Archief: DBNL

Laagwater

Wieneke ’t Hoen
Couperus’ prozaïsche belangen

Het verhaal gaat dat het archief van uitgeverij P.N. van Kampen & Zoon in de jaren zeventig per ongeluk bij het vuilnis terechtkwam. Dozen vol brieven en documenten van een legendarisch, meer dan honderddertig jaar bestaand uitgevershuis gingen zo verloren. Eeuwig zonde.

Dat een heel klein deel van het Van Kampen-archief wél bewaard bleef, weten maar weinigen. Het bevindt zich in Antwerpen bij de Standaard Uitgeverij, die uitgeverij Van Kampen in de jaren zeventig overnam. Wat losse brieven, contracten, een rij boeken: veel is het niet, maar het is wel interessant. Zo vond ik tussen een paar contracten met Willem Elsschot – het eigenlijke doel van mijn onderneming – twee fotokopieën van handgeschreven brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever Van Kampen.

De eerste brief is geschreven in juli 1888, een maand na het verschijnen van de eerste aflevering van Eline Vere als feuilleton in Het Vaderland, dat begin december zou eindigen. De boekuitgave zou in maart 1889 bij P.N. van Kampen & Zoon verschijnen. Het werd Couperus’ succesvolste roman.

19 Juli 1888.
WelEd. Heer.
Ontvang mijne verontschuldiging, dat ik verhinderd was U eerder te antwoorden. Intusschen behoeft Gij niet de minste vrees te koesteren voor een conflict met de Directie van het Vaderland, daar zij ingelicht is van mijne onderhandelingen met U en er geen bezwaar tegen heeft.
Verder is Uwe schriftelijke verzekering omtrent het honorarium en de present-exemplaren mij zeer zeker voldoende en een contract dus desnoods overbodig; en verzekert Ge mij, dat Gij nieuwe onderhandelingen bij een herdruk van den roman wilt aanknoopen, zoo ben ik hiermede geheel en al tevreden gesteld.
Binnen weinige dagen hoop ik U de gecorrigeerde feuilletons toe te sturen en zal het mij aangenaam zijn

en drukproef te ontvangen, ook om een denkbeeld van het formaat te krijgen, waarin Gij den roman zoudt willen uitgeven.
Geloof mij intusschen met alle hoogachting
Uw dienstw:
Louis Couperus.
Den Haag.

In november 1890 verscheen de tweede druk van Eline Vere, en het tijdschrift De Gids, uitgegeven door Van Kampen, publiceerde Couperus’ tweede roman, Noodlot. Het lag voor de hand dat ook dit boek bij Van Kampen zou verschijnen, maar Couperus koos voor Uitgevers-Maatschappij Elsevier.

Als reden dat Couperus niet bij Van Kampen bleef, wordt door zijn kleinzoon, in een interview in 1968, opgegeven dat de inhoud van Couperus’ boeken te veel botste met de doopsgezinde geloofsovertuiging van P.N. van Kampen (1818-1888), de stichter van de uitgeverij. Eline Vere vond hij maar een ‘hysterische juffrouw’. Alleen na sterk aandringen van zijn zoon, N.G. van Kampen (1849-1915), was Eline Vere dan toch door hen uitgegeven. Maar bij het tweede boek ging de oude Van Kampen niet overstag, een beslissing die door Frédéric Bastet in zijn biografie ‘onbegrijpelijk kortzichtig’ wordt genoemd.

In de tweede brief aan de uitgeverij wordt echter met geen woord over geloof of overtuiging gerept. Een ordinaire geldkwestie is het: Elsevier bood meer en Couperus, die inmiddels op een trieste achterkamer in Parijs verbleef, kon zoals altijd het geld goed gebruiken. Jac. G. Robbers van Elsevier kocht het auteursrecht van Noodlot voor f 450,- voor de eerste druk en f 200,- bij een volgende. Van Kampen gaf voor Eline Vere f 300,- bij iedere druk.

Parijs
18. Rue Pasquier
17.11.90.
WelEd. Heer.
Laten wij, zoo U dit van te voren beslissen wil, bepalen, dat U mij voor iedere volgende uitgave het zelfde honorarium biedt als voor den herdruk: fl. 300.- uitgezonderd in het geval, dat er eens van mijn boek eene bizondere uitgave, b.v geillustreerd, zoû te maken zijn, in welk geval wij nieuwe voorwaarden zouden kunnen maken. Ik ben het volkomen met U eens, dat een contract in zaken altijd wenschelijk is en U zult U herinneren, dat ik U destijds om een contract vroeg; U vroeg mij echter of een brief van U niet voldoende was, en ik heb U niet willen krenken met aan te houden op een contract.
Verder moet U mij toch toestaan, dat het niets geen raison d’être zoû hebben; dat ik U, na een tweeden druk, mijn geheel auteursrecht af zoû staan. Het ligt misschien aan mij, maar ik zie hier de logica heusch niet van in.
Laat dit verschil echter geen disharmonie tusschen ons stichten. Ik blijf volgaarne goede vrienden met U, èn omdat U de uitgever is van het tijdschrift, waarin ik het liefste schrijf, èn omdat U mijn eersten roman in het licht gaf. Ik was liever bij U gebleven, dan nu bij den heer Robbers te gaan, omdat ik liever bij éen uitgever gebleven was, maar U zult mij ten goede houden, dat, al ben ik artist, ik toch ook mijne prozaische belangen behartig.
Geloof mij intusschen
Met alle hoogachting
Uw dienstw:
Louis Couperus.

Na Noodlot bij Elsevier werd Veen de uitgever van Couperus’ werk. De nog jonge L.J. Veen had al eind 1890 belangstelling getoond, maar toen had Couperus al afspraken met

Elsevier. Veen was bereid aan Couperus’ prozaïsche belangen te denken. Hij leende hem bovendien regelmatig grote bedragen, zodat Couperus, als hij al anders zou heben gewild, aan Veen vastzat.

Veen nam in 1898 de rechten van Noodlot over, maar ondanks herhaalde pogingen is het hem nooit gelukt Eline Vere in zijn fonds te krijgen. N.G. van Kampen weigerde zijn succes uit handen te geven.

Bronnen

Archief Standaard Uitgeverij, Antwerpen. Met dank aan de heer Rudy Van Schoonbeek. Onlangs is dit archief overgedragen aan het amvc-Letterenhuis. Het is te hopen dat de originele Couperusbrieven bij ordening van het archief boven water komen.

Waarde heer Veen. Brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever 1 (1890-1902). (Ed. F.L. Bastet. Den Haag 1977), p. 12-13.

Frédéric Bastet, Louis Couperus Een biografie (Amsterdam 1987).

Louis Couperus, Eline Vere. Een Haagsche roman (Volledige Werken Louis Couperus 3. Amsterdam/Antwerpen 1992), p. 571-575.

Louis Couperus, Noodlot (Volledige werken Louis Couperus 4. Utrecht/Antwerpen 1990), p. 143-152.

Ika Sorgdrager+
Als een schaar die knipt in de lucht
De overwonnen onmacht van Paul Christiaans

Een groepje vrienden van middelbare leeftijd zit in een restaurant. Een van hen vertelt over een wandeltocht in Frankrijk, door Bourgondië. De deelnemers hadden overnacht in het schilderachtige stadje Vézelay.

‘Mmm…, kunstlicht in Vézelay…’ mompelt een van de anderen voor zich heen.

‘Hé,’ reageert zijn buurvrouw verrast, ‘is dat niet een roman?’

‘’Ja,’ luidt het antwoord, ‘van Paul Christiaans, ken jij dat boek? Het is uit ’61. In mijn middelbare-schooltijd, en ook nog daarna, was dat een soort cultboek voor mij en mijn vrienden. Wij kenden hele zinnen uit ons hoofd: “Hij had een zoon in Leiden, hij had een zoon in Utrecht en fietste met rafels aan zijn broek.” Niemand kende de schrijver, een totaal onbekende. Paul Christiaans was duidelijk een schuilnaam. Later toen ik zelf in het boekenvak zat, heb ik me wel afgevraagd wie dat zou zijn, maar niemand die het wist. Ik ben er nooit achter gekomen.’

‘Nou,’ zegt zijn buurvrouw aan de dinertafel, ‘dan heb ik een verrassing voor je: ik weet wie Paul Christiaans is, sterker nog, ik ken hem persoonlijk. Midden jaren zestig, ik was net afgestudeerd, heb ik een blauwe maandag als stagiaire op een deftig Amsterdams advocatenkantoor gewerkt. Een van de advocaten daar leerde ik wat beter kennen en die vertelde me op een keer dat hij onder pseudoniem twee romans had geschreven. Inderdaad ja: Paul Christiaans!’

Die buurvrouw was ik.

Zijn weg

In 1959 verscheen bij Uitgeverij J.M. Meulenhoff De fluwelen kraag, het 200 bladzijden tellende romandebuut van Paul Christiaans. Hoofdpersonen zijn twee Amsterdamse advocaten, eind dertigers. Karel, de ikfiguur, is keurig getrouwd, twee kinderen, ’s zondags cake bij de koffie, een Van Gogh-reproductie aan de muur, breiwerk en de Libelle op het naaitafeltje. Zijn vriend en confrère Arthur is bij het verlaten van het Paleis van Justitie aan de Prinsengracht, waar ze allebei een pleidooi hadden, voor Karels ogen door een vrachtauto aangereden en om het leven

gekomen. Geïntrigeerd door een notitie in Arthurs zakagenda en de aanwezigheid van een onbekende man op Arthurs begrafenis, onderneemt Karel een zoektocht naar het ware levensverhaal van zijn vriend. Het levert hem slechts een vermoeden op, en beschaamd bedenkt hij: ‘Maar wie had mij het recht verleend hem te zoeken in zijn ziel?’

In het tweede – langere – deel van de roman, zonder ikfiguur, wordt in flashbacks het drama van Arthurs leven ontvouwd. Kern daarvan is Arthurs onvermogen te leven naar zijn droom: te trouwen en een gezin te stichten met het frisse meisje Boukje, ontmoet in de taartjeswinkel Berkhoff in de Leidsestraat. Boukje, die meer zicht op de werkelijkheid heeft, slaat zijn aanzoek af en trouwt met een ander. Op de dag van haar bruiloft reageert Arthur zijn verdriet en onmacht af op het foto-portret van zijn moeder en laat hij in de beslotenheid van zijn kamer, net als toen hij nog kind was, zijn tranen ongeremd vloeien: ‘Want er spoelt een oceaan van onvermogen tussen fantasie en werkelijkheid.’ (p. 200)

Het boek kreeg een gunstige ontvangst in de pers. Onder de kop ‘De mens in zijn eenzaamheid’ loofde het Algemeen Dagblad van 2 februari 1960 de kunstige compositie van het verhaal. Het artikel besloot: ‘Paul Christiaans – vermoedelijk de schuilnaam voor een Amsterdams advocaat – heeft met zijn eersteling meteen al een voldragen roman geschreven, die temidden van de vele boeken die de laatste maanden zijn verschenen een eerste plaats inneemt.’ Anne Wadman in de Leeuwarder Courant (‘voortreffelijk schrijverschap, een uiterst scherpe waarneming en een grote milieukennis’) en J. Greshoff in Het Vaderland (‘Beklemmende vormgeving van de

menselijke eenzaamheid’) schreven eveneens goeddeels lovende recensies. In mei 1960 werd De fluwelen kraag uitgeroepen tot Boek van de Maand, een predikaat dat maar zelden aan een debuut werd verleend. In De Groene Amsterdammer wijdde C.J. Kelk, lid van de toewijzende commissie, er een uitvoerig artikel aan, dat aldus begint: ‘Het lijdt geen twijfel, de schrijver Paul Christiaans moet een ingewijde zijn in de wereld van het Recht en nog wel speciaal in de Amsterdamse juridische clan, rondom het bekende gebouw op de Prinsengracht bij de Leidsestraat.’ De commissie was ‘vrijwel eenstemmig’ van oordeel dat De fluwelen kraag ‘een aantal opmerkelijke kwaliteiten vertoont, om te beginnen een zeer originele compositie, voorts het uitzonderlijk moeilijk probleem, dat er in verwerkt is, en ten slotte een eenvoudige, heldere stijl’.

 

Twee jaar na dit debuut kwam de tweede roman van Paul Christiaans uit: Kunstlicht in Vézelay, 138 bladzijden, ook weer bij J.M. Meulenhoff.

‘Hij had een zoon in Leiden, hij had een zoon in Utrecht en fietste met rafels aan zijn broek…’ Zo luidt de eerste en ook de laatste zin van het boek. Daartussenin beleeft de hoofdpersoon, ditmaal een substituut-officier van justitie uit de provincie, als gevolg van een samenloop van omstandigheden een ontmoeting met een Franse vrouw. De twee belanden min of meer noodgedwongen een paar dagen in elkaars gezelschap, omringd door de schoonheid van het Franse plaatsje Vézelay met zijn middeleeuwse kathedraal en zijn toeristische son-et-lumière-spektakel. Het is de confrontatie van twee mensen die niets gemeen hebben en in totaal verschillende werelden leven. Na de aarzelende poging de grenzen van zijn dagelijks patroon te doorbreken, keert mr. Verhaere terug naar zijn vertrouwde, rechtlijnige omgeving, de keurige buitenwijk waar hij dagelijks op zijn fiets de weg van en naar zijn werk aflegt, over de Kruisbessenweg, de Kamperfoelielaan en de Allee, ‘die recht was en lang’. Zijn weg. Ook is het dilemma opgelost waarin hij zich voor zijn vertrek bevond: zou hij in ruil voor een mogelijke promotie (hij is al bijna twintig jaar substituut-officier) toegeven aan de subtiele pressie van de procureur-generaal om af te zien van strafvervolging van diens zoon? ‘En de zoon van die procureur-generaal zou hij in ieder geval vervolgen, koste wat het kost. Want hij was wel een bekrompen, maar ook een door en door integer man. En hij bezat een lieve vrouw.’ (p. 138)

Dit tweede boek van Paul Christiaans werd eveneens gunstig besproken. Clara Eggink schreef aan het slot van haar recensie in het Leidsch Dagblad van 18 maart 1961: ‘Het probleem van de verschillende kanten in de menselijke persoonlijkheid, dat Christiaans in zijn eerste roman, De Fluwelen Halskraag [sic!], heeft aangesneden via een onderzoek naar het verleden van iemand die dood is, heeft in dit verhaal een natuurlijker verloop gekregen, omdat het zich binnen één mens afspeelt. De auteur heeft nu ook geen toevlucht behoeven te nemen tot kunstgrepen zoals in ’t eerste boek. Daardoor is deze Verhaere, in vergelijking tot de theoretische Arthur uit De Fluwelen Halskraag, een mens geworden, waar men zich in verplaatsen kan – hetwelk

een grote vooruitgang betekent.’ En De Typhoon (14 april 1961) oordeelde: ‘Wij menen, dat door de diepere uitwerking van de problemen Christiaans met deze roman (bijna novelle) zeker zich op het niveau van zijn eerste heeft gehandhaafd, zo niet dit heeft verdiept.’

In een prospectus van uitgeverij Meulenhoff (‘Romans en verhalen van prominente schrijvers, keuzelijst najaar 1962’) is Paul Christiaans opgenomen als ‘een romancier met de heldere geest van een geboren jurist’, naast onder anderen Anna Blaman, Bertus Aafjes en Jan Wolkers (met zijn debuut Kort Amerikaans). Van alle in het prospectus genoemde schrijvers is een foto afgedrukt: Christiaans toont een flauwe glimlach.

Na deze twee boeken, de lovende recensies en het prospectus werd het voorgoed stil rond Paul Christiaans. Zijn schrijverschap werd niet voortgezet, zijn boeken werden, zelfs in het antiquariaat, onvindbaar. Zijn naam werd vergeten.

 

Hoe anders zou het de Amsterdamse advocaat mr. Herman Mari Voetelink vergaan.

Herry Voetelink, geboren in 1919 in Amsterdam, ging na het gymnasium in het assurantievak. Pas op zijn vierentwintigste besloot hij alsnog rechten te gaan studeren. Het was tegen het einde van de oorlog. Binnen drie jaar studeerde hij af en in 1947 begon hij zijn loopbaan als advocaat op een prestigieus Amsterdams kantoor. Zijn ambities lagen in die tijd op juridisch gebied. In 1952 promoveerde hij bij de hoogleraar handelsrecht Offerhaus op Samenwerkende oorzaken in de schadeverzekering. Een jaar later werd zijn inzending voor een juridische prijsvraag over toelaatbare en ontoelaatbare reclame (samen met die van Kees Berkhouwer) bekroond en gepubliceerd. Hij was toen 34 jaar oud.

Niets wees erop dat deze succesvolle jurist zich zou ontpoppen als de romanschrijver Paul Christiaans.

Met de hand

Een halve eeuw later breng ik in Amsterdam-Zuid een bezoek aan Herry Voetelink, nu 84 jaar.

Aan het begin van zijn loopbaan als advocaat had Voetelink zich zijn doelen duidelijk voor ogen gesteld: ‘Promoveren, Associëren, Engageren’. Toen hij aan het laatste toe was en graag wilde trouwen met het meisje van wie hij ‘épris’ was, kwam er ineens een gevoel over hem ‘alsof er iemand is die de darmen, alles, uit je lijf trekt’. Angst voor de moederfiguur, verduidelijkt hij. Het is het gevoel dat Voetelink zijn hoofdpersoon in De fluwelen kraag laat ondergaan, wanneer de advocaat Arthur aan zijn bureau zit en naar het pak met trouwkaarten kijkt die hij voortijdig heeft laten drukken – Boukje heeft nog niet eens geantwoord op zijn

aanzoek. Er zit een roze lintje om het pak. En dan gebeurt het: ‘Terwijl hij nog naar zijn pak zit te staren, is er een vreemde, onzichtbare hand die hem door zijn vest heen ter hoogte van het middenrif schijnt vast te grijpen. De hand trekt en trekt als moesten zijn ingewanden er stuk voor stuk worden uitgehaald. Tegelijkertijd breidt het pak op tafel zich driedimensionaal uit tot een kist, het lintje wordt een koord, het koord een ketting, de kist groter en groter.’ (p. 116)

Voetelink bevestigt desgevraagd dat hij met deze Arthur zichzelf heeft beschreven. Arthur is de tragische eenling, de tragische romanticus, ‘zoals je een ideaalbeeld van je eigen tragiek maakt’. De andere hoofdfiguur in het boek, de ikfiguur Karel, is wat Voetelink voor zichzelf had gewenst: ‘Een keurige jonge advocaat, vrouw, kindje enzovoort. Dat wilde ik ook, maar dat lukte dus niet en ik kreeg die vreselijke angst. Toen ben ik naar de psychiater gegaan. Ik ben in analyse gegaan, vijf jaar lang. En ik ben daar succesvol uitgekomen.’

In de tijd dat Voetelink in psychoanalyse was, zo tussen zijn 35^ste en 40^ste jaar, kreeg hij sterk de behoefte te gaan schrijven, en dan iets heel anders dan wat hij tot nu toe had geschreven. ‘En dat is uiteindelijk De fluwelen kraag geworden. Ik ben ermee gegaan naar Jeanne van Schaik-Willing [schrijfster en toneelrecensente, is], zij was de moeder van een vriend van me. Zij heeft het manuscript gelezen en ik zie het nog voor me: ze stond me aan de Leidsekade boven op te wachten: “collega!” Zij heeft me geïntroduceerd bij Meulenhoff, waar ik te maken kreeg met redacteur Bloemena. Dat ging in die tijd vreselijk aardig: toen het boek uitkwam, gingen John Meulenhoff, Bloemena en ik een drankje drinken bij Américain. Jeanne van Schaik kreeg als toneelcritica bij De Groene natuurlijk voor iedere première twee kaarten, en ik was ongetrouwd en had een autootje, een Volkswagen. Zo heb ik toen een tijd lang alle premières in Nederland met haar gezien. Enig was dat!’

Daarna kwam in 1961 Kunstlicht in Vézelay uit.

Beide boeken heeft hij in korte tijd geschreven, negen maanden per boek. Met de hand. Alle weekends zitten schrijven, ook de meeste avonden. Buiten zijn eigenlijke advocatenpraktijk had hij alle nevenwerkzaamheden ervoor opzijgeschoven. Waarom eigenlijk onder pseudoniem? ‘Ik was net compagnon geworden, ik dacht aan mijn reputatie, het waren heel andere tijden toen, de sfeer op zo’n kantoor, nou ja, het leek me beter dit niet onder mijn eigen naam te publiceren. Niet dat het geheim was, hoor, bij de balie was het wel bekend, mijn eerste boek is zelfs in het advocatenblad gerecenseerd, maar het waren toch twee gescheiden werelden.’ En hoe is hij aan het pseudoniem Paul Christiaans gekomen? ‘O, daar moet je niets achter zoeken. Ik vond Paul wel een mooie voornaam. Toen ik een keer door België reed met de auto, zag ik daar de een of andere handelaar die Paul Christiaans heette. Dat heb ik toen maar als schuilnaam genomen. Daar zit dus helemaal niks achter.’

 

Hoe ging het toen verder, na de verschijning van Kunstlicht in Vézelay? Waarom is er nooit een derde roman gekomen? Het antwoord is simpel en stellig: ‘Toen was het

eigenlijk op. Ik was uitgeschreven. Ik heb een bescheiden talent. En mijn fantasie is beperkt, die concentreert zich toch op het juridisch werk en wat daarmee te maken heeft. Ik ben geen Vestdijk, die de ene keer over een Oostenrijkse buschauffeur schrijft en dan weer ineens in de oudheid grijpt. Ik moest dus dicht bij huis blijven. Voor veel figuren heb ik bestaande mensen als voorbeeld genomen, rechters, officieren van justitie en dergelijke.’

Zo is mr. Verhaere uit Kunstlicht in Vézelay gebaseerd op de officier van justitie Van Dedem. En voor Jacques, de man die zijn joodse afkomst verborgen houdt, heeft Jacques Presser, Voetelinks geschiedenisleraar op het Vossius Gymnasium, gedeeltelijk model gestaan. De rechter Doorhacker, die in het holst van de nacht zijn griffier pleegt te bellen om een puntkomma in een vonnis te bespreken, is geïnspireerd op de Amsterdamse rechter Knottenbelt. En de geheimzinnige Frits uit De fluwelen kraag – het wordt niet met zoveel woorden gezegd, maar de lezer begrijpt dat de man homoseksueel is – is een mengeling van twee figuren: de ene is iemand bij wie Voetelink in de oorlog een tijdje ondergedoken heeft gezeten en de ander is zijn psychiater. Over hem vertelt hij nog een anekdote: ‘Omdat ik niet kon trouwen, was ik naar de psychiater gegaan en later bleek dat die homofiel was. Een vriend van me zei toen: haha, je zit dus bij de kale kapper!’

Hij herhaalt het: ik was uitgeschreven.

Bovendien had de advocaat Voetelink nog andere ambities. Bestuurlijke en organisatorische werkzaamheden naast zijn praktijk, die hij ter wille van zijn literaire werk tijdelijk terzijde had geschoven, vatte hij weer op. Zo schreef hij, al tijdens de analyse, een preadvies voor de Nederlandse Orde van Advocaten over ouderdomsvoorziening in de advocatuur, werd hij lid van de Raad van Toezicht en was hij vijf jaar lang Deken van de Orde van Advocaten in Amsterdam.

In 1965 stond hij de student politieke wetenschappen Abraham de Swaan als raadsman bij, toen deze strafrechtelijk werd vervolgd wegens smalende godslastering. Normaal deed Voetelink geen strafzaken, maar dit was een bijzondere zaak. De Swaan was redacteur van Propria Cures en had in het ‘Jezusnummer’ van dat blad (14 oktober 1964) het Golgothaverhaal geactualiseerd in de reportagestijl van de Haagse Post. Hij werd wegens godslastering veroordeeld tot een boete van f 100,-. (De eis was f 200,- plus een maand voorwaardelijke hechtenis.) In De Gids van september 1965 publiceerde zijn raadsman H.M. Voetelink naar aanleiding van deze zaak een stuk over het in 1932 onder minister van justitie Donner [!] ingevoerde wetsartikel dat smalende godslastering strafbaar stelt. Op het omslag van De Gids wordt het stuk aangekondigd onder de titel ‘god, donner en de swaan’, bedacht door redacteur Ed. Hoornik. Een goed doortimmerd artikel over het strafrechtelijk godsbegrip, smakelijk geschreven. Zo kapittelt Voetelink minister Donners uitgangspunt dat in ons staatsleven ‘ondanks de godsdienstvrijheid in den ruimsten zin, God openlijke erkenning vindt’. Het daartoe onder meer gebezigde argument dat het gezag wordt uitgeoefend bij Gods gratie, kreeg van de auteur het volgende

commentaar: ‘Inderdaad wordt Nederland formeel door een staatshoofd geregeerd “bij de gratie Gods” en met welwillende medewerking van een Staten-Generaal. Maar lijkt het niet een ietwat overspannen gedachte, dat het Opperwezen telkens juist dan ongewone lankmoedigheid zou betrachten, wanneer een toegewijde dame tot op het terras in Lech haar constitutioneel karwei opknapt?’

Met de romanschrijverij was het afgelopen. Als Herry Voetelink heeft hij zich in 1989 nog gewaagd aan een televisiestuk voor de avro. Een misdaadverhaal getiteld Het klappen van de zweep, onder regie van Eimert Kruidhof. ‘Ook daarin komt een advocaat voor, het verhaal zelf is geïnspireerd op de tv-serie Derrick,’ zegt Voetelink, opnieuw onder verwijzing naar zijn beperkte fantasie.

In diepste wezen

Wie de boeken van Paul Christiaans tegenwoordig leest, ziet meteen dat het geen jeugdwerken zijn, maar romans van een veertigjarige. Allebei zijn ze vlot en goed geschreven, het verhaal boeit, heeft humor en gaat over wezenlijke zaken in een mensenleven. Bovendien krijgt de lezer een aardig kijkje achter de schermen van het juridisch bedrijf.

Er kleven echter ook wel enkele gebreken aan. De compositie van De fluwelen kraag is knap, maar nogal gekunsteld: deel een beschrijft in de ikvorm Karels speurtocht naar de overleden vriend, terwijl in het tweede deel, met flashbacks uit Arthurs leven, Karel slechts even genoemd wordt. Ook zitten er in beide delen wonderlijke stukken die geen functie in het geheel lijken te hebben, al zijn ze op zich interessant (Arthurs

lange gesprek met de priester in de basiliek van Bredenbosch) of hilarisch (Karels alcoholische bezoek aan de korsettenverkoper in de Rijnstraat). En namen als Elleboo en De Babbelaere voor advocaten in Bredenbosch (een mix van Breda en ‘s-Hertogenbosch) zijn wat al te leutig. Goedgetroffen daarentegen is de Amsterdamse sfeer van de jaren vijftig: Arthur moet met zijn auto in de Leidsestraat voor een stoplicht wachten en parkeert daarna op het Kleine-Gartmanplantsoen, vlak voor het kantongerecht. Na afloop loopt hij met Boukje (‘tjees, wat een zalige meid!’) langs de Pan American Airways op het Leidsplein en gaan ze nog even dansen in het Casino.

Maar wat het meest in het geheugen van de lezer achterblijft, is de beklemmende eerlijkheid waarmee de auteur zijn eigen, persoonlijke worsteling onder woorden heeft gebracht. Beide romans gaan over onmacht. Onmacht om lief te hebben, onmacht om een ander te begrijpen, onmacht om zichzelf te begrijpen, onmacht om in het leven het beslissende moment te benutten. In die onmacht laat Paul Christiaans de lezer op virtuoze wijze delen.

Waarom wil advocaat Karel, in De fluwelen kraag, zo graag weten wat zijn vriend en collega Arthur dreef? De mysterieuze informant Frits (de man met de fluwelen kraag op zijn jas) vertelt Karel dat Arthurs verloofde hem de bons had gegeven. Waarom? Frits geeft, met spot in zijn ogen, het antwoord:

‘In diepste wezen wilde Arthur niet trouwen.’

‘U weet waarom?’

‘Alleen een vermoeden.’

‘En?’ (p. 73)

 

Daarop verheft Frits zich en maakt zich uit de voeten. Karel is ondersteboven en wankelt weg, hevig verlangend naar vrouw en kinderen. Verderop, in het tweede deel, zien we Arthur, in flashback, naar woorden zoeken. Hij probeert zijn homoseksuele vriend Frits niet te kwetsen: ‘Zelf ben jij toch zo’n man die in diepste wezen eigenlijk niet trouwen wil.’ (p. 169) Is Arthur zelf ook homoseksueel? Nee, maar hij leeft in een droomwereld, noodgedwongen. Als klein jongetje is hij door zijn moeder eens geslagen en vernederd, waarna er een abrupt einde kwam aan de kindervriendschap met klasgenootje Marietje. Arthur groeit op als een gezeggelijk kind, dankzij zijn droomwereld, ‘waarin alles zuiver en zalig is, met Marietjes te kust en te keur, en waarin hij haar [zijn moeder, is] niet hoeft toe te laten. Nooit, nooit, nooit…! Hij behoeft daar slechts één prijs voor te betalen. Dat hij in zijn latere leven Liefde ook alleen nog maar in die wereld zal kunnen ervaren, geven en ontvangen, zodat iedere poging tot transponeren naar de werkelijkheid a priori gedoemd is schipbreuk te lijden.’ (p. 194) In tranen en tuchtiging van moeders foto ontlaadt zich Arthurs onmacht, één dag voor zijn dood.

Voetelink zelf heeft zijn debuutroman onlangs nog eens gelezen. ‘Ik kreeg tranen in mijn ogen, het is een ontroerend egodocument. Maar Kunstlicht in Vézelay is stilistisch beter.’

In Kunstlicht in Vézelay heeft de schrijver zich inderdaad weten te beperken tot de essentie van de verhaallijn. Maar die is wel op buitengewoon knappe wijze gecomponeerd. Er wordt voortdurend geswitcht tussen de innerlijke wereld van de ene persoon (Verhaere) en die van de ander (Marie-Solange). Beide personages zijn, als onnadrukkelijk zinnebeeld van menselijke eenzaamheid, tijdelijk op elkaar aangewezen, maar komen niet tot elkaar. Daartoe is mr. Verhaere, net als Arthur (en eigenlijk ook Karel) uit De fluwelen kraag, onmachtig. Waarom? Ook in dit boek draait alles om die vraag.

De jonge Française Marie-Solange is weggevlucht uit de armen van haar rijke minnaar, die niet van zijn vrouw wil scheiden omdat hij zich schuldig voelt over het omkomen van hun dochtertje tijdens de oorlog. Mr. Verhaere logeert in Vézelay in een hotelkamer naast haar, is netjes getrouwd, niet uit op een avontuurtje. Als Marie-Solange ten slotte dan toch, aan het eind van hun beider verblijf, haar deur op een kier zet, blijft Verhaere op de gang als aan de grond genageld staan: ‘Dit was het en hier stond hij. En dit kwam nooit meer terug… Bang deed de deur en er werd driftig een slot omgedraaid. Verhaere zag nu recht voor zich uit, terwijl de bons dreunde door zijn brein en daar naar alle kanten uiteenspatte. Was dat God? Was het angst? Of was het pummel?’ (p. 123) De schrijver legt Marie-Solange vervolgens woorden in haar ziel die klinken als een fataal requisitoir: ‘Met je beste nachtdinges aan kun je in de gang gaan staan als een hoer en ze zijn nog te beroerd om hun poten uit te steken. Op je rug voor ze kun je gaan liggen, ze in je armen sluiten, ze zoenen, bijten, strelen, strelen, strelen en altijd blijf je een schaar die knipt in de lucht.’ (p. 125)

In de nacht die volgt ‘reed Mr. Verhaere de rit van zijn leven’. Auto’s, kathedralen en lichaamsdelen tollen in een angstdroom dooreen. Totdat de vrouw in wie hij dieper en dieper doordringt, het gezicht aanneemt van Elsje, zijn door verdrinking om het leven gekomen dochtertje: ‘Een korte vibrerende extase, een figuur tegenover mij met engelen en apostelen en fabeldieren, die plotseling zijn knieën vaneen doet en ik val, val, ik wil niet maar de cabriolet kapseist en ik tuimel voorover langszij, de adem wordt mij afgesneden, het licht sluit zich boven mijn hoofd, Elsje, Jezus ik verdrink…!!’ (p. 124)

Droom en werkelijkheid kunnen, nee, móeten niet samengaan. Niet alles moet in het licht komen te staan. De in de steek gelaten zakenman Jacques zegt het zo: ‘Zonlicht is een leugen die stiekem verbrandt, kunstlicht is echt, altijd en overal.’ (p. 115)

Waar Arthur in De fluwelen kraag terugdeinst voor wat komen gaat, daar waagt mr. Verhaere in Kunstlicht in Vézelay zich – letterlijk en figuurlijk – over een grens. De een bekoopt het met de dood, de ander met een vastberaden terugkeer naar het vertrouwde leven – een ander soort dood.

Nooduitgang

Hoe is het de schrijver vergaan na het opdrogen van de bron? Toen ik hem, enkele jaren na de publicatie van zijn romans, meemaakte op het advocaten-

kantoor, was hij nog steeds ongewenst ongehuwd. Dat zou spoedig anders worden.

‘Op een keer, ik was al een eind in de veertig,’ vertelt Voetelink nu met smaak, ‘zat ik in het vliegtuig van München naar Amsterdam. De stewardess komt naast mij zitten. Gut, wat leuk, dacht ik. Wat ik niet wist, was dat dat haar plaats was. Ik zat bij de nooduitgang! We maakten een tussenlanding in Bonn en ze gaat weer naast mij zitten. Ja, want zij móest daar zitten. We raakten gezellig aan de praat. En ik denk: met jou ga ik trouwen… En dat is ook gebeurd. Carla en ik zijn nu 35 jaar getrouwd, en we hebben een zoon, een dochter (die ook advocaat is) en een kleinkind.’

Toen hij zeventig was, in 1990, legde Voetelink zijn advocatenpraktijk neer. Hij ging terug naar de universiteit, om Duitse taal- en letterkunde te studeren. Op 11 juni 2001, 82 jaar oud, promoveerde Voetelink – voor de tweede maal – aan de Universiteit van Amsterdam, op het proefschrift Effi Briest, eine Deutsche Emma Bovary? Ein leserbezogener, text- und strukturanalytischer Vergleich der Romandarstellungen bei Gustave Flaubert und Theodor Fontane. Het erudiete werk is in het Duits geschreven. Paranimfen bij de promotie waren zijn vrouw en dochter. Ook de stellingen bij het proefschrift zijn in de Duitse taal, met uitzondering van de laatste stelling, die luidt: ‘Het biografisch oeuvre over Generaal De Gaulle zal altijd onvolledig blijven, zolang de doctoraalscriptie van de Nederlandse historicus Drs. W.-A. van Oranje-Nassau niet aan de openbaarheid wordt prijsgegeven.’

Wanneer Het Parool ter gelegenheid van de Boekenweek 2002 een poëziewedstrijd uitschrijft met als thema ‘Uw Amsterdamse liefdesmoment’, worden van de 93 ingezonden gedichten er acht bekroond. Daaronder bevindt zich ‘De zoen’ van H.M. Voetelink:

De uitspraak ‘Ik was uitgeschreven’ geldt dus allerminst de oud-advocaat en romanticus Herry Voetelink. Slechts Paul Christiaans was in 1961 uitgeschreven.

In het vaarwater (1)

Joris van Casteren+ Vader en dochter Bordewijk

Mijnheer E.W.P. van Dam van Isselt is bijna negentig jaar oud, maar hij herinnert zich nog levendig hoe hij, in zijn hoedanigheid van directeur van uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, regelmatig aanklopte bij de villa van F. Bordewijk aan de Jacob de Graefflaan te ‘s-Gravenhage. Dat was in de late jaren vijftig, toen Bordewijk zijn advocatenzaken begon toe te vertrouwen aan zijn zoon Robert en daardoor wat minder vaak naar Schiedam spoorde. Zo’n afspraak tussen uitgever en auteur werd van tevoren telefonisch bekrachtigd. ‘Ik vroeg dan of het hem ergens in de middag uitkwam,’ vertelt Van Dam. ‘“Nou,” sprak hij altijd, met die deftige Haagse stem, “aan het eind van de middag zou het beter schikken, zo rond een uur of vier.”’

Vier uur moest het zijn omdat Bordewijk op dat tijdstip zijn dagelijkse borreltje dronk, wat hem in gezelschap altijd beter smaakte. Van Dam: ‘Zijn vrouw liet mij binnen en loodste mij naar een afgezonderd vertrek in de achterkamer. Als ik mij eenmaal geïnstalleerd had, haalde hij naast de haard een fles genever en twee glaasjes te voorschijn die hij uitstalde op een tafeltje.’

De gesprekken waren strikt zakelijk van aard. Meestal ging het over een nieuw manuscript dat af moest of juist gereed was gekomen. In de winter van 1961, ruim vier jaar voor Bordewijks dood, deed Van Dam aan het borreltafeltje een opmerkelijke mededeling. Hij vertelde de gevierde auteur, die toen zowel de P.C. Hooftprijs als de Constantijn Huygensprijs in de wacht had gesleept, dat Nijgh & Van Ditmar op het punt stond een roman van zijn dochter te publiceren. Bordewijks gezicht betrok en hij zou gezegd hebben dat hij ‘zoiets al begrepen had’. Van Dam: ‘Verder wilde hij er niets over kwijt, waarop ik dat thema wijselijk als afgerond beschouwde.’

Nick Funke-Bordewijk – haar eigenlijke naam luidde Nina – was 43 toen ze debuteerde met Millicent, een tot roman vertimmerd hoorspel dat handelde over een duivelachtig kind dat zich volwassen gedraagt en alleen maar kwellen wil. Ze drinkt vele koppen koffie en bezorgt de jonge oppas Jennifer nachtmerries. Door de vervreemdende en griezelige sfeer doet het boek denken aan de vroege Bordewijk van onder meer Fantastische vertellingen, hoewel er in haar werk geen lijken liggen te rotten of maden rondkrioelen, taferelen die je wel aantreft in vertellingen als ‘Talamon of Ye Olde Bowe’.

Vóór Millicent had Funke-Bordewijk al enkele hoorspelen uitgebracht, die door onder meer de avro op de radio waren uitgezonden. Een oom uit Hilversum, ir. J. Bordewijk, stuurde haar in december 1959 een brief die medeondertekend werd door zijn vrouw, tante Mientje: ‘Ik zal je eerlijk zeggen wat mijn indruk is, zoals ik dat vaak ook tegenover je vader, wat zijn werk betreft, doe.’ De oom schreef dat een van de personages uit het toen nog niet tot roman verwerkte hoorspel Millicent, de oppas Jennifer, ‘een slappe figuur’ is. Ook had hij een aanmerking op de plot: ‘Persoonlijk had ik, als ik het zeggen mag, hier niet de verliefdheid een rol laten spelen, maar de wijsheid.’

 

Nina (Nick) Funke-Bordewijk werd op 12 augustus 1918 geboren als enige dochter van de advocaat/schrijver Ferdinand Bordewijk en zijn componerende vrouw Johanna Bordewijk-Roepman, die op dat moment al een zoon van drie hadden: Robert. Het gezin woonde in Den Haag. Vader Ferdinand was geen gemakkelijke, zo vertelde Nick later ook aan vrienden, hij had haar wel eens met de badborstel op de blote billen geslagen toen zij te laat thuis was gekomen. Van zulke gezinstaferelen kwam natuurlijk geen spoor naar buiten.

Aan de universiteit van Leiden ging Nina Nederlandse letteren, Engels en kunstgeschiedenis studeren, onder meer kreeg ze les van P.N. van Eyck. Na de colleges golden er thuis allerlei verplichtingen. Zo vormde het gezin, op instigatie van mevrouw Bordewijk-Roepman, een muzikaal kwartet dat op vaste tijden in de huiskamer aantrad. Moeder bespeelde de piano, dochter de cello, zoonlief en vader streken de viool. Boeken waren er in overvloed. Als haar vader ’s ochtends vroeg naar zijn advocatenpraktijk in Schiedam was vertrokken, kon de jonge Nina er vrijelijk over beschikken. De oude Bordewijk kwam ’s avonds pas thuis en ging dan vaak wéér schrijven. Te midden van het gezinsrumoer zat hij in de huiskamer gebogen over karton en cahier, in rap tempo zinnen neerpennend. Af en toe las hij hardop een passage voor.

Soms, zo vertelde Funke-Bordewijk in een radio-interview met de vpro, werd er door gezinsleden stevige kritiek geleverd op het werk van vader. ‘Juist door mij,’ aldus de dochter, die voordat zij zelf tot publicatie kwam, tegen betaling manuscripten van haar vader overtypte. In een interview met de krant Het Vaderland tekende ze aan: ‘Maar echt contact tussen ons, in de zin van: lang bomen over zijn

werk of de literatuur is er nooit geweest. Het klimaat was er niet naar om er met hem over te praten.’ De verhouding tussen haar en haar vader was ‘nogal gecompliceerd en tegelijk sober’. Toch leek zij best op hem: ‘Net als hem heb ik er bijvoorbeeld geen behoefte aan mij bij allerlei kringetjes of literaire kliekjes aan te sluiten. Goed, ik ben natuurlijk lid van de pen en van de Vereniging van Letterkundigen, maar ik ga nooit naar vergaderingen.’

In de oorlog, waarin zij als koerierster klusjes verrichte voor het verzet, trouwde Nina met mr. Willem Herfst, advocaat te Leiden. Haar ouders waren opgetogen, zelf was zij de man vlug moe. Ze scheidde en hertrouwde in 1947 met tabaksplanter George Funke, aan wie ze Millicent zou opdragen. Met George, die niet in de smaak viel bij vader Bordewijk, reisde zij in 1948 omwille van diens werk naar Brits-Borneo. In de rimboe betrokken zij een houten huis met bedienden. Daar beviel Funke-Bordewijk van een kind dat op weg naar het ziekenhuis overleed; in haar roman Vlucht zou dit gegeven veel later terugkeren als literair motief. Drie jaar nadien vertrokken de echtelieden, die geen kinderen meer zouden krijgen, naar de Verenigde Staten, waar zij lange tijd verbleven in het ten noordoosten van New York gelegen West Hartford. De dochter van de beroemde schrijver volgde er een cursus korte-verhalenschrijven, zo blijkt uit haar privé-archief dat bewaard wordt in het Letterkundig Museum. In 1956 keerde het echtpaar terug naar Nederland en vond een woning in Voorburg. Funke-Bordewijk begon zich toe te leggen op het schrijven van hoorspelen en romans. Ze schreef haar werken eerst in het Engels, om ze daarna te vertalen in het Nederlands.

 

Met de publicatie van Millicent brak een storm aan publiciteit los, een kleine veertig recensies en interviews verschenen. Vrijwel alle besprekers, die meestal neutraal of negatief over het boek oordeelden en het dikwijls niet tot de literatuur rekenden maar tot de ‘lectuur’ of de ‘Grimm-griezels’, legden een verband tussen het schrijverschap van de beroemde vader en de ambities van de dochter. W. Wagener in het Rotterdamsch Nieuwsblad van 25 maart 1961: ‘Onbillijk zou het zijn, van het debuut van Nick Funke-Bordewijk nu maar opeens te eisen dat het, wat literaire kwaliteit be-

treft, aansluit op het beste wat haar vader in dit genre heeft gewrocht. Afgezien van het feit dat hij ook wel eens genoegen kon nemen met een produkt van geringe literaire betekenis, alleen omdat het goede leerstof was, mist Nick Funke-Bordewijk zijn rijke ervaring, als mens en als auteur.’ Een andere krant noteerde: ‘Het is dus duidelijk waar haar talenten vandaan komen.’ Weer een andere: ‘De appel valt hier inderdaad niet ver van de stam.’

Soms waren de reacties ongemeen fel. Jan Greshoff vonniste het boek in Het Vaderland van 13 mei 1961 aldus: ‘Ik ben, met gespannen aandacht lezende, niet één minuut onder de invloed van Millicent gekomen, ik heb niet één minuut verondersteld dat zo iets onbenoembaar slechts, dat van louter slechtigheid potsierlijk werd, in enig opzicht, in enige werkelijke of verbeelde wereld, wáár zou kunnen zijn.’ Genadeloos was ook het Eindhovensch Dagblad van mei 1961. Die krant schreef dat de ‘woordmagie’ die het verhaal boven zijn ‘kitscherige inhoud had kunnen verheffen’, totaal ontbreekt: ‘Een kunst die haar vader zelfs in zijn mindere werk aanzienlijk beter machtig is.’

Een van de eerste vraaggesprekken met Funke-Bordewijk werd op 18 februari 1961 afgedrukt in Het Vaderland, Millicent was nog niet eens verschenen. Een journalist van die krant zocht de schrijfster thuis in Voorburg op en noteerde: ‘Mevrouw Funke is lang en slank en heeft de chic van een Engelse “society-woman”, maar tijdens het gesprek en aan de inhoud van haar boordevolle boekenkast blijkt al spoedig, dat haar geest allesbehalve conformistisch is. […] “Er is maar een ding wat ik wil: schrijven!,” zegt zij. De bezoekster kijkt even de artistiek ingerichte, zeer ordelijke flat rond en denkt, als het huishouden nog zo uitstekend verzorgd wordt bovendien, kan niemand daartegen toch bezwaar hebben!’

Als de interviewer begint over het succes van haar vader, antwoordt Funke-Bordewijk als volgt: ‘Wat Max Schuchart onlangs in Het Vaderland schreef naar aanleiding van Alec Waugh, zoon van Evelyn Waugh, dekt volkomen mijn eigen problematiek: vooral wat betreft het naar buiten optreden is het als telg uit een letterkundige familie veel moeilijker zich als zelfstandige persoonlijkheid te doen gelden dan wanneer men uit een niet-literair milieu komt. Wellicht wordt gedacht dat ik bij vader om advies kom waar het mijn letterkundige produkten betreft. Ik stel er echter prijs op te zeggen dat ik, als schrijfster, geheel mijn eigen weg ben gegaan. Mijn ouders hebben, net als de anderen, mijn hoorspelen voor het eerst door de radio kunnen beluisteren, en van de roman Millicent hebben zij nog geen letter gelezen, dat zal pas gebeuren als hij werkelijk verschenen is.’

Nog stelliger was ze in oktober 1964 in de rubriek ‘The world of Women’ van The Hartford Courant, een krant uit haar voormalige overzeese woonplaats: ‘Living up to someone else’s reputation is a terrible handicap,’ says Mrs. Funke, ‘particularly when the person is your father. Everyone expects you to be just as great and that’s difficult when two people don’t write in the same style.’ Toen haar vader in 1965 was overleden, interviewde Het Vaderland haar opnieuw. De netelige kwestie kwam

weer ter sprake: ‘Ik publiceerde iets veel liever met fouten en al, dan dat hij er verbeteringen in had aangebracht, of er zelfs maar suggesties over had gedaan. Vader heeft, in tegenstelling tot wat velen menen, geen enkele rol bij mijn schrijven gespeeld – hij wilde dat niet, en ik evenmin.’

Als het zo problematisch was telg te zijn uit een vermaarde letterkundige familie, waarom handhaafde ze dan de naam Bordewijk? Tegenover een reporter die haar die vraag stelde, verklaarde de schrijfster dat ze haar hoorspelen aanvankelijk schreef onder de naam Nick Funke, en dat ze daarna op aandringen van een hoorspelregisseur de volledige naam ging hanteren. ‘De naam Bordewijk is nu eenmaal een trekpleister en toen mijn uitgever daarop prijs bleek te stellen, wilde ik de omzet niet drukken,’ aldus Funke-Bordewijk. ‘Bovendien – dat de recensenten aan mijn debuut Millicent, dat eerst als hoorspel was uitgezonden, zoveel aandacht wijdden, was aan die naam te danken, of te wijten; hoe je het noemen wilt.’

Ferdinand Bordewijk werd in mei 1965 begraven. Hij maakte nog mee dat van de

hand van zijn dochter drie romans verschenen: Vlucht (Nijgh & Van Ditmar, 1962), dat zich gedeeltelijk afspeelt op een onderneming op Borneo, Silhouet in schemer (P.N. van Kampen & Zoon, 1963), over een krankzinnige en een psychiater in een gekkenhuis, en Sneeuw (P.N. van Kampen & Zoon, 1964), over een oudere vrouw die man en kind kwijtraakt en op zichzelf gaat wonen in New York.

Op de werkjes reageerde de pers wederom nauwelijks welwillend en in enkele gevallen ronduit onaangenaam. Zo schreef Het Vrije Volk van maart 1965 dat Millicent, Vlucht en Silhouet ‘het bewijs [vormden] van een zekere gebondenheid aan het werk van haar vader, de desondanks onnavolgbare romancier F. Bordewijk’. Pas met Sneeuw was er volgens die krant een min of meer authentiek schrijfster opgestaan: ‘Het is of zij zich die gebondenheid bewust is geworden en de boeien heeft willen slaken.’ Daar stond weer een uiterst vijandige bespreking van Clara Eggink tegenover. Vond Eggink de eerdere publicaties al niks, Sneeuw was helemaal een aanfluiting. Eggink repte in het Leidsch Dagblad van januari 1965 van ‘kitsch’ en ‘gezeur over de vrouwelijke ziel en over de ongelukigheid der verliefdheid’. Daarbij gaf zij enkele, als dodelijk bedoelde citaten uit het boek: ‘Ik zal je verdriet doen lieverd, sprak hij gelaten.’ En: ‘Uit ’n ooghoek zag ik zijn wilde rood en paars gestreepte pyamabenen.’

Jan Greshoff, die zich over haar eerdere boeken al afkeurend had uitgelaten, meende in Het Vaderland van 16 januari 1965 dat Sneeuw dan wel een verbetering was, maar dat de perfectie bij lange na niet bereikt was. ‘Men betreurt het oprecht dat de auteur het niet nóg beter heeft gemaakt,’ aldus Greshoff, die zich er in zijn bespreking erg over opwond dat Funke-Bordewijk in een bepaalde passage een vergelijking maakte met ‘een kernexplosie van duizend megaton’: ‘Heeft N. Funke-Bordewijk wel eens de uitwerking van een kernexplosie van duizend megaton gezien, gehoord, angstig meegeleefd? Hier hebben wij dus weer het aartsexemplaar van een vals beeld. En welk een bespottelijke bluf!’

De enige minzame onder de gezaghebbende recensenten was C.J.E. Dinaux. Boven zijn stukje in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant van december 1964 stond de kop ‘Sneeuw geen boek van de eeuw maar… Funke’s vierde roman bewijst dat zij ’t kan’. De onderkop luidde: ‘Ondanks onevenwichtigheden geen scheve schaats gereden’. In december 1964 besloot Funke-Bordewijk deze vriendelijke Dinaux een aardige brief te schrijven. Waarin zij haar verbijstering over zoveel animositeit duidelijk liet doorklinken: ‘Mijn vader heeft mij altijd voorgehouden dat de kritiek, al blijft die mening van een enkeling, alleen dan belangrijk is indien hij inhoud heeft en de schrijver ervan leert, wat juist geldt voor die beoordelingen waarin men (ook) op tekortkomingen wordt gewezen. Van dit standpunt kan ik de juistheid wel inzien, al valt het niet altijd mee. Want ook ik behoor tot de overgrote meerderheid die gevoelig is voor de ontvangst van zijn werk en elk lanceren van een nieuw boek onderga ik als iets uitermate benauwends.’

Hoe vernietigend de besprekingen ook waren, na elke nieuwe publicatie stond er wel weer een legertje interviewers op haar stoep. Dolgraag wilden die vernemen hoe haar vader nu eigenlijk dacht over haar literaire verrichtingen. Steevast antwoordde Funke-Bordewijk dan dat hij het prachtig vond. De Telegraaf van 1 april 1961: ‘En hij is verrukt van mijn boek… En hij is heel kritisch, heel objectief!’ Het Algemeen Dagblad van 15 april 1961: ‘Hij was er zeer mee ingenomen.’ Het Vaderland van 28 augustus 1965: ‘Hij was er nogal verrukt van, moet ik zeggen. Hij vond dat ik talent had, en hij was uitermate geporteerd voor Millicent. Vanwege het ongewone van het onderwerp, de benadering, de psychologische uitwerking. Het boek zweemt naar het fantastische, bizarre, dat hij vroeger ook had. Zijn oordeel heeft veel waarde voor me gehad. Want hij was een uitermate streng criticus voor me – en omgekeerd heeft mijn oordeel over zijn werk ook wel iets voor hem betekend, geloof ik.’

Tot aan haar dood, in 1995, heeft Funke-Bordewijk deze boodschap uitgedra-

gen: haar vader vond haar werk zeer goed en oorspronkelijk. Josee Waerebeek, die behalve redactrice een goede vriendin was van Funke-Bordewijk, wil na lang aarzelen wel kwijt dat Bordewijk ‘eigenlijk helemaal niet enthousiast was’ over haar werk: ‘Hij vond het niets, wat zij schreef. Hij was er niet van onder de indruk.’ Waerebeek en haar man dineerden regelmatig bij ‘Nick en George’. ‘Op een keer heb ik haar natuurlijk gevraagd wat haar vader nu eigenlijk vond van haar boeken, zoals die bij ons verschenen. Ze zei, zonder een spier te vertrekken, dat hij er niet van onder de indruk was. Verder wilde ze er niets over zeggen.’

Na de vier romans die ze bij haar vaders leven publiceerde, schreef Funke-Bordewijk alleen in 1980 nog een roman: Wraak (Nijgh & Van Ditmar), een brievenboek over een schrijfster die een bestseller heeft geschreven, allerlei reacties oproept en ten slotte door het personage Millicent (het volwassen duivelsmeisje uit haar debuutroman) geliquideerd wordt. In het Nieuwsblad van het Noorden vond Ab Visser het als ‘spannende thriller’ zeker geslaagd, de rest van de besprekers gniffelde erom. Het Vrije Volk van 17 oktober 1980: ‘Wat een raar boek is Wraak van Nick Funke-Bordewijk (jawel: dochter van…). Gaat over een romanschrijfster die wegens groot succes naar New York reist. Wordt bedreigd. Nou ja, gut. Wat een ongein.’

Voor de Haagsche Courant en het Utrechtsch Nieuwsblad schreef Funke-Bordewijk in de periode 1963-1970 tientallen recensies over pas verschenen Angelsaksische literatuur. Tevens vertaalde zij werk van onder anderen Gordimer en Murdoch. In 1977 verscheen van haar hand nog het in De Telegraaf voorgepubliceerde boek Leo (Nijgh & Van Ditmar), een verslag van de ontmoetingen die zij en haar man hadden met de in Kenia tussen de leeuwen woonachtige George Adamson en diens vrouw, de schrijfster Joy Adamson, die later vermoord werd. Noch dat boek, dat door prins Bernhard van een voorwoord voorzien werd en gepresenteerd werd op paleis ’t Loo, noch Wraak verkocht bevredigend.

De verkoop van de eerdere romans was eender gegaan. Ondanks alle publiciteit verkocht Millicent slecht. In 1968 stuurde Nijgh & Van Ditmar haar een verkoopoverzicht van de laatste twee jaren. In 1966 werden 21 exemplaren van Millicent verkocht, in 1967 dertien en in 1968 nog maar tien. ‘Zoals u wel uit de honorariumafrekening gezien zult hebben, is de verkoop van uw boek “Millicent” niet zeer bevredigend,’ schreef de uitgever. ‘Voor het restant van 450 exemplaren blijkt de Nederlandse Boekenclub belangstelling te hebben.’ Dramatischer verliep de verkoop van Vlucht. In 1966 ging het boek nog twaalfmaal over de toonbank, in 1967 slechts tweemaal. De uitgever: ‘De verkoop van uw boek “Vlucht” staat helaas nagenoeg stil. Wij vrezen dat daarin weinig verbetering zal zijn te brengen en komen u dan ook vragen of u ermee kunt instemmen dat wij het restant van 414 ex. aan de firma De Slegte proberen te verkopen.’

Oud-redactrice Josee Waerebeek: ‘We vonden Millicent nog wel goed, maar wat daarna verscheen vonden we meestal niet goed genoeg. Redacteur Pierre Dubois moest er ontzettend aan schuren. Daarom is ze ook een paar keer uitgeweken naar

uitgeverij Van Kampen. Na haar roman Wraak hebben we gezegd: nu is het misschien beter dat je stopt. Dat heeft ze geaccepteerd. Ik weet niet of ze er mee zat, dat merkte je niet aan haar.’ Terwijl haar werk langzaam wegzakte in de vergetelheid – alleen een enkel antiquariaat had en heeft nog boeken van haar in huis – begon ze zich in de jaren tachtig intensief te bemoeien met de samenstelling van het elfdelige Verzameld werk van haar overleden vader, wiens oeuvre goed tegen de tand des tijds bestand is gebleken.

In de jaren tachtig raakte Funke-Bordewijk steeds meer in de ban van de Afrikaanse wildernis. In de hal van haar Wassenaarse woning hing ze een grote kaart met daarop afbeeldingen van wilde dieren zoals die voorkomen op het continent. Als er royalties van haar vader binnenkwamen – de ene helft werd op haar rekening bijgeschreven, de andere op die van haar broer – doneerde ze gul aan het Wereld Natuur Fonds (wnf) en aan Dian Fossey, een met apen levende dame. Af en toe mocht ze op bezoek komen bij prins Bernhard, die ze ‘Bibi’ noemde. Er reed dan een limousine bij haar voor die haar naar Soestdijk bracht.

In haar laatste levensjaren maakte de dochter van Bordewijk het zichzelf en haar omgeving niet altijd makkelijk. Ze kreeg het aan de stok met haar Wassenaarse buren over een heg en een loslopende kater, Napoleon genaamd. Dagelijks drong Napoleon door het kattenluikje haar woning binnen om daar het voedsel van haar poezen te verorberen. Funke-Bordewijk nam een advocaat in de arm en wist een straatverbod voor hem af te dwingen.

Haar man kreeg Parkinson en overleed eind jaren tachtig. Funke-Bordewijk at slecht en dreigde zichzelf te verwaarlozen. Het geld dat ze met haar zuinige manier van leven uitspaarde, keerde de dochter van Bordewijk steeds guller uit aan het gorillafonds van mevrouw Fossey en aan het wnf. Het kwam zover dat ze in haar testament liet vastleggen dat alle opbrengsten van de boeken van haar vader na haar dood aan deze twee begunstigden overgemaakt moesten worden. Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar gireert tot op heden de helft van de Bordewijk-royalties aan deze natuurbeschermers.

Nick Funke-Bordewijk overleed in 1995, niet lang nadat ze het familiefoto-album tot aan het laatste kiekje had verscheurd. Op haar uitdrukkelijke wens werden in het crematorium wilde-dierengeluiden ten gehore gebracht. Prins Bernhard liet een bloemstuk bezorgen.

In het vaarwater (1)

Joris van Casteren+ Vader en dochter Bordewijk

Mijnheer E.W.P. van Dam van Isselt is bijna negentig jaar oud, maar hij herinnert zich nog levendig hoe hij, in zijn hoedanigheid van directeur van uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, regelmatig aanklopte bij de villa van F. Bordewijk aan de Jacob de Graefflaan te ‘s-Gravenhage. Dat was in de late jaren vijftig, toen Bordewijk zijn advocatenzaken begon toe te vertrouwen aan zijn zoon Robert en daardoor wat minder vaak naar Schiedam spoorde. Zo’n afspraak tussen uitgever en auteur werd van tevoren telefonisch bekrachtigd. ‘Ik vroeg dan of het hem ergens in de middag uitkwam,’ vertelt Van Dam. ‘“Nou,” sprak hij altijd, met die deftige Haagse stem, “aan het eind van de middag zou het beter schikken, zo rond een uur of vier.”’

Vier uur moest het zijn omdat Bordewijk op dat tijdstip zijn dagelijkse borreltje dronk, wat hem in gezelschap altijd beter smaakte. Van Dam: ‘Zijn vrouw liet mij binnen en loodste mij naar een afgezonderd vertrek in de achterkamer. Als ik mij eenmaal geïnstalleerd had, haalde hij naast de haard een fles genever en twee glaasjes te voorschijn die hij uitstalde op een tafeltje.’

De gesprekken waren strikt zakelijk van aard. Meestal ging het over een nieuw manuscript dat af moest of juist gereed was gekomen. In de winter van 1961, ruim vier jaar voor Bordewijks dood, deed Van Dam aan het borreltafeltje een opmerkelijke mededeling. Hij vertelde de gevierde auteur, die toen zowel de P.C. Hooftprijs als de Constantijn Huygensprijs in de wacht had gesleept, dat Nijgh & Van Ditmar op het punt stond een roman van zijn dochter te publiceren. Bordewijks gezicht betrok en hij zou gezegd hebben dat hij ‘zoiets al begrepen had’. Van Dam: ‘Verder wilde hij er niets over kwijt, waarop ik dat thema wijselijk als afgerond beschouwde.’

Nick Funke-Bordewijk – haar eigenlijke naam luidde Nina – was 43 toen ze debuteerde met Millicent, een tot roman vertimmerd hoorspel dat handelde over een duivelachtig kind dat zich volwassen gedraagt en alleen maar kwellen wil. Ze drinkt vele koppen koffie en bezorgt de jonge oppas Jennifer nachtmerries. Door de vervreemdende en griezelige sfeer doet het boek denken aan de vroege Bordewijk van onder meer Fantastische vertellingen, hoewel er in haar werk geen lijken liggen te rotten of maden rondkrioelen, taferelen die je wel aantreft in vertellingen als ‘Talamon of Ye Olde Bowe’.

Vóór Millicent had Funke-Bordewijk al enkele hoorspelen uitgebracht, die door onder meer de avro op de radio waren uitgezonden. Een oom uit Hilversum, ir. J. Bordewijk, stuurde haar in december 1959 een brief die medeondertekend werd door zijn vrouw, tante Mientje: ‘Ik zal je eerlijk zeggen wat mijn indruk is, zoals ik dat vaak ook tegenover je vader, wat zijn werk betreft, doe.’ De oom schreef dat een van de personages uit het toen nog niet tot roman verwerkte hoorspel Millicent, de oppas Jennifer, ‘een slappe figuur’ is. Ook had hij een aanmerking op de plot: ‘Persoonlijk had ik, als ik het zeggen mag, hier niet de verliefdheid een rol laten spelen, maar de wijsheid.’

 

Nina (Nick) Funke-Bordewijk werd op 12 augustus 1918 geboren als enige dochter van de advocaat/schrijver Ferdinand Bordewijk en zijn componerende vrouw Johanna Bordewijk-Roepman, die op dat moment al een zoon van drie hadden: Robert. Het gezin woonde in Den Haag. Vader Ferdinand was geen gemakkelijke, zo vertelde Nick later ook aan vrienden, hij had haar wel eens met de badborstel op de blote billen geslagen toen zij te laat thuis was gekomen. Van zulke gezinstaferelen kwam natuurlijk geen spoor naar buiten.

Aan de universiteit van Leiden ging Nina Nederlandse letteren, Engels en kunstgeschiedenis studeren, onder meer kreeg ze les van P.N. van Eyck. Na de colleges golden er thuis allerlei verplichtingen. Zo vormde het gezin, op instigatie van mevrouw Bordewijk-Roepman, een muzikaal kwartet dat op vaste tijden in de huiskamer aantrad. Moeder bespeelde de piano, dochter de cello, zoonlief en vader streken de viool. Boeken waren er in overvloed. Als haar vader ’s ochtends vroeg naar zijn advocatenpraktijk in Schiedam was vertrokken, kon de jonge Nina er vrijelijk over beschikken. De oude Bordewijk kwam ’s avonds pas thuis en ging dan vaak wéér schrijven. Te midden van het gezinsrumoer zat hij in de huiskamer gebogen over karton en cahier, in rap tempo zinnen neerpennend. Af en toe las hij hardop een passage voor.

Soms, zo vertelde Funke-Bordewijk in een radio-interview met de vpro, werd er door gezinsleden stevige kritiek geleverd op het werk van vader. ‘Juist door mij,’ aldus de dochter, die voordat zij zelf tot publicatie kwam, tegen betaling manuscripten van haar vader overtypte. In een interview met de krant Het Vaderland tekende ze aan: ‘Maar echt contact tussen ons, in de zin van: lang bomen over zijn

werk of de literatuur is er nooit geweest. Het klimaat was er niet naar om er met hem over te praten.’ De verhouding tussen haar en haar vader was ‘nogal gecompliceerd en tegelijk sober’. Toch leek zij best op hem: ‘Net als hem heb ik er bijvoorbeeld geen behoefte aan mij bij allerlei kringetjes of literaire kliekjes aan te sluiten. Goed, ik ben natuurlijk lid van de pen en van de Vereniging van Letterkundigen, maar ik ga nooit naar vergaderingen.’

In de oorlog, waarin zij als koerierster klusjes verrichte voor het verzet, trouwde Nina met mr. Willem Herfst, advocaat te Leiden. Haar ouders waren opgetogen, zelf was zij de man vlug moe. Ze scheidde en hertrouwde in 1947 met tabaksplanter George Funke, aan wie ze Millicent zou opdragen. Met George, die niet in de smaak viel bij vader Bordewijk, reisde zij in 1948 omwille van diens werk naar Brits-Borneo. In de rimboe betrokken zij een houten huis met bedienden. Daar beviel Funke-Bordewijk van een kind dat op weg naar het ziekenhuis overleed; in haar roman Vlucht zou dit gegeven veel later terugkeren als literair motief. Drie jaar nadien vertrokken de echtelieden, die geen kinderen meer zouden krijgen, naar de Verenigde Staten, waar zij lange tijd verbleven in het ten noordoosten van New York gelegen West Hartford. De dochter van de beroemde schrijver volgde er een cursus korte-verhalenschrijven, zo blijkt uit haar privé-archief dat bewaard wordt in het Letterkundig Museum. In 1956 keerde het echtpaar terug naar Nederland en vond een woning in Voorburg. Funke-Bordewijk begon zich toe te leggen op het schrijven van hoorspelen en romans. Ze schreef haar werken eerst in het Engels, om ze daarna te vertalen in het Nederlands.

 

Met de publicatie van Millicent brak een storm aan publiciteit los, een kleine veertig recensies en interviews verschenen. Vrijwel alle besprekers, die meestal neutraal of negatief over het boek oordeelden en het dikwijls niet tot de literatuur rekenden maar tot de ‘lectuur’ of de ‘Grimm-griezels’, legden een verband tussen het schrijverschap van de beroemde vader en de ambities van de dochter. W. Wagener in het Rotterdamsch Nieuwsblad van 25 maart 1961: ‘Onbillijk zou het zijn, van het debuut van Nick Funke-Bordewijk nu maar opeens te eisen dat het, wat literaire kwaliteit be-

treft, aansluit op het beste wat haar vader in dit genre heeft gewrocht. Afgezien van het feit dat hij ook wel eens genoegen kon nemen met een produkt van geringe literaire betekenis, alleen omdat het goede leerstof was, mist Nick Funke-Bordewijk zijn rijke ervaring, als mens en als auteur.’ Een andere krant noteerde: ‘Het is dus duidelijk waar haar talenten vandaan komen.’ Weer een andere: ‘De appel valt hier inderdaad niet ver van de stam.’

Soms waren de reacties ongemeen fel. Jan Greshoff vonniste het boek in Het Vaderland van 13 mei 1961 aldus: ‘Ik ben, met gespannen aandacht lezende, niet één minuut onder de invloed van Millicent gekomen, ik heb niet één minuut verondersteld dat zo iets onbenoembaar slechts, dat van louter slechtigheid potsierlijk werd, in enig opzicht, in enige werkelijke of verbeelde wereld, wáár zou kunnen zijn.’ Genadeloos was ook het Eindhovensch Dagblad van mei 1961. Die krant schreef dat de ‘woordmagie’ die het verhaal boven zijn ‘kitscherige inhoud had kunnen verheffen’, totaal ontbreekt: ‘Een kunst die haar vader zelfs in zijn mindere werk aanzienlijk beter machtig is.’

Een van de eerste vraaggesprekken met Funke-Bordewijk werd op 18 februari 1961 afgedrukt in Het Vaderland, Millicent was nog niet eens verschenen. Een journalist van die krant zocht de schrijfster thuis in Voorburg op en noteerde: ‘Mevrouw Funke is lang en slank en heeft de chic van een Engelse “society-woman”, maar tijdens het gesprek en aan de inhoud van haar boordevolle boekenkast blijkt al spoedig, dat haar geest allesbehalve conformistisch is. […] “Er is maar een ding wat ik wil: schrijven!,” zegt zij. De bezoekster kijkt even de artistiek ingerichte, zeer ordelijke flat rond en denkt, als het huishouden nog zo uitstekend verzorgd wordt bovendien, kan niemand daartegen toch bezwaar hebben!’

Als de interviewer begint over het succes van haar vader, antwoordt Funke-Bordewijk als volgt: ‘Wat Max Schuchart onlangs in Het Vaderland schreef naar aanleiding van Alec Waugh, zoon van Evelyn Waugh, dekt volkomen mijn eigen problematiek: vooral wat betreft het naar buiten optreden is het als telg uit een letterkundige familie veel moeilijker zich als zelfstandige persoonlijkheid te doen gelden dan wanneer men uit een niet-literair milieu komt. Wellicht wordt gedacht dat ik bij vader om advies kom waar het mijn letterkundige produkten betreft. Ik stel er echter prijs op te zeggen dat ik, als schrijfster, geheel mijn eigen weg ben gegaan. Mijn ouders hebben, net als de anderen, mijn hoorspelen voor het eerst door de radio kunnen beluisteren, en van de roman Millicent hebben zij nog geen letter gelezen, dat zal pas gebeuren als hij werkelijk verschenen is.’

Nog stelliger was ze in oktober 1964 in de rubriek ‘The world of Women’ van The Hartford Courant, een krant uit haar voormalige overzeese woonplaats: ‘Living up to someone else’s reputation is a terrible handicap,’ says Mrs. Funke, ‘particularly when the person is your father. Everyone expects you to be just as great and that’s difficult when two people don’t write in the same style.’ Toen haar vader in 1965 was overleden, interviewde Het Vaderland haar opnieuw. De netelige kwestie kwam

weer ter sprake: ‘Ik publiceerde iets veel liever met fouten en al, dan dat hij er verbeteringen in had aangebracht, of er zelfs maar suggesties over had gedaan. Vader heeft, in tegenstelling tot wat velen menen, geen enkele rol bij mijn schrijven gespeeld – hij wilde dat niet, en ik evenmin.’

Als het zo problematisch was telg te zijn uit een vermaarde letterkundige familie, waarom handhaafde ze dan de naam Bordewijk? Tegenover een reporter die haar die vraag stelde, verklaarde de schrijfster dat ze haar hoorspelen aanvankelijk schreef onder de naam Nick Funke, en dat ze daarna op aandringen van een hoorspelregisseur de volledige naam ging hanteren. ‘De naam Bordewijk is nu eenmaal een trekpleister en toen mijn uitgever daarop prijs bleek te stellen, wilde ik de omzet niet drukken,’ aldus Funke-Bordewijk. ‘Bovendien – dat de recensenten aan mijn debuut Millicent, dat eerst als hoorspel was uitgezonden, zoveel aandacht wijdden, was aan die naam te danken, of te wijten; hoe je het noemen wilt.’

Ferdinand Bordewijk werd in mei 1965 begraven. Hij maakte nog mee dat van de

hand van zijn dochter drie romans verschenen: Vlucht (Nijgh & Van Ditmar, 1962), dat zich gedeeltelijk afspeelt op een onderneming op Borneo, Silhouet in schemer (P.N. van Kampen & Zoon, 1963), over een krankzinnige en een psychiater in een gekkenhuis, en Sneeuw (P.N. van Kampen & Zoon, 1964), over een oudere vrouw die man en kind kwijtraakt en op zichzelf gaat wonen in New York.

Op de werkjes reageerde de pers wederom nauwelijks welwillend en in enkele gevallen ronduit onaangenaam. Zo schreef Het Vrije Volk van maart 1965 dat Millicent, Vlucht en Silhouet ‘het bewijs [vormden] van een zekere gebondenheid aan het werk van haar vader, de desondanks onnavolgbare romancier F. Bordewijk’. Pas met Sneeuw was er volgens die krant een min of meer authentiek schrijfster opgestaan: ‘Het is of zij zich die gebondenheid bewust is geworden en de boeien heeft willen slaken.’ Daar stond weer een uiterst vijandige bespreking van Clara Eggink tegenover. Vond Eggink de eerdere publicaties al niks, Sneeuw was helemaal een aanfluiting. Eggink repte in het Leidsch Dagblad van januari 1965 van ‘kitsch’ en ‘gezeur over de vrouwelijke ziel en over de ongelukigheid der verliefdheid’. Daarbij gaf zij enkele, als dodelijk bedoelde citaten uit het boek: ‘Ik zal je verdriet doen lieverd, sprak hij gelaten.’ En: ‘Uit ’n ooghoek zag ik zijn wilde rood en paars gestreepte pyamabenen.’

Jan Greshoff, die zich over haar eerdere boeken al afkeurend had uitgelaten, meende in Het Vaderland van 16 januari 1965 dat Sneeuw dan wel een verbetering was, maar dat de perfectie bij lange na niet bereikt was. ‘Men betreurt het oprecht dat de auteur het niet nóg beter heeft gemaakt,’ aldus Greshoff, die zich er in zijn bespreking erg over opwond dat Funke-Bordewijk in een bepaalde passage een vergelijking maakte met ‘een kernexplosie van duizend megaton’: ‘Heeft N. Funke-Bordewijk wel eens de uitwerking van een kernexplosie van duizend megaton gezien, gehoord, angstig meegeleefd? Hier hebben wij dus weer het aartsexemplaar van een vals beeld. En welk een bespottelijke bluf!’

De enige minzame onder de gezaghebbende recensenten was C.J.E. Dinaux. Boven zijn stukje in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant van december 1964 stond de kop ‘Sneeuw geen boek van de eeuw maar… Funke’s vierde roman bewijst dat zij ’t kan’. De onderkop luidde: ‘Ondanks onevenwichtigheden geen scheve schaats gereden’. In december 1964 besloot Funke-Bordewijk deze vriendelijke Dinaux een aardige brief te schrijven. Waarin zij haar verbijstering over zoveel animositeit duidelijk liet doorklinken: ‘Mijn vader heeft mij altijd voorgehouden dat de kritiek, al blijft die mening van een enkeling, alleen dan belangrijk is indien hij inhoud heeft en de schrijver ervan leert, wat juist geldt voor die beoordelingen waarin men (ook) op tekortkomingen wordt gewezen. Van dit standpunt kan ik de juistheid wel inzien, al valt het niet altijd mee. Want ook ik behoor tot de overgrote meerderheid die gevoelig is voor de ontvangst van zijn werk en elk lanceren van een nieuw boek onderga ik als iets uitermate benauwends.’

Hoe vernietigend de besprekingen ook waren, na elke nieuwe publicatie stond er wel weer een legertje interviewers op haar stoep. Dolgraag wilden die vernemen hoe haar vader nu eigenlijk dacht over haar literaire verrichtingen. Steevast antwoordde Funke-Bordewijk dan dat hij het prachtig vond. De Telegraaf van 1 april 1961: ‘En hij is verrukt van mijn boek… En hij is heel kritisch, heel objectief!’ Het Algemeen Dagblad van 15 april 1961: ‘Hij was er zeer mee ingenomen.’ Het Vaderland van 28 augustus 1965: ‘Hij was er nogal verrukt van, moet ik zeggen. Hij vond dat ik talent had, en hij was uitermate geporteerd voor Millicent. Vanwege het ongewone van het onderwerp, de benadering, de psychologische uitwerking. Het boek zweemt naar het fantastische, bizarre, dat hij vroeger ook had. Zijn oordeel heeft veel waarde voor me gehad. Want hij was een uitermate streng criticus voor me – en omgekeerd heeft mijn oordeel over zijn werk ook wel iets voor hem betekend, geloof ik.’

Tot aan haar dood, in 1995, heeft Funke-Bordewijk deze boodschap uitgedra-

gen: haar vader vond haar werk zeer goed en oorspronkelijk. Josee Waerebeek, die behalve redactrice een goede vriendin was van Funke-Bordewijk, wil na lang aarzelen wel kwijt dat Bordewijk ‘eigenlijk helemaal niet enthousiast was’ over haar werk: ‘Hij vond het niets, wat zij schreef. Hij was er niet van onder de indruk.’ Waerebeek en haar man dineerden regelmatig bij ‘Nick en George’. ‘Op een keer heb ik haar natuurlijk gevraagd wat haar vader nu eigenlijk vond van haar boeken, zoals die bij ons verschenen. Ze zei, zonder een spier te vertrekken, dat hij er niet van onder de indruk was. Verder wilde ze er niets over zeggen.’

Na de vier romans die ze bij haar vaders leven publiceerde, schreef Funke-Bordewijk alleen in 1980 nog een roman: Wraak (Nijgh & Van Ditmar), een brievenboek over een schrijfster die een bestseller heeft geschreven, allerlei reacties oproept en ten slotte door het personage Millicent (het volwassen duivelsmeisje uit haar debuutroman) geliquideerd wordt. In het Nieuwsblad van het Noorden vond Ab Visser het als ‘spannende thriller’ zeker geslaagd, de rest van de besprekers gniffelde erom. Het Vrije Volk van 17 oktober 1980: ‘Wat een raar boek is Wraak van Nick Funke-Bordewijk (jawel: dochter van…). Gaat over een romanschrijfster die wegens groot succes naar New York reist. Wordt bedreigd. Nou ja, gut. Wat een ongein.’

Voor de Haagsche Courant en het Utrechtsch Nieuwsblad schreef Funke-Bordewijk in de periode 1963-1970 tientallen recensies over pas verschenen Angelsaksische literatuur. Tevens vertaalde zij werk van onder anderen Gordimer en Murdoch. In 1977 verscheen van haar hand nog het in De Telegraaf voorgepubliceerde boek Leo (Nijgh & Van Ditmar), een verslag van de ontmoetingen die zij en haar man hadden met de in Kenia tussen de leeuwen woonachtige George Adamson en diens vrouw, de schrijfster Joy Adamson, die later vermoord werd. Noch dat boek, dat door prins Bernhard van een voorwoord voorzien werd en gepresenteerd werd op paleis ’t Loo, noch Wraak verkocht bevredigend.

De verkoop van de eerdere romans was eender gegaan. Ondanks alle publiciteit verkocht Millicent slecht. In 1968 stuurde Nijgh & Van Ditmar haar een verkoopoverzicht van de laatste twee jaren. In 1966 werden 21 exemplaren van Millicent verkocht, in 1967 dertien en in 1968 nog maar tien. ‘Zoals u wel uit de honorariumafrekening gezien zult hebben, is de verkoop van uw boek “Millicent” niet zeer bevredigend,’ schreef de uitgever. ‘Voor het restant van 450 exemplaren blijkt de Nederlandse Boekenclub belangstelling te hebben.’ Dramatischer verliep de verkoop van Vlucht. In 1966 ging het boek nog twaalfmaal over de toonbank, in 1967 slechts tweemaal. De uitgever: ‘De verkoop van uw boek “Vlucht” staat helaas nagenoeg stil. Wij vrezen dat daarin weinig verbetering zal zijn te brengen en komen u dan ook vragen of u ermee kunt instemmen dat wij het restant van 414 ex. aan de firma De Slegte proberen te verkopen.’

Oud-redactrice Josee Waerebeek: ‘We vonden Millicent nog wel goed, maar wat daarna verscheen vonden we meestal niet goed genoeg. Redacteur Pierre Dubois moest er ontzettend aan schuren. Daarom is ze ook een paar keer uitgeweken naar

uitgeverij Van Kampen. Na haar roman Wraak hebben we gezegd: nu is het misschien beter dat je stopt. Dat heeft ze geaccepteerd. Ik weet niet of ze er mee zat, dat merkte je niet aan haar.’ Terwijl haar werk langzaam wegzakte in de vergetelheid – alleen een enkel antiquariaat had en heeft nog boeken van haar in huis – begon ze zich in de jaren tachtig intensief te bemoeien met de samenstelling van het elfdelige Verzameld werk van haar overleden vader, wiens oeuvre goed tegen de tand des tijds bestand is gebleken.

In de jaren tachtig raakte Funke-Bordewijk steeds meer in de ban van de Afrikaanse wildernis. In de hal van haar Wassenaarse woning hing ze een grote kaart met daarop afbeeldingen van wilde dieren zoals die voorkomen op het continent. Als er royalties van haar vader binnenkwamen – de ene helft werd op haar rekening bijgeschreven, de andere op die van haar broer – doneerde ze gul aan het Wereld Natuur Fonds (wnf) en aan Dian Fossey, een met apen levende dame. Af en toe mocht ze op bezoek komen bij prins Bernhard, die ze ‘Bibi’ noemde. Er reed dan een limousine bij haar voor die haar naar Soestdijk bracht.

In haar laatste levensjaren maakte de dochter van Bordewijk het zichzelf en haar omgeving niet altijd makkelijk. Ze kreeg het aan de stok met haar Wassenaarse buren over een heg en een loslopende kater, Napoleon genaamd. Dagelijks drong Napoleon door het kattenluikje haar woning binnen om daar het voedsel van haar poezen te verorberen. Funke-Bordewijk nam een advocaat in de arm en wist een straatverbod voor hem af te dwingen.

Haar man kreeg Parkinson en overleed eind jaren tachtig. Funke-Bordewijk at slecht en dreigde zichzelf te verwaarlozen. Het geld dat ze met haar zuinige manier van leven uitspaarde, keerde de dochter van Bordewijk steeds guller uit aan het gorillafonds van mevrouw Fossey en aan het wnf. Het kwam zover dat ze in haar testament liet vastleggen dat alle opbrengsten van de boeken van haar vader na haar dood aan deze twee begunstigden overgemaakt moesten worden. Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar gireert tot op heden de helft van de Bordewijk-royalties aan deze natuurbeschermers.

Nick Funke-Bordewijk overleed in 1995, niet lang nadat ze het familiefoto-album tot aan het laatste kiekje had verscheurd. Op haar uitdrukkelijke wens werden in het crematorium wilde-dierengeluiden ten gehore gebracht. Prins Bernhard liet een bloemstuk bezorgen.

[2004/1]

Wim van der Meij+
Over de androgynische idee van Couperus’ leven
Brief van L.S.A.M. von Römer aan H.W. van Tricht opgedoken

Het was een nieuwsbericht dat de aandacht trok. Op 4 januari 2000 mochten medewerkers van het (toen nog) Algemeen Rijksarchief in Den Haag een verzegeld pakketje openmaken dat vijfenveertig jaar eerder als onderdeel van een legaat de collectie was binnengekomen. Het legaat was afkomstig van de psychiater en seksuoloog L.S.A.M. (Lucien) von Römer (1873-1965), befaamd voorvechter van de rechten van homoseksuelen, die zijn persoonlijk archief destijds zelf nog bij het ara was komen brengen. Dat archief had in de loop der jaren een schat aan gegevens opgeleverd over de medische en sociale kijk op homoseksualiteit van rond 1900. Eén kistje, waarvan niemand de inhoud kende, mocht echter op uitdrukkelijk bevel van de schenker pas in het jaar 2000 geopend worden. Toen het zo ver was, rukten alle kranten én het nos Journaal uit.

Vanwaar die opwinding? Het antwoord kan in één naam worden samengevat: Couperus. Zoals bekend heeft Louis Couperus in de aanloop tot de publicatie van zijn grote roman De Berg van Licht (1906) contact gehad met Von Römer, die een brochure had geschreven over het verschijnsel androgynie. Maar nooit is opgehelderd hoe dat contact is verlopen: wat bespraken zij en wat dacht of wist Von Römer van Couperus? Zou het verzegelde pakketje misschien ‘het geheim van Louis Couperus’ – zoals Gerard Reve dat in 1987 noemde – prijsgeven?

De opening liep uit op een teleurstelling. In het pakketje zaten voornamelijk onderzoeksgegevens, dagboekfragmenten en onbeholpen gedichten van Von Römer, die als liefdesverklaring aan een jongeman kennelijk het daglicht niet konden verdragen. Geen woord over Couperus. De kans om ooit nog wat over de omgang van Von Römer met Couperus te weten te komen, leek voorgoed verkeken.

Maar de geschiedenis kent haar grillen. Onlangs kreeg ik een brief in handen die Von Römer in 1961, dus op hoogbejaarde leeftijd, heeft geschreven aan H.W. van Tricht, auteur van de beknopte studie Louis Couperus. Een verkenning (1960). In de brief doet Von Römer uitvoerig uit de doeken hoe zijn contact met Couperus tot

stand is gekomen, daarbij Couperus zelfs herhaalde malen letterlijk citerend. De tekst van die onbekende brief wordt hier verderop – voor de eerste maal en in extenso – gepubliceerd.

Halflege kasten

Maar eerst, hoe ben ik aan die brief gekomen?

In 1980 waren drie Leidse studenten Indonesische taal en cultuur op bezoek in Indonesië. Een van hen was mijn broer Dick van der Meij, tegenwoordig docent filologie aan de Islamitische universiteit van Jakarta. Tijdens hun verblijf in Malang, Oost-Java, onder Soerabaja, stelde het aanbod van de plaatselijke boekhandels nogal teleur. Men verwees hen naar de oude mevrouw Von Römer, weduwe van de seksuoloog en tropenarts Lucien von Römer, die zich in 1932 in Malang had gevestigd. Zij was bezig de bibliotheek van wijlen haar echtgenoot van de hand te doen.1 Op 7 augustus brachten de drie Leidenaars haar een bezoek, waarbij zij ook een rondleiding door de boekenkamer kregen. De hoge kasten waren al halfleeg. Het gesprek kwam op Couperus. De gastvrouw kon zich de schrijver nog goed herinneren van de voorlezingen die hij in Den Haag rond 1919 gehouden had. Ze vond hem bij eerste indruk een geaffecteerde, onaangename man, maar die antipathie was verdwenen zodra Couperus begonnen was voor te lezen. Mijn broer dankte haar voor haar gastvrijheid en kocht uit haar bezit Couperus’ Fidessa, Over lichtende drempels en Metamorfoze, evenals een eerste druk van Louis Couperus. Een verkenning door H.W. van Tricht.

En juist dat exemplaar van Van Tricht bleek de verrassing te bevatten. Achterin zat een envelop ingeplakt, met daarin een luchtpostblad van Van Tricht aan Von Römer (gedateerd 15 augustus 1961), een doorslag van een lange brief – vijf getypte kantjes – van Von Römer aan Van Tricht (van 5 november 1961) en twee reçu’s van aangetekende verzending. Pas na verloop van geruime tijd kwam de vondst bij mij terecht.

Doorslag

Lucien Sophie Albert Marie von Römer, in 1873 geboren in Kampen, leek voorbestemd voor een glanzende wetenschappelijke carrière.2 Na een studie medicijnen in Leiden en Amsterdam vestigde hij zich in 1903 als zenuwarts in de hoofdstad. Als zijn leermeesters zag hij Frederik van Eeden en, vooral, de gerenommeerde Berlijnse uranismedeskundige Magnus Hirschfeld. Von Römers moedige publicaties over de geestelijke en lichamelijke kenmerken van uraniërs – zoals homoseksuelen toen genoemd werden – bezorgden hem een plaats in Hirschfelds ‘medisch-biologische’ school van baanbrekend onderzoek. Zijn pleidooi voor recht, vrijheid en acceptatie van de homoseksueel, ook op het gebied van de seksuele omgang, kende naast een wetenschappelijk vermoedelijk ook een persoonlijk motief. In 1908 werd zijn proefschrift als ‘onzedelijk’ geweigerd door de Amsterdamse Gemeente-Universiteit, en daarmee kwam een eind aan Von Römers wetenschappelijke loopbaan.

Van 1906 tot 1913 was Von Römer officier van gezondheid bij de marine. In 1912 vertrok hij, naar later bleek voorgoed, naar Indië, waar hij naam maakte als bestrijder van de onhygiënische leefomstandigheden der inlanders. In 1921 trouwde hij met de pianiste Eugénie Gallois, die hem een zoon schonk. Magnus Hirschfeld zocht Lucien von Römer op in 1931 en schreef over dat bezoek (in Die Weltreise eines Sexualforschers): ‘Ik voel me geroepen erop te wijzen dat daar ver weg op Oost-Java een man, bijna een banneling, begraven zit in zijn boeken, een man die als een sieraad van de wetenschap en van zijn volk onderwijs zou moeten geven en zou moeten werken in Leiden, Amsterdam, of aan welke Nederlandse universiteit dan ook. […] Het greep me hevig aan toen mijn vriend het omvangrijke manuscript [van zijn proefschrift], waarvan de uitgave op de planken van alle grote bibliotheken in de wereld zou moeten staan, uit zijn eigen bibliotheek te voorschijn haalde met de gelaten opmerking dat het wellicht ooit nog eens een waardevol erfstuk voor zijn zoon zou kunnen worden.’ Von Römer stierf in 1965.

Vier jaar daarvoor, in 1961, zette Von Römers zoon in Nederland een pakket op de boot als geschenk voor de verjaardag van zijn vader in Malang. In het pakket zat ook een exemplaar van het kort daarvoor verschenen Louis Couperus. Een verkenning van dr. H.W. van Tricht.

Hendrik Willem van Tricht (1897-1982) was van 1921 tot 1940 leraar Nederlands en Geschiedenis aan lycea in achtereenvolgens Zeist, Baarn en Amsterdam. Van 1940 tot aan zijn pensionering in 1961 was hij rector van het Lorentz Lyceum in

Eindhoven. In 1931 promoveerde Van Tricht op het proefschrift Frederik van Eeden, denker en strijder. Ook publiceerde hij, in 1951, een biografie van P.C. Hooft. Vijf jaar later ontmoette hij de schrijfster Elisabeth Keesing (1911-2003), met wie hij in 1972 in het huwelijk trad.3

Zijn ‘verkenning’ van Couperus schreef Van Tricht in opdracht van de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Toen die studie in 1956 voltooid was, hield de auteur de publicatie ervan op tot 1960, uit consideratie met mevrouw Elisabeth Couperus-Baud, die in dat jaar stierf. De weduwe van de schrijver had namelijk in gesprekken met de auteur al haar ontevredenheid geuit over het feit dat in de biografische schets haar man verondersteld werd homoseksueel te zijn geweest. Toen het boek eenmaal verschenen was, werd het inzet van heftige publieke discussie.

Natuurlijk was Van Tricht ook nieuwsgierig naar de mening van Lucien von Römer, wiens naam ook genoemd wordt in het boek. Daarom stuurde hij op 15 augustus 1961, als begeleidend schrijven bij het verjaarspakket dat Von Römer van zijn zoon tegemoet kon zien, een luchtpostbrief vooruit, met daarin onder meer de woorden: ‘Ik hoop dat mijn “verkenning” van Couperus U in goede orde zal bereiken.’ Aan andere zinnen uit die brief is af te lezen dat Van Tricht en Von Römer elkaar op dat moment al redelijk moeten hebben gekend, al is niet duidelijk hoe goed dat contact is geweest.4

Als Von Römer het boek van Van Tricht uitheeft, schrijft hij de auteur een

bedankbrief met enkele kritische kanttekeningen. Dat is de nu opgedoken brief van 5 november 1961. Heeft Van Tricht die brief wel ooit ontvangen? Wat mijn broer achterin het gekochte exemplaar aantrof, was een doorslag. In het deel van het archief-Van Tricht dat – via Van Trichts latere weduwe Elisabeth Keesing – in het Letterkundig Museum terecht is gekomen, is het origineel niet gevonden; en de erven Van Tricht zijn helaas niet bereid gebleken ook maar enig onderzoek in het eigen familiearchief te (laten) verrichten.

Opmerkelijke aanwijzing dat Van Tricht de brief van Von Römer mogelijk niet ontvangen heeft, staat in het voorwoord van de ‘tweede, vermeerderde en herziene’ druk van Van Trichts Een verkenning uit 1965: ‘Van de op dit boek uitgeoefende kritiek, voor zover die het inzicht in Couperus inderdaad verdiepte of de vinger legde op incidentele fouten, heb ik dankbaar gebruik gemaakt.’ Maar van de belangrijke inlichtingen die Von Römer in zijn brief aan Van Tricht gaf, is in deze tweede druk niets terug te vinden.5

Contact

Het onvermogen (of de onwil?) van Van Tricht om de nieuwe informatie van Von Römer een plaats in de tweede druk van zijn biografie te geven, heeft tot gevolg gehad dat de kennismaking tussen Von Römer en Couperus nadien keer op keer onjuist weergegeven en geïnterpreteerd is. Waar gaat het nu precies om?

L.S.A.M. von Römer publiceerde in aflevering twee van de vijfde jaargang van het Jahrbuch für sexuelle Zwischenstufen, een door zijn leermeester Hirschfeld geredigeerd vaktijdschrift dat in Berlijn verscheen, een uitvoerig artikel (van bijna 250 bladzijden, met talrijke illustraties van antieke en mythologische voorstellingen) onder de titel ‘Über die androgynische Idee des Lebens’. Die vijfde jaargang is uit 1903. In zijn Een verkenning schrijft Van Tricht: ‘maar zeker is, dat hij [Couperus] na het verschijnen van L.S.A.M. von Römers Die androgynische Idee des Lebens in jaargang v met de schrijver in briefwisseling trad en hem opzocht’ (1e druk, p. 134).6

Van Tricht weet dus niet precies wanneer Couperus en Von Römer met elkaar in contact zijn gekomen, maar suggereert hier dat het nog in 1903, het jaar van verschijnen van Von Römers tijdschriftartikel, is geweest, en dat het contact van Couperus is uitgegaan. Die invulling van details is daarom zo belangrijk, omdat onderzoekers een verband vermoeden met het ontstaan van De Berg van Licht, Couperus’ grote roman uit 1906 over het verdorven Romeinse keizertje Heliogabalus, die de cultus van de androgynie tot een apotheose voert. Van Trichts onnauwkeurige suggestie heeft geleid tot veel gespeculeer.

Het bontst wat dat betreft is het gemaakt door Pim Lukkenaer. Hij opperde in 1986 dat Couperus zijn roman Dionyzos in 1903 schreef onder invloed van Von Römers tekst.7 Die misvatting is al door Frédéric Bastet in zijn biografie van Couperus rechtgezet.8 Op grond van het feit dat Von Römer, zoals is gebleken uit de correspondentie tussen Couperus en zijn uitgever Veen, geen presentexemplaar van Dionyzos bij het uitkomen in 1904 heeft ontvangen, concludeert Bastet dat het contact

dus van later datum moet zijn geweest.9 De nu opgedoken brief van Von Römer aan Van Tricht geeft Bastet in deze conclusie gelijk. Maar anders dan ook Bastet heeft gemeend,10 is het contact tussen beiden, zo blijkt uit de brief, niet van Couperus, maar van Von Römer uitgegaan.

Malang, 5 november 1961. Djalan Panglima Sudirman 87.

Hooggeachte Heer van Tricht,

In het verjaardagspakket – ik werd 23 augustus jl. 88 – dat mijn zoon me toezond en dat, als per zeepost verstuurd, er natuurlijk enige maanden over gedaan heeft, vond ik tot mijn grote vreugde ook Uw ‘Couperus-Verkenning’. Het is inderdaad een zeer doorwrochte studie en ik maak U mijn compliment over de veelzijdige belichting van Couperus’ zeer gecompliceerd oeuvre, maar ik hoop, dat U verschillende opmerkingen, die ik zal laten volgen, mij wel ten goede zult willen en kunnen houden, omdat zij wellicht voor een herdruk van waarde zouden kunnen zijn.

Eerst een opmerking van een aftandse: ik moet lezen met een leesbril en met behulp van een loupe – ik heb beginnende staar op beide ogen -, en dan is het wel heel vermoeiend, met de kleine druk der verwijzende cijfertjes en de kleine letters, waarmede de aantekeningen gedrukt zijn, telkens het boek om en om te keren: noten onder aan de bladzijden zouden het lezen voor stakkers, als ik, het wel veel vergemakkelijken. Maar dit is de opmerking van ’n oud wrak en kunt U dus verder rustig terzijde leggen.

Eerst dus enige opmerkingen, die voor een eventuele tweede druk van waarde zouden kunnen zijn.

Op pag. 82 schrijft U, dat Mevrouw Couperus, ‘wier geheugen zestig jaar later nog zeer goed was’ ontkende, dat haar man ooit met een officier bevriend was geweest. Achter dat ‘zeer goed’ mogen wel een aantal vraagtekens gezet worden,11 als men tenminste mag aannemen, dat zij het aan haar opgedragen werk van Henri van Booven, die ‘Couperus en zijn oeuvre voor altijd beminde’, zoals deze in zijn voorwoord schrijft, gelezen zal hebben. Hoofdstukken vi, viii en ix geven heel wat citaten uit brieven, die Couperus aan zijn vriend de officier geschreven heeft. U deelt dan mede, dat U ‘helaas, onder geheimhouding de naam van “R” gehoord hebt’.12

Voor iemand, die van Booven’s boek gelezen heeft, waarin ‘R’ herhaaldelijk als ‘Jhr. J.R.’ aangegeven wordt, en uit zijne en Uwe mededelingen gelezen heeft bovendien dat hij uit Zeist kwam en in 1913 overleden was, en wie bovendien in het bezit is van het bekende rode Adelsboekje, is het zonder meer duidelijk, dat bedoeld is: ‘Jonkheer Johan Hendrik Ram, geb. Utrecht 7 December 1861, gepens. Kapitein

Grenadiers en Jagers, gest. ‘s-Gravenhage 29 september 1913.’ Zijn familie-wapen is: in rood een klimmende zilveren ram met gouden horens en gouden hoeven. (Denk aan Uwe mededelingen over ‘Quaerts’.)13 Dit oude geslacht, dat reeds in de 15e eeuw vermeld wordt, had in 1950, welke jaargang van ’t Adelsboekje ik raadplegen kon, nog slechts een hoog-bejaarde ongehuwde Freule in leven, die te Zeist woonachtig was. Tot haar generatie hadden ook nog behoord een ongehuwd overleden Kapitein der Artillerie, Jhr. Louis Reinier Ram, een op hogen leeftijd eveneens ongehuwd overleden zuster, en enige doodgeboren of op zeer jeugdige leeftijd overleden zusjes en broertjes. Of de in 1950 nog levende Freule nog in leven is? Zij zou dan nu 89 zijn. Ook in andere takken kenmerkt zich dit geslacht door vele op hogeren leeftijd overleden ongehuwde mannelijke en vrouwelijke telgen. ‘Verbeugung der Degeneration’, zoals ik dit in mijn studiën wel genoemd heb?!?14

Jammer is het echter en ik betreur het ten volle, dat U niet voor Uw werk ter druk te geven, getracht hebt contact met mij te zoeken, of althans niet met me gehad hebt, want dan zouden Uwe mededelingen over het samenkomen van Couperus en mij op pag. 134 zeker anders geluid hebben.

Of Couperus ooit in rechtstreeks contact gestaan heeft met het ‘Wissenschaftlich-humanitäres Komitee’ onder leiding van later ‘Sanitätsrat’ (nooit ‘Professor’) Dr.Med. Magnus Hirschfeld,15 meen ik met zekerheid te mogen betwijfelen, althans ik herinner mij niet ooit daarover iets te hebben gehoord, ook niet van Hirschfeld zelf.

Inderdaad hebben Couperus en ik in persoonlijk contact gestaan, maar dat is van mij uit gegaan, nadat ik in grote bewondering en enthousiasme zijn ‘Dionyzos’ gelezen had, en omdat hij daarin over de androgynisiteit van dien god en Hermaphrodites geschreven had, zond ik hem een separaat-uitgave van mijn ‘Ueber die androgynische Idee des Lebens’, welke studie in ’t zelfde jaar in het ‘Jahrbuch für sexuellen Zwischenstufen’ verschenen was.

Op die toezending reageerde Couperus op de volgende wijze – de brief is niet gedateerd -:

Nice, Villa Jules
Avenue St. Maurice.
Zeer Geachte Heer,
Ontvang mijn hartelijken dank voor Uw schrijven en de toezending van Uw zeer interessant werk over de androgynische Idee des Levens.
Uw boek kan mij op geen sympathieker oogenblik in handen zijn gekomen, daar ik op dit oogenblik bezig ben de laatste hand te leggen aan mijn roman De Berg van Licht (Helegabalus) waarvoor ik zeer zeker in Uw werk belangwekkende details kan vinden.
Het deed mij zeer veel genoegen, dat – waar dikwijls mijn werken den lezer aan Weltschmerz denken lieten – Dionyzos iets van levensvreugde verschaffen kon, maar de schrijver is een ‘onbewuste’: hij schrijft, zooals hij moet schrijven en onbewust deelt hij vreugde of weemoed meê!
Geloof mij met mijn oprechte dank
Gaarne uw dw.
(w.g.) Louis Couperus.

In het jaar daarop kwam hij me bezoeken in mijn ‘Psychotherapeutische Inrichting’ op de Leidsche gracht te Amsterdam. ’t Was een ietwat komische ontmoeting. Ik had op dat ogenblik geen patiënt en zat wat uit mijn studeer- en spreekkamer uit te kijken, toen ik hem op de overkant van de gracht – mijn inrichting was op het doodlopende stuk bij de Leidsche straat16 – zag aankomen.

Ik herkende hem – hij had toen nog knevel en sik – van het bekende portret door Haverman. Zijn binnenkomst vooral was nogal grappig: ik was in mijn studeerkamer, waarin een grote prachtige ‘Style-Empire’-mahoniehouten goed gevulde boekenkast – misschien heeft Baas17 U er wel eens over gesproken – ik bedoel over de boekenkast – hij liep enigemalen rond, zwaaiend met ’n badientje18 en uitroepend: ‘Een érudiet! Een érudiet!’ Wij zullen toen wel een tijdje hebben zitten praten – ik heb er geen aantekening van gehouden – over zijn ‘Dionizos’, over de androgynische idee van het leven, over ‘Uranisme’ wellicht, niet over ‘homosexualiteit’, welk woord ik vooral toen zelden gebruikte, omdat dat te veel de nadruk op het ‘geslachtelijke’ legde. (Als U mijn oorspronkelijke studie nog niet mocht kennen: probeer dan eens die ter lezing te krijgen: exemplaren bevinden zich in de Uni-

versiteits-Bibliotheken en in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag: met alle bescheidenheid, die me eigen is, zij is de lezing wel overwaard!) Over die begrippen later meer, als ik ook zijn later ontvangen briefkaart zal behandeld hebben. Eerst hier een afschrift van die briefkaart: (Hij zelf dateerde weer niet, doch dit deden de postkantoren.)

 

(Nice 17-1-1906-Amsterdam 18-jan 06)

Waarde Dr. Von Römer.
Vergeef mij, dat ik U niet eerder bedankte voor de toezending van Uw mooie vertaling van Nietzsche.19 Ik [ben?] een paar dagen ziek geweest – malaria, influenza – en alle correspondentie is blijven liggen. Het deed mij zeer veel pleizier Uw boek te ontvangen. Ik hoop, dat U deel i en ii van die Berg van Licht ontving: deel iii komt spoedig uit. Ik behoef U niet te verzekeren, hoe aangenaam het mij was verleden zomer uw kennis te maken. Gaarne Uw dw. L.C.
Tot mijn spijt kon Veen geen goede reproducties maken van de twee portretten, die ik U roofde. Het boek zelf zend ik U spoedig terug.

Vermoedelijk is met ‘verleden zomer’ van de briefkaart 1904 bedoeld.20

Voor ik verder ga: als psycholoog heb ik de overtuiging, dat ieder romanschrijver, ieder dichter, androgynisch moet kunnen denken en voelen, hoe zou hij – m.m. zij – anders het zieleleven van de volgens de Burgerlijken Stand van het andere geslacht juist kunnen weergeven, maar dat moet zich niet noodzakelijk ook doen uiten in de sexuele spheer, bewust of zelfs maar onbewust. Dit zelfde is ook het geval bij psychotherapeuten. Hoe zou hij anders de ziel zijne vrouwelijke patiënten kunnen begrijpen en genezen?

Dit vrouwelijke kan zich ook in een andere spheer van het zieleleven openbaren: zo is mij een indertijd ook wel zeer gewaardeerde Nederlandse schrijver bekend, gehuwd en vader van verschillende kinderen, die zich in zijn studeerkamer ’t liefst hulde in een ‘peignoir’, welke eigenschap, zoals U natuurlijk bekend is, ‘transvestie’ genoemd wordt. Ook zijn mij als psychotherapeut verschillende personen bekend, die zich ‘homosexueel’ of in hun bargoens: ‘Ook Zo’ noemden, maar gelukkig gehuwd waren en in het bezit van meerdere kinderen. Zulke lieden zou men dan juister: ‘amphiphielen’ of ‘amphisexuelen’ moeten noemen, zoals verschillende authoren ook wel deden. Eigenlijk zou men dit het meest normale moeten noemen – wij zijn toch allen het resultaat van de éénwording van ’n man en ’n vrouw. Wij mannen hebben toch allen borsttepels, sommige zelfs zeer grote en er zijn wetenschappelijk verschillende gevallen bekend van de voeding der babies door de vaders. Het is de opvoeding en de samenleving, die personen met bepaalde uitwendige geslachtsdelen de een of andere kant opdringt. Dit alles vindt U natuurlijk ook terug in Freud’s polymorphische perversiteit der kinderen, een uitdrukking, die door mij altijd verworpen is: een kind is niet pervers: het is, zoals het is, een vol-

wassene kan slechts pervers zijn. Ik ben nooit antisemiet geweest, maar Freud’s benaming is m.i. een typisch voorbeeld van Joods cynisme.

Voor ik verder ga: vergeet niet, dat Couperus niet als patiënt of als raadzoeker bij me kwam, maar uit nieuwsgierigheid, wie de schrijver van de androgynische idee en de bewonderaar van ‘Dionyzos’ wel zou kunnen zijn.

In de briefkaart, die na dit bezoek geschreven werd, komen een paar plaatsen voor, die me nu volkomen onbegrijpelijk zijn. Welke twee portretten ‘roofde’ hij van mij: d.w.z. nam hij stiekum van mij weg en welk boek zou hij me terugzenden? Misschien zou in het archief der firma Veen iets over die portretten te vinden zijn. Zoudt U dat eens willen en kunnen informeren?21 Wat het boek betreft heb ik ’n ogenblik gedacht, of dit misschien zou kunnen geweest zijn de iiie jaargang van het ‘Jahrbuch für sexuellen Zwischenstufen’, waarin, zoals U bekend is, een studie over ‘Elegabal’ van Ludwig von Scheffler voorkomt, maar daarin is maar één portret van Elegabal, dat ook in de Berg van Licht voorkomt, maar als een meer naar rechts genomen opname van het zelfde borstbeeld, dat door Couperus wordt aangegeven als een jeugdig portret van Caracalla. Maar Couperus zou inderdaad daarin over de nieuwere opvattingen betreffende de homosexualiteit, zoals die toen toch ook al door de Weense Psychiater v. Krafft-Ebing werden gegeven, wat hebben kunnen vinden, een probleem, dat, volgens U, laten wij maar zeggen Couperus ‘dwars’ zat.

Daarover had ik vroeger, op mijn erewoord, nooit iets gehoord, en gegeven mijn medegedeelde opvattingen, vond ik dat ook niet heel belangrijk: voor mij was hij toentertijde een overdreven geëffemieerde22 persoon, over wien ik in mijn 2e jaars-student zijn (1894) de volgende anecdote hoorde: de bekende musicus en musicoloog Karel Texter had hem, toen hij hem weer in Den Haag ontmoette op de schouders geklopt en toegeroepen: ‘Wel, kerel, hoe gaat ’t er mee?’, waarop Couperus zou geantwoord hebben: ‘Noem me Louis of noem me Couperus, maar in Godsnaam, geen “Kaerel”!’ Ondanks deze in mijn ogen toen ook al lichtelijke belachelijkheid, bewonderde ik toen oprecht, wat ik toen al van hem gelezen had.

Voor ik verder ga: vergeef me de vele fouten bij mijn typen en de wel lelijke stijlbloempjes! Vergeet mijn aftandsheid niet!

Ik geloof niet, dat U met Uwe verkenning een goede dienst aan de nagedachtenis van de toch ook door U bewonderde Couperus gedaan hebt. Nederland heeft dikwijls heel eigenaardige reacties, wanneer over iemand bekend is of wordt, wat de goe-gemeente, die men eigenlijk de kwa-gemeente zou moeten noemen veroordeelt.

In het oude Ned. Indië werd op de h.b.s. en een prachtig plantkundeboek gebruikt met vele reproducties naar eigenhandige aquarellen van den auteur Dr. Z. Kamerling. Hij was lid van de oorspronkelijk toch nogal zeer onschuldige n.s.b. geweest. Dit had tengevolge, dat bij de latere wel terechte veroordeling dier politieke partij dat buitengewone leerboek van de lijst der aanbevolen werken werd geschrapt en dientengevolge in Nederl. Indië uit de boekhandel verdween. Nu heeft

Nederland ten opzichte van geestgesteldheid welke U bij Couperus ‘verkend’ hebt, een allerberuchtste naam: het is het enige land ter wereld, dat in de nieuwere tijden gerechtelijke vervolgingen op grote schaal tegen ‘zondebedrijvers’ heeft ingesteld: voor de eerste keer geschiedde dat in 1730, waarover ik een uitvoerige monographie in de viiiste jaargang van het ‘Jahrbuch für sexuellen Zwischenstufen’ (1906) gepubliceerd heb. (Ook als separaat-uitgave verschenen.) De titel van mijn studie is: ‘Der Uranismus in den Niederlanden bis zum 19. Jahrhundert mit besonderer Berücksichtigung der grossen Uranierverfolgung im Jahre 1730. Eine historische und bibliographische Skizze.’ U kunt die eventueel in de Universiteitsbibliotheken en de Koninkl. Bibliotheek vinden. Een der gruwelijkste perioden daarvan vindt U ook in het 2e deel der ‘Nederlandsche Sagen en Legenden’ van Josef Cohen in de bekende ‘Sagen en Legenden’ uitgegeven door W.L. Thieme & Cie te Zutphen, onder de titel: ‘De Mepse van Faan’, p.47-p.78. Dit is ’n wel wat romantisch aangedikt verhaal van de historisch-juiste handelingen van ’n lid van een gronings geslacht, waarvan de laatste Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië langs twee lijnen afstamt. Zou daarmede psychiatrisch-historisch in verband kunnen staan, dat onder hem hier in het toenmalige Nederl. Indië een gerechtelijke vervolging der homosexuelen werd ingesteld, met als gevolg vele zelfmoorden, carrière-vernietiging, maatschappelijke ondergangen en gevangenisstraffen? Het verhaal gaat, dat een zijner dochters bekoord was door een charmante jonge man in Ned. Indië, afstammeling van een oud-frans adellijk geslacht, die haar echter op hare avances met beleefde betuigingen van leedwezen zou hebben geantwoord, dat hij geen liefdesgevoelens voor vrouwen kon gevoelen, omdat hij nu eenmaal homosexueel was. Daarop zou toen van de hoogste instantie een onderzoek zijn gelast met de eerder berichte ernstige gevolgen, dus een kleine tweehonderd jaar na de eerst vermelde vervolging in 1730 nl. in 1938.23

En om nu op ’t geval Kamerling terug te komen: ik ben wel wat bevreesd, dat nu Uw ‘verkenning’ de auteur Couperus van de lijst der gewenste of verplichte schoolboeken voor de Nederlandse Litteratuur zal verdwijnen. U schrijft in enige Aantekeningen op Hoofdstuk x enige beoordelingen van Couperus door Frederik van Eeden. Als v. Eeden uwe ‘verkenning’ nog had kunnen lezen, zou ik bang zijn, dat hij heel anders geoordeeld zou hebben dan hij nu gedaan heeft. Lees er maar eens zijn dagboekbladen van 10 sept. 1878, Deel i, p.202 sqq., Deel v, 1907, 22 augustus, 26 oct., 31 october, over na.24 Ook ik heb van Eeden zeer vereerd, als psychotherapeut en philosoof, totdat ik zijn onwilligheid van liefdevol behandelen van een zeer begaafd Familielid van mij, die ik, als student, voor zijn homosexualiteit bij hem onder behandeling bracht, waardoor die verering wel een knak kreeg, welke knak zich in diep medelijden veranderde, toen ik hem in zijn rede ‘Waarvoor werken wij?’ hoorde uitroepen: ‘En dan zeggen zij, dat ik gedichten publiceerde; dat deed ik niet, dat deden de letterzetters! Zoals zij ook zeggen dat de Kapitein het schip voert, dat doet hij niet, dat doen de stokers!’

Deze uitspraken staan niet in de in druk verschenen lezingen, maar ik heb ze persoonlijk gehoord. Het was in de begintijd van de ‘Walden-periode’, toen ook Herman Gorter ‘arbeiders-propagandist’ was, in de tijd, dat er volgens de medische professor Hector Treub een nieuwe ‘Heilige’ was: Sinte-werkman. – Ik verzeker U, dat die uitspraken van Van Eeden mij diep geschokt hadden, in hun verdwazing.

Ter voorkoming van misverstand: die dagboek-citaten van v. Eeden’s dagboek nam ik over, toen ik ze voor het eerst las tijdens mijn verlof in 1954 in Nederland. Had ik ze vroeger gekend, dan zou ik mijn boven vermeld familielid wel niet onder zijne behandeling gebracht hebben.

Mijn brief is veel langer geworden dan ik oorspronkelijk bedoeld had,25 maar ik hoop, dat wat ik U schreef, wellicht van waarde zal kunnen zijn voor ’n eventuele tweede ‘herziene’ druk.

Om nog even terug te komen, op Couperus’ correspondentie met mij – afzonderlijk zend ik U een paar foto’s daarvan en één van mij in mijn studeerkamer26 – het contact ging dus van mij uit wegens mijn bewondering voor ‘Dionyzos’, welke ik nogmaals herhaalde in mijn voorwoord, liever gezegd: ‘Inleiding’ – al zeg ik ’t zelf: ‘zeer lezenswaard’ – van mijn vertaling van Nietzsche’s ‘Also sprach Zarathustra’, die drie drukken beleefde: 1905, 1913 & 1921, en die Couperus ‘mooi’ vond – tegelijk met mijn bewondering voor Richard Strauss’ ‘Symphonische Dichtung’: ‘Also sprach Zarathustra’ maar vooral met die voor Beethoven’s Zevende, die Baas met mij deelde, en waarvan U het 2e gedeelte deedt weerklinken bij Baas’ uitvaart.

Ter completering van wat ik boven over Van Eeden schreef, moge dienen, dat ik van hem het meest bewonderd heb: zijne medische psychotherapeutische studien, zijn ‘Kleine Johannes’, zijn ‘Ellen’ en zijn ‘Lied van Schijn en Wezen’.

Vergeef me, waarde heer van Tricht, deze al te lang geworden brief, maar vooral mijn vele typfouten, en ik hoop, dat U lust en tijd zult kunnen vinden me te beantwoorden.

Vele hartelijke groeten mijner vrouw en ook nog beider ‘unbekannterweise’ aan uwe echtgenote,

 

hoogachtend en vriendschappelijk

Uw dienstw.

P.S. Nog voeg ik toe één vraag en één mededeling: de vraag is: hoe rijmt U Couperus’ mededeling in zijn brief aan mij over de onbewustheid van hem als schrijver, en Uwe constatering in Uw ‘verkenning’ van zijn scherpe zelf-analyse en als ’t ware spelen met zijn zielsconflicten? En de mededeling betreft het feit, dat U als schuine overbuurman op Watteaustraat 11 huis hebt de oudste van mijn geslacht de heer J.F.E. von Römer, een kinderloze weduwnaar van 90 jaar, ’n interessante persoonlijkheid.

Driestheid

In zijn brief weet Von Römer zich niet meer te herinneren waarop Couperus doelt als deze in zijn briefkaart gewag maakt van twee ‘geroofde’ portretten. Het gaat hierbij kennelijk om afbeeldingen van antieke beelden van Heliogabalus, Caracalla en andere hoofdrolspelers uit De Berg van Licht, die Couperus graag in zijn uitgave opgenomen zag. Het antwoord op de door Von Römer al zelf gestelde vraag (‘Zoudt U dat eens willen en kunnen informeren?’) bestaat uit drie puzzelstukjes die hier voor de eerste maal naast elkaar gelegd worden.

Daar is om te beginnen een pak papieren dat Couperus op 18 juli 1905 aan zijn uitgever L.J. Veen stuurde. Ik citeer Frédéric Bastet, die op zijn beurt Couperus citeert: ‘Het [pak] bevatte gecorrigeerde drukproeven van De berg van licht, waaronder ook afdrukken van de in het boek op te nemen foto’s, en “een boekje van Dr. v.Römer, die zoo vriendelijk is mij toe te sturen een mooi portret van het keizertje en één van zijn tante [om] er uit te nemen”. […] In het pak stuurde Couperus […] ook een brief van Von Römer mee, die Veen maar eens moest lezen. Ter verklaring schreef Couperus erbij: “Hij verlangt een studie over mij te schrijven; zend hem als prezentex: wat je missen kunt: ik laat dat over aan je eigen oordeel. Hij is heel aardig om ons uit zijn boek die twee bustes te laten knippen.”’27

Genoemde brief van Von Römer aan Couperus is dus op die manier in het Veenarchief beland. Hij wordt hieronder voor de eerste maal gepubliceerd.28 Het vormt het tweede puzzelstukje:

 

Amsterdam, 15 Juli 1905
Hoogvereerde Heer Couperus, bijna zou ik zeggen: hoe zou ik u, die mij wellicht de meest intense emotie geschonken heeft door uw goddelijke ‘Dionysos’ iets kunnen weigeren. En volgaarne sta ik u toe, de bedoelde afbeeldingen te laten reproduceren. Ik ben echter zoo vrij u op te merken, dat indien u ze als autotypiën zoudt willen opnemen, u het beste doet, die te laten vervaardigen door de firma Van Leer alhier, daar die firma voor autotypiën wel het beste is.

Maar mag ik nu uwe driestheid met een bijna onbeschaamdheid beantwoorden? Ik zou, teneinde mijn groote blijdschap en vreugde over uw Dionysos

te doen uitdaveren in het publiek zoo gaarne een nauwkeurige psychologische analyse maken van uwe persoon, zoals die uit uwe werken te voren treedt.

Ik bezit in eigendom: Extase, Eene Illusie, en Dionysos. Eerlijk gezegd reiken mijn financiën, helaas, niet verder om de andere aan te schaffen. Zou ik wellicht van uw uitgever recensie-exemplaren (sit venia verbo!)29 mogen en kunnen ontvangen?

Zou die onbeschaamdheid van mij niet al te groot zijn? Maar ik zou u willen eeren en groot toonen, zooals gij zijt, en in vollen pracht.

Met groote vereering en onbegrensde dankbaarheid,

uw

 

We weten nu dus dat het Couperus zelf is geweest die Von Römer heeft gevraagd (‘uwe driestheid’) om toestemming voor het gebruik van de kennelijk door Von Römer geleverde of nog te leveren afbeeldingen. De verkregen toestemming speelt Couperus vervolgens door aan zijn uitgever, in de brief van 18 juli 1905, zich daarbij wel bewust van de schade die het boek met plaatjes zal moeten ondergaan (‘uit zijn boek die twee bustes te laten knippen’). Het derde stukje van de puzzel is ten slotte afkomstig uit de hier gepubliceerde brief van Von Römer aan Van Tricht van 5 november 1961: Couperus liet Von Römer per briefkaart weten dat Veen ‘geen goede reproducties [kon] maken van de twee portretten, die ik U roofde. Het boek zelf zend ik U spoedig terug.’ De twee plaatjes waren kennelijk verloren gegaan bij de mislukte poging tot reproductie.30

Tot slot

Laten we de nieuwe feiten zoals ze te reconstrueren zijn aan de hand van Von Römers brief, eens op een rijtje zetten. Von Römer heeft Couperus’ Dionyzos, verschenen in november 1904, met zo veel enthousiasme gelezen dat hij de auteur een brief stuurt vergezeld van zijn studie Über die androgynische Idee des Lebens. Couperus bedankt, in een ongedateerde brief, voor de toezending en schrijft dat hij ‘bezig [is] de laatste hand te leggen aan mijn roman De Berg van Licht’. Conclusie een: bij de conceptie van zijn roman was Couperus niet bekend met het tijdschriftartikel c.q. de studie van Von Römer – misschien heeft de romanschrijver wél op de valreep een paar details uit de tekst overgenomen. Conclusie twee: anders dan altijd is verondersteld, is het contact tussen beiden uitgegaan van Von Römer.

In de zomer van 1905 – hij is in juli en augustus in Nederland – gaat Couperus onaangekondigd bij Von Römer op bezoek in Amsterdam. Het zal de enige maal zijn dat zij elkaar in levenden lijve spreken. Couperus maakt op Von Römer bij dat bezoek een ‘vrouwelijke’ maar geen ‘homosexuele’ indruk.

Halverwege 1905 krijgt Couperus via Von Römer een boek in handen met afbeeldingen van antieke beelden, waaronder die van Heliogabalus. In een – niet overgeleverde – brief vraagt Couperus aan Von Römer om toestemming voor het gebruik van de afbeeldingen. Die toestemming geeft Von Römer in een brief van

15 juli 1905. Uitgever Veen gaat vervolgens aan de slag met de plaatjes.

Tegen het eind van datzelfde jaar stuurt Von Römer aan Couperus zijn Nietzsche-vertaling. Rond 17 januari 1906 bedankt Couperus hiervoor vanuit Nice met een briefje, waarin hij tevens informeert of Von Römer al de eerste twee delen van zijn roman De Berg van Licht heeft ontvangen. Bij deze gelegenheid meldt hij ook dat het reproduceren van de door Von Römer afgestane afbeeldingen is mislukt.

 

Op het eerste gezicht lijkt het curieus dat een arts en seksuoloog als Von Römer, die de zaak der homoseksuelen zeer was toegedaan, bij de persoonlijke kennismaking met Couperus in 1905 niet op het idee komt (‘op mijn erewoord’) een homoseksueel tegenover zich te hebben. De sleutel tot een verklaring hiervoor geeft Von Römer volgens mij zelf al in zijn brief. Het was Von Römers overtuiging dat iedere schrijver of dichter (en psychotherapeut!) androgynisch denkt en voelt. De vrouwelijkheid van Couperus moet hem dus niet verbaasd hebben. De aanduiding ‘homosexueel’ gebruikte Von Römer echter maar weinig, omdat die, naar eigen zeggen, ‘te veel de nadruk op het “geslachtelijke” legde’. Ik denk dus dat Von Römer bij de persoon Couperus in het geheel niet aan seksuele driften heeft gedacht, maar uitsluitend aan vergeestelijkte androgynie. Dat verklaart ook waarom Von Römer zich een halve eeuw later niet ingenomen toont met de vrijmoedigheid die Van Tricht zich in zijn boek had toegestaan. En dat verklaart tevens waarom Couperus zich, in zijn hier geciteerde brief aan Veen van 18 juli 1905, niet heeft verzet tegen Von Römers op papier uitgesproken voornemen ‘een nauwkeurige psychologische analyse’ van zijn persoonlijkheid te maken: Couperus’ persoonlijk leven zou daarbij ongetwijfeld buiten beschouwing zijn gebleven. Van uitvoering van dat voornemen is het nooit gekomen. De hier geopenbaarde brief van Von Römer aan Van Tricht laat eens te meer voelen hoe ontzettend jammer dat is.

Met dank aan Th.C. van der Meij (Jakarta), Eugenie Boer (Voorschoten), H.T.M. van Vliet (Den Haag) en Paul Snijders (Den Haag). De doorslag van de brief van L.S.A.M. von Romer aan H.W. van Tricht is nog tot 2 mei van dit jaar te zien op de tentoonstelling ‘De weifelende sekse. Opvattingen over homoseksualiteit en het werk van Louis Couperus’ in het Louis Couperus Museum te Den Haag.

[2004/1]

Wim van der Meij+
Over de androgynische idee van Couperus’ leven
Brief van L.S.A.M. von Römer aan H.W. van Tricht opgedoken

Het was een nieuwsbericht dat de aandacht trok. Op 4 januari 2000 mochten medewerkers van het (toen nog) Algemeen Rijksarchief in Den Haag een verzegeld pakketje openmaken dat vijfenveertig jaar eerder als onderdeel van een legaat de collectie was binnengekomen. Het legaat was afkomstig van de psychiater en seksuoloog L.S.A.M. (Lucien) von Römer (1873-1965), befaamd voorvechter van de rechten van homoseksuelen, die zijn persoonlijk archief destijds zelf nog bij het ara was komen brengen. Dat archief had in de loop der jaren een schat aan gegevens opgeleverd over de medische en sociale kijk op homoseksualiteit van rond 1900. Eén kistje, waarvan niemand de inhoud kende, mocht echter op uitdrukkelijk bevel van de schenker pas in het jaar 2000 geopend worden. Toen het zo ver was, rukten alle kranten én het nos Journaal uit.

Vanwaar die opwinding? Het antwoord kan in één naam worden samengevat: Couperus. Zoals bekend heeft Louis Couperus in de aanloop tot de publicatie van zijn grote roman De Berg van Licht (1906) contact gehad met Von Römer, die een brochure had geschreven over het verschijnsel androgynie. Maar nooit is opgehelderd hoe dat contact is verlopen: wat bespraken zij en wat dacht of wist Von Römer van Couperus? Zou het verzegelde pakketje misschien ‘het geheim van Louis Couperus’ – zoals Gerard Reve dat in 1987 noemde – prijsgeven?

De opening liep uit op een teleurstelling. In het pakketje zaten voornamelijk onderzoeksgegevens, dagboekfragmenten en onbeholpen gedichten van Von Römer, die als liefdesverklaring aan een jongeman kennelijk het daglicht niet konden verdragen. Geen woord over Couperus. De kans om ooit nog wat over de omgang van Von Römer met Couperus te weten te komen, leek voorgoed verkeken.

Maar de geschiedenis kent haar grillen. Onlangs kreeg ik een brief in handen die Von Römer in 1961, dus op hoogbejaarde leeftijd, heeft geschreven aan H.W. van Tricht, auteur van de beknopte studie Louis Couperus. Een verkenning (1960). In de brief doet Von Römer uitvoerig uit de doeken hoe zijn contact met Couperus tot

stand is gekomen, daarbij Couperus zelfs herhaalde malen letterlijk citerend. De tekst van die onbekende brief wordt hier verderop – voor de eerste maal en in extenso – gepubliceerd.

Halflege kasten

Maar eerst, hoe ben ik aan die brief gekomen?

In 1980 waren drie Leidse studenten Indonesische taal en cultuur op bezoek in Indonesië. Een van hen was mijn broer Dick van der Meij, tegenwoordig docent filologie aan de Islamitische universiteit van Jakarta. Tijdens hun verblijf in Malang, Oost-Java, onder Soerabaja, stelde het aanbod van de plaatselijke boekhandels nogal teleur. Men verwees hen naar de oude mevrouw Von Römer, weduwe van de seksuoloog en tropenarts Lucien von Römer, die zich in 1932 in Malang had gevestigd. Zij was bezig de bibliotheek van wijlen haar echtgenoot van de hand te doen.1 Op 7 augustus brachten de drie Leidenaars haar een bezoek, waarbij zij ook een rondleiding door de boekenkamer kregen. De hoge kasten waren al halfleeg. Het gesprek kwam op Couperus. De gastvrouw kon zich de schrijver nog goed herinneren van de voorlezingen die hij in Den Haag rond 1919 gehouden had. Ze vond hem bij eerste indruk een geaffecteerde, onaangename man, maar die antipathie was verdwenen zodra Couperus begonnen was voor te lezen. Mijn broer dankte haar voor haar gastvrijheid en kocht uit haar bezit Couperus’ Fidessa, Over lichtende drempels en Metamorfoze, evenals een eerste druk van Louis Couperus. Een verkenning door H.W. van Tricht.

En juist dat exemplaar van Van Tricht bleek de verrassing te bevatten. Achterin zat een envelop ingeplakt, met daarin een luchtpostblad van Van Tricht aan Von Römer (gedateerd 15 augustus 1961), een doorslag van een lange brief – vijf getypte kantjes – van Von Römer aan Van Tricht (van 5 november 1961) en twee reçu’s van aangetekende verzending. Pas na verloop van geruime tijd kwam de vondst bij mij terecht.

Doorslag

Lucien Sophie Albert Marie von Römer, in 1873 geboren in Kampen, leek voorbestemd voor een glanzende wetenschappelijke carrière.2 Na een studie medicijnen in Leiden en Amsterdam vestigde hij zich in 1903 als zenuwarts in de hoofdstad. Als zijn leermeesters zag hij Frederik van Eeden en, vooral, de gerenommeerde Berlijnse uranismedeskundige Magnus Hirschfeld. Von Römers moedige publicaties over de geestelijke en lichamelijke kenmerken van uraniërs – zoals homoseksuelen toen genoemd werden – bezorgden hem een plaats in Hirschfelds ‘medisch-biologische’ school van baanbrekend onderzoek. Zijn pleidooi voor recht, vrijheid en acceptatie van de homoseksueel, ook op het gebied van de seksuele omgang, kende naast een wetenschappelijk vermoedelijk ook een persoonlijk motief. In 1908 werd zijn proefschrift als ‘onzedelijk’ geweigerd door de Amsterdamse Gemeente-Universiteit, en daarmee kwam een eind aan Von Römers wetenschappelijke loopbaan.

Van 1906 tot 1913 was Von Römer officier van gezondheid bij de marine. In 1912 vertrok hij, naar later bleek voorgoed, naar Indië, waar hij naam maakte als bestrijder van de onhygiënische leefomstandigheden der inlanders. In 1921 trouwde hij met de pianiste Eugénie Gallois, die hem een zoon schonk. Magnus Hirschfeld zocht Lucien von Römer op in 1931 en schreef over dat bezoek (in Die Weltreise eines Sexualforschers): ‘Ik voel me geroepen erop te wijzen dat daar ver weg op Oost-Java een man, bijna een banneling, begraven zit in zijn boeken, een man die als een sieraad van de wetenschap en van zijn volk onderwijs zou moeten geven en zou moeten werken in Leiden, Amsterdam, of aan welke Nederlandse universiteit dan ook. […] Het greep me hevig aan toen mijn vriend het omvangrijke manuscript [van zijn proefschrift], waarvan de uitgave op de planken van alle grote bibliotheken in de wereld zou moeten staan, uit zijn eigen bibliotheek te voorschijn haalde met de gelaten opmerking dat het wellicht ooit nog eens een waardevol erfstuk voor zijn zoon zou kunnen worden.’ Von Römer stierf in 1965.

Vier jaar daarvoor, in 1961, zette Von Römers zoon in Nederland een pakket op de boot als geschenk voor de verjaardag van zijn vader in Malang. In het pakket zat ook een exemplaar van het kort daarvoor verschenen Louis Couperus. Een verkenning van dr. H.W. van Tricht.

Hendrik Willem van Tricht (1897-1982) was van 1921 tot 1940 leraar Nederlands en Geschiedenis aan lycea in achtereenvolgens Zeist, Baarn en Amsterdam. Van 1940 tot aan zijn pensionering in 1961 was hij rector van het Lorentz Lyceum in

Eindhoven. In 1931 promoveerde Van Tricht op het proefschrift Frederik van Eeden, denker en strijder. Ook publiceerde hij, in 1951, een biografie van P.C. Hooft. Vijf jaar later ontmoette hij de schrijfster Elisabeth Keesing (1911-2003), met wie hij in 1972 in het huwelijk trad.3

Zijn ‘verkenning’ van Couperus schreef Van Tricht in opdracht van de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Toen die studie in 1956 voltooid was, hield de auteur de publicatie ervan op tot 1960, uit consideratie met mevrouw Elisabeth Couperus-Baud, die in dat jaar stierf. De weduwe van de schrijver had namelijk in gesprekken met de auteur al haar ontevredenheid geuit over het feit dat in de biografische schets haar man verondersteld werd homoseksueel te zijn geweest. Toen het boek eenmaal verschenen was, werd het inzet van heftige publieke discussie.

Natuurlijk was Van Tricht ook nieuwsgierig naar de mening van Lucien von Römer, wiens naam ook genoemd wordt in het boek. Daarom stuurde hij op 15 augustus 1961, als begeleidend schrijven bij het verjaarspakket dat Von Römer van zijn zoon tegemoet kon zien, een luchtpostbrief vooruit, met daarin onder meer de woorden: ‘Ik hoop dat mijn “verkenning” van Couperus U in goede orde zal bereiken.’ Aan andere zinnen uit die brief is af te lezen dat Van Tricht en Von Römer elkaar op dat moment al redelijk moeten hebben gekend, al is niet duidelijk hoe goed dat contact is geweest.4

Als Von Römer het boek van Van Tricht uitheeft, schrijft hij de auteur een

bedankbrief met enkele kritische kanttekeningen. Dat is de nu opgedoken brief van 5 november 1961. Heeft Van Tricht die brief wel ooit ontvangen? Wat mijn broer achterin het gekochte exemplaar aantrof, was een doorslag. In het deel van het archief-Van Tricht dat – via Van Trichts latere weduwe Elisabeth Keesing – in het Letterkundig Museum terecht is gekomen, is het origineel niet gevonden; en de erven Van Tricht zijn helaas niet bereid gebleken ook maar enig onderzoek in het eigen familiearchief te (laten) verrichten.

Opmerkelijke aanwijzing dat Van Tricht de brief van Von Römer mogelijk niet ontvangen heeft, staat in het voorwoord van de ‘tweede, vermeerderde en herziene’ druk van Van Trichts Een verkenning uit 1965: ‘Van de op dit boek uitgeoefende kritiek, voor zover die het inzicht in Couperus inderdaad verdiepte of de vinger legde op incidentele fouten, heb ik dankbaar gebruik gemaakt.’ Maar van de belangrijke inlichtingen die Von Römer in zijn brief aan Van Tricht gaf, is in deze tweede druk niets terug te vinden.5

Contact

Het onvermogen (of de onwil?) van Van Tricht om de nieuwe informatie van Von Römer een plaats in de tweede druk van zijn biografie te geven, heeft tot gevolg gehad dat de kennismaking tussen Von Römer en Couperus nadien keer op keer onjuist weergegeven en geïnterpreteerd is. Waar gaat het nu precies om?

L.S.A.M. von Römer publiceerde in aflevering twee van de vijfde jaargang van het Jahrbuch für sexuelle Zwischenstufen, een door zijn leermeester Hirschfeld geredigeerd vaktijdschrift dat in Berlijn verscheen, een uitvoerig artikel (van bijna 250 bladzijden, met talrijke illustraties van antieke en mythologische voorstellingen) onder de titel ‘Über die androgynische Idee des Lebens’. Die vijfde jaargang is uit 1903. In zijn Een verkenning schrijft Van Tricht: ‘maar zeker is, dat hij [Couperus] na het verschijnen van L.S.A.M. von Römers Die androgynische Idee des Lebens in jaargang v met de schrijver in briefwisseling trad en hem opzocht’ (1e druk, p. 134).6

Van Tricht weet dus niet precies wanneer Couperus en Von Römer met elkaar in contact zijn gekomen, maar suggereert hier dat het nog in 1903, het jaar van verschijnen van Von Römers tijdschriftartikel, is geweest, en dat het contact van Couperus is uitgegaan. Die invulling van details is daarom zo belangrijk, omdat onderzoekers een verband vermoeden met het ontstaan van De Berg van Licht, Couperus’ grote roman uit 1906 over het verdorven Romeinse keizertje Heliogabalus, die de cultus van de androgynie tot een apotheose voert. Van Trichts onnauwkeurige suggestie heeft geleid tot veel gespeculeer.

Het bontst wat dat betreft is het gemaakt door Pim Lukkenaer. Hij opperde in 1986 dat Couperus zijn roman Dionyzos in 1903 schreef onder invloed van Von Römers tekst.7 Die misvatting is al door Frédéric Bastet in zijn biografie van Couperus rechtgezet.8 Op grond van het feit dat Von Römer, zoals is gebleken uit de correspondentie tussen Couperus en zijn uitgever Veen, geen presentexemplaar van Dionyzos bij het uitkomen in 1904 heeft ontvangen, concludeert Bastet dat het contact

dus van later datum moet zijn geweest.9 De nu opgedoken brief van Von Römer aan Van Tricht geeft Bastet in deze conclusie gelijk. Maar anders dan ook Bastet heeft gemeend,10 is het contact tussen beiden, zo blijkt uit de brief, niet van Couperus, maar van Von Römer uitgegaan.

Malang, 5 november 1961. Djalan Panglima Sudirman 87.

Hooggeachte Heer van Tricht,

In het verjaardagspakket – ik werd 23 augustus jl. 88 – dat mijn zoon me toezond en dat, als per zeepost verstuurd, er natuurlijk enige maanden over gedaan heeft, vond ik tot mijn grote vreugde ook Uw ‘Couperus-Verkenning’. Het is inderdaad een zeer doorwrochte studie en ik maak U mijn compliment over de veelzijdige belichting van Couperus’ zeer gecompliceerd oeuvre, maar ik hoop, dat U verschillende opmerkingen, die ik zal laten volgen, mij wel ten goede zult willen en kunnen houden, omdat zij wellicht voor een herdruk van waarde zouden kunnen zijn.

Eerst een opmerking van een aftandse: ik moet lezen met een leesbril en met behulp van een loupe – ik heb beginnende staar op beide ogen -, en dan is het wel heel vermoeiend, met de kleine druk der verwijzende cijfertjes en de kleine letters, waarmede de aantekeningen gedrukt zijn, telkens het boek om en om te keren: noten onder aan de bladzijden zouden het lezen voor stakkers, als ik, het wel veel vergemakkelijken. Maar dit is de opmerking van ’n oud wrak en kunt U dus verder rustig terzijde leggen.

Eerst dus enige opmerkingen, die voor een eventuele tweede druk van waarde zouden kunnen zijn.

Op pag. 82 schrijft U, dat Mevrouw Couperus, ‘wier geheugen zestig jaar later nog zeer goed was’ ontkende, dat haar man ooit met een officier bevriend was geweest. Achter dat ‘zeer goed’ mogen wel een aantal vraagtekens gezet worden,11 als men tenminste mag aannemen, dat zij het aan haar opgedragen werk van Henri van Booven, die ‘Couperus en zijn oeuvre voor altijd beminde’, zoals deze in zijn voorwoord schrijft, gelezen zal hebben. Hoofdstukken vi, viii en ix geven heel wat citaten uit brieven, die Couperus aan zijn vriend de officier geschreven heeft. U deelt dan mede, dat U ‘helaas, onder geheimhouding de naam van “R” gehoord hebt’.12

Voor iemand, die van Booven’s boek gelezen heeft, waarin ‘R’ herhaaldelijk als ‘Jhr. J.R.’ aangegeven wordt, en uit zijne en Uwe mededelingen gelezen heeft bovendien dat hij uit Zeist kwam en in 1913 overleden was, en wie bovendien in het bezit is van het bekende rode Adelsboekje, is het zonder meer duidelijk, dat bedoeld is: ‘Jonkheer Johan Hendrik Ram, geb. Utrecht 7 December 1861, gepens. Kapitein

Grenadiers en Jagers, gest. ‘s-Gravenhage 29 september 1913.’ Zijn familie-wapen is: in rood een klimmende zilveren ram met gouden horens en gouden hoeven. (Denk aan Uwe mededelingen over ‘Quaerts’.)13 Dit oude geslacht, dat reeds in de 15e eeuw vermeld wordt, had in 1950, welke jaargang van ’t Adelsboekje ik raadplegen kon, nog slechts een hoog-bejaarde ongehuwde Freule in leven, die te Zeist woonachtig was. Tot haar generatie hadden ook nog behoord een ongehuwd overleden Kapitein der Artillerie, Jhr. Louis Reinier Ram, een op hogen leeftijd eveneens ongehuwd overleden zuster, en enige doodgeboren of op zeer jeugdige leeftijd overleden zusjes en broertjes. Of de in 1950 nog levende Freule nog in leven is? Zij zou dan nu 89 zijn. Ook in andere takken kenmerkt zich dit geslacht door vele op hogeren leeftijd overleden ongehuwde mannelijke en vrouwelijke telgen. ‘Verbeugung der Degeneration’, zoals ik dit in mijn studiën wel genoemd heb?!?14

Jammer is het echter en ik betreur het ten volle, dat U niet voor Uw werk ter druk te geven, getracht hebt contact met mij te zoeken, of althans niet met me gehad hebt, want dan zouden Uwe mededelingen over het samenkomen van Couperus en mij op pag. 134 zeker anders geluid hebben.

Of Couperus ooit in rechtstreeks contact gestaan heeft met het ‘Wissenschaftlich-humanitäres Komitee’ onder leiding van later ‘Sanitätsrat’ (nooit ‘Professor’) Dr.Med. Magnus Hirschfeld,15 meen ik met zekerheid te mogen betwijfelen, althans ik herinner mij niet ooit daarover iets te hebben gehoord, ook niet van Hirschfeld zelf.

Inderdaad hebben Couperus en ik in persoonlijk contact gestaan, maar dat is van mij uit gegaan, nadat ik in grote bewondering en enthousiasme zijn ‘Dionyzos’ gelezen had, en omdat hij daarin over de androgynisiteit van dien god en Hermaphrodites geschreven had, zond ik hem een separaat-uitgave van mijn ‘Ueber die androgynische Idee des Lebens’, welke studie in ’t zelfde jaar in het ‘Jahrbuch für sexuellen Zwischenstufen’ verschenen was.

Op die toezending reageerde Couperus op de volgende wijze – de brief is niet gedateerd -:

Nice, Villa Jules
Avenue St. Maurice.
Zeer Geachte Heer,
Ontvang mijn hartelijken dank voor Uw schrijven en de toezending van Uw zeer interessant werk over de androgynische Idee des Levens.
Uw boek kan mij op geen sympathieker oogenblik in handen zijn gekomen, daar ik op dit oogenblik bezig ben de laatste hand te leggen aan mijn roman De Berg van Licht (Helegabalus) waarvoor ik zeer zeker in Uw werk belangwekkende details kan vinden.
Het deed mij zeer veel genoegen, dat – waar dikwijls mijn werken den lezer aan Weltschmerz denken lieten – Dionyzos iets van levensvreugde verschaffen kon, maar de schrijver is een ‘onbewuste’: hij schrijft, zooals hij moet schrijven en onbewust deelt hij vreugde of weemoed meê!
Geloof mij met mijn oprechte dank
Gaarne uw dw.
(w.g.) Louis Couperus.

In het jaar daarop kwam hij me bezoeken in mijn ‘Psychotherapeutische Inrichting’ op de Leidsche gracht te Amsterdam. ’t Was een ietwat komische ontmoeting. Ik had op dat ogenblik geen patiënt en zat wat uit mijn studeer- en spreekkamer uit te kijken, toen ik hem op de overkant van de gracht – mijn inrichting was op het doodlopende stuk bij de Leidsche straat16 – zag aankomen.

Ik herkende hem – hij had toen nog knevel en sik – van het bekende portret door Haverman. Zijn binnenkomst vooral was nogal grappig: ik was in mijn studeerkamer, waarin een grote prachtige ‘Style-Empire’-mahoniehouten goed gevulde boekenkast – misschien heeft Baas17 U er wel eens over gesproken – ik bedoel over de boekenkast – hij liep enigemalen rond, zwaaiend met ’n badientje18 en uitroepend: ‘Een érudiet! Een érudiet!’ Wij zullen toen wel een tijdje hebben zitten praten – ik heb er geen aantekening van gehouden – over zijn ‘Dionizos’, over de androgynische idee van het leven, over ‘Uranisme’ wellicht, niet over ‘homosexualiteit’, welk woord ik vooral toen zelden gebruikte, omdat dat te veel de nadruk op het ‘geslachtelijke’ legde. (Als U mijn oorspronkelijke studie nog niet mocht kennen: probeer dan eens die ter lezing te krijgen: exemplaren bevinden zich in de Uni-

versiteits-Bibliotheken en in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag: met alle bescheidenheid, die me eigen is, zij is de lezing wel overwaard!) Over die begrippen later meer, als ik ook zijn later ontvangen briefkaart zal behandeld hebben. Eerst hier een afschrift van die briefkaart: (Hij zelf dateerde weer niet, doch dit deden de postkantoren.)

 

(Nice 17-1-1906-Amsterdam 18-jan 06)

Waarde Dr. Von Römer.
Vergeef mij, dat ik U niet eerder bedankte voor de toezending van Uw mooie vertaling van Nietzsche.19 Ik [ben?] een paar dagen ziek geweest – malaria, influenza – en alle correspondentie is blijven liggen. Het deed mij zeer veel pleizier Uw boek te ontvangen. Ik hoop, dat U deel i en ii van die Berg van Licht ontving: deel iii komt spoedig uit. Ik behoef U niet te verzekeren, hoe aangenaam het mij was verleden zomer uw kennis te maken. Gaarne Uw dw. L.C.
Tot mijn spijt kon Veen geen goede reproducties maken van de twee portretten, die ik U roofde. Het boek zelf zend ik U spoedig terug.

Vermoedelijk is met ‘verleden zomer’ van de briefkaart 1904 bedoeld.20

Voor ik verder ga: als psycholoog heb ik de overtuiging, dat ieder romanschrijver, ieder dichter, androgynisch moet kunnen denken en voelen, hoe zou hij – m.m. zij – anders het zieleleven van de volgens de Burgerlijken Stand van het andere geslacht juist kunnen weergeven, maar dat moet zich niet noodzakelijk ook doen uiten in de sexuele spheer, bewust of zelfs maar onbewust. Dit zelfde is ook het geval bij psychotherapeuten. Hoe zou hij anders de ziel zijne vrouwelijke patiënten kunnen begrijpen en genezen?

Dit vrouwelijke kan zich ook in een andere spheer van het zieleleven openbaren: zo is mij een indertijd ook wel zeer gewaardeerde Nederlandse schrijver bekend, gehuwd en vader van verschillende kinderen, die zich in zijn studeerkamer ’t liefst hulde in een ‘peignoir’, welke eigenschap, zoals U natuurlijk bekend is, ‘transvestie’ genoemd wordt. Ook zijn mij als psychotherapeut verschillende personen bekend, die zich ‘homosexueel’ of in hun bargoens: ‘Ook Zo’ noemden, maar gelukkig gehuwd waren en in het bezit van meerdere kinderen. Zulke lieden zou men dan juister: ‘amphiphielen’ of ‘amphisexuelen’ moeten noemen, zoals verschillende authoren ook wel deden. Eigenlijk zou men dit het meest normale moeten noemen – wij zijn toch allen het resultaat van de éénwording van ’n man en ’n vrouw. Wij mannen hebben toch allen borsttepels, sommige zelfs zeer grote en er zijn wetenschappelijk verschillende gevallen bekend van de voeding der babies door de vaders. Het is de opvoeding en de samenleving, die personen met bepaalde uitwendige geslachtsdelen de een of andere kant opdringt. Dit alles vindt U natuurlijk ook terug in Freud’s polymorphische perversiteit der kinderen, een uitdrukking, die door mij altijd verworpen is: een kind is niet pervers: het is, zoals het is, een vol-

wassene kan slechts pervers zijn. Ik ben nooit antisemiet geweest, maar Freud’s benaming is m.i. een typisch voorbeeld van Joods cynisme.

Voor ik verder ga: vergeet niet, dat Couperus niet als patiënt of als raadzoeker bij me kwam, maar uit nieuwsgierigheid, wie de schrijver van de androgynische idee en de bewonderaar van ‘Dionyzos’ wel zou kunnen zijn.

In de briefkaart, die na dit bezoek geschreven werd, komen een paar plaatsen voor, die me nu volkomen onbegrijpelijk zijn. Welke twee portretten ‘roofde’ hij van mij: d.w.z. nam hij stiekum van mij weg en welk boek zou hij me terugzenden? Misschien zou in het archief der firma Veen iets over die portretten te vinden zijn. Zoudt U dat eens willen en kunnen informeren?21 Wat het boek betreft heb ik ’n ogenblik gedacht, of dit misschien zou kunnen geweest zijn de iiie jaargang van het ‘Jahrbuch für sexuellen Zwischenstufen’, waarin, zoals U bekend is, een studie over ‘Elegabal’ van Ludwig von Scheffler voorkomt, maar daarin is maar één portret van Elegabal, dat ook in de Berg van Licht voorkomt, maar als een meer naar rechts genomen opname van het zelfde borstbeeld, dat door Couperus wordt aangegeven als een jeugdig portret van Caracalla. Maar Couperus zou inderdaad daarin over de nieuwere opvattingen betreffende de homosexualiteit, zoals die toen toch ook al door de Weense Psychiater v. Krafft-Ebing werden gegeven, wat hebben kunnen vinden, een probleem, dat, volgens U, laten wij maar zeggen Couperus ‘dwars’ zat.

Daarover had ik vroeger, op mijn erewoord, nooit iets gehoord, en gegeven mijn medegedeelde opvattingen, vond ik dat ook niet heel belangrijk: voor mij was hij toentertijde een overdreven geëffemieerde22 persoon, over wien ik in mijn 2e jaars-student zijn (1894) de volgende anecdote hoorde: de bekende musicus en musicoloog Karel Texter had hem, toen hij hem weer in Den Haag ontmoette op de schouders geklopt en toegeroepen: ‘Wel, kerel, hoe gaat ’t er mee?’, waarop Couperus zou geantwoord hebben: ‘Noem me Louis of noem me Couperus, maar in Godsnaam, geen “Kaerel”!’ Ondanks deze in mijn ogen toen ook al lichtelijke belachelijkheid, bewonderde ik toen oprecht, wat ik toen al van hem gelezen had.

Voor ik verder ga: vergeef me de vele fouten bij mijn typen en de wel lelijke stijlbloempjes! Vergeet mijn aftandsheid niet!

Ik geloof niet, dat U met Uwe verkenning een goede dienst aan de nagedachtenis van de toch ook door U bewonderde Couperus gedaan hebt. Nederland heeft dikwijls heel eigenaardige reacties, wanneer over iemand bekend is of wordt, wat de goe-gemeente, die men eigenlijk de kwa-gemeente zou moeten noemen veroordeelt.

In het oude Ned. Indië werd op de h.b.s. en een prachtig plantkundeboek gebruikt met vele reproducties naar eigenhandige aquarellen van den auteur Dr. Z. Kamerling. Hij was lid van de oorspronkelijk toch nogal zeer onschuldige n.s.b. geweest. Dit had tengevolge, dat bij de latere wel terechte veroordeling dier politieke partij dat buitengewone leerboek van de lijst der aanbevolen werken werd geschrapt en dientengevolge in Nederl. Indië uit de boekhandel verdween. Nu heeft

Nederland ten opzichte van geestgesteldheid welke U bij Couperus ‘verkend’ hebt, een allerberuchtste naam: het is het enige land ter wereld, dat in de nieuwere tijden gerechtelijke vervolgingen op grote schaal tegen ‘zondebedrijvers’ heeft ingesteld: voor de eerste keer geschiedde dat in 1730, waarover ik een uitvoerige monographie in de viiiste jaargang van het ‘Jahrbuch für sexuellen Zwischenstufen’ (1906) gepubliceerd heb. (Ook als separaat-uitgave verschenen.) De titel van mijn studie is: ‘Der Uranismus in den Niederlanden bis zum 19. Jahrhundert mit besonderer Berücksichtigung der grossen Uranierverfolgung im Jahre 1730. Eine historische und bibliographische Skizze.’ U kunt die eventueel in de Universiteitsbibliotheken en de Koninkl. Bibliotheek vinden. Een der gruwelijkste perioden daarvan vindt U ook in het 2e deel der ‘Nederlandsche Sagen en Legenden’ van Josef Cohen in de bekende ‘Sagen en Legenden’ uitgegeven door W.L. Thieme & Cie te Zutphen, onder de titel: ‘De Mepse van Faan’, p.47-p.78. Dit is ’n wel wat romantisch aangedikt verhaal van de historisch-juiste handelingen van ’n lid van een gronings geslacht, waarvan de laatste Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië langs twee lijnen afstamt. Zou daarmede psychiatrisch-historisch in verband kunnen staan, dat onder hem hier in het toenmalige Nederl. Indië een gerechtelijke vervolging der homosexuelen werd ingesteld, met als gevolg vele zelfmoorden, carrière-vernietiging, maatschappelijke ondergangen en gevangenisstraffen? Het verhaal gaat, dat een zijner dochters bekoord was door een charmante jonge man in Ned. Indië, afstammeling van een oud-frans adellijk geslacht, die haar echter op hare avances met beleefde betuigingen van leedwezen zou hebben geantwoord, dat hij geen liefdesgevoelens voor vrouwen kon gevoelen, omdat hij nu eenmaal homosexueel was. Daarop zou toen van de hoogste instantie een onderzoek zijn gelast met de eerder berichte ernstige gevolgen, dus een kleine tweehonderd jaar na de eerst vermelde vervolging in 1730 nl. in 1938.23

En om nu op ’t geval Kamerling terug te komen: ik ben wel wat bevreesd, dat nu Uw ‘verkenning’ de auteur Couperus van de lijst der gewenste of verplichte schoolboeken voor de Nederlandse Litteratuur zal verdwijnen. U schrijft in enige Aantekeningen op Hoofdstuk x enige beoordelingen van Couperus door Frederik van Eeden. Als v. Eeden uwe ‘verkenning’ nog had kunnen lezen, zou ik bang zijn, dat hij heel anders geoordeeld zou hebben dan hij nu gedaan heeft. Lees er maar eens zijn dagboekbladen van 10 sept. 1878, Deel i, p.202 sqq., Deel v, 1907, 22 augustus, 26 oct., 31 october, over na.24 Ook ik heb van Eeden zeer vereerd, als psychotherapeut en philosoof, totdat ik zijn onwilligheid van liefdevol behandelen van een zeer begaafd Familielid van mij, die ik, als student, voor zijn homosexualiteit bij hem onder behandeling bracht, waardoor die verering wel een knak kreeg, welke knak zich in diep medelijden veranderde, toen ik hem in zijn rede ‘Waarvoor werken wij?’ hoorde uitroepen: ‘En dan zeggen zij, dat ik gedichten publiceerde; dat deed ik niet, dat deden de letterzetters! Zoals zij ook zeggen dat de Kapitein het schip voert, dat doet hij niet, dat doen de stokers!’

Deze uitspraken staan niet in de in druk verschenen lezingen, maar ik heb ze persoonlijk gehoord. Het was in de begintijd van de ‘Walden-periode’, toen ook Herman Gorter ‘arbeiders-propagandist’ was, in de tijd, dat er volgens de medische professor Hector Treub een nieuwe ‘Heilige’ was: Sinte-werkman. – Ik verzeker U, dat die uitspraken van Van Eeden mij diep geschokt hadden, in hun verdwazing.

Ter voorkoming van misverstand: die dagboek-citaten van v. Eeden’s dagboek nam ik over, toen ik ze voor het eerst las tijdens mijn verlof in 1954 in Nederland. Had ik ze vroeger gekend, dan zou ik mijn boven vermeld familielid wel niet onder zijne behandeling gebracht hebben.

Mijn brief is veel langer geworden dan ik oorspronkelijk bedoeld had,25 maar ik hoop, dat wat ik U schreef, wellicht van waarde zal kunnen zijn voor ’n eventuele tweede ‘herziene’ druk.

Om nog even terug te komen, op Couperus’ correspondentie met mij – afzonderlijk zend ik U een paar foto’s daarvan en één van mij in mijn studeerkamer26 – het contact ging dus van mij uit wegens mijn bewondering voor ‘Dionyzos’, welke ik nogmaals herhaalde in mijn voorwoord, liever gezegd: ‘Inleiding’ – al zeg ik ’t zelf: ‘zeer lezenswaard’ – van mijn vertaling van Nietzsche’s ‘Also sprach Zarathustra’, die drie drukken beleefde: 1905, 1913 & 1921, en die Couperus ‘mooi’ vond – tegelijk met mijn bewondering voor Richard Strauss’ ‘Symphonische Dichtung’: ‘Also sprach Zarathustra’ maar vooral met die voor Beethoven’s Zevende, die Baas met mij deelde, en waarvan U het 2e gedeelte deedt weerklinken bij Baas’ uitvaart.

Ter completering van wat ik boven over Van Eeden schreef, moge dienen, dat ik van hem het meest bewonderd heb: zijne medische psychotherapeutische studien, zijn ‘Kleine Johannes’, zijn ‘Ellen’ en zijn ‘Lied van Schijn en Wezen’.

Vergeef me, waarde heer van Tricht, deze al te lang geworden brief, maar vooral mijn vele typfouten, en ik hoop, dat U lust en tijd zult kunnen vinden me te beantwoorden.

Vele hartelijke groeten mijner vrouw en ook nog beider ‘unbekannterweise’ aan uwe echtgenote,

 

hoogachtend en vriendschappelijk

Uw dienstw.

P.S. Nog voeg ik toe één vraag en één mededeling: de vraag is: hoe rijmt U Couperus’ mededeling in zijn brief aan mij over de onbewustheid van hem als schrijver, en Uwe constatering in Uw ‘verkenning’ van zijn scherpe zelf-analyse en als ’t ware spelen met zijn zielsconflicten? En de mededeling betreft het feit, dat U als schuine overbuurman op Watteaustraat 11 huis hebt de oudste van mijn geslacht de heer J.F.E. von Römer, een kinderloze weduwnaar van 90 jaar, ’n interessante persoonlijkheid.

Driestheid

In zijn brief weet Von Römer zich niet meer te herinneren waarop Couperus doelt als deze in zijn briefkaart gewag maakt van twee ‘geroofde’ portretten. Het gaat hierbij kennelijk om afbeeldingen van antieke beelden van Heliogabalus, Caracalla en andere hoofdrolspelers uit De Berg van Licht, die Couperus graag in zijn uitgave opgenomen zag. Het antwoord op de door Von Römer al zelf gestelde vraag (‘Zoudt U dat eens willen en kunnen informeren?’) bestaat uit drie puzzelstukjes die hier voor de eerste maal naast elkaar gelegd worden.

Daar is om te beginnen een pak papieren dat Couperus op 18 juli 1905 aan zijn uitgever L.J. Veen stuurde. Ik citeer Frédéric Bastet, die op zijn beurt Couperus citeert: ‘Het [pak] bevatte gecorrigeerde drukproeven van De berg van licht, waaronder ook afdrukken van de in het boek op te nemen foto’s, en “een boekje van Dr. v.Römer, die zoo vriendelijk is mij toe te sturen een mooi portret van het keizertje en één van zijn tante [om] er uit te nemen”. […] In het pak stuurde Couperus […] ook een brief van Von Römer mee, die Veen maar eens moest lezen. Ter verklaring schreef Couperus erbij: “Hij verlangt een studie over mij te schrijven; zend hem als prezentex: wat je missen kunt: ik laat dat over aan je eigen oordeel. Hij is heel aardig om ons uit zijn boek die twee bustes te laten knippen.”’27

Genoemde brief van Von Römer aan Couperus is dus op die manier in het Veenarchief beland. Hij wordt hieronder voor de eerste maal gepubliceerd.28 Het vormt het tweede puzzelstukje:

 

Amsterdam, 15 Juli 1905
Hoogvereerde Heer Couperus, bijna zou ik zeggen: hoe zou ik u, die mij wellicht de meest intense emotie geschonken heeft door uw goddelijke ‘Dionysos’ iets kunnen weigeren. En volgaarne sta ik u toe, de bedoelde afbeeldingen te laten reproduceren. Ik ben echter zoo vrij u op te merken, dat indien u ze als autotypiën zoudt willen opnemen, u het beste doet, die te laten vervaardigen door de firma Van Leer alhier, daar die firma voor autotypiën wel het beste is.

Maar mag ik nu uwe driestheid met een bijna onbeschaamdheid beantwoorden? Ik zou, teneinde mijn groote blijdschap en vreugde over uw Dionysos

te doen uitdaveren in het publiek zoo gaarne een nauwkeurige psychologische analyse maken van uwe persoon, zoals die uit uwe werken te voren treedt.

Ik bezit in eigendom: Extase, Eene Illusie, en Dionysos. Eerlijk gezegd reiken mijn financiën, helaas, niet verder om de andere aan te schaffen. Zou ik wellicht van uw uitgever recensie-exemplaren (sit venia verbo!)29 mogen en kunnen ontvangen?

Zou die onbeschaamdheid van mij niet al te groot zijn? Maar ik zou u willen eeren en groot toonen, zooals gij zijt, en in vollen pracht.

Met groote vereering en onbegrensde dankbaarheid,

uw

 

We weten nu dus dat het Couperus zelf is geweest die Von Römer heeft gevraagd (‘uwe driestheid’) om toestemming voor het gebruik van de kennelijk door Von Römer geleverde of nog te leveren afbeeldingen. De verkregen toestemming speelt Couperus vervolgens door aan zijn uitgever, in de brief van 18 juli 1905, zich daarbij wel bewust van de schade die het boek met plaatjes zal moeten ondergaan (‘uit zijn boek die twee bustes te laten knippen’). Het derde stukje van de puzzel is ten slotte afkomstig uit de hier gepubliceerde brief van Von Römer aan Van Tricht van 5 november 1961: Couperus liet Von Römer per briefkaart weten dat Veen ‘geen goede reproducties [kon] maken van de twee portretten, die ik U roofde. Het boek zelf zend ik U spoedig terug.’ De twee plaatjes waren kennelijk verloren gegaan bij de mislukte poging tot reproductie.30

Tot slot

Laten we de nieuwe feiten zoals ze te reconstrueren zijn aan de hand van Von Römers brief, eens op een rijtje zetten. Von Römer heeft Couperus’ Dionyzos, verschenen in november 1904, met zo veel enthousiasme gelezen dat hij de auteur een brief stuurt vergezeld van zijn studie Über die androgynische Idee des Lebens. Couperus bedankt, in een ongedateerde brief, voor de toezending en schrijft dat hij ‘bezig [is] de laatste hand te leggen aan mijn roman De Berg van Licht’. Conclusie een: bij de conceptie van zijn roman was Couperus niet bekend met het tijdschriftartikel c.q. de studie van Von Römer – misschien heeft de romanschrijver wél op de valreep een paar details uit de tekst overgenomen. Conclusie twee: anders dan altijd is verondersteld, is het contact tussen beiden uitgegaan van Von Römer.

In de zomer van 1905 – hij is in juli en augustus in Nederland – gaat Couperus onaangekondigd bij Von Römer op bezoek in Amsterdam. Het zal de enige maal zijn dat zij elkaar in levenden lijve spreken. Couperus maakt op Von Römer bij dat bezoek een ‘vrouwelijke’ maar geen ‘homosexuele’ indruk.

Halverwege 1905 krijgt Couperus via Von Römer een boek in handen met afbeeldingen van antieke beelden, waaronder die van Heliogabalus. In een – niet overgeleverde – brief vraagt Couperus aan Von Römer om toestemming voor het gebruik van de afbeeldingen. Die toestemming geeft Von Römer in een brief van

15 juli 1905. Uitgever Veen gaat vervolgens aan de slag met de plaatjes.

Tegen het eind van datzelfde jaar stuurt Von Römer aan Couperus zijn Nietzsche-vertaling. Rond 17 januari 1906 bedankt Couperus hiervoor vanuit Nice met een briefje, waarin hij tevens informeert of Von Römer al de eerste twee delen van zijn roman De Berg van Licht heeft ontvangen. Bij deze gelegenheid meldt hij ook dat het reproduceren van de door Von Römer afgestane afbeeldingen is mislukt.

 

Op het eerste gezicht lijkt het curieus dat een arts en seksuoloog als Von Römer, die de zaak der homoseksuelen zeer was toegedaan, bij de persoonlijke kennismaking met Couperus in 1905 niet op het idee komt (‘op mijn erewoord’) een homoseksueel tegenover zich te hebben. De sleutel tot een verklaring hiervoor geeft Von Römer volgens mij zelf al in zijn brief. Het was Von Römers overtuiging dat iedere schrijver of dichter (en psychotherapeut!) androgynisch denkt en voelt. De vrouwelijkheid van Couperus moet hem dus niet verbaasd hebben. De aanduiding ‘homosexueel’ gebruikte Von Römer echter maar weinig, omdat die, naar eigen zeggen, ‘te veel de nadruk op het “geslachtelijke” legde’. Ik denk dus dat Von Römer bij de persoon Couperus in het geheel niet aan seksuele driften heeft gedacht, maar uitsluitend aan vergeestelijkte androgynie. Dat verklaart ook waarom Von Römer zich een halve eeuw later niet ingenomen toont met de vrijmoedigheid die Van Tricht zich in zijn boek had toegestaan. En dat verklaart tevens waarom Couperus zich, in zijn hier geciteerde brief aan Veen van 18 juli 1905, niet heeft verzet tegen Von Römers op papier uitgesproken voornemen ‘een nauwkeurige psychologische analyse’ van zijn persoonlijkheid te maken: Couperus’ persoonlijk leven zou daarbij ongetwijfeld buiten beschouwing zijn gebleven. Van uitvoering van dat voornemen is het nooit gekomen. De hier geopenbaarde brief van Von Römer aan Van Tricht laat eens te meer voelen hoe ontzettend jammer dat is.

Met dank aan Th.C. van der Meij (Jakarta), Eugenie Boer (Voorschoten), H.T.M. van Vliet (Den Haag) en Paul Snijders (Den Haag). De doorslag van de brief van L.S.A.M. von Romer aan H.W. van Tricht is nog tot 2 mei van dit jaar te zien op de tentoonstelling ‘De weifelende sekse. Opvattingen over homoseksualiteit en het werk van Louis Couperus’ in het Louis Couperus Museum te Den Haag.

Marco Entrop
Jopie is niet alléén Jopie

‘Om te beginnen moet men eindigen,’ volgens Jopie Breemer. Daar zit wat in. In De Parelduiker, jrg. 3 (1998), nummer 3, wijdde ik in de rubriek Laagwater een stukje aan deze Amsterdamse schilder, schrijver, dichter en rasbohémien, die in de jaren rond 1910 de gulle gastheer was van het Jopiehol, een huiselijke ontmoetingsplaats voor artistieke armoedzaaiers en wat er meestal in hun gevolg aan nieuwsgierigen meekwam. De aanleiding was het verschijnen van De ontboezemingsbundel van Jopie Breemer, bezorgd en ingeleid door Gerrit Komrij, inmiddels al weer verramsjt. Het was de integrale herdruk van de – onvindbaar geworden – oorspronkelijke uitgave uit 1913, destijds door de bezoekers van het Jopiehol met vereende krachten samengesteld om een tastbare herinnering te kunnen bewaren aan de ‘jours’ en ‘soirs’ in dat kleine kamertje aan de Leidsegracht. Dat kamertje verdween, ‘omdat Joop de algemeenheid ontrouw werd en – trouwde,’ aldus de journaliste en Jopiane Ellen Forest in haar rubriek ‘Gekrabbel en Gebabbel’ in Het

Vaderland van 16 november 1913. Jopie zegde de stad en het bohémienleven vaarwel en liet zijn literaire inboedel achter bij zijn vrienden. De gedichten, prozaschetsen, aforismen en impressies die zij op de ‘Ontboezemingsavonden’ zo vaak hadden horen voorlezen, werden door hen te boek gesteld.

Destijds beëindigde ik mijn bijdrage met de vaststelling dat dit bundeltje ‘het enige in druk verschenen bewijs [was] van Jopie Breemers letterkundige arbeid’. Bladerend door de jaargangen van het tijdschrift Nederland kwam ik onlangs, in de aflevering van december 1915, echter een prozaschets tegen van ene J. Breemer. Was dit dezelfde auteur als die van De ontboezemingsbundel van twee jaar daarvoor?

Het verhaal heet ‘De onderbaas’ en is afgedrukt op de bladzijden 473 tot en met 477. Samengevat komt de inhoud op het volgende neer: Jan Gerkes is onderbaas op een fabriek. Hij wordt de gluiperd genoemd, omdat hij er een satanisch genoegen in schept collega’s te verlinken die er in zijn ogen de kantjes aflopen of te laat op het werk verschijnen. Als Gerkes iemand op zoiets betrapte, trok hij een zoetsappig gezicht, zei niets, maar de volgende dag kon de man vertrekken. Boze tongen beweerden dat Gerkes z’n vrouw had doodgepest.

Trui is getrouwd met Karel, die ook op de fabriek werkt. Samen hebben ze twee kinderen, Marietje en Gijssie. Doordat Karel iedere week zijn loon verdrinkt, is het gezin tot armoede vervallen. Trui kan het allemaal niet langer aanzien, loopt, met de kinderen, bij haar man weg en betrekt een kamer aan de Korte Leidsedwarsstraat – om de hoek van het Jopiehol dus. Intussen heeft Gerkes een oogje op Trui laten vallen en probeert hij haar te bewegen van Karel te scheiden en met hem te trouwen. Als Karel van deze achterbakse avances hoort, slaat hij de onderbaas een blauw oog. Karel ziet op het laatst ook wel in dat zijn huwelijk niet meer is te redden en stemt in met een echtscheiding, op voorwaarde dat hij eens per maand zijn zoontje bij zich mag hebben.

Jan en Trui trouwen. De kinderen hebben weer ‘heele schoentjes’ en goed te eten en Trui hoeft niet langer te sappelen. Maar ze heeft Gerkes wel moeten beloven nooit meer contact met Karel te hebben. Als Gijssie naar zijn vader gaat, moet zijn zusje hem brengen én halen.

Drie maanden gaan voorbij. Trui voelt zich niet ontevreden in haar nieuwe bestaan. Maar Gerkes blijft wantrouwend. Als op een dag zijn vrouw even weg is om een pondje suiker te halen, hoort hij Gijssie uit. Het jongetje is zojuist bij zijn vader geweest en Gerkes wil weten wie hem heeft gebracht en wie hem heeft opgehaald. In zijn onschuld verraadt Gijssie zijn moeder.

Gerkes doet die avond aanvankelijk of er niets aan de hand is. Hij maakt het gezellig met Trui, legt met haar een kaartje, drinkt er een kopje thee bij en rookt een pijpje. Dan ineens, volslagen uit het niets, begint hij zijn vrouw verschrikkelijk te slaan. ‘Waag het nou nog is, d’r heen te gaan,’ schreeuwt hij haar toe. En als hij is uitgeranseld: ‘Nou na bed!’ Voldaan over zijn daadkrachtig optreden neemt Gerkes er nog even zijn gemak van. Genoeglijk trekt hij aan zijn pijp, terwijl op zijn gezicht een grijnslach verschijnt. ‘Uit de alkoof klonk het gedempt snikken van de vrouw.’

Is dit een pastiche? Het verhaal is zo larmoyant dat je bijna zou denken dat het wel een dubbele bodem móet hebben. Waar is

de ironie en de fijnzinnige humor gebleven die het proza uit De ontboezemingsbundel zo genietbaar maken, ook nu nog? Merkwaardige verhaaltjes bevolkt door zonderlingen als Karel Kuitbeen, die de neus van zijn buurvrouw Lak wilde hebben. Door mijnheer Evenblij, die verliefd is op malle juffrouw Erwt. Sprookjes zoals over het stomme prinsesje Plika, dat met een welbespraakte ridder trouwt en samen met hem een doofstom kindje krijgt. Vermakelijk nonsensproza, waarin de liefde soms bizar is maar altijd oprecht en moeilijkheden met een kwinkslag en niet met de vuist worden opgelost.

‘Onderhoudende lectuur,’ oordeelde het Algemeen Handelsblad van 8 december 1915 over de inhoud van Nederland van die maand. Dit door mr. M.G.L. van Loghem geleide tijdschrift stond niet bepaald bekend als vooruitstrevend. Het had zelfs een uitgesproken saai imago. Dertig jaar eerder was Van Loghem, in zijn kwaliteit als de dichter Fiore della Neve, het mikpunt van spot geweest in de Julia-affaire, aangezwengeld door Kloos en Verwey, die hem beschouwden als de vleesgeworden oude garde. Anno 1915 vertegenwoordigde Van Loghem nog steeds de oude literatuur. Weliswaar werd zijn tijdschrift nu volgeschreven door een nieuwe generatie letterkundigen, maar oorspronkelijk waren zij in hun bijdragen nergens, laat staan vernieuwend. Slechts een enkele keer heeft er een auteur aan zijn blad meegewerkt die in de literaire geschiedschrijving niet gauw zal worden overgeslagen, zoals Jan Greshoff, Willem de Mérode en Constant van Wessem, toen nog twintigers. Maar over het algemeen lijkt Nederland een broedplaats te zijn geweest voor vergeten schrijvers en dichters.

Tot de vergetenen behoort ook Jopie Breemer. Hij was in Nederland dus op zijn plaats, ook – of misschien wel juist – vanwege het sentimentele karakter van ‘De onderbaas’. Het blad schuwde het melodrama niet, gezien het overwicht aan snotterverhalen en -gedichten, een genre dat kennelijk Van Loghems voorkeur genoot.

Wat heeft Breemer bewogen een verhaal te schrijven dat zo ver afstond van het temperament van zijn overige werk? Misschien was het om het honorarium. Hij kon het geld goed gebruiken, want ook na zijn huwelijk bleef Jopie een onvast leven leiden. Dat Nederland voor hem openstond, was overigens niet zo vreemd. Opvallend is het aantal (oud-)Jopianen dat in dit tijdschrift heeft gepubliceerd. In de aflevering van juli 1915 bijvoorbeeld staat een verhaal van de chansonnier Eduard Coenraads (pseudoniem van Piet Endt), van wie acht jaar eerder ook al eens een schetsje was opgenomen. In andere jaargangen komen we de namen tegen van de journalist H.C. Buurman en de schrijfsters Emmy van Lokhorst en Ellen Forest. In Nederland was Jopie dus weer even onder zijn vrienden.

Na ‘De onderbaas’ heeft Jopie Breemer niet meer aan het tijdschrift van Van Loghem meegewerkt. Dat is misschien maar goed ook. Het zou het begin van het einde zijn geweest. We blijven hem ons nu eenmaal liever herinneren als de schrijver en dichter voor wie de lichtvoetigheid ernst was. Zoals acteur en Jopiaan Coen Hissink hem typeerde: ‘Alleen Jópie is Jópie, maar Jopie is niet alléén Jopie.’

Jan van Hattem
De aap gevlooid

‘Het is niet overdreven te zeggen, dat met de dood van de contemporaine lezers een literair werk sterft. Het zal nooit meer zo verstaan worden als zij het lazen, in hun cultuur, taal en literaire context.’ Met deze uitspraak van Kees Fens besloot Ronald Spoor zijn artikel ‘Elsschots aap uit de mouw’ in De Parelduiker, jrg. 2 (1997), nummer 1, p. 66-69. Op verzoek van Paul Vincent, de Engelse vertaler van Elsschots Villa des Roses (1913), was Spoor enige jaren daarvoor een speurtocht begonnen naar de betekenis van Soleilland, een van de vele koosnaampjes voor het aapje van pensionhoudster Madame Brulot, dat uit wraak in het open haardvuur belandt.

Al eerder had Johan Anthierens, in zijn Willem Elsschot: Het Ridderspoor (1992), enkele suggesties op een rijtje gezet: ‘Dochter Ida de Ridder gokt op een variant van “Zonneklopper”, Zuidnederlands voor een lanterfanter, [en] Marc Somers, van het “Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven”, tipt op het waspoedermerk Soleil, dat begin van de eeuw een begrip was […].’ Allebei onjuist, meende Anthierens, en hij vervolgde: ‘Een meerderheid gealarmeerden neigt naar een allusie op en verbasteren van de naam Soleiman El-Halébi, een drieëntwintigjarige Turk, student rechten en theologie, fanatiek islamiet, die op 14 juni 1800 in Caïro de Franse generaal Jean-Baptiste Kléber vermoordde […].’

Maar uiteindelijk bleek ook die suggestie te vergezocht. Het was ten slotte Ronald Spoor, die bij het maken van een register op de Brieven 1888-1961 van Alexander Cohen de vondst deed. De journalist Cohen bleek in De Telegraaf van 15 februari 1907 een artikel te hebben gewijd aan wat ‘de zaak Soleilland’ heette. Een Parijzenaar had een aan zijn zorg toevertrouwd meisje op weerzinwekkende wijze verkracht en vermoord. Spoor opperde in De Parelduiker: ‘Elsschot woonde ten tijde van deze moord in Parijs. Hij zal het verhaal in de Parijse bladen gelezen hebben of in zijn pension gehoord. Ida De Ridder sluit niet uit dat Elsschot De Telegraaf werd opgezonden […] Het is dus denkbaar dat Elsschot Cohens artikel in Parijs onder ogen heeft gehad. Ik ga er echter vanuit dat Elsschot rechtstreeks geïnformeerd was over de spraakmakende zedenmoord van Soleilland.’

Met die laatste opmerking zat Spoor warm, maar het ontbrak hem aan bewijs. Het aapje in Elsschots roman permitteert zich af en toe onzedelijk gedrag, dat hem nauwelijks kan worden aangerekend. Dat hij de bijnaam Soleilland heeft gekregen, moet er volgens mij welhaast op duiden dat ook de Parijse misdadiger verminderd toerekeningsvatbaar werd geacht én dat Elsschot daarvan op de hoogte was. Het kran-

tenartikel van Alexander Cohen gaat echter vooral over de algemene roep om lijfelijke terechtstelling van de dader – die Cohen overigens afwijst. Dus moest Elsschot over nóg een bron van informatie beschikken. Maar welke?

Ik geloof dat ik die onbekende bron nu kan aanwijzen.

In 1900-’01 was Elsschot drie nummers lang redacteur geweest van het ‘jongerentijdschrift’ Alvoorder. Kort daarna debuteerde hij met enkele gedichten in het blad Jong Holland. Na een fusie ging dit tijdschrift verder onder de naam De Nieuwe Arbeid. Een paar medewerkers haakten toen af. Onder leiding van de Nederlander Meindert Boogaerdt jr. werd een nieuw blad opgericht, De Vrije Tribune. Uit de Alvoorder-groep werd Jan Eelen schriftelijk door Boogaerdt benaderd voor een post in de redactie, met het verzoek nog een tweede Vlaming daarvoor te interesseren, met name… Alfons De Ridder. Elsschot/De Ridder liet echter, voorzover valt na te gaan, niets van zich horen. Maar ik acht het zeer waarschijnlijk dat de redacteuren van De Vrije Tribune – onder wie Jan Eelen, Ary Delen, Leo J. Kryn en Meindert Boogaerdt – hun oude makker Alfons De Ridder van hun proza en poëzie op de hoogte hebben willen houden door hem in Parijs een exemplaar van hun tijdschrift toe te sturen.

En langs die weg is Elsschot volgens mij aan zijn genuanceerde kijk op de misdadiger Soleilland gekomen. Ik trof in De Vrije Tribune van 25 mei 1907 (jrg. 5, nr. 21, p. 163-166) een artikel aan van Gustaaf Vermeersch, met de titel ‘Soleilland’. De auteur ervan opponeert tegen een nieuwsbericht uit het Parijse dagblad Le Journal van 5 mei 1907, waarin gevraagd wordt om de doodstraf voor de dader in de geruchtmakende moordzaak. Vermeersch doet een poging de misdadiger Soleilland te ‘ontdemoniseren’ en wijst op de gecompliceerde relatie dader versus slachtoffer. Het is precies die dubbelzinnigheid van het daderschap die Elsschot het aapje in Villa des Roses heeft toegeschreven.

 

Komend voorjaar verschijnt van Jan van Hattem – een in Antwerpen woonachtige Nederlander – een omvangrijke biografie van Willem Elsschot, getiteld Willem Elsschot. Mythes bij het leven (Houtekiet, Antwerpen)