tegen. Enige voorstelling van de redacteur had ik niet: ik had hem nooit gezien en nooit iets van hem gelezen. Verhalen over zijn Leidse jaren deden onder studenten niet de ronde. Hij maakte de indruk tamelijk oud te zijn, gezien de carrière die hem reeds naar drie universiteiten had gebracht. Toen Karel van het Reve in zijn afscheidscollege in 1983 gewag maakte van een collega proximus die zijn secretaresse etiketten op wijnflessen liet plakken, zal menigeen niet begrepen hebben dat hij het over Van Schooneveld had.

Mijn kennismaking met Van Schooneveld kwam pas veel later tot stand. Dit gebeurde via Petra Couvée, die in 1998 en 1999 in De Parelduiker artikelen publiceerde over de rol van drukkerij Mouton bij de eerste Russische publicatie van Pasternaks roman Dokter Zjivago (1958). Voor haar onderzoek had ze Van Schooneveld bezocht in Vozérier-Amancy, een dorp in de Franse Savoie, vlak onder Genève, waar hij in 1970 een oude boerderij als zomerhuis had gekocht die na zijn emeritaat in 1986 zijn permanente woning werd. Bij een bezoek aan Leiden in de herfst van 1997 kwam Van Schooneveld met Petra mee naar de ub. Daar stond een man met een zeer zwaar postuur, die ondanks regen en kou op sandalen zonder sokken rondliep. Gedrieën bezochten we in de magazijnen de imposante boekerij van zijn leermeester Nicolaas van Wijk, die hij zelf nog na diens dood in 1941 had gecatalogiseerd. Een etentje volgde bij een lokale Griek, waarbij Van Schooneveld zich liet ontvallen dat hij niet ongenegen was zijn Mouton-archief aan de Leidse ub te schenken. Toen hij dat enige weken later telefonisch nog eens herhaalde, nodigde hij me tevens uit om eens op zijn boerderij te komen praten.

In het voorjaar van 1998 maakte ik een

dienstreis naar Savoie. Ik kwam gebruind terug, met de toezegging van de schenking op zak. Aanvankelijk wilde Van Schooneveld alleen zijn ‘Franse’ archief schenken, dat duplicaten bevatte van de originelen die zich in zijn verhuurde huis in Bloomington (Indiana, usa) bevonden. Uiteindelijk zegde hij toe ook de originelen te schenken. Twee keer keerde ik terug naar Vozérier-Amancy om de zaak af te handelen en één keer reisde ik naar Bloomington om vandaar het vervoer naar Leiden te regelen. Voor die gelegenheid was ook Van Schooneveld naar Amerika overgevlogen. Het resultaat staat sinds het najaar van 1998 in de kluis van de ub: zo’n dertig meter archief dat de redactiedossiers bevat van de honderden boeken die in Van Schoonevelds Mouton-reeksen verschenen, aangevuld met zijn beroepsmatige correspondentie en dossiers over allerlei verwante onderwerpen. Men kan het allemaal nalezen in de catalogus van deze collectie, die in 2001 verscheen.

Van Schooneveld bleek niet zo oud te zijn als ik als student had gedacht. Hij was op z’n eenendertigste in Leiden hoogleraar geworden en zeven jaar later, in 1959, naar Amerika vertrokken, naar hij zei vanwege een belastingconflict over het vermogen van zijn toenmalige Amerikaanse echtgenote. Hij is de auteur van boeken en artikelen over Russische taalkunde en algemene taalwetenschap. Het bekendst is hij door het redacteurschap bij Mouton, dat hij zelf ‘een groot en meeslepend avontuur’ heeft genoemd. In deze hoedanigheid hebben generaties slavisten en linguïsten als lezers en auteurs met hem te maken gehad. Het boek Syntactic Structures (1957) van Noam Chomsky, de omstreden bestseller van de twintigste-eeuwse taalkunde, verscheen in Van Schoonevelds reeks Janua linguarum. Van Schooneveld schertste dat zijn Franse huis deels was betaald uit de royalties die hij als redacteur voor de Chomsky-verkopen kreeg. Zijn Mouton-werk was zo omvangrijk – de ontvangst van twintig brieven per dag was geen uitzondering – dat hij secretaresses nodig had om zijn brieven te tikken en papieren te ordenen. Mede dankzij deze secretaresses heeft Leiden uiteindelijk zo’n voortreffelijk geordend archief ontvangen, waarin men het ontstaan van honderden boeken tot in de kleinste details kan nagaan.

Nadat Mouton in 1977 was verkocht aan de Berlijnse uitgeverij Walter de Gruyter, viel al gauw het doek voor de redacteur Van Schooneveld. De bedrijvigheid die Mouton met zich mee had gebracht – inclusief het ratelen van de telexmachines die de uitgeverij zowel in Bloomington als in Vozérier-Amancy in zijn huis had geïnstalleerd – leek Van Schooneveld ook op hoge leeftijd nog te missen. In Bloomington had hij al eens geprobeerd een eigen uitgeverij te beginnen, Physsardt Publishers, maar die was evenmin een lang leven beschoren geweest als de distributie- en vertaalactiviteiten die hij daar had ontplooid onder de bedrijfsnamen Bloomington Distribution Group en Bloomington Translation Group. Op zijn Franse boerderij droomde hij ervan om in Rusland een uitgeverij te beginnen. Daadwerkelijk verschenen in 2000 en 2001 nog twee delen van een nieuwe reeks Slavistic printings and reprintings bij de door Van Schooneveld gestarte uitgeverij Bouy Tour Publishers, die formeel op een postbusadres in Genève gevestigd was, maar waarvan de boeken in Rusland werden gedrukt en verhandeld.

Ik heb nooit iets gehoord over Van

Schoonevelds optreden als docent. Wel heb ik gemerkt dat hij met oud-studenten, ook uit zijn Leidse tijd, vriendschappelijke betrekkingen bleef onderhouden. In de privésfeer waarin ik hem meemaakte – steevast rondlopend in pyjama en kamerjas – liet hij zich kennen als een uitermate levendige en gastvrije persoon die zich meteen liet tutoyeren: Kees. Wijn (Givry) en sterke drank schonk hij in royale mate.

Eenmaal aan het woord hield Van Schooneveld moeilijk op met praten. Zijn scherpe geheugen stond borg voor een onuitputtelijke hoeveelheid verhalen. Als hij naast iemand in een ziekenhuis had gelegen, kon hij jaren later ook diens verhalen nog gedetailleerd navertellen: ‘Hij was de zoon van een aardappelenboer uit Purmerend die…’ In Frankrijk begon hij minstens twee keer per dag over Roman Jakobson (1898-1982), de befaamde Russische taalkundige onder wie hij na de oorlog aan de New-Yorkse Columbia University had gestudeerd en bij wie hij was gepromoveerd. Later maakte hij Jakobson tot belangrijkste auteur van Mouton. Niet zo lang geleden stuurde hij me nog een kopie van een brief waarin iemand schreef dat Jakobson op een college iets positiefs over hem, Van Schooneveld, gezegd had. Daar was hij heel blij mee. De grote collectie Jakobsoniana die middels Van Schooneveld in de Leidse ub terechtkwam, is op zichzelf een proefschrift waard. Men kan daaraan de enorme invloed aflezen die Jakobson kreeg op uitgeverij Mouton, die in de jaren vijftig en zestig de onbetwiste westerse marktleider op het gebeid van slavistiek en taalkunde was.

Van Schooneveld voelde zich als wetenschapper miskend. Een groot theoretisch werk over lexicologie en semantiek had een




wetenschappelijke doorbraak voor hem moeten opleveren. Hij had het er steeds over, maar hij heeft het nooit afgemaakt. Hoe dan ook: Van Schooneveld was een groot verzamelaar. Zijn perfecte Mouton-archief zegt daar eigenlijk alles van. ‘Ik kan niets weggooien,’ zei hij op 2 februari 2001 in een korte toespraak bij de opening van de tentoonstelling ‘Mouton & Co. revisited’ in de Leidse ub.* Ik trof in zijn kelder in Bloomington naast een gigantische bibliotheek (zo’n vijftig stalen kasten) een hele winkel aan van plastic dozen waarin hij zijn leven lang uitgeversfolders had bewaard.

Van Schooneveld was al jaren slecht ter been. In 1997 viel hij na afloop van zijn bezoek aan de ub in Leiden plat op straat neer:

het deed hem ogenschijnlijk niets. Andere kwalen kwamen daarbij. Maar hij bleef actief en broedde op allerlei plannen, zoals de aankoop van een huisje op de Krim. Zijn Russisch was goed, en op zijn oude dag beter dan ooit: aangezien zijn vrouw Dorothy in Genève werkte en hij niet graag de hele dag alleen zat, nodigde hij de laatste jaren steeds Russinnen uit om enkele maanden als conversatiedame bij hem door te brengen. Het e-mailverkeer, verzorgd door zijn vrouw, verbond hem ondertussen met velen in Amerika en Europa. Hij was een gretig afnemer van elektronische nieuwsbulletins, zoals dat van de Wereldomroep. Dorothy printte die voor hem: zelf kon hij niet met een computer overweg. Ik betwijfel ook of hij ooit zelf een brief heeft getikt. Hij was al jaren Amerikaans staatsburger – zijn drie kinderen spreken vermoedelijk geen Nederlands -, maar hij bleef een ouderwetse Hollander met grote behoefte aan gezelligheid en kloek taalgebruik, voor wie men het beste oude boerenkaas en haring als geschenk kon meebrengen.

Op 18 maart 2003 is Kees van Schooneveld onverwachts op tweeëntachtigjarige leeftijd in Vozérier-Amancy gestorven. Zes dagen later is hij aldaar begraven. Een rouwadvertentie in Nederland verscheen veel later, in nrc Handelsblad van 3 mei 2003. In de pers werd zijn dood, voorzover ik weet, verder niet gemeld. Middels zijn archief was Van Schooneveld na een leven van omzwervingen al op eigen wijze thuisgekomen: de Slavische studiezaal in de ‘nieuwe ub’ op de Witte Singel, waar dit archief in een ondergrondse kluis wordt bewaard, bevindt zich volgens zijn mededelingen precies op de plaats waar voordien zijn ouderlijk huis heeft gestaan.

Laagwater

Jan Paul Hinrichs
Van Schooneveld terug in Leiden

Toen ik in 1975 in Leiden Slavische talen ging studeren, stuitte ik in de Slavische studiezaal, die toen nog op een fraai betimmerd zoldervertrek in de ‘oude ub’ aan het Rapenburg was gevestigd, al gauw op boeken van de Haagse uitgeverij Mouton & Co. die verschenen waren onder redactie van C.H. van Schooneveld. Een enkele keer stond cursief ‘Leiden University’ onder zijn naam, dan weer ‘Stanford University’, maar nog wel het vaakst ‘Indiana University’. Aangezien de boeken in de Mouton-reeksen Slavistic printings and reprintings en Janua linguarum tot de meest gebruikte vakliteratuur uit die dagen behoorden, kwam ik de naam Van Schooneveld gedurende mijn studie nog vaak tegen. Enige voorstelling van de redacteur had ik niet: ik had hem nooit gezien en nooit iets van hem gelezen. Verhalen over zijn Leidse jaren deden onder studenten niet de ronde. Hij maakte de indruk tamelijk oud te zijn, gezien de carrière die hem reeds naar drie universiteiten had gebracht. Toen Karel van het Reve in zijn afscheidscollege in 1983 gewag maakte van een collega proximus die zijn secretaresse etiketten op wijnflessen liet plakken, zal menigeen niet begrepen hebben dat hij het over Van Schooneveld had.

Mijn kennismaking met Van Schooneveld kwam pas veel later tot stand. Dit gebeurde via Petra Couvée, die in 1998 en 1999 in De Parelduiker artikelen publiceerde over de rol van drukkerij Mouton bij de eerste Russische publicatie van Pasternaks roman Dokter Zjivago (1958). Voor haar onderzoek had ze Van Schooneveld bezocht in Vozérier-Amancy, een dorp in de Franse Savoie, vlak onder Genève, waar hij in 1970 een oude boerderij als zomerhuis had gekocht die na zijn emeritaat in 1986 zijn permanente woning werd. Bij een bezoek aan Leiden in de herfst van 1997 kwam Van Schooneveld met Petra mee naar de ub. Daar stond een man met een zeer zwaar postuur, die ondanks regen en kou op sandalen zonder sokken rondliep. Gedrieën bezochten we in de magazijnen de imposante boekerij van zijn leermeester Nicolaas van Wijk, die hij zelf nog na diens dood in 1941 had gecatalogiseerd. Een etentje volgde bij een lokale Griek, waarbij Van Schooneveld zich liet ontvallen dat hij niet ongenegen was zijn Mouton-archief aan de Leidse ub te schenken. Toen hij dat enige weken later telefonisch nog eens herhaalde, nodigde hij me tevens uit om eens op zijn boerderij te komen praten.

In het voorjaar van 1998 maakte ik een

dienstreis naar Savoie. Ik kwam gebruind terug, met de toezegging van de schenking op zak. Aanvankelijk wilde Van Schooneveld alleen zijn ‘Franse’ archief schenken, dat duplicaten bevatte van de originelen die zich in zijn verhuurde huis in Bloomington (Indiana, usa) bevonden. Uiteindelijk zegde hij toe ook de originelen te schenken. Twee keer keerde ik terug naar Vozérier-Amancy om de zaak af te handelen en één keer reisde ik naar Bloomington om vandaar het vervoer naar Leiden te regelen. Voor die gelegenheid was ook Van Schooneveld naar Amerika overgevlogen. Het resultaat staat sinds het najaar van 1998 in de kluis van de ub: zo’n dertig meter archief dat de redactiedossiers bevat van de honderden boeken die in Van Schoonevelds Mouton-reeksen verschenen, aangevuld met zijn beroepsmatige correspondentie en dossiers over allerlei verwante onderwerpen. Men kan het allemaal nalezen in de catalogus van deze collectie, die in 2001 verscheen.

Van Schooneveld bleek niet zo oud te zijn als ik als student had gedacht. Hij was op z’n eenendertigste in Leiden hoogleraar geworden en zeven jaar later, in 1959, naar Amerika vertrokken, naar hij zei vanwege een belastingconflict over het vermogen van zijn toenmalige Amerikaanse echtgenote. Hij is de auteur van boeken en artikelen over Russische taalkunde en algemene taalwetenschap. Het bekendst is hij door het redacteurschap bij Mouton, dat hij zelf ‘een groot en meeslepend avontuur’ heeft genoemd. In deze hoedanigheid hebben generaties slavisten en linguïsten als lezers en auteurs met hem te maken gehad. Het boek Syntactic Structures (1957) van Noam Chomsky, de omstreden bestseller van de twintigste-eeuwse taalkunde, verscheen in Van Schoonevelds reeks Janua linguarum. Van Schooneveld schertste dat zijn Franse huis deels was betaald uit de royalties die hij als redacteur voor de Chomsky-verkopen kreeg. Zijn Mouton-werk was zo omvangrijk – de ontvangst van twintig brieven per dag was geen uitzondering – dat hij secretaresses nodig had om zijn brieven te tikken en papieren te ordenen. Mede dankzij deze secretaresses heeft Leiden uiteindelijk zo’n voortreffelijk geordend archief ontvangen, waarin men het ontstaan van honderden boeken tot in de kleinste details kan nagaan.

Nadat Mouton in 1977 was verkocht aan de Berlijnse uitgeverij Walter de Gruyter, viel al gauw het doek voor de redacteur Van Schooneveld. De bedrijvigheid die Mouton met zich mee had gebracht – inclusief het ratelen van de telexmachines die de uitgeverij zowel in Bloomington als in Vozérier-Amancy in zijn huis had geïnstalleerd – leek Van Schooneveld ook op hoge leeftijd nog te missen. In Bloomington had hij al eens geprobeerd een eigen uitgeverij te beginnen, Physsardt Publishers, maar die was evenmin een lang leven beschoren geweest als de distributie- en vertaalactiviteiten die hij daar had ontplooid onder de bedrijfsnamen Bloomington Distribution Group en Bloomington Translation Group. Op zijn Franse boerderij droomde hij ervan om in Rusland een uitgeverij te beginnen. Daadwerkelijk verschenen in 2000 en 2001 nog twee delen van een nieuwe reeks Slavistic printings and reprintings bij de door Van Schooneveld gestarte uitgeverij Bouy Tour Publishers, die formeel op een postbusadres in Genève gevestigd was, maar waarvan de boeken in Rusland werden gedrukt en verhandeld.

Ik heb nooit iets gehoord over Van

Schoonevelds optreden als docent. Wel heb ik gemerkt dat hij met oud-studenten, ook uit zijn Leidse tijd, vriendschappelijke betrekkingen bleef onderhouden. In de privésfeer waarin ik hem meemaakte – steevast rondlopend in pyjama en kamerjas – liet hij zich kennen als een uitermate levendige en gastvrije persoon die zich meteen liet tutoyeren: Kees. Wijn (Givry) en sterke drank schonk hij in royale mate.

Eenmaal aan het woord hield Van Schooneveld moeilijk op met praten. Zijn scherpe geheugen stond borg voor een onuitputtelijke hoeveelheid verhalen. Als hij naast iemand in een ziekenhuis had gelegen, kon hij jaren later ook diens verhalen nog gedetailleerd navertellen: ‘Hij was de zoon van een aardappelenboer uit Purmerend die…’ In Frankrijk begon hij minstens twee keer per dag over Roman Jakobson (1898-1982), de befaamde Russische taalkundige onder wie hij na de oorlog aan de New-Yorkse Columbia University had gestudeerd en bij wie hij was gepromoveerd. Later maakte hij Jakobson tot belangrijkste auteur van Mouton. Niet zo lang geleden stuurde hij me nog een kopie van een brief waarin iemand schreef dat Jakobson op een college iets positiefs over hem, Van Schooneveld, gezegd had. Daar was hij heel blij mee. De grote collectie Jakobsoniana die middels Van Schooneveld in de Leidse ub terechtkwam, is op zichzelf een proefschrift waard. Men kan daaraan de enorme invloed aflezen die Jakobson kreeg op uitgeverij Mouton, die in de jaren vijftig en zestig de onbetwiste westerse marktleider op het gebeid van slavistiek en taalkunde was.

Van Schooneveld voelde zich als wetenschapper miskend. Een groot theoretisch werk over lexicologie en semantiek had een




wetenschappelijke doorbraak voor hem moeten opleveren. Hij had het er steeds over, maar hij heeft het nooit afgemaakt. Hoe dan ook: Van Schooneveld was een groot verzamelaar. Zijn perfecte Mouton-archief zegt daar eigenlijk alles van. ‘Ik kan niets weggooien,’ zei hij op 2 februari 2001 in een korte toespraak bij de opening van de tentoonstelling ‘Mouton & Co. revisited’ in de Leidse ub.* Ik trof in zijn kelder in Bloomington naast een gigantische bibliotheek (zo’n vijftig stalen kasten) een hele winkel aan van plastic dozen waarin hij zijn leven lang uitgeversfolders had bewaard.

Van Schooneveld was al jaren slecht ter been. In 1997 viel hij na afloop van zijn bezoek aan de ub in Leiden plat op straat neer:

het deed hem ogenschijnlijk niets. Andere kwalen kwamen daarbij. Maar hij bleef actief en broedde op allerlei plannen, zoals de aankoop van een huisje op de Krim. Zijn Russisch was goed, en op zijn oude dag beter dan ooit: aangezien zijn vrouw Dorothy in Genève werkte en hij niet graag de hele dag alleen zat, nodigde hij de laatste jaren steeds Russinnen uit om enkele maanden als conversatiedame bij hem door te brengen. Het e-mailverkeer, verzorgd door zijn vrouw, verbond hem ondertussen met velen in Amerika en Europa. Hij was een gretig afnemer van elektronische nieuwsbulletins, zoals dat van de Wereldomroep. Dorothy printte die voor hem: zelf kon hij niet met een computer overweg. Ik betwijfel ook of hij ooit zelf een brief heeft getikt. Hij was al jaren Amerikaans staatsburger – zijn drie kinderen spreken vermoedelijk geen Nederlands -, maar hij bleef een ouderwetse Hollander met grote behoefte aan gezelligheid en kloek taalgebruik, voor wie men het beste oude boerenkaas en haring als geschenk kon meebrengen.

Op 18 maart 2003 is Kees van Schooneveld onverwachts op tweeëntachtigjarige leeftijd in Vozérier-Amancy gestorven. Zes dagen later is hij aldaar begraven. Een rouwadvertentie in Nederland verscheen veel later, in nrc Handelsblad van 3 mei 2003. In de pers werd zijn dood, voorzover ik weet, verder niet gemeld. Middels zijn archief was Van Schooneveld na een leven van omzwervingen al op eigen wijze thuisgekomen: de Slavische studiezaal in de ‘nieuwe ub’ op de Witte Singel, waar dit archief in een ondergrondse kluis wordt bewaard, bevindt zich volgens zijn mededelingen precies op de plaats waar voordien zijn ouderlijk huis heeft gestaan.

Rob Groenewegen+
De mobiliteit tussen bed en wereld
Het dynamisch individualisme van Jo Otten

De schrijver Jo Otten was geen optimist. Toen in het najaar van 1939 het oorlogsgeweld in het oosten van Europa losbarstte, zag hij zijn eigen toekomst somber in. Aan Constant van Wessem liet hij weten: ‘Ik kan niet tegen het geluid van dat geschiet, ik weet, dat ik een bom op mijn hoofd krijg.’1 Op 10 mei 1940 zagen Otten en zijn vrouw de Duitse Luftwaffe boven Den Haag. In paniek sprong Otten op zijn fiets om nog snel wat geld van de bank te halen. De bank bleek gesloten, en hij reed door naar het huis van een kennis. Op dat adres maakte een Duitse bom – de enige bom die op die dag Den Haag zou treffen – een einde aan het leven van Jo Otten.

Een maand later herdenkt R. Blijstra hem in Critisch Bulletin en noemt hem een begaafd en veelzijdig auteur, een belofte voor een – uitgewiste – toekomst: ‘Begaafd, omdat Jo Otten zelfs in werk, dat wellicht nog niet geheel tot rijpheid gekomen was, blijk gaf van een “eigen schrift”, een persoonlijken stijl, een voor hem karakteristieken toon.’2 In dezelfde tijdschriftaflevering worden ook Ter Braak en Du Perron herdacht, die eveneens in de meidagen van ’40 het leven lieten.

Zowel voor als na de oorlog is de naam van Otten wel in verband gebracht met Forum, al is in dat tijdschrift nooit iets van zijn hand verschenen. Menno ter Braak, met wie Otten bevriend was, maakte met het verhalend proza van Otten de kachel aan en noemde hem in een brief aan Du Perron een ‘pudding-litterator’. E. du Perron wilde niets van Otten weten en vond hem een ‘verlegen lul’, terwijl Henny Marsman nauwelijks aandacht aan hem schonk. Wel waren ze alle vier verbonden geweest aan De Vrije Bladen, het non-programmatische tijdschrift dat ten val kwam toen Forum werd opgericht. Aanvankelijk had Ter Braak nog aan Otten gedacht als redactiesecretaris van Forum,3 maar voor de romanticus Otten bleek er uiteindelijk toch geen plaats. Hij was anders, zoals ook Dirk Coster goed zag: ‘Hij behoort dus tot de groep van litteratoren, die van ongeveer 1930-1940 de toon aangaven in onze litteratuur, onder leiding van E. du Perron, die hun ongeloof aan en wantrouwen in het leven niet zonder uitdagendheid étaleerden. […] Ottens levensdrift en negativisme onderscheidden zich van die der anderen, doordat zij zonder behagen aan

dit negativisme was. Dat zij zonder boosaardigheid




en bijgedachte was.’4 Otten was volgens Coster een diepbewogen mens, wiens romantische inborst niet werd aangetast door de snelheid en felheid van het leven. Dit zou vooral spreken uit Ottens novelle Bed en wereld, die gekuist werd voorgepubliceerd in De Stem. Een onvergankelijk boek en illustratief voor de jaren dertig, aldus Coster: ‘Het is van omvang een klein boek. Doch het zal blijven als veel reeds vergeten is, want geen werk in onze litteratuur geeft een zoo compleet beeld van onzen eigen tijd, van de verwilderde snelheid die naar ondergang of catastrophe scheen te jagen.’5

Maar Coster had het mis. Het zo diverse oeuvre van de individualist Otten – hij publiceerde in vijftien jaar tijd essays, novellen en verhalen, en schreef over film, politiek en literatuur – raakte heel snel in de vergetelheid. In 1955 wordt de stilte doorbroken door Rits Kruissink, die in een korte levensschets aandacht vraagt voor het bijzondere, geheel apart staande schrijverschap van de ‘homo dynamicus’ Otten.6 En als twaalf jaar later Ottens Bed en wereld onverwachts herdrukt wordt, typeert Bert Schierbeek in zijn inleiding de schrijver als een ‘waarachtige boekanier in onze letteren’, die het niet verdient om vergeten te worden.7 Een nieuwe poging tot redding uit de vergeetput onderneemt Jos Verstraten in 1976 met een lang artikel over Otten, die volgens hem onterecht is zoekgeraakt ‘in de plooien van de officiële literatuurgeschiedenis’: ‘Zijn romantisch verlangen projecteert hij in voor zijn tijd beslist onburgerlijke, onconventionele, verfijnd-schone verbeeldingen van intenskrachtig liefdegenot en lustvolle angst die intens leven is.’8

Maar ook het betoog van Verstraten zet geen zoden aan de dijk.9 Ten slotte duikt de naam van Otten een kwarteeuw later weer op in de biografie die Léon Hanssen heeft gewijd aan Menno ter Braak. Hanssen noemt Otten een interessante figuur, die voor wat betreft de strekking van zijn werk wellicht in één adem dient te worden genoemd met Ter Braak: ‘Otten had verscheidene trekken gemeen met Ter Braak: flaneur en geëngageerd tegelijk; aristocraat en democraat naar gelang het moment; humorist en melancholicus; verslaafd aan het leven en al maar mijmerend over de dood. Beiden waren fatalisten vol verzetsdrang.’10

Ter Braak kent iedereen, maar waarom is Jo Otten uit het zicht verdwenen?

Angst voor het leven

Johannes Franciscus Otten wordt op 4 mei 1901 te Rotterdam geboren. Hij groeit op in een katholiek milieu, volgt de hbs en doet op aandringen van zijn vader, de stadsarchitect A.P.B. Otten (1875-1935), na twee jaar het staatsexamen gymnasium alfa. Ottens broer, Franciscus Otten (1902-1921), overlijdt op jonge leeftijd aan een acute blindedarmontsteking. Hoewel hij er nooit

over zou spreken, is het niet ondenkbaar dat deze tragische gebeurtenis Jo Otten psychisch heeft getekend. In 1919 kiest Otten voor een economische studie aan de Rotterdamse Handelshogeschool, maar erg veel ambitie lijkt hij daarvoor niet te hebben. In zijn studententijd reist hij op kosten van zijn vader door Europa en publiceert hij stukjes proza in de Rotterdamsche Studentenalmanak, waaronder het ‘vitalistische’ Taedium vitae, dat in 1922 verschijnt. Ook schuwt hij de provocatie niet, zoals wanneer hij op zijn kandidaatsexamen, in 1923, in een ongewoon groen kostuum verschijnt, een daad die overigens niet onbestraft blijft. Met zijn lijvige gestalte (van ruim 1.90 meter), rossig haar, melancholieke blik en ‘zorgvuldige kleding met net een zwiertje’11 moet hij een opvallende figuur zijn geweest. Maar Otten gaf zich, in de woorden van Constant van Wessem, moeilijk in gezelschap en maakte het ook anderen niet makkelijk om zich te geven: ‘Ik geloof, dat hij voor een goed deel van zelfs zijn intimi een “onbekende” is gebleven.’12

Otten treedt tweemaal in het huwelijk, krijgt twee dochters, is enige tijd werkzaam als tolk bij het kantongerecht in Rotterdam en wordt eind jaren dertig benoemd als taaldocent bij Instituut Schoevers te Den Haag. Een levensdriftige, grillige, maar ook gekwelde man; iemand die, wanneer het leven hem te zeer drukte, volgens Ben Stroman vaak verdween, voortdurend onderweg was en bewust de zekerheid ontvluchtte.13 Hierin past ook het beeld dat Victor van Vriesland van Otten gaf: een nerveus en neurotisch type, iemand die ’s nachts soms gillend wakker kon worden.14 De ouderdom was Otten een gruwel. Volgens Schierbeek keek hij vaak in de spiegel om te zien of hij geen rimpels kreeg.15 Stroman bevestigt dit: ‘Otten was nieuwsgierig en vervuld van angst voor de ouderdom, angst voor de dood, maar meer nog angst voor het leven.’16

Als prozaïst en criticus schrijft Otten vanaf 1925 onder meer voor De Vrije Bladen, de nrc, Den Gulden Winckel, De Stem en het hieraan gelieerde Critisch Bulletin. Over politiek publiceert hij geregeld in het Haagsch Maandblad. Ottens boeken verschijnen maar moeizaam; de oplagen zijn vaak laag en worden soms door hemzelf bekostigd. Een enkele uitgave haalt zelfs niet de handel. Alleen van zijn novelle Bed en wereld (1932), die over het algemeen goed wordt ontvangen, verschijnt tijdens zijn leven een herdruk. De reacties op later proza zijn matig tot negatief Verhalenbundels als Angst, dierbare vijandin (1935) en Muizen en demonen (1936) beantwoorden volgens recensenten niet aan de tijdgeest, zijn te melancholisch en neigen soms te veel naar het pathetische en melodramatische. Ottens interesse blijkt onder meer uit te gaan naar het excentrieke en het vrijzinnige; hij bewondert eigenzinnige persoonlijkheden als Multatuli, Stendhal, Baudelaire en Gide: figuren die trachten door te dringen tot ‘de kern der dingen’17, zich weten aan te passen ‘aan nieuwe en voor hen ongewone omstandigheden’.18

Halverwege 1938 lijkt Otten uitgeschreven. Het jaar daarop verschijnt nog wel de roman Drijvend casino, maar die wordt nauwelijks opgemerkt. Voor zijn kritisch werk is de aandacht tijdens zijn leven altijd al gering geweest. Navrant genoeg zou

zijn – postuum verschenen – vertaling van Machiavelli’s Il Principe (De vorst, 1940), met daarin een uitvoerig essay van zijn hand, zijn grootste verkoopsucces worden.19

Groot in de wereld

Op 21 juni 1928, ‘des namiddags te 4 uur’, verdedigt Jo Otten zijn dissertatie, die handelt over het Italiaanse fascisme. Hij laat zich bijstaan door twee vrouwelijke paranimfen, wat voor die tijd hoogst ongebruikelijk is. Onder de luisteraars bevindt zich ook een collega van De Vrije Bladen, H. Marsman. Otten wekt met zijn proefschrift veel belangstelling, hetgeen De Socialistische Gids van februari 1929 er terugblikkend toe brengt te melden dat ‘heel fascistisch Nederland […] er bij tegenwoordig [was]’. Ottens studie, die de titel Het Fascisme mee krijgt, verschijnt op een moment dat er in sommige intellectuele kringen in Nederland met dit ondemocratische, antiburgerlijke modeverschijnsel wordt gesympathiseerd.

In zijn onderzoek gaat Otten in op het ontstaan van het Italiaanse fascisme. De dictatoriale staatsvorm onder leiding van Benito Mussolini beschouwt hij als onvermijdelijk voor het herstel van orde en gezag. Het is de grote verdienste van de Duce, aldus Otten, dat Italië onder zijn bestuur is uitgegroeid tot een nationale eenheid, waarin de belangen van het individu ondergeschikt zijn gemaakt aan die van de gemeenschap. Als onderdeel van het collectief zal het individu, ook volgens Otten, het best kunnen functioneren. Aan de hiermee verbonden repressie en toepassing van geweld schenkt hij geen aandacht. Otten besluit zijn studie, die consequent in de eerste persoon meervoud gesteld is, op nuchtere wijze: ‘Veel is nog wel is waar experiment en veel moet nog verricht worden, maar reeds is het zeer waarschijnlijk dat “Italië groot zal worden in de wereld”. Wanneer het ons gelukt is deze mogelijkheid voor den lezer begrijpelijk te maken, dan is ons geschrift niet tevergeefs gebleken.’

In zijn proefschrift ziet Otten het fascisme vooral als een Italiaans voortbrengsel en als de oplossing voor de specifiek Italiaanse problemen. In andere landen zal het volgens hem weinig kans van slagen hebben. Ook in een artikel dat hij kort na zijn promotie op verzoek van De Nederlander schrijft, lezen we in een redactionele voetnoot, waarin hij wellicht zelf de hand heeft gehad, dat het fascisme vooral een Italiaans fenomeen is: ‘Het is echter duidelijk dat een plant als het fascisme niet groeien kan in den Nederlandschen vrijheidsbodem. Zoowel de aard van ons volk als zijn historie zijn daarmede in flagranten strijd.’20

Later zal hij dit oordeel echter herroepen. In 1934 refereert hij aan de opvatting van Mussolini dat diens grondgedachten een meer universeel karakter dragen en

oppert hij dat ze ook in andere landen zouden kunnen worden verwerkelijkt.21 Of Otten echter tot de belijdende fascisten van die dagen gerekend moet worden, is maar de vraag. Op zijn hoogst is er ook bij hem slechts sprake van een kortstondige, intellectuele flirt. Vier jaar na zijn promotie schrijft hij dat hij niet sympathiek tegenover de Duce en zijn stelsel staat, hoewel hij daarbij wel een restrictie geeft: ‘[het] zou struisvogelpolitiek zijn te ontkennen, dat de Italiaansche dictator een figuur van de allereerste grootte is. Op staatkundig en economisch gebied heeft Mussolini in een betrekkelijk gering aantal jaren zeer veel tot stand gebracht: hij heeft Italië tot groote mogendheid en eenheidsstaat gemaakt.’

In het fascisme naar Italiaanse snit ziet Otten dan ook uitsluitend iets als systeem. De sociaal-maatschappelijke consequenties van dit stelsel lijken zijn aandacht niet te hebben. Over Hitler en diens nationaal-socialisme is Otten echter een stuk duidelijker. Samen met Maurits Dekker, Jef Last en nog een paar anderen verstoort hij in maart 1933 te Amsterdam de vertoning van de Duitse film Morgenrot, waarin de verrichtingen van een Duitse onderzeeër worden verheerlijkt. Bij die gelegenheid wordt er door de zaal geschreeuwd, worden er stinkbommen gegooid en zelfs muizen losgelaten. Tijdens de vertoning van dezelfde film in Rotterdam wordt Otten uit de zaal verwijderd, aangezien hij voortdurend op een signaalfluit zit te blazen. Nadat hij enkele dagen later aan de bioscoopexploitant zijn excuses heeft aangeboden, schrijft hij aan de graficus Paul Schuitema22 dat hij als individu heeft geprotesteerd en heeft gehandeld uit persoonlijke overtuiging. Hij benadrukt dat iedere politieke stellingname verre van hem ligt. Ook in een ongedateerde brief aan Victor E. van Vriesland laat hij aan politieke duidelijkheid niets te raden over: ‘je veronderstelt dat ik persoonlijk iets voor het nationaal-socialisme of fascisme in het algemeen zou voelen. Dit is echter geenszins het geval.’

Ook de communistische staatsleer heeft Ottens aandacht. In een biografische schets van Stalin uit 1931 merkt hij op dat diens machiavellistisch regime een zegen voor Rusland is: ‘Voor geen intrige, voor geen daad zal hij terugschrikken wanneer hij denkt dat deze noodzakelijk zal zijn. In zijn oogen heiligt het doel de middelen. Zoo zal hij niet aarzelen kameraden en bondgenoten te verraden, indien hij dit wenschelijk acht.’23

Dat Otten de politiek van Mussolini (en Stalin) accepteert, vindt zijn oorzaak wellicht mede in de omstandigheid dat de Duce in Ottens beleving vooral een daadkrachtige persoonlijkheid is, die zijn eigen koers vaart en een doortastende, moderne en grensverleggende politiek bedrijft. Vier jaar na zijn promotie laat Otten nog eens zien hoeveel waarde hij aan die heroïek hecht.

Mobiliteit van geest

In 1932 geeft Otten in eigen beheer




een essay uit met de futuristische titel Mobiliteit en revolutie. Het wordt door de kritiek nauwelijks opgemerkt.24 In deze, voor de kennis van Otten essentiële, tekst openbaart hij een romantische levensvisie die indruist tegen orde en regelmaat. Na een wat naturalistische inzet van zijn betoog ontvouwt hij aan de lezer zijn wereldbeeld: ‘De mensch wordt beheerscht door zijn milieu, zit vast aan den geërfden grond en andere materie, voelt zich veilig in ficties en fixaties waarop het maatschappelijk proces berust. Het meerendeel der menschen wenscht niet zelfstandig zijn plaats te bepalen, maar doet niets liever dan zich te schikken in de schema’s die hun worden voorgezet.’25 Volgens Otten is de gemiddelde mens dom en geborneerd, gevangen als hij zit in een net van conventies, tradities, gewoonten, ficties en abstracties. Met name de gewoonte heeft de mens tot fetisj gemaakt. Het principe van de gewoonte is burgerlijk en verhindert alle beweeglijkheid van geest. Voor het openbaren en ontwikkelen van de – dynamische – persoonlijkheid is het echter noodzakelijk afstand te doen van alle overgeleverde normen en waarden. Iemand die dat niet kan, mist volgens hem de belangrijkste voorwaarde voor de ontwikkeling van zijn persoonlijkheid.

Dit antiburgerlijke persoonlijkheidscriterium brengt Otten in het kamp van het tijdschrift Forum, waarvan de eerste jaargang in datzelfde jaar verschijnt.26 Een persoonlijkheid dient zich kwetsbaar op te stellen en de realiteit als het ware uitsluitend waar te nemen door een reusachtige caleidoscoop; van alle internationale ontwikkelingen moet hij kennisnemen en zich die eigen maken:

Wat is mobiliteit van geest? Mobiliteit van geest is de ‘allgemeine Bereitschaft’ zich aan te passen aan alle omstandigheden van het leven, zich te verplaatsen van het eene punt der wereld naar het andere, zich vertrouwd te maken met de aspecten van het bestaan op verschillende hoogte en breedte, zich te kunnen oriënteren in alle gebieden van menschelijke activiteit. De geest mag nooit in zichzelf een rustpunt vinden, althans geen rustpunt dat het uitzicht naar buiten belet. Voortdurend moet hij in contact blijven met menschen en dingen, zich interesseren voor belangrijke gebeurtenissen van het moderne leven.27 […] Om horizon te winnen, om zich te stooten en hindernissen te overwinnen, moet evenwel de mensch zich vrijmaken van zijn milieu. Hij moet streven naar een voortdurend dépaysement, hij moet contact zoeken met het nieuwe en ongewone, met het vreemde en ongeëxploreerde.28

Deze verruiming van blik is dus noodzakelijk om het eigen ik te activeren. Alleen dan wordt men zich bewust van de betrekkelijkheid van alle normen en waarden, aldus Otten. Volgens hem staat het onomstotelijk vast dat de aanraking met andere culturen de meest efficiënte methode is om de geest te mobiliseren. Moderne communicatiemiddelen staan hem ter beschikking, maar daarmee dient voorzichtig te worden omgegaan: ‘Wij kunnen reizen op onze stoel, maar nodig is het om er ook werkelijk eens tusschen uit te trekken, lichamelijk op reis te gaan om het contact met de werkelijkheid niet te verliezen.’29

Het – futuristisch – besef van de simultaneïteit der gebeurtenissen en de gedachte dat het individu met behulp van de moderne techniek kan deelnemen aan het wereldgebeuren, houdt Otten in zijn greep. Een antwoord op de vraag wat deze stortvloed aan informatie betekent voor de menselijke psyche, geeft hij hier niet; maar dat zal hij verwoorden in Bed en wereld, zijn novelle die later dat jaar verschijnt.

Ook van literatuur kan een mobiliserende werking uitgaan, vervolgt Otten. Een boek heeft voor hem waarde wanneer de inhoud iets in de lezer losmaakt en hem emotioneert. Dergelijke boeken kunnen de mens confronteren met zijn eigen handelen en zonodig zijn denken corrigeren. Boeken als louter intellectuele constructie hebben zijn voorkeur dan ook niet. Hier lijkt Otten afstand te nemen van het intellectualisme dat Forum voorstaat en dichter in de buurt te komen van De Stem. Toch zijn de gedachten van Ter Braak nog niet ver weg, wanneer hij schrijft: ‘Iedere statica, iedere status quo, iedere verstarring en verstijving is uit den booze; dynamisch moet het geestelijk leven zijn en dynamisch wordt het door een kunst die de persoonlijke krachten mobiel maakt.’30

Het wekt geen verbazing dat iemand die een dynamisch geestelijk leven voorstaat en zijn voorkeur uitspreekt voor een irreële werkelijkheid, interesse heeft voor psychoanalyse en surrealisme. Otten sluit zich aan bij de heersende opvatting dat het de verdienste van Freud is geweest de invloed van het onderbewuste te hebben aangetoond. Over de surrealisten – van wie Ter Braak en Du Perron niets moesten hebben – merkt Otten op dat zij de droom tot een zelfstandigheid hebben gemaakt. Met name de revolutionaire, onmaatschappelijke werking die van het surrealisme uitgaat, kan op zijn waardering rekenen: ‘Het surrealisme is geheel en al non-conformistisch, het verzet zich tegen de heerschende literatuur, tegen de moraal, tegen de geheele maatschappelijke orde.’31

Alles verzandt

De standpunten die Otten in Mobiliteit en revolutie inneemt, krijgen hun beslag in de defaitistische novelle Bed en wereld, waarvoor hij lange tijd geen uitgever kan vinden, maar die, na een voorpublicatie in De Stem, uiteindelijk in 1932 bij uitgeverij Van Loghum Slaterus verschijnt.

In Bed en wereld maakt Otten gebruik van modernistische vertelprocédés als de monologue intérieur en het simultaneïsme, waartoe hij zich laat inspireren door auteurs als Alfred Döblin en John Dos Passos. De gebruikte verteltechniek doet sterk denken

aan de montage en projectie van het medium film32, zoals sommige recensenten ook opmerken. Een ikfiguur neemt in een toestand van halfslaap gebeurtenissen uit heden en verleden in hoog tempo in zich op:

In mijn hoofd leven zooveel gedachten, voorstellingen en gebeurtenissen naast elkaar, dat ik somtijds vrees dat het schedeldak zal bezwijken. Want alles gebeurt niet steeds na elkaar: terwijl ik mij bewust word dat ik thuis het electrisch licht op de badkamer heb laten branden bega ik een moord en voel ik het gras groeien op de aarde. Het is alsof mijn hersens verdeeld zijn in evenwijdige kanalen en of op ieder van die kanalen zonder ophouden booten varen. Verschillende beelden leven op hetzelfde moment en naast elkander. […] Gedachte na gedachte, voorstelling na voorstelling ontstaat in mijn hersens. En ieder van die beelden leeft weer een eigen leven, loopt evenwijdig aan andere, breekt zich plotseling baan of sterft een tijdelijken dood. […] Zoo is mijn hoofd een molen vol gebeuren, een concentratiekamp van reeksen, beelden en klanken, die onontkoombaar, onafwendbaar zijn. Onontkoombaar, onafwendbaar?… Zeker; ik ben het slachtoffer van een onverbiddelijke montage, die zich buiten mijn wil voltrekt. Ik zou zoo gaarne eens knippen in al die films die worden afgedraaid in mijn hersens, ik zou zoo gaarne eens even rusten en mij laten drijven beeldenloos en ongedeeld op één enkele zee. Ik zou alles willen wegknippen op enkele, heel enkele beelden na. Maar neen, de montage is niet van mij; ik heb geen macht over den onbekenden operateur die steeds nieuwe beelden, nieuwe klanken op mijn hersenweefsel projecteert. Nooit, nooit is er een pauze en daarom ben ik nu zoo doodelijk, doodelijk, doodelijk vermoeid.33

De lange wereldreis waartoe de ikfiguur wordt gedwongen, heeft hem de ogen geopend voor het uiteenvallen van de beschaving en drijft hem aan het eind van het verhaal tot de uiterste consequentie: ‘Alles in de wereld is toch om niets… ik ben moe, ik ben doodelijk moe. Laat ik nu maar dood zijn, alles is toch om niets, alles verzandt, alles verzandt.’34

De critici zijn over het algemeen lovend in hun oordeel. Men ziet het boek als een analyse van de moderne cultuur en prijst de verteltechniek. Sommigen hekelen de aandacht voor erotiek, het pessimisme en de – romantische – vlucht uit de werkelijkheid. Dat Bed en wereld romantische aspecten bevat, valt dan ook niet te betwisten. Levensangst, doodsverlangen en de verwording van de moderne samenleving zijn geslaagd verwoord, al plaatst recensent Theun de Vries wel een kanttekening: ‘Jo Otten is een knap litterator, een intellect, dat zijn spanwijdte kent. Maar zijn scheppende kracht is te ongevormd, hij is te rommelig en vat niet samen. Beschouwt men echter “Bed en wereld” als een film zonder coupures, zonder montage, kortom als een boeiende verzameling ruw materiaal, dan ziet men in de opeenvolging van losse taferelen een van de belangrijkste vondsten onzer jonge literatuur.’35

Geheel nieuw is Ottens conceptie van Bed en wereld overigens niet. In de bundel Verloren vaderland (uit 1928) komt een verhaal voor dat een voorstudie lijkt. Hierin reist de hoofdfiguur in een toestand van dronkenschap door de wereld.36

Tussen voorstudie en novelle is Otten vader geworden. Uit zijn huwelijk met Dity Osterkamp (1902-1996) wordt in december 1930 zijn dochter Alexandra Esther (Alya) geboren. Eigenlijk wil hij haar Little Esther noemen, naar een negermeisje dat hij in Parijs had zien optreden en dat hij zou vereeuwigen in Bed en wereld, maar daarmee gaat zijn echtgenote niet akkoord. De bevalling verloopt niet zonder slag of stoot en maakt een zeer diepe indruk op Otten. In Bed en wereld – maar ook elders in zijn werk – lijkt hij deze gebeurtenis in verhaalvorm te hebben opgenomen: ‘Op het bed ligt, bleek en afgemat, een menschelijk wezen, een jonge vrouw, uren en urenlang gemarteld. Zij heeft gedacht dat zij het niet halen zou, dat het leven uit haar zou wegvloeien, zij dacht dat zij de pijnen niet kon verdragen. Meer dan twee dagen heeft het worstelen geduurd, gesmeekt heeft zij om narcose, maar narcose geeft men in Holland bij bevallingen niet.’37

In 1932 verschijnt tevens de bundel De zwarte vogel. In het hierin opgenomen verhaal ‘Fascio littorio’ keert de mobiliteitsgedachte terug, ditmaal met fatale gevolgen. Otten bekritiseert hier een belangrijke consequentie van het fascisme: het beknotten van de vrijheid.

De hoofdfiguur is een jonge Italiaanse officier die een gepassioneerde verhouding heeft met een oudere vrouw. Door haar realiseert hij zich dat het leven pas zin heeft wanneer het gericht is op het menselijk hart, al staat de werkelijkheid dit niet altijd toe: ‘Maar in hem groeide toch het besef dat veel wat hij tot nu toe als vanzelfsprekend had beschouwd eigenlijk niet zoo vanzelfsprekend was en dat de wereld overwoekerd werd door een netwerk van conventies die het menschelijk hart te zeer aan banden legden. Toch was hij nog overtuigd dat van het fascisme, als geheel genomen, Italië’s heil te verwachten was. Evenwel nam hij het Mussolini kwalijk dat deze de liefde in Italië had vermoord en haar beschouwde als een gif-

bloem die bloeit ten koste van de geordende maatschappij.’38 De vrouw ontfutselt hem uiteindelijk bloem belangrijke staatsdocumenten, wat de ‘gemobiliseerde’ hoofdfiguur moet bekopen met het vuurpeloton.

Niets te veranderen

Een jaar na Mobiliteit en revolutie, Bed en wereld en De zwarte vogel verschijnt Ottens tweespraak Innerlijk noodlot (1933), die uitsluitend is geschreven voor vrienden en bekenden. Het boekje komt niet in de handel, is beperkt tot 150 exemplaren en bereikt het publiek dus niet.39 Hoewel Otten hierin de lijn van Mobiliteit en revolutie voortzet, ontvouwt hij in het laatste ‘gesprek’ een deterministisch wereldbeeld. Aan de door hem tot dusver gepropageerde mobiliteit legt hij nu een belangrijke restrictie op, want volgens Otten kan niet iederéén zich mobiliseren: ‘hij kan immers niet treden buiten het kader van zijn lichaam en geest. Indien hij erin slaagt zijn persoonlijkheid te ontwikkelen in een door hem gewenste richting, is dit slechts mogelijk omdat zijn psycho-fysieke structuur het toestond. Ieder kan en moet trachten van het eigen leven zooveel mogelijk te maken, de krachten die in hem besloten liggen, tot uitdrukking te laten komen. […] Maar of en in welke mate hij dit streven zal kunnen verwerkelijken wordt weer bepaald door zijn lichamelijke en geestelijke gezondheid, waaraan in laatste instantie niets is te veranderen.’40

De mate van ‘mobiel’ succes is dus aan beperkingen onderhevig. Het lijkt erop dat Otten deze implicatie een jaar eerder over het hoofd heeft gezien en haar daarom in dit boekje heeft ondergebracht. Wel tekent hij aan dat niet iedere ‘psycho-fysieke structuur’ exact kan worden omschreven; net als Freud kent hij een hoge waarde toe aan de rol van het onbewuste. Otten is ervan overtuigd dat de droom onverbrekelijk verbonden is met de psycho-fysieke structuur van de mens: ‘de droomen die niet anders zijn dan een verwerkelijking van ons eigen zelf, van ons innerlijk noodlot’41

Het besef te moeten berusten in het noodlot, werkt hij in 1935 en 1936 nader uit in de verhalenbundels Angst, dierbare vijandin en Muizen en demonen. De reacties op deze

bundels zijn niet gunstig. Zo verwijt S. Vestdijk de auteur van Angst, dierbare vijandin een gebrek aan geserreerdheid, een tekort aan bezonnenheid en zelfkritiek en een teveel aan lyrische onbesuisdheid. Ook zouden enkele verhalen uit deze bundel lijden aan retoriek.42 Ter Braak schrijft vervolgens dat een enkel verhaal uit Muizen en demonen ‘griezelig’ de stuiversroman nadert.43

Veel commercieel succes verwacht Otten van De schat van de Lutine (1936), een bewerking die hij maakt van een eerder dat jaar door hem en Maud van Loon geschreven filmscenario. De zoektocht naar de goudstaven aan boord van het gelijknamige Britse fregat, dat in 1799 voor de kust van Vlieland was gezonken, sprak namelijk tot de verbeelding van velen en was geregeld voorpaginanieuws. Maar Otten vergist zich; zijn inspanningen om de verkoop van het boek tot een succes te maken, leiden tot niets. Ter Braak velt over De schat van de Lutine een vernietigend oordeel, wanneer hij stelt dat Otten zich voor zoiets dient te schamen: ‘dat hij zich tot dit soort leukheid en vlotheid zou verstouten, had ik toch niet van hem verwacht. […] Laat Otten hierop tenminste spoedig revanche nemen! Liever “Bed en wereld”, dat althans uit een echte obsessie is geboren, dan deze vreeselijke vlotheid, leukheid en “Oké”-letterkunde, waarvoor een auteur met een doctorstitel van een Handelshoogeschool zich eigenlijk behoorde te gêneeren.’44

In hetzelfde jaar, 1936, gaat Jo Otten samenleven met Jetty Kattenburg (1896-1974), die hem na zijn scheiding van Dity Osterkamp zijn tweede dochter schenkt. Ook begint hij meer en meer te worstelen met zijn gezondheid. Zijn astma dwingt hem geregeld klinieken te bezoeken en zich af te sluiten van de buitenwereld. Tijdens astmatische aanvallen vlucht hij naar zijn werkkamer en vertoont zich aan niemand. En ook tijdens andere gelegenheden trekt hij zich in zijn kamer uit het leven terug. Hij laat zich daar van maaltijden voorzien en brengt er zelfs de nacht door. Ook gaat hij vaak zonder vrouw en kind op reis om het leven van alledag te ontvluchten.

In 1939 verschijnt nog zijn feuilletonachtige, bij vlagen sterke roman Drijvend casino, waarin hij op indringende wijze opnieuw de ondergang van een beschaving schetst. Maar ook Drijvend casino wordt geen verkoopsucces. Over het slot van deze ‘decadente’ roman ontstaan er tussen Otten en uitgever A.A.M. Stols zelfs moeilijkheden, aangezien de laatste een andere afloop van het boek wilde. Uiteindelijk geeft de auteur aan de suggesties van Stols gehoor.

Gebrek aan tijd

Dat Otten in verband is gebracht met Forum, is begrijpelijk maar niet geheel terecht. Met Forum deelt hij zijn voorkeur voor de ‘mobiele mens’ en die van de ‘vent boven de vorm’. Zijn verhalend proza is echter te romantisch gekleurd

om te beantwoorden aan het intellectualisme dat Forum voorstond. En daarvan moet zowel Otten als Forum zich ongetwijfeld bewust zijn geweest. Beschouwend proza van Otten had in Forum wellicht niet misstaan, maar werd, mogelijk als gevolg van de strenge selectiecriteria van met name Du Perron, hierin niet opgenomen. Over Innerlijk noodlot had Du Perron bijvoorbeeld opgemerkt dat de stijl ervan van ‘burgermansgemeenplaatsen’ aan elkaar hing.45 Ook de vele publicaties van Otten in De Stem en Critisch Bulletin – bladen waartegen Ter Braak en Du Perron veelvuldig fulmineerden – zullen zijn zaak bij Forum geen goed hebben gedaan, ook al onderstreepte Otten zijn onafhankelijkheid: ‘Ik ben geen humanist omdat ik voor de “mensheid” als geheel zeer weinig voel; slechts voor enkele individuen heb ik werkelijk interesse. Het begrip “menschheid”, evenals “gemeenschap” en dergelijke, zijn voor mij niet meer dan een fictie.’46

Tegen de tijdgeest in schreef Otten een soort lyrisch proza dat naar de vorm, en niet naar de inhoud, verwantschap vertoont met de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid. De psychische effecten van de vooroorlogse spanning en onzekerheid zijn in zijn werk duidelijk voelbaar. Ottens werk biedt dan ook een treffend inzicht in de roerselen van de menselijke ziel en getuigt van een grote dramatische spanning. Niet al zijn verhalend werk is echter van constante kwaliteit; Otten had haast, alsof hij wist dat zijn einde snel zou komen. Kruissink concludeert terecht dat de veelvormigheid van Ottens werk de kwaliteit niet ten goede kwam: ‘Ademloos holt zijn onevenwichtige, gejaagde en hypersensuele natuur beurtelings achter de regels aan en er voor uit. Mogelijk zouden de jaren, welke een te vroege dood hem ontnam, meer rust en verdieping in zijn denken gebracht hebben; thans moet zijn “gebrek aan tijd” als de grote tragiek en tegelijkertijd als de sterke drijfveer in dit zo bruut afgeknotte schrijversleven worden gezien. Het gevolg hiervan is ook geweest, dat al zijn boeken eigenlijk onaf zijn, dat aan alle iets ontbreekt, ook al moeten we respect hebben voor een zo uitgebreid en zo verscheiden oeuvre als Otten in een luttel jaren alsnog bijeengeschreven heeft.’47

In de zoektocht naar een nieuwsoortig proza, zo kenmerkend voor veel schrijvers uit de jaren dertig, was geen plaats voor de lyrische, romantische bewogenheid van Otten, die critici wellicht te veel deed denken aan het toen onuitroeibaar lijkende huiskamerrealisme met zijn uitvoerige psychologische uiteenzettingen.48

 

Toen Jo Otten op 10 mei 1940 niet van zijn fietstocht naar de bank was teruggekomen, dacht zijn vrouw, gewend aan de grillen van haar man, dat hij misschien naar zijn geboortestad Rotterdam was gevlucht. Daarom plaatste zij de dag daarna oproepen in de noodedities van Het Vaderland en de nrc. Op 16 mei vond de Haagse politie op de plaats van inslag van de Duitse bom echter een schoen en een stuk van een overhemd die door zijn vrouw aan Otten werden toegeschreven. Zijn stoffelijk overschot zou, net als zijn letterkundig werk, niet meer uit de puinhopen van de oorlog te voorschijn komen.

Peillood

H.J.A. Hofland Blijf tot uw laatste grom mijn vriend

Jean-Paul Franssens is te laat geboren. Zijn talenten en zijn manier van werken en bestaan hadden een ander jaar van oorsprong verdiend: omstreeks 1880 misschien, of anders een jaar of twintig later, en dan geloof ik dat, hoewel Jean-Paul geen francofiel was, Parijs het beste zou zijn geweest. De metropool zoals die verschijnt bij Guy de Maupassant in Bel-Ami en in de litho’s van Théophile-Alexandre Steinlen en Henri de Toulouse-Lautrec. Hij had die mensen gekend, hij was stamgast van Le Chat Noir geweest, had in een mansarde gewoond, op Montmartre. Legende of niet, daar woonden ze toen, de kunstenaars-puur, in een wereld die niet door de televisie was aangetast, onkundig van alle hype, onzin, kletskoek die wij de ‘moderniteit’ noemen. En wat misschien het belangrijkst is: een tijd die niets van wereldoorlogen wist. Jean-Paul was een oplettend mens, en dus ‘van zijn tijd’, maar tegen wil en dank. Hij leefde ook in onschuld, voor zijn kunst. Dat doen er meer, tot op de dag van vandaag. Maar niemand heb ik ontmoet die dat met zoveel openbare overtuiging deed als hij, de vrolijke, de melancholieke, de ouderwetse romanticus.

Het moet aan het eind van de jaren zeventig zijn geweest dat we elkaar voor het eerst hebben gesproken. Dat was in Hoppe, de sta-afdeling. Hij stond ongeveer halverwege te praten met een paar mensen die ik wel kende, onder wie een musicoloog die me niet lang tevoren een paar ansichten cadeau had gedaan, oude, bruin-sepiakleurige foto’s uit een vroege opvoering van een opera van Wagner. Daarop acteurs in de rol van Germanen, met ossenhorens op hun hoofd. Met die foto’s had ik een avontuur beleefd dat misschien later nog eens ter sprake komt. Uit het groepje van Jean-Paul steeg plotseling een krachtige solozang op, iets uit de romantische Duitse liederenschat. Het was Jean-Paul zelf. Het café zweeg en luisterde, zolang het geduld van een café strekt, met bewondering.

Ik werd nieuwsgierig, bewoog in de richting van het gezelschap. De zanger beheerste het gesprek – of eigenlijk kon je het zo niet noemen. Hij droeg nu een gedicht voor, van Elsschot, en dat was toevallig een van mijn lievelingsgedichten, over Marinus van der Lubbe. Ik wachtte op de slotregels, de profetische: ‘Moog je geest in Leipzig spoken, tot die gruwel wordt gewroken, tot je beulen, groot en klein, door

den Rus vernietigd zijn.’ Aan zijn toon was te horen dat hij wist waar hij het over had. We raakten in gesprek. Ik vroeg of hij dit Duitse lied nog eens wilde zingen. Geen bezwaar! Ik had bewondering. Toen kwam er een toegift, weer van Elsschot: ‘Lamme smeerlap, met je baard, dor van geest maar dicht behaard, die ons daar stond aan te staren of wij huursoldaten waren.’ Later heb ik gemerkt dat dit een van zijn lievelingsgedichten was.

Mijn geheugen vertelt me dat omstreeks die tijd het caféleven in het centrum van Amsterdam een nieuwe bloeitijd beleefde. Niet het zuip- en doorzakleven dat, in een zich voortdurend vernieuwende vorm, in dit gebied wel tot de Jongste Dag zal voortgaan, maar het vrolijke van de niet-reguliere gezelschappen, de vrienden van elkaar overlappende generaties, die zeker wisten dat ze dan en dan, en daar en daar er wel een paar zouden treffen. Op mijn landkaart staan Scheltema, Hoppe, Harry’s Bar, Keyzer, Frascati en Welling als de betrouwbaarste brandpunten van discours, met De Pels en Pieper als buitengewesten, en ’t Hooischip als aanvaardbare uitzondering.

Wat Welling aangaat, was ik in die tijd nog in het verkennend stadium; Jean-Paul was verder. Daar hebben we elkaar voor het eerst veel en langer gesproken. Zo bleek dat we de bewondering voor Belcampo, Herman Pieter Schönfeld Wichers, deelden. Hij noemde het genie bij zijn voornaam; ik, op mijn beurt, kon diens gedicht ‘Het woeste paard’ uit mijn hoofd opzeggen, en ook bepaalde zinnen uit het oeuvre woordelijk citeren, wat weer zijn instemming wekte. In de loop van onze ontmoetingen bleek me ook dat hij vrienden onder de zangers en musici had: Jan Derksen, Henk Smit, Guus Dral. Met dergelijke kunstenaars was ik nooit eerder in

contact geweest. Een tekort, zoals mijn ervaring heeft bewezen. In Welling is in die tijd een nieuwe club van gemeenschappelijke geesten gegroeid. Niet van mensen die brandden van verlangen om de gevestigde orde omver te werpen, de kunsten eens radicaal te gaan vernieuwen, maar binnen redelijke grenzen gelijkgestemden die blij waren elkaar in de gegeven ruimte te ontdekken, en wie het geen moeite kostte het gesprek van gisteren voort te zetten. In Welling deden we soms een duet, uit de Dreigroschenoper. Hij: ‘Da preist man mir das Leben grosser Geister.’ Ik: ‘Das lebt mit einem Buch und nichts im Magen.’ Hij: ‘In einer Hutte daran Ratten nagen,’ enz.

Dit alles gebeurde in de jaren die voor ons beiden financieel niet tot de beste hoorden. Terwijl we avond aan avond aan het praten waren, vaak in grotere gezelschappen, bouwden we een schuld op die ons en de zo verdraagzame en begrijpende directeur van Welling begon te drukken. Toen, begin 1986, verhuisde ik naar New-York. Jean-Paul zag meteen de kans. Het toeval wilde dat de directeur ook redacteur van het literaire tijdschrift Het Oog in ’t Zeil was. ‘Haha!’ zei Jean-Paul. ‘We beginnen een correspondentie. Die wordt afgedrukt in Het Oog in ’t Zeil, en als jij weer terug bent, is onze schuld verdwenen. En dan maken we er een boek van. Dan hebben we geld toe!’ Zo gezegd, zo gedaan. Dat is Over en weer geworden, geen meesterwerk, vrees ik, maar het heeft wel aan zijn doel beantwoord. En wie weet zullen latere historici die het leven in de jaren tachtig gaan bestuderen, er nog baat bij hebben.

Pas toen ik de schrijver en literair en muzikaal erudiet al een paar jaar kende, ben ik erachter gekomen dat hij ook schilderde. En hoe! Hij nam me mee naar Zuiderkerkhof 1 en liet me het een en ander zien. Het leek op niets. Het was geen realisme, geen surrealisme, expressionisme, het was een unieke kleurrijke droom. Een groot schilderij wekte mijn begeren: Een hond denkt na. Een kleine verstandige hond staat aan de rand van een rots, kijkt uit over een woeste zee waar een clipper op de grens van nood verkeert. Achter de hond het dreigend zwerk, donder en bliksem. Waarover denkt de hond? Ik ben geen voorstander van verklaringen, maar in dit geval, vooruit. Deze hond ziet aankomen dat hij, zonder uitweg, in het samenpakkend onheil zijn onschuld zal verliezen.

Dat zei ik Jean-Paul. Hij begon te lachen, legde zijn handen op mijn schouders. ‘Jij mag dat schilderij hebben. Het is voor jou!’ Ik nam dat prachtcadeau meteen mee en hing het op de plaats die het verdiende. Een paar weken later zei hij: ‘Er is een probleem met die hond.’ Hij legde uit dat hij een vorstelijk bod had gekregen

van iemand die het schilderij al kende. En nu: kon ik me ermee verenigen dat hij mijn schilderij aan deze iemand zou verkopen? Dan kreeg ik een andere Hond denkt na en nog een schilderij om het verlies van de eerste hond te compenseren. Om alle redenen was dit een aanbod dat ik niet kon weigeren. Ik leverde de eerste hond in, kreeg de volgende met ongeveer hetzelfde nadenken, en de compensatiebonus, een groot doek waarop onder de nachtelijke hemel de zee. Het beeld wordt beheerst door een ingewikkeld gestructureerde kerk die met drie palmen op een eilandje staat. Kerk en palmen buigen mee met de storm. Links ligt een oceaanstomer gemeerd, rechts probeert een eenzame roeier in een bootje dit geheel te bereiken. Mij dunkt dat dit schilderij, hoewel niet zo onherbergzaam, maar met een rest van het idyllische, dezelfde poëzie en dezelfde strekking heeft als de Hond.

Als vriend was Jean-Paul veel-gevend, en ook veeleisend. Hij wilde de ernstige aandacht waarop een vriendschap recht geeft. Een paar jaar geleden was ik kennelijk in gebreke gebleven. Hij stuurde een ansicht uit de Eerste Wereldoorlog met daarop de puinhopen van een Noord-Frans stadje. ‘Is dit van onze vriendschap overgebleven? Jean-Paul, je trouwe makker.’ Het liep goed af. Maar de zwaartepunten van de cafégezelschappen verplaatsten zich, oude vertrouwde gezelschappen losten zich op, sommige onmisbare leden verhuisden naar eilanden of bekeerden zich tot de discipline van een huiselijk leven. Zo werden en worden we door nieuwe tijden beslopen. De vriendschap bleef, maar kreeg een andere frequentie.

Ik merkte dat hij een nieuw gedicht van zijn voorkeur had gekregen. Nu hij dood is, denk ik: niet toevallig. Hij liet het graag horen, met dezelfde overtuiging als die ik van de eerste ontmoeting kende. In zijn voordracht kregen de laatste vier regels extra nadruk, en dan lachte hij. Dit gedicht, van Du Perron, citeer ik in zijn geheel:

Peillood

H.J.A. Hofland Blijf tot uw laatste grom mijn vriend

Jean-Paul Franssens is te laat geboren. Zijn talenten en zijn manier van werken en bestaan hadden een ander jaar van oorsprong verdiend: omstreeks 1880 misschien, of anders een jaar of twintig later, en dan geloof ik dat, hoewel Jean-Paul geen francofiel was, Parijs het beste zou zijn geweest. De metropool zoals die verschijnt bij Guy de Maupassant in Bel-Ami en in de litho’s van Théophile-Alexandre Steinlen en Henri de Toulouse-Lautrec. Hij had die mensen gekend, hij was stamgast van Le Chat Noir geweest, had in een mansarde gewoond, op Montmartre. Legende of niet, daar woonden ze toen, de kunstenaars-puur, in een wereld die niet door de televisie was aangetast, onkundig van alle hype, onzin, kletskoek die wij de ‘moderniteit’ noemen. En wat misschien het belangrijkst is: een tijd die niets van wereldoorlogen wist. Jean-Paul was een oplettend mens, en dus ‘van zijn tijd’, maar tegen wil en dank. Hij leefde ook in onschuld, voor zijn kunst. Dat doen er meer, tot op de dag van vandaag. Maar niemand heb ik ontmoet die dat met zoveel openbare overtuiging deed als hij, de vrolijke, de melancholieke, de ouderwetse romanticus.

Het moet aan het eind van de jaren zeventig zijn geweest dat we elkaar voor het eerst hebben gesproken. Dat was in Hoppe, de sta-afdeling. Hij stond ongeveer halverwege te praten met een paar mensen die ik wel kende, onder wie een musicoloog die me niet lang tevoren een paar ansichten cadeau had gedaan, oude, bruin-sepiakleurige foto’s uit een vroege opvoering van een opera van Wagner. Daarop acteurs in de rol van Germanen, met ossenhorens op hun hoofd. Met die foto’s had ik een avontuur beleefd dat misschien later nog eens ter sprake komt. Uit het groepje van Jean-Paul steeg plotseling een krachtige solozang op, iets uit de romantische Duitse liederenschat. Het was Jean-Paul zelf. Het café zweeg en luisterde, zolang het geduld van een café strekt, met bewondering.

Ik werd nieuwsgierig, bewoog in de richting van het gezelschap. De zanger beheerste het gesprek – of eigenlijk kon je het zo niet noemen. Hij droeg nu een gedicht voor, van Elsschot, en dat was toevallig een van mijn lievelingsgedichten, over Marinus van der Lubbe. Ik wachtte op de slotregels, de profetische: ‘Moog je geest in Leipzig spoken, tot die gruwel wordt gewroken, tot je beulen, groot en klein, door

den Rus vernietigd zijn.’ Aan zijn toon was te horen dat hij wist waar hij het over had. We raakten in gesprek. Ik vroeg of hij dit Duitse lied nog eens wilde zingen. Geen bezwaar! Ik had bewondering. Toen kwam er een toegift, weer van Elsschot: ‘Lamme smeerlap, met je baard, dor van geest maar dicht behaard, die ons daar stond aan te staren of wij huursoldaten waren.’ Later heb ik gemerkt dat dit een van zijn lievelingsgedichten was.

Mijn geheugen vertelt me dat omstreeks die tijd het caféleven in het centrum van Amsterdam een nieuwe bloeitijd beleefde. Niet het zuip- en doorzakleven dat, in een zich voortdurend vernieuwende vorm, in dit gebied wel tot de Jongste Dag zal voortgaan, maar het vrolijke van de niet-reguliere gezelschappen, de vrienden van elkaar overlappende generaties, die zeker wisten dat ze dan en dan, en daar en daar er wel een paar zouden treffen. Op mijn landkaart staan Scheltema, Hoppe, Harry’s Bar, Keyzer, Frascati en Welling als de betrouwbaarste brandpunten van discours, met De Pels en Pieper als buitengewesten, en ’t Hooischip als aanvaardbare uitzondering.

Wat Welling aangaat, was ik in die tijd nog in het verkennend stadium; Jean-Paul was verder. Daar hebben we elkaar voor het eerst veel en langer gesproken. Zo bleek dat we de bewondering voor Belcampo, Herman Pieter Schönfeld Wichers, deelden. Hij noemde het genie bij zijn voornaam; ik, op mijn beurt, kon diens gedicht ‘Het woeste paard’ uit mijn hoofd opzeggen, en ook bepaalde zinnen uit het oeuvre woordelijk citeren, wat weer zijn instemming wekte. In de loop van onze ontmoetingen bleek me ook dat hij vrienden onder de zangers en musici had: Jan Derksen, Henk Smit, Guus Dral. Met dergelijke kunstenaars was ik nooit eerder in

contact geweest. Een tekort, zoals mijn ervaring heeft bewezen. In Welling is in die tijd een nieuwe club van gemeenschappelijke geesten gegroeid. Niet van mensen die brandden van verlangen om de gevestigde orde omver te werpen, de kunsten eens radicaal te gaan vernieuwen, maar binnen redelijke grenzen gelijkgestemden die blij waren elkaar in de gegeven ruimte te ontdekken, en wie het geen moeite kostte het gesprek van gisteren voort te zetten. In Welling deden we soms een duet, uit de Dreigroschenoper. Hij: ‘Da preist man mir das Leben grosser Geister.’ Ik: ‘Das lebt mit einem Buch und nichts im Magen.’ Hij: ‘In einer Hutte daran Ratten nagen,’ enz.

Dit alles gebeurde in de jaren die voor ons beiden financieel niet tot de beste hoorden. Terwijl we avond aan avond aan het praten waren, vaak in grotere gezelschappen, bouwden we een schuld op die ons en de zo verdraagzame en begrijpende directeur van Welling begon te drukken. Toen, begin 1986, verhuisde ik naar New-York. Jean-Paul zag meteen de kans. Het toeval wilde dat de directeur ook redacteur van het literaire tijdschrift Het Oog in ’t Zeil was. ‘Haha!’ zei Jean-Paul. ‘We beginnen een correspondentie. Die wordt afgedrukt in Het Oog in ’t Zeil, en als jij weer terug bent, is onze schuld verdwenen. En dan maken we er een boek van. Dan hebben we geld toe!’ Zo gezegd, zo gedaan. Dat is Over en weer geworden, geen meesterwerk, vrees ik, maar het heeft wel aan zijn doel beantwoord. En wie weet zullen latere historici die het leven in de jaren tachtig gaan bestuderen, er nog baat bij hebben.

Pas toen ik de schrijver en literair en muzikaal erudiet al een paar jaar kende, ben ik erachter gekomen dat hij ook schilderde. En hoe! Hij nam me mee naar Zuiderkerkhof 1 en liet me het een en ander zien. Het leek op niets. Het was geen realisme, geen surrealisme, expressionisme, het was een unieke kleurrijke droom. Een groot schilderij wekte mijn begeren: Een hond denkt na. Een kleine verstandige hond staat aan de rand van een rots, kijkt uit over een woeste zee waar een clipper op de grens van nood verkeert. Achter de hond het dreigend zwerk, donder en bliksem. Waarover denkt de hond? Ik ben geen voorstander van verklaringen, maar in dit geval, vooruit. Deze hond ziet aankomen dat hij, zonder uitweg, in het samenpakkend onheil zijn onschuld zal verliezen.

Dat zei ik Jean-Paul. Hij begon te lachen, legde zijn handen op mijn schouders. ‘Jij mag dat schilderij hebben. Het is voor jou!’ Ik nam dat prachtcadeau meteen mee en hing het op de plaats die het verdiende. Een paar weken later zei hij: ‘Er is een probleem met die hond.’ Hij legde uit dat hij een vorstelijk bod had gekregen

van iemand die het schilderij al kende. En nu: kon ik me ermee verenigen dat hij mijn schilderij aan deze iemand zou verkopen? Dan kreeg ik een andere Hond denkt na en nog een schilderij om het verlies van de eerste hond te compenseren. Om alle redenen was dit een aanbod dat ik niet kon weigeren. Ik leverde de eerste hond in, kreeg de volgende met ongeveer hetzelfde nadenken, en de compensatiebonus, een groot doek waarop onder de nachtelijke hemel de zee. Het beeld wordt beheerst door een ingewikkeld gestructureerde kerk die met drie palmen op een eilandje staat. Kerk en palmen buigen mee met de storm. Links ligt een oceaanstomer gemeerd, rechts probeert een eenzame roeier in een bootje dit geheel te bereiken. Mij dunkt dat dit schilderij, hoewel niet zo onherbergzaam, maar met een rest van het idyllische, dezelfde poëzie en dezelfde strekking heeft als de Hond.

Als vriend was Jean-Paul veel-gevend, en ook veeleisend. Hij wilde de ernstige aandacht waarop een vriendschap recht geeft. Een paar jaar geleden was ik kennelijk in gebreke gebleven. Hij stuurde een ansicht uit de Eerste Wereldoorlog met daarop de puinhopen van een Noord-Frans stadje. ‘Is dit van onze vriendschap overgebleven? Jean-Paul, je trouwe makker.’ Het liep goed af. Maar de zwaartepunten van de cafégezelschappen verplaatsten zich, oude vertrouwde gezelschappen losten zich op, sommige onmisbare leden verhuisden naar eilanden of bekeerden zich tot de discipline van een huiselijk leven. Zo werden en worden we door nieuwe tijden beslopen. De vriendschap bleef, maar kreeg een andere frequentie.

Ik merkte dat hij een nieuw gedicht van zijn voorkeur had gekregen. Nu hij dood is, denk ik: niet toevallig. Hij liet het graag horen, met dezelfde overtuiging als die ik van de eerste ontmoeting kende. In zijn voordracht kregen de laatste vier regels extra nadruk, en dan lachte hij. Dit gedicht, van Du Perron, citeer ik in zijn geheel: