Archief: DBNL

Tonny van der Horst
Een dolende ridder

Mijn eerste ontmoeting met Constant van Wessem (1891-1954), schrijver en essayist, maar vooral bekend als redacteur van De Vrije Bladen, had plaats in 1937. Ik ontmoette hem in het Haagse café-restaurant Deyers aan het Plein, waar de pen-club – het kan ook de Vereeniging van Letterkundigen zijn geweest, want mijn latere echtgenoot Victor E. van Vriesland had in beide besturen zitting – zich na afloop van een vergadering met enige leden, onder wie Van Wessem, om de bittertafel had geschaard. Het viel mij op dat hij weinig aan de gesprekken deelnam, wat aan zijn slechte gehoor te wijten bleek te zijn, hij leek er enigszins verloren bij te zitten, met weinig aandacht voor zijn tafelgenoten.

C.J. Kelk schrijft in zijn memoires, getiteld Wie ik regen kwam, dat Van Wessem als gevolg van een ziekte in zijn kindertijd gedeeltelijk verlamd was aan zijn gezicht: ‘In verband hiermee was hij aan één kant hardhorend en verder gaf die verstroeving aan zijn gelaatsexpressie als hij lachte iets zeer opmerkelijks alsof hij over een eigen uitdrukkingsmiddel beschikte om zijn geamuseerdheid kenbaar te maken. Van zijn gedeeltelijke hardhorendheid trok hij ontegenzeggelijk profijt om dingen die hem niet interesseerden of niet behaagden langs zich heen te laten gaan.’ Dat dit niet opging

voor wat er destijds aan de bittertafel van Deyers allemaal gezegd werd, bewees een aan Vic gerichte brief, die wij enkele dagen later van Van Wessem ontvingen. Bijgesloten was een door hem ondertekend en, voorzover ik weet, nooit eerder gepubliceerd gedicht, met een verwijzing naar een personage uit Frederik van Eedens De kleine Johannes (1887):

In de begeleidende brief, gedateerd 16 december 1937, schreef Van Wessem: ‘Beste Vic, hoe kom jij, looze vos, aan die engel van een meisje, dat naast je zat in dat café, dien avond in Den Haag (Deyers)? Hoewel ik geen dichter ben – en ook niet dicht – speelden eenige combinaties door mijn hoofd, die tot bijgaand “vers” werden. Je moogt me gerust uitlachen; maar zijn we niet allemaal dolende ridders op avontuur naar Geluk? Ik behoef dit schoons niet terug (Het meisje zelf is gelukkig beter). Je papiermand is wijd, meen ik. Saluut! Stan.’

In die papiermand kwam het gedicht niet terecht, maar helaas heb ik het ook niet zorgvuldig genoeg bewaard, want toen het zestig jaar later bij het opruimen van mijn bureau te voorschijn kwam, was het verbleekte handschrift nauwelijks meer te lezen en het vergeelde papier op de vouwen gescheurd.

Vorig jaar, in juni 2003, heb ik Constant van Wessem teruggezien. Weer viel mij die gedistantieerde, maar scherpe blik op die hem zo typeerde. Het gebeurde bij de presentatie in De Eerste Bergense Boekhandel van Mijn tweede huid. De geschiedenis van A. Roland Holst en zijn huis door Jan van der Vegt. Tijdens deze gebeurtenis werden oude filmbeelden vertoond, in 1941 gemaakt door Johan van der Woude en nu ter beschikking gesteld

door zijn zoon Berend Boudewijn. Van der Woude, die na de mobilisatie van 1939 in Bergen was blijven hangen en er zich samen met zijn vrouw en twee zoontjes vestigde, was gewoon om collega-schrijvers die in Bergen bij hem op bezoek kwamen, te filmen. Het is aan Van der Woude te danken dat wij nu de schrijversvrienden konden gadeslaan die hij in het eerste jaar van de oorlog bij zich thuis placht uit te nodigen.

Daar Vic in de waan verkeerde er veiliger te zijn dan in Amsterdam, waren wij in Bergen gaan wonen, waar we deze gedenkwaardige ontvangsten, door Van der Woude met zijn camera vastgelegd, hebben meegemaakt: de gezamenlijke duinwandelingen, de dagjes aan het strand, de feestjes en de borrelpartijen. Zo vierden wij op 31 augustus 1941 met veel oranjebitter de verjaardag van koningin Wilhelmina, die had besloten de strijd tegen de Duitse bezetter vanuit Londen voort te zetten, waarbij wij in de achtertuin luidkeels het Wilhelmus aanhieven.

Het was een ontroerende gebeurtenis om als enige overlevende deze mensen – onder wie Kees Kelk, N.E.M. Pareau, Jacques Bloem, Clara Eggink, Sander Stols, Edgar Fernhout – die toen nog zo jong waren en nu allen dood, te zien bewegen, praten en lachen. Er kwam een heel verleden op mij af, en terwijl ik de vrouw van Van der Woude, die haar gasten altijd uitgeleide deed, Constant van Wessem naar het dorpsstation zag brengen en ik hem in het stoomtreintje naar Alkmaar – de ‘Bello’ – zag wegrijden, leek de laatste regel van het gedicht dat hij mij eens had toegestuurd, een symbolische betekenis te krijgen.

Niels Augustin
Jan Arends en Yvju

Na lezing van Angst voor de winter, de biografie van Jan Arends door Nico Keuning, en zijn aanvullende artikel in De Parelduiker (2003/5) kan ik ook nog het een en ander toevoegen aan de nagekomen gegevens over Arends.

Jan Arends komt in mijn (onvolledige) dagboeken voor het eerst voor in januari 1951. Ik moet hem echter al eerder hebben ontmoet, getuige de plaatsing van zijn gedicht ‘Lieve Jacoba’ in het eerste nummer van mijn tijdschriftje Spleen van maart 1950. Ik herinner mij dat ik in die tijd nogal eens met Jan bij Café Eylders in Amsterdam aan tafel zat, vanwaar we naar de binnenkomende habitués en nieuwkomers keken. Ik vond hem een stille, vriendelijke jongen en heb van zijn beruchte uitbarstingen nooit iets gemerkt. Hoewel hij vaak bietste (de echte bietsers waren Gerard den Brabander en Ramses Shaffy), bood hij mij ook wel eens wat aan en één keer nodigde hij mij uit om te gaan eten in het atva-gebouw aan de Marnixstraat.

Ik heb Arends nooit opgezocht op een van zijn vele woonadressen, maar kruiste zijn pad zeker wel eens op een feest, misschien bij Leo Klatser of Jan Sierhuis. Dat ik hem zo weinig zag, kwam natuurlijk ook doordat ik vanaf 1951 jarenlang in Parijs woonde, waar Jan, voorzover mij bekend, nooit is geweest.

Dat Jan Arends zo langdurig een relatie had met een zekere Iefje, zoals Nico Keuning schrijft, is destijds langs mij heen gegaan. Maar zij komt in mijn dagboek voor als een mooie, blonde Zweedse vrouw, met wie ik in 1954 een (platonische) verhouding had. In mijn bezit is een foto waarop Yvju (zoals ik haar naam spelde) en ik bij Eylders elkaar omarmen. Bij zo’n gelegenheid, noteerde ik, zoende zij me hartstochtelijk en beet daarbij behoorlijk in mijn lip.

Yvju was de bijnaam of koosnaam van Gudrun Dövle, op bladzijde 142 van Angst

voor de winter omschreven als een ‘Scandinavische blondine’, wier identiteit maar niet duidelijk wil worden, ondanks de raadpleging door Keuning van diverse getuigen. Ik kan bevestigen dat Gudrun en Yvju een en dezelfde persoon zijn.

Eén keer ben ik bij Gudrun thuis geweest, in Amsterdam. Ik had bij Clochemerie en Eylders een Utrechts meisje ontmoet, Didi, die niet meer tijdig naar huis kon. We mochten bij Gudrun overnachten. Het adres weet ik niet meer. In het ene bed lagen Didi en ik, heel platonisch in elkaars armen. Maar van slapen kwam niet veel. In het andere bed was Gudrun namelijk hevig aan het vrijen met ene Bob Jacobs, een fotograaf, waarbij zij hem af en toe hard op de billen sloeg, wat hij beantwoordde met een rake klap in haar gezicht.

Wat Keuning zijn getuigen laat beweren over Gudrun/Yvju, namelijk dat zij als ex-dierentemster een voorkeur had voor sm-achtige seks, lijkt met deze vrijpartij in overeenstemming, mogelijk zelfs bevestigd.

Laagwater

Karel Grazell
In memoriam Niels Augustin
(24 april 1928-4 april 2004)

‘Jullie hadden toen geen geld,’ zei z’n moeder, de hoogbejaarde schrijfster Elisabeth Augustin half jaren negentig tegen me in het Amsterdamse Witsenhuis.

Niels Augustin en ik raakten omtrent onze 19de verjaardag (ik drie weken ouder dan hij) bevriend met elkaar. We trokken meteen frequent met elkaar op en discussieerden over schrijven op z’n zolderkamer in z’n ouderlijk huis: Achillesstraat 47^2H, Amsterdam. Snel ontwikkelde zich daar een groepje van jonge kunstenaars: Simon Vinkenoog, de later bekende fotograaf Dolf Toussaint, diens schilderende vriendin Bessie, wat meer op de achtergrond de schilderes Doortje Tuynman, nog verder weg (eigenlijk alleen per brief) de latere uitgever Wim J. Simons. Vooral Niels, Simon en ik (Simon noemde ons vier decennia later in Het Parool De Drie Musketiers) trachtten andere poëzie te schrijven dan gebruikelijk. Niels schreef onder meer ‘Zes kogels voor Indonesië’, tegen het populaire ‘Zes kaarsen voor Indië’ van L. Huizinga, en dat werd in het Concertgebouw voorgedragen – ikzelf publiceerde vanaf najaar 1946 gedichten in Propria Cures en W.F. Hermans had m’n werk gekozen voor literair tijdschrift Criterium.

In de jaren vijftig stelde een essayist dat de Vijftigers het eerste avantgardisme betekenden in de Nederlandse literatuur van na de oorlog. Wij waren eerder, maar het was weinig waarmee we naar buiten traden.

‘Jullie hadden toen geen geld.’

Niels verscheen met een blaadje: de dualist. Daarin debuteerden sommigen van het groepje. Hadden we een literair programma? Nee, niet echt. We zweefden tijdens die eerste naoorlogse jaren in een vacuüm, ontstaan uit een tienertijd die nauwelijks meer was geweest dan oorlog, somberheid en dreiging. Waren we een ‘beweging’? Nou, nee, we zochten alleen. Niels verkocht abonnementen op het blad in ruil voor rumcola’s, hij heeft nog jaren tijdschriftjes met namen als Cahier Eylders, Sense & Sentences, De Lijmkit, Het Koetje aan die abonnees toegezonden: de dualist en al die andere uitgaafjes hadden geen lang leven, ‘geen geld’. De Parelduiker schreef niet lang terug hierover, en ook over zijn latere uitgaafjes (rond 2000) van dichtbundeltjes (onder andere van Simon Vinkenoog).

Niels was een schrijver die richting media groeide. Dat bleek eind jaren vijftig. Hij kwam in dienst bij een groot reclamebureau als aankomend copywriter, was na

drie maanden daar chief en weer een kwartaal later benoemde men hem tot media-man en werd hij een van de bekendste media-adviseurs die Nederland (en Vlaanderen) heeft gehad. Intussen was hij geïnteresseerd in het opgraven van oude voorwerpen. Zo staat op zijn naam ook een moeizaam nog te vinden boekje over antieke pijpenkoppen.

Hij stapte dan ook ten slotte uit de reclame en ging in het antiek. Zo had hij een zaak in Amsterdam, nadien in Willemstad (antiekzaak, keramisch museum, pijpenmuseum) en nog later in Middelburg.

Zo’n twee maanden geleden vertelde hij me dat hij bezig was aan een kort artikel over de mysterieuze vriendin van Jan Arends, Yvju – hij had overlegd met een redacteur van De Parelduiker. Ook had hij het voornemen iets te publiceren van de memoires die hij aan het schrijven was: een fragment over z’n verblijf in Parijs, begin jaren vijftig (hij wist toe al dat hij z’n voorgenomen autobiografie niet meer zou voltooien). ‘Eindelijk, na 75 jaar, publiceer ik dan in een tijdschrift dat ik niet zelf heb uitgegeven, Karel.’

Maar de tijd wordt benard door de eeuwigheid…

Het ga je goed, Niels.

Laagwater

Karel Grazell
In memoriam Niels Augustin
(24 april 1928-4 april 2004)

‘Jullie hadden toen geen geld,’ zei z’n moeder, de hoogbejaarde schrijfster Elisabeth Augustin half jaren negentig tegen me in het Amsterdamse Witsenhuis.

Niels Augustin en ik raakten omtrent onze 19de verjaardag (ik drie weken ouder dan hij) bevriend met elkaar. We trokken meteen frequent met elkaar op en discussieerden over schrijven op z’n zolderkamer in z’n ouderlijk huis: Achillesstraat 47^2H, Amsterdam. Snel ontwikkelde zich daar een groepje van jonge kunstenaars: Simon Vinkenoog, de later bekende fotograaf Dolf Toussaint, diens schilderende vriendin Bessie, wat meer op de achtergrond de schilderes Doortje Tuynman, nog verder weg (eigenlijk alleen per brief) de latere uitgever Wim J. Simons. Vooral Niels, Simon en ik (Simon noemde ons vier decennia later in Het Parool De Drie Musketiers) trachtten andere poëzie te schrijven dan gebruikelijk. Niels schreef onder meer ‘Zes kogels voor Indonesië’, tegen het populaire ‘Zes kaarsen voor Indië’ van L. Huizinga, en dat werd in het Concertgebouw voorgedragen – ikzelf publiceerde vanaf najaar 1946 gedichten in Propria Cures en W.F. Hermans had m’n werk gekozen voor literair tijdschrift Criterium.

In de jaren vijftig stelde een essayist dat de Vijftigers het eerste avantgardisme betekenden in de Nederlandse literatuur van na de oorlog. Wij waren eerder, maar het was weinig waarmee we naar buiten traden.

‘Jullie hadden toen geen geld.’

Niels verscheen met een blaadje: de dualist. Daarin debuteerden sommigen van het groepje. Hadden we een literair programma? Nee, niet echt. We zweefden tijdens die eerste naoorlogse jaren in een vacuüm, ontstaan uit een tienertijd die nauwelijks meer was geweest dan oorlog, somberheid en dreiging. Waren we een ‘beweging’? Nou, nee, we zochten alleen. Niels verkocht abonnementen op het blad in ruil voor rumcola’s, hij heeft nog jaren tijdschriftjes met namen als Cahier Eylders, Sense & Sentences, De Lijmkit, Het Koetje aan die abonnees toegezonden: de dualist en al die andere uitgaafjes hadden geen lang leven, ‘geen geld’. De Parelduiker schreef niet lang terug hierover, en ook over zijn latere uitgaafjes (rond 2000) van dichtbundeltjes (onder andere van Simon Vinkenoog).

Niels was een schrijver die richting media groeide. Dat bleek eind jaren vijftig. Hij kwam in dienst bij een groot reclamebureau als aankomend copywriter, was na

drie maanden daar chief en weer een kwartaal later benoemde men hem tot media-man en werd hij een van de bekendste media-adviseurs die Nederland (en Vlaanderen) heeft gehad. Intussen was hij geïnteresseerd in het opgraven van oude voorwerpen. Zo staat op zijn naam ook een moeizaam nog te vinden boekje over antieke pijpenkoppen.

Hij stapte dan ook ten slotte uit de reclame en ging in het antiek. Zo had hij een zaak in Amsterdam, nadien in Willemstad (antiekzaak, keramisch museum, pijpenmuseum) en nog later in Middelburg.

Zo’n twee maanden geleden vertelde hij me dat hij bezig was aan een kort artikel over de mysterieuze vriendin van Jan Arends, Yvju – hij had overlegd met een redacteur van De Parelduiker. Ook had hij het voornemen iets te publiceren van de memoires die hij aan het schrijven was: een fragment over z’n verblijf in Parijs, begin jaren vijftig (hij wist toe al dat hij z’n voorgenomen autobiografie niet meer zou voltooien). ‘Eindelijk, na 75 jaar, publiceer ik dan in een tijdschrift dat ik niet zelf heb uitgegeven, Karel.’

Maar de tijd wordt benard door de eeuwigheid…

Het ga je goed, Niels.

Luc Daems+
Bij de geboorte van een mythe
Emile Zola en het ontstaan van Les Soirées de Médan

Een boek komt nooit alleen. Het draagt de geschiedenis in zich van zijn tijd, vertoont de trekken van zijn broers of zussen, en vertelt behalve het eigen verhaal ook het hunne. In mijn bibliotheek bevinden zich sedert jaren de luttele beginpagina’s uit de eerste druk van Les Soirées de Médan (1880). Ze kregen in hun schamelheid een onderkomen in een veel mooiere, latere editie van het werk. Toch zijn het uitgerekend deze eerste bladzijden die de gedachten terugvoeren naar het einde van de negentiende eeuw en die even het Franse naturalisme laten herleven.

Zola’s gevolg

Halverwege de jaren zeventig ontving de Franse schrijver Emile Zola elke week op donderdagavond vrienden bij hem thuis in Parijs: Ivan Toergenjev, Alphonse Daudet, Edmond de Goncourt en Gustave Flaubert waren onder hen beroemde en gewaardeerde gasten. Emile Zola (1840-1902), zelf niet eens veertig, had zich gaandeweg de status van gerenommeerd en tegelijk controversieel auteur verworven. Van zijn befaamde (zeg maar beruchte) twintigdelige Rougon-Macquart-cyclus was ruim eenderde klaar, en vooral de schandaalroman L’Assommoir (1877) – en weldra ook Nana (1880) – zou de Fransen flink door elkaar schudden.

Zola trok de lijn die de realisten Flaubert en de Goncourts hadden aangezet, extreem verder door. Hij nam afstand van de romantiek van de grote gevoelens, van het heldendom, en verwees de beroemdste schrijver van zijn tijd, Victor Hugo, die niet lang voordien nog overal triomfen had gevierd met Les Misérables (1862), op die manier naar de achtergrond. Als hogepriester van het naturalisme concentreerde hij zich op de weergave van de werkelijkheid, die hij onder invloed van vooral de natuuronderzoeker Charles Darwin, de filosoof Hippolyte Taine en de medicus Claude Bernard beschouwde als het loutere product van erfelijkheid en milieu. Voor Zola was ‘de auteur’ in feite niets anders dan een wat apart soort geleerde, die gebruik diende te maken van de middelen van andere wetenschappers, namelijk de waarneming en de analyse. Een grote sociale bekommernis lag daarbij aan de basis van zijn kunstenaarschap.

Naast de literaire tenoren aan het einde van de negentiende




eeuw hadden ook een aantal jongere auteurs zich een plaats aan Zola’s uitgebreide tafel veroverd. Paul Alexis (1847-1901), net als Zola zelf afkomstig uit Aix-en-Provence, moet de eerste zijn geweest. Al sinds 1869 kende hij de Franse romancier. Hij behoorde tot de kring van Catulle Mendès en ontmoette daar behalve Joris-Karl Huysmans (1848-1907) ook Léon Hennique (1851-1935). Toen Alexis vernam dat beiden net zo geestdriftig waren over het werk van de auteur van L’Assommoir als hijzelf, nam hij ze mee naar de avonden bij Emile Zola. Guy de Maupassant (1850-1893), een Normandiër van geboorte die veel eerder al bij Flaubert aan Zola was voorgesteld, en Henry Céard (1851-1924), door de ‘meester’ bij hun eerste ontmoeting in 1876 voor een wijnverkoper aangezien, maakten inmiddels eveneens deel uit van zijn entourage.

Alexis, Céard, Hennique, Huysmans en Maupassant dineerden, alvorens ze naar de wekelijkse bijeenkomsten in de rue Saint-Georges vertrokken, eerst elders in Parijs en sloten zich ook daardoor dichter bij elkaar aan. Eén keer – op 16 april 1877 – slaagden ze erin Gustave Flaubert, Emile Zola en Edmond de Goncourt met hen samen aan tafel te brengen voor een diner in het befaamde Parijse restaurant Trapp. Het gebeuren is meer dan een fait divers: het zou niet veel later beschouwd worden als het motorisch moment van de naturalistische school. De kranten, die er natuurlijk weet van kregen, beschouwden de jonge schrijvers die daar met hun grote voorbeelden aanzaten, voortaan als ‘la queue de Zola’.

Konijnenhok

Van 1878 af tot op het einde van zijn leven in 1902 woonde Emile Zola alleen tijdens de koudste wintermaanden in Parijs. Ruim acht maanden per jaar bracht hij door op zijn zomerverblijf te Médan, een dorpje langs de Seine, nog geen dertig kilometer van de hoofdstad. De auteur had er naar eigen getuigenis met de opbrengst van L’Assommoir ‘een bescheiden optrekje’ gekocht. In een brief aan Gustave Flaubert (van 9 augustus 1878) schrijft hij: ‘Ik heb een huis gekocht. Een konijnenhok, tussen Poissy en Triel, in een lieflijk gat, aan de boorden van de Seine; 9000 francs… Ik deel je de prijs mee opdat je niet te veel respect voor me zou krijgen…’

Het huis bestond slechts uit een paar vertrekken beneden – keuken, eetplaats en vestibule – en nog twee kamers en twee vertrekjes op de bovenverdieping, plus zolder met een mansardekamer. Vrij snel al laat bouwheer Zola er rechts en links respectievelijk een vierkante en een zeshoekige toren (die hij naar de romans die de constructies ‘betaalden’, de ‘Nana-’ en de ‘Germinal’-toren doopt) tegenaanzetten.

Een annex (naar Zola’s uitgever ‘Pavilion Charpentier’ genoemd) verrijst naast het hoofdgebouw en wordt bestemd als logement. Op een eilandje in de Seine, precies tegenover het huis, koopt hij grond en zet er een paviljoen (‘Le Paradou’) op. Kortom, in de loop der jaren wordt de woning steeds verbeterd en uitgebreid met de opbrengst van nieuwe boeken, die met de regelmaat van de klok en in onwaarschijnlijk hoge oplagen verschijnen en over de toonbank gaan.

Het zomerse verblijf in Médan bood Emile Zo la al gauw de mogelijkheid ook daar, zoals in Parijs, collega’s en vrienden rond zich te verzamelen. In brieven legde de auteur zijn invités uit hoe zij per trein en vervolgens te voet het huis te Médan konden bereiken. Zola’s schoolkameraad, de schilder Paul Cézanne, zocht hem er een enkele keer op, en behalve de eeuwige Edmond de Goncourt moeten ook Alphonse Daudet en uitgever Georges Charpentier er met hun echtgenotes geregeld voor enkele weken te gast zijn geweest. Van de jeugdige adepten verbleven Henry Céard en Léon Hennique vanaf augustus 1878 zeker enige tijd in het huis langs de Seine om er aan de toneelbewerking van een van Zola’s romans te werken. Beiden waren, net als trouwens Alexis, Huysmans en Maupassant, vrijgezel en konden allicht thuis makkelijk voor een poos gemist worden. De jonge naturalisten kwamen alleen, met twee of met drie, geregeld voor een dagje op bezoek. Veel plaats om te logeren was er toen immers nog niet. Zondagen bleken voor dergelijke visites het meest geschikt. Zowel Henry Céard als Joris-Karl Huysmans en Guy de Maupassant waren immers (toen nog) ambtenaren, die zich behalve in het weekeinde slechts op erkende feestdagen konden vrijmaken.

Komische inval

Het gevoel van onderlinge verbondenheid moet bij ‘les messieurs Zola’, zoals ze in de pers soms heetten, het verlangen gesticht hebben naar een gezamenlijke publicatie. Die zou er inderdaad komen: op 17 april 1880 verscheen bij Georges Charpentier Les Soirées de Médan, een bundel met verhalen van Zola, Maupassant, Huysmans, Céard, Hennique en Alexis – met het verhaal van Zola, als een soort eerbetoon, vooraan. Dat de bundel in de pers weldra beschouwd werd als het ‘manifest van het naturalisme’, had te maken met het korte maar krachtige ‘Voorwoord’: ‘Van de hierna volgende vertellingen zijn sommige in Frankrijk, andere in het buitenland gepubliceerd. Ze leken ons uit één enkele gedachte voort te komen, één en dezelfde filosofie te hebben: daarom brengen we ze bijeen. We zijn alvast voorbereid op al die aanvallen, de kwade trouw en de onkunde waarvan de kritiek reeds zo vaak blijk heeft gegeven. Ons enige streven is geweest openlijk te verklaren wat onze werkelijke vriendschappen en, tegelijkertijd, onze literaire bedoelingen zijn.’ Met die ‘éne enkele gedachte’ waaruit de vertellingen waren voortgekomen, werd niet zozeer verwezen naar het gemeenschappelijke thema – de verloren Frans-Pruisische oorlog – alswel naar de nieuwe wijze waarop dat thema beschreven werd.

Het debacle van 1870, de nederlaag van Frankrijk, was bijzonder pijnlijk geweest. Het had een einde gemaakt aan de Franse hegemonie in Europa. Pruisen en Engeland hadden er het roer overgenomen en in Frankrijk zelf zou het keizerrijk van Napoleon in plaatsmaken voor de ‘Derde Republiek’. Het staat buiten kijf dat Zola door die gang van zaken als het ware geobsedeerd werd en allerminst vrij was van revanchistische gevoelens.

Mede onder invloed van deze militaire nederlaag moesten in het jonge, naturalistische denken de traditionele heldenbeschrijvingen wijken voor defilés van grauwe beelden uit de barre realiteit. De blik verschoof naar de rand van het slagveld, waar nauwelijks eer te rapen valt, waar geen winnaars zijn, alleen maar verliezers. In een brief aan Gustave Flaubert (van 5 januari 1880) onderstreepte Maupassant dat de naturalistische auteurs desondanks geen gebrek aan patriottisme mocht worden aangewreven: ‘wat ze schrijven is niet onvaderlands, maar slechts waar’. Hoe gevoelig dit punt lag, blijkt ook uit de discussie over de titel van de verhalenbundel. Joris-Karl Huysmans had L’Invasion Comique geopperd. Wellicht op aandringen van Zola zelf werd die titel opzijgeschoven: de ironie ervan werd, na de Franse nederlaag, toch als te stuitend ervaren. Minder scherp én meteen een eerbetoon aan de gastvrouw, Gabrielle-Alexandrine Meley (mevrouw Zola), was het door Hennique als alternatief voorgestelde Les Soirées de Médan [De avonden te Médan]. Daarin kon de volledige ‘queue de Zola’ zich vinden.

De verhalen

Zola’s ‘L’Attaque du Moulin’ vertelt het verhaal van de molenaar Merlier die burgemeester van Rocreuze is. Wanneer de oorlog uitbreekt, wordt Rocreuze door de Pruisen belegerd. Dominique, de verloofde van de molenaarsdochter Françoise, heeft als scherpschutter nogal wat slachtoffers gemaakt bij de

vijand. Hij wordt gevangengenomen, maar kan ’s nachts met de hulp van Françoise ontsnappen. Op zijn vlucht heeft hij echter een schildwacht gedood. De Pruisen willen wraak: ze zullen in Dominiques plaats zijn aanstaande schoonvader Merlier fusilleren. Daarvan op de hoogte gebracht, komt Françoises verloofde echter terug. Een peloton Fransen is intussen in aantocht. Merlier is er nog getuige van hoe zijn molen in elkaar stort, maar wordt daarna door een verdwaalde kogel getroffen. Alvorens de wijk te nemen, stellen de Pruisen Dominique toch terecht. Dan stormt eindelijk de eerste Franse officier binnen en kraait ‘victorie’…

‘Sac au dos’ van J.-K. Huysmans laat de lezer meelopen met de achterwacht van het Franse leger. Eugène Lejantel, die dysenterie heeft opgelopen, trekt – tussen de gewonden en de zieken – met zijn vriend de schilder vanuit Parijs over Châlons, Reims, Arras, Rouen, Evreux en Mantes weer naar Parijs… zonder eigenlijk ooit met de vijand in contact te zijn geweest. Meer een schets dan een echt verhaal, roept dit stuk vooral de zinloosheid van de oorlog op.

In Henry Céards ‘La Saignée’ lijkt de passie van een generaal voor een beroemde entraîneuse aanvankelijk slechts een groteske. Uiteindelijk brengt deze Madame Huberte de Pahauën de hoge officier, die in Parijs met zijn troepen door de Pruisen belegerd wordt, echter tot een roekeloze uitbraakpoging, die hem niet alleen veel manschappen, maar bovendien ook de povere resten van zijn prestige kost. Het middendeel van de novelle – de entraîneuse is door de generaal naar het door Pruisen

bezette Versailles verbannen, waar zij verkommert – is zonder meer langdradig. Alleen het beginfragment en misschien de laatste tien pagina’s zouden op enig artistiek vermogen bij de auteur kunnen wijzen.

‘L’Affaire du Grand 7’ van Léon Hennique vertelt de morbide geschiedenis van een troep soldaten die hun kameraad Joliot, omgekomen tijdens een gevecht in een bordeel, willen wreken door zeven in het ontuchthuis ‘bedrijvige’ meisjes te vermoorden. Henniques bijdrage munt uit door rechtlijnigheid en soberheid, waarbij elk detail uiteindelijk toch functioneel blijkt te zijn en de handeling onafwendbaar meevoert naar het gruwelijke slotfragment.

In ‘Après la Bataille’ van Paul Alexis treft een barones, die op het slagveld het lijk van haar gesneuvelde echtgenoot komt weghalen, op haar route een gewonde jonge soldaat aan, voor wie ze tijdens de terugtocht genegenheid gaat opvatten. De man in kwestie blijkt priester te zijn. Beiden gaan ze op het einde van het verhaal, in het besef van een latent tekort, toch hun eigen weg. Niets van wat verteld wordt in Alexis’ geschiedenis, is op zichzelf helemaal onmogelijk, maar alle voorvallen samen cumuleren door een gebrek aan maat tot onwaarachtigheid.

Rouen is in Duitse handen in Guy de Maupassants ‘Boule de Suif’. Een gezelschap van tien mensen weet een vrijgeleide te krijgen en wil naar Dieppe. Onder hen bevinden zich een graaf en een gravin, een industrieel met zijn echtgenote en een wijnverkoper en zijn vrouw. De groep wordt vervolledigd door twee nonnen, een republikein en een meisje van lichte zeden, Elisabeth Rousset, die omwille van haar molligheid ‘Boule de Suif’ was gaan heten. Er is hoop dat omstreeks het middaguur Tôtes kan worden bereikt, maar sneeuw en ijzel zorgen ervoor dat de door zes paarden getrokken koets slechts traag vordert. Boule de Suif is de enige die voor proviand heeft gezorgd, en gul deelt ze die met haar gezelschap. Pas tegen de avond komt Tôtes in zicht, waar de groep in het ‘Hotel du Commerce’ wordt opgewacht door een Pruisisch officier. Daar blijkt dat Elisabeth Rousset hem bepaalde diensten moet bewijzen die in overeenstemming zijn met het door haar uitgeoefende beroep, alvorens hij de koets weer zal laten vertrekken. Omdat Boule de Suif, als goed patriot, de Pruis zijn zin niet wil geven, wordt het hele gezelschap gedurende verscheidene dagen gegijzeld. Er ontstaat groeiende kritiek op de halsstarrige weigering van de lichtekooi. Boule de Suif, die toch niet de oorzaak wil zijn van de ellende van de anderen, offert zich dan op, terwijl beneden in de gelagzaal haar reisgenoten uitbundig feestvieren. De volgende dag wordt ze in de koets, waarmee de reis dankzij haar kan worden voortgezet, misprijzend aangekeken – net als in het begin van de novelle. Guy de Maupassant ironiseert messcherp de hypocrisie, de gewetenloosheid en het opportunisme van de bourgeoisie. Nu, na zoveel jaar, lijkt ‘Boule de Suif’ de herinnering aan Les Soirées de Médan levendig te houden, en niet omgekeerd.1

Traag digereren

Met de titel van hun bundel hadden de zes auteurs gesuggereerd dat hun werk het resultaat was van de gezellige middagen en avonden op het

domein van de Zola’s. Dat is evenwel niet het geval geweest. In feite circuleren er over het ontstaan van Les Soirées de Médan enkele sterk uiteenlopende verhalen, soms afkomstig dan nog van een van de auteurs. De oudste en mooiste lezing – maar jammer genoeg ook de minst waarschijnlijke – wordt geleverd door Guy de Maupassant en dateert van onmiddellijk na het verschijnen van het boek. ‘Om de kritiek op gang te brengen’ schreef de Normandiër op 17 april 1880 aan de redactie van het liberale dagblad Le Gaulois – ‘omdat zij de eersten waren die het verschijnen van de bundel hadden aangekondigd in hun blad’ – een brief die het ontstaan van de bundel moest belichten:

’s Zomers troffen we elkaar bij Zola, op diens buitenverblijf in Médan. Tijdens het trage digereren van uitgebreide maaltijden (want wij zijn allemaal smulpapen en gulzigaards en Zola alleen kan eten als drie normale romanciers) praatten we wat. Hij vertelde ons over de romans waarmee hij bezig was, schoof zijn literaire inzichten naar voren en gaf zijn mening over alles en nog wat. Soms nam hij een geweer, dat hij – bijziend! – op enige afstand hield, en al pratend schoot hij op de graszoden waarvan wij hem hadden verzekerd dat het vogeltjes waren. Hij was dan hoogstverbaasd wanneer hij nadien geen dode beestjes vond.
Op andere dagen verdreven we de tijd met hengelen. Vooral Hennique wist zich daarin te onderscheiden, en stortte zo Zola, die niets dan wat oude schoenen bovenhaalde, in de diepste ellende. En ik, ik voerde, uitgestrekt op de houten bodem van de ‘Nana’, niets uit, of ik baadde me urenlang. Paul Alexis zwierf intussen rond met scabreuze gedachten in zijn hoofd, terwijl Huysmans sigaretten

rookte, en Céard zich verveelde en dus het platteland maar stom vond. Zo gingen de namiddagen voorbij, maar omdat de nachten magnifiek waren, warm en vervuld van de geur van groen, gingen wij elke avond wandelen op het ‘grand île’, dat er precies tegenover lag. Ik voer iedereen over in de ‘Nana’.
Welnu, op een helverlichte vollemaansnacht hadden we het over Mérimée, van wie de dames vonden dat het een charmante verteller was. Huysmans repliceerde daarop als volgt: ‘Een verteller is een mijnheer die, omdat hij niet kan schrijven, op een aanmatigende manier zottigheden bovenhaalt.’ Zo kwamen we ertoe alle beroemde vertellers – voorzover wij wisten, was de Rus Toergenjev, die bijna Franse meester, de meest eminente onder hen! – onder de loep te nemen, en ze nadrukkelijk op te hemelen. Paul Alexis beweerde van zijn kant dat een geschreven verhaal zeer moeilijk te maken is. Céard, scepticus van nature, keek naar de maan en mompelde: ‘Kijk eens wat een mooi romantisch decor, dat zouden we moeten gebruiken…’ Huysmans voegde eraan toe: ‘… door sentimentele geschiedenisjes te frazelen, zeker!’ Zola echter vond het wel een goed idee en meende dat we elkaar zulke verhalen moesten vertellen. Het denkbeeld deed ons lachen, en we kwamen overeen – kwestie van het wat moeilijker te maken – dat het door de eerste gekozen kader gerespecteerd diende te worden door alle anderen, die er dan hun diverse avonturen in zouden situeren.
We zetten ons neer en in de grote rust van de slaperige landerijen, onder het schitterende licht van de maan, bracht Zola ons die verschrikkelijke bladzijde, geput uit de sinistere tijden van oorlog, die hij ‘L’Attaque du Moulin’ heeft gedoopt. Toen hij ermee klaar was, riep iedereen uit: ‘Dat zou snel uitgeschreven moeten worden!’ Maar hij begon te lachen: ‘Dat is al gebeurd!’ De dag daarop was het mijn beurt. Huysmans vermaakte ons, weer 24 uur later, ten zeerste met zijn relaas over de miserie van een weinig geestdriftige infanterist. Céard had het nog maar eens over het beleg van Parijs, meende terzake nieuwe ophelderingen te kunnen geven en ontvouwde een geschiedenis boordevol filosofie. Zo die dan al niet op feiten is gebaseerd, dan komt ze toch heel geloofwaardig over, en hoe dan ook blijkt ze al sedert Homerus’ epos van tel. Want als de vrouw inderdaad de eeuwige inspiratiebron is voor de stommiteiten van de man, dan hebben de soldaten – die ze haar bijzondere aandacht waardig keurt – er haast per definitie meer onder te lijden dan de anderen. Hennique toonde ons nog maar eens aan dat die mannen dikwijls heel intelligent en redelijk zijn als je ze afzonderlijk neemt, maar onvermijdelijk beesten worden wanneer ze in een groep zijn. Je zou het collectieve waanzin kunnen noemen. Ik ken niets dat grappiger is en tegelijk afgrijselijker dan de inval in dat bordeel en het afslachten van de arme meisjes. Paul Alexis liet ons daarna vier dagen wachten, omdat hij geen onderwerp vond. Hij wilde ons aanvankelijk verhalen over de Pruisen opdissen die dropen van de lijken. Onze kreten van afschuw deden hem zwijgen, en uiteindelijk verzon hij een amusante anekdote over een voorname dame die op

het slagveld haar gesneuvelde echtgenoot ging ophalen, en er zich liet vertederen door een arme, gewonde soldaat. En die soldaat was een priester. Zola vond de vertellingen opmerkelijk en stelde ons voor er een boek van te maken.

Het landelijke decor, het beurtelings vertellen van verhalen… Vooreerst moet het toch ook toen voor de aandachtige lezer duidelijk zijn geweest dat Maupassant met zijn inkleuring parallellen trok met Boccaccio’s Decamerone. De auteur presenteert de bundel als het resultaat van coherent en gericht werken gedurende ongeveer zes opeenvolgende maanbeschenen avonden (of nachten). Dat er in die bedoelde periode (dus tot uiterlijk februari 1880) nog geen logementsruimte was in Médan voor vijf geestdriftige bezoekers, zal menig krantenlezer echter zijn ontgaan. Verder gaat Maupassants versie natuurlijk voorbij aan de in het ‘Voorwoord’ van Emile Zola opgenomen mededeling dat ‘sommige vertellingen (reeds) in Frankrijk, andere in het buitenland werden gepubliceerd’. Dat deze voorstelling van de ontstaansgeschiedenis van Les Soirées de Médan de chronologie van de vertelsessies gelijk laat lopen met de volgorde van de verhalen in de bundel, is ongetwijfeld gedaan pour le besoin de la cause. Allicht heeft Henry Céard het bij het rechte eind wanneer hij jaren nadien Maupassants versie van het ontstaan als volgt becommentarieert: ‘[hij was] meer bedacht op slimmigheidjes dan op de weergave van de werkelijkheid, vertelt met verbeelding, uit berekening om te verbluffen en om de domoren de mond open te breken’. In werkelijkheid had Maupassant zijn tekst voor Le Gaulois inderdaad slechts geschreven ‘pour faire démarrer la critique’.

Vandaag niets breken

Een reëler beeld van de wijze waarop Les Soirées de Médan tot stand is gekomen, lijkt de latere Zola-biograaf Edmond Lepelletier aan te reiken, wanneer die na het overlijden van Guy de Maupassant op 8 juli 1893 in het avondblad Le Temps schrijft:

De literatuurgeschiedenis van onze tijd zou willen doen geloven, zelfs willen stellen dat Emile Zola de gewoonte had zijn vrienden en leerlingen te ontvangen in zijn landelijk huis te Médan en dat het boek (dus) daar geboren is. Die uitleg zou logisch zijn: jammer genoeg is hij niet juist. Om te beginnen ging Maupassant weinig naar Médan. Wanneer hij debuteerde in de literatuur, kwam het voor dat hij met zijn boot van Sartrouville (waar hij toen woonde) afzakte naar de glooiingen waar toen de schrijver van Germinal woonde. Het was in de tijd van zijn watersportexploten. Hij vertrok met zijn jol om drie uur ’s morgens, kwam aan, vuurde een saluutschot af, schudde Zola de hand en vertrok weer. Het sporten zat meer in hem dan het vergaderen, want Guy de Maupassant was voor alles een groot sportman: sportman in de verheven en ruime betekenis van het woord dan. Er zijn inderdaad weinig fysieke krachttoeren die hij niet heeft uitgehaald, of waarvan hij niet gesproken heeft.

Voor wat Les Soirées de Médan betreft, ziehier zijn ontstaansgeschiedenis. Emile Zola had Guy de Maupassant leren kennen bij Flaubert: Paul Alexis was toen al een getrouwe van Zola. Mijnheer Henri Céard had zich helemaal op zijn eentje bij Zola aangeboden, gedragen door het vertrouwen en de doortastendheid die een jongeman kenmerken. De heren Alexis en Céard brachten vervolgens de heren Hennique en Huysmans mee. Van lieverlede namen de vijf jonge literatoren de gewoonte aan elke donderdagavond ergens in een taveerne in Montmartre samen te gaan dineren, alvorens hun verdere avond bij Zola door te brengen, die in de rue Ballu een aantal vrienden en kennissen ontving. Die ‘vijf’ hadden er eigenlijk zes moeten zijn, want ook mijnheer Octave Mirbeau diende erbij te zijn. Doch die werd van de literatuur afgehouden door de politiek. Dat was de schuld van 16 mei! Mijnheer Mirbeau had bonapartistische vrienden. Een van hen, ingehuldigd als prefect, nam hem op in zijn prefectuur als kabinetschef of als secretaris…
’t Was dus tijdens de ‘Soirées de Ballu’ dat de ‘Soirées de Médan’ ontstonden. Men begon toen veel over de oorlog van 1870 te schrijven… En het is niet Emile Zola die eraan dacht in één band een allegaartje van min of meer militaire verhalen te verzamelen. Hij opperde integendeel bezwaren tegenover zijn jonge vrienden, bij wie hij niet de indruk wilde wekken hun persoonlijkheid geen kans te gunnen, aangezien hij als enige bekend was bij het grote publiek. Het boek werd gemaakt: het verscheen voorafgegaan door de inleiding van enkele regels, een beetje plechtig misschien, die naar ik meen van de hand van Ceárd zijn.

Het valt te betreuren dat Lepelletiers relaas zo kort bleef, en dat Médan niet echt op de weg van de verslaggever lag, moge duidelijk zijn. Niettemin verschaft Lepelletier onbetwistbaar interessante informatie, en in grote trekken komt zijn versie van het gebeuren beslist veel plausibeler over dan de bucolische idylle van Maupassant.

 

In 1930 – ter gelegenheid van het feit dat Les Soirées de Médan een halve eeuw eerder verschenen was – bracht uitgeverij Fasquelle een jubileumuitgave van het boek. Léon Hennique, de dan enige overlevende van het oorspronkelijke sextet, gaf in de ‘Inleiding’ niet alleen meer details bij Lepelletiers lezing van de ontstaansgeschiedenis, maar schonk ook Médan een deel van zijn in de vorige versie teloorgegane rechten terug:

Het was door Huysmans, met wie ik in de rue de Bruxelles op de maandagen van Catulle Mendès vriendschap gesloten had, dat ik Paul Alexis leerde kennen. We besloten onmiddellijk elkaar van tijd tot tijd te blijven zien en we kozen als gezamenlijke ontmoetingsplaats een obscuur kroegje op de place Pigalle. Daar, gelukkig zielsverwanten gevonden te hebben, zonder geld maar vol vuur, praatten we over literatuur, zongen we de lof van de Rougon-Macquart en schol-

den we op bepaalde kranten. Stel je voor! Zij hadden niet begrepen, weigerden te begrijpen, dat de auteur van de bewuste cyclus een zoon was van Balzac, een man die iets nieuws bracht, iemand die wij vanaf zijn debuut in hoge mate en resoluut hadden bewonderd.
‘Ik,’ riep Huysmans uit, ‘ik ga hem een artikel bezorgen in een Belgisch tijdschrift. Ik heb er de vrije hand.’ ‘En ik,’ ging Paul Alexis voort, ‘ik zal stappen ondernemen bij een blad waarin men doorgaans onbetaald teksten opneemt.’ ‘En ik…’ Ik kon mijn zin niet afmaken, stond wat beteuterd. Ik had immers geen tijdschrift en evenmin een dagblad… ‘Ik,’ ging ik niettemin verder, ‘oh, wacht eens even, L’Assommoir is in druk, niet? Zo ik er nu eens een lezing over hield in de “Capucines”?’ Ik merkte dat Huysmans het voorstel meteen goedkeurde, maar Alexis kwam onmiddellijk ter zake: ‘Maak snel een afspraak met de kerel die zich met de lezingen bezighoudt, en dan breng ik je bij Zola. Hij zal je zijn “Voorwoord” geven en een proef van L’Assommoir.’ ‘All right.’
Wat ik me ervan had voorgesteld, kwam ook uit. De kerel van de lezingen was vriendelijk en de volgende dag – het was een winteravond – hield ik, geflankeerd door de man die me introduceerde, precies om 9 uur stil bij de buitendeur van een benedenverdieping in de Batignolles [de Parijse wijk waar Zola woonde], ‘Bel aan!’
Zola maakt de deur open, gekleed in een rood flanellen colbertjasje, groot, met baard, gezet. Zola, met krachtig gelaat en mooi voorhoofd, de haren kortgeknipt. Zijn mond? Gewoon. Zijn neus? Licht gespleten naar de punt toe, zoals die van patrijshonden, begiftigd met speurzin en fijne smaak. Zijn stem? De stem van een hartelijk man, van een voortreffelijk mens. Ik krijg het gewenste ‘Voorwoord’, de proeven, mijn lezing heeft alle kans om te slagen. Mevrouw Zola zit er de hele tijd bij. Incognito. Wat een genoegen was het daarna aan de zijde van Zola behalve Alexis ook Huysmans met zijn guitige ogen op te merken en vier heren met sympathiek voorkomen, die allen bij hoogdringendheid waren uitgenodigd. De ene was Guy de Maupassant, een struise vent, vriend van Flaubert. De tweede, Henry Céard, bleek een boezemvriend van Huysmans, de derde A. Guillemet, een opmerkelijk landschapschilder, en de laatste Marius Roux, uit Aix en van Le Petit Journal.
Nog geen drie maanden later, trouwens, zaten Maupassant, Huysmans, Céard en de aanstichter van deze hele geschiedenis elke woensdag samen aan tafel en brachten ze daarna een bezoek aan de Zola’s. Je voelt je er goed, bij hem. Je weet je verbonden met elkaar en je hebt zelfs de eer in de gratie te vallen van de hond Raton, die er anders gauw korte metten mee maakt. Zola verhuist en vestigt zich in de rue Ballu – L’Assommoir was een groot succes geweest – en te oordelen naar de ‘open deur’ heerst er dankzij het noeste werken van de Meester welstand in de nieuwe woning. De luister van een salon gecapitonneerd met karmijnrood fluweel! Ik herinner mij het portret van Zola door Manet, twee bibliotheken

Louis xvi en talloze snuisterijen op de kasten en etagères. ‘Alexis, alstublieft vandaag niets breken,’ zei mevrouw Zola zalvend, als de brave man op ’t appèl verscheen. Hij was onrustbarend bijziend… – ‘Ik heb een optrekje gekocht in Médan,’ vertelt Zola ons op een mooie avond. Ik heb het gekocht voor mijn moeder die zich verveelt in de stad, en voor mij als het werk me te veel wordt.’ Niet veel later rijden wij naar Médan en we treffen er een wit huisje aan en een tuin, een tuin beplant met veelkleurige bloemen, groenten, een tuin begrensd door bebouwing, door een spoorbaan, een weg en een brug. Het is op de drempel van dat gastvrij verblijf dat [Jules] Vallés later aan Zola zal toevertrouwen: ‘Weet je, goede vriend, de volgende keer dat ik kom, breng ik een boom mee.’ Vallès had gevoel voor humor. Het huisje, de tuin werden groter…
En we zitten aan de tafel van Emile Zola, in Parijs, Maupassant, Huysmans, Céard, Alexis en ik, voor de verandering… We keuvelen over koetjes en kalfjes en wij brengen de oorlog ter sprake, de fameuze oorlog van ’70. Verscheidene onder ons waren vrijwilliger geweest of gemobiliseerde. ‘Tiens,’ stelt Zola voor, ‘waarom zouden we daarover geen boek maken, een verzameling novellen? Alexis: ‘Ja, waarom niet?’ ‘Hebben jullie onderwerpen?’ ‘Die zullen we hebben!’ ‘En hoe zal de titel van het boekje luiden?’ Céard: ‘Les Soirées de Médan’. Hij herinnerde zich de ‘Soirées van Neuilly’. ‘Bravo! Die titel staat me wel aan,’ prees Huysmans. ‘We zullen de kindertjes kleden en ze naar hier brengen…’ ‘Binnenkort?’ ‘Zo snel mogelijk.’ Wanneer de kinderen uiteindelijk op hun beentjes staan en zo fijn mogelijk uitgedost zijn, verdient ‘Boule de Suif’ een warme ovatie.

Het applaus eenmaal geluwd, loot ik de plaatsen die iedereen – behalve Zola zelf dan – moet innemen in het toekomstige duodecimootje, en Maupassant komt er als eerste uit. ‘Eerlijk gezegd, ik geloof niet dat hij ooit talent zal hebben,’ had Toergenjev voorspeld over een essay van de jonge schrijver… Of hoe ook de meest doorgewinterden de plank kunnen misslaan!
Het boek van de zes – Zola had er een strijdlustig voorwoord aan toegevoegd – is in handen van de uitgever. Het wordt gedrukt… Het wordt ingenaaid… Het wordt gededicaceerd… Het prijkt in de uitstalkast van de boekhandel. De kritiek is woedend en valt aan. Wij hebben geen angst: we vermaken ons best. Het publiek amuseert zich ook en koopt… Eenvoudige tijd, eerlijke en hartelijke tijd. Geen van mijn vrienden deed alleen maar aan zelfadoratie. Ze hadden leermeesters die ze in ere hielden, die ze respecteerden: Flaubert, Edmond de Goncourt, Alphonse Daudet, Zola. Dood, allemaal dood, en ook wij bijna allemaal. Wat doet, met deze recente editie van ‘Les Soirées de Médan’, dit sprankeltje uit ons vroeger leven toch een moeite om nog even te blijven nagloeien…2

Hennique laat er dus nauwelijks twijfel over bestaan: Les Soirées de Médan is in Parijs geboren. Dat de kritiek, zoals hij aangeeft, alleen maar woedend was en aanviel, is slechts ten dele waar. Negatieve beoordelingen waren er zeker, maar hier en daar waren er ook positieve geluiden te horen. In feite werd er echter vooral heftig gereageerd op het artikel zelf van Maupassant, en wellicht op het als provocerend ervaren ‘Voorwoord’. Kenmerkend is ongetwijfeld wat Le Figaro over de publicatie schrijft. Op 19 april 1880 betoogt Albert Wolff daarin dat de tekst van het ‘Voorwoord’ uitsluitend geschreven is om de kritiek tegen zich in te nemen, opdat de bundel zou verkopen, en hij hoopt dat zijn confraters, gehard in het vak, zich niet zullen laten vangen door wat hij ‘een poets van collegestudenten’ noemt. Enkele dagen later echter, op 22 april, erkent dezelfde krant het talent van de auteurs, wordt hun verlangen om waarachtig te zijn als ‘respectabel’ geprezen, en blijkt de verhalenbundel in zijn geheel als interessant ontvangen te zijn. Paul Alexis zal een jaar later in een artikel voor het dagblad Gil Blas (van 22 april 1881) concluderen: ‘Nuttige vijanden, heb dank! Hebben ze niet ons bestaan aan het volk gemeld, aandacht geschonken aan ons werk, ons succes voorbereid!’

Renommee

Dat Maupassant zijn deelname aan Les Soirées de Médan heeft gezien als een publiciteitsstunt die hem moest toelaten zijn bediendebaantje eraan te geven, lijdt weinig twijfel. Het oordeel dat hij eind april 1880 in een brief aan zijn leermeester Flaubert velt over zijn medeauteurs bij het verschijnen van de bundel, loopt dan ook niet over van bewondering: ‘Zola: goed, maar dat onderwerp had op dezelfde manier en net zo goed door George Sand of Daudet behandeld kunnen worden. Huysmans: niet best; onderwerp, compositie en stijl niet veel zaaks. Céard zwaar, loodzwaar, onwaarschijnlijk, raar stijltje, maar toch fijnzinnige en merk-

waardige dingetjes; Hennique: goed, met een echte schrijverspoot neergepend, maar op sommige plaatsen wat verwarrend. Alexis: heeft veel weg van Barbey d’Aurevilly, maar dan zoals Sarcey op Voltaire wil lijken.’

Korte tijd later reeds laat Maupassants grote succes hem toe zich los te weken van de groep van Médan en op eigen vleugels te vliegen. Ook Huysmans verlaat al heel gauw het naturalistische pad en bevindt zich met A Rebours (in 1884!) reeds volop in het decadentisme. Hennique, die zich steeds weer tracht te hernieuwen, loopt vroeg vast en zal de laatste twintig jaar van zijn leven zo goed als niets meer schrijven. Céard ten slotte houdt zich na verloop van tijd nog alleen met literaire en dramatische kritiek bezig. Het antisemitisme dat zich weldra bij Huysmans en Céard zou manifesteren, kon niet anders dan beiden nog verder van hun vroegere leermeester wegdrijven, wanneer die het vanaf 1894 voor de joodse officier Alfred Dreyfus opneemt. Ook Hennique keert zich uiteindelijk als anti-Dreyfasard van Zola af. Na verloop van enkele jaren al zouden alleen Céard en Alexis nog bij de Zola’s in Médan over de vloer komen.

Het moet voor de ‘meester’ een bittere teleurstelling geweest zijn, toen bij de door uitgever Charpentier georganiseerde grootse viering van de afronding van de Rougon-Macquart-cyclus, waarop een minister en 200 auteurs aanwezig waren, behalve Maupassant ook Huysmans, Céard en Hennique ontbraken. Men kan zich bij dat alles niet aan de indruk onttrekken dat de renommee die vooral Maupassant en ook Huysmans achteraf verwierven, zich rechtevenredig verhoudt tot de wijze en het moment waarop ze zich van Zola’s invloed en het naturalisme wisten te ontdoen. Het talent van Hennique (als toneelschrijver) en Céard (als essayist) reikte uiteindelijk niet ver genoeg om zich onder de vermaardheid van de bundel die het naturalistisch manifest was geworden, uit te werken. Paul Alexis, die als enige Emile Zola levenslang is trouw gebleven, lijkt achteraf gezien precies daardoor zijn literaire graf te hebben gedolven. Ook in gespecialiseerde literatuurgeschiedenissen wordt zijn naam nog slechts verbonden met de ontstaansgeschiedenis van Les Soirées de Médan.

Handel

Bijna op de dag af driejaar nadat ‘la queue de Zola’ met hun grote voorbeelden in restaurant Trapp aan tafel hadden gezeten – en daarmee de facto het naturalisme hadden ingeluid – verscheen in april 1880 de eerste druk van Les Soirées de Médan. Dat de uitgever zijn twijfels had over de te verwachten verkoop, blijkt uit het feit dat hij – na het enorme succes van L’Assommoir, met 50.000 exemplaren in twee jaar – slechts 8000 stuks van de verzamelbundel liet drukken.3 Behalve de gewone oplage die tegen 3,5 Franse franc per boek verkocht werd, verschenen er – volgens de Manuel de l’amateur des livres du xixe siècle van Georges Vicaire – 10 luxe-exemplaren op ‘papier de Chine’ tegen 12 franc, en 50 op ‘papier de Hollande’ tegen 7 franc.

Toen Georges Charpentier met zijn werk klaar was, riep Guy de Maupassant in een bewaard gebleven brief aan Céard (op papier van het Ministère de l’Instruction Publi–

que et des Beaux Arts) de kameraden nog één keer bij elkaar: ‘Beste Vriend, verzamelen geblazen voor iedereen volgende maandag, 12 april, om half vier in het kantoor van Hennique, bij Charpentier, voor de opdrachten in Les Soirées de Médan dat woensdag verschijnt. Gelieve ook Huysmans te waarschuwen.’ Dat het signeren en dedicaceren van een onbekend aantal exemplaren van hun gezamenlijke bundel in het geheugen van de jonge auteurs gegrift is gebleven, bleek hiervoor al uit de woorden van Hennique.

Het zou natuurlijk interessant zijn te weten welke exemplaren de schrijvers van opdrachten (en/of signaturen) hebben voorzien. Ging het enkel om de tien stuks op ‘papier de Chine’? Of tevens om een deel van de vijftig exemplaren op ‘papier de Hollande’? Zonder twijfel werden er ook een aantal boeken van de gewone uitgave onder handen genomen, die de editeur bijvoorbeeld voor vrienden of kennissen zal hebben gereserveerd. Dat Guy de Maupassant er speciaal zijn medeauteurs voor verzamelde, laat vermoeden dat het toch om een vrij hoog aantal ging. Het zou meteen verklaren waarom er inmiddels naar verhouding nogal wat gededicaceerde en gesigneerde exemplaren zijn opgedoken. Op de belangrijkste veilingen die tussen 1968 en 1993 – vrijwel altijd in Parijs – gehouden werden, zijn ze inderdaad meer dan eens aangeboden. Het ging dan bijna steeds om in verschillende opzichten uitzonderlijke boeken, met opdrachten aan bevriende schrijvers en schilders.

Het staat buiten kijf dat het meest waardevolle exemplaar dat ooit van Les Soirèes de Médan werd verhandeld, afkomstig was uit het bezit van de vermaarde minister, historicus en bibliofiel Louis Barthou (1862-1934). Al is het bewuste exemplaar slechts (!) gedrukt op ‘papier de Hollande’, de uitvoering van de band en de twee bijgevoegde brieven maken het tot een absoluut unicum. Het werd gepresenteerd in een rood marokijnen jansenistische band, met smaakvolle vergulde lijntjes en bloemvignetten. Het vergulden gebeurde door de uitstekende vakman Mercier, de versieringen en het bindwerk waren van Cuzin. Een van de twee brieven die met het boek werden geveild, is het fameuze schrijven dat Flaubert op 1 februari 1880 naar aanleiding van het verschijnen van ‘Boule de Suif’ aan Guy de Maupassant zond: ‘Ik heb al te lang gewacht om je mee te delen dat ik “Boule de Suif” een meesterwerk vind. Ja, jongeman! Niet meer of niet minder, dat komt van een “meester”. Het is heel origineel van conceptie, in zijn geheel goed opgezet en geschreven in een uitstekende stijl. Je ziet de landschappen en de personages zo voor je, en de psychologie is sterk. Kortom, ik ben erover verrukt, twee- of driemaal heb ik hardop gelachen. Dat kleine verhaal zal “blijven”, wees daar zeker van…’ De andere brief is uit 1908, en van de hand van Céard, die meedeelt: ‘Ik maak me sterk U maandag het slot van de hoofdstukken over Les Soirées de Médan te kunnen geven…’ De veilingmeester hamerde in 1990 een en ander af voor het aardige bedrag van (nu) bijna 22.000 euro.

In Zola. La vérité en marche heeft H. Mitterand een reproductie opgenomen van het exemplaar dat de auteurs schonken aan ‘Madame François Zola’, de moeder van Emile. Omdat het boek haar gegeven werd ‘vanwege de bewonderaars van haar

zoon’, lijkt het niet helemaal onlogisch dat juist diens handtekening erin ontbreekt. De signatuur van Paul Alexis is helemaal onderaan te vinden, een beetje apart van de andere: het lijkt symbolisch voor de plaats die Zola’s hondstrouwe kameraad binnen de groep innam.

Laatste getuige

Ruim tien jaar geleden werd in het Brusselse antiquariaat Les Myriades een ‘Cinquantenaire’-editie verkocht van Les Soirées de Médan. Met het portret van de auteurs naar de gravures van F. Desmoulin in frontispice en de facsimile van de zes etsen van L. Muller naar de tekeningen van Jeanniot, is dat van zichzelf al een bijzonder fraai en behoorlijk zeldzaam boek. Het ging hier bovendien om een wat ongewoon exemplaar. Niet alleen werd de uitgave gepresenteerd in een keurig portefolio, maar ‘les 5 premières pages d’un exemplaire défait de l’édition Charpentier de 1880, revêtues de la signature autographe de chacun des auteurs’ waren, zoals trots aangegeven in de catalogus, aan de uitgave toegevoegd. Ik herinner me het boek toen tegen een ‘beschaafde’ prijs gekocht te hebben.

Omdat in een al wat ouder referentiewerk met veilingresultaten uit het einde van de jaren veertig een exemplaar terug te vinden was dat in ellendige toestand verkeerde en dat eveneens de handtekeningen droeg van de zes medeauteurs, heb ik lange tijd willen geloven dat de vijf ingeschoven pagina’s misschien de restanten waren van uitgerekend dat eerder verkochte, en uiteraard dan intussen geslachte boek. Nu gebleken is dat dergelijke collectief gesigneerde en van een opdracht voorziene exemplaren nogal eens voorkomen, heeft – ik geef het grif toe – mijn overtuiging terzake een behoorlijke deuk opgelopen. Ik heb er al geruime tijd van afgezien de geredde beginpagina’s uit de eerste druk van Les Soirées de Médan, met de handtekeningen van Zola, Maupassant, Huysmans, Céard, Hennique en Alexis, in te voegen in een nieuw en compleet exemplaar dat ik inmiddels heb verworven. De losse bladzijden hebben definitief bestaansrecht gekregen in de ‘Cinquantenaire’-editie, waarin ik ze eertijds kocht. Bijna 125 jaar na het ontstaan van de bundel zitten ze vooraan bij de ‘Inleiding’ van Léon Hennique, die op het einde van zijn leven, als laatste getuige van een voorgoed voorbije tijd, hun verhaal vertelde.

Bronnen

L’Argus du livre ancien et moderne (Paris).

E. Bloch-Dano, Madame Zola (Paris 1997).

D. Le Blond-Zola, Zola raconté par sa fille (Paris 1931).

J.C. Le Blond-Zola, Zola à Médan (Thise/Besançon 1999).

F. Brown, Zola. A Life (New York 1995).

L. Deffoux en E. Zavie, Le Groupe de Médan (Paris 1920).

R. Dumesnil, La publication des Soirées de Médan (Paris 1933).

O. Matterlin, Catalogue bibliographique des ventes publiques (Pans).

G. de Maupassant, Boule de Suif, met een ‘Inleiding’ door M.C. Bancquart (Paris 1997).

Maupassant (1850-1893), bij de tentoonstelling in de Musées Municipaux d Fécamp, van 22 mei tot 22 juli 1993.

E. Maynial, La Vie et l’CEuvre de Guy de Maupassant (Paris 1906).

H. Mitterand, Zola. La vérité en marche (Paris 1995).

-, Zola, t. i: Sous le regard d’Olympia (1840-1871) (Paris 1999).

-, Zola, t. ii: L’homme de Germinal (1871-1893) (Paris 2001).

-, Zola, t. iii: L’honneur (1893-1902) (Paris 2002).

Les Soirées de Médan. Edition du Cinquantenaire (avec une ‘Préface’ inédite de Léon Hennique, Paris 1930).

H. Troyat, Guy de Maupassant (Paris 1989).

-, Zola (Paris 1992).

G. Vicaire, Manuel de l’amateur des livres du xixe siècle (Paris 1894, 1920).

Kees Mercks+
Onder getuigen van oude tijden
De onbetrapte werkelijkheid van Bohumil Hrabal

Toen ik in de zomer van 2003 een reisje naar Tsjechië ondernam in een poging de werkelijkheid achter Hrabals proza over Nymburk en omgeving te vinden, besefte ik eigenlijk meteen al dat dit een onmogelijke taak was. De Tsjechische schrijver Bohumil Hrabal (1914-1997) zelf beschreef immers al een werkelijkheid die allang verdwenen was, maar die hij met zijn verbeeldingskracht in zijn proza weer tot leven had gebracht. Wat hij opriep, was een reconstructie, een poëtische herinnering die juist aan kracht won doordat die níet unvermittelt de realiteit weergaf, maar die door afstand in ruimte en tijd en door alles wat er nadien gebeurd was – de politieke en persoonlijke geschiedenis van een halve eeuw – aanzienlijk verschoven en verdiept was. Om dezelfde reden had ik me voordien ook al nauwelijks beziggehouden met literair toerisme in Praag. Goed, een enkele ontmoeting met de maestro in enkele van zijn stamkroegen, zoals De Gouden Tijger of Het Groene Lab, in het sjieke restaurant van Hotel Parijs, en een keer in zijn flatje in Praag-Vysočany. Eigenlijk was dat ook geen toerisme, maar steeds een poging nader kennis te maken met de schrijver, hem vragen te stellen over wat hij had geschreven en ik probeerde te vertalen. De schrijver was echter – het was nog in de communistische periode van het land – steeds afhoudend en verdroeg die aanwezigheid van een vreemde maar met moeite, laat staan dat er een spontaan contact uit kon ontstaan, hooguit was er sprake van een zekere stilzwijgende verstandhouding. Nu is hij al een paar jaar dood en kunnen hem niet eens meer die zakelijke vragen worden gesteld over zijn werk. Daarom toch maar op pad om te proberen iets van die werkelijkheid op te sporen.

Pestzuil

In zijn boeken Gekortwiekt, Het stadje waar de tijd stil is blijven staan en Harlekijntjes miljoenen vormen Nymburk en omgeving de achtergrond van de belevenissen van Hrabal als kind, opgroeiende jongere en jonge volwassene. Nymburk is een

stadje aan de Elbe dat zo’n 40 kilometer ten noordoosten van Praag ligt en de naamgeving (Nym- van novum, zoals in Nijmegen) geeft voedsel aan het gerucht dat het door Nederlanders zou zijn gesticht, wat zou worden bevestigd door de grachten die erdoorheen lopen. Het eerste schijnt historisch te kloppen, zij het in samenwerking met Duitse kolonisten en wel in het midden van de 13de eeuw. Van die grachten lijkt een misvatting, want wat er door het stadje heen stroomt en wat Hrabal lieftallig het Elbe’tje noemt met zijn elzenrode water, zijn slechts twee door kruid en onkruid overwoekerde slootjes, die langs de Grote en Kleine Wal lopen. De Nymburkse wallen worden echter wel pittoresk opgeluisterd door een lange reeks Hollands aandoende, lage, ingedommelde dijkwoninkjes met vervallen achtertuintjes. Vlakbij steekt tot mijn verrassing opeens een on-Hollandse, crèmekleurige watertoren uit 1904 in de lucht, versierd met engelen en spuwers, een juweeltje van Jugendstilarchitectuur en keurig gerestaureerd, voor het laatst in 1993, aldus de brochure over dit stadje.

Die walletjes komen ook voor in Harlekijntjes miljoenen. De titel van dit prozawerk verwijst naar de naam van een sentimenteel, melancholiek muziekwerkje uit de jaren vijftig, van ene Jiří Malásek, naar ik vermoed een soort Tsjechische Mantovani. Op de zoete klanken hiervan wordt het bejaardentehuis in Lysá, waar de ouders van Hrabal hun intrek hadden genomen, in slaap gesust. Het klinkt de hele tijd overal uit de kastjes van de radiodistributie. Moeder Hrabal voert het woord, net als in Gekortwiekt, maar nu al op gevorderde leeftijd. Haar minutieuze beschrijvingen van wat er zich in en rond het bejaardentehuis afspeelt, worden onderbroken door herinneringen aan Nymburk, het stadje waar de tijd stil is blijven staan en waar ze met haar man (Hrabals stiefvader) jarenlang op het terrein van de plaatselijke brouwerij die hij beheerde, heeft gewoond. Een nachtelijke wandeling door Nymburk wordt door ‘haar’ op hrabaleske wijze beschreven:

En toen we de Oude Wal bereikten, sloeg meneer Kořínek dat straatje in en bevonden we ons ineens in de stilte. Hier waren lage lantarens, met gaslampen die licht verspreidden dat door het gebladerte werd gedimd, de lage huisjes waren door hekken van de straat gescheiden. […] En beneden stroomde ons Elbe’tje, het stroomde traag door allerlei smeerboel, de propvolle bodem glinsterde van de conservenblikken, glazen. En daartegenover strekte zich de oude stadsmuur uit, om de honderd meter stak er een vervallen toren omhoog, de huisjes waren er van de kant van de Jízdecká-straat tegenaan geplakt, waarvan de muren waren opgetrokken uit rode stenen. […] Vervolgens liepen we tegen de wind in de brug over, die tegenover de straten lag, nergens een kip te bekennen, toen ik de straten die naar boven en beneden liepen, inkeek, liep er noch in de Jízdecká-, noch in de EliÅ¡ka-straat ook maar één voetganger. […] Toen we het straatje doorgelopen waren dat op de hoofdweg uitkwam, joeg de wind, die van het hele plein papiertjes opjoeg en afvalbakken losgerukt had met inhoud en al, nu die troep door het straatje tegenover ons. Met de rug naar de wind gekeerd liepen we achteruit naar de hoofdweg en na enkele stappen luwde de wind. […] Met omhooggestoken armen liepen we het lege plein op, de ramen van hotel Vorstenhof waren mat verlicht. […] De pestzuil met het beeld van Maria bovenop was met vier smeedijzeren booglampen verlicht, gaslantarens uit de vorige eeuw, de vier heiligenbeelden stonden op hun sokkels en het leek of ze dansten. (Uit Harlekijntjes miljoenen, hoofdstuk 3)

De namen van de straatjes zijn nog keurig terug te vinden en het plein dat hier genoemd wordt, is het grote plein van Nymburk, het Plein der Přemysliden, genoemd naar de oude Boheemse vorstendynastie die tot 1304 over Bohemen heeft geregeerd en die de nationale trots vormt voor iedere Tsjech. Het voorhistorische begin van deze dynastie is zelfs in legendarische nevelen gehuld, terwijl de eerste historische telg de schutspatroon van de Tsjechen is: (St.) Václav (Wenceslaus). Toen ik hier aankwam en op dit plein uit de bus stapte, zag ik hoe dit ruime plein doorsneden werd door een drukke weg, vol auto’s en dieselrook spuwende vrachtwagens. Op de achtergrond bevindt zich inderdaad het hotel-restaurant Vorstenhof (thans Záložna), met gruwelijke, knalgele parasols ervoor, waarop reclame wordt gemaakt voor Lipton’s ice-tea. Op de voorgrond, op het midden van het plein, staat een pestzuil, waarop inderdaad vier heiligen met hun ruggen tegen elkaar op sokkels staan, onder wie Václav, en ook Aegidius, die vaker bij Hrabal voorkomt. Anders dan op de foto’s uit plaatselijke folders staan ze er nu wat grauw bij. Waar zijn hun vergulde attribuutjes gebleven? Ik kan ze niet vinden, ook al blakert de zon onbarmhartig op de stenen vlakte.

Een van de straatjes die Hrabal noemt, is de EliÅ¡ka-straat. Het is een weinig interessant straatje, een zijstraatje van de weg waaraan het Hrabalmuseumpje is gevestigd. Ongeveer in het verlengde van dit straatje ligt de Jízdecká, die eindigt in de

Na rejdiÅ¡tě, een voormalig exercitieveldje bij de (inmiddels gerestaureerde) stadsmuur met zijn uitkijktorens. In zijn beschrijving vermeldt Hrabal bij monde van zijn moeder ook het wijnlokaal Na FiÅ¡erce, waar de beroemde Tsjechische dichterschrijver van de 19de eeuw Jan Neruda (aan wie naar verluidt Pablo zijn pseudoniem heeft ontleend) gezeten zou hebben. Ik volg de weg langs de oude roodstenen stadsmuur en vind inderdaad, achter de prachtige gotische Aegidiuskathedraal, een messing plaatje op een nieuwbouwflat met de boodschap dat daar ooit dat wijnlokaal heeft gestaan. In het flatgebouw (Panorama) is een modernistisch bejaardentehuis gevestigd, maar het is niet het bejaardentehuis uit Harlekijntjes miljoenen. Bij het betreden van de witmarmeren hal zie ik daar een oude man met spillebeentjes die uit zijn korte zomerbroek steken, en met een grote bril op zijn verschrompelde hoofdje in de koelte zitten. Zo weggelopen uit Harlekijntjes miljoenen. Ik vraag of ik een foto van hem mag maken, maar hij wimpelt mijn poging hem aan te spreken af en bromt: ‘Ben doof!’ Ik beloof hem de foto na te sturen.

In Nymburk is ook het Hrabalkabinet gevestigd, en wel in de plaatselijke bibliotheek. De directrice houdt zich er persoonlijk mee bezig. Ze heeft een klein archief, verzamelt zoveel mogelijk uitgaven van Hrabals werk en videocassettes van films naar zijn werk, geeft een nieuwskrantje over Hrabal uit, organiseert jaarlijks een bijeenkomst van Vrienden van Hrabal in het naburige Kersko, waar Hrabal zijn zomerhuisje met de zwerfkatten had. Ze staat me bijzonder bereidwillig te woord. Wanneer ik haar vertel dat ik graag het bejaardentehuis uit Harlekijntjes miljoenen zou willen zien, dat zich in het naburige Lysá bevindt, nodigt ze me uit de volgende morgen vanuit Praag de trein richting Nymburk te nemen en in Lysá uit te stappen, waar zij dan zou staan.

Tunnel

De volgende morgen valt er een lauw zomerregentje uit de vale lucht. In Lysá staat de directrice inderdaad om half negen klaar, samen met een collega, die de auto bestuurt. We rijden naar het barokkasteel, waar het bejaardentehuis uit Harlekijntjes miljoenen zich in bevindt. Via de glooiende kastanjelaan bereiken we het smeedijzeren hek. Weer voel je hoe de realiteit je ontglipt: ten eerste heeft Hrabal dit prachtige tehuis over een afstand van zo’n vijftien kilometer opgeschoven naar de rand van Nymburk. Vervolgens zijn we met de auto in een wip boven en zijn er geen smeedijzeren engelen aan het hek, terwijl Hrabals moeder de enge, donkere laan omhoog zwoegde om vervolgens de poort met de engelenvleugels te zien:

Even buiten het stadje waar de tijd stil is blijven staan, staat een kasteel en in dat kasteel is nu een bejaardentehuis gevestigd. Er is maar één weg die naar dat kasteel voert, een laan die heuvelop gaat en met oude kastanjes is omzoomd, de takken van de oude bomen vormen een tunnel, zodat wanneer je omhoog loopt, het lijkt of je door een langgerekt gotisch gewelf schrijdt, zo hebben de takken zich in elkaar vastgehaakt, de ene ondersteunt niet alleen de ander, maar ze zijn

ook allemaal met elkaar verstrengeld, al naargelang storm en wind de twijgen met elkaar hebben vervlochten. De bomen hebben zo’n beetje door hun gestage strijd om een straaltje licht vermoeide kronen, net of ze daar zijn afgestorven, daardoor is de weg ook aldoor met dode takken bezaaid, ze zijn zwart en verkoold en door het tegen elkaar schuren kaalgesleten. Soms ploft er wel eens bij windstilte plots een hele tak in het zand, dan sta je daar te kijken of er zojuist een dakpan naar beneden is gekomen, je raapt hem op en gooit hem weg en je voelt de zwaarte die jou had kunnen verwonden. Steeds als ik door die laan loop ben ik mijn leven niet zeker. Ik kijk omhoog en zie de vijfhonderd meter lange tunnel, die gestut lijkt door zwarte slagbomen die tegen de kronen van de bomen zijn opgeklapt, als houten lansen of lange speren die ter ere van een riddertoernooi omhoog zijn gestoken. […] Ik schrijd door dat zuilengewelf van zwarte stammen, waar aan het eind de poort van het kasteel zichtbaar wordt, dat op een groot zwart gordijn lijkt, de hekken zijn bewerkt door de hamers en tangen van een edelsmid, terwijl de poort zelf de vorm heeft van de twee smeedijzeren vleugels van een zwarte, verworpen engel.
(Uit Harlekijntjes miljoenen, hoofdstuk 1)

Het kasteel is veel omvangrijker dan ik dacht en de tuin eromheen lijkt een reusachtig park, dat keurig is onderhouden. De toegang tot het hoogste terras vormt een stenen trapje met aan weerszijden barokke beeldjes. Tenminste, zo had het moeten zijn; in werkelijkheid ontbreekt er een. Enkele officiële heren inspecteren de tuinen en we zien dat er meer beeldjes missen, maar die zijn alleen van hun sokkel gegooid… De toegang tot het tweede, lagere terras wordt bewaakt door twee sfinxen, die ook door Hrabal worden genoemd. De rest van het park glooit naar beneden, de heuvel af en de hoofdpaden worden hier omzoomd door de naakte mannen en vrouwen op sokkels, naar wie Hrabals moeder zo graag, met enige weemoed naar haar jonge jaren, keek als ze aan de wandel was door het park:

En ook al woonde ik al veertig jaar in het stadje, ik had nooit de tijd gevonden om die bomenrij van standbeelden te gaan bekijken, die paadjes die stukspatten in de sterren, paden die met gesnoeide beuken waren omzoomd, waar de beelden van de maanden uit oprezen, om de honderd meter een beeld, waarachter beukentakjes en -twijgjes uitstaken en blaadjes van rode beuken, die die mooie mensenlichamen aanraakten. En toen ik een keer stilhield bij het beeld van een jonge vrouw, hoefde ik niet eens de met mos bedekte, oude inscriptie te proberen te ontcijferen of het in de sokkel gebeitelde gedicht, je zag zo dat het de meimaand verheerlijkte. Dat beeld van die jonge, schone dame met kleine borstjes en uitdagende heupen had een nog grotere uitwerking op me dan een spiegel. […] Ik begreep ineens wat het betekende om jong te zijn, een jonge vrouw te zijn, ik strekte mijn arm uit en betastte met mijn hand de kuiten en dijen en

heupen, en ik voelde de grofkorreligheid van dit vrouwenvlees, met mijn vingers voelde ik de schoonheid van die vrouwenhuid en ik begreep meteen waarom enkele bejaarden het gewaagd hadden het hek van ijzergaas tegen de grond te trappen om zo op eigen risico zichzelf met die beelden te kunnen vergelijken.
(Uit Harlekijntjes miljoenen, hoofdstuk 2)

Het merendeel van de beelden bestaat uit allegorische voorstellingen van de maanden en seizoenen van het jaar, van de dag en nacht, van de natuurelementen en van de werelddelen. Het platgetrapte gazen hek moet de scheiding zijn geweest tussen het tweede terras en het ‘Franse’ park, waar ook nog een serie mythologische figuren staat. Deze barokke beeldengalerij is de op een na rijkste verzameling in het land, zegt de brochure.

Dat dit prachtige complex nu slechts de functie heeft van een bejaardentehuis, is voor Nederlandse begrippen onvoorstelbaar. Bij ons zou het een toeristische trekpleister zijn van de eerste orde. Hier ligt het echter half ingedommeld, half verscholen en half vergeten achter de kathedraal van St.-Johannes de Doper, waarvan de bouw in vrijwel dezelfde periode begon als die van het kasteel, zo rond het begin van de 18de eeuw. Ook hier een parade van heiligenbeelden en beelden van engelen, onder andere een van de aartsengel Michael.

Kortwiek-bier

Van Lysá gaat de tocht verder naar Kersko, een gehucht halverwege Nymburk en verscholen tussen de groene bossen. Hrabal had er een zomerhuisje en doolde er vaak rond. Het huisje ziet er nog onveranderd uit, hoewel het inmiddels een nieuwe eigenaar heeft, die weinig met Hrabal op schijnt te hebben. Ik probeer me daar Hrabal voor te stellen, met ontbloot bovenlijf staande op de omloop,

zoals ik dat beeld ooit in een documentaire over hem zag. Dit is ook de plek van al die zwerfkatten die hij jarenlang zo mogelijk elke dag voerde en die hij observeerde en liefdevol beschreef in onder meer zijn brieven aan Dubenka (nog niet vertaald). Het huisje is opgenomen in de toeristische Hrabalroute. Voor het huisje staat op de weg een speciaal informatiebord. Een eindje verderop is een kleine uitspanning, genaamd Hájenka, waar Hrabal geregeld een biertje kwam drinken. Het gebouwtje is helemaal opgetrokken van hout en moet vroeger een soort boswachtershuis zijn geweest, afgaande op de naam (hajný = boswachter). Het huisje wordt tegenwoordig ontsierd door een betonnen muurtje en gecementeerd plaatsje, een armetierig minigolfbaantje en door een afschuwelijk groenplastic afdak boven de lange houten tafel met banken in de tuin, waardoor iedere bezoeker er daar kunstmatig groen uitziet.

De nieuwe huurder ruikt klandizie en wil graag samenwerken met de Hrabalclub, die jaarlijks in Kersko een Hrabalfeest organiseert. Dat vond tot dan weer een eindje verderop plaats in de tuin van een bungalowtje, die er perfect burgerlijk verzorgd uitziet met zijn sierheesters en bloemperkjes. Bij de ingang staat op een boomstronk een keramisch kitschkunstwerk dat een pul schuimend bier uitbeeldt en dat pas kortgeleden plechtig onthuld schijnt te zijn onder het genot van vele pullen echt schuimend bier en het luisteren naar door een acteur voorgedragen teksten uit Hrabals werk. In het winkeltje van de bungalow een wanstaltige verzameling kitscherige misbaksels, van kleurige tulpen en kopjes tot waxinelichtjeshouders.

Dan vertrekken we naar HradiÅ¡t’ko, weer luttele kilometers verderop, waar zich het graf van Hrabal bevindt. Even bezijden de rijweg ligt het eenvoudige dorpskerkhof, dat zich van geen ander zou hebben onderscheiden als zich daar niet tussen de traditionele grafstenen opeens een artistiek plastiek verheft: een manshoge witstenen zuil, met een doodsbleke, naturalistische arm die er aan de zijkant uitsteekt. Een moment van ontroering kan ik niet ontkennen, toen ik even de blik richtte op de kiezelsteentjes waarmee het graf van Hrabal bedekt is en waarop juist een vlinder neerstrijkt. Ik moet onwillekeurig denken aan de duif in Hrabals werk als symbool van de Heilige Geest, die Hrabal met het hogere verbond, met de Oneindigheid en Eeuwigheid, waarvan hij zo’n fanatiek bewonderaar was…

Intussen belt mevrouw de directrice van de bibliotheek met haar mobieltje haar collega van de plaatselijke brouwerij: of pan Mercks uit Holland en vertaler van Hrabal niet een rondleiding kan krijgen in de beroemde brouwerij van Hrabals stiefvader. Geen probleem. De brouwerij ligt in een voorstadje van Nymburk, gezien vanaf het grote plein aan de overzijde van de Elbe, maar vanaf Kersko aan deze zijde. Het voorstadje heet Zálabí (= plek aan gene zijde van de Labe-Elbe).

De nog steeds beigekleurige bierbrouwerij ziet er mistroostig uit. Het regent, het terrein is bemodderd. De brouwerij oogt – zonder de hoge schoorsteen waarop ooit Hrabals moeder met oom Pepin baldadig moeten hebben gebalanceerd –

als een reusachtig vervallen pakhuis. Bij de portiersloge hangt nog een prachtige, ouderwetse prikklok met houten bakjes voor de beduimelde registratiekaarten. Op de zijkant van de muur van het hoofdgebouw hangt op hondenpishoogte (bewust zo geplaatst op verzoek van Hrabal zelf) een met modder bespetterd geelkoperen plaatje met de tekst dat de Hrabals hier hebben gewoond. De hele entourage ademt de sfeer van de jaren vijftig, hoewel de brouwerij, waar nu Postřižinské pivo (= Kortwiek-bier, naar Postřižiny, Gekortwiekt) wordt gebrouwen, al van ver voor de oorlog moet zijn, misschien zelfs nog wel van het einde van de 19de eeuw.

Even later komt een oudere besnorde man in blauwe stofjas op me afgelopen. Hij heeft een groezelig petje op zijn ronde hoofd en draagt een ouderwets brilletje met dikke, glinsterende glazen. Hij vraagt of ik Tsjechisch versta. Als ik dat beaam, straalt hij. Hij lijkt zo weggelopen uit een van Hrabals boeken. Na zo’n dertig jaar als onderbrouwmeester werkzaam te zijn geweest, is hij net met pensioen, vertelt hij. Om politieke redenen kon hij geen opperbrouwmeester worden, maar moest toch diens werk doen, omdat de baas er nooit was. Eigenlijk is hij het dus die al die tijd verantwoordelijk geweest is voor de kwaliteit van het bier, beweert hij. We gaan het hoofdgebouw in en bezoeken eerst de benedenruimte waar de gerstkorrels op de vloer liggen uitgespreid om te kiemen. Ik herinner me een passage uit Gekortwiekt, met de houten hark en schop waarmee de korrels worden gekeerd. Er hangt een weeïge broeilucht. Daarna gaan we naar boven, naar de brouwketels. Mijn gids legt me uit dat ze gloednieuw zijn en van roestvrij staal, in verband met de nu te volgen eu-regels. Weg romantiek van roodkoperen ketels, zo een waarin Hrabals moeder een bad placht te nemen. Dan gaan we weer naar een ander deel van het gebouw, dat met een zware brandkastachtige deur wordt afgesloten om het enorme temperatuursverschil tussen beide ruimten in stand te houden. Die daalt namelijk

van 27 naar 5 graden. In deze fermentatieruimte staan enorme metalen kuipen, gevuld met rijpend bier dat er in verschillende fasen gezuiverd wordt. Op elke kuip vormt zich een laag schuim dat er van crèmekleurig tot bruin uitziet. Totdat het bier uiteindelijk ‘gewassen’ wordt in de ‘wasmachine’.

Dan lopen we weer naar buiten en wijst de ex-brouwmeester op de langwerpige ramen van de arbeidersvertrekken, want men werkte hier vroeger in continudienst. Om de hoek van het gebouw is een groot erf dat licht afglooiend tot aan de rivierarm loopt. Verderop staan grote, moderne vrachtwagens. Toch moet hier het terrein zijn waar vroeger de stallen waren met de brouwerijpaarden en de werkplaats van de kuipers die de houten vaten maakten en de naden met teer dichtsmolten en tot enorme stapels optastten. Van mijn gids hoor ik dat vroeger een van de grote problemen bij het bier brouwen het koelingsproces was. Tegenwoordig gaat dat elektrisch, met gigantische elementen waar het bier in dunne buisjes langs wordt gevoerd. Vroeger gebruikte men daar natuurijs voor. ’s Winters werd dat gewoon uit de rivier gehakt door in die periode toch werkloze landarbeiders, die het vervolgens in de enorme ijsloods laadden, verdieping voor verdieping, tot aan de nok. Geen wonder dat die brouwerij er als een oud pakhuis uitziet. Op de rechtervleugel prijkt het enorme embleem van Postřižinské pivo, ook onderdeel van de Hrabalcultus, waarmee de brouwerij zich in deze economisch moeilijke tijden staande probeert te houden.

Hrabaliana

Op weg naar het Hrabalmuseum in het centrum van Nymburk passeer ik de ‘Hrabal-villa’, die nog aan deze zijde aan de linkeroever van de Elbe ligt en in 1939-’40 werd gebouwd. Weinig aan te zien. Ik kuier de voetgangersbrug over die naast de monumentale, betonijzeren Elbebrug ligt, volgens de brochure gebouwd in 1912. Er waait een straffe wind en het is zwaarbewolkt, maar het uitzicht op de rivier en het Elbe-Eiland (Ostrov) loont de moeite. Op het planken terras voor hotel-restaurant v/h Vorstenhof bestel ik een Kortwiekje, dat ik redelijk vind smaken, maar dat volgens kenners toeristenbier is. Door het halverliterglas schijnt de felgele kleur van de ice-teareclame me tegemoet.

Ik loop de TyrÅ¡ova in, genoemd naar de negentiende-eeuwse oprichter van de patriottische Sokol-turnvereniging. Aan het begin van deze straat moet een huis staan waar een ooit bekende Tsjechische dichter heeft gewoond, maar die plek is nu een overwoekerd bouwterreintje. Ook de dichter is inmiddels goeddeels vergeten en overwoekerd door nieuwere namen. Het Hrabalmuseum is klein en ademt de sfeer van het verleden. Behalve oude foto’s en kopieën van getuigschriften staan er de bekende schrijversparafernalia, waaronder Hrabals schrijfmachine van het merk Consul. Ik heb zo mijn twijfels. Maar er hangen ook jassen en petten die Hrabal zou hebben gedragen. Natuurlijk staan er ook zijn boeken en vertalingen daarvan in diverse talen. Ik had gehoord dat er geen Nederlandse vertalingen bij stonden, dus schenk ik het museum de drie dikke delen die ik voor dat doel uit Nederland

heb meegenomen en die een ruime plek zullen innemen op de halflege boekenplank.

Op de terugweg naar Praag zie ik vanuit de treincoupé het stationnetje van Kostomlaty, het stadje waar Hrabal tijdens de oorlog stage liep als perronchef. Dit stationnetje is het toneel van de novelle ‘Zwaarbewaakte treinen’. Vergeefs probeer ik me daar de beroemde scène voor te stellen waarin de telegrafiste Zdenička op haar buik op de seintafel ligt en dienstleider Hubička haar rok opschuift om het stationsstempel op haar blote dijen en billen te drukken.

In de trein denk ik erover na wat ik nu wijzer ben geworden van mijn bezoek. Ik ken nu de topografie van het stadje beter, maar de ‘hrabaliana’ zijn onderdeel geworden van commercie en toerisme, waarmee het stadje waar de tijd stil is blijven staan, krampachtig het hoofd boven water probeert te houden. Wat rest zijn enkele ‘getuigen van oude tijden’, zoals in Harlekijntjes miljoenen de drie heren worden genoemd die Hrabals moeder op haar wandelingen in en rond het kasteel vergezellen en haar bizarre voorvallen uit het verleden van het stadje opdissen. Die bejaarde met zijn reuzenbril uit Panorama en mijn gepensioneerde gids uit de brouwerij zouden daarin zeker niet misstaan.

Enno van der Eerden+
Schrijven in de laatste uithoek van Europa
De onderbelichte exilepisode van Sanary-sur-Mer

Met de mooie ligging en het weidse zicht op de Middellandse Zee had het weinig te maken. De Duitse schrijver Klaus Mann had andere beslommeringen aan zijn hoofd, toen hij op 10 mei 1933 een kamer betrok in het Hôtel de la Tour in het Zuid-Franse stadje Sanary-sur-Mer.

Eerder die dag had hij zijn legendarisch geworden brief aan schrijver Gottfried Benn op de post gedaan, waarin hij hem opriep zich te distantiëren van het in januari aangetreden nazi-regime. Dezelfde dag bereikte hem het bericht dat in Berlijn en München ook zíjn boeken op de brandstapel waren geworpen.

In de twee weken dat Klaus Mann in Sanary verbleef, zocht hij vergeefs naar geschikte woonruimte. Hij ontmoette landgenoten die al langer in deze omgeving woonden, zoals de schrijvers René Schickele, Wilhelm Herzog en de kunsthistoricus Julius Meier-Graefe, en verzond brieven aan geestverwanten en collega-auteurs met het verzoek om bijdragen voor een binnenkort te verschijnen exiltijdschrift.

Het blad dat Mann in gedachten had en dat Die Sammlung zou gaan heten, moest een platform bieden aan schrijvers die stelling namen tegen het fascisme. Het zou gepubliceerd worden door het in Amsterdam gevestigde Querido Verlag, een Duitstalige uitgeverij onder leiding van de uit Berlijn gevluchte uitgever Fritz Landshoff. Tot het uitbreken van de oorlog zou dit uitgevershuis onderdak bieden aan tal van ontheemde en berooide Duitse emigrantenschrijvers. Het was aan Manns onvermoeibare inzet te danken dat het tijdschrift inderdaad van de grond kwam. Die Sammlung, dat gedurende twee jaargangen 24 maal verscheen, zou dankzij het imposante medewerkersbestand een van de meest vooraanstaande emigrantentijdschriften uit die jaren worden.

Gastenboek

Vele Duitse schrijvers en intellectuelen hadden na de nationaal-socialistische machtsovername begin 1933 halsoverkop en vaak met achterlating van geld en bezittingen hun land verlaten. Sommigen vanwege hun joodse afkomst, anderen om politieke redenen of omdat hen het werken onmogelijk werd gemaakt.

Ze zochten hun toevlucht in steden als Parijs, Wenen en Amsterdam. Ook het vissersdorp Sanary, op zo’n vijftien kilometer afstand van de Zuid-Franse havenstad Toulon, groeide in de jaren dertig uit tot een drukbezocht ballingsoord.

Het gastenboek van Sanary bevat illustere namen. Naast Klaus Mann, Schickele, Herzog en Meier-Graefe zochten ook Lion Feuchtwanger, Arnold Zweig, Franz Werfel en Thomas en Heinrich Mann hier hun toevlucht. Anderen waren op doorreis of verbleven er enkele maanden, onder wie Bertolt Brecht, Stefan Zweig, Bruno Frank en Hermann Kesten. In de woorden van Ludwig Marcuse, een langdurige bewoner, was het Sanary van die jaren weinig minder dan de ‘Hauptstadt der Deutschen Literatur’, zoals hij het na de oorlog in zijn memoires formuleerde.

‘Ik kan Sanary niet meer fotograferen, alleen nog maar vervangen door een liefdevolle beschrijving,’ zo noteerde hij. ‘Het was zo klein dat ik ermee vergroeien kon. De winter kort en zacht, met rozen, witte tijm, vroege mimosa en anjelieren. […] De velden met narcissen betoverden en streelden ons zozeer dat ik op de meest sombere momenten zin kreeg in het leven. […] Het meest verrukt was ik in mijn nieuwe vaderland als ik aan het eind van de dag voor het Café de la Marine zat […]. Het zonlicht gleed over de pijnbomen op de kaap La Colline en schetste op het roerloze water zijn onvergetelijke schilderingen. […] De kleine haven, ingekaderd door een lage pier, lag vol met licht dobberende vissersboten, de masten zachtjes en slaapdronken wiegend. De vuurtoren verzond zijn scherpe lichtsignalen, alsof een doofstomme god, wild en vruchteloos, een gesprek wilde beginnen. Op dergelijke momenten was ik gelukkig en in staat Duitsland te vergeten.’

Gemoedelijk

Zeventig jaar later is Sanary nog altijd een overzichtelijk plaatsje dat zijn authenticiteit heeft behouden. Nergens hoge appartementencomplexen, hotelkolossen, extravagante zeiljachten of opdringerig toeristisch vertier. De Quai du Général de Gaulle (destijds Victor Hugo) langs de haven, de palmbomen en platanen, de huizengevels met hun verweerde luiken, de cafés met nog altijd dezelfde namen, de terrassen met rieten in plaats van plastic stoelen, de omringende straatjes, het hedendaagse Sanary ademt nog de sfeer van oude foto’s en ansichtkaarten.

Groeide de Rivièra, met steden als Cannes, Nice en Monte Carlo, begin twintigste eeuw uit tot een pleisterplaats voor de beau monde, aan Sanary waren dergelijke mondaine ontwikkelingen voorbijgegaan. De Duits-Italiaanse Sybille von Schönebeck heeft het 4000 inwoners tellende Sanary van destijds beschreven als een gemoedelijke dorpsgemeenschap, waar de bevolking leefde van visserij en markthandel. Rond de baai en in het stadje zelf bevond zich een handjevol pensions en tegen de omringende heuvels lagen als witte vlekken de grotere villa’s, waarvan sommige in de zomermaanden voor weinig geld werden verhuurd. Von Schönebeck was als jong meisje met haar moeder in Sanary terechtgekomen, raakte later bevriend met Klaus en Erika Mann en zou onder de naam Sybille Bedford bekendheid verwerven als romanschrijfster en biografe van de eveneens in Sanary woonachtige Aldous Huxley.

Zomerdépendance

Aangetrokken door het natuurschoon, het heldere licht en een inderdaad azuurblauwe zee, waren al voor de Eerste Wereldoorlog de eerste schilders in Sanary neergestreken. Onder hen de Duitse kunstenaars Rudolf Levy en Erich Klossowski, die zich hier later met zijn vrouw, de schrijfster Hilde Stieler, blijvend zou vestigen. Ook de schrijvers André Salmon en Emmanuel Bove verbleven meermalen in Sanary en in café La Marine zaten Arthur Lehning en Ernst Bloch te schaken en te beraadslagen over de oprichting van het tijdschrift i10. Kurt Tucholsky zag er alleen slapende honden midden op straat. Maar Klaus en Erika Mann troffen in 1931 op de caféterrassen de schilders Moïse Kisling, Jules Pascin en André Derain en noemden Sanary in Das Buch von der Riviera de ‘onbetwiste zomerdépendance van het [Parijse] Café du Dome’. Maar het waren voornamelijk passanten. De Duitse emigranten die zich hier enkele jaren later vestigden, misten het literaire en culturele klimaat waaraan ze in eigen land gewend waren. Ze ontmoetten elkaar meestal thuis en soms in een van de drie cafés aan de Quai Victor Hugo, waar de inwoners van Sanary hun aanwezigheid gelaten en met enige verbazing aanschouwden. Veel contact hadden ze niet. In hun ogen waren het allemaal boches [moffen], joden, oorlogsstokers en spionnen.

Aanhankelijkheid

Op aanraden van René Schickele was ook een zeer gespannen en gedeprimeerde Thomas Mann na zijn vlucht uit Duitsland naar de Côte d’Azur gereisd. Met zijn vrouw Katia en hun drie jongste kinderen nam hij mei 1933 zijn intrek in het Grand Hôtel in het nabijgelegen kustplaatsje Bandol. Daar werd hij

verwelkomd door zijn zoon Klaus, liep hij Lion Feuchtwanger tegen het lijf, die vrijwel tegelijkertijd was gearriveerd, en meldde zich enkele dagen later ook zijn broer Heinrich. ‘Ik vind in dit cultuurgebied alles armzalig, nietszeggend, weinig gerieflijk en onder mijn leefniveau,’ noteerde Thomas Mann in zijn dagboek. Niettemin besloot hij voorlopig in deze omgeving te blijven. Enkele weken later betrok hij met zijn gezin in Sanary de Villa Tranquille, een hooggelegen woning met uitzicht op zee, te midden van cactussen en cipressen, halverwege de Chemin de la Colline.

Heinrich Mann verhuisde kort daarop naar Nice, waar hij een tijdlang een woning aan de Promenade des Anglais deelde met Hermann Kesten en Joseph Roth. Evenals de meeste exilschrijvers, van wie er ook in Nice velen rondliepen, was hij, noodgedwongen, zeer productief. Mann schreef romans en artikelen die behalve in emigrantentijdschriften ook in linkse Franse kranten verschenen, en onderhield nauwe contacten met Franse, politiek actieve schrijvers als Romain Rolland en Henri Barbusse.

Regelmatig kwam Heinrich Mann met zijn – volgens zijn broer ‘onnozele en ordinaire’ – geliefde naar Sanary om familie en vrienden te bezoeken. De 28 jaar jongere Nelly Kröger was hem vanuit Duitsland nagereisd. Ze had al haar zekerheden opgegeven en stond op een avond onverwachts voor zijn deur. ‘Het is het diepste teken van aanhankelijkheid dat ik ooit van iemand ervaren heb,’ merkte hij later op.

Voorleesbijeenkomsten

In de Villa Tranquille hervond Thomas Mann, na een maandenlang verblijf op hotelkamers, zijn vertrouwde leefritme. Hij kreeg zelfs

oog voor het fraaie landschap, liep ’s ochtends voor het ontbijt langs een smal pad naar beneden om een eindje te zwemmen, waarna hij zich vervolgens terugtrok in zijn werkkamer. In de avonduren, als de zomerhitte was geluwd, mocht hij graag in een rieten stoel plaatsnemen om met een sigaar naar de sterrenhemel te kijken.

Intensief contact had hij met Schickele, Feuchtwanger, Herzog en Meier-Graefe. Bij hen thuis ontmoette hij ook andere ballingen als Arnold Zweig en Hermann Kesten, die als redacteur van Querido Verlag geregeld Sanary aandeed om contact te houden met de Duitse exilschrijvers. Hun gesprekken stonden voornamelijk in het teken van de zorgwekkende berichten die hen uit Duitsland bereikten, over collega-schrijvers die waren opgepakt of zich hadden laten ‘gelijkschakelen’, over hun publicatiemogelijkheden, het verlies van bezittingen en altijd weer, zo moest Mann vaststellen, ‘verzandt het debat in radeloosheid’. ‘Vanuit alle mogelijke gezichtshoeken, sceptisch of hoopvol, werd besproken hoe lang het huidige regime het vol zou houden. Mijn geloof aan een snel weggevaagd worden is helaas veel kleiner dan dat van Heinrich en Feuchtwanger, die aan een spoedige economische ineenstorting en revolutie geloven.’

Toch, na een genoeglijke avond met Feuchtwanger, Zweig en Herzog, verklaarde Thomas Mann dat ze ooit met plezier terug zouden denken aan hun verblijf

hier in Sanary. Groot genoegen beleefde hij aan een oude gewoonte die hem aan normale tijden deed denken, de voorleesavonden die afwisselend bij hem, Schickele, Meier-Graefe en later ook bij Bruno Frank plaatsvonden. Aanwezig bij zo’n ritueel was Sybille von Schönebeck. Zij herinnert zich Thomas Mann, gezeten aan een hoge terrastafel en omringd door drie andere schrijvers: ‘Achter hen stonden stoelen voor hun echtgenotes en Erika Mann. Op de grond voor dit podium, op traptreden, kussens en tuinstoelen, verzamelde zich het gewone volk – een Zwitserse dichteres, de jongere Mann-kinderen, de schoolgaande zoon van Schickele, een bekende Engelse criticus, Aldous en Maria [Huxley], mijn moeder, Eddy Sackville-West, Heinrich Manns voluptueuze maîtresse en ikzelf. Erika liep naar het podium met het manuscript van haar vader. Zo’n vijftig minuten lang las hij voor […] met een niet erg gedragen stemgeluid. Na afloop werden op de verhoogde tafel Riesling en kipsalade neergezet.’

Kwellend weifelen

In september 1933 kreeg Mann het eerste nummer van Die Sammlung onder ogen. In Duitsland zorgde de felle antifascistische toon voor commotie. Het plaatste hem en ook René Schickele voor een enorm dilemma. Beiden stonden vermeld als toekomstige medewerkers en beiden hadden ze een nieuwe roman op stapel staan, Mann Die Geschichten Jaakobs en Schickele zijn in Sanary gesitueerde Die Witwe Bosca.

Klaus Mann, instigator van het tijdschrift, vond dat zijn vader zich als gezaghebbend literator en Nobelprijswinnaar diende uit te spreken tegen het nationaal-socialisme en de overstap moest maken naar Querido. ‘Een kwellend weifelen tussen afwijzen en toegeven,’ schreef Thomas Mann, die zich zowel verantwoordelijk voelde voor zijn uitgever als voor zijn gezin. Beide waren financieel van hem afhankelijk. Na intensief overleg, heftige discussies in familiekring en onder druk van hun uitgever distantieerden Schickele en Mann zich uiteindelijk van het al te politieke karakter van het tijdschrift, daarmee de weg vrijmakend voor de publicatie van hun romans in Duitsland. Maar de gewetensvolle Schickele besefte tegelijkertijd dat hij met deze stap Klaus Mann eigenlijk in de kou had laten staan.

Wilhelm Herzog herinnert zich in zijn memoires hoe hij op een ochtend met Mann een wandeling maakte langs de haven. Mann vertelde dat zijn broer Heinrich door de Hitler-regering zijn Duitse staatsburgerschap was ontnomen. ‘“Wat zou u ervan vinden,” vroeg Mann, “als ik Hindenburg een telegram zou sturen en bij hem mijn denationalisatie zou opeisen?” “Dat zou meer dan alleen maar een groot gebaar zijn,” antwoordde ik. “Dat zou een daad zijn. Gaat u het doen?” “Ik zal het in overweging nemen,” zei hij. Op dat moment wist ik dat hij het niet zou doen.’

Eind september verliet Thomas Mann Sanary om zich na lang wikken en wegen in Zwitserland te vestigen, een omgeving die volgens zijn overtuiging meer aansloot bij zijn ‘natuurlijke cultuurgebied’. Zijn dochter Erika, die al eerder naar Zürich

was vertrokken om daar haar politiek-literaire cabaret ‘Die Pfeffermühle’ nieuw leven in te blazen, had voor haar ouders een geschikte behuizing gevonden in het nabijgelegen Küssnacht. Daar zou Thomas Mann, tweeenhalf jaar na zijn vertrek uit Sanary, op 3 februari 1936 via een open brief in de Neue Zürcher Zeitung publiekelijk zijn afkeer kenbaar maken van het nazi-regime.

Handrem

‘In een statige villa woont, zoals het hoort, Lion Feuchtwanger, een volhardend werker die altijd opgewekt en optimistisch is,’ schrijft Klaus Mann nogal vilein in zijn autobiografie. ‘Waarom zou hij niet vrolijk zijn? Hij gelooft in de vooruitgang en gaat trouwens zelf van het ene succes naar het andere. Die Geschwister Oppenheim, dat hij net bij Querido heeft laten verschijnen, is de meest gelezen, meest de aandacht trekkende literaire uitbeelding van de Duitse ramp. Nu is hij weer bezig met zijn grote historische werk over de “joodse oorlog”. Dat is zwaar werk! Feuchtwanger deelt mee hoe moeilijk hij het zichzelf maakt, maar hij lacht als hij erover vertelt. Hij lacht trouwens toch graag, en niet zelden om zichzelf.’

Ook Schickele had moeite met Feuchtwangers zelfingenomenheid en er waren er die in pittige woordenwisselingen belandden als zijn Ruslandreis uit 1937, onder anderen met Marcuse, en vooral zijn ontvangst bij Stalin, ter sprake kwamen. Niettemin was de joodse Lion Feuchtwanger een productieve, veelgelezen en internationaal bekende auteur. Romans als Die Geschwister Oppenheim en Exil, ook bij Querido Verlag verschenen, waren geslaagde sfeertekeningen van het emigrantenbestaan en de joodse diaspora. Hij dicteerde zijn werk aan een secretaresse en had de gewoonte zijn verhalen op te bouwen aan de hand van een omvangrijk systeem van gekleurde kaartjes met psychologische karakterbeschrijvingen waaruit hij voor zijn romanpersonages kon putten.

Het grootste deel van zijn zevenjarige ballingschap woonde hij in Villa Valmer, een riante woning, even buiten Sanary, met een weelderige tuin en panoramisch zicht op zee. ‘Ik heb […] met al mijn zintuigen van het leven daar genoten,’ schreef hij in zijn memoires. ‘Wanneer ik bijvoorbeeld met de nachttrein uit Parijs terugkwam en ’s morgens de blauwe kust weer zag, de bergen, de zee, de pijnbomen en de olijven tegen de hellingen zag opklimmen, wanneer ik de gemoedelijke openheid van de mediterrane mensen weer om me heen voelde, dan ademde ik met diepe teugen en voelde ik me blij dat ik deze hemel had uitgekozen om onder te leven.’

Door de jaren heen werd Villa Valmer een levendig trefpunt, waar hij behalve Marcuse, Bruno Frank en de familie Mann ook tijdelijke bezoekers aan Sanary

als Ernst Toller, Arthur Koestler, Ernst Bloch en Alfred Kerr verwelkomde. Arnold Zweig, die naar Palestina was geëmigreerd maar ieder jaar enige tijd in Sanary doorbracht, voltooide hier zijn grote essay ‘Bilanz der deutschen Judenheit 1933’. Daarvoor had hij gebruik kunnen maken van Feuchtwangers enorme bibliotheek, waarvan een groot gedeelte juist op tijd vanuit Berlijn in veiligheid was gebracht.

Ook Bertolt Brecht bracht hem enkele malen een bezoek. Op een avond liepen zij met Zweig naar het strand. Martha Feuchtwanger, die Brecht en Zweig zojuist had opgehaald uit hun hotel, parkeerde de auto, maar verzuimde de handrem aan te trekken. Door snel ingrijpen voorkwam ze dat de drie nietsvermoedende mannen door de wagen overreden zouden worden. Zelf brak ze bij die actie een been. Terwijl Feuchtwanger bij zijn vrouw bleef, togen Brecht en Zweig met een zaklantaarn langs de donkere kustweg naar het dichtstbijzijnde huis waar zich een telefoon bevond, om een ambulance te bestellen: de villa van de Engelse schrijver Aldous Huxley.

Triest stemmend

Aldous Huxley, gevierd auteur van romans als Antic Hay, Point Counter Point en het in Sanary geschreven Brave New World, woonde al sinds 1930 in een afgelegen pand met een groot stuk grond, omringd door pijnbomen en met uitzicht op de Baie de Bandol. ‘A charming little house,’ schreef hij aan zijn broer, ‘precies zoals het huis van Bouvard en Pécuchet [romanfiguren van Flaubert]. Een museumstuk – het lijkt haast een wandaad om het te veranderen of opnieuw in te richten.’ Het huis was echter zo uitgewoond dat Huxley er niet aan ontkwam het grondig te laten opknappen. In zijn Villa Huley (een spelfoutje van de schilder) zou hij tot begin 1937 blijven wonen.

Vriendin en latere biografe Sybille von Schönebeck herinnert zich de dagelijkse

gang van zaken in huize Huxley. Tot diep in de nacht tikte zijn echtgenote Maria het schrijfwerk van die dag uit. Ze belastte zich waar mogelijk met zijn administratie en correspondentie, las hem de krant voor als de slechtziende Huxley zijn vermoeide ogen rust wilde gunnen en maakte hem in gezelschap tijdig attent op een naderende gesprekspartner.

Tot hun regelmatige gasten behoorden Paul Valéry, Edith Wharton, H.G. Wells, Leonard Woolf en Clive Bell. Een nog jonge Cyril Connolly, die korte tijd in Sanary verbleef, moest echter tot zijn diepe teleurstelling vaststellen dat hij niet welkom was bij zijn idool. Ook met de schilder Moïse Kisling, die in Bandol woonde, vlotte het niet. Kisling, met zijn Bourgondische stijl van leven, vond de altijd wat formele Huxley maar een bloedeloze intellectueel.

Afgezien van zijn ontmoetingen met Julius Meier-Graefe was zijn contact met de Duitse emigrantenkolonie afstandelijk. ‘Een nogal triest stemmend gezelschap,’ schreef hij, ‘bij wie de rampzalige effecten van ballingschap al merkbaar zijn.’ Huxley was overtuigd anticommunist en antifascist, liet meermalen zijn stem horen op internationale schrijverscongressen, publiceerde in 1936 het pacifistische pamflet ‘What Are You Going to Do About It?’, maar kon zich tijdens de voorleesavonden bij Schickele en Mann hevig ergeren aan de eigendunk onder de Duitse auteurs.

Mon illustre voisin

Soepeler verliep de omgang met zijn directe buren, de flamboyante Amerikaanse reisboekenschrijver William Seabrook, door wie Huxley steevast ‘mon illustre voisin’ werd genoemd. Hij huurde in 1932 en 1933 met zijn vriendin, de schrijfster Marjorie Worthington, beneden aan het strand een gedeelte van het lelijke, twintig vertrekken tellende Les Roseaux. Onder de lokale bevolking circuleerden de wildste geruchten over Seabrooks drankzucht en bizarre seksuele escapades.

Seabrook raakte goed bevriend met Thomas Manns zoon Golo, die een tijdje bij hem in huis woonde. Volgens Schickele voerden de twee lange filosofische gesprekken en keek Seabrook ‘met grenzeloze bewondering tegen hem op’.

Op een dag besloot Seabrook met hulp van Sybille von Schönebeck een feestje te organiseren voor de Duitsers. ‘Tot onze verrassing,’ noteerde Marjorie Worthington in haar memoires, ‘kwamen ze allemaal: de Zweigs, de Feuchtwangers, de Meiergraefes, de Schickeles en de Manns. […] Feuchtwanger en Meiergraefe waren zeer spraakzaam en onderhoudend, maar de anderen gingen zwaar gebukt onder hun zorgen. Thomas Mann, die erg slecht Engels en nauwelijks beter Frans sprak, zei niets, maar liet zijn echtgenote voor hem het woord doen. […] Het feest kwam maar traag en moeizaam op gang. We hadden op een lange houten tafel drank neergezet en de toebereidselen voor brandy en whisky en gin, en de lichtere aperitiefjes. Maar de meeste Duitsers dronken geen alcohol, zodat ik me […] naar de keuken moest haasten om Anna te helpen met het verzorgen van koffie en thee met brood en boter en cake.’

Von Schönebeck herinnert zich hoe Feuchtwanger ‘gesprekjes aanknoopte met alle jonge, aantrekkelijke vrouwen en hen vertelde over zijn laatste verkoopaantallen’, hoe Seabrook zijn gasten met ontbloot bovenlijf ontving en hoe Heinrich Mann, ‘die zelfs nog stijver en formeler was dan zijn broer, op deze snikhete middag arriveerde in een hooggesloten boord en een zwarte jas’.

‘Er war der letzte Ritter,’ merkte Martha Feuchtwanger ooit over Heinrich Mann op. Ze had hem op een avond, toen de regen met bakken uit de hemel viel, met de auto bij zijn hotel afgezet. Terwijl ze de auto aan het keren was, zag ze hoe Mann met zijn hoed in de hand in de stromende regen onverstoorbaar voor de deur bleef staan wachten tot zij de weg afreed en uit het zicht was verdwenen.

Verduistering

In de zomer van 1938 belandde Alma Mahler na lange omzwervingen vanuit Wenen in Sanary. Via haar oude vriendin Annamarie Meier-Graefe vond ze een onderkomen aan de Chemin de la Colline, niet ver van waar Thomas Mann jaren eerder woonde. ‘Het was een oude wachttoren, Le Moulin Gris, die een schilder heel smaakvol maar onhandig had ingericht,’ schreef ze in haar memoires. Haar echtgenoot, de Oostenrijks-joodse schrijver Franz Werfel, zou ‘de bovenste ronde kamer, met twaalf ramen, krijgen – een ideale werkruimte… verder naar beneden lag een mooie slaapkamer voor hem. Als slaapkamer voor mij bleef de woonruimte over, die naast de keuken lag en ondraaglijk warm was.’

Ondanks zijn nervositeit en depressies was Werfel in staat in zijn werkkamer, vanwaar hij een majestueus zicht op zee gehad moet hebben, toch nog twee romans te schrijven. En hoezeer zijn wanhopige echtgenote ook aandrong op het aanvragen van een Amerikaans visum, Werfel hield haar voor dat ze hier, in deze ‘laatste uithoek van Europa’ veilig waren.

Van de ene dag op de andere veranderde de situatie, toen Hitler op 1 september 1939 Polen binnenviel en Frankrijk Duitsland de oorlog verklaarde. Daarmee waren Werfel en Mahler, en met hen alle andere Duitse en Oostenrijkse emigranten, ineens ingezetenen van een vijandige mogendheid. De tot dan toe ongeïnteresseerde houding van de lokale bevolking maakte plaats voor wantrouwen en zelfs een lichte mate van antisemitisme.

Dagelijks vonden er verhoren en huiszoekingen plaats. Op last van de politie moesten de bewoners ’s nachts hun huizen verduisteren. In Werfels grote kamer met al zijn ramen was dat lastig. Toen hij op een nacht met een zaklamp op zoek was naar een manuscript, werd dat opgemerkt door een dorpsbewoner. Deze deed aangifte en Werfel werd zelfs even verdacht van het geven van lichtsignalen voor spionagedoeleinden.

In de cafés aan de Quai Victor Hugo besprak Werfel de steeds hachelijker wordende situatie met Klossowski, Marcuse, Zweig en Herzog, die zelfs nu nog een serieuze campagne wilde opzetten om Werfel voor te dragen voor de Nobelprijs. Ook trof hij de laatste golf Duitse exilschrijvers die vanuit alle windstreken in 1939 en 1940 in Sanary neerstreken. Onder hen Franz Hessel, Walter Hasenclever, Alfred Kantorowicz en de schrijver-arts Friedrich Wolf, bij wie Werfel af en toe medisch advies inwon. In La Marine voerde hij emotionele debatten met een immer onverstoorbare Feuchtwanger over diens communistische opvattingen.

Reisdocumenten

Hoe zelfverzekerd Feuchtwanger ook was, hij maakte één belangrijke fout. Hoewel hij wist dat steeds meer emigranten eind jaren dertig kozen voor een verblijf buiten Europa, stelde hij zijn eigen vertrek voortdurend uit, gehecht als hij was geraakt aan zijn omgeving.

Ook Sanary was na de Franse capitulatie, juni 1940, niet langer het veilige toevluchtsoord. In Marseille ontstonden chaotische taferelen. Duizenden vluchtelingen dromden samen voor de consulaten in de hoop visa en reisdocumenten te bemachtigen. Werfel, Mahler en Heinrich, Nelly en Golo Mann wisten in september na een barre tocht over de Pyreneeën te ontkomen en in te schepen naar New York.

Feuchtwanger, en met hem vele andere emigranten, kwamen tijdelijk terecht in interneringskampen. Zijn huis bood in de tussentijd onderdak aan Alfred Kantorowicz, terwijl de leegstaande Villa Huley door Franz Hessel betrokken werd. Na zijn vrijlating wist ook Feuchtwanger via dezelfde ontsnappingsroute als Werfel en de zijnen Europa te ontvluchten.

Gedenksteen

Julius Meier-Graefe en René Schickele waren al voor de oorlog gestorven. Erich Klossowski en Hilde Stieler overleefden de oorlog in Sanary en Franz Hessel kwam hier in 1941 te overlijden. De overigen vonden vrijwel allemaal na hun vlucht een nieuw onderkomen in de Verenigde Staten.

Sanary werd in 1944 zonder al te veel verwoestingen door de geallieerden bevrijd. De Duitse exil in Sanary werd al snel een vergeten geschiedenis. Ludwig Marcuse uitte in 1960 in zijn memoires zijn verbazing over het feit dat niemand nog de exilepisode van het dorp had opgetekend. Het zou nog zo’n dertig jaar duren voordat er publicaties over deze periode verschenen. In 1987 werd aan de havenkade een gedenksteen onthuld met daarop zesendertig namen van Duitse en Oostenrijkse vluchtelingen die hier in ballingschap leefden.

Het Office du Tourisme zette een wandelroute uit en voorzag de huizen, cafés en hotels waar de hoofdrolspelers van weleer zich ophielden, van plaquettes. Afgezien van de Villa Tranquille van Thomas Mann, die moest wijken voor een Duits afweergeschut, is het merendeel verrassend genoeg behouden gebleven.

Geen van de emigranten keerde na de oorlog terug in Sanary. Hun Zuid-Franse exiljaren leefden voort in memoires, correspondenties en biografieën, maar lijken in de geschiedschrijving overschaduwd te zijn door hun nieuwe ballingschap en het drama dat nog komen moest.

Bronnen

Sybille Bedford, Aldous Huxley – A Biography, Volume 1 1894-1939 (London 1973).

Manfred Flugge, Wider Willen im Paradies – Deutsche Schriftsteller im Exil in Sanary-sur-Mer (Berlin 1996, 22001).

Peter Stephan Jungk, Franz Werfel (Frankfurt am Main 1987)

Alma Mahler-Werfel, Mijn leven (Amsterdam 1989)

Klaus Mann, Keerpunt (Amsterdam 1985)

Thomas Mann, Tagebucher 1933-1934 (Frankfurt am Main 1977)

Heinke Wunderlich/Stefanie Menke, Sanary-sur-Mer-Deutsche Literatur im Exil (Stuttgart-Weimar 1996)

Heinke Wunderlich, Spaziergange an der Côte d’Azur der Literaten (Zurich-Hamburg 1993, 22001)

Bzzlletin-nummer 94, ‘Emigrantenliteratuur’ (jrg 10, maart 1982)

Zuid-Frankrijk – Verhalen van een streek Red Thomas Rap (Amsterdam 1987)

[2004/2]

Wim Sanders+
Een jonge meester in het huis van de pijn
Girodias, Komrij en de Olympia Press Nederland

Tijdens een van mijn speurtochten in het antiquariaat viel mijn oog op een uitgave van de Olympia Press. Dat is niets bijzonders. De in Parijs gevestigde Olympia Press bracht in de jaren vijftig en zestig Engelse en Amerikaanse erotica uit, gestoken in kenmerkend groen omslag. Die uitgaven worden tegenwoordig weliswaar verzameld, maar zijn op enkele bijzondere eerste drukken na niet echt zeldzaam. Met het boekje dat ik uit de kast trok, was echter iets aan de hand. Het bleek te gaan om een Nederlandse uitgave van de Olympia Press: Een zee van dijen van Ray Kainen, vertaald door Hermanna Tijgerdal. Hermanna Tijgerdal! Niet veel later plukte ik in een kringloopwinkel voor een ouderwets kwartje nog zo’n deeltje weg, Een nijvere dood van Ed Martin. Deze keer verschool de vertaler zich niet achter een mal pseudoniem, maar heette hij gewoon Hans Plomp, in die tijd een belangrijk jong schrijftalent. Ik begon iets te vermoeden. Zou Olympia Press-uitgever Maurice Girodias, net als in Parijs, destijds ook bij ons een groep talentvolle jongeren voor zijn karretje hebben weten te spannen? Ik ging eens op zoek.

In de enorme stapel geschriften over de geschiedenis van de Olympia Press blijkt amper een verwijzing naar Nederland voor te komen. Maurice Girodias rept in zijn memoires en vele inleidingen vrijwel nergens van een Nederlands uitgeefavontuur. John de St. Jorre, die een boek schreef over de Olympia Press, wijdt daarin een halve zin aan de activiteiten van redacteur Gerry Williams in ons land, meer niet.1 De Engelsman Patrick J. Kearny weet bijna alles over de Parijse, Amerikaanse, Engelse en Duitse vertakking van de Olympia Press, maar zwijgt over Nederland.2 Alleen Jörg Schröder, oprichter van de Duitstalige Olympia Press, vertelt in zijn warrige herinneringen aan Girodias: ‘Was er mir erzählt hat, was er in Istanbul gründen wollte, in Spanien, in Holland, in Finnland, in Oslo, in Stockholm, in Mailand! […] In Italien ist was draus geworden, alles übrige war reine Moritzphantasie.’ Nazoekingen in de Koninklijke Bibliotheek leverden niets op: Nederlandstalige uitgaven van de Olympia Press ontbreken daarin geheel.

Ik raakte meer en meer geïntrigeerd.

Lenin van de sexuele revolutie

Maurice Girodias, geboren in 1919, was de zoon van de oprichter van de Obelisk Press, Jack Kahane, die in de jaren dertig in Parijs werk uitbracht van onder anderen James Joyce, Anais Nin, Henry Miller (Tropic of Cancer), Lawrence Durrell en Frank Harris (My life & Loves). Tijdens de Tweede Wereldoorlog trad Girodias in de voetsporen van zijn vader, waarbij ook hij dankbaar gebruik zou gaan maken van een leemte in de Franse wet. In Frankrijk gold de censuur namelijk alleen voor Franstalige werken, boeken in andere talen bleven buiten beschouwing.

Girodias zette een groep jonge, naar Parijs uitgeweken Engelstalige schrijvers aan het werk om voor hem dirty books te schrijven, waarvan de betere titels in een serie genaamd The Traveller’s Companion werden uitgebracht. Kleine, olijfgroene paperbacks, keurig vormgegeven en gedrukt op goed papier, die via in Europa gelegerde g.i.’s in de vs en Engeland belandden. Zo ontstond in 1953 de Olympia Press. Schrijvers die in eigen land moeilijkheden met de censuur vreesden, vonden hun weg naar Parijs. Naast edelporno bracht Girodias onder meer werk uit van William S. Burroughs (Naked Lunch), John Donleavy (The Ginger Man), Samuel Beckett, Georges Bataille, Jean Genet, Raymond Queneau, De Sade (allevier in het Engels). Eeuwige kroon op zijn uitgeverswerk: Lolita van Vladimir Nabokov.

Als gevolg van zijn gezonde afkeer van de internationale censuur en de Franse bourgeoisie stond Girodias steeds vaker voor de rechtbank. Op een gegeven moment dreigde daadwerkelijk een lange gevangenisstraf en vluchtte hij voor de zoveelste keer bankroet naar Amerika, waar hij een Olympia Press begon die in vergelijking met die in Parijs nogal gewoontjes was. Inmiddels hadden de grote commerciële Amerikaanse uitgevers van zijn koppigheid en goede neus voor talent geprofiteerd en lukte het hen in landen als Amerika, Engeland en ook Nederland de censuur op het geschreven woord versoepeld te krijgen. De vrijgevochten Antwerpse uitgever Walter Soethoudt noemde een erotische serie niet voor niets de Olympia Reeks.

In 1969 kwam Girodias terug naar Europa om een uitgeversketen op te zetten met vestigingen over de hele wereld, tot in Japan, Israël en de Sovjet-Unie toe. Om zijn gevecht voor het vrije woord was hij een held geworden van de progressieve of

liberale intellectuelen, die het helemaal geen schande vonden om et porno of de Olympia Press te worden geassocieerd. Al in 1961 publiceerde Het Parool een groot interview met Girodias. Ook bladen als Vrij Nederland en Litterair Paspoort zagen hem als een ‘Lenin van de sexuele revolutie’ en plaatsten paginagrote vraaggesprekken. Girodias deed zich voor als een Uitgever met een Missie: ‘Ik wil en dat klinkt zeer idealistisch, maar ik meen ’t oprecht, boeken brengen waarin tot uiting komt dat sex een normaal menselijk feit is. […] Op de weg tussen leven en dood kan en moet de sexualiteit een belangrijke functie voor de mens vervullen, geen schande en geen obsessie zijn, wat het helaas in de meeste gevallen is.’3

De Olympia Press stond in die jaren bij de spraakmakende buitenwereld goed aangeschreven, zeker nadat de gezaghebbende cultuurfilosoof George Steiner in zijn toentertijd geruchtmakende essay ‘Woorden van de nacht’ een lans brak voor Girodias en hem prees om zijn ‘moed en brille’. Maar bij de binnenwereld, de kring van schrijvers, drukkers en vertalers, werd over de uitgever vaak anders gedacht. Zelfs zijn trouwste medewerkers herinneren zich hem als een financieel en moreel onbetrouwbaar figuur, geroemd om zijn charme en kennis van wijnen en voedsel, maar zonder enige scrupule: ‘Girodias was a terrible paymaster. By design or accident, authors either got paid late, less than they should have done and, quite often […] not at all.’4

Sommige Nederlandse schrijvers droomden ervan door hem uitgegeven te worden. Rudy Kousbroek bekende in 1999 in Vrij Nederland dat hij graag een deeltje van The Traveller’s Companion had geschreven: ‘Ik heb het geprobeerd, maar het bleek een vermoeiende aangelegenheid. Het wond mij ontzettend op, en dan kwam er al gauw van schrijven niet veel meer.’5 En Gerard Reve schreef in 1963 aan Johan Polak: ‘Ik zou natuurlijk een heel Boy’s Book of Buggery kunnen schrijven in het Engels en zien, of ik The Olympia Press het kan laten uitgeven, maar dat is een heel werk, en ik krijg in Nederland meteen zoon herrie aan mijn kop […].’6 Anderen beoefenden het genre met verve om den brode. Naast Heere Heeresma, die zijn toen geschreven erotische verhalen in de jaren tachtig alsnog tot bestsellers wist om te smeden, waren het auteurs als Freddy De Vree, Claude Krijgelmans, Jef Geeraerts en Louis Ferron, die onder pseudoniem pornografische verhalen publiceerden, met titels als K-Anaal der liefde, De Fotograaf en Genadeloze Meesteres.7

Tam

Het Europese hoofdkwartier van de door Girodias gestichte uitgeversketen kwam in Genève te staan. Vandaaruit werden de contacten gelegd met literaire kringen in de verschillende landen.

Redacteur Gerry Williams werd belast met het ressort Nederland. Hij maakte voor de verspreiding en financiering afspraken met distributeur Meulenhoff-Bruna en gaf het bureau Creative Partners opdracht de publiciteit te verzorgen en, naar Duits voorbeeld, een boekenclub op te zetten.

De eerste vier boeken verschenen in 1969 in een oplage van een optimistische

zevenduizend stuks per titel, tegen de toen pittige prijs van f 14,50 (een literaire paperback kostte ongeveer een tientje). Inhoudelijk waren ze vrij tam: Vlees van mijn vlees van Anna Winter had bijvoorbeeld heel gemakkelijk bij een gewone uitgeverij gekund. Net als de volgende acht deeltjes waren ze naar Duits voorbeeld gemodelleerd: pocketformaat, behoorlijk papier, harde kaft, stofomslag, kapitaalbandje en op het groene omslag in een bescheiden ovaal een erotisch bedoelde kleurenfoto. Op een enkele uitzondering na zijn de romans redelijk tot goed vertaald en was ook de typografie smaakvol. Maurice Girodias was er dan ook in geslaagd een uiterst talentvolle redacteur en boekenliefhebber aan zich te binden: de jonge dichter en vertaler Gerrit Komrij.

Komrij verkeerde op dat moment op een tweesprong in zijn leven. Na een overhaaste terugkomst uit Griekenland werkte hij als redacteur bij De Arbeiderspers, maar een vaste betrekking was niets voor hem. Van zijn eerste, in de kritiek wisselend ontvangen dichtbundels kon hij niet leven, daarom maakte hij voor het geld aan de lopende band vertalingen: ‘Och wat. Vertalen doe ik voor de centen, hoor, voor mijn duimkruid.’8 Tegelijkertijd was hij met Martin Ros bezig het literaire tijdschrift Maatstaf nieuw leven in te blazen. Eigenlijk zocht hij een andere bezigheid, maar welke? Theo Sontrop – destijds redacteur bij uitgeverij Meulenhoff – noemde zijn naam toen Girodias een redacteur zocht. ‘Ja,’ zegt Komrij nu, ‘hij dacht

gewoon, dat zal hij wel aardig vinden, dat is heel boeiend, daar weet hij iets van en dat verdient misschien goed en dan hoeft die arme jongen ook niet meer oneindig veel boeken te vertalen. Een jobje dat je iemand gunt waar je wat in ziet. En toen ben ik een paar jaar algemeen-directeur Nederland geweest van de Olympia Press.’9

Nieuwe titels werden vanuit Amerika aangeleverd, vertalingen uitgezet, punten en komma’s gewogen, aperte vertaalfouten en hoerenjongen zoveel mogelijk weggewerkt, advertenties geplaatst. Komrij had geen vast inkomen bij de Olympia Press, hij werd per geredigeerd boek betaald en gezien Girodias’ houding ten opzichte van geld is het niet verwonderlijk dat er vanuit Amsterdam regelmatig kattebelletjes naar New York gingen om de grote baas eraan te herinneren dat ook zijn geliefde redacteur in Nederland moest eten.

Aquarius

Toen er twaalf Nederlandse Olympia-uitgaven waren verschenen, werd de noodklok geluid. Duizenden exemplaren bleven onverkocht en er was geen enkel zicht op een verbetering van de situatie. Girodias ging zich nu zelf met Nederland bemoeien.

In eerste instantie weet hij de falende verkoop aan beginnersfouten. De eerste vier boeken waren volgens de liefhebbers te mak en voor het verzorgen van de publiciteit bleek Creative Partners niet de beste keuze, zeker niet volgens Komrij: ‘To my modest opinion, Creative Partners don’t have a notion of the situation on the Dutch book-market, if they have any notion,’ rapporteerde hij Girodias. Het onderzoek naar de mogelijkheden van een Olympia Press-boekenclub was louter tijd- en geldverspilling geweest.

Omdat de distributeur afhaakte (bij de scheiding lagen er 51.103 onverkochte boeken in de schappen) en er na een eventuele verkoop van de voorraad bij de drukkers en auteurs nog een schuld van pakweg 40.000 gulden zou overblijven, zag Girodias zich gedwongen tot drastische maatregelen. Hij verlaagde de prijs van de groene boekjes, richtte onder de naam Creators and Publishers International Trust Organisation (Capito nv) in Amsterdam een nieuwe moedermaatschappij op, deed

Creative Partners de deur uit en veranderde van politiek. Samen met een tweede uitgever moesten de gewone titels voortaan als paperback verschijnen, met daarnaast een reeks ‘speciale uitgaven’ die elders ondergebracht zou worden. Op den duur wilde Girodias de Olympia Press tot een new age-achtige uitgeverij omvormen en onder een nieuw imprint erotische verhalen voor vrouwen brengen, de Orlando-reeks. Ook had hij het wilde plan zich op de filmmarkt te storten.

De eerste zorg was nu dus het vinden van een kapitaalkrachtige partner. Afspraken werden gemaakt met uitgeverijen als Born en De Boekerij. Kennismakingsgesprekken liepen gesmeerd, totdat de rekenmeesters zich over de cijfers bogen. Zij kwamen zonder uitzondering tot de conclusie dat een uitgeverij zoals Girodias die wilde, commercieel niet haalbaar was en dat er te veel geld in de onverkochte voorraad moest worden geïnvesteerd. Uiteindelijk vond Girodias, via de in seksbladen gespecialiseerde Tonny van Vuuren, een jonge uitgever die het risico wel aandurfde: Rob Spijkstra van uitgeverij Aquarius.

Spijkstra was als salesmanager bij een grote uitgeverij werkzaam geweest, toen een boekhandelaar hem had gewezen op een Frans erotisch fotoboek in de trant van Variaties 1, 2 en 3, de droog gefotografeerde standjesboeken waarmee de nvsh destijds furore maakte. Spijkstra besloot het boek in Nederland uit te geven en richtte daartoe Aquarius op, een bedrijf dat nadien ook de uitgaven van Candy distribueerde. Later zou hij Tobia of De ontdekking van het masturbariaat van Lennaert Nijgh uitgeven, evenals het rijkgeïllustreerde Achter het Victoriaanse beddescherm in vertaling van Louis Ferron; boeken die zeker bij de Olympia Press pasten.

Op 2 april 1971 ondertekenden de nieuwe partners een overeenkomst met als belangrijkste bepaling: ‘We undertake to publish a double program of books in the Dutch language under the joint imprint of “Aquarius” and “Olympia” consisting of a yearly minimum average of 24 pocketbook size novels (“Olympia Books”), […] and a limited number (averaging 3 to 6 a year) of “special books”.’ Aquarius nam de financiële verplichtingen en de Nederlandse redacteur over en kocht de enorme voorraad winkeldochters op. Goede kans dat in huize Komrij na ondertekening de

champagnefles werd ontkurkt: de overeenkomst zou hem minimaal 27 × f 500,- = f 13.500,- per jaar opleveren, voor een beginnend vertaler en dichter in die tijd geen gering bedrag.

Ook beloofde Girodias aan Komrij voortaan betere boeken: ‘You will be glad to see that the last two are closer to your philosophy than the miserable you normally edit for us.’ En enige tijd later vroeg Girodias of Komrij samen met hem en de Italiaan Massimo Pini mededirecteur van Capito nv wilde worden. Dat wilde Komrij wel.

De Olympia Press Nederland en zijn hoofdredacteur-directeur leken een stralende toekomst tegemoet te gaan.

Shabby mud

De Nederlandse Olympia Press bracht alleen vertalingen uit. ‘De eerste delen verschenen. Ze waren zorgvuldig uitgevoerd, vertaald door mensen die “op dat gebied hun sporen hadden verdiend”, zoals dat heet (onder pseudoniem, ik noem geen namen).’10 Wie waren die vertalers? Komrij hoorde daar niet bij. Zijn rol was die van dienende redacteur, die ‘met precieuze houtenklazerigheid komma’s en uitroeptekens achter hunkerende vagina’s zette en uit de regenwouden van dooraderde penissen zorgvuldig de anglicismen plukte’.11 Hij schreef wel de flapteksten. Vertalingen werden gemaakt door onder anderen Gerhard Kirchner, Henny Scheepmaker, Heleen ten Holt, Dorien van der Klei, Hans Plomp, Louis Ferron, Jan Kooman, H.M. van der Meer, Jan de Boer, Thérèse Cornips, Theodoor

Iskra, Ruilof van Putten, Adriaan Wortelboer, Margreet Hirs, G. Kruisman en Koepelman. Soms vertaalden zij onder hun eigen naam (Plomp, Ferron, Van der Meer), maar dikwijls zochten zij hun toevlucht tot (soms doorzichtige) pseudoniemen als Wim van Loon, Eunice Urquhart, Karen van der Kamp, Hermanna Tijgerdal, Friso Hartkamp, Jan Kooman, O.C. Prins, Trevor Cone, Luigi di Verona, Gert Nip en Jacoba Pront.

Anders dan in Duitsland wilde het in ons land maar niet lukken oorspronkelijk werk bij de Olympia Press gepubliceerd te krijgen, al bestond daarvoor wel degelijk belangstelling van schrijverszijde. Een enkeling die zichzelf aanbood, had het niet helemaal begrepen, zoals een gepensioneerde rooms-katholieke onderwijzer, die liet weten: ‘heb nu twee hdschr. liggen, beide handelend over problemen rond het celibaat. Dus geen jeugdlectuur.’ Maar ook beter ingevoerden kregen nul op het rekest. Komrij vond het allemaal maar niks: ‘they are really nothing. Shabby mud, as limp as a rag, and very, very Dutch.’

Om aan geschikte oorspronkelijke manuscripten te komen, schreven de gezamenlijke Olympia Presses een internationale prijsvraag uit, De Olympia Press $10.000,00 International Award. Buiten medeweten en tot woede van Komrij zond Creative Partners alle manuscripten naar de inzenders terug.

Half juni 1971 bood zich iemand aan die wél beschikte over het talent om een eigenzinnige erotische roman te schrijven. Theo Kars legde enkele hoofdstukken van zijn roman in wording, De Geisha, ter beoordeling voor aan Komrij, die enthousiast reageerde. Dit was het soort literaire roman dat paste binnen de ‘Parijse’ traditie. Komrij meldde aan Girodias: ‘I think it’s a fine manuscript. […] He is a controversial person, a lot of people disgust him, others are enthousiastic above all things. […] The Geisha seems to be extraordinarily fitting and at any rate without risk for the Dutch market.’

Zo nu en dan informeerde Girodias naar de voortgang van het boek, maar pas een half jaar later ging hij wat serieuzer op het aanbod in. Kars had hem ook een proefvertaling gestuurd. Girodias’ reactie was exemplarisch voor de problemen waarmee een oorspronkelijk Nederlands manuscript binnen deze ‘veeltalige’ multinational te kampen zou krijgen: ‘It is impossible for our other branches to commit themselves before they can read the English version of your book.’ Joviaal hield hij Kars op de valreep een sappige worst voor: ‘there is a good chance that we will be able to offer you contracts for the German, Italian and French versions as well; and eventually for England, Japan and South America (Spanish edition)’.

Om uit de impasse te komen, stelde Kars voor de vertaling zelf te betalen, maar zijn in vlekkeloos Frans gestelde brief is het laatste wat er in het archief over De Geisha is te vinden. Oktober 1972 verscheen de roman in druk, maar dan bij De Arbeiderspers, en was meteen een groot succes. Waarschijnlijk is het de bestverkochte roman uit de carrière van Kars: tot 1992 verschenen er, bij verschillende uitgevers, maar liefst zeventien drukken van.

Girodias had wel belangstelling voor oorspronkelijk Nederlands werk van enige kwaliteit, maar dat moest dan wel vertaald zijn en zeker niet op zijn kosten. Hij toonde interesse voor Black Venus van Jef Geeraerts en na een aanbeveling van Theo Sontrop nam hij contact op met De Bezige Bij over de roman Tarok van Esteban López. Net als bij Kars zat in de vraag de onoverkomelijke hobbel al besloten: ‘The problem is of course that it is hard for us to find good Dutch readers here in New York and I would much prefer to read the book in English or French or to have it read in German.’ De deur werd op een kier gezet en meteen daarna weer dichtgegooid.

Toch zijn er in 1971 twee Nederlandse boeken verschenen onder het imprint Olympia Press Amsterdam: De afwijking (met als ondertitel: ‘Het gestoorde seksleven van een topfunktionaris’) en De Overgang van Anna Belfort (‘Het alles verslindende seksleven van een vrouw die bang is voor de overgang’). Schrijver was ene Charles Hopper. De omslagen leken bedrieglijk veel op die van de in Frankrijk uitgegeven paperbacks, maar in de archieven van de Olympia Press is niets te vinden over deze uitgaven. Ze kostten slechts 10 gulden en de inhoud was nogal humorloos, wat je van andere Olympia Press-uitgaven zelden kunt zeggen. Komrij noch Spijkstra kent deze titels. Dit moesten illegale uitgaven zijn, van iemand die wilde profiteren van de naam Olympia Press (een praktijk die in de soms louche wereld van de pornotaria wel vaker voorkwam). Lange tijd leek het onmogelijk te achterhalen wie zich achter dit pseudoniem verborg, totdat de Groningse detectiveschrijver Klaas van der Spoel ontdekte dat achter de bij obscure uitgevers publicerende Willem van Voerendaal-Martin Reuter-Charles Hopper-Kid Roy-Rufus Walkov één en dezelfde persoon schuilging, die vaak dezelfde personages in eendere stijl opvoerde. Of de echte naam van de schrijver Willem van Voerendaal was (of Martin Reuter), is weer een ander verhaal.

Whips or no whips

Het enige door een Nederlander geschreven en met hulp van Komrij tot stand gekomen manuscript is nooit in ons land uitgebracht, wel in Amerika en Duitsland. Begin 1970 kreeg Girodias de memoires van de uit de vs verbannen Haagse sm-meesteres Marianna Mohr ofwel Monique von Cleef in handen.

Dit was wat hij zocht. Alle ingrediënten voor een internationale bestseller leken aanwezig: bizarre seks, schandaaltjes in de Amerikaanse hogere kringen, rechtszaken en nog ‘waar gebeurd’ ook! Enig minpuntje: Mohr was als schrijfster volstrekt talentloos. In plaats van de snelweg naar het broodnodige succes werd het maken van het boek een langdurige martelgang, die uiteindelijk het einde van de Nederlandse Olympia Press inluidde.

Komrij zag mogelijkheden: ‘Mme von Cleefs topics are rather interesting, not only because “reality surpasses fantasy”, but also because a possible edition of her work will have the charm “that it all really happened”. […] My provisional opinion […] is, that there can be made a good book out of it, even a direct hit, but it must be made, because it is unreadable in the present form.’ De redacteur verrichtte vervolgens voor dat ‘good book’ vrij ongewone werkzaamheden: ‘Ik moest de ghostwriter van haar memoires “materiaal toeleveren”. Onthullende uitlatingen probeerde ik te ontlokken aan een over de grond kruipende slaaf, die in het dagelijks leven directeur van een vliegtuigmaatschappij was, en uit de laatste adem van een onder haar duimschroeven bezweken opaatje, oud-lid van het residentiële hooggerechtshof, probeerde ik de laatste waarheid omtrent zijn weldoeneres te persen.’12

Het behoorde wel tot zijn gewone redactionele taak om de juiste ghostwriter te vinden en dat werd de echte kwelling. Creative Partners kwam met Noud van den Eerenbeemt op de proppen, een schrijver die van zijn liefde voor de groene boekjes had blijk gegeven en van wie in het literaire blad Randstad een verhaaltje over een Meesteres had gestaan. Komrij was het met die keuze niet eens: waarschijnlijk vond hij Van den Eerenbeemt als schrijver te matig, misschien ook kon Creative Partners in zijn ogen per definitie niets goed doen. Halverwege 1970 vond hij een schrijver naar zijn smaak, iemand die literaire kwaliteiten koppelde aan een uitgesproken interesse in het onderwerp, getuige zijn studies en romans: Alfred Kossmann. Hieruit blijkt dat Komrij vast van plan leek van de Olympia Press een serieus te nemen uitgeverij te maken.

Kossmann zette zich aan het werk en leverde begin oktober een eerste versie af. Komrij was tevreden, Von Cleef niet: ‘Monique is absolutely unwilling to proceed with Kossmann.’ Dit viel niet in goede aarde bij Girodias, die de vertaalrechten al te koop aanbood. Von Cleef hield voet bij stuk. Komrij: ‘Monique wants a book in which nothing is said that could be degrading for her or for people of her “kind”, and she likes to have a Heavenly Book in which she is the Angel of Pain. That’s her good right. But Kossmann had only her stories and what he knows for himself of this atmosphere. He made a very “sec” text out of it […], and I think it’s the only thing he could do.’

Het leek erop alsof Von Cleef met haar weigering Girodias haar wil op probeerde te leggen. Eerst schermde ze met een andere schrijver, nog wel uit de vaste stal van Girodias, toen probeerde ze hem aan het lijntje te houden met een al bestaand Engelstalig manuscript. Girodias was niet onder de indruk: ‘As to Monique, […]

I am really fed up with that old whore, whips or no whips, and I won’t do much more to help her.’ Kossmann verdween volledig uit beeld.

Om de zaak op gang te krijgen, deed Girodias een nieuw voorstel: zij mocht een ruwe versie schrijven, hij zocht een competente schrijver die zonder haar bemoeienis een aanvaardbaar Engelstalig verhaal zou produceren. Het leek zijn laatste bod: ‘she just has to say yes or no to my proposal’.

Na een stilte kwam Girodias het jaar daarop, 1971, weer in actie. Hij schetste Komrij hoe volgens hem het boek er inhoudelijk uit zou moeten zien en gaf de

opdracht snel een Nederlandse schrijver te vinden: ‘The “final solution” is in your hands, dear Gerrit, and I hope you will find it soon!’ Enkele dagen later heropende hij de onderhandelingen met Monique von Cleef en sloten ze nogmaals een herziene overeenkomst af. Ruim twee weken later stortte Girodias 10.000 gulden op haar Zwitserse bankrekening, onmiskenbaar teken dat hij vertrouwde op een goede afloop.

Ook Komrij had niet stilgezeten. Hoewel het in september pas officieel werd, was hij al enige tijd in bespreking met een auteur die deze klus maar al te graag wilde klaren: Willem van den Hout, alias Willy van der Heide, ook bekend als Sylvia Sillevis ofwel, uiteindelijk, Willem W. Waterman.

Hoe de in literaire kringen beruchte Waterman dit toneel wist te betreden, is niet helemaal duidelijk. In ieder geval werkte hij voor het seksblad Candy, het felrealistische fotoblad dat Spijkstra met veel succes bij inloopwinkels als de ako en Bruna had weten te slijten. In oktober werd contractueel vastgelegd dat Waterman een Engelse en een Nederlandse tekst zou schrijven, maar al gauw braken er schriftelijke schermutselingen uit over de uitbetaling van voorschotten. In februari 1972 leek het goed mis: ‘I have just received a cable from Waterman […] saying: being too good a craftsman to be made a fool of lets swap stop good work for cash money stop you know i detest lawyers stop yes my publisher friend agrees are you happy now = waterman […] He sounds quite crazy at times. […] and if we go on like this, exchanging absurd telegrams and not making any progress, we will finally get ourselves into a complete mess.’

Welke ramp er ook had plaatsgevonden, Waterman kreeg nu vrij vlot een voorschot van duizend gulden en half maart was er zelfs een in het Engels geschreven manuscript. Hoewel Girodias nog lang niet tevreden was, ging hij vast met de titel de boer op en bood het De Bezige Bij, Meulenhoff en De Arbeiderspers aan. Uiteindelijk nam Martin Ros een optie. In mei werd het manuscript in Engeland door een redacteur bewerkt en bestookten Girodias en zijn Italiaanse kompaan Massimo Pini Waterman met verzoeken om de Nederlandse tekst. Tot Pini’s groeiende wanhoop kwam Waterman niet over de brug: ‘Waterman says he finished the Dutch translation of “House of Pain”. Is that true? Did he hand it over to you? Is it really finished?’ Volgens Willem Waterman wel. In een interview uit 1974 met het seksblad Cash beweerde hij: ‘De Nederlandse tekst ligt al lang klaar. Onder de titel: De Griezelwereld van Monique van Cleef.’ Tot op heden is dit manuscript onvindbaar.

Wat de Engelstalige versie betrof, was Girodias vol goede moed. Hij vertelde Von Cleef dat in november het boek dan toch zou verschijnen, niet alleen in Amerika, maar ook in Engeland, Duitsland, Frankrijk, Italië en wie weet, zelfs in Nederland. Ook had hij een wat onorthodoxe publiciteitscampagne bedacht: ‘I’d like to be able to create a story by having you invite 6 or 8 European journalists, including some correspondents based in Europe for American papers. The invitation would be to a nice family orgy in your own establishment at The Hague.’

Maar er kwam geen knusse gezinsorgie. Eerst verstoorde Gerrit Komrij de feestvreugde door kwaad te melden dat hij schoon genoeg had van zijn redacteurschap: ‘I’m a little fed-up, you will understand, by this Aquarius-and Waterman-affair. The last half year I hadn’t anything to do for Olympia, except listening to troubles. I think this is a nice moment […] to retire myself from all this fuzz.’ Vervolgens bleek dat Girodias zich in Amerika behoorlijk in de nesten had weten te werken en daar alle zeilen moest bijzetten om zijn uitgeverij te behouden. Ook waren de eerste reacties op het manuscript nogal lauw: ‘Good luck with your big sales on the Von Cleef book. Frankly, […] I think it misses the mark.’13 En het feestvarken zelf had na lezing van de drukproeven helemaal geen zin meer in een partijtje: ‘I am not happy with the book. There was enough material by me delivered, so it could have been much larger. Also Mr. W. Waterman made up all the crazy masturbation scenes himself. Not one word of onanie and stupid vulgarity you will find back in my manuscript. I am not going to be the laughing stock of the world for the rest of my life. […] I hope you do understand that we are in a big mess.’

Girodias suste de zaak. Hij gaf Von Cleef gelijk en bood aan dat ze nog wat veranderingen in de Engelse, Italiaanse, Franse en ook de Nederlandse versie mocht aanbrengen. Een loos gebaar, want deze versies bestonden helemaal niet. De eventuele Engelse versie week om markttechnische redenen af van de Amerikaanse en de enige vertaling is de Duitse, en die verscheen pal na dit incident, als Monique, Herrin ohne Mitleid. Toch wist hij met deze fopspeen de gemoederen tot bedaren te brengen. De nog eenmaal ingeschakelde Komrij noteerde (waarschijnlijk met een enorme zucht van verlichting), ‘dat zaak tussen Waterman en Monique rond is, manuscript naar New York en fiat van Monique. Of hij Waterman nu eindelijk zijn f 2000,- wil sturen.’

Hiermee waren eind oktober 1972 alle bemoeienissen van Komrij met dit enige Nederlandse Olympia Press-manuscript ten einde.

Het jaar daarop, toen alle Olympia Press-uitgeverijen – op de Duitse tak na – hun activiteiten al gestaakt hadden, zou het boek toch nog in een mooie editie bij de Amerikaanse uitgever Lyle Stuart het licht zien: The House of Pain: The Strange World of Monique Von Cleef, the Queen of Humiliation; an Autobiography and a Message to All Human Slaves. Girodias had het weer gefikst. Maar zijn gevoel voor commercie liet hem in

de steek en zijn refrein klonk nu al te zeurderig: ‘My deal with Lyle Stuart ended very badly, a few months ago, and he completely messed up his edition […]. It’s too bad to think that we could have made a million dollars with that book, and that we missed our objective completely.’ De uitgave werd geen succes en ook voor de pocketeditie die in 1975 bij Bantam verscheen, renden de lezers niet opgewonden naar de boekhandel. (Overigens vroeg een fan van Willy van der Heide zich in 1999 vertwijfeld af of het boek ooit wel was verschenen, want in Nederland leek het onvindbaar. In Amerika kost het momenteel antiquarisch tussen de 50 en 250 dollar. Men beschrijft het als een klassieker op sm-gebied.)

Patstelling

Met de deelname van Aquarius, vanaf 1971, was het gedaan met de – te dure – groene boekjes. De eerste acht uitgaven daarna waren gelijksoortige paperbacks, waarvan vooral de slecht afgedrukte foto op het omslag opviel. Wel maakte de vormgever een grapje: onderaan de rug stond een letter en wie de moeite had genomen alle acht delen te kopen en achter elkaar te zetten, zag de naam aquarius in volle breedte op zijn boekenplank. Moskouse Nachten van Vlas Tenin verscheen als een speciale, grote paperback met wederom een te wazige foto op de voorkant. Tot Girodias’ onvrede had Spijkstra bij dit boek de naam Olympia Press vergeten te vermelden. Het beoogde aantal van 27 titels per jaar werd in de verste verte niet gehaald.

Girodias’ eerste zorg was, als gezegd, geld binnen te halen om zijn schulden te kunnen betalen. Hij wilde overgaan tot de verkoop van de oude voorraden, maar kennelijk waren de afspraken met Spijkstra niet waterdicht. In ieder geval verkocht deze laatste de partij rechtstreeks door aan de ramsjhandel Nooitgedacht in Hilversum, die slechts bij stukjes en beetjes betaalde. Spijkstra op zijn beurt betaalde ook mondjesmaat. Daarom mocht Komrij van Girodias geen nieuwe vertalingen leveren. Waarop Spijkstra Komrij verwijtend schreef: ‘dat […] jij een nogal vertragende factor in het geheel bent’ en Komrij vervolgens hoorbaar knarsetandend aan Pini van zijn verontwaardiging blijk gaf: ‘Maurice told me to wait, and now Spijkstra says that I’m working to slow. That’s injustice.’ De patstelling was compleet.

Rob Spijkstra was vooral een beginnend zakenman en niet zoals Girodias een Uitgever met een Missie. Nu nog vindt hij de boeken die Komrij redigeerde, kwalitatief beter dan wat hij normaal uitgaf. Maar terwijl de Candy’s en dergelijke bladen bij de Bruna- en ako-inloopzaken wekelijks met tienduizenden verkocht werden, raakte hij de Olympia Press-uitgaven aan de straatstenen niet kwijt. In die tijd bestond er nog geen video of satellietzender, en de Nederlanders vergaapten zich blijkens de verkoopcijfers massaal aan slecht gedrukte kleurenfoto’s van volledig naakte vrouwen en mannen. Dit publiek taalde niet naar woorden, laat staan naar hele zinnen. De moeite die Spijkstra voor de Olympia Press moest doen, stond in geen verhouding tot het gemak waarmee hij de commerciële bedenksels van Peter

J. Muller en consorten kon slijten. Een rekensom was snel gemaakt. Dit wilde niet zeggen dat Aquarius van de Olympia Press verlost wilde zijn. Integendeel, zo bleek toen Pini namens Girodias en na bemiddeling van Waterman achter de rug van Spijkstra om ging onderhandelen met Kerkmans van uitgeverij Kerco uit Ridder-

kerk. Aanvankelijk was het de bedoeling dat deze groezelige uitgeverij de titels zou uitbrengen die voor Aquarius waren bedoeld. Aquarius hield Girodias aan het contract en kennelijk stond Spijkstra zo sterk dat Girodias inbond. Van Pini moest Komrij weer aan het werk: ‘Maurice thinks it not suitable to start a quarrel in Holland with Spijkstra and Van Vuuren; he therefore deems that we can still make with them the series of erotic books. As for the “special projects” on the contrary – House of Pain, Scientology, Life a.s.o. – we shall contact again Kerkmans, Bezige Bij etc. You should therefore hand over to Spijkstra the translations you have and take again to co-operate with him.’ Dat de speciale boeken nu opeens aan Kerco werden geoffreerd, laat zien hoezeer Girodias het water tot aan de lippen stond.

Komrij was het gesjoemel inmiddels meer dan zat. Zoals we al zagen, zette hij woedend een punt achter zijn redacteurschap: ‘Now I got a copy of a letter Spijkstra sent to you, in which he states that I never returned the proofs of the new manuscripts in preparation. Well, all included I received the last half year just 15 pages of proofs. So what can I do. I’m really very bored by it all. It’s very nice that you will come to Amsterdam at the end of September, and I hope to see you, but I don’t want to be present at any meeting with Spijkstra and his consorts, under no circumstance.’ Hij adviseerde Girodias voortaan de goede boeken te verkopen aan uitgevers als De Bezige Bij en De Arbeiderspers en het daarbij wat Nederland betreft te laten: ‘Really, you better can publish three or four books in Holland in cooperation with a solid firm, than trying to sell the whole lot to a bunch of gangsters, which can not even make books in a proper way.’

Na Komrijs vertrek verschenen er nog drie door hem geredigeerde boeken, soms zonder vermelding van het origineel of het imprint Olympia Press. Om onbekende redenen kreeg Intieme Interviews zelfs een andere auteur. Het laatste boek verscheen in 1973 en was uiterlijk gelijk aan het standaard Aquarius-boek uit die tijd: schreeuwerig omslag, matig zetwerk.

Redacteur Komrij had weliswaar zijn werkzaamheden gestaakt, maar directeur Komrij van de Creators and Publishers International Trust Organisation was nog in functie, ook al besefte hij dat zelf niet. Herhaalde aanmaningen van niet-betaalde schrijvers en fotoagentschappen geven aan dat Capito in feite de financiële verantwoordelijkheid van álle Europese vestigingen droeg. Pini liet weten zijn functie als directeur officieel neer te leggen, Girodias was naar Amerika vertrokken en liet hier de zaak doodbloeden.

Ongemerkt was Komrij als enige overgebleven: ‘en ik kreeg ineens als directeur van de Olympia Press een belastingaanslag van 400.000 gulden, ongeveer het tienvoudige van wat ik in die tien jaar met ál mijn vertaalwerk had verdiend. Maar ja, ik was de verantwoordelijke geworden. Ook een komisch verhaal op zich, om daar van af te komen. […] Het vleide me wel hoor, dat er een heel leger mensen was dat absoluut niet geloofde dat ik niet zomaar 400.000 gulden kon betalen, ze geloofden er ook heilig in en hebben ook hun uiterste best gedaan en dachten dat we een

uitgaven van de olympia press nederland (amsterdam)
in pocketformaat, gebonden, groen omslag, zonder jaartal, prijs f 14,50.
Norman Singer, De Babysitter [The Babysitter]. Vert. H.M. van der Meer., 237 p.
Barry Malzberg, Het witte doek [Screen]. Vert. Friso Hartkamp (= Gerhard Kirchner), 205 p.
Jett Sage, Wild [Crazy Wild]. Vert. O.C. Prins. (= Thérèse Cornips), 238 p.
Anna Winter, Vlees van mijn vlees [Flesh and Blood]. Vert. Eunice Urquhart (= Henny Scheepmaker), 222 p.
Harriet Daimler, Liefste [Darling]. Vert. Eunice Urquhart (= Henny Scheepmaker), 176 p.
Ed Martin, Een nijvere dood [Busy Bodies]. Vert. Hans Plomp, 222 p.
C.S. Vanek, Op de huid geschreven [The Skin Book]. Vert. Jan de Boer, 189 p.
Akbar del Piombo, Hoe beviel Paula? [Who pushed Paula?]. Vert. Jan Kooman, 191 p.
R. Bernard Burns, De macht van de roede [The Ordeal of the Rod]. Vert. Wim van Loon (= Gerhard Kirchner), 190 p.
Karl Flinders, Vijfentwintig centimeter [Twelve inches]. Vert. Karen van der Kamp (= Heleen ten Holt), 219 p.
Ray Kainen, Een zee van dijen [A Sea of Thighs]. Vert. Hermanna Tijgerdal (= Dorien van der Klei), 233 p.
Frank Newman, Barbara [Barbara]. Vert. Louis Ferron, 207 p.

heel mooi verhaal hadden opgezet en dat het een complot was, maar uiteindelijk, na heel veel Jip-en-Janneke- en Ot-en-Sien-taal is het ons gelukt de ambtenaar aan het verstand te brengen dat ze toch een canard beet hadden…’14

Pas in 1984, vlak voor zijn verhuizing naar Portugal, wist Komrij deze belastingschuld definitief te vereffenen.15

Miljoen voor een teennagel

Achteraf gezien is het wel te verklaren waarom de Nederlandse Olympia Press geen succes werd. Maurice Girodias had zich met de natte vinger op de Nederlandse markt georiënteerd, dacht kennelijk dat de situatie hier met Duitsland vergelijkbaar zou zijn. Zelf gaf hij later als reden: ‘In Holland my attempts to start a Dutch Olympia were defeated by the accelerated advent of sexual freedom: by the time our first books were translated and printed, the entire country had achieved its liberation, had gorged itself which cheap hasty sex pulp, and the interest for literary erotica had totally disappeared.’16

Dat is maar de helft van het verhaal. Nederland werd weliswaar overstroomd door goedkope pornoboekjes, maar die waren voor een ander publiek dan waarop de Olympia Press zich richtte. De belangstelling voor de betere erotica bestond nog steeds, maar kwaliteitsuitgevers als De Bezige Bij – de serie met de vlezige boekomslagen van Karel Beunis bijvoorbeeld, waarbij pas na lang turen met enige zekerheid kon worden vastgesteld welke lichaamsdelen waren afgebeeld, meestal vingers en knieën -, Meulenhoff en De Arbeiderspers voorzagen al in de behoefte, regelmatig zelfs met titels uit het Olympia Press-fonds. Al in 1957 had uitgeverij Oisterwijk de allereerste vertaling ter wereld van Lolita gepubliceerd, een jaar eerder dan de officiële Amerikaanse uitgave. Een boekje als Mieke Maaike’s obscene jeugd

gezamenlijke uitgaven van de olympia press en aquarius/centripress (bussum)
gewone paperbacks, soms zonder vermelding ‘Olympia Press’, verschillende prijzen
Mason Hoffenberg, Zonde bij het ontbijt [Sin for Breakfast]. Vert. Ruilof van Putten, 175 p.
Anoniem (J.J. Wadway = Michael Bernet), Zeven erotische minuten (niet geschreven door Irving Wallace) [Seven erotic minutes]. Vert. Trevor Cone (= Margreet Hirs), 190 p.
Tor Kung, Wat moeder me leerde [My mother taught me] Vert. Friso Hartkamp (= Gerhard Kirchner), 192 p
Marco Vassi, De engelen van het vlees [The Gentle Degenerates]. Vert. Luigi di Verona (= Louis Ferron), 1970, 191 p.
Tor Kung, Niets dan extase [Forever Ecstasy] Vert. Theodoor Iskra, 230 p.
Karl Flinders, De liefdesmatras [The Love Machinery] Vert. Theodoor Iskra, 215 p
Ray Kainen, Saters in de Ruimte [Satyr Trek] Vert Theodoor Iskra, 215 p.
Tenin Vlas, Moskouse Nachten [Moscow Nights] Vert. Gert Nip en Jacoba Pront (= G. Kruisman en Koepelman), 1971, 258 p
Richard Windsom (moet zijn: Ralph A. Storm), Intieme Interviews [Intimate interviews]. Vert onbekend, 189 p.
Angelo d’Arcangelo, Handboek voor homoseksuelen [Handbook for homosexuals] Vert. Adriaan Wortelboer, 1973, 238 p
Norman Singer, De man die San Francisco verkrachtte [The man who raped San Francisco] Vert Theodoor Iskra, 1973, p 233

van Louis Paul Boon had in de jaren vijftig heel goed bij de Olympia Press gepast, maar dit ‘proefschrift van student Steivekleut’ verscheen in 1972 mooi vormgegeven bij De Arbeiderspers. De Olympia Press was eenvoudigweg overbodig.

En, misschien nog funester, Girodias was een wispelturig man, die zich overal mee bemoeide en niets aan anderen kon overlaten. Hoe hoog hij Komrij ook schatte, uit niets blijkt dat deze enige zeggenschap had over de uitgeverij waar hij nota bene directeur van was. Daarbij nam Girodias veel te veel hooi op zijn vork, financieel en redactioneel. Als hij al zijn uitgeverijtjes met evenveel brieven, telegrammen, memo’s, vergaderingen en telefoontjes bombardeerde als de Nederlandse tak, kan hij nauwelijks de tijd hebben gehad om te overzien waar hij mee bezig was. Het feit dat hij serieus overwoog om met een uitgeverij als Kerco in zee te gaan, duidt erop dat hij geen enkel benul had van de Nederlandse situatie.

Maar de ‘zeer correct geklede, energieke, bijna te mooie’17 Girodias wist zich wel als geen ander met talent te omringen, ook in Nederland. Menige uitgever zou zich in de handen wrijven met mensen als Gerrit Komrij, Louis Ferron, Hans Plomp, Thérèse Cornips en Theo Kars in zijn stal. Maar ook wist hij als geen ander hoe zijn eigen ruiten in te gooien.

Na het echec met de Nederlandse Olympia Press steeg de ster van Gerrit Komrij gestaag tot grote hoogte, eerst alleen als dichter, criticus en polemist, later voor een breder publiek ook als columnist, bloemlezer en romancier. Rob Spijkstra zette zijn carrière voort met uitgeverijen als CentriPress en Juniorpress, die vooral sf-boeken en strips publiceerden. Na 1985 verkocht hij deze ondernemingen; later richtte hij zich met Kidspress vooral op de markt van de jeugdbladen. Thans is hij uitgever in ruste.

Aan de uitgeefavonturen van Girodias kwam halverwege de jaren zeventig definitief een einde. Hij bleef plannen ontwikkelen, maar er kwam niets meer van de grond en hij moest zich zien te redden met de status van levende legende. Tot 1981 bleef hij met lange tussenpozen brieven sturen aan Komrij, altijd hartelijk, altijd met de vraag of Komrij niet zijn literair agent wilde worden, zijn vertaler of redacteur.

In de jaren tachtig woonde Girodias weer in Parijs. Nog steeds bedacht hij nieuwe boekprojecten. Geen dirty books meer, die tijd was voorbij, maar studies naar ‘De Rechten van Minderheden’ of ‘De Toekomst van het Rode Rijk’. Ook vond hij een perpetuum mobile uit. Ondertussen schreef hij met pijn en moeite verder aan zijn memoires, het beoogde drieluik Une journée sur la terre, waarvan de eerste twee delen in 1990 verschenen. Deel een bleek een bijgewerkte versie van het eerder gepubliceerde The Frog Prince, maar het tweede deel was in deze vorm geheel nieuw en bevatte de hoogtepunten uit zijn Franse uitgeverscarrière. Kundig hield hij zijn mythe in stand met een vlot geschreven verhaal, dat als een verdediging tegen alle aanvallen van inmiddels gerenommeerde schrijvers kon dienen. Maurice Girodias was weer waar hij zijn hele leven wilde zijn: op de voorgrond. ‘In the space of 3-4 weeks, my story has become so fashionable in this country that I could sell my toenails for a million each,’ schreef hij aan zijn vrouw.18 Peter van Dijk interviewde hem in 1990 voor nrc Handelsblad. Girodias beweerde toen dat hij net het derde deel van zijn memoires had voltooid en daarin zijn eigen dood beschrijft: ‘Het zal de dood van een wijze man zijn, het boek eindigt met wijsheid.’ In plaats van een glorieuze terugkeer werd het een paginagroot in memoriam. Vlak voordat het vraaggesprek kon worden geplaatst, was Girodias te gast in een uitzending van de kleine Parijse radiozender Radio J. Na afloop van het gesprek kreeg hij een hartaanval en stierf ter plaatse.

Deel drie van zijn memoires bleek nog lang niet af te zijn…

Bronnen

C.J. Aarts en Mizzi van der Pluijm, Verboden boeken. Verboden door pausen en dictators, puriteinen en boekenhaters (Amsterdam 1989).

Bibeb (interview), ‘De lijdensweg van Maurice Girodias. Frankrijk vernietigt een uitgeverij’. In: Vrij Nederland, 10 april 1965.

Brian Boyd, Vladimir Nabokov, The American Years (London 1991).

James Campbell, Paris Interzone. Richard Wright. Lolita, Boris Vian and others on the Left Bank 1946-1960 (London 1994).

Peter van Dijk (interview), ‘Ik denk niet veel, ik volg mijn instinct. Gesprek met Maurice Girodias (1918-1990)’.

In: nrc Handelsblad, 6 juli 1990.

J.P. Donleavy, The History of The Ginger Man. The dramatic story behind a contemporary classic by the man who wrote it and who fought for its life (Boston/New York 1994).

Maurice Girodias, Between Book, a Matter of Press Release (New York 1973).

-, Une Journée sur la terre ii, Les Jardins d’éros (Paris 1990).

Edward de Grazia, Girls Lean Back Everywhere. The Law of obscenity and the assault on genius (New York 1992).

Jacques den Haan, Monnikje Lederzak en andere driestigheden (Amsterdam 1968).

Wilfried Hendrickx (interview), ‘Willy van der Heide: “Ik ben de Zwarte Turk, hè. C.I.A. en wat al meer. Nou, opgejutte Shit.”’ In: Humo, 15 oktober 1979.

Christopher Logue, Prince Charming. A memoir (London 1999).

Patrick J. Kearny, Geschiedenis van de Erotische literatuur (vert. van A history of erotic literature, vert. Ernst van Altena, Bussum 1983).

-, A Bibliography of the Paris Olympia Press (London 1987).

-, A Bibliography of the publications of the New York Olympia Press (Santa Rosa 1988).

-, ‘Scissors and Paste’, http://www.sonic.net/~patk/Gerrit Komrij, ‘Pinocchio in Sadoland’. In: Martin Ros (red.), Rose verhalen (Amsterdam 1981), p. 133-137.

Inger Leemans, ‘Het pornografisch offensief. Over de korte bloeiperiode van de Nederlandse pornografische roman’. In: Yang.

Andrew Murray Scott, Alexander Trocchi. The Making of a Monster (Edinburgh 1991).

Vladimir Nabokov, Zuivere kleuren. Brieven (vert. A. van Huisseling, Amsterdam 1993).

Michael Perkins, The secret record. Modern erotic literature (New York 1976).

Martin Ros (red.), Zeggen en schrijven (Amsterdam 1968).

-, Liefde en ouderdom (Amsterdam 1993), p. 127-150 (‘Uren met Gerrit Komrij’).

Jörg Schröder, Siegfried (Berlin 1972).

John de St. Jorre, The Good Ship Venus. The erotic voyage of the Olympia Press (London 1994).

George Steiner, Verval van het woord (vert. van Language and Silence, vert. Hans Plomp, Amsterdam 1990).

Peter Verstegen (interview), ‘Girodias (De Lenin van de sexuele revolutie) gaat Europa veroveren’. In: Vrij Nederland, 11 oktober 1969.

Jaap Walvis, ‘Gesprek met Girodias’. In: Litterair Paspoort, nr. 25, mei 1970.

Michaël Zeeman, ‘Girodias belichaamde de teloorgang van een beschamend tijdperk’. In: de Volkskrant, 7 juli 1990.

 

Dit artikel had niet geschreven kunnen worden als ik niet zonder voorbehoud had mogen putten uit het archief van Gerrit Komrij. Veel van de gebruikte citaten van hem en van Girodias zijn afkomstig uit dit archief. Ook heb ik veel steun gehad aan de feitenkennis van in de eerste plaats Jan Moret, en aan die van Rob Spijkstra, Willem Th. van Twist, Hans Plomp, Theo Kars en Peter Loeb.

[2004/2]

Wim Sanders+
Een jonge meester in het huis van de pijn
Girodias, Komrij en de Olympia Press Nederland

Tijdens een van mijn speurtochten in het antiquariaat viel mijn oog op een uitgave van de Olympia Press. Dat is niets bijzonders. De in Parijs gevestigde Olympia Press bracht in de jaren vijftig en zestig Engelse en Amerikaanse erotica uit, gestoken in kenmerkend groen omslag. Die uitgaven worden tegenwoordig weliswaar verzameld, maar zijn op enkele bijzondere eerste drukken na niet echt zeldzaam. Met het boekje dat ik uit de kast trok, was echter iets aan de hand. Het bleek te gaan om een Nederlandse uitgave van de Olympia Press: Een zee van dijen van Ray Kainen, vertaald door Hermanna Tijgerdal. Hermanna Tijgerdal! Niet veel later plukte ik in een kringloopwinkel voor een ouderwets kwartje nog zo’n deeltje weg, Een nijvere dood van Ed Martin. Deze keer verschool de vertaler zich niet achter een mal pseudoniem, maar heette hij gewoon Hans Plomp, in die tijd een belangrijk jong schrijftalent. Ik begon iets te vermoeden. Zou Olympia Press-uitgever Maurice Girodias, net als in Parijs, destijds ook bij ons een groep talentvolle jongeren voor zijn karretje hebben weten te spannen? Ik ging eens op zoek.

In de enorme stapel geschriften over de geschiedenis van de Olympia Press blijkt amper een verwijzing naar Nederland voor te komen. Maurice Girodias rept in zijn memoires en vele inleidingen vrijwel nergens van een Nederlands uitgeefavontuur. John de St. Jorre, die een boek schreef over de Olympia Press, wijdt daarin een halve zin aan de activiteiten van redacteur Gerry Williams in ons land, meer niet.1 De Engelsman Patrick J. Kearny weet bijna alles over de Parijse, Amerikaanse, Engelse en Duitse vertakking van de Olympia Press, maar zwijgt over Nederland.2 Alleen Jörg Schröder, oprichter van de Duitstalige Olympia Press, vertelt in zijn warrige herinneringen aan Girodias: ‘Was er mir erzählt hat, was er in Istanbul gründen wollte, in Spanien, in Holland, in Finnland, in Oslo, in Stockholm, in Mailand! […] In Italien ist was draus geworden, alles übrige war reine Moritzphantasie.’ Nazoekingen in de Koninklijke Bibliotheek leverden niets op: Nederlandstalige uitgaven van de Olympia Press ontbreken daarin geheel.

Ik raakte meer en meer geïntrigeerd.

Lenin van de sexuele revolutie

Maurice Girodias, geboren in 1919, was de zoon van de oprichter van de Obelisk Press, Jack Kahane, die in de jaren dertig in Parijs werk uitbracht van onder anderen James Joyce, Anais Nin, Henry Miller (Tropic of Cancer), Lawrence Durrell en Frank Harris (My life & Loves). Tijdens de Tweede Wereldoorlog trad Girodias in de voetsporen van zijn vader, waarbij ook hij dankbaar gebruik zou gaan maken van een leemte in de Franse wet. In Frankrijk gold de censuur namelijk alleen voor Franstalige werken, boeken in andere talen bleven buiten beschouwing.

Girodias zette een groep jonge, naar Parijs uitgeweken Engelstalige schrijvers aan het werk om voor hem dirty books te schrijven, waarvan de betere titels in een serie genaamd The Traveller’s Companion werden uitgebracht. Kleine, olijfgroene paperbacks, keurig vormgegeven en gedrukt op goed papier, die via in Europa gelegerde g.i.’s in de vs en Engeland belandden. Zo ontstond in 1953 de Olympia Press. Schrijvers die in eigen land moeilijkheden met de censuur vreesden, vonden hun weg naar Parijs. Naast edelporno bracht Girodias onder meer werk uit van William S. Burroughs (Naked Lunch), John Donleavy (The Ginger Man), Samuel Beckett, Georges Bataille, Jean Genet, Raymond Queneau, De Sade (allevier in het Engels). Eeuwige kroon op zijn uitgeverswerk: Lolita van Vladimir Nabokov.

Als gevolg van zijn gezonde afkeer van de internationale censuur en de Franse bourgeoisie stond Girodias steeds vaker voor de rechtbank. Op een gegeven moment dreigde daadwerkelijk een lange gevangenisstraf en vluchtte hij voor de zoveelste keer bankroet naar Amerika, waar hij een Olympia Press begon die in vergelijking met die in Parijs nogal gewoontjes was. Inmiddels hadden de grote commerciële Amerikaanse uitgevers van zijn koppigheid en goede neus voor talent geprofiteerd en lukte het hen in landen als Amerika, Engeland en ook Nederland de censuur op het geschreven woord versoepeld te krijgen. De vrijgevochten Antwerpse uitgever Walter Soethoudt noemde een erotische serie niet voor niets de Olympia Reeks.

In 1969 kwam Girodias terug naar Europa om een uitgeversketen op te zetten met vestigingen over de hele wereld, tot in Japan, Israël en de Sovjet-Unie toe. Om zijn gevecht voor het vrije woord was hij een held geworden van de progressieve of

liberale intellectuelen, die het helemaal geen schande vonden om et porno of de Olympia Press te worden geassocieerd. Al in 1961 publiceerde Het Parool een groot interview met Girodias. Ook bladen als Vrij Nederland en Litterair Paspoort zagen hem als een ‘Lenin van de sexuele revolutie’ en plaatsten paginagrote vraaggesprekken. Girodias deed zich voor als een Uitgever met een Missie: ‘Ik wil en dat klinkt zeer idealistisch, maar ik meen ’t oprecht, boeken brengen waarin tot uiting komt dat sex een normaal menselijk feit is. […] Op de weg tussen leven en dood kan en moet de sexualiteit een belangrijke functie voor de mens vervullen, geen schande en geen obsessie zijn, wat het helaas in de meeste gevallen is.’3

De Olympia Press stond in die jaren bij de spraakmakende buitenwereld goed aangeschreven, zeker nadat de gezaghebbende cultuurfilosoof George Steiner in zijn toentertijd geruchtmakende essay ‘Woorden van de nacht’ een lans brak voor Girodias en hem prees om zijn ‘moed en brille’. Maar bij de binnenwereld, de kring van schrijvers, drukkers en vertalers, werd over de uitgever vaak anders gedacht. Zelfs zijn trouwste medewerkers herinneren zich hem als een financieel en moreel onbetrouwbaar figuur, geroemd om zijn charme en kennis van wijnen en voedsel, maar zonder enige scrupule: ‘Girodias was a terrible paymaster. By design or accident, authors either got paid late, less than they should have done and, quite often […] not at all.’4

Sommige Nederlandse schrijvers droomden ervan door hem uitgegeven te worden. Rudy Kousbroek bekende in 1999 in Vrij Nederland dat hij graag een deeltje van The Traveller’s Companion had geschreven: ‘Ik heb het geprobeerd, maar het bleek een vermoeiende aangelegenheid. Het wond mij ontzettend op, en dan kwam er al gauw van schrijven niet veel meer.’5 En Gerard Reve schreef in 1963 aan Johan Polak: ‘Ik zou natuurlijk een heel Boy’s Book of Buggery kunnen schrijven in het Engels en zien, of ik The Olympia Press het kan laten uitgeven, maar dat is een heel werk, en ik krijg in Nederland meteen zoon herrie aan mijn kop […].’6 Anderen beoefenden het genre met verve om den brode. Naast Heere Heeresma, die zijn toen geschreven erotische verhalen in de jaren tachtig alsnog tot bestsellers wist om te smeden, waren het auteurs als Freddy De Vree, Claude Krijgelmans, Jef Geeraerts en Louis Ferron, die onder pseudoniem pornografische verhalen publiceerden, met titels als K-Anaal der liefde, De Fotograaf en Genadeloze Meesteres.7

Tam

Het Europese hoofdkwartier van de door Girodias gestichte uitgeversketen kwam in Genève te staan. Vandaaruit werden de contacten gelegd met literaire kringen in de verschillende landen.

Redacteur Gerry Williams werd belast met het ressort Nederland. Hij maakte voor de verspreiding en financiering afspraken met distributeur Meulenhoff-Bruna en gaf het bureau Creative Partners opdracht de publiciteit te verzorgen en, naar Duits voorbeeld, een boekenclub op te zetten.

De eerste vier boeken verschenen in 1969 in een oplage van een optimistische

zevenduizend stuks per titel, tegen de toen pittige prijs van f 14,50 (een literaire paperback kostte ongeveer een tientje). Inhoudelijk waren ze vrij tam: Vlees van mijn vlees van Anna Winter had bijvoorbeeld heel gemakkelijk bij een gewone uitgeverij gekund. Net als de volgende acht deeltjes waren ze naar Duits voorbeeld gemodelleerd: pocketformaat, behoorlijk papier, harde kaft, stofomslag, kapitaalbandje en op het groene omslag in een bescheiden ovaal een erotisch bedoelde kleurenfoto. Op een enkele uitzondering na zijn de romans redelijk tot goed vertaald en was ook de typografie smaakvol. Maurice Girodias was er dan ook in geslaagd een uiterst talentvolle redacteur en boekenliefhebber aan zich te binden: de jonge dichter en vertaler Gerrit Komrij.

Komrij verkeerde op dat moment op een tweesprong in zijn leven. Na een overhaaste terugkomst uit Griekenland werkte hij als redacteur bij De Arbeiderspers, maar een vaste betrekking was niets voor hem. Van zijn eerste, in de kritiek wisselend ontvangen dichtbundels kon hij niet leven, daarom maakte hij voor het geld aan de lopende band vertalingen: ‘Och wat. Vertalen doe ik voor de centen, hoor, voor mijn duimkruid.’8 Tegelijkertijd was hij met Martin Ros bezig het literaire tijdschrift Maatstaf nieuw leven in te blazen. Eigenlijk zocht hij een andere bezigheid, maar welke? Theo Sontrop – destijds redacteur bij uitgeverij Meulenhoff – noemde zijn naam toen Girodias een redacteur zocht. ‘Ja,’ zegt Komrij nu, ‘hij dacht

gewoon, dat zal hij wel aardig vinden, dat is heel boeiend, daar weet hij iets van en dat verdient misschien goed en dan hoeft die arme jongen ook niet meer oneindig veel boeken te vertalen. Een jobje dat je iemand gunt waar je wat in ziet. En toen ben ik een paar jaar algemeen-directeur Nederland geweest van de Olympia Press.’9

Nieuwe titels werden vanuit Amerika aangeleverd, vertalingen uitgezet, punten en komma’s gewogen, aperte vertaalfouten en hoerenjongen zoveel mogelijk weggewerkt, advertenties geplaatst. Komrij had geen vast inkomen bij de Olympia Press, hij werd per geredigeerd boek betaald en gezien Girodias’ houding ten opzichte van geld is het niet verwonderlijk dat er vanuit Amsterdam regelmatig kattebelletjes naar New York gingen om de grote baas eraan te herinneren dat ook zijn geliefde redacteur in Nederland moest eten.

Aquarius

Toen er twaalf Nederlandse Olympia-uitgaven waren verschenen, werd de noodklok geluid. Duizenden exemplaren bleven onverkocht en er was geen enkel zicht op een verbetering van de situatie. Girodias ging zich nu zelf met Nederland bemoeien.

In eerste instantie weet hij de falende verkoop aan beginnersfouten. De eerste vier boeken waren volgens de liefhebbers te mak en voor het verzorgen van de publiciteit bleek Creative Partners niet de beste keuze, zeker niet volgens Komrij: ‘To my modest opinion, Creative Partners don’t have a notion of the situation on the Dutch book-market, if they have any notion,’ rapporteerde hij Girodias. Het onderzoek naar de mogelijkheden van een Olympia Press-boekenclub was louter tijd- en geldverspilling geweest.

Omdat de distributeur afhaakte (bij de scheiding lagen er 51.103 onverkochte boeken in de schappen) en er na een eventuele verkoop van de voorraad bij de drukkers en auteurs nog een schuld van pakweg 40.000 gulden zou overblijven, zag Girodias zich gedwongen tot drastische maatregelen. Hij verlaagde de prijs van de groene boekjes, richtte onder de naam Creators and Publishers International Trust Organisation (Capito nv) in Amsterdam een nieuwe moedermaatschappij op, deed

Creative Partners de deur uit en veranderde van politiek. Samen met een tweede uitgever moesten de gewone titels voortaan als paperback verschijnen, met daarnaast een reeks ‘speciale uitgaven’ die elders ondergebracht zou worden. Op den duur wilde Girodias de Olympia Press tot een new age-achtige uitgeverij omvormen en onder een nieuw imprint erotische verhalen voor vrouwen brengen, de Orlando-reeks. Ook had hij het wilde plan zich op de filmmarkt te storten.

De eerste zorg was nu dus het vinden van een kapitaalkrachtige partner. Afspraken werden gemaakt met uitgeverijen als Born en De Boekerij. Kennismakingsgesprekken liepen gesmeerd, totdat de rekenmeesters zich over de cijfers bogen. Zij kwamen zonder uitzondering tot de conclusie dat een uitgeverij zoals Girodias die wilde, commercieel niet haalbaar was en dat er te veel geld in de onverkochte voorraad moest worden geïnvesteerd. Uiteindelijk vond Girodias, via de in seksbladen gespecialiseerde Tonny van Vuuren, een jonge uitgever die het risico wel aandurfde: Rob Spijkstra van uitgeverij Aquarius.

Spijkstra was als salesmanager bij een grote uitgeverij werkzaam geweest, toen een boekhandelaar hem had gewezen op een Frans erotisch fotoboek in de trant van Variaties 1, 2 en 3, de droog gefotografeerde standjesboeken waarmee de nvsh destijds furore maakte. Spijkstra besloot het boek in Nederland uit te geven en richtte daartoe Aquarius op, een bedrijf dat nadien ook de uitgaven van Candy distribueerde. Later zou hij Tobia of De ontdekking van het masturbariaat van Lennaert Nijgh uitgeven, evenals het rijkgeïllustreerde Achter het Victoriaanse beddescherm in vertaling van Louis Ferron; boeken die zeker bij de Olympia Press pasten.

Op 2 april 1971 ondertekenden de nieuwe partners een overeenkomst met als belangrijkste bepaling: ‘We undertake to publish a double program of books in the Dutch language under the joint imprint of “Aquarius” and “Olympia” consisting of a yearly minimum average of 24 pocketbook size novels (“Olympia Books”), […] and a limited number (averaging 3 to 6 a year) of “special books”.’ Aquarius nam de financiële verplichtingen en de Nederlandse redacteur over en kocht de enorme voorraad winkeldochters op. Goede kans dat in huize Komrij na ondertekening de

champagnefles werd ontkurkt: de overeenkomst zou hem minimaal 27 × f 500,- = f 13.500,- per jaar opleveren, voor een beginnend vertaler en dichter in die tijd geen gering bedrag.

Ook beloofde Girodias aan Komrij voortaan betere boeken: ‘You will be glad to see that the last two are closer to your philosophy than the miserable you normally edit for us.’ En enige tijd later vroeg Girodias of Komrij samen met hem en de Italiaan Massimo Pini mededirecteur van Capito nv wilde worden. Dat wilde Komrij wel.

De Olympia Press Nederland en zijn hoofdredacteur-directeur leken een stralende toekomst tegemoet te gaan.

Shabby mud

De Nederlandse Olympia Press bracht alleen vertalingen uit. ‘De eerste delen verschenen. Ze waren zorgvuldig uitgevoerd, vertaald door mensen die “op dat gebied hun sporen hadden verdiend”, zoals dat heet (onder pseudoniem, ik noem geen namen).’10 Wie waren die vertalers? Komrij hoorde daar niet bij. Zijn rol was die van dienende redacteur, die ‘met precieuze houtenklazerigheid komma’s en uitroeptekens achter hunkerende vagina’s zette en uit de regenwouden van dooraderde penissen zorgvuldig de anglicismen plukte’.11 Hij schreef wel de flapteksten. Vertalingen werden gemaakt door onder anderen Gerhard Kirchner, Henny Scheepmaker, Heleen ten Holt, Dorien van der Klei, Hans Plomp, Louis Ferron, Jan Kooman, H.M. van der Meer, Jan de Boer, Thérèse Cornips, Theodoor

Iskra, Ruilof van Putten, Adriaan Wortelboer, Margreet Hirs, G. Kruisman en Koepelman. Soms vertaalden zij onder hun eigen naam (Plomp, Ferron, Van der Meer), maar dikwijls zochten zij hun toevlucht tot (soms doorzichtige) pseudoniemen als Wim van Loon, Eunice Urquhart, Karen van der Kamp, Hermanna Tijgerdal, Friso Hartkamp, Jan Kooman, O.C. Prins, Trevor Cone, Luigi di Verona, Gert Nip en Jacoba Pront.

Anders dan in Duitsland wilde het in ons land maar niet lukken oorspronkelijk werk bij de Olympia Press gepubliceerd te krijgen, al bestond daarvoor wel degelijk belangstelling van schrijverszijde. Een enkeling die zichzelf aanbood, had het niet helemaal begrepen, zoals een gepensioneerde rooms-katholieke onderwijzer, die liet weten: ‘heb nu twee hdschr. liggen, beide handelend over problemen rond het celibaat. Dus geen jeugdlectuur.’ Maar ook beter ingevoerden kregen nul op het rekest. Komrij vond het allemaal maar niks: ‘they are really nothing. Shabby mud, as limp as a rag, and very, very Dutch.’

Om aan geschikte oorspronkelijke manuscripten te komen, schreven de gezamenlijke Olympia Presses een internationale prijsvraag uit, De Olympia Press $10.000,00 International Award. Buiten medeweten en tot woede van Komrij zond Creative Partners alle manuscripten naar de inzenders terug.

Half juni 1971 bood zich iemand aan die wél beschikte over het talent om een eigenzinnige erotische roman te schrijven. Theo Kars legde enkele hoofdstukken van zijn roman in wording, De Geisha, ter beoordeling voor aan Komrij, die enthousiast reageerde. Dit was het soort literaire roman dat paste binnen de ‘Parijse’ traditie. Komrij meldde aan Girodias: ‘I think it’s a fine manuscript. […] He is a controversial person, a lot of people disgust him, others are enthousiastic above all things. […] The Geisha seems to be extraordinarily fitting and at any rate without risk for the Dutch market.’

Zo nu en dan informeerde Girodias naar de voortgang van het boek, maar pas een half jaar later ging hij wat serieuzer op het aanbod in. Kars had hem ook een proefvertaling gestuurd. Girodias’ reactie was exemplarisch voor de problemen waarmee een oorspronkelijk Nederlands manuscript binnen deze ‘veeltalige’ multinational te kampen zou krijgen: ‘It is impossible for our other branches to commit themselves before they can read the English version of your book.’ Joviaal hield hij Kars op de valreep een sappige worst voor: ‘there is a good chance that we will be able to offer you contracts for the German, Italian and French versions as well; and eventually for England, Japan and South America (Spanish edition)’.

Om uit de impasse te komen, stelde Kars voor de vertaling zelf te betalen, maar zijn in vlekkeloos Frans gestelde brief is het laatste wat er in het archief over De Geisha is te vinden. Oktober 1972 verscheen de roman in druk, maar dan bij De Arbeiderspers, en was meteen een groot succes. Waarschijnlijk is het de bestverkochte roman uit de carrière van Kars: tot 1992 verschenen er, bij verschillende uitgevers, maar liefst zeventien drukken van.

Girodias had wel belangstelling voor oorspronkelijk Nederlands werk van enige kwaliteit, maar dat moest dan wel vertaald zijn en zeker niet op zijn kosten. Hij toonde interesse voor Black Venus van Jef Geeraerts en na een aanbeveling van Theo Sontrop nam hij contact op met De Bezige Bij over de roman Tarok van Esteban López. Net als bij Kars zat in de vraag de onoverkomelijke hobbel al besloten: ‘The problem is of course that it is hard for us to find good Dutch readers here in New York and I would much prefer to read the book in English or French or to have it read in German.’ De deur werd op een kier gezet en meteen daarna weer dichtgegooid.

Toch zijn er in 1971 twee Nederlandse boeken verschenen onder het imprint Olympia Press Amsterdam: De afwijking (met als ondertitel: ‘Het gestoorde seksleven van een topfunktionaris’) en De Overgang van Anna Belfort (‘Het alles verslindende seksleven van een vrouw die bang is voor de overgang’). Schrijver was ene Charles Hopper. De omslagen leken bedrieglijk veel op die van de in Frankrijk uitgegeven paperbacks, maar in de archieven van de Olympia Press is niets te vinden over deze uitgaven. Ze kostten slechts 10 gulden en de inhoud was nogal humorloos, wat je van andere Olympia Press-uitgaven zelden kunt zeggen. Komrij noch Spijkstra kent deze titels. Dit moesten illegale uitgaven zijn, van iemand die wilde profiteren van de naam Olympia Press (een praktijk die in de soms louche wereld van de pornotaria wel vaker voorkwam). Lange tijd leek het onmogelijk te achterhalen wie zich achter dit pseudoniem verborg, totdat de Groningse detectiveschrijver Klaas van der Spoel ontdekte dat achter de bij obscure uitgevers publicerende Willem van Voerendaal-Martin Reuter-Charles Hopper-Kid Roy-Rufus Walkov één en dezelfde persoon schuilging, die vaak dezelfde personages in eendere stijl opvoerde. Of de echte naam van de schrijver Willem van Voerendaal was (of Martin Reuter), is weer een ander verhaal.

Whips or no whips

Het enige door een Nederlander geschreven en met hulp van Komrij tot stand gekomen manuscript is nooit in ons land uitgebracht, wel in Amerika en Duitsland. Begin 1970 kreeg Girodias de memoires van de uit de vs verbannen Haagse sm-meesteres Marianna Mohr ofwel Monique von Cleef in handen.

Dit was wat hij zocht. Alle ingrediënten voor een internationale bestseller leken aanwezig: bizarre seks, schandaaltjes in de Amerikaanse hogere kringen, rechtszaken en nog ‘waar gebeurd’ ook! Enig minpuntje: Mohr was als schrijfster volstrekt talentloos. In plaats van de snelweg naar het broodnodige succes werd het maken van het boek een langdurige martelgang, die uiteindelijk het einde van de Nederlandse Olympia Press inluidde.

Komrij zag mogelijkheden: ‘Mme von Cleefs topics are rather interesting, not only because “reality surpasses fantasy”, but also because a possible edition of her work will have the charm “that it all really happened”. […] My provisional opinion […] is, that there can be made a good book out of it, even a direct hit, but it must be made, because it is unreadable in the present form.’ De redacteur verrichtte vervolgens voor dat ‘good book’ vrij ongewone werkzaamheden: ‘Ik moest de ghostwriter van haar memoires “materiaal toeleveren”. Onthullende uitlatingen probeerde ik te ontlokken aan een over de grond kruipende slaaf, die in het dagelijks leven directeur van een vliegtuigmaatschappij was, en uit de laatste adem van een onder haar duimschroeven bezweken opaatje, oud-lid van het residentiële hooggerechtshof, probeerde ik de laatste waarheid omtrent zijn weldoeneres te persen.’12

Het behoorde wel tot zijn gewone redactionele taak om de juiste ghostwriter te vinden en dat werd de echte kwelling. Creative Partners kwam met Noud van den Eerenbeemt op de proppen, een schrijver die van zijn liefde voor de groene boekjes had blijk gegeven en van wie in het literaire blad Randstad een verhaaltje over een Meesteres had gestaan. Komrij was het met die keuze niet eens: waarschijnlijk vond hij Van den Eerenbeemt als schrijver te matig, misschien ook kon Creative Partners in zijn ogen per definitie niets goed doen. Halverwege 1970 vond hij een schrijver naar zijn smaak, iemand die literaire kwaliteiten koppelde aan een uitgesproken interesse in het onderwerp, getuige zijn studies en romans: Alfred Kossmann. Hieruit blijkt dat Komrij vast van plan leek van de Olympia Press een serieus te nemen uitgeverij te maken.

Kossmann zette zich aan het werk en leverde begin oktober een eerste versie af. Komrij was tevreden, Von Cleef niet: ‘Monique is absolutely unwilling to proceed with Kossmann.’ Dit viel niet in goede aarde bij Girodias, die de vertaalrechten al te koop aanbood. Von Cleef hield voet bij stuk. Komrij: ‘Monique wants a book in which nothing is said that could be degrading for her or for people of her “kind”, and she likes to have a Heavenly Book in which she is the Angel of Pain. That’s her good right. But Kossmann had only her stories and what he knows for himself of this atmosphere. He made a very “sec” text out of it […], and I think it’s the only thing he could do.’

Het leek erop alsof Von Cleef met haar weigering Girodias haar wil op probeerde te leggen. Eerst schermde ze met een andere schrijver, nog wel uit de vaste stal van Girodias, toen probeerde ze hem aan het lijntje te houden met een al bestaand Engelstalig manuscript. Girodias was niet onder de indruk: ‘As to Monique, […]

I am really fed up with that old whore, whips or no whips, and I won’t do much more to help her.’ Kossmann verdween volledig uit beeld.

Om de zaak op gang te krijgen, deed Girodias een nieuw voorstel: zij mocht een ruwe versie schrijven, hij zocht een competente schrijver die zonder haar bemoeienis een aanvaardbaar Engelstalig verhaal zou produceren. Het leek zijn laatste bod: ‘she just has to say yes or no to my proposal’.

Na een stilte kwam Girodias het jaar daarop, 1971, weer in actie. Hij schetste Komrij hoe volgens hem het boek er inhoudelijk uit zou moeten zien en gaf de

opdracht snel een Nederlandse schrijver te vinden: ‘The “final solution” is in your hands, dear Gerrit, and I hope you will find it soon!’ Enkele dagen later heropende hij de onderhandelingen met Monique von Cleef en sloten ze nogmaals een herziene overeenkomst af. Ruim twee weken later stortte Girodias 10.000 gulden op haar Zwitserse bankrekening, onmiskenbaar teken dat hij vertrouwde op een goede afloop.

Ook Komrij had niet stilgezeten. Hoewel het in september pas officieel werd, was hij al enige tijd in bespreking met een auteur die deze klus maar al te graag wilde klaren: Willem van den Hout, alias Willy van der Heide, ook bekend als Sylvia Sillevis ofwel, uiteindelijk, Willem W. Waterman.

Hoe de in literaire kringen beruchte Waterman dit toneel wist te betreden, is niet helemaal duidelijk. In ieder geval werkte hij voor het seksblad Candy, het felrealistische fotoblad dat Spijkstra met veel succes bij inloopwinkels als de ako en Bruna had weten te slijten. In oktober werd contractueel vastgelegd dat Waterman een Engelse en een Nederlandse tekst zou schrijven, maar al gauw braken er schriftelijke schermutselingen uit over de uitbetaling van voorschotten. In februari 1972 leek het goed mis: ‘I have just received a cable from Waterman […] saying: being too good a craftsman to be made a fool of lets swap stop good work for cash money stop you know i detest lawyers stop yes my publisher friend agrees are you happy now = waterman […] He sounds quite crazy at times. […] and if we go on like this, exchanging absurd telegrams and not making any progress, we will finally get ourselves into a complete mess.’

Welke ramp er ook had plaatsgevonden, Waterman kreeg nu vrij vlot een voorschot van duizend gulden en half maart was er zelfs een in het Engels geschreven manuscript. Hoewel Girodias nog lang niet tevreden was, ging hij vast met de titel de boer op en bood het De Bezige Bij, Meulenhoff en De Arbeiderspers aan. Uiteindelijk nam Martin Ros een optie. In mei werd het manuscript in Engeland door een redacteur bewerkt en bestookten Girodias en zijn Italiaanse kompaan Massimo Pini Waterman met verzoeken om de Nederlandse tekst. Tot Pini’s groeiende wanhoop kwam Waterman niet over de brug: ‘Waterman says he finished the Dutch translation of “House of Pain”. Is that true? Did he hand it over to you? Is it really finished?’ Volgens Willem Waterman wel. In een interview uit 1974 met het seksblad Cash beweerde hij: ‘De Nederlandse tekst ligt al lang klaar. Onder de titel: De Griezelwereld van Monique van Cleef.’ Tot op heden is dit manuscript onvindbaar.

Wat de Engelstalige versie betrof, was Girodias vol goede moed. Hij vertelde Von Cleef dat in november het boek dan toch zou verschijnen, niet alleen in Amerika, maar ook in Engeland, Duitsland, Frankrijk, Italië en wie weet, zelfs in Nederland. Ook had hij een wat onorthodoxe publiciteitscampagne bedacht: ‘I’d like to be able to create a story by having you invite 6 or 8 European journalists, including some correspondents based in Europe for American papers. The invitation would be to a nice family orgy in your own establishment at The Hague.’

Maar er kwam geen knusse gezinsorgie. Eerst verstoorde Gerrit Komrij de feestvreugde door kwaad te melden dat hij schoon genoeg had van zijn redacteurschap: ‘I’m a little fed-up, you will understand, by this Aquarius-and Waterman-affair. The last half year I hadn’t anything to do for Olympia, except listening to troubles. I think this is a nice moment […] to retire myself from all this fuzz.’ Vervolgens bleek dat Girodias zich in Amerika behoorlijk in de nesten had weten te werken en daar alle zeilen moest bijzetten om zijn uitgeverij te behouden. Ook waren de eerste reacties op het manuscript nogal lauw: ‘Good luck with your big sales on the Von Cleef book. Frankly, […] I think it misses the mark.’13 En het feestvarken zelf had na lezing van de drukproeven helemaal geen zin meer in een partijtje: ‘I am not happy with the book. There was enough material by me delivered, so it could have been much larger. Also Mr. W. Waterman made up all the crazy masturbation scenes himself. Not one word of onanie and stupid vulgarity you will find back in my manuscript. I am not going to be the laughing stock of the world for the rest of my life. […] I hope you do understand that we are in a big mess.’

Girodias suste de zaak. Hij gaf Von Cleef gelijk en bood aan dat ze nog wat veranderingen in de Engelse, Italiaanse, Franse en ook de Nederlandse versie mocht aanbrengen. Een loos gebaar, want deze versies bestonden helemaal niet. De eventuele Engelse versie week om markttechnische redenen af van de Amerikaanse en de enige vertaling is de Duitse, en die verscheen pal na dit incident, als Monique, Herrin ohne Mitleid. Toch wist hij met deze fopspeen de gemoederen tot bedaren te brengen. De nog eenmaal ingeschakelde Komrij noteerde (waarschijnlijk met een enorme zucht van verlichting), ‘dat zaak tussen Waterman en Monique rond is, manuscript naar New York en fiat van Monique. Of hij Waterman nu eindelijk zijn f 2000,- wil sturen.’

Hiermee waren eind oktober 1972 alle bemoeienissen van Komrij met dit enige Nederlandse Olympia Press-manuscript ten einde.

Het jaar daarop, toen alle Olympia Press-uitgeverijen – op de Duitse tak na – hun activiteiten al gestaakt hadden, zou het boek toch nog in een mooie editie bij de Amerikaanse uitgever Lyle Stuart het licht zien: The House of Pain: The Strange World of Monique Von Cleef, the Queen of Humiliation; an Autobiography and a Message to All Human Slaves. Girodias had het weer gefikst. Maar zijn gevoel voor commercie liet hem in

de steek en zijn refrein klonk nu al te zeurderig: ‘My deal with Lyle Stuart ended very badly, a few months ago, and he completely messed up his edition […]. It’s too bad to think that we could have made a million dollars with that book, and that we missed our objective completely.’ De uitgave werd geen succes en ook voor de pocketeditie die in 1975 bij Bantam verscheen, renden de lezers niet opgewonden naar de boekhandel. (Overigens vroeg een fan van Willy van der Heide zich in 1999 vertwijfeld af of het boek ooit wel was verschenen, want in Nederland leek het onvindbaar. In Amerika kost het momenteel antiquarisch tussen de 50 en 250 dollar. Men beschrijft het als een klassieker op sm-gebied.)

Patstelling

Met de deelname van Aquarius, vanaf 1971, was het gedaan met de – te dure – groene boekjes. De eerste acht uitgaven daarna waren gelijksoortige paperbacks, waarvan vooral de slecht afgedrukte foto op het omslag opviel. Wel maakte de vormgever een grapje: onderaan de rug stond een letter en wie de moeite had genomen alle acht delen te kopen en achter elkaar te zetten, zag de naam aquarius in volle breedte op zijn boekenplank. Moskouse Nachten van Vlas Tenin verscheen als een speciale, grote paperback met wederom een te wazige foto op de voorkant. Tot Girodias’ onvrede had Spijkstra bij dit boek de naam Olympia Press vergeten te vermelden. Het beoogde aantal van 27 titels per jaar werd in de verste verte niet gehaald.

Girodias’ eerste zorg was, als gezegd, geld binnen te halen om zijn schulden te kunnen betalen. Hij wilde overgaan tot de verkoop van de oude voorraden, maar kennelijk waren de afspraken met Spijkstra niet waterdicht. In ieder geval verkocht deze laatste de partij rechtstreeks door aan de ramsjhandel Nooitgedacht in Hilversum, die slechts bij stukjes en beetjes betaalde. Spijkstra op zijn beurt betaalde ook mondjesmaat. Daarom mocht Komrij van Girodias geen nieuwe vertalingen leveren. Waarop Spijkstra Komrij verwijtend schreef: ‘dat […] jij een nogal vertragende factor in het geheel bent’ en Komrij vervolgens hoorbaar knarsetandend aan Pini van zijn verontwaardiging blijk gaf: ‘Maurice told me to wait, and now Spijkstra says that I’m working to slow. That’s injustice.’ De patstelling was compleet.

Rob Spijkstra was vooral een beginnend zakenman en niet zoals Girodias een Uitgever met een Missie. Nu nog vindt hij de boeken die Komrij redigeerde, kwalitatief beter dan wat hij normaal uitgaf. Maar terwijl de Candy’s en dergelijke bladen bij de Bruna- en ako-inloopzaken wekelijks met tienduizenden verkocht werden, raakte hij de Olympia Press-uitgaven aan de straatstenen niet kwijt. In die tijd bestond er nog geen video of satellietzender, en de Nederlanders vergaapten zich blijkens de verkoopcijfers massaal aan slecht gedrukte kleurenfoto’s van volledig naakte vrouwen en mannen. Dit publiek taalde niet naar woorden, laat staan naar hele zinnen. De moeite die Spijkstra voor de Olympia Press moest doen, stond in geen verhouding tot het gemak waarmee hij de commerciële bedenksels van Peter

J. Muller en consorten kon slijten. Een rekensom was snel gemaakt. Dit wilde niet zeggen dat Aquarius van de Olympia Press verlost wilde zijn. Integendeel, zo bleek toen Pini namens Girodias en na bemiddeling van Waterman achter de rug van Spijkstra om ging onderhandelen met Kerkmans van uitgeverij Kerco uit Ridder-

kerk. Aanvankelijk was het de bedoeling dat deze groezelige uitgeverij de titels zou uitbrengen die voor Aquarius waren bedoeld. Aquarius hield Girodias aan het contract en kennelijk stond Spijkstra zo sterk dat Girodias inbond. Van Pini moest Komrij weer aan het werk: ‘Maurice thinks it not suitable to start a quarrel in Holland with Spijkstra and Van Vuuren; he therefore deems that we can still make with them the series of erotic books. As for the “special projects” on the contrary – House of Pain, Scientology, Life a.s.o. – we shall contact again Kerkmans, Bezige Bij etc. You should therefore hand over to Spijkstra the translations you have and take again to co-operate with him.’ Dat de speciale boeken nu opeens aan Kerco werden geoffreerd, laat zien hoezeer Girodias het water tot aan de lippen stond.

Komrij was het gesjoemel inmiddels meer dan zat. Zoals we al zagen, zette hij woedend een punt achter zijn redacteurschap: ‘Now I got a copy of a letter Spijkstra sent to you, in which he states that I never returned the proofs of the new manuscripts in preparation. Well, all included I received the last half year just 15 pages of proofs. So what can I do. I’m really very bored by it all. It’s very nice that you will come to Amsterdam at the end of September, and I hope to see you, but I don’t want to be present at any meeting with Spijkstra and his consorts, under no circumstance.’ Hij adviseerde Girodias voortaan de goede boeken te verkopen aan uitgevers als De Bezige Bij en De Arbeiderspers en het daarbij wat Nederland betreft te laten: ‘Really, you better can publish three or four books in Holland in cooperation with a solid firm, than trying to sell the whole lot to a bunch of gangsters, which can not even make books in a proper way.’

Na Komrijs vertrek verschenen er nog drie door hem geredigeerde boeken, soms zonder vermelding van het origineel of het imprint Olympia Press. Om onbekende redenen kreeg Intieme Interviews zelfs een andere auteur. Het laatste boek verscheen in 1973 en was uiterlijk gelijk aan het standaard Aquarius-boek uit die tijd: schreeuwerig omslag, matig zetwerk.

Redacteur Komrij had weliswaar zijn werkzaamheden gestaakt, maar directeur Komrij van de Creators and Publishers International Trust Organisation was nog in functie, ook al besefte hij dat zelf niet. Herhaalde aanmaningen van niet-betaalde schrijvers en fotoagentschappen geven aan dat Capito in feite de financiële verantwoordelijkheid van álle Europese vestigingen droeg. Pini liet weten zijn functie als directeur officieel neer te leggen, Girodias was naar Amerika vertrokken en liet hier de zaak doodbloeden.

Ongemerkt was Komrij als enige overgebleven: ‘en ik kreeg ineens als directeur van de Olympia Press een belastingaanslag van 400.000 gulden, ongeveer het tienvoudige van wat ik in die tien jaar met ál mijn vertaalwerk had verdiend. Maar ja, ik was de verantwoordelijke geworden. Ook een komisch verhaal op zich, om daar van af te komen. […] Het vleide me wel hoor, dat er een heel leger mensen was dat absoluut niet geloofde dat ik niet zomaar 400.000 gulden kon betalen, ze geloofden er ook heilig in en hebben ook hun uiterste best gedaan en dachten dat we een

uitgaven van de olympia press nederland (amsterdam)
in pocketformaat, gebonden, groen omslag, zonder jaartal, prijs f 14,50.
Norman Singer, De Babysitter [The Babysitter]. Vert. H.M. van der Meer., 237 p.
Barry Malzberg, Het witte doek [Screen]. Vert. Friso Hartkamp (= Gerhard Kirchner), 205 p.
Jett Sage, Wild [Crazy Wild]. Vert. O.C. Prins. (= Thérèse Cornips), 238 p.
Anna Winter, Vlees van mijn vlees [Flesh and Blood]. Vert. Eunice Urquhart (= Henny Scheepmaker), 222 p.
Harriet Daimler, Liefste [Darling]. Vert. Eunice Urquhart (= Henny Scheepmaker), 176 p.
Ed Martin, Een nijvere dood [Busy Bodies]. Vert. Hans Plomp, 222 p.
C.S. Vanek, Op de huid geschreven [The Skin Book]. Vert. Jan de Boer, 189 p.
Akbar del Piombo, Hoe beviel Paula? [Who pushed Paula?]. Vert. Jan Kooman, 191 p.
R. Bernard Burns, De macht van de roede [The Ordeal of the Rod]. Vert. Wim van Loon (= Gerhard Kirchner), 190 p.
Karl Flinders, Vijfentwintig centimeter [Twelve inches]. Vert. Karen van der Kamp (= Heleen ten Holt), 219 p.
Ray Kainen, Een zee van dijen [A Sea of Thighs]. Vert. Hermanna Tijgerdal (= Dorien van der Klei), 233 p.
Frank Newman, Barbara [Barbara]. Vert. Louis Ferron, 207 p.

heel mooi verhaal hadden opgezet en dat het een complot was, maar uiteindelijk, na heel veel Jip-en-Janneke- en Ot-en-Sien-taal is het ons gelukt de ambtenaar aan het verstand te brengen dat ze toch een canard beet hadden…’14

Pas in 1984, vlak voor zijn verhuizing naar Portugal, wist Komrij deze belastingschuld definitief te vereffenen.15

Miljoen voor een teennagel

Achteraf gezien is het wel te verklaren waarom de Nederlandse Olympia Press geen succes werd. Maurice Girodias had zich met de natte vinger op de Nederlandse markt georiënteerd, dacht kennelijk dat de situatie hier met Duitsland vergelijkbaar zou zijn. Zelf gaf hij later als reden: ‘In Holland my attempts to start a Dutch Olympia were defeated by the accelerated advent of sexual freedom: by the time our first books were translated and printed, the entire country had achieved its liberation, had gorged itself which cheap hasty sex pulp, and the interest for literary erotica had totally disappeared.’16

Dat is maar de helft van het verhaal. Nederland werd weliswaar overstroomd door goedkope pornoboekjes, maar die waren voor een ander publiek dan waarop de Olympia Press zich richtte. De belangstelling voor de betere erotica bestond nog steeds, maar kwaliteitsuitgevers als De Bezige Bij – de serie met de vlezige boekomslagen van Karel Beunis bijvoorbeeld, waarbij pas na lang turen met enige zekerheid kon worden vastgesteld welke lichaamsdelen waren afgebeeld, meestal vingers en knieën -, Meulenhoff en De Arbeiderspers voorzagen al in de behoefte, regelmatig zelfs met titels uit het Olympia Press-fonds. Al in 1957 had uitgeverij Oisterwijk de allereerste vertaling ter wereld van Lolita gepubliceerd, een jaar eerder dan de officiële Amerikaanse uitgave. Een boekje als Mieke Maaike’s obscene jeugd

gezamenlijke uitgaven van de olympia press en aquarius/centripress (bussum)
gewone paperbacks, soms zonder vermelding ‘Olympia Press’, verschillende prijzen
Mason Hoffenberg, Zonde bij het ontbijt [Sin for Breakfast]. Vert. Ruilof van Putten, 175 p.
Anoniem (J.J. Wadway = Michael Bernet), Zeven erotische minuten (niet geschreven door Irving Wallace) [Seven erotic minutes]. Vert. Trevor Cone (= Margreet Hirs), 190 p.
Tor Kung, Wat moeder me leerde [My mother taught me] Vert. Friso Hartkamp (= Gerhard Kirchner), 192 p
Marco Vassi, De engelen van het vlees [The Gentle Degenerates]. Vert. Luigi di Verona (= Louis Ferron), 1970, 191 p.
Tor Kung, Niets dan extase [Forever Ecstasy] Vert. Theodoor Iskra, 230 p.
Karl Flinders, De liefdesmatras [The Love Machinery] Vert. Theodoor Iskra, 215 p
Ray Kainen, Saters in de Ruimte [Satyr Trek] Vert Theodoor Iskra, 215 p.
Tenin Vlas, Moskouse Nachten [Moscow Nights] Vert. Gert Nip en Jacoba Pront (= G. Kruisman en Koepelman), 1971, 258 p
Richard Windsom (moet zijn: Ralph A. Storm), Intieme Interviews [Intimate interviews]. Vert onbekend, 189 p.
Angelo d’Arcangelo, Handboek voor homoseksuelen [Handbook for homosexuals] Vert. Adriaan Wortelboer, 1973, 238 p
Norman Singer, De man die San Francisco verkrachtte [The man who raped San Francisco] Vert Theodoor Iskra, 1973, p 233

van Louis Paul Boon had in de jaren vijftig heel goed bij de Olympia Press gepast, maar dit ‘proefschrift van student Steivekleut’ verscheen in 1972 mooi vormgegeven bij De Arbeiderspers. De Olympia Press was eenvoudigweg overbodig.

En, misschien nog funester, Girodias was een wispelturig man, die zich overal mee bemoeide en niets aan anderen kon overlaten. Hoe hoog hij Komrij ook schatte, uit niets blijkt dat deze enige zeggenschap had over de uitgeverij waar hij nota bene directeur van was. Daarbij nam Girodias veel te veel hooi op zijn vork, financieel en redactioneel. Als hij al zijn uitgeverijtjes met evenveel brieven, telegrammen, memo’s, vergaderingen en telefoontjes bombardeerde als de Nederlandse tak, kan hij nauwelijks de tijd hebben gehad om te overzien waar hij mee bezig was. Het feit dat hij serieus overwoog om met een uitgeverij als Kerco in zee te gaan, duidt erop dat hij geen enkel benul had van de Nederlandse situatie.

Maar de ‘zeer correct geklede, energieke, bijna te mooie’17 Girodias wist zich wel als geen ander met talent te omringen, ook in Nederland. Menige uitgever zou zich in de handen wrijven met mensen als Gerrit Komrij, Louis Ferron, Hans Plomp, Thérèse Cornips en Theo Kars in zijn stal. Maar ook wist hij als geen ander hoe zijn eigen ruiten in te gooien.

Na het echec met de Nederlandse Olympia Press steeg de ster van Gerrit Komrij gestaag tot grote hoogte, eerst alleen als dichter, criticus en polemist, later voor een breder publiek ook als columnist, bloemlezer en romancier. Rob Spijkstra zette zijn carrière voort met uitgeverijen als CentriPress en Juniorpress, die vooral sf-boeken en strips publiceerden. Na 1985 verkocht hij deze ondernemingen; later richtte hij zich met Kidspress vooral op de markt van de jeugdbladen. Thans is hij uitgever in ruste.

Aan de uitgeefavonturen van Girodias kwam halverwege de jaren zeventig definitief een einde. Hij bleef plannen ontwikkelen, maar er kwam niets meer van de grond en hij moest zich zien te redden met de status van levende legende. Tot 1981 bleef hij met lange tussenpozen brieven sturen aan Komrij, altijd hartelijk, altijd met de vraag of Komrij niet zijn literair agent wilde worden, zijn vertaler of redacteur.

In de jaren tachtig woonde Girodias weer in Parijs. Nog steeds bedacht hij nieuwe boekprojecten. Geen dirty books meer, die tijd was voorbij, maar studies naar ‘De Rechten van Minderheden’ of ‘De Toekomst van het Rode Rijk’. Ook vond hij een perpetuum mobile uit. Ondertussen schreef hij met pijn en moeite verder aan zijn memoires, het beoogde drieluik Une journée sur la terre, waarvan de eerste twee delen in 1990 verschenen. Deel een bleek een bijgewerkte versie van het eerder gepubliceerde The Frog Prince, maar het tweede deel was in deze vorm geheel nieuw en bevatte de hoogtepunten uit zijn Franse uitgeverscarrière. Kundig hield hij zijn mythe in stand met een vlot geschreven verhaal, dat als een verdediging tegen alle aanvallen van inmiddels gerenommeerde schrijvers kon dienen. Maurice Girodias was weer waar hij zijn hele leven wilde zijn: op de voorgrond. ‘In the space of 3-4 weeks, my story has become so fashionable in this country that I could sell my toenails for a million each,’ schreef hij aan zijn vrouw.18 Peter van Dijk interviewde hem in 1990 voor nrc Handelsblad. Girodias beweerde toen dat hij net het derde deel van zijn memoires had voltooid en daarin zijn eigen dood beschrijft: ‘Het zal de dood van een wijze man zijn, het boek eindigt met wijsheid.’ In plaats van een glorieuze terugkeer werd het een paginagroot in memoriam. Vlak voordat het vraaggesprek kon worden geplaatst, was Girodias te gast in een uitzending van de kleine Parijse radiozender Radio J. Na afloop van het gesprek kreeg hij een hartaanval en stierf ter plaatse.

Deel drie van zijn memoires bleek nog lang niet af te zijn…

Bronnen

C.J. Aarts en Mizzi van der Pluijm, Verboden boeken. Verboden door pausen en dictators, puriteinen en boekenhaters (Amsterdam 1989).

Bibeb (interview), ‘De lijdensweg van Maurice Girodias. Frankrijk vernietigt een uitgeverij’. In: Vrij Nederland, 10 april 1965.

Brian Boyd, Vladimir Nabokov, The American Years (London 1991).

James Campbell, Paris Interzone. Richard Wright. Lolita, Boris Vian and others on the Left Bank 1946-1960 (London 1994).

Peter van Dijk (interview), ‘Ik denk niet veel, ik volg mijn instinct. Gesprek met Maurice Girodias (1918-1990)’.

In: nrc Handelsblad, 6 juli 1990.

J.P. Donleavy, The History of The Ginger Man. The dramatic story behind a contemporary classic by the man who wrote it and who fought for its life (Boston/New York 1994).

Maurice Girodias, Between Book, a Matter of Press Release (New York 1973).

-, Une Journée sur la terre ii, Les Jardins d’éros (Paris 1990).

Edward de Grazia, Girls Lean Back Everywhere. The Law of obscenity and the assault on genius (New York 1992).

Jacques den Haan, Monnikje Lederzak en andere driestigheden (Amsterdam 1968).

Wilfried Hendrickx (interview), ‘Willy van der Heide: “Ik ben de Zwarte Turk, hè. C.I.A. en wat al meer. Nou, opgejutte Shit.”’ In: Humo, 15 oktober 1979.

Christopher Logue, Prince Charming. A memoir (London 1999).

Patrick J. Kearny, Geschiedenis van de Erotische literatuur (vert. van A history of erotic literature, vert. Ernst van Altena, Bussum 1983).

-, A Bibliography of the Paris Olympia Press (London 1987).

-, A Bibliography of the publications of the New York Olympia Press (Santa Rosa 1988).

-, ‘Scissors and Paste’, http://www.sonic.net/~patk/Gerrit Komrij, ‘Pinocchio in Sadoland’. In: Martin Ros (red.), Rose verhalen (Amsterdam 1981), p. 133-137.

Inger Leemans, ‘Het pornografisch offensief. Over de korte bloeiperiode van de Nederlandse pornografische roman’. In: Yang.

Andrew Murray Scott, Alexander Trocchi. The Making of a Monster (Edinburgh 1991).

Vladimir Nabokov, Zuivere kleuren. Brieven (vert. A. van Huisseling, Amsterdam 1993).

Michael Perkins, The secret record. Modern erotic literature (New York 1976).

Martin Ros (red.), Zeggen en schrijven (Amsterdam 1968).

-, Liefde en ouderdom (Amsterdam 1993), p. 127-150 (‘Uren met Gerrit Komrij’).

Jörg Schröder, Siegfried (Berlin 1972).

John de St. Jorre, The Good Ship Venus. The erotic voyage of the Olympia Press (London 1994).

George Steiner, Verval van het woord (vert. van Language and Silence, vert. Hans Plomp, Amsterdam 1990).

Peter Verstegen (interview), ‘Girodias (De Lenin van de sexuele revolutie) gaat Europa veroveren’. In: Vrij Nederland, 11 oktober 1969.

Jaap Walvis, ‘Gesprek met Girodias’. In: Litterair Paspoort, nr. 25, mei 1970.

Michaël Zeeman, ‘Girodias belichaamde de teloorgang van een beschamend tijdperk’. In: de Volkskrant, 7 juli 1990.

 

Dit artikel had niet geschreven kunnen worden als ik niet zonder voorbehoud had mogen putten uit het archief van Gerrit Komrij. Veel van de gebruikte citaten van hem en van Girodias zijn afkomstig uit dit archief. Ook heb ik veel steun gehad aan de feitenkennis van in de eerste plaats Jan Moret, en aan die van Rob Spijkstra, Willem Th. van Twist, Hans Plomp, Theo Kars en Peter Loeb.

Laagwater

Wieneke ’t Hoen
Couperus’ prozaïsche belangen

Het verhaal gaat dat het archief van uitgeverij P.N. van Kampen & Zoon in de jaren zeventig per ongeluk bij het vuilnis terechtkwam. Dozen vol brieven en documenten van een legendarisch, meer dan honderddertig jaar bestaand uitgevershuis gingen zo verloren. Eeuwig zonde.

Dat een heel klein deel van het Van Kampen-archief wél bewaard bleef, weten maar weinigen. Het bevindt zich in Antwerpen bij de Standaard Uitgeverij, die uitgeverij Van Kampen in de jaren zeventig overnam. Wat losse brieven, contracten, een rij boeken: veel is het niet, maar het is wel interessant. Zo vond ik tussen een paar contracten met Willem Elsschot – het eigenlijke doel van mijn onderneming – twee fotokopieën van handgeschreven brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever Van Kampen.

De eerste brief is geschreven in juli 1888, een maand na het verschijnen van de eerste aflevering van Eline Vere als feuilleton in Het Vaderland, dat begin december zou eindigen. De boekuitgave zou in maart 1889 bij P.N. van Kampen & Zoon verschijnen. Het werd Couperus’ succesvolste roman.

19 Juli 1888.
WelEd. Heer.
Ontvang mijne verontschuldiging, dat ik verhinderd was U eerder te antwoorden. Intusschen behoeft Gij niet de minste vrees te koesteren voor een conflict met de Directie van het Vaderland, daar zij ingelicht is van mijne onderhandelingen met U en er geen bezwaar tegen heeft.
Verder is Uwe schriftelijke verzekering omtrent het honorarium en de present-exemplaren mij zeer zeker voldoende en een contract dus desnoods overbodig; en verzekert Ge mij, dat Gij nieuwe onderhandelingen bij een herdruk van den roman wilt aanknoopen, zoo ben ik hiermede geheel en al tevreden gesteld.
Binnen weinige dagen hoop ik U de gecorrigeerde feuilletons toe te sturen en zal het mij aangenaam zijn

en drukproef te ontvangen, ook om een denkbeeld van het formaat te krijgen, waarin Gij den roman zoudt willen uitgeven.
Geloof mij intusschen met alle hoogachting
Uw dienstw:
Louis Couperus.
Den Haag.

In november 1890 verscheen de tweede druk van Eline Vere, en het tijdschrift De Gids, uitgegeven door Van Kampen, publiceerde Couperus’ tweede roman, Noodlot. Het lag voor de hand dat ook dit boek bij Van Kampen zou verschijnen, maar Couperus koos voor Uitgevers-Maatschappij Elsevier.

Als reden dat Couperus niet bij Van Kampen bleef, wordt door zijn kleinzoon, in een interview in 1968, opgegeven dat de inhoud van Couperus’ boeken te veel botste met de doopsgezinde geloofsovertuiging van P.N. van Kampen (1818-1888), de stichter van de uitgeverij. Eline Vere vond hij maar een ‘hysterische juffrouw’. Alleen na sterk aandringen van zijn zoon, N.G. van Kampen (1849-1915), was Eline Vere dan toch door hen uitgegeven. Maar bij het tweede boek ging de oude Van Kampen niet overstag, een beslissing die door Frédéric Bastet in zijn biografie ‘onbegrijpelijk kortzichtig’ wordt genoemd.

In de tweede brief aan de uitgeverij wordt echter met geen woord over geloof of overtuiging gerept. Een ordinaire geldkwestie is het: Elsevier bood meer en Couperus, die inmiddels op een trieste achterkamer in Parijs verbleef, kon zoals altijd het geld goed gebruiken. Jac. G. Robbers van Elsevier kocht het auteursrecht van Noodlot voor f 450,- voor de eerste druk en f 200,- bij een volgende. Van Kampen gaf voor Eline Vere f 300,- bij iedere druk.

Parijs
18. Rue Pasquier
17.11.90.
WelEd. Heer.
Laten wij, zoo U dit van te voren beslissen wil, bepalen, dat U mij voor iedere volgende uitgave het zelfde honorarium biedt als voor den herdruk: fl. 300.- uitgezonderd in het geval, dat er eens van mijn boek eene bizondere uitgave, b.v geillustreerd, zoû te maken zijn, in welk geval wij nieuwe voorwaarden zouden kunnen maken. Ik ben het volkomen met U eens, dat een contract in zaken altijd wenschelijk is en U zult U herinneren, dat ik U destijds om een contract vroeg; U vroeg mij echter of een brief van U niet voldoende was, en ik heb U niet willen krenken met aan te houden op een contract.
Verder moet U mij toch toestaan, dat het niets geen raison d’être zoû hebben; dat ik U, na een tweeden druk, mijn geheel auteursrecht af zoû staan. Het ligt misschien aan mij, maar ik zie hier de logica heusch niet van in.
Laat dit verschil echter geen disharmonie tusschen ons stichten. Ik blijf volgaarne goede vrienden met U, èn omdat U de uitgever is van het tijdschrift, waarin ik het liefste schrijf, èn omdat U mijn eersten roman in het licht gaf. Ik was liever bij U gebleven, dan nu bij den heer Robbers te gaan, omdat ik liever bij éen uitgever gebleven was, maar U zult mij ten goede houden, dat, al ben ik artist, ik toch ook mijne prozaische belangen behartig.
Geloof mij intusschen
Met alle hoogachting
Uw dienstw:
Louis Couperus.

Na Noodlot bij Elsevier werd Veen de uitgever van Couperus’ werk. De nog jonge L.J. Veen had al eind 1890 belangstelling getoond, maar toen had Couperus al afspraken met

Elsevier. Veen was bereid aan Couperus’ prozaïsche belangen te denken. Hij leende hem bovendien regelmatig grote bedragen, zodat Couperus, als hij al anders zou heben gewild, aan Veen vastzat.

Veen nam in 1898 de rechten van Noodlot over, maar ondanks herhaalde pogingen is het hem nooit gelukt Eline Vere in zijn fonds te krijgen. N.G. van Kampen weigerde zijn succes uit handen te geven.

Bronnen

Archief Standaard Uitgeverij, Antwerpen. Met dank aan de heer Rudy Van Schoonbeek. Onlangs is dit archief overgedragen aan het amvc-Letterenhuis. Het is te hopen dat de originele Couperusbrieven bij ordening van het archief boven water komen.

Waarde heer Veen. Brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever 1 (1890-1902). (Ed. F.L. Bastet. Den Haag 1977), p. 12-13.

Frédéric Bastet, Louis Couperus Een biografie (Amsterdam 1987).

Louis Couperus, Eline Vere. Een Haagsche roman (Volledige Werken Louis Couperus 3. Amsterdam/Antwerpen 1992), p. 571-575.

Louis Couperus, Noodlot (Volledige werken Louis Couperus 4. Utrecht/Antwerpen 1990), p. 143-152.