Archief: DBNL

Laagwater

Nico Keuning
Een bijl maakt stof van de mens

Na het verschijnen van Angst voor de winter – mijn biografie van de dichter, schrijver en huisknecht Jan Arends (1925-1974) – bereikten mij uit onverwachte hoek berichten die in mijn portret van Arends enkele fijne nuances aanbrengen. Kleine accenten die het beeld nog iets versterken.

Zo kreeg ik via mevrouw G. van Wageningen-Abma een klassenfoto in handen, met daarop de zesde klas van 1937 van de Vrije School aan de Waalsdorperweg in Den Haag. Jan Arends staat ‘derde van links’, naast haar latere echtgenoot Hans van Wageningen.

Elke nieuwe foto die opduikt van Jan Arends, voegt iets toe aan het beeld dat we al van hem hadden. Op deze foto zie je hoe klein hij is. Als enige kijkt hij niet naar de fotograaf, kennelijk is hij door iets afgeleid. Ook is te zien dat hij niet tussen de jongens in de rij staat, maar erachter. Iemand die er niet bij hoort.

Een jaar later was hij van de Vrije School verdwenen. Sinds 16 november 1938 stond hij ingeschreven op de Vredenburgweg 164 in Rijswijk, het adres van huize Ora et Labora, een jongensinternaat van de Kruisvaarders van St. Jan, waar hij het vak van schoenmaker leerde. Tijdens de oorlog werd Arends vanuit dit katholieke missiehuis door leden van de antroposofische beweging, in november 1943, ondergebracht bij de familie Frauenfelder, Celebesstraat 50 in Den Haag. Lang hield hij het ook daar niet uit. Zijn zwervend bestaan trekt aanvankelijk diepe sporen tussen Den Haag en Amsterdam. Hij raakte in contact met allerlei artistieke outcasts. In de Haagse bodega De Posthoorn en op de kunstenaarssociëteit Pulchri ontmoette hij Gerard Fieret, Heere Heeresma, Co Westerik, Rico Bulthuis, Rudi Cornets de Groot en… de schilder Rudi Polder.

Deze laatste stuurde mij onlangs een portrettekening die Polder in 1949 van Arends heeft gemaakt. Sombere blik, zwarte ogen, wilde haren. Een ander gezicht. ‘Ik heb ook nog verscheidene herinneringen aan die naoorlogse tijd met Jan,’ liet Polder mij in een bijgevoegde brief weten: ‘Wij vormden met Gerard Fieret, Toon Wegner en nog enige anderen een kleine vriendenkring; in 1951 vertrok ik naar Frankrijk om daar 36 jaar te blijven.’ In Frankrijk zou hij bekendheid genieten als schilder van zon en zee. Het licht als symbool van het oneindige. De Franse kunstcritici typeerden zijn lichte palet als ‘blondisme’.

Polder (1926) woont sinds enkele jaren

weer in Nederland, in de De Moucheronstraat in Den Haag, op het adres waar Jan Arends nog wel eens is blijven slapen. Op de salontafel ligt een geschilderd portret van Gerard Fieret uit die tijd. ‘Dat heeft mijn vader geschilderd, Gerrit Polder. Hij voelde zich toen verwant met De Haagse School.’ Zoon Rudi woonde bij zijn ouders in de Kleine Kazernestraat 5: ‘De dichter Nijhoff, die naast ons woonde, hielp mij wel eens bij het schrijven van gedichten. Ik schreef toen sonnetten.’ In 1945 studeerde hij aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. Daar leerde hij onder anderen Co Westerik, Hens de Jong (de eerste vrouw van Westerik) en Henk Peters kennen. ‘Met Gerard Fieret, Toon Wegner en Reinold Sievers gingen we naar het filmhuis van het Gemeentemuseum. Daar zag ik het eerste optreden van Jan Arends. Hij stond toen in Den Haag al bekend als een “figuur”. Hij las gedichten voor, van anderen en van hemzelf. Door het applaus werd hij zo verlegen dat hij de verkeerde kant op liep en van het podium viel. Na uitbundig gelach in de zaal klom hij weer op het podium en zong ondertussen “Les Trois Cloches” van Edith Piaf.’

Ze waren als jonge kunstenaars straat-

arm. In De Posthoorn bestelden Polder, Fieret en Arends één glas melk plus twee glazen. Onder grote hilariteit van de ober verdeelden ze de melk over de drie glazen. ‘Er stond nog een biljart in het café en je kon je fiets binnen zetten.’ Arm en antiburgerlijk waren ze. Dat gold zeker voor Arends: ‘In cafetaria’s had Jan het hoogste woord en wij blaften iedereen af. Jan gooide de suikerpot leeg in zijn keel en schudde de fles tomatenketchup leeg op zijn broodje kaas of worst.’ Arends hield er nu eenmaal van te provoceren. Zijn kracht was de zwakke plek te raken van zijn tegenstander. ‘In Pulchri Studio, in de sociëteit die toen nog voorin het gebouw zat, begon Jantje een rijke aannemer uit te schelden die jonge “wijven” zat te versieren. “Dat durf jij wel met je poen, hè, ouwe wipper!” De obers sommeerden ons toen weg te gaan, wat wij weigerden. Kwamen ze op ons af om ons eruit te gooien, wat leidde tot een wilde achtervolging rond het dwarsstaande biljart, waarbij wij de stoelen achter ons omgooiden voor de voeten van de obers.’

Bietsen was voor Arends een normale manier om aan geld te komen. Het hoorde bij hem. Hij kon dan meteen zijn haat kwijt als iemand hem iets weigerde. Soms reisde hij met Polder in gezelschap van muzikale vrienden naar Amsterdam om er op straat op te treden. ‘Wij speelden gitaar en zongen. “Jantje” haalde geld op.’ Daarna liepen ze naar café Reijnders, waar ze nog een keer optraden. ‘We raakten in gesprek met Niels Augustin en vele andere schrijvers en dichters. Ik had toen het eenmanstijdschrift Uiting.’ ‘Opschrijfsels’ van een vrijzinnige en eigenzinnige geest die zich net zo belangrijk voelde als Jezus of Boeddha. Polder had op principiële gronden militaire dienst geweigerd, waardoor hij niet naar Indonesië werd uitgezonden. Met S5 werd hij geestelijk ongeschikt verklaard. Van Uiting (‘Maandblad waarin elk levensaspect tot gestalte wil komen’) verschenen vijf nummers in vier afleveringen.

In de biografie zijn prachtige fragmenten opgenomen uit brieven die Arends in 1951 vanuit Zweden heeft geschreven aan zijn vriend Chris Boerlijst. Arends werkte toen in de Scania-autofabriek in Pershagen. Polder vertelt hoe Arends in Zweden terechtkwam: ‘Jan en ik gingen in 1950 liftend naar Zweden. Bij aankomst in Zweden sliepen wij de eerste nacht in een veerhuis in Hälsingborg. Onderweg tekende ik portretjes in cafés. Wij overnachtten meestal in de parochie van een kerk. Jan ging daarna als arbeider werken in Pershagen, bij Stockholm, en ik schilderde er in de winter mijn eerste tentoonstelling in Zweden bij elkaar door met de hulp van een kunsthandelaar de negen kerken van Örebro te schilderen, die allemaal verkocht werden. Ik werkte bij min 12 graden en ging steeds de auto in om wat koffie met cognac te drinken. Jan kwam mij in Örebro vaak opzoeken. Wij bleven grote vrienden.’

Op 20 mei 1952 – Arends was net ontslagen uit de Jelgersmakliniek in Oegstgeest – ontmoetten Polder en Arends elkaar in Den Haag, waar Polder de eerste pop art-tentoonstelling van Nederland had georganiseerd: ‘Het Ding’, in kunstzaal Les Beaux Arts. Daar, aan Noordeinde 113 a, exposeerde Polder een vogelharing in een vogelkooi, atoompoeder in een pispot. De tentoonstelling viel samen met de presentatie van de dichtbundel Het Ding. De bundel kostte f2,50. Na afloop bleek de helft van de oplage te zijn gejat. ‘Als een fles niet is / zijn

wij ook niets!’ luidt een strofe uit een van de gedichten, die gold als een existentialistisch statement.

Kort geleden kreeg ik twee foto’s van Arends uit deze periode toegestuurd. Peter Verhoeff, die onder het pseudoniem Peter van den Burch in de jaren veertig redacteur was van Podium en die Arends eind jaren veertig in Amsterdam leerde kennen, maakte deze veelzeggende fotoportretten in café Reijnders. Dunne haarslierten liggen over Arends’ schedel. Een lange piek is van zijn hoge voorhoofd gegleden, trekt een streep naar zijn wenkbrauw. Verlegen. Een beetje een gekke jongen zo van opzij, als hij in zijn koffie roert. Mooi en zelfverzekerd als hij in de lens kijkt. Uit het borstzakje van zijn colbert steekt een vulpen de kop op. Jan Arends kijkt ons aan alsof hij zeggen wil: wacht maar, jullie zullen nog van mij horen.

De laatste keer dat Polder Arends heeft gesproken, was in 1958. Arends was toen bij hem op bezoek in de De Moucheronstraat: ‘Ik was een paar maanden in Nederland met mijn tweede vrouw Wally. Jan was erg zenuwachtig en had al sprekend een heel rode opgezette nek. Hij was toen reclametekst-schrijver en fantaseerde hoe hij, als hij kinderen zou hebben, hen bij het groter worden elkaars schoenen en kleren tot op de draad zou laten afdragen. Op hun vijfde jaar zou hij ze een krantenwijkje bezorgen.’ Polder schreef na deze ontmoeting: ‘Maar je had / geen kids / lieve Jan. / Wat doe / je eran.’

Arends was tijdens dit bezoek al de auteur van het meesterwerkje Lente / Herfst, dat in 1955 als afzonderlijk Maatstaf-deeltje nr. 14 bij Bert Bakker was verschenen. Hij schreef behalve verhalen kale, huiveringwekkende gedichten. Niemand kon zo mager praten met de taal als hij. In 1965 gaf Geert Lubberhuizen van De Bezige Bij de bundel Gedichten van hem uit. Lubberhuizen hield contact met Arends, ondanks diens nimmer aflatende verwijtende en kwetsende scheldtirades tegen zijn uitgever. Zij correspondeerden met elkaar toen Arends in 1968 in de Valeriuskliniek in Amsterdam was opgenomen en kort daarna in het Willem Arntsz Huis in Utrecht. Vanuit deze Utrechtse inrichting stuurde hij Lubberhuizen verhalen, waaronder het onvergetelijke ‘Keefman’, de bijtende monoloog van een psychiatrisch patiënt tegen zijn psychiater, dat in 1972 zou worden opgenomen in de gelijknamige verhalenbundel en dat tot op de dag van vandaag als toneelstuk wordt opgevoerd.

Uit een nagekomen brief van Theo van

der Waerden, de zwager van Han Lammers, blijkt dat Arends vanuit dezelfde inrichting ook een verhaal aan Lammers heeft opgestuurd. Lammers, die figureert in een van Arends’ vroege gedichten en aan wie hij een Lunchpauzegedicht heeft opgedragen, was in 1968 als redacteur verbonden aan zowel De Gids als De Groene Amsterdammer. De brief is zonder jaartal gedateerd op ‘Utrecht 19 Nov’. Een typefout die aan Het dagboek van een gek van Gogol doet denken. ‘Agnietenstr. 2’ staat er linksboven de brief getypt, het adres van het Willem Arntsz Huis.

Beste Han,
Hierbij een kort verhaaltje. Zou het iets kunnen zijn voor de Groene of de Gids?
Ik schrijf veel op het ogenblik.
Misschien heb ik binnenkort nog wel meer.
Wil je mij laten weten of je er iets in ziet, Vriendelijke groeten,
J. Arends

Het ‘verhaaltje’ zonder titel is op vier pagina’s flinterdun papier getypt en is – zonder voorpublicatie in De Gids of De Groene Amsterdammer – onder de titel ‘Voor vijf cent rode biet’ in 1972 opgenomen in de bundel Keefman. Het verhaal eindigt met de volgende alinea, als mevrouw Overdiep van de groenteboer haar straat inloopt: ‘Toen ze bij haar huis kwam stond er een auto van de g.g.d. voor de deur. Maar niet voor haar man. Voor een geval bij de buren. Er zijn nu eenmaal gekke mensen op de wereld.’

Ook Arends was gek. Hij was een getalenteerd dichter en schrijver, maar een zonderling die niet kon leven volgens geldende sociaal-maatschappelijke codes. Tegenover mensen die deze codes vertegenwoordigden, kwam de duivel in hem tot leven. Aan het eind van zijn leven vervreemdde hij door excessief drankgebruik en het slikken van medicijnen nog meer van de mensen. Waan en werkelijkheid waren voor hem niet meer van elkaar te onderscheiden toen hij op de

avond van 21 januari 1974 uit het raam van zijn kamer op de vijfde verdieping van zijn flat het duister in sprong, de dood tegemoet.

In de postuum verschenen dichtbundel Lunchpauzegedichten (1974), die Arends kort voor zijn zelfmoord had samengesteld, is een kort gedicht opgenomen ‘Voor Han Lammers’:

Laagwater

Nico Keuning
Een bijl maakt stof van de mens

Na het verschijnen van Angst voor de winter – mijn biografie van de dichter, schrijver en huisknecht Jan Arends (1925-1974) – bereikten mij uit onverwachte hoek berichten die in mijn portret van Arends enkele fijne nuances aanbrengen. Kleine accenten die het beeld nog iets versterken.

Zo kreeg ik via mevrouw G. van Wageningen-Abma een klassenfoto in handen, met daarop de zesde klas van 1937 van de Vrije School aan de Waalsdorperweg in Den Haag. Jan Arends staat ‘derde van links’, naast haar latere echtgenoot Hans van Wageningen.

Elke nieuwe foto die opduikt van Jan Arends, voegt iets toe aan het beeld dat we al van hem hadden. Op deze foto zie je hoe klein hij is. Als enige kijkt hij niet naar de fotograaf, kennelijk is hij door iets afgeleid. Ook is te zien dat hij niet tussen de jongens in de rij staat, maar erachter. Iemand die er niet bij hoort.

Een jaar later was hij van de Vrije School verdwenen. Sinds 16 november 1938 stond hij ingeschreven op de Vredenburgweg 164 in Rijswijk, het adres van huize Ora et Labora, een jongensinternaat van de Kruisvaarders van St. Jan, waar hij het vak van schoenmaker leerde. Tijdens de oorlog werd Arends vanuit dit katholieke missiehuis door leden van de antroposofische beweging, in november 1943, ondergebracht bij de familie Frauenfelder, Celebesstraat 50 in Den Haag. Lang hield hij het ook daar niet uit. Zijn zwervend bestaan trekt aanvankelijk diepe sporen tussen Den Haag en Amsterdam. Hij raakte in contact met allerlei artistieke outcasts. In de Haagse bodega De Posthoorn en op de kunstenaarssociëteit Pulchri ontmoette hij Gerard Fieret, Heere Heeresma, Co Westerik, Rico Bulthuis, Rudi Cornets de Groot en… de schilder Rudi Polder.

Deze laatste stuurde mij onlangs een portrettekening die Polder in 1949 van Arends heeft gemaakt. Sombere blik, zwarte ogen, wilde haren. Een ander gezicht. ‘Ik heb ook nog verscheidene herinneringen aan die naoorlogse tijd met Jan,’ liet Polder mij in een bijgevoegde brief weten: ‘Wij vormden met Gerard Fieret, Toon Wegner en nog enige anderen een kleine vriendenkring; in 1951 vertrok ik naar Frankrijk om daar 36 jaar te blijven.’ In Frankrijk zou hij bekendheid genieten als schilder van zon en zee. Het licht als symbool van het oneindige. De Franse kunstcritici typeerden zijn lichte palet als ‘blondisme’.

Polder (1926) woont sinds enkele jaren

weer in Nederland, in de De Moucheronstraat in Den Haag, op het adres waar Jan Arends nog wel eens is blijven slapen. Op de salontafel ligt een geschilderd portret van Gerard Fieret uit die tijd. ‘Dat heeft mijn vader geschilderd, Gerrit Polder. Hij voelde zich toen verwant met De Haagse School.’ Zoon Rudi woonde bij zijn ouders in de Kleine Kazernestraat 5: ‘De dichter Nijhoff, die naast ons woonde, hielp mij wel eens bij het schrijven van gedichten. Ik schreef toen sonnetten.’ In 1945 studeerde hij aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. Daar leerde hij onder anderen Co Westerik, Hens de Jong (de eerste vrouw van Westerik) en Henk Peters kennen. ‘Met Gerard Fieret, Toon Wegner en Reinold Sievers gingen we naar het filmhuis van het Gemeentemuseum. Daar zag ik het eerste optreden van Jan Arends. Hij stond toen in Den Haag al bekend als een “figuur”. Hij las gedichten voor, van anderen en van hemzelf. Door het applaus werd hij zo verlegen dat hij de verkeerde kant op liep en van het podium viel. Na uitbundig gelach in de zaal klom hij weer op het podium en zong ondertussen “Les Trois Cloches” van Edith Piaf.’

Ze waren als jonge kunstenaars straat-

arm. In De Posthoorn bestelden Polder, Fieret en Arends één glas melk plus twee glazen. Onder grote hilariteit van de ober verdeelden ze de melk over de drie glazen. ‘Er stond nog een biljart in het café en je kon je fiets binnen zetten.’ Arm en antiburgerlijk waren ze. Dat gold zeker voor Arends: ‘In cafetaria’s had Jan het hoogste woord en wij blaften iedereen af. Jan gooide de suikerpot leeg in zijn keel en schudde de fles tomatenketchup leeg op zijn broodje kaas of worst.’ Arends hield er nu eenmaal van te provoceren. Zijn kracht was de zwakke plek te raken van zijn tegenstander. ‘In Pulchri Studio, in de sociëteit die toen nog voorin het gebouw zat, begon Jantje een rijke aannemer uit te schelden die jonge “wijven” zat te versieren. “Dat durf jij wel met je poen, hè, ouwe wipper!” De obers sommeerden ons toen weg te gaan, wat wij weigerden. Kwamen ze op ons af om ons eruit te gooien, wat leidde tot een wilde achtervolging rond het dwarsstaande biljart, waarbij wij de stoelen achter ons omgooiden voor de voeten van de obers.’

Bietsen was voor Arends een normale manier om aan geld te komen. Het hoorde bij hem. Hij kon dan meteen zijn haat kwijt als iemand hem iets weigerde. Soms reisde hij met Polder in gezelschap van muzikale vrienden naar Amsterdam om er op straat op te treden. ‘Wij speelden gitaar en zongen. “Jantje” haalde geld op.’ Daarna liepen ze naar café Reijnders, waar ze nog een keer optraden. ‘We raakten in gesprek met Niels Augustin en vele andere schrijvers en dichters. Ik had toen het eenmanstijdschrift Uiting.’ ‘Opschrijfsels’ van een vrijzinnige en eigenzinnige geest die zich net zo belangrijk voelde als Jezus of Boeddha. Polder had op principiële gronden militaire dienst geweigerd, waardoor hij niet naar Indonesië werd uitgezonden. Met S5 werd hij geestelijk ongeschikt verklaard. Van Uiting (‘Maandblad waarin elk levensaspect tot gestalte wil komen’) verschenen vijf nummers in vier afleveringen.

In de biografie zijn prachtige fragmenten opgenomen uit brieven die Arends in 1951 vanuit Zweden heeft geschreven aan zijn vriend Chris Boerlijst. Arends werkte toen in de Scania-autofabriek in Pershagen. Polder vertelt hoe Arends in Zweden terechtkwam: ‘Jan en ik gingen in 1950 liftend naar Zweden. Bij aankomst in Zweden sliepen wij de eerste nacht in een veerhuis in Hälsingborg. Onderweg tekende ik portretjes in cafés. Wij overnachtten meestal in de parochie van een kerk. Jan ging daarna als arbeider werken in Pershagen, bij Stockholm, en ik schilderde er in de winter mijn eerste tentoonstelling in Zweden bij elkaar door met de hulp van een kunsthandelaar de negen kerken van Örebro te schilderen, die allemaal verkocht werden. Ik werkte bij min 12 graden en ging steeds de auto in om wat koffie met cognac te drinken. Jan kwam mij in Örebro vaak opzoeken. Wij bleven grote vrienden.’

Op 20 mei 1952 – Arends was net ontslagen uit de Jelgersmakliniek in Oegstgeest – ontmoetten Polder en Arends elkaar in Den Haag, waar Polder de eerste pop art-tentoonstelling van Nederland had georganiseerd: ‘Het Ding’, in kunstzaal Les Beaux Arts. Daar, aan Noordeinde 113 a, exposeerde Polder een vogelharing in een vogelkooi, atoompoeder in een pispot. De tentoonstelling viel samen met de presentatie van de dichtbundel Het Ding. De bundel kostte f2,50. Na afloop bleek de helft van de oplage te zijn gejat. ‘Als een fles niet is / zijn

wij ook niets!’ luidt een strofe uit een van de gedichten, die gold als een existentialistisch statement.

Kort geleden kreeg ik twee foto’s van Arends uit deze periode toegestuurd. Peter Verhoeff, die onder het pseudoniem Peter van den Burch in de jaren veertig redacteur was van Podium en die Arends eind jaren veertig in Amsterdam leerde kennen, maakte deze veelzeggende fotoportretten in café Reijnders. Dunne haarslierten liggen over Arends’ schedel. Een lange piek is van zijn hoge voorhoofd gegleden, trekt een streep naar zijn wenkbrauw. Verlegen. Een beetje een gekke jongen zo van opzij, als hij in zijn koffie roert. Mooi en zelfverzekerd als hij in de lens kijkt. Uit het borstzakje van zijn colbert steekt een vulpen de kop op. Jan Arends kijkt ons aan alsof hij zeggen wil: wacht maar, jullie zullen nog van mij horen.

De laatste keer dat Polder Arends heeft gesproken, was in 1958. Arends was toen bij hem op bezoek in de De Moucheronstraat: ‘Ik was een paar maanden in Nederland met mijn tweede vrouw Wally. Jan was erg zenuwachtig en had al sprekend een heel rode opgezette nek. Hij was toen reclametekst-schrijver en fantaseerde hoe hij, als hij kinderen zou hebben, hen bij het groter worden elkaars schoenen en kleren tot op de draad zou laten afdragen. Op hun vijfde jaar zou hij ze een krantenwijkje bezorgen.’ Polder schreef na deze ontmoeting: ‘Maar je had / geen kids / lieve Jan. / Wat doe / je eran.’

Arends was tijdens dit bezoek al de auteur van het meesterwerkje Lente / Herfst, dat in 1955 als afzonderlijk Maatstaf-deeltje nr. 14 bij Bert Bakker was verschenen. Hij schreef behalve verhalen kale, huiveringwekkende gedichten. Niemand kon zo mager praten met de taal als hij. In 1965 gaf Geert Lubberhuizen van De Bezige Bij de bundel Gedichten van hem uit. Lubberhuizen hield contact met Arends, ondanks diens nimmer aflatende verwijtende en kwetsende scheldtirades tegen zijn uitgever. Zij correspondeerden met elkaar toen Arends in 1968 in de Valeriuskliniek in Amsterdam was opgenomen en kort daarna in het Willem Arntsz Huis in Utrecht. Vanuit deze Utrechtse inrichting stuurde hij Lubberhuizen verhalen, waaronder het onvergetelijke ‘Keefman’, de bijtende monoloog van een psychiatrisch patiënt tegen zijn psychiater, dat in 1972 zou worden opgenomen in de gelijknamige verhalenbundel en dat tot op de dag van vandaag als toneelstuk wordt opgevoerd.

Uit een nagekomen brief van Theo van

der Waerden, de zwager van Han Lammers, blijkt dat Arends vanuit dezelfde inrichting ook een verhaal aan Lammers heeft opgestuurd. Lammers, die figureert in een van Arends’ vroege gedichten en aan wie hij een Lunchpauzegedicht heeft opgedragen, was in 1968 als redacteur verbonden aan zowel De Gids als De Groene Amsterdammer. De brief is zonder jaartal gedateerd op ‘Utrecht 19 Nov’. Een typefout die aan Het dagboek van een gek van Gogol doet denken. ‘Agnietenstr. 2’ staat er linksboven de brief getypt, het adres van het Willem Arntsz Huis.

Beste Han,
Hierbij een kort verhaaltje. Zou het iets kunnen zijn voor de Groene of de Gids?
Ik schrijf veel op het ogenblik.
Misschien heb ik binnenkort nog wel meer.
Wil je mij laten weten of je er iets in ziet, Vriendelijke groeten,
J. Arends

Het ‘verhaaltje’ zonder titel is op vier pagina’s flinterdun papier getypt en is – zonder voorpublicatie in De Gids of De Groene Amsterdammer – onder de titel ‘Voor vijf cent rode biet’ in 1972 opgenomen in de bundel Keefman. Het verhaal eindigt met de volgende alinea, als mevrouw Overdiep van de groenteboer haar straat inloopt: ‘Toen ze bij haar huis kwam stond er een auto van de g.g.d. voor de deur. Maar niet voor haar man. Voor een geval bij de buren. Er zijn nu eenmaal gekke mensen op de wereld.’

Ook Arends was gek. Hij was een getalenteerd dichter en schrijver, maar een zonderling die niet kon leven volgens geldende sociaal-maatschappelijke codes. Tegenover mensen die deze codes vertegenwoordigden, kwam de duivel in hem tot leven. Aan het eind van zijn leven vervreemdde hij door excessief drankgebruik en het slikken van medicijnen nog meer van de mensen. Waan en werkelijkheid waren voor hem niet meer van elkaar te onderscheiden toen hij op de

avond van 21 januari 1974 uit het raam van zijn kamer op de vijfde verdieping van zijn flat het duister in sprong, de dood tegemoet.

In de postuum verschenen dichtbundel Lunchpauzegedichten (1974), die Arends kort voor zijn zelfmoord had samengesteld, is een kort gedicht opgenomen ‘Voor Han Lammers’:

Michiel van Kempen+
Van de nuttigheid van tegenspoed
Wat Albert Helman schreef tijdens de oorlog

‘Donker is de tijd, een hel het land, waarin de Literatuur haar schoonste dissonanten, die van een profetische zelfcritiek, moet missen!’

Deze bezwerende woorden schreef Albert Helman in zijn in 1946 uitgekomen Teutonenspiegel. Het zijn geruststellende woorden voor wie het werk van Helman gaat lezen: ze nodigen uit tot onbevangen lezing en onbevangen meningsvorming. Dat is nooit een luxe, maar in het geval van Helman al helemaal niet. Zijn brede oeuvre waarin veel te bewonderen valt, telt een aantal jammerlijke miskleunen, en het weefsel van commentaar dat Helman zelf in de loop der jaren in tal van interviews en autobiografische stukjes over zijn eigen werk heeft gespannen, kan maar beter eens flink worden uitgeklopt, want er heeft zich nogal wat stof in gaten en kieren opgehoopt.

Bij het grote publiek is Lou Lichtveld, die in november een eeuw geleden ter wereld kwam en zeven jaar geleden stierf, vooral bekend als romanschrijver onder de naam Albert Helman, de eerste belangrijke schrijver uit de West. Sommige van zijn prozaboeken zijn met regelmaat herdrukt: Zuid-Zuid-West haalde tien drukken, Mijn aap schreit zes, Hart zonder land zeven, De stille plantage drieëntwintig; van Orkaan bij nacht bestaan vijf drukken. Opvallend is dat zijn misschien wel beste roman, het enige Helman-boek dat ooit bekroond werd: De laaiende stilte, slechts drie drukken beleefde.

Helmans publicatieactiviteiten hebben 71 jaren omvat, van 1923 tot en met 1994. Maar studies over zijn werk hebben zich voornamelijk beziggehouden met twee periodes: die van de vroegste prozawerken, de jaren 1926 tot en met 1931 (Zuid-Zuid-West tot en met De stille plantage), en die van het latere werk dat gerelateerd is aan het Caraïbisch gebied, gepubliceerd tussen 1980 (het reisverslag Het eind van de kaart) en 1984 (de roman Hoofden van de Oayapok!), een periode waarin vooral de ‘ecologische geschiedenis van de vijf Guyana’s’ De foltering van Eldorado de aandacht trok. Aan Lichtvelds werk uit de oorlogsjaren is daarentegen nog erg weinig aandacht besteed. Het gaat mij er hier niet om een reconstructie te geven van Helmans leven

of verzetsactiviteiten; daarvoor is nog veel meer onderzoek vereist. Ik wil eens gaan kijken naar enkele boeken die bijna nooit ergens ter sprake komen, en waarvan het bestaan de meeste lezers zelfs totaal onbekend zal zijn. Toch zijn ook uit die boeken enkele draden te trekken die karakteristiek zijn voor het schrijverschap van Helman.

Twintig titels

Albert Helman had jaren doorgebracht in de buurt van twee brandhaarden van de twintigste eeuw, toen hij vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog weer in Nederland neerstreek. In Spanje had hij zij aan zij met George Orwell positie gekozen tegen het Francoregime, en in het Mexico van de jaren dertig, waar Helman was komen te wonen naast Diego Rivera en Frida Kahlo, was een revolutie aan de gang tegen de multinationals die de oliebronnen en de zilvermijnen onder hun controle hadden. Helman kreeg na zijn terugkeer een baantje bij de Rotterdamse Wereldkroniek. Hij werd redacteur van de Kroniek van Kunst en Kultuur en werkte later mee aan de Eerste Nederlandse Sistematische Encyclopedie (ensie). Tijdens de Bezetting begon hij met het schrijven van anti-Duitse teksten, trad toe tot een verzetsgroep en maakte deel uit van de Grote Raad der Illegaliteit. Na de oorlog verkreeg hij voor zijn verzetsactiviteiten het Officierschap in de Orde van de Nederlandse Leeuw en werd hem verzocht zitting te nemen in het Nederlandse Nood-Parlement. In 1949 keerde hij terug naar zijn geboorteland om er minister van Onderwijs en Volksgezondheid te worden.

Albert Helman bracht in de bezettingstijd twintig boekpublicaties op zijn naam, van Millioenen-leed: de tragedie der Joodsche vluchtelingen uit 1940 tot en met Vrij volk, een herdenkingsstuk bij de bevrijding van Nederland in mei 1945 dat hij schreef samen met Maurits Dekker, Antoon Coolen, Jeanne van Schaik-Willing en A. Defresne. Die twee titels geven al aan hoezeer de oorlog zijn stempel heeft gezet op het oeuvre van Albert Helman. Van de twintig uitgaven tussen mei 1940 en mei 1945 verschenen er twee anoniem en zes onder pseudoniem. Bij vijf uitgaven ging het om door Helman vertaalde boeken; in geen enkele andere periode is Helman zo actief aan het vertalen geweest en de reden daarvoor laat zich gemakkelijk raden: er moest brood op de plank komen in een tijd dat het voor schrijvers die niet waren aangesloten bij de Kultuurkamer, bijna onmogelijk was hun werk gepubliceerd te krijgen. Om die reden bezorgde de Amsterdamse uitgeverij Parnassus Helman de opdracht te fungeren als leider van een groot vertaal project: Alle verhalen uit 1001 nacht van J.C. Mardrus, die in zestien delen, verdeeld over acht monumentale banden, van 1943 tot 1954 zouden verschijnen en in 1974-’75 zou worden gekaapt door uitgeverij Manteau, die haar roofdruk in zestien paperbacks stopte.

Het creatieve werk van Helman leverde maar één boek op waarvan de titel voor velen een bekende klank zal hebben: De rancho der X mysteries (1941), een van zijn vier zogenaamde ‘Mexicaanse romans’ en een boek dat men nog in bijna elk antiquariaat gemakkelijk kan vinden, want het beleefde tien drukken. Omdat ik het hier wil hebben over Helmans onbekende werk, laat ik deze roman verder terzijde.

Het gevaarlijke ook mooi

Het is opvallend dat juist tijdens de bezettingsjaren, toen papier en druktechnisch materiaal schaars waren, Helmans mooiste uitgaven gerealiseerd zijn. In januari 1942 bepaalde de bezetter dat uitgevers een papiervergunning moesten aanvragen bij het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming voor elk werk dat zij wilden drukken. Dit was niet zozeer een maatregel om de papierschaarste het hoofd te bieden, als wel een directe censuuringreep, want uitgevers werd pas een vergunning verleend na inzage van het manuscript of de drukproeven. De kostbaarste uitgave die ooit van Helmans werk werd gemaakt, De dierenriem, viel nog niet onder die maatregel, want de cyclus van teksten bij de twaalf tekens van de dierenriem werd gedrukt in het najaar van 1940. Pieter Starreveld had linoleumsneden bij Helmans teksten gemaakt en ook de letters getekend. In een oplage van honderd exemplaren, gesigneerd door schrijver en verluchter, verscheen het boek op groot formaat en gedrukt op Register Vergé van Van Gelder in het vroege voorjaar van 1941.

Het lijdt geen twijfel dat het creëren van hoogwaardig drukwerk – in het geval van De dierenriem kunnen we zelfs spreken van een ingebonden reeks kunstwerken-

een daad van revolte was tegen de grauwheid van de bezetter. Het colofon van de uitgave maakt melding van ‘luttele troost in een zeer droeve tijd’. Zelf schreef Helman later over een andere prachtuitgave uit de oorlog, Aldus sprak Zarathustra: ‘hoe heerlijk immers, het gevaarlijke ook “mooi” te maken!’ In kelders en achter verduisterde vensters draaiden de stencilmachines, maar drukwerk maken dat zelfs in een normale tijd al zeer bijzonder is, was een regelrechte provocatie in een tijd van bezetting.

Bobbel

In 1941 verscheen een novelle die binnen het oeuvre van Albert Helman/Lou Lichtveld nooit is besproken: Gongyla, een boekje dat uitkwam onder het pseudoniem Floris Kapteyn bij de Amsterdamsche Boek- en Courantmij., die ook De rancho der X mysteries had uitgebracht. Gongyla verhaalt van een net geslaagde gymnasiast die zijn oom in Londen gaat opzoeken. Deze werkt als paleograaf in het British Museum. Zijn assistente haalt enkele stukjes van papyrusrollen met fragmenten van de poëzie van de Griekse dichteres Sappho naar boven. Als de oom zijn neef later een uitgave van Sappho’s gedichten leent, begint een historische vertelling die zich afspeelt op het eiland Lesbos, waar Sappho treurt om haar meest geliefde vriendin Gongyla, die haar verlaat om in het huwelijk te treden. In de laatste episode van de novelle geeft de neef uitdrukking aan zijn bewondering voor deze Gongyla.

Hoewel de laatste bladzijden van het boek overkomen als een plichtmatige afronding van de raamvertelling en weinig substantieels bevatten, is de vertelling-binnen-de-vertelling knap in elkaar gezet. De historische reconstructie die de oompaleograaf uit zijn snippers papyrusrollen moet maken, wordt in de geest van de neef een historische reconstructie van een episode van zes eeuwen voor Christus. Uitgezocht moet worden of het manuscript van deze novelle van Lichtveld bewaard is gebleven. Dan kan mogelijk worden vastgesteld of het centrale klassieke verhaal van dit boek al bestond voordat de schrijver er een raamvertelling omheen construeerde. Die structuur is overigens bijzonder geëigend om een vorm te creëren die juist met regelmaat door Sappho (en later door vele componisten) benut werd: het rondo (een structuur waarin gelijkluidende begin- en eindepisodes een ander deel omsluiten). Dat een muziekkenner als Lichtveld, die zijn carrière was begonnen als organist, componist en muziekcriticus, die vorm hier hanteerde, was natuurlijk geen toeval.

Het centrale verhaal lijkt voor de schrijver vooral een stijloefening te zijn ge-

weest om zich uit te drukken in het idioom van de klassieke dichters: ‘Doch voor zij de plaats, die reeds schemerig avond-koelte verzamelt, bereikt heeft, treedt haar van achter de bomen Gongyla snel en luchtig, als was zij een bosnymph het lover ontsprongen, midden op het pad tegemoet.’ Curieus is dat Helman met sommige zinnen de weg lijkt te hebben gewezen voor de wijze waarop zijn landgenotes Astrid Roemer en Joanna Werners veel later de lesbische liefde hebben beschreven: ‘Was ik niet als een sidderend, goddelijk bespeeld instrument in je handen?’ Maar ik moet hier dan direct aan toevoegen dat de waarschijnlijkheid dat genoemde schrijfsters Sappho hebben gelezen, groter is dan dat zij het boekje van Floris Kapteyn hebben gekend. (En natuurlijk moet er nog aan herinnerd worden dat het allerminst zeker is dat Sappho zelf de liefde bedreef met jonge meisjes, al gafhaar eiland Lesbos wel zijn naam aan de lesbische liefde.)

De lezer volgt de vertelling door de ogen van de neef Het is wat merkwaardig dat een jongen van zeventien die nog aan het begin staat van zijn hele leven, zich het hoofd breekt over de ‘vermoeienis en zwarte ontzetting’ van de oorsprong van de mensheid en de ontzagwekkende ruïnes die ons voor altijd scheiden van het verloren paradijs. In zulke passages drukt de schrijver zijn romanpersonage opzij om plaats te maken voor de oude indiaan Lichtveld, zoals hij dat soms ook in ander werk heeft gedaan. Hier spreekt de romanticus uit wiens gemoed eerder het melancholische Zuid-Zuid-West en later het op sommige bladzijden al even weemoedige Hoofden van de Oayapok! zouden voortspruiten.

Een verhaal apart is de manier waarop in Gongyla de assistente van de oom, miss Haig, geïntroduceerd wordt. Tot het moment dat deze juffrouw ten tonele verschijnt, verloopt het verhaal met een evenwichtig verhaalritme. De beschrijving van de belangrijke verhaalfiguur van de oom heeft anderhalve zin gevraagd. Maar komt miss Haig in beeld, dan veert de schrijver onmiddellijk op om haar voor de lengte van twee volle en nog eens twee halve alinea’s te beschrijven. Of deze ongehuwde bewonderaarster van Sappho zelf een pot is, blijft in het midden, met de pen van de observator is zij vooral ‘een veel te bevallig en lief meisje [opgesloten] in zulk een holle kubus tussen starende kasten en oude relieken’. Deze opverende aandacht voor de vrouwelijke persoon komt ook in andere boeken van Helman voor. Ware het boek een pantalon geweest, dan had die op deze plaats een bobbel vertoond.

Waarom publiceerde Lou Lichtveld deze novelle niet onder de naam Albert Helman? De bezetter hield in 1941 wel in de gaten wat er verscheen, maar toch nog lang niet zo rigoureus als later in de oorlog, en bovendien kon het onderwerp – hoewel misschien op de grens van ‘entartet’ – toch niet als anti-Duits worden aangemerkt. Het antwoord is vrij eenvoudig: Gongyla verscheen in de reeks ‘De tuinspiegel’, waarvan de redactie werd gevoerd door Antoon Coolen, de brave humanist Johannes Tielrooy (‘Johannes Tielrooy, wat is je ziel mooi’ bespotten de katholieken hem) en Helman zelf. Naar de buitenwereld toe zou de onafhankelijkheid

van de redactie in het geding zijn gekomen, wanneer als een van de eerste uitgaven van de reeks werk van een redactielid werd uitgebracht.

Langa bere tori

Een novelle die kort na Gongyla verscheen, is ‘Het meisje dat men nooit vergeet’, een in opdracht van uitgeverij P.N. van Kampen & Zoon geschreven prozatekst die verscheen in de gelijknamige bundel, waaraan nog twaalf andere auteurs hadden meegewerkt, onder wie Cola Debrot, Simon Vestdijk en Theun de Vries. Ook hier is er sprake van wat ik zojuist al weinig eerbiedig ‘het pantaloneffect’ heb genoemd. Ik citeer: ‘nu heeft ze haar regenjas losgeknoopt, en daaronder welft zich de boezem van een jonge vrouw, waarop de toppen van twee rijke, volle haarvlechten hangen’. Hier is het pantaloneffect natuurlijk wel functioneel. Het verhaal gaat immers over een onvergetelijk meisje en de eerste indruk van haar staat in bijna alle verhalen uit de bundel centraal.

Aan de beschrijving van die eerste indruk is in Helmans tekst een beschouwing voorafgegaan die nog het best omschreven kan worden met een term uit de Surinaamse literatuurwetenschap: een ‘langa bere tori’, een ‘lange buik-verhaal’, oftewel een langdradige inleiding over wat twintig jaar in een mensenleven betekent. Dit soort geneuzel maakt nogal wat teksten van Helman overbelast en gedateerd. Slaat hij eenmaal aan het vertellen, dan sleept hij je mee, maar de lezer moet eerst met de neus door de stroperige pap van quasi-filosofische beschouwingen gesleept worden. Het zal toch ook de populariteit van boeken als Zuid-Zuid-West en De stille plantage geen slecht hebben gedaan dat hij dat daar achterwege heeft gelaten. Opmerkelijk genoeg was het uitgerekend een dergelijke onbalans tussen beschouwing en verhaal die Helman laakte in het werk van Vestdijk, een van zijn kompanen in de bundel Het meisje dat men nooit vergeet. Aan de even moeizame als voor de buitenstaander boeiende wederzijdse kritiek en waardering van Helman en Vestdijk zullen we hier moeten voorbijgaan. Maar wel kan worden vastgesteld dat juist déze kritiek van Helman op Vestdijk als een boemerang op zijn eigen werk terugslaat (zoals dat overigens wel vaker geldt voor de scherpe kritiek die hij uitte aan het adres van anderen).

De eigen teksten van commentaar voorzien is een gebruik dat bekend is van vele Surinaamse dichters die hun voordrachtstijd opsouperen aan uitleg over gedichten die pas volgen als de hun toebemeten minuten allang om zijn. Een rechtvaardiging daarvoor kan men nog vinden wanneer een dichter moet voordragen voor een literair weinig onderlegd publiek, zeg voor scholieren. Maar een goed gedicht staat er zoals het er moet staan; wie daaraan nog veel woorden toe te voegen heeft, gelooft niet in de kracht van de zelfgekozen poëtische vorm. De bedoeling van een gedicht kan alleen maar uitgedrukt worden door het gedicht in exact dezelfde vorm te herhalen. Had de dichter iets anders willen zeggen, dan had hij wel een andere vorm gekozen.

In het werk van Helman is deze merkwaardige spagaat zichtbaar: aan de ene kant

wordt er geen moment verdoezeld dat de schrijver over een buitengewone eruditie beschikt, aan de andere kant wil schoolmeester Lou Lichtveld altijd uitleggen en maar al te graag afgeven op alle halvegaren die allemaal dingen in zijn teksten lezen die hij helemaal niet bedoeld heeft. In zijn Teutonenspiegel schrijft hij: ‘Naar Duits voorbeeld wordt het “Magister ipse dixit” ons Leitmotiv en zullen wij trachten het volle gewicht van de “Locus ab auctoritate” te doen gevoelen.’ Zo’n zin had zelfs een gymnasiast die in dertig jaar geen zonlicht zag, niet uit zijn pen gekregen. Als Helman aan de tiende druk van De rancho der X mysteries in 1985 een nawoord toevoegt, vervalt hij in verkettering van wat hij schamper noemt de ‘ter zake kundige lezers’ en concludeert hij ‘dat je nooit duidelijk genoeg kunt zijn bij wat je zeggen wilt, en nooit onduidelijk genoeg bij wat je wilt verzwijgen’. Hier formuleert Helman volgens mij het duidelijkst een misvatting die hem zijn leven lang heeft achtervolgd. Een schrijver moet uitgaan van zijn intelligentste lezer en kan onmogelijk verantwoordelijk worden gehouden voor wat lezers met een tekst doen. De schrijversgeest heeft zijn werk gedaan, de lezersgeesten, grote en kleine, kunnen aan de slag. Het domein na de laatste punt van een tekst is hun speelplein. Maar de onderwijzer Helman wilde dat er ook orde heerste op het speelplein. Die dekselse kwajongens zou hij wel eens een paar oorvijgen verkopen. In zijn lange leven meende Helman op veel plaatsen alter ego’s te zien van een van zijn prachtigste verhaalfiguren: de even brutale als tragische aap uit Mijn aap schreit, die tergend zijn tong uitsteekt. De schepper van deze aap wilde altijd de arena in. Die strijdvaardigheid bewees de moed die Lichtveld tot op hoge leeftijd aan de dag legde als het ging om verzet tegen onrechtvaardigheid en dictatoriale regimes. Maar er zijn plaatsen waar het demonstreren van strijdvaardigheid niet wijs is; er zijn arena’s die men beter mijden kan omdat de gladiatoren er alleen spektakelstukken ter vermaak van het publiek opvoeren. Een schrijver laat de interpretaties van anderen maar liever voor wat ze zijn.

Wat speelde zich trouwens af in het verhaal ‘Het meisje dat men nooit vergeet’? Na de beschrijving van de ontmoeting en enig gekeutel tussen de twee jongeren, bloeit een kortstondige erotische relatie op, die in de ogen van de nog altijd actieve en door Helman zo verafschuwde katholieke censoren van die tijd hoogst verwerpelijk zal zijn geweest. Uiteindelijk verplaatst het verhaalgebeuren zich naar Zwitserland, waar de ikfiguur getuige is van een verkeersongeluk en hij in de dochter van het verkeersslachtoffer zijn vroegere geliefde meent te herkennen. Het

gaat mij nu niet om de kwaliteit van deze verhaalplot, maar om een ander probleem dat het oeuvre van Helman stelt. Doordat het verhaal begint met een beschouwing over het leven van de schrijvende ikfiguur (die net zo oud is als Helman toen hij de novelle schreef), ontstaat bij de lezer de verwachting van een volledig autobiografisch relaas. Maar de lezer komt bedrogen uit: toen Lichtveld 17 was, woonde hij nog in Suriname, terwijl het verhaal zich afspeelt in een compleet Europese omgeving. Er is sprake van een karakteristiek regenachtige Hollandse namiddag, het meisje krijgt wel een exotisch vleugje mee maar ze draagt een wollen schotse rok en een regenhoedje, ze spreekt het tuttigste hoog-Hollands (‘Malle jongen…’) en een zin als ‘Geur van hooi en cederhout en duizend zomers omringde mij’ kan zo uit een roman van Antoon Coolen weggeplukt zijn. Normaal gesproken zou men een buitenlandse schrijver die zich in zijn werk zo geheel weet te vereenzelvigen met de cultuur van zijn land van vestiging, bewonderen, maar Helman is zijn aanpassing aan het Nederlandse model juist vaak verweten. Het is hoe dan ook opvallend dat hij na zijn eerste boeken zijn land van herkomst niet meer tot inzet van zijn verbeelding maakte. Die andere oriëntatie lijkt bij Helman toch vooral ook een kwestie geweest te zijn van het aangaan van een intellectuele uitdaging: hij wilde laten zien dat hij het kon, zoals hij in zijn schrijversloopbaan en in zijn leven tout court de uitdagingen eerder heeft opgezocht dan uit de weg is gegaan. Op de complexe verhouding tussen Caliban en Prospero, gekoloniseerde en kolonisator, ben ik onlangs uitvoerig ingegaan in Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur en ik laat die verhouding hier nu rusten. Als we het hebben over de novelle ‘Het meisje dat men nooit vergeet’, laat ik het bij de vaststelling dat de authenticiteit die zoveel (Oost-)Indische schrijvers boek na boek wisten vast te houden – men denke aan een Maria Dermoût of een P.A. Daum -, dat die authenticiteit in het werk van Helman uit de periode 1934-1954 vaak zoek is.

Schuilvinkerij

In 1944 verscheen een boek dat veel vragen oproept, onder een titel die zijn lading niet gauw moest prijsgeven: Aldus sprak Zarathustra. Friedrich Nietzsche was het pseudoniem dat Lichtveld zich voor de gelegenheid toeëigende. Het boek geeft een beschouwing over hoe de Duitse schrijvers door de eeuwen heen zich hebben uitgelaten over hun eigen volksaard, en dan vooral: hoe deze Duitsers hun landgenoten een kritische spiegel voorhielden.

Zoals bekend moesten Nederlandse schrijvers vanaf 1942 aangesloten zijn bij de Kultuurkamer, een instelling bestaande uit verschillende gilden die de nazi-ideologie wilden opleggen aan alle kunstenaars. De Duitse bezetters en hun Nederlandse trawanten hadden daarmee een instrument gecreëerd om de gehele kunst-productie te controleren. Verschillende drukkers waren dan ook sinds april ’42 ondergronds gegaan en Aldus sprak Zarathustra was daarvan een product; met zijn perkamenten band en met zijn frontispice in goud en rood, en gezet uit de prachtige letter Lutetia van Jan van Krimpen opnieuw een hoogwaardig grafisch product. Er

werden 275 exemplaren van het boek gedrukt. Het vermeldt als uitgeverij ‘De drie fonteinen’ en als plaats van verschijnen Driebergen. Dat was onmiskenbaar gedaan om de autoriteiten te misleiden, want het boek verscheen in Amsterdam bij Franso Hoes.

Wie het boek laat openvallen, stuit allicht op pagina 172, waar iets vreemds aan de hand is. Op een witte pagina is een kaartje geplakt met de tekst: ‘Door het ingrijpen van de “Sicherheitsdienst” viel pagina 172 in pastei. Doordat de copy in beslag werd genomen, was er geen gelegenheid voor rectificatie. Na de oorlog zal deze pagina echter worden nageleverd.’ ‘In pastei vallen’ betekent dat het loodzetsel waarmee de drukkers toen nog werkten, uit elkaar werd geslagen. Wat er aan de hand was, vertelde Albert Helman na de oorlog: ‘Het manuscript, binnen een jaar in alle heimelijkheid tot stand gekomen, werd door den uitgever aan een klein drukkerijtje in de provincie ter hand gesteld, dat natuurlijk den naam van den uitgever niet kende, noch zelfs vermoeden kon, zomin als de schrijver […] dat de brave man nog heel wat meer illegale drukken verzorgde. Hij beschikte voor het onderhavige doel slechts over wat handzetsel, amper voldoende om telkens één vel gereed te maken, dat afgedrukt werd, opdat daarna het zetsel aanstonds gedistribueerd en voor een volgend vel gebruikt kon worden. Hierdoor was er veel tijd gemoeid met de uitgaaf, terwijl het risico der onderneming er aanzienlijk door toenam. Daar de Gestapo een der andere karweitjes van den drukker op het spoor kwam, werd een inval in zijn werkplaats gedaan, waar hij juist bezig was met het tweede vel van hoofdstuk iv. Hij was er gloeiend bij, een der Gestapo-beambten liet in zijn woede een pagina van het gereedstaand zetsel in pastei vallen, de drukkerij werd verzegeld en de drukker gevankelijk weggevoerd. De afgedrukte vellen werden gelukkig niet gevonden.’

Dit verklaart dus waarom alleen die ene pagina en niet het hele boek vernietigd werd. Hadden de Duitsers de rest van het drukwerk gevonden, ze zouden al direct op de eerste pagina waar het gaat over ‘de vermeende superioriteit van het Germanendom’ hebben gezien dat hier sprake was van een boek waarin de Germaanse bezetters geen pluimen op hun ss-helmen gestoken kregen. Helman lichtte de kwestie nog verder toe: ‘Bij zijn lang niet zachtzinnige verhoren wist de drukker prachtig te zwijgen, en rechtvaardigde daarmee volkomen de koelbloedigheid die de uitgever, wiens naam hij uiteraard wel kende, aan de dag legde. De schrijver werd omtrent dit alles vooralsnog in gelukkige onwetendheid gelaten. Inmiddels brak de “dolle Dinsdag” aan, vele Duitsers verdwenen, met vernietiging of medeneming van hun paperassen, en werden kort daarop door anderen vervangen. Toen onze drukker opnieuw verhoord werd, en zag dat hij met nieuwe beulen te doen had, die klaarblijkelijk niet op de hoogte van zijn zaak waren, wist hij er zich uit te praten en zelfs gedaan te krijgen, dat de verzegeling van zijn werkplaats werd opgeheven. Aan zijn schranderheid en solidariteit was te danken, dat tenminste de laatste vellen van het vierde hoofdstuk nog konden worden afgewerkt; maar men kon hem niet

euvel duiden, dat hij in zijn positie als “verdachte” weigerde een nog wekenlange gevaarlijke arbeid te verrichten om ook het slothoofdstuk van het boek in druk te brengen.’

Deze oorlogsgeschiedenis schreef Helman in de inleiding tot de herdruk van zijn boek over de Duitse literatuur, dat in 1946, vervolledigd met het laatste hoofdstuk, verscheen onder de al genoemde titel Teutonenspiegel. Natuurlijk maakt het nieuwsgierig naar wat er toch op die beruchte pagina 172 van Aldus sprak Zarathustra heeft gestaan dat die Gestapo-man zo woedend maakte. Op pagina 164-165 van de Teutonenspiegel kunnen we dat nalezen. Helman citeert daar werkelijk Friedrich Nietzsche – die, zoals bekend, sterk anti-Duits was – en wel onder meer met dit citaat uit de Unzeitgemäße Betrachtungen: ‘Wie onder Duitsers moet leven, heeft zeer te lijden onder de beruchte grauwheid van hun existentie en hun zinneleven, onder de vormeloosheid, de stompzinnigheid en de bedomptheid, onder hun plompheid in dat verkeer, waar tederheid op haar plaats ware [Nietzsche bedoelt hier natuurlijk het seksueel verkeer, mvk], en nog meer onder hun afgunst en een bepaalde schuilvinkerij en onzuiverheid van karakter…’ Werkelijk een opmerkelijk citaat van de filosoof die zelf het onderscheid tussen Untermenschen en Übermenschen in de wereld had gebracht.

Hoe eindigt Helman zijn inleiding tot Teutonenspiegel? Met een zin als de beet van een valse hond: ‘Overigens ben ik van mening, dat Duitsland voorlopig nog even verwoest moet blijven…’ Grootmoedig klinkt dat niet, maar gezien de datering – juni 1945 – is die zin uit de pen van iemand die zelf veel valse beten had moeten incasseren, wel begrijpelijk.

Wachtensmoede duiker

Albert Helman stelde natuurlijk ook zelf vast dat hij gedurende de oorlogsjaren, met uitzondering van De rancho der X mysteries, nauwelijks werk van langere adem had geschreven. In een radiorede op 21 mei 1945 (afgedrukt in het in 1980 verschenen Tony van Verre ontmoet Albert Helman) zei hij daarover: ‘Het was zeer moeilijk te werken en te schrijven in deze oorlogsdagen, waarin men voortdurend afgeleid en uitelkander getrokken werd, duizenderlei dingen te doen had die feitelijk niet met eigen aard en wezen strookten, die tegen mijn oorspronkelijk nogal contemplatieve natuur indruisten, en mij hard verlangen deden naar een blauwe Pacific-kust, een stille Sahara-strook, of een idyllisch dorpje in de Andes.’

Het is goed voorstelbaar dat schrijvers onder de spanning van die tijd enkel toekwamen aan de kortere genres, in het geval van Helman: bijdragen aan het illegale blad De Vrije Kunstenaar, rijmprenten, verzetsliederen en -balladen. Zo verscheen geheel anoniem in 1944 het bundeltje Te geef, uitgebracht door ‘De Halve Maan’, een naam waarachter zich de kunstenaar Melle J. Oldeboerrigter, vriend van Helman en ontwerper van diens ex-libris, verschool. Daarin vinden we onder meer een ‘Octoberlied (1944)’ waarvan alle vijfde strofen eindigen met de uitroep: ‘Rotmof!’ In hetzelfde jaar werd de samenwerking met Pieter Starreveld bestendigd door middel

van een planovel met nieuwe linoleumsneden en kalligrafie van Starreveld. In zijn lyrische tekst beschreef Helman Sebastiaan, de lijfwacht van keizer Diocletianus in de derde eeuw na Christus, die door zijn kameraden met pijlen werd doorboord omdat hij was overgegaan tot het christendom. Helman maakt van de katholieke heilige, patroon der boogschutters en beschermer tegen de pest, een archetype van de vredeszoeker die afgeslacht wordt, en natuurlijk resoneert daarin de Duitse overval op Nederland mee. Maar het zal weinigen zijn opgevallen dat Helman het sterven van Sebastiaan heeft beschreven binnen de kosmologische levensopvatting van de Zuid-Amerikaanse indianen. Zij geloven niet dat mensen sterven, maar dat zij het heelal in klimmen en als sterren aan de hemel wachten tot zij weer op aarde kunnen terugkeren (een terugkeer die kan worden waargenomen als een vallende ster aan het firmament). Helman laat Sebastiaan zijn heengaan zo beschrijven: ‘Gejaagd vlucht ik hier ver vandaan, om als een verre ster te staan aan hoge hemeltrans, en daar in zilverglans mijn stil verwijt te wenken door de eeuwigheid.’

En er verscheen nog ander mooi drukwerk in dat jaar 1944. Onder de schuilnaam Joost van den Vondel verscheen Rei van smeeckelingen, een aanklacht tegen de Duitsers en de nsb in de vorm van een pastiche op de beroemde koorzang uit de Gijsbreght van Aemstel – weer zo’n prachtige meerkleurendrukuitgave en weer een die vragen oproept: waarom die schuiltitel aanhouden als op de Franse pagina een Duitse soldaat bij een kruisbeeld in een onder water gezet land staat afgebeeld?

De poëzie in deze en andere uitgaven was geschreven door een vakman, maar het bleef gelegenheidsliteratuur. Niets ervan nam Helman later op in zijn Verzamelde gedichten. Zelf schreef hij over de verzen van die laatste oorlogsjaren: ‘Het waren echte uitbarstingen, heel spontane uitingen wanneer wrevel en verzet mij te

machtig werden, of al mijn onderdrukte schreeuwen bij het zien van zoveel onrecht, zoveel lafheid en verraad zich een uitweg zochten.’ (Uit en thuis, p. 18) Maar juist om die directheid is dat werk ook zoveel authentieker dan het geconstrueerde proza van bijvoorbeeld Gongyla of ‘Het meisje dat men nooit vergeet’. Het genre werd door de nood van de tijd afgedwongen, maar het geloof in het belang van het geschreven woord verliet Helman niet. Dat inzicht drukte hij uit in het gedicht ‘De Navolging’, dat verscheen onder weer een ander pseudoniem, Nico Slob, in opnieuw een illegale prachtuitgave, De diepzee-duiker. De ‘navolging’ is natuurlijk een verwijzing naar het misschien wel invloedrijkste theologische katholieke geschrift uit alle eeuwen, De navolging van Christus van Thomas à Kempis. De historische tijd van het gedicht, de hongerwinter van 1944, werd in de lente van 1945 voltooid verleden tijd, maar de gedachte ervan bleef Helman altijd bij en zou hem nog een halve eeuw aan het schrijven houden:

Bart Slijper+
Het noodlot in een notendop
Hoe J.C. Bloem in de penurie kwam

‘Geld is gemunte vrijheid’, naar de woorden van Dostojevski, die, opgejaagd door armoede, wist waarover hij sprak. J.C. Bloem (1887-1966) noemt het in een aforisme uit 1952 een van de meest juiste uitspraken die hij kent. Ook Bloem was zeer vertrouwd met de negatieve implicaties ervan: geldgebrek is allesoverheersende onvrijheid. Vier jaar eerder had Bloem dezelfde woorden van Dostojevski al eens aangehaald en er bij die gelegenheid aan toegevoegd: ‘Mijn noodlot in a nutshell.’1 En dat is, jaar in jaar uit, bijna Bloems hele leven lang, niets te veel gezegd.

Nog tot in de jaren vijftig, toen hij al lang niet alleen een bekende maar ook een zeer goed verkochte dichter was, bleef zijn treurige financiële lot zijn leven bepalen. Het is juni 1950, Bloem is dan drieënzestig jaar oud, als alles voor de zoveelste keer dreigt vast te lopen. Na dagen lang twijfelen besluit hij de hulp in te roepen van zijn vriendin Carina Bouman: ‘De zaak is n.l. deze,’ schrijft hij haar, ‘dat ik, zooals het nu gaat, het gewoonweg niet meer kan volhouden. Ik ben te oud voor een baantje. Wel zou ik, zoo goed en zoo kwaad als het gaat van mijn wisselvallige inkomsten kunnen bestaan, zij het ook op hachelijke wijze, maar daarvoor zou ik geen cent schuld moeten hebben. [Ik] kan het misschien het eenvoudigst en duidelijkst zeggen, dat dit een erfenis (helaas een negatieve) van het verleden is. Ik moet dus een leening sluiten en wel ten bedrage van tweeduizend gulden.’ Terugbetaling is alleen op een onverhoopt moment, en dan nog hypothetisch, aan de orde. Zijn oude vriendin Elise baronesse van der Capellen-Molewater geeft hem al jaren een toelage voor de opvoeding van zijn zoon. ‘Zooals ik mevr. v.d.C. nu ken en bijv. weet, wat zij voor haar vroegere dienstpersoneel heeft gedaan en nog doet, lijkt het mij absoluut uitgesloten, dat zij mij, als zij eens mocht komen te overlijden – wat ik hoop nog lang zou duren – geen cent zou nalaten.’2 J.C. Bloem, dichter met de dood als specialisme, heeft nu zijn hoop gevestigd op een erfenis om de erfenis van het verleden te voldoen.

Speculatie

Dit verhaal over de financiële ellende van Bloem begint rond de eeuwwisseling, niet met hemzelf maar met zijn vader, Jacobus Willem Cornelis Bloem,

geboren 1857 en sinds maart 1886 burgemeester van het dorp Oudshoorn, nabij Alphen aan den Rijn. Het salaris van de jonge burgemeester bedroeg f700,- per jaar3 en dat was niet meer dan het inkomen van een eenvoudig burgergezin. Toch werd van een dorpsburgemeester verwacht dat hij met zijn gezin, aan het hoofd van de gemeenschap, een aanzienlijk huis bewoonde en een bijpassende stijl van leven had. In het dossier uit 1903 rond de benoeming van Bloems opvolger meldt de commissaris der Koningin om deze reden dat hij in Oudshoorn het liefst weer een burgemeester zou zien die enig vermogen bezit.4 Weer, want ook Bloems vader was niet




onbemiddeld. Zíjn vader, de grootvader van de dichter, Jacobus Cornelis Bloem, was een vermogende Hagenaar die – en gezien in het licht van de afloop van dit verhaal is het opvallend – op dat moment minister van Financiën was. In 1888 neemt burgemeester Bloem ook de functie van gemeentesecretaris op zich, in die tijd een gebruikelijke combinatie, waardoor zijn salaris bijna verdubbeld wordt.

Twee maanden na zijn benoeming trouwt Bloem met Catharina Maria Anna van Eck. Het echtpaar gaat wonen aan de Heimanswetering, in een voormalige directeurswoning bij een leerlooierij. In dit huis wordt op 10 mei 1887 hun oudste zoon Jacques (Jakobus Cornelis) geboren. Wanneer Jacques vijf jaar oud is, huurt het gezin een buitengewoon mooigelegen groot huis, Villa Nuova, aan de Oude Rijn. Dit huis en vooral de tuin met de oude bomen en de vijvers vormt, in ieder geval in de herinnering van de dichter, het decor van een zonnige en beschermde jeugd. Jaren later, in het gedicht ‘Dageraad’ uit maart 1918, zet Bloem het beeld van de veilige tuin tegenover de ‘aldaagsche laagheid en ’t gehate werk’:

In december 1892 wordt Jacques’ zus Ini geboren en ruim zes jaar later hun broer Floris. De kinderen groeien op in een liefdevol gezin. ‘Die mensen hielden van elkaar,’ schrijft Bloems latere echtgenote Clara Eggink, en dit maakte dat zij aanvaardden wat er bij de anderen ‘aan zwakheden of erger mocht opduiken’.6 Zo is meteen te zien dat deze innige warmte niet alleen maar positief uitwerkt. Van Jacques, zijn zusje en zijn broertje wordt heel weinig discipline geëist; wanneer zij iets niet willen, gebeurt het in het algemeen niet en dat geldt ook voor hun schoolwerk. Deze gemakkelijke houding lijkt in de hand gewerkt door de vader, die zelf ternauwernood ambities kent. Heel kenmerkend is ook dat de kinderen bij slecht weer met het eigen rijtuig naar het dorpsschooltje worden gebracht, terwijl het maar een paar minuten lopen is.

Hoeveel huur Bloems vader betaalt, is niet bekend, maar zonder twijfel kostte Villa Nuova meer dan wat met zijn betrekkelijk bescheiden salaris te betalen was. Dat hij het niet van zijn salaris hoeft te hebben, blijkt wanneer hij in februari 1898 ontslag neemt als gemeentesecretaris: in plaats van f 1600,- ontvangt hij vanaf nu f850,- per jaar.7 Al gauw maakt de burgemeester plannen om helemaal met werken op te houden. Hoewel hij werkelijk geliefd is in zijn dorp, kondigt hij al enige jaren voor zijn afscheid, dat uiteindelijk in mei 1903 plaatsvindt, zijn komende vertrek aan.8

Wanneer Bloems vader in 1914, gedwongen door zijn benarde financiële toestand, weer naar een burgemeesterspost solliciteert, beweert hij dat hij destijds in Oudshoorn zijn ambt heeft neergelegd in het belang van de opvoeding van zijn kinderen.9 Wat een onbegrijpelijke verklaring is. De werkelijke reden is bijna zeker van financiële aard.

Op 1 september 1902 was grootvader Bloem overleden. De baten uit de boedel van de oud-minister en zijn vrouw, Bloems stiefgrootmoeder, werden op 1 december vastgesteld op 463.372 gulden en 42,5 cent. Het erfdeel van Bloems vader is 108.429 gul-

den en 52 cent groot, ruim honderd maal het jaarsalaris van een dorpsburgemeester.10 Hiermee verdwijnt het laatste restje maatschappelijke ambitie en op 19 december 1902 maakt Bloem zijn definitieve besluit bekend om zijn, toch zo rustige, ambt neer te leggen. Zelfs een door vrijwel iedere inwoner getekende petitie kan hem er niet toe bewegen aan te blijven.11 Hij is dan pas vijfenveertig en verhuist naar Den Haag.

J.C. Bloem heeft altijd, ook op volwassen leeftijd, kinderlijk veel van zijn vader gehouden en tegen hem opgekeken. Maar nu, ergens in 1903 of in 1904, heeft deze beginnende rentenier, naar het lijkt roekeloos en dom, iets gedaan wat buiten het belang van de opvoeding van zijn kinderen lag. In minder dan twee jaar is al het geld verdwenen en heeft het gezin verbijsterend genoeg zelfs een grote schuld.

Het bleef voor de buitenwereld duister hoe het is misgegaan. Clara Eggink vermoedt dat Bloems ouders te royaal leefden,12 maar het is niet voorstelbaar dat een zo groot bedrag op die manier in een mum van tijd opraakt.

De zoon van de dichter, Willem Bloem, komt met een andere verklaring. Hij vertelde mij dat het geld door speculatie verloren is gegaan: Bloems vader had zijn geld belegd in waardepapieren van één of meer Russische spoorwegmaatschappijen. Willem Bloem heeft zijn grootvader nooit gekend en hij kent de verhalen over de financiële klap dus niet uit de eerste hand. Wat hij echter met eigen ogen heeft gezien, is een koffertje bij zijn tante Ini (Bloems zuster) met de waardepapieren. Zij heeft de obligaties tot haar dood bewaard, in de hoop dat het eens nog goed zou komen.13 Omdat het onbekend is om welke obligaties het precies gaat, was het niet mogelijk de lezing van Willem Bloem met archiefmateriaal te ondersteunen of te ontkrachten.14 Duidelijk is wel dat pas na 1917 de Russische papieren op grote schaal hun waarde verloren.

De oplossing die Bloems ouders bedenken wanneer de omvang van de ramp duidelijk wordt, bestaat eruit dat zij hun oudste zoon, die zestien, zeventien jaar oud is, bij vrienden om een bedrag van f35.000,- laten vragen. Jacques krijgt het geld, maar de prijs is dat zijn gevoel van maatschappelijke veiligheid ontwricht is. Plotseling waren zijn ouders afhankelijk van anderen; ‘ik schaamde me zo,’ zei Bloem naderhand, ‘ik vond het zo een vernedering’.15 De herinneringen aan zijn kinderjaren in Oudshoorn kregen er alleen maar meer glans door.

Er is nog een kwestie die in de beleving van de latere dichter een rol kan hebben gespeeld. Wanneer Jacques met zijn ouders, en later zijn zusje en broertje, logeerde in het statige achttiende-eeuwse huis van grootvader Bloem aan de Prinsegracht, was de stijlvolle ambiance nog vanzelfsprekender dan thuis. Daarbij ging over zijn grootvader het verhaal dat hij een zoon was van Willem ii, die zoals bekend een reputatie heeft als verwekker van buitenechtelijke kinderen. Aantoonbaar is dit tot nu toe niet. Wel zijn er een aantal aanwijzingen, waarvan de belangrijkste is dat Bloems grootvader, opgegroeid bij een wachtmeester van de Koninklijke Marechaussee,16 ongewoon hoog is opgeklommen. (Oranjekinderen werden vaker tegen betaling ondergeschoven bij een militair of een politieman.)

In het relaas van de voorgeschiedenis van J.C. Bloems legendarische geldgebrek is het vooral van betekenis dat Bloem op de hoogte was van dit verhaal over zijn grootvaders afkomst. Het maakte misschien zijn eigen situatie nog moeilijker te accepteren.

Wolk van licht

In 1914 wordt het voor Bloem, die sinds 1909 zonder veel animo rechten studeerde in Utrecht, hoog tijd om doctoraalexamen te doen. Een belangrijke rol speelt het feit dat zijn stiefgrootmoeder aan het begin van de studie een toelage voor maximaal vijf jaar, dus tot september 1914, had toegezegd. Al die jaren na het grote financiële debacle was Bloems vader ambteloos gebleven en afhankelijk van de ondersteuning door zijn vermogende familie of vrienden.

Op 16 januari 1914 is Bloem eindelijk voor zijn doen hard aan het werk, maar drie weken later stelt hij vast dat het nog niet erg opschiet. Hij hóópt maar dat hij in de herfst zijn doctoraalexamen achter de rug heeft. Paradoxaal genoeg – maar kenmerkend voor Bloem – meldt hij zijn vriend Aart van der Leeuw dat hij na een nacht roken en drinken op dinsdagochtend 3 februari om vijf uur met de eerste trein naar Amsterdam is gegaan, om de zon te zien opkomen: ‘Toen ik den Nieuwendijk afkwam, bij de Korte Prinsengracht, was er een wolk van licht boven het Centraal Station, werkelijk meer dan heerlijk. Ik zag de scharen menschen naar hun werk gaan.’17

Wat Bloem allemaal ook doet, afstuderen in ieder geval niet en eind 1914 is de financiële nood nijpender dan ooit. Eerder in zijn studie had hij eveneens te kampen gehad met geldproblemen, wat in de eerste plaats te wijten was aan de gretigheid waarmee hij zijn bibliotheek uitbreidde. Dit had hem toen echter niet belet regelmatig door het hele land te reizen voor bezoeken aan zijn vrienden. Maar nu er zonder zijn toelage geen mogelijkheid meer is om te betalen, kan Bloem niet meer verhullen dat hij een schuld heeft van ongeveer f 3000,-. Omdat hij toch niet weet wat hij moet doen, probeert hij er maar niet aan te denken.

Maar al gauw moet het wel. Begin april 1915 vraagt hij zijn crediteuren om uitstel van betaling en hoopt hiermee althans voor een paar weken wat rust te hebben. ‘Ik leef nu eenmaal altijd zoo, van dag tot dag en van den hand in den tand,’ schrijft hij aan Jan Greshoff. ‘Ik kots ervan.’18

Misdadige zorgeloosheid

Het is niet anders dan barre noodzaak dat Bloems vader op zesenvijftigjarige leeftijd weer op zoek gaat naar werk. Hij solliciteert naar de burgemeesterspost in Stad-Hardenberg, een kleine Overijsselse gemeente waar een lastige wethouder Bloems voorganger het leven had zuur gemaakt. De commissaris der Koningin blijkt zeer gecharmeerd van Bloem en spreekt in een brief aan de minister van Binnenlandse Zaken de verwachting uit dat hij tactvol en met overwicht te werk zal gaan. Volgens de commissaris waren deze eigenschappen, in Stad-Hardenberg meer dan elders, nodig om goed te kunnen functioneren. Geen

gemeente dus waar je voor je plezier naar toe gaat. Bloems salaris bedraagt f 1300,- per jaar.19

Om het nog triester te maken: er is in Hardenberg geen huis te krijgen en daarom huurt Bloems vader een kamer bij een manufacturier,20 terwijl zijn gezin eerst in Amersfoort blijft wonen. Een vertrouwde en hartelijke omgang met de inwoners, zoals in Oudshoorn, kon moeilijk tot stand komen, want uiteindelijk voelt de moeder van Bloem er niets voor zo achteraf te wonen. Het voor iedereen onaantrekkelijke compromis wordt Almelo, vanwaar de nieuwe standplaats van burgemeester Bloem met een boemeltrein bereikbaar is. September 1915, een jaar na de benoeming, verhuist de familie.

Jacques wordt op dat moment verpleegd in het rooms-katholieke ziekenhuis te Amersfoort. Hij had begin juli op een kille regendag zijn vriend F.C. Gerretson bezocht, die in het zuidelijke grensgebied aan het Hollands Diep was gelegerd, en tijdens de heenreis vatte Bloem op de boot kou. Pleuritis (borstvliesontsteking) is het gevolg. Tot begin oktober moet hij in bed blijven. De variant van deze ziekte die hem trof, de zogenaamde natte pleuritis, heeft vaak een tuberculeuze oorsprong. Bloem maakt zich vreselijk veel zorgen, ook al blijkt vrij spoedig dat hij niet voor zijn leven hoeft te vrezen. Het duurt echter tot 25 november 1915, voordat de dokter het goed vindt dat hij zijn gewone leven, en dus zijn studie, weer opvat.

Bloems opluchting duurt niet lang. Vanaf half december 1915 kan hij weer naar Utrecht om te repeteren en hij is van plan eind januari het laatste gedeelte van zijn doctoraal examen te doen. Onderwijl is hij op zoek naar werk. Hij solliciteert naar functies bij de gemeentesecretarie van Amersfoort en van Hellendoorn en naar een baan in Deventer; kleine baantjes (f 900,- per jaar) en grotere (f 1800,-), maar zonder succes.21 Begin februari zakt hij voor zijn examen.

Pas op 19 mei 1916 slaagt Bloem voor zijn laatste examen, publiekrecht, en is zijn studie eindelijk bijna voorbij. In 1916 moest een jurist nog promoveren om de meesterstitel te verkrijgen, hetgeen een vereiste was om in aanmerking te komen voor bijvoorbeeld de functie van griffier, rechter of advocaat.22 Zoals de meesten koos Bloem voor een promotie op stellingen in plaats van de veel zwaardere promotie op een proefschrift. Dit was niet veel meer dan een ceremonie, die in Bloems geval wel weer voor veel vertraging zorgde, want het was onmogelijk nog voor de zomervakantie te promoveren.

Er moet snel geld en dus een baan komen. Op 17 mei, nog vlak voor zijn examen, onderzoekt hij de mogelijkheid om te solliciteren naar de functie van adjunct-directeur van het Centraal Bureau voor Sociale Adviezen te Amsterdam.23 Het was te hoog gegrepen.

Langzamerhand begint het angstig duidelijk te worden hoe moeilijk Bloems positie is. Via zijn studievriend P.N. van Eyck probeert hij geld te lenen bij diens vermogende vriend Henri Richard Alexander van Schelle en zet voor de gelegenheid de zaken eens op een rijtje. Sinds zijn grootmoeder twee jaar geleden haar bijdrage

stopzette, heeft hij van vrijwel niets moeten leven. Achteraf begrijpt Bloem niet hoe hij deze tijd is doorgekomen, maar nu, in het zicht van de haven, dreigt het alsnog helemaal mis te gaan: ‘Ik sta in intieme correspondentie met incasseeringskantoren, deurwaarders etc.’ Wanneer hij straks een baan heeft, kan hij in ieder geval de rente betalen, hij heeft f 3500,- nodig.24 Afbetalen, Bloem suggereert het al, zal voorlopig niet mogelijk zijn. Uitgaand van een te verwachten aanvangssalaris van f 1500,- per jaar en een rente van 7%, zou het betalen van de jaarlijkse rente al een opgave zijn.25

Maar Bloem is nog niet gepromoveerd en heeft geen baan. Hij zit zo erg in de klem dat hij zich zorgen begint te maken over een faillissement. En met reden. Het gegeven dat de schulden dermate hoog zijn opgelopen, duidt er uiteraard op dat hij zijn rekeningen stelselmatig niet betaalt, zodat zijn schuldeisers, zoals boekhandel Nijhoff in Den Haag en Broese in Utrecht, met succes zijn faillissement konden aanvragen.26 Het is voor Bloem dus zaak hen niet verder tegen zich in het harnas te jagen, zodat in elk geval een gedeelte van het bedrag nodig is. En hij had zich zo verheugd op de vrijheid die de afronding van zijn studie zou meebrengen.

De lening bij Van Schelle gaat om de een of andere reden niet door. Een poos later, op 18 februari 1918, heeft Bloem nog eens geprobeerd via Van Eyck aan geld te komen en deze keer resulteerde het in een ruzie, waarbij Bloem probeerde uit te leggen hoe het zover heeft kunnen komen. Bloem had voorzichtig gepolst of een oom van Van Eycks vrouw bereid zou zijn hem geld te verstrekken. Wat volgt, laat zich alleen reconstrueren vanuit Bloems gezichtspunt, maar doordat hij fel ingaat tegen Van Eyck worden diens argumenten ook duidelijk. Drie dagen na de eerste brief zegt Bloem de vriendschap op: de laatdunkende toon waarop Van Eyck Bloems levenswijze had bekritiseerd, zonder vooralsnog te willen helpen, was hem in het verkeerde keelgat geschoten. ‘Jij bent iemand, die een ander in het water ziet vallen,

en dan kalmpjes naar huis gaat om een brochure te schrijven over de wenschelijkheid van zwemles op de lagere scholen.’ Over de directe oorzaak van Bloems financiële problemen bestaat geen verschil van mening: de schuld is zo hoog omdat zijn boekenverzameling zo groot is. Maar, zegt Bloem, hij is geen maniak die verslaafd is aan het kopen van boeken, al denkt iedereen dat. ‘Ik ben iemand, die aan een misdadige zorgeloosheid heb geleden, een door niets gemotiveerd vertrouwen op het leven, denkende: ik kom toch wel op mijn pootjes terecht.’ Wanneer Bloem dit schrijft, is de ruzie bijgelegd.27

Het is net als met drank: op welk punt begint zorgeloos drinken alcoholisme te worden? Kort voor zijn promotie en nog zonder baan, op een moment dat de nood hoger is dan ooit, schrijft Bloem aan Aart van der Leeuw dat hij de eerste zes jaargangen van De Beweging heeft besteld. Als de uitgever de oude jaargangen tegen de gewone prijs verkocht, betaalde Bloem vijfenzeventig gulden. Ook verder heeft zijn bibliotheek zich ‘nogal aardig uitgebreid’.28

Nooit wennen

Al snel na zijn promotie vindt Bloem een baan: directiesecretaris op de gemeentelijke arbeidsbeurs in Amsterdam, f 1500,-. Wat dan volgt, is een tegelijk treurige en hilarische geschiedenis die dertig jaar duurt. De eindeloze klachten van de dichter-op-kantoor blijken in hun monotonie wonderlijk veel variaties te kennen. ‘Ik ben nu gewend,’ schreef hij in januari 1917 over zijn eerste baan, ‘voor zoo ver ik ooit wennen zal, en dat is eigenlijk: nooit.’29

Negen keer veranderde Bloem van werkkring. Zijn eerste baantje hield hij acht maanden vol, uit twee andere functies werd hij ontslagen en ook gebeurde het eens dat het kantongerecht waar Bloem griffier was, werd opgeheven. Maar in de meeste gevallen hield hij zelf zijn baan voor gezien. Doordat in Bloems brokkelige loopbaan helemaal geen schot zat – dus evenmin in zijn salaris – en hij bovendien zijn uitgaven niet merkbaar minderde, kwam hij nooit uit de problemen. Zo meldde hij in juli 1938, werkzaam op het departement van Sociale Zaken, aan Marsman: ‘Als ik niet het gevoel had, dat ik voor Wim moet blijven leven (hoewel aan den anderen kant: waarvoor, ik kan toch niets meer voor hem doen, ik kan zelf niet leven van dit baantje, dat niettemin den heelen dag beslag op mij legt) liet ik mij maar gaan. […] Je werkt hier ten slotte voor je leveranciers, je belastingen enz. en kunt zelf geen eens leven.’30 Een plezierige omstandigheid die Bloem hier vergeet te noemen, is dat de slijter een groot aandeel in de leveranties had.

Pas in de jaren vijftig komt Bloem door de ondersteuning van zijn vrienden en bewonderaars, zijn schulden te boven.31

Verlangen

Het contrast tussen Bloems jeugdjaren en zijn financiële lot nadien, is een van de factoren die J.C. Bloem de diepgewortelde overtuiging hebben gegeven dat elke verandering een verslechtering is. Iedere verandering maakt de kloof die hem scheidt van een gelukzalig verleden, groter.

Het is een overtuiging die in alle hoeken van Bloems denkwereld is doorgedrongen. Zijn reactionaire maatschappelijke opvattingen lijken mij net zo goed door deze gesteldheid gestuurd als zijn liefde voor klassieke versvormen. En de ontkenning van de zin van vrijwel elke vooruitgang bepaalt al evenzeer Bloems passiviteit en gebrek aan ambitie.

In de prozastukken van Bloem is de nostalgie du passé op veel plaatsen aan te wijzen. Zo komt in ‘Lof van Den Haag’, een artikeltje uit 1951, een soort mensen aan de orde dat voortleeft in Couperus’ Haagse romans: de rijken van wie het geld afkomstig was uit Nederlands-Indië. ‘Nu,’ zo schrijft Bloem, ‘zijn die fortuinen versmolten of wegsmeltende en neemt de grauwheid en de egaliseering de overhand.’32 Onmiskenbaar zet de parallel met zijn eigen leven hier de toon. In Bloems poëzie is dat niet zo, al vallen enkele passages in verband te brengen met armoede. Zoals in ‘Dichterschap’, waar sprake is van het ‘slecht vervullen van onnoozle plichten / Om den te karigen brode’.33

Bloems eerste bundel is getiteld Het Verlangen. Een wezenlijk bestanddeel van het verlangen in de poëzie van Bloem is dat de toekomstdromen geladen zijn door de bekoorlijkheid van het verleden. Het ideaal is dat verleden en heden ineenvloeien tot een utopie waarin, ondanks het verstrijken van de dagen, de tijd stilstaat. Zoals in ‘Futura’ uit 1910, Bloems debuutgedicht:

In Bloems leven heeft het verstrijken van de tijd, naar zijn eigen gevoel, alleen maar ellende gebracht. Zijn verlangen naar vroeger, naar de verloren jaren van zijn jeugd, is een verlangen naar veiligheid. De vrijheid niet te worden achtervolgd door geldgebrek en schulden is daar hecht mee verbonden.

Rudi van Dantzig+
De wereld aan jouw voeten
Herinneringen aan Gerard Reve

Twee jaar nadat Voor een verloren soldaat was verschenen – het extatische gevoel over de publicatie van dat boek, mijn eerste, was in de loop van de tijd ongemerkt wat weggesleten – werd me in het Amsterdamse Muziektheater een pakketje overhandigd: ‘Dit is bij de portier voor je afgegeven.’ Ik keek naar de bruine envelop, zag het handschrift erop en gaf een schreeuw van verrassing: wie anders schreef er zo dan Gerard Reve? Terug extase; uit duizenden zou ik die lettertekening herkennen. Bij het openmaken van de envelop had ik mijn bewegingen nauwelijks in bedwang. Wat had de schrijver die me zo na aan het hart lag, bewogen me te schrijven?

De brief, uit Frankrijk verstuurd, was gedateerd 26 Mei 1988. De aanhef ervan luidde vormelijk ‘Zeer geachte Heer Van Dantzig’, maar sloot veel warmer af: ‘Uw toegenegen Gerard Reve’. Daartussen gaf hij waardeoordelen over wat ik had geschreven, die ik onmiddellijk zou willen weerleggen of afzwakken, ondanks, of juist door, de ademloze stilte die me bij het lezen in haar greep kreeg: ‘U oordeelt niet, en Uw portret van die Friese familie is zonder dat U iets verhult of verzwijgt, van een wil tot zich inleven en van een deernis die niet veel schrijvers kunnen opbrengen. De intimiteit met de soldaat is zo aangrijpend beschreven, dat iemand de vlammen uitslaan, maar tegelijkertijd van een eerbied voor het heilige, een ingetogenheid, en een kuisheid, die ik in onze hedendaagse letteren zelden ben tegengekomen.’

‘Ik wilde U een brief schrijven,’ verklaarde Reve enkele regels later, ‘maar zag daar van af: ik vond het een beetje te patriarchaal, en ik dacht: hij heeft mijn waardering en bewondering niet van node. Het boek spreekt voor zichzelve.’ Zijn brief sloot met de zin ‘Ik hoop van U te mogen horen, en U te mogen ontmoeten.’ Maar lang geleden hádden we elkaar al, zij het uiterst kort, ontmoet.

Schaamlapje

In de jaren vijftig had ik De Avonden gelezen en er daarna voor gezorgd dat ik elk nieuw uitgekomen boek van Reve in mijn bezit kreeg, of in elk geval las. Waar ik heimelijk op hoopte – de door mij zo bewonderde schrijver te kunnen

spreken, of in ieder geval gadeslaan – gebeurde echter pas in 1966, tijdens het Boekenbal, dat toen in de rai werd gehouden.

Het rai-gebouw: een sfeerlozer omgeving voor een schrijversbal had men niet kunnen bedenken. Vierkante kale ruimtes en een al even recht-toe-recht-ane, schamel belichte toneelruimte, waarop Het Nederlands Ballet, onder artistieke leiding van Sonia Gaskell, verondersteld werd het verzamelde schrijversgilde een amusante – maar vooral ook verantwoorde! – opwarmer voor het feest te bezorgen. Daarna was het drinken en dansen geblazen en het ‘uitvoerend comitee’ had ook ons, optredende dansers, toestemming verleend ons in het feestgewoel te mengen. En daar stonden ze, in een kale zijruimte geschaard om een heer die het woord zou gaan voeren: de auteurs. Aap Muis zag ik, Herrie Mullis, het doodzieke aapje N., en ja, daar stond ook hun naamgever, gewoon, schouder aan schouder met zijn collega’s, vrijwel binnen handbereik. Een mooie man, sterk gezicht, beetje arbeiderstype, zijn sensuele mond in een wat laatdunkend lachje getrokken, hoewel uit zijn houding geamuseerde nieuwsgierigheid sprak. Na de laatste woorden van de middenvelder daalde ter vermeerdering van de feestvreugde een wolk van ballonnetjes op ons neer, ieder exemplaar voorzien van een in fikse letters gedrukte schrijversnaam. Het exemplaar dat op mijn hoofd neerdaalde, bleek de naam Gerard Kornelis van het Reve te dragen.

Tussen de eerste – langzaam – dansende paren door stak ik de vloer over en overhandigde mijn schrijver het fletsgroene rubberen luchtkussentje. ‘Voor U. Net opgevangen,’ en ik maakte me uit de voeten. ‘Als ik dicht bij hem kwam, faalde mijn stem,’ had ik ooit in ‘Brief uit het huis genaamd “Het Gras” gelezen (in Nader tot U). Even later hoorde ik iemand achter me met lichte stemverheffing zeggen: ‘Wat denk je, zou die jongeman nog zo’n zelf de schaamlapje voor ons kunnen bemachtigen?’ en een hand bewoog een gerimpeld, groenig velletje voor mijn gezicht heen en weer. Was Reve met Wimie of een ander Prijsdier naar het bal gegaan? Me onmiddellijk omdraaien durfde ik niet, dat kon door de spreker als te gretig worden uitgelegd, maar toen ik dat wel deed, was de Grote Volksschrijver geanimeerd met een paar omstanders aan de praat, me geen blik verwaardigend: tijd om van het schrijversbal te verdwijnen.

In de lege gang naast de toneelruimte klakte Gaskell op haar hoge hakjes voorbij. ‘Heb jij ook al genoeg van?’ vroeg ze me in haar gebroken Nederlands, en verdween in de richting van de uitgang.

Nachteiland

Ergens in 1954 had Sonia Gaskell aan vier jonge dansers uit haar gezelschap voorgesteld om elk een eigen dansstuk te maken: Aart Verstegen, Conrad van de Wetering, Jaap Flier, en de vierde man was ik. Ik was eenentwintig en nog nauwelijks een capabel danser, en over het maken van een choreografie had ik nooit durven nadenken. Het redelijk uitvoeren van andermans choreografieën was voor mij al een vaak uiterst huiveringwekkend probleem gebleken. ‘Als Nederland een

eigen danscultuur wil ontwikkelen, zoals dat in jullie schilderkunst al lang geleden is gebeurd, en in jullie muziek en literatuur, zal die uit de Nederlanders zelf moeten voortkomen, en niet via buitenlandse choreografen,’ meende Gaskell.

Nederland had – in tegenstelling tot Frankrijk, Engeland, Italië en zelfs de Verenigde Staten – geen noemenswaardige ballettraditie, en, ook al dansten wij Nederlanders met hartstocht, op choreografisch gebied was er nog weinig tot niets van de grond gekomen. Gaskell noemde in haar betoog Mondriaan, Van Gogh, Vondel en Multatuli als voorbeelden, want van de recentere generaties Nederlandse schilders en schrijvers wist ze weinig, ook al was Jan Wolkers destijds in de Amsterdamse Zomerdijkstraat haar naaste buur.

Gaskell was in 1904 in Litouwen geboren, kreeg daar balletlessen, trok omstreeks 1920 naar Palestina en zette, voor ze zich voor de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam vestigde, haar balletontwikkeling in Parijs voort. Voor ons – haar leerlingen – nam ze een voorbeeldfunctie in door de daad bij het woord te voegen en een aantal van haar choreografieën op composities van Nederlandse musici te zetten, onder wie Röntgen, Mul, Escher en Badings, en als ontwerpers de Cobraschilders Constant en Rooskens.

Bij Gaskells voorstel had ik vrijwel onmiddellijk aan Reves De Avonden gedacht, voor mij een qua gemoedstoestand bij uitstek Nederlands boek, dat ik een paar jaar eerder had gelezen en dat me daarna wekenlang was blijven obsederen. Ik dacht ook aan werken van Blaman, Lodeizen, A.H. Nijhoff: zou ik me kunnen uitspreken

zoals zíj dat hadden gedaan? In mijn ogen waren het schrijvers die zich onomwonden hadden blootgegeven, ook over hun geaardheid, iets wat in onze naoorlogse literatuur nog weinig was voorgekomen.

Voor die ‘experimentele avond’, zoals ze het noemde, maakte Gaskell zelf ‘De stoelen’, naar een toneelstuk van Ionesco, een schrijver die ze bewonderde om zijn vernieuwingspogingen. Jaap Flier liet zich door Kafka’s Het proces inspireren; literaire invloed te over. Mijn choreografie, die ik ‘Nachteiland’ had genoemd, was geent op de gemoedstoestand die Achterbergs gedichten uit de bundel Eiland der ziel bij me hadden veroorzaakt. De Avonden, dat me door zijn taaie, troosteloze vlak-nade-oorlogsfeer flink had vastgegrepen, leende zich helaas nauwelijks om in danspassen te worden omgezet, maar ‘het leidt allemaal tot niets’, de levenshouding van Frits van Egters, had bij het maken van ‘Nachteiland’ een niet uit te vlakken rol gespeeld. Het boek sloot in mijn gevoel ook nauw aan bij het neorealisme van toen opkomende Italiaanse cineasten, die ik hogelijk bewonderde en die een grote inspiratiebron voor me waren.

Onzichtbaar kruis

Vijf jaar later, in 1959, maakte ik ‘De disgenoten’, een ballet waarin ik de beklemming waarin De Avonden me ooit had gedompeld, weer aan de oppervlakte bracht. De verhaallijn van mijn nieuwe ballet zou de Volksschrijver hebben aangesproken, daarvan was ik zeker: de gesloten eenheid van een gezin, arbeidersklasse, moeder, vader en twee jonge kinderen, een meisje, een jongetje. Bij het volwassen worden vindt de dochter een vriend, maar ook haar broer krijgt gevoelens voor een jongen. Het bewegingspatroon voor de twee liefdesparen maakte ik vrijwel gelijk; tussen het samengaan, het aanraken, de omstrengelingen van meisje-jongen en jongen-jongen was nauwelijks verschil. De liefde die tussen hen ontstond, toonde ik onverhuld. Als de ouders op de hoogte raken van wat zich afspeelt, rent de zoon op hen toe; de ouders draaien zich af en laten de jongen – figuurlijk en letterlijk – vallen. De familiecirkel is onherstelbaar gebroken. Het ballet kreeg enkele dichtregels van Ida Gerhardt mee: ‘Dan vouwen zij de handen / de disgenoten in het huis / van tafelrand tot tafelranden / geschikt tot een onzichtbaar kruis.’

‘De disgenoten’ bracht me, zij het via een tussenpersoon, voor de eerste keer in aanraking met Van het Reve. Een avond thuis, in Amsterdam, rond 1964. ‘Bent u de danser?’ vroeg een mij onbekende stem me door de telefoon. ‘Ik wil u zeggen dat Gerard dat ballet van u in de Schouwburg heeft gezien, over die twee jongens. Hij was er nogal van ondersteboven. De rest van de avond wilde hij niet meer zien, hij ging meteen naar huis. Dat wilde ik u laten weten.’ ‘Gerard?’ vroeg ik, want ik kon niet zo snel op een mij bekende Gerard komen, ‘Welke Gerard?’ ‘Gerard van het Reve. Ik denk dat hij u vast wel eens zou willen ontmoeten.’

Later vroeg ik me af of Reve zelf dat ballonnetje niet had opgelaten.

Duister mysterie

In 1963 was Op weg naar het einde verschenen, een boek waarvan ik in een staat van euforie raakte; ik las en herlas het. Alles leek daarna mogelijk, de wereld werd opengebroken, zo bevrijdend was de werking van wat, en vooral hóe, Reve had geschreven. Dat er met zoveel humor over homoseksualiteit kon worden gesproken, dat alles zo als vanzelfsprekend werd neergezet, met zelfspot ook, het overweldigde me. Ik gaf het boek ook aan Sonia Gaskell, zonder succes. Haar reactie schokte me. ‘Die Nederlandse schrijvers zijn alleen met zichzelf bezig, ze draaien maar rond,’ was haar commentaar en terwijl ze een ijl gebaartje van haar voorhoofd hemelwaarts maakte, zuchtte ze: ‘Teilhard de Chardin, díe man…’

Ik luisterde al niet meer, voor mij kwam Op weg naar het einde dicht bij een evangelie.

Mijn ballet ‘Een Finse auto’ ging in 1964 in Carré in première en Gaskell kon tevreden zijn: de muziek was van Peter Schat en de inspiratiebron en programmatekst – een regel uit ‘Brief in een fles gevonden’ – was van Reve: drie Nederlandse namen bij één choreografie verenigd. Thema was ons als door Zinloze Feiten verbonden, maar juist door die zinloosheid ontregeld lijkend bestaan, zoals de jeugdige hoofdpersoon, ‘slank maar toch breedgeschouderd, heel donkerblond en met een tegelijkertijd brutaal en weemoedig gezicht’ (Op weg naar het einde) in een overigens abstract en in chaos eindigend ballet, ondervindt: ‘Mij zou het niet eens verbazen, als het een Finse auto is geweest, want ik geloof, dat alles met elkaar te maken heeft, al blijft ons bestaan voor onszelf een duister mysterie.’ (idem)

In diezelfde tijd had ik ontdekt dat ik niet ver van Van het Reve vandaan woonde. Samen met Toer van Schayk had ik een oud winkelpandje in de Eerste Looiersdwarsstraat gevonden, Reves woonplek bevond zich in de Eerste Rozendwarsstraat, geen tien minuten gaans van ons huis vandaan. Soms, in een opwelling, begaf ik me ’s avonds richting Rozengracht. Bedevaart? Ik keek omhoog naar de donkere, ietwat groezelige ramen en dacht aan wat ik van en over Reve had gelezen, de dingen die zich op die plek hadden afgespeeld, de verscheurdheid van de ruzies daar, het drinken. Zijn verliefdheden ook. Aanbellen deed ik niet.

Nader tot U verscheen in 1966 en vormde in mijn leesleven een nieuw hoogtepunt; het boek ging mee op een tournee die Het Nationale Ballet naar Zuid-Amerika maakte. Vanuit Lima stuurde ik de schrijver uit dankbaarheid een kaart, een feit dat Reve tot mijn verbazing in zijn brief van 26 mei 1988 aanhaalde: ‘Inmiddels ging mijn vriend Joop Schafthuizen, die alles wat ik bewaard heb in een archief heeft geordend, eens goed zoeken. Er kwam een prentbriefkaart te voorschijn, verzonden uit Lima, Perú, die U aan mij hebt verzonden, naar mijn toenmalige (Friese) adres. Zij is niet te dateren.’

Mijn ontmoeting met Reve tijdens het schrijversbal, het telefoongesprek dat na ‘De disgenoten’ had plaatsgevonden, de prentbriefkaart uit Lima… O, Zinloos Feit!

In 1969 schafte ik – fikse uitgave – mijn eerste televisietoestelletje aan om Reve op 23 oktober in de Allerheiligste-Hart Kerk met Teigetje in het huwelijk te zien treden, in zwart-wit, en daardoor extra indringend. Wat gáf ik om die man!

Vader

Na zijn eerste zending schreef Reve me in snelle opeenvolging – tussen 26 mei en 14 juli 1988 – nog vijf brieven. In zijn vierde brief, van 14 juni, liet hij de beleefdheidsvorm varen, van ‘U’ werd ik ‘je’ en ‘jij’. ‘Dat U drukt eerbied uit, geen afstand,’ schreef hij me. ‘In nieuwe missaals wordt God met je en jou aangesproken, hoe verzinnen ze het. Men zegt jij tegen iemand die men goed kent, maar God is onkenbaar. Met Maria is intieme omgang mogelijk (zie “Moeder en Zoon”) en jij tegen je Moeder zeggen, dat is te verdedigen, al zal ik het nooit doen. Ik had overigens een zeer zonderlinge conversatie met Haar. Ik zeide: “Ik begrijp niet, lieve Moeder, hoe U zoveel genade over mij kunt uitstorten, mij, een slecht en zondig mens.” En wat zeide Zij? “Gerard, ik verbied je om zo over jezelve te spreken.”’

Nu, zijn brief teruglezend, denk ik dat die overgang misschien ook wel het eerste teken van verwijdering aankondigde. Van het ‘zeer geachte’ van de eerste brief was hij overgegaan op ‘lieve’; na de vierde zending deinsde hij terug naar ‘beste’. Er liep iets zichtbaar mis.

Natuurlijk, als briefschrijver was ik geen partij voor hem, en bovendien zeurde ik, naar zijn mening, over zaken waar hij duidelijk geen enkele waardering voor kon opbrengen. In een van mijn eerste brieven had ik hem geschreven dat mijn vader omstreeks 1918 voor, of samen met, zijn vader bij het communistische partijdagblad De Tribune had gewerkt. Reves vader was redacteur van die krant; mijn vader, die

toen zeventien was, had waarschijnlijk als redactiehulp gefunctioneerd. Voor mij was die vroegere samenwerking van ons beider vaders een verrassende ontdekking geweest, voor Reve nauwelijks. Op 14 juli 1988 schreef hij me: ‘Wel weet ik (later te weten gekomen van “Tante Henny”) dat mijn ouders, toen ik nog heel jong was, overwogen naar Rusland te gaan, om te helpen “bij de socialistische opbouw”. Om een of andere reden is dat niet doorgegaan. Daardoor leef ik nog.’

Ik had in mijn jonge jaren hetzelfde argument tegen mijn ouders gebruikt, ze erop wijzend dat ik als homoseksueel in wat zíj als een ideale samenleving-in-opbouw dachten, in een sovjetgevangenis of strafkamp zou zijn beland. Maar ik besefte ook dat mijn jeugd aanzienlijk minder met rode idealen doordrenkt was geweest dan dat in huize Van het Reve het geval moet zijn geweest.

Het slot van de brief luidde: ‘Maar wat was dat voor een blad, De Tribune? En wat deed die man daar precies? Schreef hij voor de balletrubriek? Ik zie je volgende brief met sprongen tegemoet, en omhels je […].’

De oorsprong van De Tribune had Reve kunnen vinden in het boek Mijn rode jaren, dat zijn vader in 1967 had geschreven en dat bij een herdruk in 1982 was voorzien van een voorwoord, geschreven door Reves ‘geleerde broer’ Karel. Na mijn vaders onthulling had ik haastig een aantal antiquariaten afgestruind om dat boek nog te kunnen bemachtigen. Natuurlijk had Reve me alleen maar op de kast willen jagen door zich inzake De Tribune van de domme te houden. Mijn vader – ‘die man’ – had me al eerder een boek uit zijn boekenkast getoond, De Voorsten, een roman die Van het Reve senior onder de naam Gerard Vanter omstreeks 1930 had gepubliceerd, met een voorwoord van Jan Romein. ‘De schrijver kan vertellen, boeiend en levendig, omdat hij dingen vertelt, die hij beleefd heeft en omdat hij van moeder natuur het talent gekregen heeft, die zóó te vertellen, dat een beeld van het gebeurde bijblijft. […] Nederland telt meer schrijvers, die uit den arbeidersklasse voortgekomen zijn, maar in hun boeken is dat noch aan het onderwerp noch aan den trant van schrijven te zien. Het lijkt wel, of zij zich gehaast hebben hun verleden te vergeten, om het door anderen te doen vergeten, en of zij […] geen ander hooger doel kennen dan aan den geijkten norm te voldoen. Anders dit boek, en anders deze schrijver,’ aldus Romein.

Alsof het over de door mij zo bewonderde schrijver zelve handelde!

Rudimenten

Terwijl ík hem aan het verleden van onze ouders herinnerde, sprak híj me aan over het maken van een gedanste Heilige Mis. ‘Bijna altijd is de Dans veroordeeld om illustratief te blijven, of functioneel. Terzijde: zelfs God heeft Zich in de schepping een gevangene van de materie moeten maken, zij het met een bescheiden compromis: zijn Menswording. Een kind danst, een dier danst, en God danst, alle drie naakt. Vandaar dat men bij het ballet nog steeds “naakt” danst, zij het omgegeven door een ragfijn, vederkrachtig vlies. Maar nu weder over de H. Mis. Als men goed kijkt, dan ziet men in de bewegingen van de priester de rudimenten van een dans.’ ‘Vandaar jouw opdracht om een Mis als ballet uit te voeren,’ voegde hij er als noot onder aan het blad aan toe. ‘Als ik je ooit alles uitleg, en jij gevoelt voor mijn idee, dan ligt de wereld aan jouw voeten. Want het is uit te voeren.’

Toer van Schayk was, toen Reve met zijn voorstel kwam, al druk bezig Mozarts Requiem (1990) in dansvorm uit te werken, een aangrijpender Dodenmis had ik Reve niet kunnen bieden. Dom dat ik hem destijds niet vroeg Van Schayks werk te komen bijwonen, het had in elk geval stof tot een vruchtbare conversatie kunnen opleveren.

 

‘Er is geen wezenlijk verschil in betekenis tussen de episode met de Soldaat, Uw aankomst in dat Godvrezende gezin en de afhaalscène, na de Bevrijding, waarin dialoog en typering (van Uw moeder, en van Mem) iemand als een mes door het hart gaan, tenminste als men dat heeft […],’ schreef Reve me in zijn brief van 9 juni 1988.

Omstreeks 1992 bracht ik een bezoek aan Mem, mijn Friese oorlogsmoeder, die toen, oud en moe, in Koudum in een tehuis vertoefde. Tegelijkertijd maakte ik een zoektocht naar Reves vroegere huis in Greonterp en naar de nabijgelegen dorpjes Woudsend en Blauwhuis, die hij in twee ontroerende gedichten heeft vereeuwigd: ‘Nu weet ik, wie gij zijt, / de Jongen die ik eenzaam zag te Woudsend en daarna, /

nog op dezelfde dag, in een kafee te Heeg. / Ik hoor mijn Moeders stem. / O Dood, die waarheid zijt: nader tot U.’ (‘Herkenning’, Nader tot U) Het Friese landschap lag er kaal en winderig bij en huis ‘Het Gras’ leek onbewoond. Opzij van het huis hokten wat schapen tegen een muur.

Schrander voschje

Beantwoordde ik Reves laatste brief? Ik neem aan van wel, helaas bewaarde ik van mijn eigen correspondentie aan hem geen kopieën. Onze telefoongesprekken uit die correspondentietijd, waarin hij aandrong op een snel samenkomen, waren me al langere tijd gaan benauwen en maakten een eventuele ontmoeting in mijn ogen steeds moeilijker. De vraag om te verschijnen ‘liefst met een zwarte of zeer donkerrode fluwelen pantalon aan, goed passend maar niet op onkuise wijze al te strak’, ontnam me de moed, ook al wist ik donders goed dat het sarcastisch jennen van hem was. Eén keer ondernam ik de reis naar Schiedam, toen Reves woonplaats. Reve was afwezig, maar Joop Schafthuizen, ‘Matroos Vosch’, uiterst hartelijk, ontving me en begeleidde me later terug naar het verlaten en troosteloze station. Ik zag Reves werkkamer toen, een sobere kloostercel, boven in het huis, en Joop gaf me een pakje vroege Reve-foto’s mee, plus een stapel van Reves boeken. Dat was het slot.

Eenmaal ontmoette ik Reve nog, in een Hilversumse televisiestudio waar een serie dubbelgesprekken werd opgenomen, en waarbij Thom Hoffman en ik gesprekspartners waren. Na afloop van de opname dronken Thom en ik nog een koffie in de verder verlaten kantine, waar iets later plotseling ook Reve en Matroos Vosch – kennelijk de volgende gesprekskandidaten – binnentraden. Ze installeerden zich enkele tafels van de onze verwijderd en Reves blik in onze – mijn? – richting was zeer afhoudend. Hoffman, die in twee films naar romans van Reve had gespeeld, en dat duidelijk zéér tot Reves instemming, stond op en begroette Reve hartelijk. Joop, schrander Voschje, zette zich onmiddellijk bij mij aan tafel, alsof hij voelde dat hij me uit een penibele situatie moest redden. Bij het afscheid schudde Reve me de hand, een aanraking die gepaard ging met een duistere blik. Verder geen woord. Hoeveel jaren terug was het dat ik hem, vol enthousiasme, dat opgevangen ballonnetje overhandigde?

 

Om mijn herinneringen kracht te geven, ben ik onlangs Reve weer gaan herlezen – her-her, beter gezegd -, zijn eerste werken vooral, en veel van zijn brievenboeken, die me het dierbaarst zijn. En, wonder om dat te ervaren, Reve raakt me nog altijd even sterk, ik lach, ik voel me beklemd, ik ben ontroerd. Zijn wijze van schrijven bewonder ik; hoe ontsnapt hij aan ‘den geijkten vorm’, hoe eigen grijpt hij je bij de kladden, hoe weet hij je in een roes van meebeleven te brengen. En zoveel van wat hij schreef, blijkt absoluut niet verzwakt en springt je – bittere humor, verzengend sarcasme – opgewekt naar de keel!

Dierbare Volksschrijver, het ga U goed.

[2003/5]

Niels Bokhove+
Sterven wil ik niet, leven kan ik niet
Opkomst na ondergang van David Vogel

Tijdens een autozwerftocht in 1995 door de binnenlanden van Noord-Spanje las ik David Vogels dikke roman Huwelijksleven. Een onthutsend relaas over een Weense man die een zeer dominante vrouw trouwt, haar overspelige pesterijen en treiterijen onbegrijpelijk geduldig ondergaat, om haar uiteindelijk, na de dood van hun kind en voor de lezer veel te laat, in een waas te vermoorden. Ik was al bijna op de terugweg naar Nederland, toen ik aan het slot van het boek stuitte op het nawoord van vertaler Kees Meiling. Daarin staat dat Vogel de laatste jaren van zijn leven heeft doorgebracht in Hauteville ‘in de buurt van Lyon. Vandaar wordt hij 7 februari 1944 gedeporteerd naar een concentratiekamp. Waar en wanneer hij is gestorven is niet bekend.’1

Dat intrigeerde me, want ik zou langs Lyon komen. Ik vroeg me af of ik nog de tuin van zijn hospita zou kunnen traceren, waar Vogel voor zijn deportatie – zo meldde de achterflap nogal achteloos – een aantal manuscripten had begraven die na de oorlog werden teruggevonden en opgedolven. Op mijn kaarten kon ik slechts één Hauteville bij Lyon vinden, nog altijd zo’n vijftig kilometer oostelijk daarvan, langs de weg naar Genève. Dat móest het zijn, een alternatief ontbrak, maar helemaal gerust was ik er niet op.

Grootmeester

Wat wist ik eigenlijk van David Vogel? Niet veel. Als schrijver was hij decennia lang onbekend gebleven. Pas de publicatie van zijn verzamelde gedichten in Israël in 1966 betekende een bescheiden kentering. De doorbraak was een feit toen zijn enige grote roman, Huwelijksleven, geschreven in 1925 en gepubliceerd in 1929-’30, rond 1990 in een definitieve Hebreeuwse editie uitkwam, gevolgd door enkele westerse vertalingen. Voor ons land had toenmalig Meulenhoff-directeur Maarten Asscher de roman ‘ontdekt’ tijdens de Jerusalem International Book Fair. In 1992 verscheen de uitstekend leesbare vertaling, die mede dankzij de geestdrift van Michaël Zeeman – ‘een wat ruiger bijna-meesterwerk’, ‘grootmeester in het verbeelden van broeierige stemmingen’2 – een opzienbarend succes werd,

zoals recent ook Gloed van Sándor Márai (de eerste Hongaarse Kafka-vertaler, trouwens) overkwam. In 1995 verscheen in het Duits het dagboek van David Vogel, waarvan het manuscript was gevonden in Hauteville en dat voor een belangrijk deel zijn leven in Wenen beschrijft, waar ook Huwelijksleven zich geheel afspeelt.3 Mijn nieuwsgierigheid naar Vogel, die natuurlijk niet losstond van mijn fascinatie voor Franz Kafka, was al versterkt door een groot krantenartikel uit 1992 over Vogels revival.4 Nu, na lezing van het verbijsterende Huwelijksleven, wendde ik zonder aarzeling de steven naar Hauteville.

Als schrijver

‘In mijn gehele leven – van mijn dertiende levensjaar tot vandaag, nu ik tweeëntwintig ben – is er geen enkele vaste periode op een en dezelfde plaats met vast werk geweest, alleen omzwerving, versnippering en weer omzwerving,’ verzuchtte David Vogel in zijn dagboek kort voor zijn vertrek vanuit het Galicische Komarno naar Wenen. Geboren in 1891 in Satanow (nu in Wit-Rusland), had Vogel geprobeerd synagogedienaar te worden in Wilna (Vilnius), hét joods-culturele centrum van Litouwen, waar hij zijn Hebreeuws hoopte te verbeteren. Toen dat niet lukte, keerde hij terug naar zijn geboortestad, die hem niet beviel. Hij vond het er ‘vies, de mensen zijn vies, alles is vies’. ‘Zal ik op een dag uit dit stadje wegkomen?’ vroeg hij zich in zijn dagboek af. ‘Als het mij lukt te vluchten en mij in Wenen te vestigen, ben ik van een langdurige zorg bevrijd.’ Eerst ging hij nog naar Lemberg (het huidige Oekraïense L’viv), waar de afkeer zich herhaalde: hij haatte de stad en ‘haar joden met slaaplokken tot aan hun schouders’. Hij kreeg er een leraarsbaantje aangeboden – dat hij afwees. In het naburige Komarno wilde hij wél wat privé-lessen geven, maar ook dat stadje stond hem tegen: ‘klein en vies, zijn joden – wilden in de eenvoudigste zin van het woord’. Hij voelde zich er erg eenzaam, verveelde zich te pletter en had weinig te eten. Hij wilde hoe dan ook naar Wenen: ‘De honger in de grote stad lijkt immers nauwelijks op die in de kleine stad: in de grote stad heb je boeken om te lezen en kun je je voor een poosje bezighouden, hier echter niet.’

Zijn hoge verwachtingen waren gebaseerd op de economische voorspoed die Wenen enkele jaren aaneen had doorgemaakt. Helaas voor Vogel was die voorspoed juist in de herfst van 1912 aan het omslaan in een ‘handelscrisis’ – zoals een depressie of recessie toen werd genoemd – als gevolg van de, ook door Vogel voorziene, Balkanoorlog. De voorspoed was in zekere zin schijn geweest, aangezien het Oostenrijks-Hongaarse Rijk welbeschouwd een fragiele economische entiteit was.

Vogel was blijkens zijn dagboek niet helemaal onkundig van de economische teruggang. Al snel na zijn aankomst in Wenen in december 1912 werd zijn optimisme met de harde realiteit geconfronteerd: ‘Hier een aanstelling als leraar Hebreeuws vinden valt nauwelijks te verwachten. Ik zoek ander werk, van lichamelijke aard, maar ook die vind ik niet.’ Werkloosheid en honger achtervolgden Vogel sindsdien. Door taal volhouden vond hij in maart een klein leraarsbaantje om ten minste zijn huur te verdienen. Daarnaast gaf hij lessen Hebreeuws aan een buurjongen, die zeer goed bekend was met de Duitse literatuur, en diens vriend, volgens die buurjongen ‘een groot talent’. Hij wilde graag met hen bevriend raken om zo te kunnen wortelen in Wenen, maar hij bleef een buitenstaander. De vriendschap met deze G. – zijn naam kennen we niet – groeide teleurstellend langzaam. Zijn hoop bleef echter onverminderd: ‘Niets trekt mij zo aan als de literatuur; ik zou graag bij de schrijvers horen. Misschien is dat onzin, kinderachtig, maar ik kom er niet los van. Als ik mij mijn toekomst voorstel, zie ik mij steeds – waarom het ontkennen? – als schrijver.’

Permanente gast

Waar David Vogel in Wenen heeft gewoond, is niet bekend.5 Uit zijn dagboek wordt duidelijk dat hij sinds zijn aankomst eind 1912 hongerend heeft rondgezworven, naar we mogen aannemen in de overwegend joodse wijk Leopoldstadt, waar vrijwel alle Galicische vluchtelingen terechtkwamen. In een – veel later – geschreven autobiografisch verslag noemt Vogel de Jägerstraße als zijn straat, die noordwaarts loopt vanaf de Gaußplatz aan de westpunt van de Augarten en inderdaad in Leopoldstadt ligt.6 Ruim een half jaar lang leidde hij een zwerversbestaan: wisselend wel en geen onderdak bij bekenden en in de synagoge, en soms een warme maaltijd in een volkskeuken in de Tempelgasse. Hij vond troost in zijn boeken en bezocht frequent het ‘Haus der Orthodoxen’, waar hij zijn leerlingen ontmoette. Maar onderwijl was hij wanhopig: ‘Nu bevind ik mij tussen twee hellevuren: sterven wil ik niet, en leven zoals allen kan ik niet…’ Zijn situatie begon uitzichtloos te worden. Hij dacht eraan naar de Boekowina of naar Czernowitz te gaan, zich daar verder te bekwamen in de Duitse taal en literatuur en dan naar Wenen terug te keren: ‘Wenen zelf bevalt me – en sinds ik begonnen ben om aan vertrek te denken, oefent de stad een sterke aantrekkingskracht op mij uit.’ Uiteindelijk zag hij van de reis af en huurde hij medio juli ergens een bed. Ondanks de vriendschap met G. voelde hij zich erg eenzaam. De gedachte aan zelfmoord was bij hem een ‘permanente gast’ geworden, maar tegelijk was hij ‘liefdesbegerig’. Bij

tijd en wijle overviel hem een ‘vloed van warmte, tederheid en liefde, maar ik heb niemand die ik met dit geluk kan overgieten’. ‘Als ik nu eens werkelijk voor mijn dood met een vrouw zou trouwen?’ vroeg hij zich vertwijfeld af. Het was een troosteloos leven op de rand van de afgrond.

‘Ik heb zó gehongerd, dat mijn hoofdhaar begon uit te vallen… Precies zoals in de roman van Knut Hamsun,’ schreef Vogel, waarschijnlijk doelend op Sult [Honger, 1890]. David Vogels werkloosheid en zijn zwerftocht van pension naar armenhuis hebben hun plek gekregen in Huwelijksleven, dat overduidelijk sterk autobiografisch is. De queeste van hoofdpersoon Rudolf Gurdweill naar onderdak is nog het schrijnendst wanneer hij door zijn wrede vrouw Thea het huis is uitgestuurd. Dat huis is gesitueerd aan de Kleine Stadtgutgasse, vlakbij het Praterstern en het Nordbahnhof, dat oostelijk van de Augarten in Leopoldstadt ligt, dus niet ver van de Jägerstraße.

Pakjesdrager

In de zomer van 1913 kon Vogel twee weken werken in het kantoor van het Jüdisches Nationalfonds, wat hem toegang verschafte tot twee belangrijke conferenties die dat jaar in Wenen gehouden werden. Eerst congresseerde de ‘Organisation für hebräische Sprache und Kultur’, gevestigd in Berlijn-Charlottenburg, van 26 tot 29 augustus in de ‘Beethovensaal’ aan de Strauchgasse 4, direct grenzend aan het beroemde literaire Café Central in de Herrengasse.7 Een week later zou van 2 tot 9 september het 11 de Internationale Zionistische Congres worden gehouden. ‘De hongerfilosofie is een beetje op de achtergrond geraakt. En ik hoop haar ten minste deze maand kwijt te zijn – in de voordelige dagen van het Zionistencongres. […] Mijn leven was de laatste weken eenvoudig en voorspelbaar: werken, eten, slapen. Na het congres zullen veelzijdige veranderingen beginnen,’ noteerde hij optimistisch in zijn dagboek van 10 augustus.

De conferentie van de Berlijnse organisatie was gewijd aan moderne Hebreeuwse opvoedings- en literatuurkwesties. De openingstoespraak hield Leon Motzkin uit Berlijn. Onder de ongeveer 150 deelnemers bevond zich een aantal ook internationaal bekende Hebreeuwse schrijvers, onder wie Chajim N. Bialik (Odessa), David Frischmann (Warschau), I. Katzenelson (Petersburg) en David Yellin (Jeru-

zalem). De van geboorte Russische en in Tel-Aviv overleden Bialik (1873-1934) geldt nog steeds als de ‘stamvader van de renaissance’ van de Hebreeuwse taal, in wiens voetsporen de schrijver David Vogel – met het gebruik van deze oude taal voor een moderne literatuur – nadrukkelijk zou treden.8

Als schrijver in spe verkneukelde Vogel zich erover dat hij toegang tot de literatuurconferentie had, al was het in een dienende functie: ‘Mij was het vergund, ja vergund, om onze grote schrijvers en dichters te ontmoeten… Hahahaha! Ook ik heb een dichtersziel,’ schreef hij sarcastisch in zijn dagboek. De volgende dag noteerde hij: ‘Slavernij. Gisteren heb ik iets veroverd, maar met vervuiling van de ziel: ik ben pakjesdrager en kruier geworden, en iedere gemene lomperd heeft voor de paar munten die hij mij betaalt, macht over mij. […] Ik haal pakketten van het station, voor een kroon extra grofheden en beledigingen. […] Nu nog heb ik inkomsten nodig. De dag zal komen waarop ik heel deze deprimerende vernedering, deze zielsbeschadigende slavernij afschud – en weer vrij, mijn eigen meester ben. […] Als ik mij van mijn ketenen losmaak, schud ik ze de een na de andere af, en ten slotte verzet ik een pijnlijke stap.’

Op vrijdag 5 september volgde nog de aantekening: ‘De dagen verlopen zonder plezierige veranderingen. De honger nadert, en er bestaat geen vooruitzicht op het vinden van een inkomstenbron. Ook nu ben ik immers vaak hongerig. Men moet tot na het congres wachten. Dan zullen de gemoederen bedaren, en kan men misschien aan een inkomstenbron denken.’

Vogel was zijdelings betrokken bij het zionistencongres, zoals hij eigenlijk ook slechts zijdelings bij het zionisme zelf was betrokken. In Komarno had hij al met die beweging kennisgemaakt. Vlak na zijn aankomst in Wenen zag hij Palestina als een cynisch alternatief: ‘Mijn bagage heeft men mij nog niet vanuit Komarno nagestuurd – en ook dat is lastig, want als ik mijn spullen bij mij zou hebben, zou men mij misschien naar Palestina sturen. Vooralsnog is het geenszins aangenaam.’ Twee maanden later, toen hij de ellende in Wenen aan den lijve had ondervonden, kon het hem niets meer schelen: ‘Als mijn narigheden zich vaak ophopen, zou ik graag van hier weg vluchten, of het nu naar de hel onder ons of naar de rand van de wereld is: naar Amerika, Argentinië, Brazilië, Palestina, maakt niet uit waarheen, alleen vluchten om niet meer hier te zijn.’ In juli had een oude bekende tegen hem gezegd: ‘Het gaat in tegen mijn principes dat je juist hier in Wenen wil leven. Je moet meteen naar Palestina reizen. Hier heb je niets te zoeken en te verlangen, volgens mijn principes. Daarom steun ik je niet en probeer ik ook niet voor jou een baantje te zoeken…’ Vogel reageerde in zijn dagboek: ‘Haha, naar het Land Israël te reizen, om de bodem te bewerken – niet volgens mijn wil en mijn lichaamskrachten, maar volgens de principes van een man die een intellectueel van de bovenste plank en een idealist wil zijn… Poeh, deze intelligentie en haar principes!’ Hij liet zich niet sturen.

Liet de inhoud van het zionistencongres Vogel vermoedelijk koud, de deelnemers

hadden – hádden – een beslissende rol in het leven van David Vogel kunnen spelen. Hoe stimulerend en troostend zou het voor hem niet zijn geweest, een geestverwant als Franz Kafka te hebben gesproken, of Scholem Alejchem of Joseph Roth. Nooit eerder en nooit meer nadien zouden Vogel en deze grootheden zo dicht in elkaars nabijheid verkeren als tijdens het Weense Zionistencongres van 1913. Van een kennismaking is het helaas niet gekomen.

Gedelegeerde Roth

Joseph Roth studeerde dat jaar in Wenen en was, ofschoon niet langer een ‘ijverig zionist’, gewoon nieuwsgierig naar de ‘grote redenaars’. Jaren later schreef hij zijn herinnering aan het congres op: ‘Ik liet mij op de juiste

tijd voor de duur van het congres een kamer reserveren in Hotel Imperial. Ik wist dat de meeste gedelegeerden in Imperial zouden verblijven en hoopte de gelegenheid te vinden enkele van hen te leren kennen. Het hotel was natuurlijk geheel bezet. Een paar dagen voor de opening kwam de toen reeds wereldberoemde schrijver Scholem Alejchem naar Imperial en wilde daar een kamer hebben. De portier zei: “Helaas. Alles bezet. De meeste gedelegeerden bij het congres zitten bij ons.” Scholem Alejchem liet zich de lijst tonen en vond een naam die hem niet bekend voorkwam, in een eenpersoonskamer. Hij vroeg de portier of dat ook een gedelegeerde was. De portier zei ja. Scholem Alejchem besloot kennis te maken met deze gedelegeerde, die alleen en zonder vrouw een kamer bewoonde. Hij ging dus naar boven en klopte aan de deur. Ik was er en deed open. Hij kwam binnen en wees met zijn wijsvinger op mij gericht: “Jij bent de gedelegeerde?” Ik kende zijn gezicht van vele foto’s. Ik zei hem meteen dat het mij een grote eer zou zijn hem als gast in mijn kamer te hebben – hoewel ik geen gedelegeerde was. We lachten allebei. Ik liet zijn koffer naar mijn kamer brengen. Scholem Alejchem besloot direct dat hij in bed en ik op de sofa zou slapen en nam mij in ruil daarvoor zo vaak als ik wilde en zelfs bij de opening van het congres mee. Hij stelde mij steeds, als het zo uitkwam, met een sluw gezicht aan deze of gene beroemdheid voor als de gedelegeerde Joseph Roth.’9

Eeuwig geschreeuw

Franz Kafka, sinds 1908 jurist bij de Praagse vestiging van een Oostenrijk-Hongaarse arbeidersongevallenverzekeraar, was al vanaf het voorjaar van 1913 bezig met de voorbereiding van een lezing die zijn chef ging houden op het ‘ii. International Kongreß für Rettungswesen und Unfallverhütung’, dat van 9 tot 13 september in Wenen zou plaatsvinden. Als schrijver was Kafka in het achterliggende jaar naar buiten getreden met zijn eerste verhalenbundel Betrachtung en de novellen ‘Der Heizer’ en ‘Das Urteil’.

Toen zijn chef en directeur erop stonden dat hij hen naar het congres zou begeleiden, reisde Kafka in gezelschap van een goede bekende – Otto Piek, een Praags-Duitse dichter en vertaler van Tsjechische literatuur – een paar dagen te vroeg naar Wenen. Zo raakte Kafka verzeild op de slotdagen van het 11 de Internationale Zionistencongres, dat plaatsvond in de grote zaal van het Musikvereinsgebäude aan de Karlsplatz.10

Terwijl de tienduizend (!) deelnemers aan het zionistencongres in een stoet optrokken naar het graf van Theodor Herzl op het Döblinger Friedhof, legden Kafka en Pick een bezoek af aan de dichter Albert Ehrenstein. Gedrieën togen zij naar het kermisterrein de Prater, ten oosten van Leopoldstadt aan de andere kant van het Donaukanaal. In zijn dagboek legde Kafka vast: ‘Met hen en Lise W. in het Prater. Medelijden en verveling. […] Fotograferen, schieten, “Ein Tag im Urwalde”, draaimolen […]. Met haar vader in het Pratercafé. Gondelvijver. Onophoudelijke hoofdpijn.’ Het resultaat van de fotosessie is bewaard gebleven: een ridicule foto van Kafka en zijn gezelschap zittend in een nepvliegtuig van bordkarton.

In z’n eentje bezocht Kafka een van de cafés in het Prater,11 waarvan Zum Dritten Café ook een stek van Vogels hoofdpersoon Gurdweill is. In Huwelijksleven beschrijft David Vogel de treurigheid van deze kermis op onvergetelijke wijze:

En het Prater brulde en schreeuwde met duizenden stemmen tegen elkaar in, het nodigde uit met zijn schorre omroepers en orgeldraaiers, met zijn clowns met beschilderde gezichten, zijn apen, dwergen, ongelooflijk omvangrijke Dikke Dames; zijn namaaknegers en Indianen; zijn gelegenheidsatleten met hun naakte, gespierde armen als van slagers in een abattoir; onbeweeglijke wassen beelden in glazen kasten, acrobaten met vleeskleurige, strakzittende maillots, alle soorten ‘wonderdoeners’, magiërs, tovenaars, degenslikkers – ja, het Prater nodigde uit met oorverdovend geschreeuw en verblindende lichtbundels: ‘Deze unieke gelegenheid mag u niet missen, komt dat zien, komt dat zien, alstublieft, dames en heren!’ Daar was het vlooientheater, allerlei luchtschommels, schiet- en werptenten met fantasieloze prijzen voor de winnaar, circussen van laag allooi, cinema’s met ‘Wild West’-vertoningen, achtbanen, het reuzenrad, allerlei draaimolens, de ‘kop van Jut’, goedkope cabarets, verkopers van warme worstjes en van gebak en vruchten, bars, lallende dronkaards, prostituées van het ergste soort – alles was er om de behoefte aan naïef en simpel vermaak van de armste lagen van het volk te bevredigen. Maar achter dat alles, achter die verkopers van vertier en vermaak en hun klanten, lag armoede op de loer; ziekte, pijn en ellende gingen als de echte en voornaamste drijfveer permanent schuil achter alle dingen, als hun meest wezenlijke essentie.12

Op 8 september 1913 was Kafka aanwezig op de voorlaatste zittingsdag van het zionistencongres. Twee dagen later noteerde hij in zijn dagboek: ‘Zionistisch congres. Het type met kleine ronde hoofden, stevige wangen. De arbeidersgedelegeerde uit Palestina, eeuwig geschreeuw. Dochter van Herzl. De vroegere gymnasium-directeur van Jaffa. Rechtop op een traptrede, verbleekte baard, bewegende jas. Vruchteloze Duitse toespraken, veel Hebreeuws, voornaamste werk in de kleine vergaderingen. Lise W. laat zich door het geheel alleen maar meeslepen, zonder werkelijk erbij te zijn, gooit papierpropjes de zaal in, troosteloos.’13 Veel deelnemers protesteerden ook nog luidkeels tegen de officiële voertaal: Duits in plaats van Hebreeuws – voor Vogel een interessante kwestie.14

Onvruchtbaarheid en falen

Een auteur die Kafka en Vogel zou verbinden, is Josef Chajim Brenner (1881-1921). Van deze Brenner – een van de belangrijkste figuren uit het Russische jodendom en de joodse arbeidersbeweging, jarenlang in Palestina gewoond en gewerkt, en tijdens de mei-onlusten in 1921 bij een Arabische aanval gedood – verscheen kort voor zijn dood de Hebreeuwse roman Schechól uchischalón [Onvruchtbaarheid en Falen of Boek van het Worstelen, Tel-Aviv, 1920]. Dit verslag van de innerlijke confrontatie van de Palestijnse landarbeider Chefetz met de hem omringende, deprimerende wereld las Kafka eind 1923, toen hij met de joodse Dora Dymant in Berlijn samenwoonde en een cursus Hebreeuws volgde. Over de roman was hij niet onverdeeld enthousiast. De Hebreeuwse titel kwam hem voor als een ‘scheikundeformule’, maar hij wist haar toch goed te vertalen. Met de inhoud had hij wat moeite, hij las er dagelijks in, maar desondanks deed hij over 32 pagina’s, met hulp van zijn lerares Hebreeuws, vier weken, ‘geen prestatie waarmee men zich kan rechtvaardigen, als er voor 4 weken verantwoording geëist wordt’. Eind januari gaf hij er de brui aan.15

Voor Vogel speelde Brenner een veel grotere rol. In 1931 verklaarde hij in een lezing: ‘Brenners stijl is volkomen afwijkend. Het is de stijl van een arme man die zich behelpt met brood en uien, van iemand die zich overgegeven heeft aan het menselijk lot, van onderwerping aan goddelijke gerechtigheid. Een eenvoudige, nederige stijl, zonder bliksemschichten en zonder ook maar een spoor van fatterigheid, (de stijl) lijkt een beetje zijn eigen gerimpelde verschijning te verwaarlozen uit onverschilligheid over de noodzaak om eens goed gestreken te worden.’ Los van de vraag of Brenners stijl hier correct wordt weergegeven, maakt dit duidelijk hoeveel waarde Vogel aan die stijl hechtte. Het was Brenner die het traditionele Hebreeuws bevrijdde van zijn historische last. Deze secularisatie maakte voor Vogel de weg vrij om in niet-literaire taal te schrijven en een geheel eigen idioom, met leenwoorden uit het Duits en het Jiddisch, te scheppen.16

Kende David Vogel het werk van Kafka? Het is niet waarschijnlijk. Nergens valt diens naam in Vogels dagboek. Kafka’s publicaties waren ten tijde van het zionistencongres nog van recente datum en Weense recensies zouden pas later verschijnen.

En sinds zijn aankomst in Wenen eind 1912 was Vogel meer op de Hebreeuws-Jiddische dan op de Duits-joodse literatuur georiënteerd geraakt.

Omgekeerd kon Kafka ook het werk van Vogel niet kennen. Na de publicatie, vanaf 1918, van enkele gedichten in vooraanstaande Hebreeuwse tijdschriften kwam Vogels – enige – Hebreeuwse dichtbundel, Lifnei ha-Sja’ar ha-Afel [Voor de donkere poort] pas uit in 1923, op eigen kosten bij de Weense uitgever Machar. In een lovende recensie wilde Hugo Knöpfmacher niet verzwijgen dat Vogels poëzie ‘tot nu toe in bredere kringen nog niet echt is opgemerkt en dat zijn volk niets gedaan heeft om zijn weg te vergemakkelijken’. Bialik, een van ‘onze grote schrijvers en dichters’ die Vogel op de literatuurconferentie had gezien, was minder enthousiast en vond het werk ‘volstrekt onlogisch’ en zelfs ‘min of meer betekenisloos’.17

Net als Arthur Schnitzler en Stefan Zweig hebben ook Kafka en Vogel zich in hun (latere) werk, geheel conform de ‘perverse’ voorkeur van het Weense fin de siècle, verlustigd in het schilderen van de lijdensweg van de moderne mens, waarbij Kafka het menselijk lijden door psychologische verdieping naar een metafysisch niveau heeft getild, zoals een Israëlische Vogel-kenner dat zo mooi heeft verwoord.18 Hoewel bij beiden iets van ‘een gevoel voor onbegrijpelijke maar onprettige toestanden’ valt te bespeuren, onderscheidt Kafka zich in die zin, dat bij hem de bedreiging van buiten zou komen en bij Vogel van binnenuit.19 Bij alle gelijkenis springt toch het verschil in noodlot van beider belangrijkste hoofdpersonen in het oog: waar Rudolf Gurdweill zich heel lang schikt in de terreur van zijn echtgenote Thea en dan plotseling losbreekt, verzet Josef K. zich heel lang tijdens zijn proces, om ten slotte toe te geven en mee te werken aan zijn eigen executie.

Op 3 juni 1924 overleed Kafka in een sanatorium in Kierling, net boven Wenen bij Klosterneuburg. In die contreien komt ook Rudolf Gurdweill terecht, als hij kort voor het fatale einde van Huwelijksleven in verwarde toestand de stad uitdwaalt: ‘Onbewust sloeg hij de weg in die van de stad vandaan leidde, een kiezelstenen weg die naar het stadje Klosterneuburg voerde, langs de spoorlijn en de Donau aan de ene en de uitlopers van de Leopoldberg aan de andere kant. […] Hij moet naar Wenen! – bewogen zich flarden van gedachten door zijn hoofd. Daar woont hij tenslotte. En op het ogenblik was hij in Klosterneuburg waar hij niet woont, waarvan het ondenkbaar was dat hij er zou wonen…’20

Sanatorium

Met David Vogel bleef het, ook na 1913, tobben. ‘Ja, ik droom sinds kort vaak over Palestina. Ik stel mij een interessante levensfase voor. Misschien de laatste. […] dit Wenen – tja. Ogenschijnlijk een acceptabele grote stad,’ schreef hij in juni 1914 in zijn dagboek. En dus bleef hij hier nog ruim tien jaar wonen. Wel werd hij, als Russisch staatsburger, tijdens de Eerste Wereldoorlog twee jaar lang buiten Wenen in een paar dorpen in Noord-Oostenrijk geïnterneerd.

Terug in de hoofdstad kreeg Vogel eindelijk aansluiting bij de kring van joodse auteurs die het Arkaden-Café, Universitätsstraße 3, frequenteerden. Het meeste

contact had hij met de dichter Avraham Ben-Jitzchak Sonne, net als hij een buitenbeentje. David Vogel trouwde in 1919, maar al snel moest zijn vrouw Ilka – zeer dominant, zo blijkt uit zijn dagboek, en vrijwel zeker het model voor Thea in Huwelijksleven – wegens tbc in een sanatorium worden opgenomen. Hemzelf trof kort erna hetzelfde lot.

In 1925 verhuisde Vogel naar Parijs. Hier, ver van Wenen, begon hij aan zijn roman Chajjee nissoe’iem [Huwelijksleven], waarin de stad onnadrukkelijk de hoofdrol zou vervullen. Daarnaast schreef hij in Parijs de novelle Be-Veit ha-Marpe [In het sanatorium], waarin hij de sanatoriumervaringen van Ilka verwerkte en die in 1927 verscheen.

Twee jaar later emigreerde het echtpaar Vogel – inmiddels was hij hertrouwd met Ada Nadler, bij wie hij in hetzelfde jaar een dochter kreeg – naar Palestina, niet uit zionistische maar uit medische motieven: hij hoopte dat de zon hem van zijn tbc zou afhelpen. Hij kreeg een aanstelling als literatuurdocent aangeboden aan het Herzliah-gymnasium in Jaffa, maar sloeg die af: de hitte en de leefomstandigheden dreven hem terug naar Europa, via Wenen en Berlijn ten slotte weer naar Parijs, waar hij eind 1931 een woning vond in de rue Plumet. In dat jaar verscheen Chajjee nissoe’iem. Hier, in Parijs, schreef hij in 1934 de novelle Le-Nochah ha-Yam [Met uitzicht op zee]. In die tijd werd zijn vrouw na een lang en voor Vogel nagenoeg onbetaalbaar verblijf in een ziekenhuis overgebracht naar een sanatorium in Hauteville. Zijn hoofd stond er niet naar om het Franse staatsburgerschap aan te vragen, wat hem nog veel ellende zou bezorgen.

Loyaliteit

Met de oorlogsverklaring van Frankrijk aan Hitler-Duitsland op 3 september 1939 zou Vogels toch al moeizame leven drastisch veranderen. De eerste periode hierna heeft hij beschreven in zijn laatste werk, de sterk autobiografische roman – of misschien wel dagboek – Kulam Yatseu La’krav [Allen trokken ten strijde], waarin zijn alter ego Rudolf Weichert de hoofdfiguur is.21 De dag voor de oorlogsverklaring verliet Vogel met zijn dochtertje de Franse hoofdstad, om haar weer aan de zorgen van zijn vrouw toe te vertrouwen. Dochterlief kreeg uiteindelijk onderdak bij een Franse ‘kleinburgerlijke familie’, vader betrok een kamer in het pension van de ‘mollige’ Mme. Marie, aan de andere kant van het dorp. Vogel moest zich melden bij de politie in Parijs, maar dat bleek ook in Hauteville te kunnen. Vanwege zijn Oostenrijkse afkomst beschouwden de Fransen Vogel, zijn Franse loyaliteitsverklaring ten spijt, als onderdaan van het ‘Groot-Duitse Rijk’ en dus ook als een mogelijke spion.

Begin oktober 1939 werd Vogel geïnterneerd in een kamp bij het naburige Bourg, hemelsbreed bijna veertig kilometer noordwestelijk van Hauteville. Na drie weken werd hij samen met vier andere joden voor een langere periode overgebracht naar een kamp in een voormalige autofabriek bij Arandon, een klein dorp ruim dertig kilometer ten zuiden van Hauteville. Hier moest hij zware winterontberingen, verergerd door een beenkwaal, doorstaan. Onder druk gezet meldde hij zich, mede op aanraden van zijn vrouw, aan voor het vreemdelingenlegioen, om uit het kamp weg te komen. Hij werd echter afgekeurd wegens een hartkwaal. Kampgenoten met vergelijkbare achtergronden kwamen allengs vrij, Vogel moest blijven. Hij begreep er niets van. Sterker nog, op 28 februari 1940 hoorde hij bij degenen die werden verplaatst naar Loriol, halverwege Valence en Montélimar, dus veel zuidelijker. Een kamp waaraan een ‘vrijlatingskans nul’ werd toegeschreven, aldus Vogel in zijn dagboekaantekeningen. Dertig procent van de geïnterneerden hier was joods. ‘Rudolf Weichert, nummer 360’ was nog steeds ziek en werd van arbeid vrijgesteld. De kampcommandant had beloofd een aanvraag voor vrijlating naar Parijs te sturen, maar bleek dat tot Vogels ontsteltenis niet gedaan te hebben, zijn loyaliteitsverklaring was zelfs zoekgeraakt. ‘Misschien weten ze niet eens van mijn bestaan!’ schoot het door hem heen.

Na de Duitse inname van Nederland en België besliste de Frans-joodse minister van binnenlandse zaken Mandel dat alle vrijgelatenen tussen 16 en 65 jaar, ook vrouwen, opnieuw geïnterneerd moesten worden. Ook Vogels vrouw viel daaronder. En Vogel zag vroegere kampgenoten terugkomen.

Naar aanleiding van Frankrijks ultimatum aan Italië op 9 juni 1940 moest kamp Loriol ontruimd worden. In benauwde vrachtwagens werden Vogel en zijn lotgenoten afgevoerd, verder zuidwaarts, weg van de Duitsers, en dan, na Marseille, langs de zeekust. Waar Vogel uiteindelijk terechtkwam, wordt niet duidelijk, maar in elk geval keerde hij al vrij snel na de capitulatie van Frankrijk, eind juni 1940, terug in Hauteville, dat inmiddels onder het Vichy-bewind stond.22 Vogel had in de kampen geen literaire arbeid kunnen bedrijven, het was voor hem ‘geen plaats om te schrijven’.

Het bezoek

Het was naar dit Hauteville, naar deze beladen plek, dat ik in 1995 op de terugreis van Spanje met de auto op weg was. Ik sloeg mijn tent op nabij Lyon, draaide de snelweg naar Genève op en nam bij Pont d’Ain de afslag naar Hauteville-Lompnes. Dat is kennelijk de huidige naam voor dit wintersport- en herstellingsoord op zo’n 850 meter hoogte met zevenduizend inwoners. Maar was het wel het goede Hauteville? Er zijn er immers meer in Frankrijk.

Mijn eerste ervaringen waren niet bemoedigend: noch de mevrouw van het tijdschriftenwinkeltje noch die van de vvv had ooit van David Vogel gehoord. De toeristenmevrouw belde haar moeder en het gemeentehuis, met hetzelfde resultaat. Twijfel bekroop mij. Een eigen bezoek aan het gemeentehuis – je moet dit

soort dingen altijd zélf doen – leverde verrassend genoeg het gezochte spoor. Ik kreeg de naam op van M. Monnier, een historicus en kenner van de regionale glasblazerij. Hij woonde in een buitenwijkje, was gelukkig thuis en belde direct een zekere M. Maclet op, die net als Vogel in de oorlog was gedeporteerd maar wél levend was teruggekeerd. Maclet was niet thuis. Om de tijd te doden bladerde Monnier in zijn foto’s en ontdekte plotseling een kiekje van het plaatselijke oorlogsmonument, waarop, tot ons beider opwinding, Vogels naam als ‘refugié/déporté’ bleek voor te komen. Ik zat dus goed.

Maclet belde terug en bleek op dezelfde dag als Vogel – 7 februari 1944 – gedeporteerd te zijn. Hij wilde mij zelf spreken om een portretfoto van Vogel te zien, die naam kon hij zich niet herinneren. Op weg naar hem gingen Monnier en ik eerst langs het monument, om foto’s te nemen. Maclet was een bavard, een kletsmajoor, had Monnier mij al gewaarschuwd, en dat bleek te kloppen, want hij wilde mij heel graag en heel uitvoerig vertellen over het Franse verzet waar hij in gezeten had. Hij was, net als Vogel waarschijnlijk in eerste instantie, per vrachtauto naar Montluc gebracht. Vogel herkende hij niet van de foto. Gelukkig kon ik hem vriendelijk de mond snoeren en hem zover krijgen mij te brengen naar het nabijgelegen huize Espérance, een herstellingsoord van de Fondation Adelaïde de Rothschild, waar Vogel volgens Maclet mogelijk in de Tweede Wereldoorlog had gewoond.

Zoals de Franse nazi-jager Serge Klarsfeld bij het uitkomen van de Franse vertaling van Huwelijksleven in 1992 uitzocht, voerde Vogels deportatie op 7 februari 1944 naar het kamp Drancy. Daar stond hij in het register vermeld als gevangene 16092. Een maand later, op 7 maart, werd hij volgens hetzelfde register uit het kamp afgevoerd. ‘10 maart 1944. Met het 69ste transport van de rsha uit Frankrijk zijn

1501 joodse mannen, vrouwen en kinderen uit het kamp Drancy aangekomen. Na de selectie worden 110 mannen, die de nummers 174904 tot 175013 krijgen, en ongeveer 80 vrouwen als gevangenen in het kamp geplaatst. De overige meer dan 1300 mensen worden in de gaskamers gedood,’ bericht het Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau. Zoals Michaël Zeeman al opmerkte: ‘David Vogel was de jongste niet meer. Hij zal wel bij die 1300 geweest zijn.’23 De naam op het oorlogsmonument is de enige herinnnering aan Vogel in Hauteville.

Bleef nog de vraag hoe het precies zat met de vondst van de manuscripten, waaronder dat van Allen trokken ten strijde. Ze zouden zijn opgegraven in de tuin van een oude Française (Mme. Marie?) bij wie Vogel tot aan zijn arrestatie in 1944 heeft gewoond. Op aanwijzing van zijn vriend Avraham Goldberg, schilder van traditioneel-joodse taferelen, konden ze getraceerd worden. Dat gebeurde kennelijk al kort na de oorlog, want de in 1949 naar Israël geëmigreerde dichter Simon Halkin had ze nog voor zijn vertrek gekregen van Goldberg, die al eerder vanuit Frankrijk naar de Verenigde Staten was verhuisd (en kort daarna voorgoed in Israël ging wonen).

Ik wilde die bijzondere tuin graag zien. Niemand in Hauteville wist het adres. Bavard Maclet had geopperd dat het om huize Espérance zou gaan, maar dat leek mij onwaarschijnlijk: die instelling was te groot om door één oude vrouw gerund te worden.24

Helaas

De jaren verstreken na mijn bezoek aan Hauteville, zonder dat ik meer te weten kwam over de opgegraven manuscripten van David Vogel. Vorig jaar schreef ik Vogels dochter in New York aan, in de hoop op nieuwe informatie. Maar helaas, hoewel zij in New York met Goldberg contact heeft gehad, ook nog kort voor zijn vertrek naar Israël, heeft hij haar daarover nooit iets verteld (‘obviously he should have, since it concerned me in many ways’). Zij moest mij doorverwijzen naar Vogels biograaf in Israël, Dan Laor.25 Dat was voor mij verrassend nieuws: Vogel heeft dus een biograaf. Het contact dat ik met Laor zocht, ging niet makkelijk: op mijn e-mails kwam geen antwoord. Ten einde raad schakelde ik een mij toegewijde

vriend in Tel-Aviv in, die Laor opbelde en mijn verzoek faxte. De e-mail van de universiteit bleek het niet te doen! Uiteindelijk faxte Laor mij zijn antwoord: hij wist het ook niet. Een tweede faxbericht van mijn kant bleef helaas opnieuw onbeantwoord.26

Wat is er ná de vondst uiteindelijk met de manuscripten gebeurd? Simon Halkin heeft ze op een gegeven moment geschonken aan de uit Galicië afkomstige schrijver Asher Barash, grondlegger van het bio-bibliografisch Genazim Instituut in Tel-Aviv, waar ze tot op de dag van vandaag worden bewaard, samen met vele andere Jiddiscshe handschriften. Halkin is dood, Barash is dood. Laor kende Halkin zeer goed, maar ze hebben het, tot Laors spijt, nooit over Vogel gehad. De kenners van de precieze plek waar Vogels manuscripten werden opgedolven, zijn waarschijnlijk niet meer in leven. Het lijkt wel alsof er een stilzwijgende afspraak bestond onder de mensen die het antwoord zouden kunnen weten: Goldberg hield zijn mond tegen Vogels dochter, Halkin zei niks tegen Laor. Het raadsel wacht nog altijd op een oplossing.

[2003/5]

Niels Bokhove+
Sterven wil ik niet, leven kan ik niet
Opkomst na ondergang van David Vogel

Tijdens een autozwerftocht in 1995 door de binnenlanden van Noord-Spanje las ik David Vogels dikke roman Huwelijksleven. Een onthutsend relaas over een Weense man die een zeer dominante vrouw trouwt, haar overspelige pesterijen en treiterijen onbegrijpelijk geduldig ondergaat, om haar uiteindelijk, na de dood van hun kind en voor de lezer veel te laat, in een waas te vermoorden. Ik was al bijna op de terugweg naar Nederland, toen ik aan het slot van het boek stuitte op het nawoord van vertaler Kees Meiling. Daarin staat dat Vogel de laatste jaren van zijn leven heeft doorgebracht in Hauteville ‘in de buurt van Lyon. Vandaar wordt hij 7 februari 1944 gedeporteerd naar een concentratiekamp. Waar en wanneer hij is gestorven is niet bekend.’1

Dat intrigeerde me, want ik zou langs Lyon komen. Ik vroeg me af of ik nog de tuin van zijn hospita zou kunnen traceren, waar Vogel voor zijn deportatie – zo meldde de achterflap nogal achteloos – een aantal manuscripten had begraven die na de oorlog werden teruggevonden en opgedolven. Op mijn kaarten kon ik slechts één Hauteville bij Lyon vinden, nog altijd zo’n vijftig kilometer oostelijk daarvan, langs de weg naar Genève. Dat móest het zijn, een alternatief ontbrak, maar helemaal gerust was ik er niet op.

Grootmeester

Wat wist ik eigenlijk van David Vogel? Niet veel. Als schrijver was hij decennia lang onbekend gebleven. Pas de publicatie van zijn verzamelde gedichten in Israël in 1966 betekende een bescheiden kentering. De doorbraak was een feit toen zijn enige grote roman, Huwelijksleven, geschreven in 1925 en gepubliceerd in 1929-’30, rond 1990 in een definitieve Hebreeuwse editie uitkwam, gevolgd door enkele westerse vertalingen. Voor ons land had toenmalig Meulenhoff-directeur Maarten Asscher de roman ‘ontdekt’ tijdens de Jerusalem International Book Fair. In 1992 verscheen de uitstekend leesbare vertaling, die mede dankzij de geestdrift van Michaël Zeeman – ‘een wat ruiger bijna-meesterwerk’, ‘grootmeester in het verbeelden van broeierige stemmingen’2 – een opzienbarend succes werd,

zoals recent ook Gloed van Sándor Márai (de eerste Hongaarse Kafka-vertaler, trouwens) overkwam. In 1995 verscheen in het Duits het dagboek van David Vogel, waarvan het manuscript was gevonden in Hauteville en dat voor een belangrijk deel zijn leven in Wenen beschrijft, waar ook Huwelijksleven zich geheel afspeelt.3 Mijn nieuwsgierigheid naar Vogel, die natuurlijk niet losstond van mijn fascinatie voor Franz Kafka, was al versterkt door een groot krantenartikel uit 1992 over Vogels revival.4 Nu, na lezing van het verbijsterende Huwelijksleven, wendde ik zonder aarzeling de steven naar Hauteville.

Als schrijver

‘In mijn gehele leven – van mijn dertiende levensjaar tot vandaag, nu ik tweeëntwintig ben – is er geen enkele vaste periode op een en dezelfde plaats met vast werk geweest, alleen omzwerving, versnippering en weer omzwerving,’ verzuchtte David Vogel in zijn dagboek kort voor zijn vertrek vanuit het Galicische Komarno naar Wenen. Geboren in 1891 in Satanow (nu in Wit-Rusland), had Vogel geprobeerd synagogedienaar te worden in Wilna (Vilnius), hét joods-culturele centrum van Litouwen, waar hij zijn Hebreeuws hoopte te verbeteren. Toen dat niet lukte, keerde hij terug naar zijn geboortestad, die hem niet beviel. Hij vond het er ‘vies, de mensen zijn vies, alles is vies’. ‘Zal ik op een dag uit dit stadje wegkomen?’ vroeg hij zich in zijn dagboek af. ‘Als het mij lukt te vluchten en mij in Wenen te vestigen, ben ik van een langdurige zorg bevrijd.’ Eerst ging hij nog naar Lemberg (het huidige Oekraïense L’viv), waar de afkeer zich herhaalde: hij haatte de stad en ‘haar joden met slaaplokken tot aan hun schouders’. Hij kreeg er een leraarsbaantje aangeboden – dat hij afwees. In het naburige Komarno wilde hij wél wat privé-lessen geven, maar ook dat stadje stond hem tegen: ‘klein en vies, zijn joden – wilden in de eenvoudigste zin van het woord’. Hij voelde zich er erg eenzaam, verveelde zich te pletter en had weinig te eten. Hij wilde hoe dan ook naar Wenen: ‘De honger in de grote stad lijkt immers nauwelijks op die in de kleine stad: in de grote stad heb je boeken om te lezen en kun je je voor een poosje bezighouden, hier echter niet.’

Zijn hoge verwachtingen waren gebaseerd op de economische voorspoed die Wenen enkele jaren aaneen had doorgemaakt. Helaas voor Vogel was die voorspoed juist in de herfst van 1912 aan het omslaan in een ‘handelscrisis’ – zoals een depressie of recessie toen werd genoemd – als gevolg van de, ook door Vogel voorziene, Balkanoorlog. De voorspoed was in zekere zin schijn geweest, aangezien het Oostenrijks-Hongaarse Rijk welbeschouwd een fragiele economische entiteit was.

Vogel was blijkens zijn dagboek niet helemaal onkundig van de economische teruggang. Al snel na zijn aankomst in Wenen in december 1912 werd zijn optimisme met de harde realiteit geconfronteerd: ‘Hier een aanstelling als leraar Hebreeuws vinden valt nauwelijks te verwachten. Ik zoek ander werk, van lichamelijke aard, maar ook die vind ik niet.’ Werkloosheid en honger achtervolgden Vogel sindsdien. Door taal volhouden vond hij in maart een klein leraarsbaantje om ten minste zijn huur te verdienen. Daarnaast gaf hij lessen Hebreeuws aan een buurjongen, die zeer goed bekend was met de Duitse literatuur, en diens vriend, volgens die buurjongen ‘een groot talent’. Hij wilde graag met hen bevriend raken om zo te kunnen wortelen in Wenen, maar hij bleef een buitenstaander. De vriendschap met deze G. – zijn naam kennen we niet – groeide teleurstellend langzaam. Zijn hoop bleef echter onverminderd: ‘Niets trekt mij zo aan als de literatuur; ik zou graag bij de schrijvers horen. Misschien is dat onzin, kinderachtig, maar ik kom er niet los van. Als ik mij mijn toekomst voorstel, zie ik mij steeds – waarom het ontkennen? – als schrijver.’

Permanente gast

Waar David Vogel in Wenen heeft gewoond, is niet bekend.5 Uit zijn dagboek wordt duidelijk dat hij sinds zijn aankomst eind 1912 hongerend heeft rondgezworven, naar we mogen aannemen in de overwegend joodse wijk Leopoldstadt, waar vrijwel alle Galicische vluchtelingen terechtkwamen. In een – veel later – geschreven autobiografisch verslag noemt Vogel de Jägerstraße als zijn straat, die noordwaarts loopt vanaf de Gaußplatz aan de westpunt van de Augarten en inderdaad in Leopoldstadt ligt.6 Ruim een half jaar lang leidde hij een zwerversbestaan: wisselend wel en geen onderdak bij bekenden en in de synagoge, en soms een warme maaltijd in een volkskeuken in de Tempelgasse. Hij vond troost in zijn boeken en bezocht frequent het ‘Haus der Orthodoxen’, waar hij zijn leerlingen ontmoette. Maar onderwijl was hij wanhopig: ‘Nu bevind ik mij tussen twee hellevuren: sterven wil ik niet, en leven zoals allen kan ik niet…’ Zijn situatie begon uitzichtloos te worden. Hij dacht eraan naar de Boekowina of naar Czernowitz te gaan, zich daar verder te bekwamen in de Duitse taal en literatuur en dan naar Wenen terug te keren: ‘Wenen zelf bevalt me – en sinds ik begonnen ben om aan vertrek te denken, oefent de stad een sterke aantrekkingskracht op mij uit.’ Uiteindelijk zag hij van de reis af en huurde hij medio juli ergens een bed. Ondanks de vriendschap met G. voelde hij zich erg eenzaam. De gedachte aan zelfmoord was bij hem een ‘permanente gast’ geworden, maar tegelijk was hij ‘liefdesbegerig’. Bij

tijd en wijle overviel hem een ‘vloed van warmte, tederheid en liefde, maar ik heb niemand die ik met dit geluk kan overgieten’. ‘Als ik nu eens werkelijk voor mijn dood met een vrouw zou trouwen?’ vroeg hij zich vertwijfeld af. Het was een troosteloos leven op de rand van de afgrond.

‘Ik heb zó gehongerd, dat mijn hoofdhaar begon uit te vallen… Precies zoals in de roman van Knut Hamsun,’ schreef Vogel, waarschijnlijk doelend op Sult [Honger, 1890]. David Vogels werkloosheid en zijn zwerftocht van pension naar armenhuis hebben hun plek gekregen in Huwelijksleven, dat overduidelijk sterk autobiografisch is. De queeste van hoofdpersoon Rudolf Gurdweill naar onderdak is nog het schrijnendst wanneer hij door zijn wrede vrouw Thea het huis is uitgestuurd. Dat huis is gesitueerd aan de Kleine Stadtgutgasse, vlakbij het Praterstern en het Nordbahnhof, dat oostelijk van de Augarten in Leopoldstadt ligt, dus niet ver van de Jägerstraße.

Pakjesdrager

In de zomer van 1913 kon Vogel twee weken werken in het kantoor van het Jüdisches Nationalfonds, wat hem toegang verschafte tot twee belangrijke conferenties die dat jaar in Wenen gehouden werden. Eerst congresseerde de ‘Organisation für hebräische Sprache und Kultur’, gevestigd in Berlijn-Charlottenburg, van 26 tot 29 augustus in de ‘Beethovensaal’ aan de Strauchgasse 4, direct grenzend aan het beroemde literaire Café Central in de Herrengasse.7 Een week later zou van 2 tot 9 september het 11 de Internationale Zionistische Congres worden gehouden. ‘De hongerfilosofie is een beetje op de achtergrond geraakt. En ik hoop haar ten minste deze maand kwijt te zijn – in de voordelige dagen van het Zionistencongres. […] Mijn leven was de laatste weken eenvoudig en voorspelbaar: werken, eten, slapen. Na het congres zullen veelzijdige veranderingen beginnen,’ noteerde hij optimistisch in zijn dagboek van 10 augustus.

De conferentie van de Berlijnse organisatie was gewijd aan moderne Hebreeuwse opvoedings- en literatuurkwesties. De openingstoespraak hield Leon Motzkin uit Berlijn. Onder de ongeveer 150 deelnemers bevond zich een aantal ook internationaal bekende Hebreeuwse schrijvers, onder wie Chajim N. Bialik (Odessa), David Frischmann (Warschau), I. Katzenelson (Petersburg) en David Yellin (Jeru-

zalem). De van geboorte Russische en in Tel-Aviv overleden Bialik (1873-1934) geldt nog steeds als de ‘stamvader van de renaissance’ van de Hebreeuwse taal, in wiens voetsporen de schrijver David Vogel – met het gebruik van deze oude taal voor een moderne literatuur – nadrukkelijk zou treden.8

Als schrijver in spe verkneukelde Vogel zich erover dat hij toegang tot de literatuurconferentie had, al was het in een dienende functie: ‘Mij was het vergund, ja vergund, om onze grote schrijvers en dichters te ontmoeten… Hahahaha! Ook ik heb een dichtersziel,’ schreef hij sarcastisch in zijn dagboek. De volgende dag noteerde hij: ‘Slavernij. Gisteren heb ik iets veroverd, maar met vervuiling van de ziel: ik ben pakjesdrager en kruier geworden, en iedere gemene lomperd heeft voor de paar munten die hij mij betaalt, macht over mij. […] Ik haal pakketten van het station, voor een kroon extra grofheden en beledigingen. […] Nu nog heb ik inkomsten nodig. De dag zal komen waarop ik heel deze deprimerende vernedering, deze zielsbeschadigende slavernij afschud – en weer vrij, mijn eigen meester ben. […] Als ik mij van mijn ketenen losmaak, schud ik ze de een na de andere af, en ten slotte verzet ik een pijnlijke stap.’

Op vrijdag 5 september volgde nog de aantekening: ‘De dagen verlopen zonder plezierige veranderingen. De honger nadert, en er bestaat geen vooruitzicht op het vinden van een inkomstenbron. Ook nu ben ik immers vaak hongerig. Men moet tot na het congres wachten. Dan zullen de gemoederen bedaren, en kan men misschien aan een inkomstenbron denken.’

Vogel was zijdelings betrokken bij het zionistencongres, zoals hij eigenlijk ook slechts zijdelings bij het zionisme zelf was betrokken. In Komarno had hij al met die beweging kennisgemaakt. Vlak na zijn aankomst in Wenen zag hij Palestina als een cynisch alternatief: ‘Mijn bagage heeft men mij nog niet vanuit Komarno nagestuurd – en ook dat is lastig, want als ik mijn spullen bij mij zou hebben, zou men mij misschien naar Palestina sturen. Vooralsnog is het geenszins aangenaam.’ Twee maanden later, toen hij de ellende in Wenen aan den lijve had ondervonden, kon het hem niets meer schelen: ‘Als mijn narigheden zich vaak ophopen, zou ik graag van hier weg vluchten, of het nu naar de hel onder ons of naar de rand van de wereld is: naar Amerika, Argentinië, Brazilië, Palestina, maakt niet uit waarheen, alleen vluchten om niet meer hier te zijn.’ In juli had een oude bekende tegen hem gezegd: ‘Het gaat in tegen mijn principes dat je juist hier in Wenen wil leven. Je moet meteen naar Palestina reizen. Hier heb je niets te zoeken en te verlangen, volgens mijn principes. Daarom steun ik je niet en probeer ik ook niet voor jou een baantje te zoeken…’ Vogel reageerde in zijn dagboek: ‘Haha, naar het Land Israël te reizen, om de bodem te bewerken – niet volgens mijn wil en mijn lichaamskrachten, maar volgens de principes van een man die een intellectueel van de bovenste plank en een idealist wil zijn… Poeh, deze intelligentie en haar principes!’ Hij liet zich niet sturen.

Liet de inhoud van het zionistencongres Vogel vermoedelijk koud, de deelnemers

hadden – hádden – een beslissende rol in het leven van David Vogel kunnen spelen. Hoe stimulerend en troostend zou het voor hem niet zijn geweest, een geestverwant als Franz Kafka te hebben gesproken, of Scholem Alejchem of Joseph Roth. Nooit eerder en nooit meer nadien zouden Vogel en deze grootheden zo dicht in elkaars nabijheid verkeren als tijdens het Weense Zionistencongres van 1913. Van een kennismaking is het helaas niet gekomen.

Gedelegeerde Roth

Joseph Roth studeerde dat jaar in Wenen en was, ofschoon niet langer een ‘ijverig zionist’, gewoon nieuwsgierig naar de ‘grote redenaars’. Jaren later schreef hij zijn herinnering aan het congres op: ‘Ik liet mij op de juiste

tijd voor de duur van het congres een kamer reserveren in Hotel Imperial. Ik wist dat de meeste gedelegeerden in Imperial zouden verblijven en hoopte de gelegenheid te vinden enkele van hen te leren kennen. Het hotel was natuurlijk geheel bezet. Een paar dagen voor de opening kwam de toen reeds wereldberoemde schrijver Scholem Alejchem naar Imperial en wilde daar een kamer hebben. De portier zei: “Helaas. Alles bezet. De meeste gedelegeerden bij het congres zitten bij ons.” Scholem Alejchem liet zich de lijst tonen en vond een naam die hem niet bekend voorkwam, in een eenpersoonskamer. Hij vroeg de portier of dat ook een gedelegeerde was. De portier zei ja. Scholem Alejchem besloot kennis te maken met deze gedelegeerde, die alleen en zonder vrouw een kamer bewoonde. Hij ging dus naar boven en klopte aan de deur. Ik was er en deed open. Hij kwam binnen en wees met zijn wijsvinger op mij gericht: “Jij bent de gedelegeerde?” Ik kende zijn gezicht van vele foto’s. Ik zei hem meteen dat het mij een grote eer zou zijn hem als gast in mijn kamer te hebben – hoewel ik geen gedelegeerde was. We lachten allebei. Ik liet zijn koffer naar mijn kamer brengen. Scholem Alejchem besloot direct dat hij in bed en ik op de sofa zou slapen en nam mij in ruil daarvoor zo vaak als ik wilde en zelfs bij de opening van het congres mee. Hij stelde mij steeds, als het zo uitkwam, met een sluw gezicht aan deze of gene beroemdheid voor als de gedelegeerde Joseph Roth.’9

Eeuwig geschreeuw

Franz Kafka, sinds 1908 jurist bij de Praagse vestiging van een Oostenrijk-Hongaarse arbeidersongevallenverzekeraar, was al vanaf het voorjaar van 1913 bezig met de voorbereiding van een lezing die zijn chef ging houden op het ‘ii. International Kongreß für Rettungswesen und Unfallverhütung’, dat van 9 tot 13 september in Wenen zou plaatsvinden. Als schrijver was Kafka in het achterliggende jaar naar buiten getreden met zijn eerste verhalenbundel Betrachtung en de novellen ‘Der Heizer’ en ‘Das Urteil’.

Toen zijn chef en directeur erop stonden dat hij hen naar het congres zou begeleiden, reisde Kafka in gezelschap van een goede bekende – Otto Piek, een Praags-Duitse dichter en vertaler van Tsjechische literatuur – een paar dagen te vroeg naar Wenen. Zo raakte Kafka verzeild op de slotdagen van het 11 de Internationale Zionistencongres, dat plaatsvond in de grote zaal van het Musikvereinsgebäude aan de Karlsplatz.10

Terwijl de tienduizend (!) deelnemers aan het zionistencongres in een stoet optrokken naar het graf van Theodor Herzl op het Döblinger Friedhof, legden Kafka en Pick een bezoek af aan de dichter Albert Ehrenstein. Gedrieën togen zij naar het kermisterrein de Prater, ten oosten van Leopoldstadt aan de andere kant van het Donaukanaal. In zijn dagboek legde Kafka vast: ‘Met hen en Lise W. in het Prater. Medelijden en verveling. […] Fotograferen, schieten, “Ein Tag im Urwalde”, draaimolen […]. Met haar vader in het Pratercafé. Gondelvijver. Onophoudelijke hoofdpijn.’ Het resultaat van de fotosessie is bewaard gebleven: een ridicule foto van Kafka en zijn gezelschap zittend in een nepvliegtuig van bordkarton.

In z’n eentje bezocht Kafka een van de cafés in het Prater,11 waarvan Zum Dritten Café ook een stek van Vogels hoofdpersoon Gurdweill is. In Huwelijksleven beschrijft David Vogel de treurigheid van deze kermis op onvergetelijke wijze:

En het Prater brulde en schreeuwde met duizenden stemmen tegen elkaar in, het nodigde uit met zijn schorre omroepers en orgeldraaiers, met zijn clowns met beschilderde gezichten, zijn apen, dwergen, ongelooflijk omvangrijke Dikke Dames; zijn namaaknegers en Indianen; zijn gelegenheidsatleten met hun naakte, gespierde armen als van slagers in een abattoir; onbeweeglijke wassen beelden in glazen kasten, acrobaten met vleeskleurige, strakzittende maillots, alle soorten ‘wonderdoeners’, magiërs, tovenaars, degenslikkers – ja, het Prater nodigde uit met oorverdovend geschreeuw en verblindende lichtbundels: ‘Deze unieke gelegenheid mag u niet missen, komt dat zien, komt dat zien, alstublieft, dames en heren!’ Daar was het vlooientheater, allerlei luchtschommels, schiet- en werptenten met fantasieloze prijzen voor de winnaar, circussen van laag allooi, cinema’s met ‘Wild West’-vertoningen, achtbanen, het reuzenrad, allerlei draaimolens, de ‘kop van Jut’, goedkope cabarets, verkopers van warme worstjes en van gebak en vruchten, bars, lallende dronkaards, prostituées van het ergste soort – alles was er om de behoefte aan naïef en simpel vermaak van de armste lagen van het volk te bevredigen. Maar achter dat alles, achter die verkopers van vertier en vermaak en hun klanten, lag armoede op de loer; ziekte, pijn en ellende gingen als de echte en voornaamste drijfveer permanent schuil achter alle dingen, als hun meest wezenlijke essentie.12

Op 8 september 1913 was Kafka aanwezig op de voorlaatste zittingsdag van het zionistencongres. Twee dagen later noteerde hij in zijn dagboek: ‘Zionistisch congres. Het type met kleine ronde hoofden, stevige wangen. De arbeidersgedelegeerde uit Palestina, eeuwig geschreeuw. Dochter van Herzl. De vroegere gymnasium-directeur van Jaffa. Rechtop op een traptrede, verbleekte baard, bewegende jas. Vruchteloze Duitse toespraken, veel Hebreeuws, voornaamste werk in de kleine vergaderingen. Lise W. laat zich door het geheel alleen maar meeslepen, zonder werkelijk erbij te zijn, gooit papierpropjes de zaal in, troosteloos.’13 Veel deelnemers protesteerden ook nog luidkeels tegen de officiële voertaal: Duits in plaats van Hebreeuws – voor Vogel een interessante kwestie.14

Onvruchtbaarheid en falen

Een auteur die Kafka en Vogel zou verbinden, is Josef Chajim Brenner (1881-1921). Van deze Brenner – een van de belangrijkste figuren uit het Russische jodendom en de joodse arbeidersbeweging, jarenlang in Palestina gewoond en gewerkt, en tijdens de mei-onlusten in 1921 bij een Arabische aanval gedood – verscheen kort voor zijn dood de Hebreeuwse roman Schechól uchischalón [Onvruchtbaarheid en Falen of Boek van het Worstelen, Tel-Aviv, 1920]. Dit verslag van de innerlijke confrontatie van de Palestijnse landarbeider Chefetz met de hem omringende, deprimerende wereld las Kafka eind 1923, toen hij met de joodse Dora Dymant in Berlijn samenwoonde en een cursus Hebreeuws volgde. Over de roman was hij niet onverdeeld enthousiast. De Hebreeuwse titel kwam hem voor als een ‘scheikundeformule’, maar hij wist haar toch goed te vertalen. Met de inhoud had hij wat moeite, hij las er dagelijks in, maar desondanks deed hij over 32 pagina’s, met hulp van zijn lerares Hebreeuws, vier weken, ‘geen prestatie waarmee men zich kan rechtvaardigen, als er voor 4 weken verantwoording geëist wordt’. Eind januari gaf hij er de brui aan.15

Voor Vogel speelde Brenner een veel grotere rol. In 1931 verklaarde hij in een lezing: ‘Brenners stijl is volkomen afwijkend. Het is de stijl van een arme man die zich behelpt met brood en uien, van iemand die zich overgegeven heeft aan het menselijk lot, van onderwerping aan goddelijke gerechtigheid. Een eenvoudige, nederige stijl, zonder bliksemschichten en zonder ook maar een spoor van fatterigheid, (de stijl) lijkt een beetje zijn eigen gerimpelde verschijning te verwaarlozen uit onverschilligheid over de noodzaak om eens goed gestreken te worden.’ Los van de vraag of Brenners stijl hier correct wordt weergegeven, maakt dit duidelijk hoeveel waarde Vogel aan die stijl hechtte. Het was Brenner die het traditionele Hebreeuws bevrijdde van zijn historische last. Deze secularisatie maakte voor Vogel de weg vrij om in niet-literaire taal te schrijven en een geheel eigen idioom, met leenwoorden uit het Duits en het Jiddisch, te scheppen.16

Kende David Vogel het werk van Kafka? Het is niet waarschijnlijk. Nergens valt diens naam in Vogels dagboek. Kafka’s publicaties waren ten tijde van het zionistencongres nog van recente datum en Weense recensies zouden pas later verschijnen.

En sinds zijn aankomst in Wenen eind 1912 was Vogel meer op de Hebreeuws-Jiddische dan op de Duits-joodse literatuur georiënteerd geraakt.

Omgekeerd kon Kafka ook het werk van Vogel niet kennen. Na de publicatie, vanaf 1918, van enkele gedichten in vooraanstaande Hebreeuwse tijdschriften kwam Vogels – enige – Hebreeuwse dichtbundel, Lifnei ha-Sja’ar ha-Afel [Voor de donkere poort] pas uit in 1923, op eigen kosten bij de Weense uitgever Machar. In een lovende recensie wilde Hugo Knöpfmacher niet verzwijgen dat Vogels poëzie ‘tot nu toe in bredere kringen nog niet echt is opgemerkt en dat zijn volk niets gedaan heeft om zijn weg te vergemakkelijken’. Bialik, een van ‘onze grote schrijvers en dichters’ die Vogel op de literatuurconferentie had gezien, was minder enthousiast en vond het werk ‘volstrekt onlogisch’ en zelfs ‘min of meer betekenisloos’.17

Net als Arthur Schnitzler en Stefan Zweig hebben ook Kafka en Vogel zich in hun (latere) werk, geheel conform de ‘perverse’ voorkeur van het Weense fin de siècle, verlustigd in het schilderen van de lijdensweg van de moderne mens, waarbij Kafka het menselijk lijden door psychologische verdieping naar een metafysisch niveau heeft getild, zoals een Israëlische Vogel-kenner dat zo mooi heeft verwoord.18 Hoewel bij beiden iets van ‘een gevoel voor onbegrijpelijke maar onprettige toestanden’ valt te bespeuren, onderscheidt Kafka zich in die zin, dat bij hem de bedreiging van buiten zou komen en bij Vogel van binnenuit.19 Bij alle gelijkenis springt toch het verschil in noodlot van beider belangrijkste hoofdpersonen in het oog: waar Rudolf Gurdweill zich heel lang schikt in de terreur van zijn echtgenote Thea en dan plotseling losbreekt, verzet Josef K. zich heel lang tijdens zijn proces, om ten slotte toe te geven en mee te werken aan zijn eigen executie.

Op 3 juni 1924 overleed Kafka in een sanatorium in Kierling, net boven Wenen bij Klosterneuburg. In die contreien komt ook Rudolf Gurdweill terecht, als hij kort voor het fatale einde van Huwelijksleven in verwarde toestand de stad uitdwaalt: ‘Onbewust sloeg hij de weg in die van de stad vandaan leidde, een kiezelstenen weg die naar het stadje Klosterneuburg voerde, langs de spoorlijn en de Donau aan de ene en de uitlopers van de Leopoldberg aan de andere kant. […] Hij moet naar Wenen! – bewogen zich flarden van gedachten door zijn hoofd. Daar woont hij tenslotte. En op het ogenblik was hij in Klosterneuburg waar hij niet woont, waarvan het ondenkbaar was dat hij er zou wonen…’20

Sanatorium

Met David Vogel bleef het, ook na 1913, tobben. ‘Ja, ik droom sinds kort vaak over Palestina. Ik stel mij een interessante levensfase voor. Misschien de laatste. […] dit Wenen – tja. Ogenschijnlijk een acceptabele grote stad,’ schreef hij in juni 1914 in zijn dagboek. En dus bleef hij hier nog ruim tien jaar wonen. Wel werd hij, als Russisch staatsburger, tijdens de Eerste Wereldoorlog twee jaar lang buiten Wenen in een paar dorpen in Noord-Oostenrijk geïnterneerd.

Terug in de hoofdstad kreeg Vogel eindelijk aansluiting bij de kring van joodse auteurs die het Arkaden-Café, Universitätsstraße 3, frequenteerden. Het meeste

contact had hij met de dichter Avraham Ben-Jitzchak Sonne, net als hij een buitenbeentje. David Vogel trouwde in 1919, maar al snel moest zijn vrouw Ilka – zeer dominant, zo blijkt uit zijn dagboek, en vrijwel zeker het model voor Thea in Huwelijksleven – wegens tbc in een sanatorium worden opgenomen. Hemzelf trof kort erna hetzelfde lot.

In 1925 verhuisde Vogel naar Parijs. Hier, ver van Wenen, begon hij aan zijn roman Chajjee nissoe’iem [Huwelijksleven], waarin de stad onnadrukkelijk de hoofdrol zou vervullen. Daarnaast schreef hij in Parijs de novelle Be-Veit ha-Marpe [In het sanatorium], waarin hij de sanatoriumervaringen van Ilka verwerkte en die in 1927 verscheen.

Twee jaar later emigreerde het echtpaar Vogel – inmiddels was hij hertrouwd met Ada Nadler, bij wie hij in hetzelfde jaar een dochter kreeg – naar Palestina, niet uit zionistische maar uit medische motieven: hij hoopte dat de zon hem van zijn tbc zou afhelpen. Hij kreeg een aanstelling als literatuurdocent aangeboden aan het Herzliah-gymnasium in Jaffa, maar sloeg die af: de hitte en de leefomstandigheden dreven hem terug naar Europa, via Wenen en Berlijn ten slotte weer naar Parijs, waar hij eind 1931 een woning vond in de rue Plumet. In dat jaar verscheen Chajjee nissoe’iem. Hier, in Parijs, schreef hij in 1934 de novelle Le-Nochah ha-Yam [Met uitzicht op zee]. In die tijd werd zijn vrouw na een lang en voor Vogel nagenoeg onbetaalbaar verblijf in een ziekenhuis overgebracht naar een sanatorium in Hauteville. Zijn hoofd stond er niet naar om het Franse staatsburgerschap aan te vragen, wat hem nog veel ellende zou bezorgen.

Loyaliteit

Met de oorlogsverklaring van Frankrijk aan Hitler-Duitsland op 3 september 1939 zou Vogels toch al moeizame leven drastisch veranderen. De eerste periode hierna heeft hij beschreven in zijn laatste werk, de sterk autobiografische roman – of misschien wel dagboek – Kulam Yatseu La’krav [Allen trokken ten strijde], waarin zijn alter ego Rudolf Weichert de hoofdfiguur is.21 De dag voor de oorlogsverklaring verliet Vogel met zijn dochtertje de Franse hoofdstad, om haar weer aan de zorgen van zijn vrouw toe te vertrouwen. Dochterlief kreeg uiteindelijk onderdak bij een Franse ‘kleinburgerlijke familie’, vader betrok een kamer in het pension van de ‘mollige’ Mme. Marie, aan de andere kant van het dorp. Vogel moest zich melden bij de politie in Parijs, maar dat bleek ook in Hauteville te kunnen. Vanwege zijn Oostenrijkse afkomst beschouwden de Fransen Vogel, zijn Franse loyaliteitsverklaring ten spijt, als onderdaan van het ‘Groot-Duitse Rijk’ en dus ook als een mogelijke spion.

Begin oktober 1939 werd Vogel geïnterneerd in een kamp bij het naburige Bourg, hemelsbreed bijna veertig kilometer noordwestelijk van Hauteville. Na drie weken werd hij samen met vier andere joden voor een langere periode overgebracht naar een kamp in een voormalige autofabriek bij Arandon, een klein dorp ruim dertig kilometer ten zuiden van Hauteville. Hier moest hij zware winterontberingen, verergerd door een beenkwaal, doorstaan. Onder druk gezet meldde hij zich, mede op aanraden van zijn vrouw, aan voor het vreemdelingenlegioen, om uit het kamp weg te komen. Hij werd echter afgekeurd wegens een hartkwaal. Kampgenoten met vergelijkbare achtergronden kwamen allengs vrij, Vogel moest blijven. Hij begreep er niets van. Sterker nog, op 28 februari 1940 hoorde hij bij degenen die werden verplaatst naar Loriol, halverwege Valence en Montélimar, dus veel zuidelijker. Een kamp waaraan een ‘vrijlatingskans nul’ werd toegeschreven, aldus Vogel in zijn dagboekaantekeningen. Dertig procent van de geïnterneerden hier was joods. ‘Rudolf Weichert, nummer 360’ was nog steeds ziek en werd van arbeid vrijgesteld. De kampcommandant had beloofd een aanvraag voor vrijlating naar Parijs te sturen, maar bleek dat tot Vogels ontsteltenis niet gedaan te hebben, zijn loyaliteitsverklaring was zelfs zoekgeraakt. ‘Misschien weten ze niet eens van mijn bestaan!’ schoot het door hem heen.

Na de Duitse inname van Nederland en België besliste de Frans-joodse minister van binnenlandse zaken Mandel dat alle vrijgelatenen tussen 16 en 65 jaar, ook vrouwen, opnieuw geïnterneerd moesten worden. Ook Vogels vrouw viel daaronder. En Vogel zag vroegere kampgenoten terugkomen.

Naar aanleiding van Frankrijks ultimatum aan Italië op 9 juni 1940 moest kamp Loriol ontruimd worden. In benauwde vrachtwagens werden Vogel en zijn lotgenoten afgevoerd, verder zuidwaarts, weg van de Duitsers, en dan, na Marseille, langs de zeekust. Waar Vogel uiteindelijk terechtkwam, wordt niet duidelijk, maar in elk geval keerde hij al vrij snel na de capitulatie van Frankrijk, eind juni 1940, terug in Hauteville, dat inmiddels onder het Vichy-bewind stond.22 Vogel had in de kampen geen literaire arbeid kunnen bedrijven, het was voor hem ‘geen plaats om te schrijven’.

Het bezoek

Het was naar dit Hauteville, naar deze beladen plek, dat ik in 1995 op de terugreis van Spanje met de auto op weg was. Ik sloeg mijn tent op nabij Lyon, draaide de snelweg naar Genève op en nam bij Pont d’Ain de afslag naar Hauteville-Lompnes. Dat is kennelijk de huidige naam voor dit wintersport- en herstellingsoord op zo’n 850 meter hoogte met zevenduizend inwoners. Maar was het wel het goede Hauteville? Er zijn er immers meer in Frankrijk.

Mijn eerste ervaringen waren niet bemoedigend: noch de mevrouw van het tijdschriftenwinkeltje noch die van de vvv had ooit van David Vogel gehoord. De toeristenmevrouw belde haar moeder en het gemeentehuis, met hetzelfde resultaat. Twijfel bekroop mij. Een eigen bezoek aan het gemeentehuis – je moet dit

soort dingen altijd zélf doen – leverde verrassend genoeg het gezochte spoor. Ik kreeg de naam op van M. Monnier, een historicus en kenner van de regionale glasblazerij. Hij woonde in een buitenwijkje, was gelukkig thuis en belde direct een zekere M. Maclet op, die net als Vogel in de oorlog was gedeporteerd maar wél levend was teruggekeerd. Maclet was niet thuis. Om de tijd te doden bladerde Monnier in zijn foto’s en ontdekte plotseling een kiekje van het plaatselijke oorlogsmonument, waarop, tot ons beider opwinding, Vogels naam als ‘refugié/déporté’ bleek voor te komen. Ik zat dus goed.

Maclet belde terug en bleek op dezelfde dag als Vogel – 7 februari 1944 – gedeporteerd te zijn. Hij wilde mij zelf spreken om een portretfoto van Vogel te zien, die naam kon hij zich niet herinneren. Op weg naar hem gingen Monnier en ik eerst langs het monument, om foto’s te nemen. Maclet was een bavard, een kletsmajoor, had Monnier mij al gewaarschuwd, en dat bleek te kloppen, want hij wilde mij heel graag en heel uitvoerig vertellen over het Franse verzet waar hij in gezeten had. Hij was, net als Vogel waarschijnlijk in eerste instantie, per vrachtauto naar Montluc gebracht. Vogel herkende hij niet van de foto. Gelukkig kon ik hem vriendelijk de mond snoeren en hem zover krijgen mij te brengen naar het nabijgelegen huize Espérance, een herstellingsoord van de Fondation Adelaïde de Rothschild, waar Vogel volgens Maclet mogelijk in de Tweede Wereldoorlog had gewoond.

Zoals de Franse nazi-jager Serge Klarsfeld bij het uitkomen van de Franse vertaling van Huwelijksleven in 1992 uitzocht, voerde Vogels deportatie op 7 februari 1944 naar het kamp Drancy. Daar stond hij in het register vermeld als gevangene 16092. Een maand later, op 7 maart, werd hij volgens hetzelfde register uit het kamp afgevoerd. ‘10 maart 1944. Met het 69ste transport van de rsha uit Frankrijk zijn

1501 joodse mannen, vrouwen en kinderen uit het kamp Drancy aangekomen. Na de selectie worden 110 mannen, die de nummers 174904 tot 175013 krijgen, en ongeveer 80 vrouwen als gevangenen in het kamp geplaatst. De overige meer dan 1300 mensen worden in de gaskamers gedood,’ bericht het Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau. Zoals Michaël Zeeman al opmerkte: ‘David Vogel was de jongste niet meer. Hij zal wel bij die 1300 geweest zijn.’23 De naam op het oorlogsmonument is de enige herinnnering aan Vogel in Hauteville.

Bleef nog de vraag hoe het precies zat met de vondst van de manuscripten, waaronder dat van Allen trokken ten strijde. Ze zouden zijn opgegraven in de tuin van een oude Française (Mme. Marie?) bij wie Vogel tot aan zijn arrestatie in 1944 heeft gewoond. Op aanwijzing van zijn vriend Avraham Goldberg, schilder van traditioneel-joodse taferelen, konden ze getraceerd worden. Dat gebeurde kennelijk al kort na de oorlog, want de in 1949 naar Israël geëmigreerde dichter Simon Halkin had ze nog voor zijn vertrek gekregen van Goldberg, die al eerder vanuit Frankrijk naar de Verenigde Staten was verhuisd (en kort daarna voorgoed in Israël ging wonen).

Ik wilde die bijzondere tuin graag zien. Niemand in Hauteville wist het adres. Bavard Maclet had geopperd dat het om huize Espérance zou gaan, maar dat leek mij onwaarschijnlijk: die instelling was te groot om door één oude vrouw gerund te worden.24

Helaas

De jaren verstreken na mijn bezoek aan Hauteville, zonder dat ik meer te weten kwam over de opgegraven manuscripten van David Vogel. Vorig jaar schreef ik Vogels dochter in New York aan, in de hoop op nieuwe informatie. Maar helaas, hoewel zij in New York met Goldberg contact heeft gehad, ook nog kort voor zijn vertrek naar Israël, heeft hij haar daarover nooit iets verteld (‘obviously he should have, since it concerned me in many ways’). Zij moest mij doorverwijzen naar Vogels biograaf in Israël, Dan Laor.25 Dat was voor mij verrassend nieuws: Vogel heeft dus een biograaf. Het contact dat ik met Laor zocht, ging niet makkelijk: op mijn e-mails kwam geen antwoord. Ten einde raad schakelde ik een mij toegewijde

vriend in Tel-Aviv in, die Laor opbelde en mijn verzoek faxte. De e-mail van de universiteit bleek het niet te doen! Uiteindelijk faxte Laor mij zijn antwoord: hij wist het ook niet. Een tweede faxbericht van mijn kant bleef helaas opnieuw onbeantwoord.26

Wat is er ná de vondst uiteindelijk met de manuscripten gebeurd? Simon Halkin heeft ze op een gegeven moment geschonken aan de uit Galicië afkomstige schrijver Asher Barash, grondlegger van het bio-bibliografisch Genazim Instituut in Tel-Aviv, waar ze tot op de dag van vandaag worden bewaard, samen met vele andere Jiddiscshe handschriften. Halkin is dood, Barash is dood. Laor kende Halkin zeer goed, maar ze hebben het, tot Laors spijt, nooit over Vogel gehad. De kenners van de precieze plek waar Vogels manuscripten werden opgedolven, zijn waarschijnlijk niet meer in leven. Het lijkt wel alsof er een stilzwijgende afspraak bestond onder de mensen die het antwoord zouden kunnen weten: Goldberg hield zijn mond tegen Vogels dochter, Halkin zei niks tegen Laor. Het raadsel wacht nog altijd op een oplossing.

Enno Endt
Reactie

In het zo levendig en onderhoudend relaas van mevrouw Mathilde Stuiveling-van Vierssen Trip, handelend over twee vrouwen in Gorters leven (De Parelduiker 2003/1), kom ik tot twee keer toe nogal plompverloren mijn eigen goede naam tegen. Ik figureer dan in situaties die voor de lezer onduidelijk blijven, maar die intussen wel een hoogst ongunstig optreden doen vermoeden.

Ik heb mijn eigen, heel dierbare herinneringen aan wie voor mij ‘Mevrouw Jenne’ en ‘Prinses Ada’ waren. Ik ga die niet in ’t geweer brengen om kwaadwillige insinuaties op te helderen voor de gretige lezer van dit blad. Men mag er het zijne van denken, en wie mij niet persoonlijk kent, kan naar een boekhandel gaan waar de computer hem de weg naar mijn werk wijst.

 

Edam, maart 2003.